Professional Documents
Culture Documents
O ARCHITEKTURZE, KSIG X
KSIGA PIERWSZA
Przedmowa
[1] Imperatorze Cezarze, kiedy Twoja boska myl i potga obej-
mowaa wadz nad wiatem i kiedy dziki Twemu niezwycio-
nemu mstwu pokonano wszystkich nieprzyjaci, a obywatele
szczycili si Twoim triumfem i zwycistwem, kiedy wszystkie
podbite ludy na Twoje czekay skinienie, a Twoje wspaniae myli
i rady kieroway ludem i senatem rzymskim uwolnionym od stra-
chu, wtedy wrd tylu Twoich zaj nie miaem wyda mej pracy
o architekturze, owocu powanych rozmyla. [2] Baem si, aby
przeszkadzajc Ci w niewaciwej chwili, nie urazi Ci. Widzc
jednak, e dbasz nie tylko o bezpieczestwo powszechne i o ustrj
pastwa, lecz take o waciwy wygld budowli publicznych, o to
aby pastwo wzrastao dziki Tobie nie tylko w prowincje, lecz
take eby majestat imperium znalaz znakomite wiadectwo w bu-
downictwie publicznym, uwaaem, e nie powinienem duej
zwleka, lecz jak najprdzej wyda dla Ciebie moj prac z tej
dziedziny, tym bardziej e ju przedtem byem znany Twemu ojcu,
ktrego cnoty podziwiaem. Skoro za z wyroku bogw przyjto
go w siedziby niemiertelnych, a wadza ojca w Twe przesza rce,
moja cze dla niego, pozostajc wierna jego pamici, zrodzia
rwnie moje przywizanie do Ciebie. I tak wraz z Markiem Aure-
liuszem, Publiuszem Minidiuszem i Gnejuszem Korneliuszem zaj-
mowaem si konstrukcj i napraw balist, skorpionw i innych
maszyn wojennych; wraz z nimi uzyskaem z tego tytuu wynagro-
dzenie, ktrego udzielie mi w dowd uznania za usugi, a ktre
za wstawiennictwem Twej siostry nadal mi zachowae. [3] Skoro
zobowizae mi tym dobrodziejstwem tak, e do koca y-
Rozdzia czwarty
[1] Przy zakadaniu murw miejskich obowizuj nastpujce
zasady: przede wszystkim naley dokona wyboru jak najzdrow-
szego miejsca. Znajdowa si ono bdzie na wzniesieniu, niedo-
stpne dla mgy i szronu, zwrcone ku strefom ani zbyt gorcym,
ani zbyt zimnym, lecz ku umiarkowanym; naley rwnie unika
ssiedztwa bagien. Kiedy bowiem wraz ze wschodem soca dotr
do miasta powiewy rannych wiatrw, a do nich docz si powsta-
e mgy i owiej ciaa mieszkacw zmieszanymi z mg zatrutymi
wyziewami fauny terenw bagnistych, zaka ten teren. Rwnie
jeli mury miejskie budowane wzdu wybrzea morskiego bd
zwrcone ku poudniowi lub zachodowi, miasto nie bdzie zdrowe.
W lecie bowiem strona poudniowa rankiem si ociepla, w pou-
dnie jest upalna; rwnie i strona zachodnia po wschodzie soca
lekko si ogrzewa, w poudnie jest ciepa, a wieczorem upalna.
[2] Wobec tego na skutek zmian temperatury ciaa znajdujce si
w tych miejscowociach ulegaj szkodliwemu dziaaniu. Zjawisko
to mona zaobserwowa nie tylko na istotach ywych. W zakry-
tych bowiem skadach wina nie doprowadza si wiata z poudnia
ani z zachodu, lecz z pnocy, gdy ta strona nigdy nie podlega wa-
haniom temperatury, ale jest staa i niezmienna. Dlatego te w spi-
chrzach, ktre s zwrcone do soca, zboe psuje si szybko. Tak
samo ywno i owoce nie zoone po stronie pozbawionej soca
niedugo si trzymaj. [3] Upa bowiem, wypalajc z przedmiotw
ich jdrno i arem wycigajc z nich przyrodzone im wasnoci,
rozpuszcza je, a zmikczone osabia. Obserwujemy to take na e-
lazie, ktre chocia z natury twarde, ogrzane w piecach pod wpy-
wem aru ognia tak miknie, e atwo mona mu nada ksztat do-
wolny; kiedy jednak to samo elazo mikkie i rozarzone ozibi si
przez zanurzenie w zimnej wodzie, twardnieje z powrotem i zno-
wu nabiera dawnych waciwoci. [4] O tym mona rwnie wnio-
skowa na podstawie faktu, e w lecie nie tylko w okolicach nie-
zdrowych, lecz take w zdrowych wszystkie ciaa wskutek upau
sabn, a w zimie nawet okolice o bardzo szkodliwym klimacie sta-
j si zdrowe pod wpywem zimna. Podobnie ciaa przeniesione
z okolic zimnych do ciepych nie mog zachowa swej spoistoci,
lecz mikn, przeniesione natomiast z ciepych okolic w zimne
okolice pnocy nie tylko nie cierpi wskutek zmiany miejsca, lecz
jeszcze si wzmacniaj. [5] Dlatego to przy zakadaniu miast nale-
y wystrzega si tych okolic, w ktrych gorce wiatry mog owie-
wa ludzkie ciaa. Wobec tego, e wszystkie ciaa zoone s
z czterech ywiow zwanych przez Grekw ???????? - stoicheia,
a mianowicie z ciepa, wilgoci, ziemi i powietrza, to wasnoci
wszystkich istot ywych, zalenie od ich gatunku, zawisy od wza-
jemnego stosunku tych czci. [6] I tak jeli w pewnych ciaach
przeway ywio ciepa, zabija on inne i rozpuszcza swym arem.
Te zaburzenia sprowadza w pewnych okolicach upa, gdy gorco
przenika przez rozszerzone yy w wikszej mierze, ni to moe
wytrzyma ciao zoone z pewnej naturalnej proporcji ywiow.
Rwnie jeli wilgo opanuje yy i naruszy stosunek ywiow,
pozostae osabn ulegajc rozkadowi wskutek wilgoci i zdrowy
ukad rozpada si. Take ozibienie wilgotnych wiatrw i powie-
trza wywouje choroby w ciaach. Rwnie przez zwikszenie lub
zmniejszenie si ywiow powietrza i ziemi w ciaach osabia si
pozostae ywioy: ywio ziemi wskutek nadmiaru pokarmw, y-
wio powietrza na skutek ciaru nieba.
[7] Jeliby kto pragn dokadniej to zrozumie, niech zwrci
uwag i obserwuje natur ptakw, ryb i zwierzt ldowych; wtedy
pozna odmienno ukadu ywiow. Inny bowiem ukad maj pta-
ki, inny ryby, zupenie inny zwierzta ldowe. Ptaki mniej maj
czci ziemi i wilgotnoci, redni ilo ciepa, a wiele powietrza,
zoone wic z lejszych ywiow atwiej wzbijaj si w powie-
trze. Ryby, przystosowane do wody, maj umiarkowan ilo cie-
pa, znaczne iloci powietrza i ziemi, a bardzo niewiele wilgoci; im
mniej maj wilgoci w stosunku do innych ywiow, tym atwiej
yj w wodzie, a przeniesione na ld, pozbawione wody, trac y-
cie. Z drugiej strony zwierzta ldowe skadaj si z umiarkowanej
iloci powietrza i ciepa, mniej maj ziemi, a najwicej wilgoci,
i wanie z powodu przewagi wilgoci nie mog dugo y w wo-
dzie. [8] Jeli istotnie tak jest, jak mwilimy, i jeli na podstawie
naszych zmysw stwierdzamy, e ciaa istot yjcych skadaj si
z ywiow i e nadmiar albo brak jednego z nich wywouje cho-
rob i rozpad, nie wtpimy, i z najwiksz starannoci naley
wybiera okolice o najbardziej umiarkowanym klimacie, gdy trze-
ba bdzie szuka zdrowego miejsca na zaoenie miasta. [9] Dlate-
go stale i z naciskiem stwierdzam, e naley powrci do dawnej
metody. Przodkowie nasi zoywszy w ofierze zwierzta ywione
na terenach, na ktrych zakadano miasta albo stae obozy, badali
wtroby ofiarnych zwierzt i jeli byy sine i skaone, skadali
w ofierze inne zwierzta, niepewni czy wtroby zmienione byy
z powodu zej paszy, czy z powodu choroby. Skoro jednak po wie-
I. Wykres wiatrw
ciga soki z chorych cia i jeszcze bardziej je osabia. Z drugiej
strony agodne i cikie powietrze pozbawione przewieww i cz-
stych przepyww, dziki swej niewzruszonej staoci przylegajc
do cia, ywi i pokrzepia tych, ktrzy zapadli na zdrowiu.
[4] Niektrzy twierdz, e istniej cztery rodzaje wiatrw: od
wschodu w czasie zrwnania dnia z noc Solanus, od poudnia Au-
ster, od zachodu w czasie zrwnania dnia z noc Fawoniusz, od
pnocy Septentrion. Lecz ci, ktrzy spraw dokadnie ledzili, po-
dali, e jest ich osiem; zwaszcza Andronikus z Kyrros, ktry na-
wet jako wzr zbudowa w Atenach marmurow omioboczn wie-
i na poszczeglnych cianach omioboku przedstawi wizerunki
SEPTENTRION
SOLANUS
FAWONIUSZ
SEPTENTRION
SOLANUS
FAWONIUSZ
Rozdzia sidmy
[1] Po wytyczeniu gwnych i bocznych ulic naley przystpi
do wyboru placw budowlanych pod witynie, forum i inne miej-
sca uytecznoci publicznej, liczc si z wygod i poytkiem po-
wszechnym. Jeli miasto pooone jest nad morzem, naley plac
pod budow forum wybra jak najbliej portu; jeli ley w rodku
ldu, forum naley zbudowa w centrum miasta. Natomiast pod
witynie tych bogw, pod ktrych szczegln piecz, jak si zda-
je, jest miasto, mianowicie pod witynie Jowisza, Junony i Miner-
wy, trzeba wyznaczy place w punktach najwyej pooonych,
z widokiem na znaczn cz miasta. wityni dla Merkurego
trzeba postawi na forum albo te na placu handlowym, jak dla
Izydy i Serapisa; dla Apollina i Ojca Libera koo teatru; dla Herku-
lesa w tych miastach, gdzie nie ma gimnazjonw albo amfiteatrw,
koo cyrku; dla Marsa poza miastem na boniach; dla Wenus rw-
nie koo portu. Take etruscy wrbici w pismach powiconych
ich wiedzy twierdz, e witynie Wenus, Wulkana i Marsa powin-
ny si znajdowa poza miastem, aeby pd do miostek u modzie-
y i matek nie zakorzeni si w miecie, a take by uwolni bu-
dynki od obawy poaru, wywoujc moc Wulkana poza miasto
przez mody i ofiary; kiedy za Marsowi powica si witynie
poza murami, nie bdzie zbrojnych niesnasek midzy obywatela-
mi, a Mars bdzie broni murw przed nieprzyjacimi i ochroni je
od niebezpieczestwa wojny. [2] Rwnie wityni Cerery nale-
y budowa poza murami miasta, aeby ludzie jedynie dla skada-
nia ofiar j odwiedzali; miejsce to powinno by otoczone czci re-
ligijn, czystoci i nieskaonymi obyczajami. Take wszystkim
innym bogom naley pod ich witynie wyznacza place odpo-
wiednie do kultu z nimi zwizanego.
O samej za budowie wity i ich proporcjach bd mwi
w trzeciej i czwartej ksidze, gdy w drugiej postanowiem mwi
o materiaach budowlanych, ich zaletach i zastosowaniu; nastpnie
omwi i przedstawi w poszczeglnych ksigach wymiary bu-
dowli, porzdki i poszczeglne rodzaje symetrii.
KSIGA
DRUGA
Przedmowa
[l] Kiedy Aleksander podbija wiat, architekt Dinokrates, ufny
w sw pomysowo i zrczno, uda si z Macedonii do armii
krlewskiej, pragnc uzyska uznanie ze strony krla. Z ojczyzny
zabra od swych krewnych i przyjaci listy polecajce do najwy-
bitniejszych osobistoci i przyobleczonych w purpur dygnitarzy,
aby mu uatwili dostp do krla; uprzejmie przez nich przyjty pro-
si, eby go jak najszybciej zaprowadzono do Aleksandra. Obieca-
li mu to, zwlekali jednak, czekajc odpowiedniej chwili. Wobec
tego Dinokrates sdzc, e go zwodz, postanowi sam sobie pora-
dzi. Odznacza si bowiem okaza postaw, mi powierzchow-
noci, nadzwyczajn urod i dostojnoci. Zaufawszy wic tym
darom natury pozostawi w gospodzie szaty, namaci ciao oliw,
na gow woy wieniec z lici topoli, lewe rami okry skr lwa
i z maczug w prawicy zjawi si przed trybunaem krla zajtego
wymiarem sprawiedliwoci. [2] Kiedy to niezwyke zjawisko od-
wrcio uwag zebranych, zauway go i Aleksander. Zdziwiony
kaza dla niego zrobi przejcie i zapyta, kim jest. Na to w: "Di-
nokrates jestem, architekt macedoski; przynosz Ci pomysy i pla-
ny godne Twej sawy; oto grze Atos nadaem ksztat posgu m-
czyzny, w ktrego lewej rce zaprojektowaem mury olbrzymiego
miasta, a w prawej czar, ktra by zbieraa wody wszystkich rzek
tej gry, aby z niej pniej spyway do morza". [3] Aleksander za-
chwycony przedstawionym planem zapyta zaraz, czy w pobliu
projektowanego miasta znajduj si pola uprawne, ktre by mogy
zaopatrzy ludno w zboe. Kiedy dowiedzia si, e zaleaoby
to od dowozu zza morza, powiedzia: "Dinokratesie! Uznaj twj
-5
do
ni-
B
50 cm
oraz maej iloci ognia i powietrza, nie majc otworw, przez kt-
re mgby si wcisn ogie, odpiera jego atak i nie pozwala na a-
twe uszkodzenie. Ze wzgldu na ciar nie mona spawia go wo-
d, lecz w czasie transportu drog wodn umieszcza si go na stat-
kach lub na tratwach z jody.
[15] Warto te dowiedzie si, w jaki sposb odkryto waciwo-
ci tego drzewa. Kiedy boski Cezar sta z wojskiem w okolicach
podalpejskich i nakaza municypiom dostarczy ywnoci dla woj-
ska, mieszkacy znajdujcej si tam warownej twierdzy zwanej
Larignum, ufni w obronne z natury pooenie, nie chcieli usucha
rozkazu. Wdz naczelny rozkaza zatem wojsku podej pod twier-
dz. Przed bram grodu znajdowaa si wysoka wiea zbudowana
z uoonych na przemian belek na ksztat stosu i tak wysoko wznie-
siona, e mona z niej byo odpiera nacierajcych rzucajc z gry
kamienie i belki. Skoro zauwaono, e mieszkacy nie maj nic
prcz belek, ktrych z powodu wielkiego ciaru daleko rzuca nie
mogli, rozkazano onierzom rzuca pod wie wizki faszyny
i ponce pochodnie. [16] onierze szybko to uczynili. Gdy wok
drewnianej wiey zaja si od ognia faszyna i pomie buchn ku
niebu, wydawao si, e runie cae umocnienie. Kiedy jednak ogie
umierzy si i przygas, wiea ukazaa si w stanie nienaruszo-
nym. Cezar zdziwiony kaza onierzom zbudowa dookoa twier-
dzy wa w odlegoci wikszej, niby j mogy dosign pociski.
Wtedy mieszkacy miasta zdjci strachem poddali si. Zapytano
ich wwczas, skd bior drzewo, ktrego si ogie nie ima. Wska-
zali wtedy na modrzewie, ktrych wiele ronie w tych okolicach,
a poniewa twierdza nazywaa si Larignum, rwnie drzewo owe
nazwano larignejskim. Drzewo to spawia si Padem do Rawenny
i dostarcza do kolonii Fanum, do Pisaurum, Ankony i innych mu-
nicypiw w tych okolicach. Gdyby atwe byo sprowadzanie tego
drzewa do stolicy, znalazoby ono w budownictwie szerokie zasto-
sowanie i jeli nie wszdzie, to w kadym razie uyte jako deski
przy okapach dookoa domw mieszkalnych chronioby budynki
od niebezpieczestwa poaru; drzewo to bowiem nie chwyta ognia
i nie zwgla si, ani samo przez si nie moe si zapali. [17] Igy
ma podobne do sosny, sj dugi i nadaje si do robt stolarskich
wewntrz domu nie mniej ni sappinea. ywic ma pynn, koloru
miodu attyckiego; leczy si ni rwnie grulic.
Przedstawiem poszczeglne gatunki drzew, ich naturalne wa-
snoci, ywioy, z jakich si skadaj, i okolicznoci, w jakich si
rodz. Z kolei trzeba si zastanowi, dlaczego gorsza jest ta joda,
KSIGA
TRZECIA
Przedmowa
[1] Apollo Delficki przez usta kapanki Pytii uzna Sokratesa za
najmdrzejszego spord wszystkich ludzi. Powiadaj, e Sokrates
orzek rozumnie i uczenie, i pier ludzka powinna by mie okna
i by otwarta, aby myli nie byy ukryte, lecz jawne i dostpne ba-
daniu. Oby przyroda bya posza za zdaniem Sokratesa i uczynia
j dostpn i otwart! Gdyby tak byo, nie tylko widziaoby si jak
na doni zalety i wady ludzkie, lecz take wiedza jednostek nie
podlegaaby niepewnym osdom, a uczeni i fachowcy zdobywali-
by wyjtkowy i trway autorytet. Rwnie artyci, chocia niebo-
gaci i nie znani ani przez dawno swych warsztatw, ani przez
wpywy i dar wymowy, przycigaliby sw mdroci i mogliby
zdobywa uznanie odpowiadajce ich wysikom i wzbudza wiar,
e umiej to, co uwaaj za sw specjalno. Poniewa jednak nie
jest tak, lecz tak jak chciaa przyroda, nie mona oceni gboko
ukrytych umiejtnoci artystycznych, skoro zdolnoci czowieka
zamknite s w jego piersi. [2] Najlepiej mona to zauway na
przykadzie dawnych rzebiarzy i malarzy, wrd ktrych wieczn
pami u potomnych zyskali ci, ktrzy zdobyli zaszczytne stanowi-
ska i korzystali z monego poparcia, jak Myron, Poliklet, Fidiasz,
Lizyp i ci wszyscy, ktrzy saw osignli dziki sztuce. Doszli do
tego tworzc dziea dla wielkich pastw, dla krlw albo znakomi-
tych obywateli. Ci za, ktrzy odznaczali si nie mniejszym od
owych starych mistrzw zamiowaniem, talentem i zrcznoci
i tworzyli dziea nie mniej doskonae, ale dla polednich obywate-
li, nie zdobyli adnej sawy. Nie brak im byo pracowitoci ani bie-
goci w sztuce, ale szczcia. Do nich naleeli: Hegiasz z Aten,
Chion z Koryntu, Myagrus z Fokai, Faraks z Efezu, Bedas z Bizan-
cjum i jeszcze wielu innych, nie mniej i malarze, jak Arystomenes
z Tazos, Polikles i Androcydes z Cyzyku, Teon z Magnezji i wszy-
scy inni, ktrym nie brako ani pilnoci, ani zamiowania do sztu-
ki, ani biegoci, lecz ktrym na drodze do zdobycia uznania stan-
y albo skromne warunki domowe, albo niepomylne okolicznoci,
albo wyszo wspzawodniczcych rywali. [3] Nie naley si
dziwi, jeli zasugi artystw pozostaj w cieniu z powodu niezna-
jomoci rzeczy, oburzajce jest wszake, jeli pochlebstwa odwo-
dz ludzi ze wzgldu na stosunki od sdw prawdziwych i prowa-
dz do faszywych ocen. Gdyby wic, tak jak chcia tego Sokrates,
widoczne i jawne byy uczucia, myli i wiedza pomnoona przez
nauk, wwczas ani wpywy, ani intrygi nie miayby znaczenia,
lecz dziea sztuki zamawiano by chtnie u tych, ktrzy doszli do
szczytu umiejtnoci dziki istotnym i cile okrelonym studiom.
Poniewa jednak te rzeczy nie s jasne i oczywiste, tak jak naszym
zdaniem by powinny, i poniewa widz, e raczej ludzie niewy-
ksztaceni ciesz si wiksz wzitoci ni wyksztaceni, nie uwa-
ani za stosowne rywalizowa z nimi, lecz wol przez wydanie
tych prawide wykaza doskonao naszej wiedzy.
[4] Dlatego to, Imperatorze, w pierwszej ksidze opowiedzia-
em Ci o sztuce i jej walorach, jak rwnie o tym, jakimi umiejt-
nociami powinien wzbogaci sw wiedz architekt, i uzasadni-
em przyczyny, dla ktrych powinien je naby; podzieliem cao-
ksztat architektury na dziay i definicjami ustaliem ich zakres.
Nastpnie wyjaniem w sposb naukowy - co byo rzecz naj-
waniejsz i niezbdn - jak naley wybiera zdrowy teren pod
budow miasta; za pomoc wykresw geometrycznych ustaliem
istniejce wiatry i kierunki, z ktrych wiej; podaem, w jaki spo-
sb powinno si bezbdnie rozplanowa ulice i bloki mieszkalne,
i na tym zakoczyem ksig pierwsz. W drugiej mwiem o ma-
teriaach budowlanych, o ich zaletach w budownictwie i o ich wa-
ciwociach naturalnych. Teraz w trzeciej ksidze mwi bd
o wityniach bogw niemiertelnych oraz o tym, jak powinno si
je budowa.
Rozdzia pierwszy
[1] Kompozycja wity polega na symetrii, ktrej praw archi-
tekci cile przestrzega powinni. Symetria rodzi si z proporcji
:
i
F
H
E F G
VIII. Ukady wity wedug tekstu Witruwiusza. A - in antis,
B - prostylos, C - amfiprostylos, D - peripteros, E - pseudoperipteros,
F - dipteros, G - hypetros
petros. Ukad ich wyraa si w nastpujcych zasadach: [2] wi-
tyni in antis bdzie budowla majca na froncie anty przy cianach
bocznych celli, midzy antami w rodku dwie kolumny, a na g-
rze tympanon zbudowany wedug zasad symetrii, ktre bd po-
dane w tej ksidze. Przykadem tego bdzie ta spord trzech
wity Fortuny, ktra znajduje si najbliej bramy Kolliskiej.
[3] Prostylos rna wszystko to, co witynia in antis, z wyjtkiem
tego, e naprzeciw ant ma dwie narone kolumny; u gry ma ar-
chitraw taki sam jak witynia in antis, czciowo wystpujcy
Rozdzia czwarty
[1] Fundamenty tego rodzaju budowli trzeba kopa, jeli to
moliwe, do staego gruntu, a w staym gruncie tak gboko, jak
to bdzie wskazane ze wzgldu na wielko budowli. Wykop
trzeba wypeni jak najsolidniejszym murem. Na powierzchni,
pod kolumnami trzeba wznie mur o poow grubszy od projek-
towanych kolumn, aeby d by mocniejszy od gry. Mury takie
nazywaj si stereobata, gdy dwigaj ciar. Wystpy baz nie
powinny wystawa poza mur; rwnie i wyej grubo murw
musi si stosowa do tego samego zaoenia; przestrze midzy
nimi musi by zasklepiona lub wzmocniona ubit ziemi, aby
mury si nie stykay. [2] Jeli za nie znajdzie si gruntu staego,
lecz do gbi siga bdzie ziemia naniesiona lub bagnista, wtedy
trzeba w tym miejscu ziemi wykopa i usun j, a teren umoc-
ni osmalonymi palami olchowymi, oliwkowymi albo dbowymi
i za pomoc machin jak najgciej je powbija. Woln przestrze
midzy palami naley wypeni wglem, a nastpnie zaoy fun-
dament z jak naj solidniejszego muru. Po zbudowaniu fundamen-
tu trzeba poziomo uoy stylobaty. [3] Nad stylobatami roz-
mieszcza si kolumny w sposb wyej opisany, bd w pyknosty-
losie w sposb dla niego przewidziany, bd w systylosie,
diastylosie lub eustylosie, jak to zostao opisane i ustalone; tylko
w areostylosie dopuszczalna jest pewna dowolno. Natomiast
w perypterosie powinno si ustawia kolumny tak, aby ilo in-
1mod.
B
KSIGA
CZWARTA
Przedmowa
[1] Imperatorze! Widzc, e wielu autorw pozostawio po sobie
wskazwki z dziedziny architektury i zwoje rozpraw, nie uporzd-
kowanych jednak i nie obejmujcych caoci, lecz jedynie jakby
lunych fragmentw, uwaaem za rzecz cenn i poyteczn uj
wiedz tej tak obszernej gazi w pewn uporzdkowan i usyste-
matyzowan cao i w poszczeglnych ksigach przedstawi ce-
chy waciwe poszczeglnym rodzajom. I tak, Cezarze, w pierw-
szej ksidze przedstawiem Ci obowizki architekta i wiedz, jak
powinien posiada. W drugiej mwiem o materiaach budowla-
nych, w trzeciej za o porzdkach wity, o rnych ich odmia-
nach, jak rwnie o waciwym dla kadego porzdku rozczono-
waniu. [2] Z tych trzech porzdkw, ktre maj najdokadniej usta-
lone proporcje w moduach, przedstawiem zwyczajowe prawida
porzdku joskiego. Obecnie w tej ksidze omwi zasady porzd-
ku doryckiego i korynckiego oraz przedstawi rnice midzy nimi
zachodzce i dla kadego z nich charakterystyczne cechy.
Rozdzia pierwszy
[1] Kolumny korynckie, z wyjtkiem kapiteli, maj takie same
proporcje jak kolumny joskie, lecz wysoko kapiteli czyni je
proporcjonalnie wyszymi i smuklejszymi, wysoko kapitelu jo-
skiego rwna si bowiem jednej trzeciej rednicy kolumny, a wy-
soko kapitelu korynckiego rwna si caej rednicy trzonu. po-
niewa za dodaje si dwie trzecie rednicy kolumny korynckiej
karni aty tak wystajce, eby ich wystp osania ciany muru.
[2] W ten sposb kady element zajmuje okrelone dla siebie miej-
sce, a rodzaj i rola kadego jest odmienna. Wychodzc od drewnia-
nych konstrukcji naladowali artyci te formy w rzebie kamien-
nych i marmurowych wity uwaajc, e naley si na nich wzo-
rowa. Dawni rzemielnicy wznoszc budowl w jakim miejscu
ukadali od wewntrznych cian poczwszy ku zewntrznej ich
stronie wystajce belki, przestrze midzy belkami murowali,
a gzymsy i szczyty ozdabiali dla pikniejszego wygldu drewnia-
nym ornamentem. Nastpnie przycinali wystajce czci belek,
wyrwnujc je wedug linii i pionu cian. Poniewa jednak wyda-
wao im si to brzydkie, chcc zakry przykre dla oka przycite
koce belek przybijali na nich tabliczki o ksztacie dzisiejszych
tryglifw i malowali je bkitnym woskiem. W ten sposb owe za-
kryte miejsca przybray w budowlach doryckich form tryglifw,
a odstpy midzy belkami form metop. [3] Nastpnie inni archi-
tekci w innych budowlach kadli w linii pionowej ponad tryglifami
wystajce krokwie dachowe, a koce ich profilowali. Tak wic
sposb ukadania belek doprowadzi do uksztatowania tryglifw,
podobnie jak z wystpu krokwi powstay modyliony pod gzymsa-
mi. Dlatego czsto w budowlach kamiennych ksztatuje si mody-
liony nachylonym podciciem, co jest naladownictwem krokwi;
rwnie ze wzgldu na spyw wody musz by nachylone. Tak
wic elementy tryglifw i modylionw powstay w architekturze
doryckiej jako naladownictwo konstrukcji drewnianej.
[4] Tryglify nie mog jednake, jak to niektrzy mylnie twier-
dz, by naladownictwem okien, gdy tryglify umieszcza si na
naronikach i na osi kolumn, a w tych miejscach nie mona w og-
le umieszcza okien; wizania naronikw zostayby przerwane,
gdyby tam si znajdoway otwory okienne. Podobnie jeliby kto
przypuszcza, e w miejscach dzisiejszych tryglifw byy kiedy
otwory, mgby rwnie twierdzi, e zbki w joskim porzdku
zajy miejsce dawnych okien, gdy odstpy zarwno midzy zb-
kami, jak i midzy tryglifami nazywaj si metopami. oyska de-
sek i at Grecy nazywaj ???? - opai, a nasi wydronymi gob-
nikami. W ten sposb odstp midzy dwiema belkami nazywa si
u nich ?????- metope.
[5] I jak w architekturze doryckiej ustalono prawida tryglifw
i modylionw, tak w joskiej stosowanie zbkw ma waciwe
uzasadnienie; podobnie jak modyliony s odbiciem wystpw kro-
kwi, tak w joskim budownictwie zbki naladuj wystpy at.
Rozdzia smy
[1] Stawia si rwnie witynie okrge, z ktrych jedne, tak
zwane monoptery, s bez celli, ale z kolumnami; drugie to tak
zwane periptery. Te, ktre nie posiadaj celli, maj podwyszone
podmurowanie i schody na wysoko jednej trzeciej rednicy. Na
stylobacie ustawia si kolumny, ktrych wysoko rwna si red-
nicy stylobatu, zawartej midzy jego krawdziami. rednica ko-
lumn ma by rwna jednej dziesitej ich wysokoci, wliczajc
w to kapitele i bazy. Wysoko architrawu powinna si rwna po-
owie rednicy kolumny. Fryz i wszystko, co znajduje si u gry,
powinno by zgodne z tym, co podaem w trzeciej ksidze piszc
o symetrii.
[2] Jeli tego rodzaju okrga witynia ma by typu peripteros,
trzeba na dole umieci dwa stopnie i stylobat, nastpnie wznie
cian celli odsunit od obwodu stylobatu o jedn pit szeroko-
ci, pozostawiajc porodku otwr na drzwi; rednica celli, nie wli-
czajc w to cian i obejcia, powinna by rwna wysokoci kolum-
ny. Na stylobacie naley dookoa celli ustawi kolumny o wyej
wspomnianych proporcjach. [3] Wysoko dachu w rodku powin-
na by taka, eby wysoko rotundy, nie wliczajc w to kwiatonu
na szczycie, rwnaa si poowie rednicy caej budowli. Sam
kwiaton bez piramidy, na ktrej spoczywa, powinien mie wyso-
ko rwn kapitelowi kolumny. Wszystkie inne elementy powin-
ny by skonstruowane wedug tych zasad proporcji i symetrii, ja-
kie wyej podaem.
[4] Buduje si rwnie i inne rodzaje wity opartych na tych
samych proporcjach, ale inaczej rozplanowanych, jak na przykad
witynia Kastora w Circus Flaminius, witynia Wejowisa mi-
dzy dwoma witymi gajami i jeszcze bardziej wspaniaa wity-
nia Diany w Nemi, gdzie wzdu po prawej i po lewej stronie
przedsionka dodano kolumny. Pierwsze witynie tego typu co
witynia Kastora w Circus Flaminius zbudowano Palladzie Mi-
nerwie na Akropolu w Atenach i w Sunion w Attyce. Maj one nie
inne, lecz wanie takie same proporcje. Podobnie jak w innych
wityniach, take i tutaj dugo celli jest dwa razy wiksza od
szerokoci, jednake te elementy, ktre zazwyczaj umieszcza si
na stronie frontowej, tutaj wystpuj po bokach. [5] Niektrzy bo-
Wiem zapoyczajc od stylu toskaskiego rozstawienie kolumn
Przenosz je do stylu korynckiego i joskiego; tam gdzie w przed-
sionku wystpuj anty, ustawiaj dwie kolumny na linii cian cel-
KSIGA
PITA
Przedmowa
[l] Imperatorze! Ci, ktrzy w obszerniejszych ksigach przed-
stawili myli swoje i nauki, zyskali dla swych dzie wielki i wyjt-
kowy autorytet. Oby i w dziedzinie naszej wiedzy przez rozwini-
cie tematu wzroso znaczenie podawanych prawide; nie jest to jed-
nak tak atwe, jak si wydaje. Dziea bowiem o architekturze nie
pisze si tak jak dzieo historyczne lub poezje. Historia sama przez
si przykuwa uwag czytelnikw, ktrzy z napiciem czekaj na
nowe i rnorodne wypadki. W poezji za rytm i stopy, wykwint-
ny ukad wyrazw i recytacja poszczeglnych partii przez rne
osoby czaruj czytelnikw i bez trudu wiod do koca ksiki.
[2] W dzieach architektonicznych nie jest to jednak moliwe, po-
niewa terminy techniczne, zrodzone z potrzeby samej nauki, nie-
znanym brzmieniem utrudniaj zrozumienie. Wobec tego e s one
niejasne i nieznane w mowie potocznej, to zbyt rozwlekle podane
prawida - jeli nie s jasne i krtkie - przez nadmiar sw i roz-
wleko pozostawiaj czytelnika w niepewnoci. Podajc wic
nieznane terminy i miary czonw budowli wyo je pokrtce, aby
je lepiej utrwali w pamici, albowiem w ten sposb czytelnik a-
twiej bdzie mg je sobie przyswoi. [3] Zauwaywszy ponadto,
e obywatele zajci s rnymi sprawami publicznymi i prywatny-
mi, postanowiem pisa zwile, by w nielicznych wolnych chwi-
lach mogli te ksigi pozna.
Nawet Pitagoras i jego uczniowie uwaali za wskazane nauk?
swoj podawa w ksigach wedug wymiarw kubicznych, usta-
liwszy, e szecian rwna si dwustu szesnastu wierszom i e
ksika nie powinna zawiera wicej ni trzy szeciany. [4] Sze-
tkaj jej druga ani nastpne, lecz wszystkie czysto i bez echa dotr
do uszu suchaczy zarwno w najwyszych, jak i w najniszych
miejscach. Dlatego to naladujc przyrod i badajc prawa wzno-
szenia si gosu dawni architekci udoskonalili budow stopni,
a stosujc kanony muzyczne i matematyczne starali si o to, eby
kady dwik dochodzi ze sceny czysto i przyjemnie. Tak bowiem
jak instrumenty przez podkadk z blachy miedzianej albo przez
????? - echeia z rogu uzyskuj czysty dwik strun, podobnie
w celu wzmocnienia gosu ustalili nasi przodkowie zasady budowy
teatrw zgodnie z prawami harmonii.
Rozdzia czwarty
[1] Harmonia jest niejasn i trudn dziedzin muzyki, zwaszcza
dla tych, co nie znaj jzyka greckiego. By j wyoy, naley uy-
wa greckich wyrazw, gdy niektre z nich nie maj nazw aci-
skich. Wobec tego postaram si na podstawie pism Arystoksenosa
moliwie jak najjaniej rzecz t przedstawi, nastpnie podam jego
wykres i wyznacz granic tonw, aby uwany czytelnik mg to
atwo zrozumie. [2] Gdy gos si zmienia, staje si to wysoki, to
niski. Gos porusza si na dwa sposoby, z ktrych jeden wywouje
wraenie cigoci, drugi - przerywanych dwikw. Gos
o brzmieniu cigym nie zatrzymuje si na adnych granicach ani
na adnym miejscu, ma nieznaczne przejcia, a wyrane interway
w rodku - tak jak w rozmowie, gdy wymawiamy soi, lux, flos,
vox. Nie moemy tu uchwyci ani pocztku, ani koca, lecz wy-
daje si, e gos z wysokiego sta si niski, a z niskiego wysoki.
Przy oddzielnych dwikach jest przeciwnie. Gdy gos si zmienia,
ustawia si w granicach jakiego dwiku, nastpnie innego dwi-
ku, a gdy si to czsto powtarza, wydaje si niejednakowy, jak to
jest w piewie, gdy naginajc gos tworzymy bogactwo dwikw,
Gdy gos ten zmieniajc si bierze interwa, wyranie syszy si
pocztek i koniec skrajnych dwikw, gdy tymczasem dwiki
porednich interwaw s ukryte.
[3] Mamy trzy rodzaje skali tetrachordw. Pierwsz nazywaj
??????-harmonia, drug ????- chroma, trzeci
????? - diatonon. Skala harmoniczna jest tworem artysty-
cznym i z tego powodu piew na niej oparty jest bardzo powany i
wzniosy. Skala chromatyczna sprawia wiksz przyjemno wskutek
subtelnej biegoci i czstych zmian. W skali diatonicznej,
Rozdzia szsty
[1] Ksztat teatru naley zaprojektowa w nastpujcy sposb.
Umieciwszy koniec cyrkla w rodku zamierzonego obwodu dol-
nej czci teatru, naley zakreli koo, a w nim wpisa cztery trj-
kty rwnoboczne dotykajce wierzchokiem w rwnych odst-
pach obwodu koa; podobnie astronomowie opierajc si na mu-
zycznej harmonii gwiazd przedstawiaj dwanacie znakw
zodiaku. Spord owych trjktw bok znajdujcego si najbliej
sceny, w miejscu gdzie przecina obwd koa, wyznacza lini czoa
sceny. Rwnolega do niej prosta przeprowadzona przez rodek
koa oddzieli estrad, zwan proscenium, od powierzchni orche-
stry. [2] W ten sposb powierzchnia proscenium bdzie szersza ni
u Grekw ze wzgldu na to, e wszyscy aktorzy wystpuj na sce-
nie; w orchestrze znajduj si miejsca dla senatorw. Wysoko es-
trady nie powinna przekracza piciu stp, aeby z miejsc siedz-
cych w orchestrze mona byo obserwowa gr wszystkich akto-
rw. Widowni w teatrze trzeba w ten sposb podzieli na kliny,
aeby wierzchoki trjktw lecych na obwodzie koa wyznacza-
y lini doj i schodw midzy klinami a do pierwszego przejcia
okrnego. [3] Grne schody powinny by wyznaczone przez rod-
ki klinw dolnych. Siedem wierzchokw trjktw wyznacza na
dole kierunek schodw. Pi pozostaych wyznacza plan sceny.
Spord tych ostatnich rodkowy powinien znajdowa si naprze-
ciw bramy paacu krlewskiego; boczne, z prawej i lewej strony,
wyznacza bd drzwi pomieszcze gocinnych; oba skrajne bd
zwrcone ku przejciom midzy obrotowymi dekoracjami. Stopnie
widowni, gdzie maj by umieszczone siedzenia ****, nie powin-
ny by nisze ni na stop i do, a nie wysze ni na stop i sze
cali. Szeroko ich nie powinna by wiksza ni dwie i p stopy
ani by nisza ni dwie stopy. [4] Dach portyku, ktry ma stan
na najwyszym stopniu, powinien si znajdowa na wysokoci
rwnej tylnej cianie sceny, aby gos wznoszc si w gr dociera
rwnomiernie zarwno do najwyszych rzdw, jak i pod dach. Je-
li za dach nie bdzie na rwnej linii z poziomem tylnej ciany
sceny, lecz bdzie niszy, wtedy gos odbija si bdzie od tego po-
ziomu, do ktrego wczeniej dotrze. [5] Nastpnie trzeba na oby-
dwch kracach pkola przeci pionowo dolne rzdy siedze do
wysokoci rwnej szstej czci rednicy orchestry i na tej wyso-
koci zaoy sklepienie nad korytarzami, ktre bd miay wtedy
dostateczn wysoko. [6] Dugo sceny powinna si rwna po-
Rozdzia sidmy
[1] W teatrach greckich nie wszystko buduje si wedug tych sa-
mych prawide; o ile w rzymskich teatrach wierzchoki czterech
trjktw dotykaj obwodu w dolnym kole i wyznaczaj granic
proscenium, to w Grecji speniaj to wierzchoki trzech kwadra-
tw, a najbliszy scenie bok kwadratu wyznacza granic prosce-
nium lini przecinajc obwd koa. Rwnolegle do tej linii prze-
prowadza si drug, styczn z obwodem koa i ta druga linia wy-
znacza tyln cian sceny. Nastpnie przez rodek orchestry
przeprowadza si rwnoleg do linii proscenium i tam, gdzie owa
linia przecina obwd koa z prawej i lewej strony, wyznacza si
punkty narone pkola. Nastpnie umieciwszy cyrkiel w punkcie
po prawej stronie zakrelimy z punktu lewego uk a do linii pro-
scenium z lewej strony. Podobnie umieciwszy cyrkiel w punkcie
po lewej stronie zakrelimy uk z punktu prawego a do linii pro-
scenium z prawej strony. [2] W ten sposb obwd wyznaczony
z trzech rnych rodkw stwarza u Grekw obszerniejsz orche-
str, scen w ty cofnit, a estrad, zwan przez nich ??????? -
logeion, mniej szerok, poniewa jedynie aktorzy tragediowi i ko-
mediowi wystpuj u nich na scenie, gdy tymczasem wszyscy inni
artyci na orchestrze; z tego wzgldu Grecy dziel aktorw na sce-
nikw i tymelikw. Wysoko sceny nie powinna by mniejsza ni
dziesi stp i nie wiksza ni dwanacie. Kierunek schodw mi-
dzy klinami z rzdami siedze wyznaczaj wierzchoki wyej
wspomnianych kwadratw a do pierwszego przejcia okrnego,
a w gr od niego, prcz ju wymienionych schodw, powinno si
umieci midzy nimi jeszcze jedne schody, i w ogle przy ka-
dym nastpnym przejciu podwoi ich ilo.
Rozdzia smy
[1] Wyjaniwszy to wszystko starannie i dokadnie, trzeba jesz-
cze z wielk uwag wybra miejsca, gdzieby si gos agodnie za-
trzymywa, unikajc takiego, gdzie odbity nie docieraby do uszu
wyranie. Istniej bowiem takie miejsca, ktre ju same z siebie a-
mi fale gosu; s to miejsca le brzmice zwane po grecku ????-
??????? - katechuntes, w koo brzmice zwane ????????????-
periechuntes, wydajce echo zwane ???????????- antechuntes
i zgodnie brzmice zwane ???????????- synechuntes. W miej-
metrii tych kolumn nie bd takie jak w wityniach, gdy tam za-
ley nam na dostojestwie, w portykach natomiast i w innych dzie-
ach architektonicznych na lekkoci. Jeli si wic bdzie stawiao
kolumny doryckie, trzeba ich wysoko, wliczajc w to kapitel,
podzieli na pitnacie czci i jedn tak cz wzi za modu,
wedug ktrego wykona si cae dzieo. Kolumna u podstawy po-
winna mie grubo dwch moduw, interkolumnium ma si
rwna piciu i poowie moduu, wysoko kolumny bez kapitelu
rwna si czternastu moduom, wysoko kapitelu powinna si
rwna jednemu moduowi, szeroko dwm i jednej szstej mo-
duu. Wymiary pozostaych czci budowli powinny by takie, jak
podaem w ksidze czwartej piszc o wityniach. [4] Jeli wszak-
e kolumny bd joskie, trzeba podzieli wysoko trzonu ko-
lumny, nie wliczajc w to bazy i kapitelu, na osiem i p czci
i jedn tak cz wzi jako grubo kolumny; baza z plintusem
ma wynosi poow gruboci kolumny; proporcje kapitelu powin-
ny by zgodne z tym, co podaem w ksidze trzeciej. Jeli kolum-
na bdzie koryncka, trzon i baza maj by takie same jak w kolum-
nie joskiej, kapitel jednak powinien mie proporcje zgodne z pra-
widami podanymi w ksidze czwartej. Podwyszenie stylobatw
uzyska si przez zastosowanie nierwnych podkadek, naley je
za wykona wedle opisu podanego w ksidze trzeciej. Proporcje
architraww, gzymsw i wszystkich innych elementw powinny
pozosta w takim stosunku do kolumn, jak to podaem w poprzed-
nich ksigach.
[5] Przestrze zawart midzy portykami i nie pokryt dachem
naley przyozdobi zieleni, gdy przechadzki na wolnym powie-
trzu s bardzo zdrowe, nade wszystko dla oczu, poniewa powie-
trze agodne i rozrzedzone dziki zieleni, przenikajc ciao znajdu-
jce si w ruchu, zaostrza wzrok, a usuwajc z oczu gst wilgo
wpywa na bystro wzroku i wyrazisto obrazu. Prcz tego, gdy
w czasie przechadzki ciao si rozgrzeje, powietrze wysysajc
z ciaa soki zmniejsza ich ilo i rozrzedza je, rozpraszajc niepo-
trzebny dla ciaa nadmiar. [6] e tak jest istotnie, mona si prze-
kona na podstawie obserwacji; tam gdzie rda znajduj si pod
dachem lub podmoke warstwy pod powierzchni ziemi, nie
wznosz si opary, natomiast na terenach otwartych i lecych
Pod goym niebem wschodzce soce dotykajc wiat swym cie-
pem silniej wyciga wilgo z terenw mokrych, zbieraj i wzno-
si ku grze skbione opary. Jeeli wic, jak si wydaje, powietrze
w miejscach odsonitych wyciga z cia ludzkich szkodliwe dla
nich soki podobnie jak opary z ziemi, nie ulega, jak sdz, wtpli-
woci, e w miastach naley budowa bardzo obszerne i bardzo
ozdobne chodniki pod goym niebem i w miejscach otwartych.
[7] Aby za owe chodniki byy suche i niebotniste, naley post-
pi w nastpujcy sposb. Ziemi trzeba skopa i jak najgbiej
wydoby, a po prawej i lewej stronie zamierzonego chodnika wy-
kona murowane kanay odwadniajce. W cianach kanaw
zwrconych ku chodnikom trzeba umieci rury nachylone ku ka-
naom; potem naley woln przestrze wypeni wglem, a na-
stpnie przysypa wirem i wyrwna. W ten sposb dziki natu-
ralnej porowatoci wgla i wskutek wpuszczenia rur do kanaw
zostanie usunity nadmiar wody, a chodniki bd suche i pozba-
wione wilgoci.
[8] Ponadto wedug zwyczajw przekazanych przez przodkw,
w tego rodzaju budowlach miasta zakadaj skady na niezbdne
rzeczy. Podczas oblenia za o wszystko jest atwiej ni o drzewo;
sl mona bez trudu wczeniej dowie, rwnie zboe atwiej mo-
e sprowadzi pastwo lub prywatna jednostka, a jeli zboa za-
braknie, mona je zastpi jarzynami, misem i rolinami strczko-
wymi. Wod mona zdoby kopic studnie i zbierajc wod desz-
czow spywajc z nieba po dachach podczas nagych burz.
Natomiast trudne i kopotliwe jest zaopatrywanie si w drzewo, tak
bardzo potrzebne do ugotowania strawy, poniewa gromadzi sieje
bardzo powoli i w wikszych ilociach si zuywa. [9] W takich
krytycznych chwilach otwiera si owe skady i wydziela racje
drzewa po kolei poszczeglnym obywatelom, wedug trybusw.
W ten sposb portyki atwo dostpne zapewniaj podwjn ko-
rzy: podczas pokoju s rdem zdrowia, w czasie wojny r-
dem bezpieczestwa. Wznoszenie wic portykw wedug wyej
podanych prawide nie tylko za scen teatru, lecz take przy wi-
tyniach wszystkich bogw, moe zapewni miastu wielkie korzy-
ci. Poniewa, jak si zdaje, wystarczajco ju ten temat omwi-
em, porusz teraz urzdzenie ani.
Rozdzia dziesity
[1] Przede wszystkim naley wyszuka miejsce jak najcieplej-
sze, to znaczy odwrcone od pnocnego i pnocno-wschodniego
wiatru. anie gorce i letnie powinny mie wiato od poudnio-
wego zachodu, jeli jednak warunki naturalne na to nie pozwol*
Rozdzia jedenasty
[1] Obecnie uwaam za stosowne omwi palestry wedug tego,
co nam przekazano - mimo e nie s w Italii w uyciu - i wytu-
maczy, jak je budowali Grecy. W palestrach naley budowa
kwadratowe albo podune perystyle w ten sposb, eby ich obej-
cie, ktre Grecy nazywaj ??????? - diaulos, wynosio dwa sta-
dia. Z trzech stron powinny przebiega pojedyncze portyki; nato-
miast od strony czwartej, to jest od poudnia, ma by portyk po-
dwjny, aeby w razie burzy i wichru deszcz nie zacina do rodka.
[2] W trzech pojedynczych portykach trzeba zaprojektowa ob-
szerne eksedry z miejscami do siedzenia, gdzieby filozofowie, re-
torzy i ci wszyscy, co kochaj nauk, mogli rozprawia siedzc.
W podwjnym portyku maj si znajdowa nastpujce pomiesz-
czenia: w rodku hala dla efebw (jest to najobszerniejsze po-
mieszczenie z siedzeniami) o trzeci cz dusza od szerokoci;
dalej na prawo sala z miechem napenionym piaskiem, tak zwane
koryceum; dalej sala z pyem, tak zwane konisterium, dla atletw;
za konisterium w naroniku zimna ania zwana przez Grekw
??????? - lutron; na lewo od sali efebw ma by sala z oliw, tak
zwane elaiothesium, i przylegajca do niej ania zimna, z ktrej
korytarz prowadzi do ogrzewalni umieszczonej w naroniku porty-
ku. Obok w gbi w kierunku ani zimnej powinna by sklepiona
ania parowa, dwa razy tak duga jak szeroka. W skrzydach po
jednej stronie ma by hala lakoska zbudowana, jak wyej poda-
em, a naprzeciwko ania gorca. Perystyle w palestrze powinno
si rozplanowa wedug podanych ju zasad. [3] A zatem na ze-
wntrz trzeba zaprojektowa trzy portyki, jeden dla wychodzcych
z perystylu, a dwa wzdu stadionu po lewej i prawej stronie: ten,
ktry jest zwrcony ku pnocy, powinien by podwjny i bardzo
szeroki, tamte pojedyncze. Naley je tak budowa, aby tu przy
cianach i przy kolumnadzie znajdoway si chodniki jakby cie-
ki, o szerokoci nie mniejszej ni dziesiciu stp; przestrze le-
ca midzy nimi powinna by obniona o ptorej stopy, eby od
chodnikw prowadziy w d stopnie; przestrze rodkowa nie po-
winna by wsza ni dwanacie stp. Wtedy ci, co s namaszcze-
ni oliw i wicz, nie bd przeszkadza tym, ktrzy odziani prze-
chadzaj si po ciekach. [4] Tego rodzaju portyk nazywa si
u Grekw ??????- xystos, poniewa atleci w porze zimowej wi-
cz na krytych stadionach. Bezporednio obok ksystu i podwjne-
go portyku trzeba zaoy chodniki na wolnym powietrzu zwane
KSIGA
SZSTA
Przedmowa
[l] Kiedy Arystyp, filozof ze szkoy Sokratesa, wyrzucony jako
rozbitek na wybrzea rodyjskie zauway tam nakrelone figury
geometryczne, mia podobno zawoa do towarzyszy: "Bdmy
dobrej myli! Widz bowiem lady ludzi". Natychmiast wic pod-
y do miasta Rodos i uda si wprost do gimnazjonu. Tam rozpra-
wiajc o filozofii otrzyma tyle darw, e nie tylko samego siebie,
lecz take towarzyszy swoich zaopatrzy w odzie i wszystko co
potrzebne do ycia. Kiedy za towarzysze zapragnli powrci do
ojczyzny i zapytali, co maj w jego imieniu oznajmi w domu, po-
leci powiedzie, e dzieciom powinno si dawa takie skarby i tak
je zaopatrywa na drog, aby w razie rozbicia okrtu mogy z tym
wszystkim wypyn na powierzchni wody. [2] Pewne bowiem
oparcie w yciu daje jedynie to, czemu nie mog zaszkodzi ani los
nieprzyjazny, ani zmiany polityczne, ani zniszczenia wojenne. Ju
Teofrast, rozwijajc t myl i zachcajc raczej do zdobywania
wiedzy ni do pokadania ufnoci w pienidzu, wypowiada zasad,
e spord wszystkich ludzi jedynie uczony nie jest na obczynie
obcym, jedynie on nawet po stracie przyjaci i krewnych nie po-
zostaje bez przyjaciela, lecz moe by obywatelem kadego pa-
stwa i bez lku spoglda na przeciwnoci losu. Natomiast ten, kto
zaufa szczciu, a nie nauce, kroczy po liskich ciekach i przebi-
ja si w walce poprzez nieustalone i niepewne ycie. [3] Podobnie
wyraa si Epikur twierdzc, e los niewiele dbr daje w udziale
mdrcom, lecz to co najwaniejsze i nieodzowne: wadz nad sw
myl i rozumem. To samo wypowiedziao jeszcze wielu innych fi-
lozofw. Te same myli wyraali wierszem ze sceny poeci, twrcy
ci, nic tym budowlom nie bdzie mona zarzuci; bd one celo-
we i wygodne. Te same zasady stosuje si nie tylko przy budyn-
kach miejskich, lecz take na wsi, z tym wyjtkiem, e w miecie
atria s zwykle w pobliu wejcia, natomiast na wsi w domach bu-
dowanych na wzr miejskich, bezporednio przy wejciu znajduj
si perystyle, a dopiero dalej atria otoczone dookoa portykami wy-
kadanymi posadzk i otwartymi ku palestrom i promenadom.
Jak umiaem, przedstawiem w sposb oglny zasady budowa-
nia domw miejskich; teraz mwi bd o urzdzeniu posiadoci
wiejskich i o zasadach rozplanowania, jakie naley stosowa, eby
zapewni wygod w ich uytkowaniu.
Rozdzia szsty
[1] Przede wszystkim naley zbada okolic pod wzgldem
zdrowotnym, jak to podaem w ksidze pierwszej mwic o zaka-
daniu murw, i zgodnie z tym zaoy wiejsk siedzib. Wielko
jej powinna by dostosowana do iloci gruntu i wielkoci plonw.
Wymiary podwrza powinno si ustali wedug iloci byda i za-
przgw wow, ktre musz tam si zmieci. Na podwrzu naj-
cieplejsze miejsce trzeba przeznaczy na kuchni. W bezpored-
nim ssiedztwie naley postawi obory, ktrych oby powinny
by zwrcone w stron paleniska i na wschd, dlatego e gdy wo-
y patrz na wiato i ogie, staj si mniej pochliwe. Nawet rolni-
cy nie znajcy si na stronach wiata utrzymuj, e woy powinny
spoglda jedynie ku wschodowi*. [2] Szeroko obr dla wow
nie powinna by mniejsza ni dziesi stp i nie wiksza ni pit-
nacie, dugo za taka, aby na jedn par wow wypadao nie
niniej ni siedem stp. Rwnie anie powinny si znajdowa bez-
porednio przy kuchni, by przygotowanie kpieli nie trwao dugo.
Take tocznia powinna by w pobliu kuchni, by uatwi prac
Przy toczeniu owocw. Do toczni powinna przylega komora na
wino z oknami zwrconymi ku pnocy. Jeli bowiem okna
umieszczone bd z innej strony, gdzie moe nagrzewa soce, to
zoone w komorze wino wskutek gorca zmtnieje i straci sw
nioc. [3] W przeciwiestwie do tego komora na oliw ma by tak
Umieszczona, by wiato padao od poudnia lub innej ciepej stro-
fy wiata, gdy oliwa nie powinna marzn, lecz pod wpywem
Umiarkowanego ciepa ma pozostawa cieka. Wielko komr po-
winna by dostosowana do iloci owocw i beczek; jeeli to bd
ci, nic tym budowlom nie bdzie mona zarzuci; bd one celo-
we i wygodne. Te same zasady stosuje si nie tylko przy budyn-
kach miejskich, lecz take na wsi, z tym wyjtkiem, e w miecie
atria s zwykle w pobliu wejcia, natomiast na wsi w domach bu-
dowanych na wzr miejskich, bezporednio przy wejciu znajduj
si perystyle, a dopiero dalej atria otoczone dookoa portykami wy-
kadanymi posadzk i otwartymi ku palestrom i promenadom.
Jak umiaem, przedstawiem w sposb oglny zasady budowa-
nia domw miejskich; teraz mwi bd o urzdzeniu posiadoci
wiejskich i o zasadach rozplanowania, jakie naley stosowa, eby
zapewni wygod w ich uytkowaniu.
Rozdzia szsty
[1] Przede wszystkim naley zbada okolic pod wzgldem
zdrowotnym, jak to podaem w ksidze pierwszej mwic o zaka-
daniu murw, i zgodnie z tym zaoy wiejsk siedzib. Wielko
jej powinna by dostosowana do iloci gruntu i wielkoci plonw.
Wymiary podwrza powinno si ustali wedug iloci byda i za-
przgw wow, ktre musz tam si zmieci. Na podwrzu naj-
cieplejsze miejsce trzeba przeznaczy na kuchni. W bezpored-
nim ssiedztwie naley postawi obory, ktrych oby powinny
by zwrcone w stron paleniska i na wschd, dlatego e gdy wo-
y patrz na wiato i ogie, staj si mniej pochliwe. Nawet rolni-
cy nie znajcy si na stronach wiata utrzymuj, e woy powinny
spoglda jedynie ku wschodowi*. [2] Szeroko obr dla wow
nie powinna by mniejsza ni dziesi stp i nie wiksza ni pit-
nacie, dugo za taka, aby na jedn par wow wypadao nie
niniej ni siedem stp. Rwnie anie powinny si znajdowa bez-
porednio przy kuchni, by przygotowanie kpieli nie trwao dugo.
Take tocznia powinna by w pobliu kuchni, by uatwi prac
przy toczeniu owocw. Do toczni powinna przylega komora na
wino z oknami zwrconymi ku pnocy. Jeli bowiem okna
umieszczone bd z innej strony, gdzie moe nagrzewa soce, to
zoone w komorze wino wskutek gorca zmtnieje i straci sw
moc. [3] W przeciwiestwie do tego komora na oliw ma by tak
umieszczona, by wiato padao od poudnia lub innej ciepej stro-
ny wiata, gdy oliwa nie powinna marzn, lecz pod wpywem
umiarkowanego ciepa ma pozostawa cieka. Wielko komr po-
winna by dostosowana do iloci owocw i beczek; jeeli to bd
Rozdzia smy
[1] Budynki niepodpiwniczone przetrwaj dugo w dobrym sta-
nie, jeeli zaoy si ich fundamenty wedug regu podanych w po-
przednich rozdziaach o murach miejskich i teatrach. Jeeli jednak
budynki maj mie podziemne sklepienia i pomieszczenia, wwczas
fundamenty musz by grubsze ni mury grne. ciany, filary i ko-
lumny grnych piter powinny by ustawione pionowo na osi cian
dolnych, aby odpowiaday podmurowaniu. Jeli bowiem ciar
cian lub kolumn bdzie nadwieszony, mury nie bd miay trwaej
staoci. [2] Prcz tego jeli w przewitach obok filarw i ant podo-
y si podpory, wwczas nie nastpi uszkodzenie. Gdy bowiem nad-
proa i belki s obcione murem, uginaj si porodku i pkaj, gdy
jednak drzwi maj podpory, przeciwdziaaj one ugiciu i uszkodze-
niu belek. [3] Poza tym wskazane jest zmniejszanie ciaru cian za
pomoc ukw sklepionych z klinw o spoinach skierowanych kon-
centrycznie; gdy bowiem ponad belkami stropowymi lub nadproa-
mi bd przesklepione uki z klinw, to przede wszystkim drewno
zostanie odcione i nie bdzie si ugina, a nastpnie gdy wskutek
staroci ulegnie uszkodzeniu, atwo je bdzie mona wymieni bez
uycia podpr. [4] Rwnie jeli si stawia budowle na filarach
i muruje si uki sklepione z klinw o spoinach skierowanych ku
rodkowi, to zewntrzne filary powinny by szersze, aby mogy sta-
wi odpowiedni opr, kiedy kliny uciskane ciarem cian, napiera-
jc w swych spoinach ku rodkowi, rozpychaj podpierajce filary.
Jeli wic filary narone bd miay do wielkie wymiary, to wy-
trzymujc parcie klinw zapewni budowli trwao.
[5] Jeli si zwrci uwag na to, eby wszystko byo starannie
wykonane, trzeba pamita i o tym, eby wszystkie mury stay pio-
nowo i by nigdzie nie byo odchyle od pionu. Przede wszystkim
trzeba zwrci uwag na fundamenty, gdy powstaj w nich znacz-
ne szkody wskutek cinienia ziemi; ziemia nie posiada bowiem sta-
le tej samej wagi co latem, lecz podczas zimy wchania znaczne ilo-
ci wody deszczowej, przez co zwiksza zarwno sw wag, jak
i objto, rozsadzajc fundamenty. [6] Aby temu zaradzi, trzeba
ustali grubo fundamentu zalenie od cinienia ziemi na funda-
nient. Nastpnie naley po zewntrznej stronie fundamentw
Wznosi rwnoczenie przypory bd skarpy. Odlego midzy ni-
mi powinna si rwna wysokoci, a grubo ich gruboci funda-
mentu. Wystp tych przypr powinien u dou rwna si gruboci
fundamentu, nastpnie stopniowo si zwajc winien osign na
grze grubo murw samej budowli. [7] Prcz tego przeciw ci-
nieniu ziemi trzeba w kierunku wntrza murowa rwnoczenie
wystpy w ksztacie zbw piy. Odlego poszczeglnych zbw
od lica muru powinna si rwna zamierzonej wysokoci funda-
mentu, grubo samych zbw powinna odpowiada gruboci mu-
ru. Rwnie w skrajnych naronikach trzeba wyznaczy punkty od-
dalone od wewntrznego kta o odlego rwn wysokoci funda-
mentu i z tych punktw poprowadzi mur po przektnej, a z jego
rodka inny, poczony z naronikiem. W ten sposb zby i prze-
ktne mury nie dopuszcz, by cinienie ziemi z ca si dziaao na
mur fundamentu, lecz rozprosz je zatrzymujc napr ziemi.
[8] Wyoyem, w jaki sposb naley bezbdnie wznosi bu-
dowle i jak trzeba bdom od pocztku zapobiega. Jeli bowiem
idzie o wymian dachwek, belek czy at, to nie wymagaj one ta-
kiego starania jak fundamenty, gdy nawet jeli zniszczej, atwo je
wymieni. Wyjaniem te, w jaki sposb mona wzmocni rzecz
nietrwa i w jaki sposb naley postpowa. [9] Wybr materiaw
budowlanych nie zaley od architekta, gdy nie w kadej okolicy
wystpuj wszystkie ich rodzaje, jak to wyoyem w pierwszej
ksidze. Poza tym od waciciela ju zaley, czy chce budowa z ce-
gy, z kamienia amanego czy z ciosu. Ocena kadej budowli po-
winna by trojaka i obejmowa: staranno wykonania, okazao
budowli i jej rozplanowanie. Kiedy si oglda okaza budowl,
chwali si waciciela za wydatki poniesione; jeli jest starannie wy-
konana, chwali si dokadn prac rzemielnika; jeli bdzie wywo-
ywaa wraenie ze wzgldu na doskonae proporcje i symetrie, wte-
dy nalena pochwaa przypadnie architektowi. [10] Wynik bdzie
dobry, jeli architekt uwzgldni rady zarwno robotnikw, jak i lu-
dzi nieuczonych. Kady bowiem czowiek, a nie tylko architekt,
moe oceni rzecz dobr, lecz taka jest midzy nimi rnica, e
czowiek zwyczajny nie moe sobie wyobrazi jakiej rzeczy przed
jej wykoczeniem, natomiast architekt, jeli wyobrazi sobie budow-
l, ma jeszcze przed rozpoczciem jasny jej obraz, zarwno jeli
idzie o wraenie oglne, jak o celowo i waciwy wygld.
Opisaem moliwie jak najjaniej wszystko, co uwaaem za poy-
teczne przy wznoszeniu prywatnych budynkw. W nastpnej ksidze
omwi sposb przeprowadzania robt wykoczeniowych, aby bu-
dynki miay pikny wygld i dugi czas przetrway bez zniszczenia.
KSIGA
SIDMA
Przedmowa
[1] Przodkowie nasi wprowadzili zarwno mdry, jak poytecz-
ny zwyczaj przekazywania swych docieka na pimie, aby nie za-
giny dla potomnoci, lecz zawarte w ksigach, gromadzone z po-
kolenia na pokolenie, doszy stopniowo z biegiem czasu do naj-
wyszych osigni naukowych. Dlatego nie ma, lecz niezmiern
wdziczno winnimy przodkom, e nie zataili zazdronie swych
myli, lecz starali si kade poznanie przekaza potomnoci za po-
moc pism. [2] Gdyby si tak nie stao, nie wiedzielibymy nic
o czynach pod Troj ani o tym, co myleli o naturze rzeczy Tales,
Demokryt, Anaksagoras, Ksenofanes i inni filozofowie przyrody,
ani te jaki cel wytknli ludzkiemu yciu Sokrates, Platon, Arysto-
teles, Zenon, Epikur i inni filozofowie. Nie wiedzielibymy rw-
nie, jakich czynw dokonali i czym si kierowali Krezus, Alek-
sander, Dariusz i inni monarchowie, gdyby przodkowie nasi nie ze-
brali wszystkich wiadomoci i za pomoc pism nie przekazali
potomnym. [3] O ile wic wdziczno naley si przodkom, o ty-
le gani naley tych, ktrzy okradaj ich dziea i za swoje podaj;
ci za pisarze, ktrzy nie maj dorobku wasnej myli, lecz w nie-
godny sposb szukaj sawy w ponianiu innych, zasuguj nie tyl-
ko na nagan, lecz na kar, gdy nieuczciwie postpuj. Gosi te
fradycja, e takie wystpki i dawniej nie uchodziy bezkarnie. Nie
jest te rzecz niewaciw przedstawi, jakie byy wyroki w tego
rodzaju sprawach zgodnie z tym, co nam zostao przekazane.
[4] Kiedy krlowie z dynastii Attalidw pocignici wielkim uro-
kiem nauk zaoyli w Pergamonie wspania bibliotek, aby zado-
woli wszystkich, rwnie i Ptolemeusz pobudzony niezwyk am-
rabij trway tynk nie tylko w ten sposb, ale rwnie i tak, e
w przygotowanej skrzyni z piaskiem i wapnem dekuria ubija mate-
ria drewnianymi stpami i dopiero tak przygotowanego uywa.
Dlatego to niektrzy wycinaj warstwy tynku ze starych budowli
i uywaj ich jako pyt; pokryte nimi ciany maj wypuke obramo-
wania wok tafli i pl podobnych do zwierciade.
[11] Na tynkowanych cianach wiklinowych, w miejscach,
gdzie s supy i poprzeczne rygle, tynk pka, gdy drewno oblepio-
ne glin wchania wilgo, nastpnie za - wysychajc - kurczy si
i powoduje rysy. Zaradzi temu mona w nastpujcy sposb. Do
ciany wylepionej glin przybija si trzcin za pomoc gwodzi
o szerokich gwkach, i na to nakada drug warstw gliny. Na niej
umocowuje si trzcin pionowo, jeli poprzednio biega pionowo,
a nastpnie w sposb ju opisany obrzuca si zapraw z piasku
i z marmuru. W ten sposb dwie nieprzerwanie biegnce warstwy
trzciny, uoone w cianach poprzecznie jedna do drugiej, zapobie-
gaj kruszeniu i pkaniu.
Rozdzial czwarty
[1] Opisaem metody, jakie naley stosowa przy tynkowaniu
w miejscach suchych; obecnie wyo, jak naley nakada tynk
w miejscach wilgotnych, aby zapewni jego trwao. W pomiesz-
czeniach parterowych naley na wysoko trzech stp liczc od
podogi nakada zapraw sporzdzon ze skorup zamiast z piasku,
by zabezpieczy tynk od wilgoci. Jeeli za jaka ciana bdzie sta-
le wilgotna, to naley w takiej od niej odlegoci, na jak pozwol
warunki, postawi drug cienk cian; pomidzy tymi cianami
poniej poziomu podogi trzeba poprowadzi kana z otworami
skierowanymi na zewntrz. Rwnie jeeli si cian podcignie
Pod strop, trzeba pozostawi otwory wentylacyjne. Jeli bowiem
wilgo nie bdzie miaa ujcia przez otwory grne i dolne, to roz-
przestrzeni si take na now cian. Po czym naley obrzuci
ciany zapraw ze skorup glinianych, a nastpnie wyrwna i wy-
gadzi tynkiem. [2] Jeli jednak brak miejsca nie pozwoli na po-
stawienie drugiej ciany, trzeba wwczas przeprowadzi kanay
z otworami na zewntrz i nastpnie z jednej strony nad krawdzi
kanau uoy dwustopowe dachwki, a z drugiej strony ustawi
supki z cegieek wielkoci dwch trzecich stp, by mogy oprze
si na nich krawdzie dwch dachwek; powinny one by odlege
Rozdzia dziewity
[1] Obecnie powrc do sporzdzania minium. Po wysuszeniu
kamieni tucze si je w elaznych modzierzach; gdy wskutek
przemywania i wielokrotnego praenia usunie si zanieczyszcze-
nia, ukazuj si barwy. Poniewa z usuniciem rtci minium zosta-
o pozbawione swej naturalnej siy, staje si delikatne i sabe. Uy-
te do ozdoby zamknitych pomieszcze nie psuje si, lecz zacho-
wuje sw barw. [2] Uyte jednak na wolnym powietrzu, to znaczy
w perystylach, eksedrach i tym podobnych miejscach, dokd do-
cieraj blask oraz promienie soca i ksiyca, psuje si, a straciw-
szy si czernieje. Kiedy pisarz Faberius, wzorujc si na innych,
zapragn piknie ozdobi swj dom na Awentynie, kaza wszyst-
kie ciany perystylw pomalowa minium. Ju po trzydziestu dniach
straciy one pikny wygld i pokryy si plamami. Musia je zatem
zamalowa innymi barwami. [3] Jeeli jednak komu bdzie na
tym bardzo zaleao, aby minium uyte przy ozdobach nie utracio
barwy, powinien po wygadzeniu i wyschniciu ciany naoy na
ni pdzlem roztopiony wosk punicki zmieszany z oliw. Nastp-
nie, ogrzewajc wglem umieszczonym w elaznym naczyniu rw-
noczenie wosk i cian, doprowadzi do temperatury pocenia si,
by wosk na cianie rwnomiernie si rozcign, a potem pociera
wiec i ptnem, podobnie jak si postpuje przy nagich posgach
z marmuru, co Grecy nazywaj ???????- ganosis. [4] W ten spo-
sb pokrywa z wosku nie dopuszcza do tego, by wiato ksiyca
lub promienie soneczne wycigay barwy z malowanej ciany.
Wytwrnie minium z Efezu przeniesiono obecnie do Rzymu, po-
niewa ten sam rodzaj rudy znaleziono rwnie w Hiszpanii, skd
przewozi si rud do Rzymu, gdzie j przetwarzaj dzierawcy
pastwowi. Wytwrnie te znajduj si midzy wityni Flory
a wityni Kwirynusa.
[5] Minium faszuje si przez dodanie wapna. Dlatego jeli si
chce stwierdzi, czy jest prawdziwe, trzeba postpi w nastpujcy
sposb. Naley wzi blach elazn, pooy na niej minium
i trzyma je nad ogniem, a si blacha rozarzy. Kiedy pod wpy-
wem aru barwa zmieni si i stanie si czarna, odstawia si blach
od ognia i jeli po ostygniciu minium odzyska dawny kolor, b-
dziemy mieli dowd, e nie jest zafaszowane; jeli natomiast po-
zostanie czarne, bdzie to oznak zafaszowania.
[6] Powiedziaem ju wszystko, cokolwiek mogem sobie przy-
pomnie o minium. Chryzokol przywozi si z Macedonii, a wydo-
KSIGA
SMA
Przedmowa
[1] Spord siedmiu mdrcw Tales z Miletu za pocztek
wszechrzeczy uzna wod, Heraklit ogie, kapani Magw wod
i ogie. Eurypides, ucze Anaksagorasa, zwany przez Ateczykw
filozofem sceny, uzna za pocztek wszechrzeczy powietrze i zie-
mi twierdzc, e ziemia, zapodniona przez deszcze spadajce
z niebios, zrodzia ludzi i wszystkie ywe twory wiata; e cokol-
wiek zrodzio si z ziemi, pod wpywem czasu rozpada si i do zie-
mi powraca, a wszystko, co zrodzone z powietrza, znw do niego
dy i nic nie ginie, lecz zmienione jedynie wskutek rozpadu wra-
ca do stanu pierwotnego. Pitagoras za, Empedokles, Epicharm
i inni badacze przyrody i filozofowie uznawali cztery ywioy: po-
wietrze, ogie, ziemi i wod, ktre czc si w gatunki z gry
ustalone przez natur stwarzaj cechy charakterystyczne, waciwe
kademu rodzajowi. [2] Spostrzegamy, e nie tylko ywe istoty
bior z nich pocztek, ale e w ogle bez ich siy nic nie moe si
wyywi, wzrasta ani zachowa. Ciaa bowiem nie mog y bez
peni oddechu, chyba e wpywajce przez stay oddech powietrze
umoliwi wzrost. A jeli zbraknie odpowiedniej iloci ciepa, nie
bdzie ani ycia, ani mocnej i prostej postawy, ani nie bdzie mo-
na odpowiednio strawi poywienia. Rwnie jeli si ciaa nie od-
ywi pokarmem pochodzcym z ziemi, osabnie ono i utraci po-
trzebny mu ywio ziemi. [3] Jeli za istoty ywe pozbawione
zostan siy wilgoci, to zeschn, pozbawione krwi i ywiou pyn-
nego. Z tej przyczyny myl boska nie uczynia tego, co jest nie-
odzowne dla ludzi, ani trudnym do zdobycia, ani drogim tak jak
pery, zoto, srebro i wszystko, czego nie potrzebuje ani ciao, ani
zimno, jak i wielk ilo wd. Skoro wic soce wschodzce do-
tknie swym ciepem ochodzony w czasie nocy krg ziemi, z mro-
jcu podnosz si wiatry, a znad wilgotnych obszarw unosz si
chmury. O tym za, e powietrze rozgrzane przez soce wyciga
z ziemi wilgo, mona si przekona na przykadzie ani. [4] W go-
rcych aniach nie ma nigdzie zbiornikw z wod u gry, lecz po-
wietrze rozgrzane arem wydobywajcym si z palenisk unosi
z posadzki wod pod sklepienie i tam j gromadzi, poniewa gor-
ca para podnosi si zawsze w gr; pocztkowo nie opada, ponie-
wa jest jej mao, w miar jednak nagromadzania si nie moe si
utrzyma wskutek swego ciaru, lecz spada na gowy zaywaj-
cych kpieli. W ten sam sposb powietrze pod goym niebem, na-
grzane przez soce, zewszd wyciga wilgo, unosi j ku grze
i gromadzi w formie chmur. Ziemia bowiem pod wpywem gorca
wydziela z siebie wilgo, podobnie jak ciao ludzkie pot. [5] Wska-
zuj na to rwnie wiatry, z ktrych wiatr pnocny i pnocno-
-wschodni, zrodzone w najzimniejszych okolicach, z braku wilgo-
ci s rozrzedzone. Natomiast wiatr poudniowy i wiatry powstaj-
ce wzdu biegu soca s bardzo wilgotne i przynosz deszcze;
przychodz one ogrzane z gorcych krajw, a spijajc z ziemi wil-
go unosz j i rozlewaj w krajach pnocnych.
[6] wiadcz o tym rda rzek, z ktrych najliczniejsze i naj-
wiksze bior swj pocztek na pnocy, jak to podaj mapy i opi-
sy ziemi. I tak przede wszystkim w Indiach Ganges i Indus wypy-
waj z gr Kaukazu, w Syrii Tygrys i Eufrat, w Foncie Azjatyckim
Borystenes, Hypanis i Tanais, w Kolchidzie Fasis, w Galii Rodan,
w prowincji celtyckiej Ren, z tej strony Alp Timawus i Pad, w Ita-
lii Tyber. W Maurusii, zwanej u nas Mauretani, w grach Atlasu
bierze swj pocztek rzeka Dyris, ktra majc rda na pnocy
pynie ku zachodowi do jeziora Heptagonus, zmienia sw nazw na
Ager, a od jeziora Heptabolus poczwszy pynie pod pustynnymi
grami ku poudniowi i wpada do tak zwanego Bagna; nastpnie
okra Meroe, krlestwo poudniowych Etiopczykw, i poczwszy
od tego Bagna, przewijajc si obok rzeki Astansoba i Astoboa
i wielu innych, dociera przez gry do katarakty; stamtd pynie by-
stro ku pnocy, przechodzi na ziemie Egiptu midzy Elefantis, Sye-
ne i tebask rwnin, gdzie nosi nazw Nilu. [7] e rda Nilu
le istotnie w Mauretanii, mona najlepiej wywnioskowa z tego,
e i po drugiej stronie gr Atlasu s rda rzek pyncych ku Ocea-
nowi Zachodniemu i e rodz si w nich ichneumony, krokodyle
i tym podobne zwierzta i ryby, z wyjtkiem hipopotamw.
Rozdzia pity
XLIV Zasada budowy chorobatu
[1] Obecnie wyjani, w jaki sposb naley doprowadza wod
do osiedli i miast. Pierwsz spraw jest ustalenie poziomw. Prze-
prowadza si to za pomoc celownikw, wag wodnych lub choro-
batw; dokadniejsza jest metoda za pomoc chorobatu, poniewa
celowniki i wagi wodne zawodz. Chorobat stanowi listwa dugo-
ci mniej wicej dwudziestu stp. Na kocach tej listwy umocowa-
ne s dokadnie wedug wgielnicy jednakowe podprki, a pomi-
dzy listw i podprkami, za pomoc czopw, skone aty, na kt-
rych zaznaczone s wedug pionu linie pionowe i zgodnie z tymi
liniami zwisaj z listwy piony. Jeli listwa jest rwno ustawiona, to
piony te, pokrywajc dokadnie zaznaczone linie, wykazuj poo-
enie poziome. [2] Jeli natomiast przeszkadza bdzie wiatr
i wskutek ruchu linie nie bd suyy jako dokadna wskazwka,
wwczas naley wypeni wod rowek znajdujcy si u gry przy-
rzdu, dugi na pi stp, szeroki na cal, a gboki na ptora cala;
jeli woda dotknie rwnomiernie grnych krawdzi rowka, wiado-
me bdzie, e poziom zosta wyznaczony. Skoro za pomoc choro-
batu wyznaczy si poziom, znany bdzie rwnie spadek. [3] Kto
znajcy ksigi Archimedesa moe powie, i za pomoc wody nie
mona uzyska prawidowego poziomu, gdy wedug Archimede-
sa woda nie tworzy poziomej powierzchni, lecz jest sferoidem, kt-
rego rodek odpowiada rodkowi wiata. Niezalenie od tego jed-
nak, czy powierzchnia wody jest rwna czy sferoidalna, jeli tylko
listwa bdzie leaa poziomo, woda na obu kracach rowka, po le-
wej i prawej stronie, bdzie na tej samej wysokoci. Jeli za rowek
bdzie w jakim kierunku nachylony, to w czci wyej pooonej
KSIGA
DZIEWITA
Przedmowa
[1] Staroytni Grecy tak dalece wyrniali sawnych atletw, e
zwycizcy w igrzyskach olimpijskich, pytyjskich, istmijskich i ne-
mejskich nie tylko otrzymywali publicznie palm i wiece, lecz po-
wracajc do kraju wjedali w triumfie na kwadrygach w mury
miast ojczystych i przez cae ycie korzystali z utrzymania wyzna-
czonego im przez pastwo. Jeli si nad tym zastanawiam, dziwi
si, dlaczego podobne wyrnienia, jeli nawet nie wiksze, nie
spotykaj pisarzy, ktrzy przez wieki su caej ludzkoci. I raczej
to wanie powinno si byo wprowadzi, gdy atleci przez wicze-
nie wzmacniaj tylko wasne ciao, pisarze natomiast rozwijaj nie
tylko umys wasny, lecz rwnie i umysy innych ludzi, podajc
w swych ksigach wskazwki do zdobywania wiedzy i do wyrabia-
nia bystroci umysu. [2] C bowiem za poytek daje ludzkoci
niezwyciony Milon z Krotony albo inni jemu podobni, poza tym
e za ycia sawni byli wrd obywateli. Nauki za Pitagorasa, De-
mokryta, Platona, Arystotelesa i innych mdrcw, uprawiane w co-
dziennym nieustannym trudzie, przynosz wci nowe i wiee
owoce nie tylko ich wspobywatelom, lecz caej ludzkoci. Tote
ci, ktrzy od wczesnej modoci zdobywajc obszern wiedz osi-
gaj najwysz mdro, wprowadzaj w pastwach bardziej ludz-
kie obyczaje, rwno praw oraz prawodawstwo, bez czego adne
pastwo istnie nie moe w stanie nienaruszonym. [3] Skoro za
mdro pisarzy tak wielkie dary przyniosa ludzkoci zarwno
w yciu prywatnym, jak i publicznym, sdz, e w zamian za to po-
winno im si nie tylko przyznawa palmy i wiece, lecz uchwala
triumfy i uzna ich za godnych miejsca w gronie bogw.
Rozdzia trzeci
[l] Obecnie omwi, w jaki sposb soce, wdrujc w po-
szczeglnych miesicach przez rne gwiazdozbiory, zwiksza
lub skraca dugo dni i godzin. Kiedy soce wkroczy w znak
Barana i przejdzie sm jego cz, powoduje wiosenne zrwna-
nie dnia z noc. Gdy przesunie si ku ogonowi Byka i konstelacji
Plejad, skd wyania si przednia cz Byka, przebiegnie wicej
ni poow wiata, wkraczajc w pnocn jego cz. A gdy od
znaku Byka w okresie wschodzenia Plejad przechodzi do Bli-
nit, przedua si jego bieg nad ziemi i wzrasta dugo dni.
Gdy z Blinit przechodzi w znak Raka zajmujcego najkrtsz
cz nieba i znajdzie si w jego smej czci, powoduje letnie
przesilenie. Wdrujc dalej dociera soce do gowy i piersi Lwa,
gdy te czci nale jeszcze do konstelacji Raka. [2] Po wyjciu
z piersi Lwa i konstelacji Raka, przebiegajc przez pozostae par-
tie gwiazdozbioru Lwa, zmniejsza dugo dnia i swojej drogi
i powraca do takiego toru, jaki przebywao w znaku Blinit. Na-
stpnie przechodzc spod znaku Lwa do znaku Panny i posuwa-
jc si do fady jej szaty, skraca sw drog zrwnujc j z torem,
jaki jest w gwiazdozbiorze Byka. Od gwiazdozbioru Panny posu-
wajc si poprzez fad, ktra zajmuje pierwsz cz konstelacji
Wagi, w smej czci tego gwiazdozbioru powoduje jesienne
zrwnanie dnia z noc; tor soca jest wwczas rwny temu, jaki
przebywao soce w konstelacji Barana. [3] Kiedy za w okresie
zachodzenia Plejad soce wejdzie w znak Skorpiona, posuwajc
si ku stronom poudniowym, skraca dugo dnia. Gdy w swym
dalszym biegu przechodzc od Skorpiona dojdzie do goleni
Strzelca, zatacza w cigu dnia krg jeszcze mniejszy. Kiedy za
zacznie si posuwa od goleni Strzelca, ktr to cz zaliczamy
do konstelacji Kozioroca, to w jego smej czci przemierza naj-
krtsz przestrze nieba. Od tego krtko trwajcego <brevis>
dnia posza nazwa zimy - bruma i dni zimowych - dies bruma-
les. Przechodzc z konstelacji Kozioroca do konstelacji Wodni-
ka powoduje przeduanie si dnia i zrwnuje czas trwania tych
dni do ich dugoci w znaku Strzelca. A gdy w tym czasie, w kt-
rym z zachodu wieje Fawoniusz, przejdzie z Wodnika do konste-
lacji Ryb, tor jego rwny jest drodze, jak przebiega w znaku
Skorpiona. W ten sposb soce, przebiegajc wok gwiazdo-
zbiorw w oznaczonych okresach, wydua lub skraca trwanie
dnia i godzin.
KSIGA
DZIESITA
Przedmowa
[1] W Efezie, znanym i wielkim miecie greckim, istnieje po-
dobno stare, przejte od przodkw prawo, twarde, ale bynajmniej
nie krzywdzce. Wedug niego architekt podejmujc si zamwie-
nia pastwowego okrela z gry, za jak cen je wykona. Po zo-
eniu kosztorysu majtek jego przejmuje w zastaw pastwo, dop-
ki robota nie zostanie wykonana, po czym o ile wydatki odpowia-
daj kosztorysowi, architekt otrzymuje pochwalne dekrety
i wyrnienia. Rwnie jeli nie przekroczy kosztorysu powyej
jednej czwartej, pokrywa to skarb pastwa, a budowniczego nie
czeka adna kara. Jeli jednak architekt przekroczy kosztorys wi-
cej ni o jedn czwart, musi niedobr pokry z wasnego majtku.
[2] Oby bogowie niemiertelni byli sprawili, eby takie prawo obo-
wizywao take lud rzymski, i to nie tylko przy budowlach pu-
blicznych, lecz take prywatnych. Nie grasowaliby wtedy bezkar-
nie nieucy, lecz bez wahania zajmowaliby si budownictwem ci,
ktrzy zdobyli wiedz przez gruntowne studia. Rwnie i ojcowie
rodzin nie byliby naraeni na niekoczce si wydatki prowadzce
nieraz do utraty posiadoci, a sami architekci pod groz kary opra-
cowywaliby sumienniej kosztorysy, aby ojcowie rodzin mogli zbu-
dowa sobie dom za kwot, ktr na to przeznaczyli lub nieco
wiksz. Albowiem ci, co przeznaczyli na to czterysta tysicy se-
stercw, chtnie dorzuc jeszcze sto tysicy, cieszc si nadziej
wykoczenia budowli. Jednake ci, ktrych obciy si wydatkiem
przekraczajcym kosztorys o poow lub jeszcze wicej, straciw-
szy nadziej i uchylajc si od dalszych wydatkw, z koniecznoci
odstpuj od budowy, wyczerpani materialnie i duchowo. [3]
ry, jak na przykad gos kosw, figurki pijce i ruchome oraz akro-
batw i inne, sprawiajce przyjemno dla wzroku i suchu. [5] Spo-
rd tych przyrzdw obraem te, ktre uznaem za najpoytecz-
niejsze i potrzebne, by w poprzedniej ksidze omwi zegary,
a w tej pompowanie wody. Kto by si wszake zainteresowa
szczegami takich urzdze, ktre su do zaspokajania raczej
przyjemnoci ni potrzeb, moe je znale w dzieach Ktesibiosa.
Rozdzia smy
[1] Nie pomin milczeniem organw wodnych, lecz postaram
si je opisa, jak tylko bd mg najkrcej i najlepiej. Na podsta-
wie drewnianej umieszcza si skrzyni z brzu. Nad podstaw
ustawia si po prawej i lewej stronie listwy z drzewa zbite w for-
mie drabiny, a midzy nimi umieszcza si cylindry z brzu o ru-
chomych dnach, dokadnie na kole tokarskim obtoczonych. W ich
rodkach umieszczone s elazne prty poczone z dwigniami za
pomoc zawias. Dna te obcignite s skr pokryt sierci.
W paskiej pokrywie znajduj si mniej wicej trzycalowe otwory,
a tu nad nimi na zawiasach delfiny z brzu; z ich paszcz zwisaj-
ce na acuchach tarcze doprowadzone s pod otwory w cylindrze.
[2] Wewntrz skrzyni, gdzie znajduje si woda, ustawiony jest
dzwon w ksztacie odwrconego leja. Pod niego podkada si kloc-
ki wysokie mniej wicej na trzy cale; utrzymuj one rwny odstp
midzy doln krawdzi dzwonu a dnem skrzyni. Nad szyjk
dzwonu jest przymocowana maa skrzynka podtrzymujca gwn
cz instrumentu zwanego po grecku ????? ??????? - kanon
musikos. Jeli kanon jest czterogosowy, obi si wzdu niego
cztery kanay, jeli jest szeciogosowy - sze kanaw, jeli jest
omiogosowy - osiem kanaw. [3] W kadym kanale wmontowa-
ny jest kurek ujty w elazn rczk. Za obrotem rczki otwieraj
si otwory prowadzce ze skrzynki do kanaw. Kanon ma wzdu
kanaw ukonie uszeregowane otwory, odpowiadajce otworom
umieszczonej w grze deski zwanej po grecku ????? - pin?x. Po-
midzy desk a kanonem znajduj si drewniane wtyczki w ten
sam sposb przewiercone i naoliwione, aby je atwo mona byo
wtyka i wyciga. Wtyczki te zamykaj otwory; nazywaj si
plinthides. Przesuwajc je tam i z powrotem zamyka si lub otwie-
ra otwory. [4] Do wtyczek tych przymocowane s elazne spry-
ny poczone z klawiszami. Przez naciskanie klawiszy powoduje
Rozdzia trzynasty
[1] Opowiadaj, e pierwsz machin oblnicz, jak wynale-
ziono, by taran. Doszo do tego w nastpujcy sposb. Kartagi-
czycy stanli obozem i oblegali Gades. Po zdobyciu twierdzy po-
stanowili j zniszczy. Nie znajc elaznych przyrzdw do burze-
nia, wzili belk i uderzajc raz po raz jej kocem zrzucali w d
grne warstwy kamieni. W ten sposb zburzyli stopniowo cae ob-
warowanie. [2] w sposb i pomys sta si pniej bodcem dla
pewnego rzemielnika z Tyru nazwiskiem Pefrasmenos, ktry
ustawi belk, zawiesi na niej drug poprzeczn w ksztacie ra-
mion wagi i wprawiajc jaw ruch, raz w przd, raz w ty, silnymi
uderzeniami zniszczy mur Gadytaczykw. Geras z Chalkedonu
zrobi z drzewa podstaw na kkach, a nastpnie zbi rusztowanie
z belek pionowych i poprzecznych: na nich zawiesi taran, okryw-
szy machin skrami z wow, aby zapewni wiksze bezpiecze-
stwo tym onierzom wewntrz machiny, ktrzy mieli burzy mur.
Ze wzgldu na powolne ruchy machiny nazwa j wiem tarano-
wym. [3] Po pierwszych tego rodzaju prbach Tessalczyk Polyidos
skonstruowa podczas oblenia Bizancjum przez Filipa rne ty-
py takich machin, znacznie atwiejszych w uyciu. Od niego prze-
jli t wiedz Diades i Charias, ktrzy suyli w armii Aleksandra.
Diades w pismach swoich stwierdza, e wynalaz ruchome wie-
e, ktre rozoone na czci wid ze sob wraz z wojskiem. Prcz
tego wynalaz machin do przewiercania murw i machin do wspi-
nania si, za pomoc ktrej mona byo po rwnym poziomie do-
sta si ma mury. On rwnie wynalaz burzcego mury kruka,
zwanego przez niektrych urawiem. [4] Uywa rwnie taranu na
kkach; opis jego konstrukcji pozostawi. Wedug niego najnisza
wiea musi mie co najmniej szedziesit okci wysokoci i sie-
demnacie szerokoci, a zwa si powinna ku grze o pit cz
swej szerokoci przy podstawie. Jej supy powinny mie u podsta-
wy dziewi dwunastych stopy, a u gry p stopy. Twierdzi dalej,
e wiea ta powinna mie dziesi piter zaopatrzonych w okna.
[5] Wiksza wiea powinna by wysoka na sto dwadziecia okci,
szeroka na dwadziecia trzy i p okcia i zwona ku grze rwnie
o pit cz szerokoci; supy powinny mie u podstawy jedn sto-
p, a na grze p stopy. W takiej wiey byo dwadziecia piter,
a kade pitro miao naokoo ganek na trzy okcie szeroki. Wiee te
byy pokryte niewyprawionymi skrami, ktre miay je chroni
przed uszkodzeniem. [6] Na tych samych zasadach budowao si
KONIEC