You are on page 1of 40

Julho 2006

46
5

Revista da Associao de Professores de Expresso e Comunicao Visual

Associao de Professores
de Expresso e Comunicao Visual
Associao filiada na InSEA
ndice
ndice
ndice
Ficha Tcnica
Revistada Associao
3EDITORIAL
Teresa Ea

de Professores de Expresso
e Comunicao Visual
E-mail: apecv@apecv.pt
http: www.apecv.pt

Direco
AS IMAGENS NA EDUCAO INFANTIL:
UMA ABORDAGEM A PARTIR DA CULTURA VISUAL.
Susana Rangel Vieira da Cunha
4
APECV

Directora
Margarida Marinho

Editora
Teresa Ea e Margarida Marinho
12
COMO EL ARTE DESARROLLA SERES INTEGRALES
Y CREATIVOS.
Lucy Lafuente Indo

Design Grfico
Filipa Ea

Colaboradores deste nmero


- Susana Rangel Vieira da Cunha
- Lucy Lafuente Indo
16
LIBERDADE,
UM COMPROMISSO COM O TEMPO.
Lus Filipe Rodrigues

- Lus Filipe Rodrigues


- Elvira Morais

18
- Juan Carlos Gutirrez Nieto
ESCOLA / MUSEU:
Paginao e Impresso UMA EXPERINCIA COM SUCESSO.
ESFERARTE arte & design unipessoal lda Elvira Morais

Propriedade
APECV - Associao de Professores
de Educao e Comunicao Visual

19
Rua Dr. Ricardo Jorge 19 sala 5
IMPLICACIONES DE LA COMUNICACIN
4050-514 Porto FAMILIAR Y ESCOLAR
CON LA AUTOESTIMA Y LA CREATIVIDAD
Tiragem
1000 exemplares Juan Carlos Gutirrez Nieto

Distribuio

28
APECV
Rua Dr. Ricardo Jorge 19 sala 5
NOTCIAS
4050-514 Porto
Congresso Internacional InSEA 2006:
Preo "Dilogos Interdisciplinares em arte educao"
5 (Cinco Euros) IV Concurso de Expresso Plstica:
"Eu e o ambiente, ns e a floresta"
Depsito Legal XVIII Encontro da APECV:
25344/88 Metodologias Didcticas - Esc. Sup. Educ. de Beja
DESTAQUE: Novo Livro
Apoio

STAEDTLER Portuguesa, Lda.


Editorial
Teresa Ea

P
ortugal foi palco para um debate em Portugal. So artigos que vm de professores
mundial sobre a Educao Artstica de artes de Portugal e da Amrica Latina.
durante o ms de Maro de 2006. De
1 a 5 de Maro realizou-se o Congresso Lucy Lafuente Indo, professora e artista plstica
internacional InSEA 2006 sobre o tema Chilena, fundadora da escola de arte da
Dilogos Interdisciplinares em arte educao universidade de Playa Ancha ( Chile) envia-nos
na cidade de Viseu. Logo a seguir realizou-se um pequena descrio de actividades para
em Lisboa, no Centro Cultural de Belm a desenvolver capacidades criativas em oficinas
conferncia mundial de educao artstica de expresso plstica ilustrando o poder da arte
promovida pela Unesco. para desenvolver as capacidades das crianas.

A Conferncia da UNESCO reuniu centenas de O artigo da nossa colaboradora brasileira de


cientistas, professores e artistas. O objectivo Porto Alegre, Susana Rangel Vieira da Cunha
principal da conferncia foi o de sensibilizar os As imagens na Educao Infantil: Uma
governos para a importncia da educao abordagem a partir da Cultura Visual,
artstica no ensino. Na Unesco o discurso de desenvolve reflexes em torno das inmeras
Antnio Damsio foi deveras eloquente: A imagens presentes nas instituies infantis e o
cincia e a matemtica so muito importantes, carcter pedaggico que elas assumem na
mas a arte e as humanidades so imprescindveis educao das crianas como currculo oculto,
imaginao e ao pensamento intuitivo que sem por isso deixarem de ter tanta importncia
esto por trs do que novo. Do mesmo modo como as outras modalidades pedaggicas do
Ken Robinson, especialista britnico em currculo explcito.
educao artstica e criatividade, defendeu em
Lisboa que a imaginao to importante para os De Lus Filipe Rodrigues, mestrando em
alunos do sculo XXI como os nmeros e as Educao Artstica na FBAUL, apresentamos
letras, apesar de as artes estarem quase sempre no um pequeno texto onde o autor parte do
fim da lista de prioridades do ensino escolar conceito de liberdade, abordando a
pblico. Para Robinson, as artes devem ser vistas importncia do jogo e do processo criativo.
como motor de transformao do sistema de
ensino: "Gastamos muito tempo e energia a tentar Publicamos tambm neste nmero um artigo
fazer com que o actual sistema de ensino assimile do Colombiano Juan Carlos Gutirrez Nieto
as artes, quando devamos era pensar em formas onde ele faz uma proposta metodolgica para
de criar, atravs delas, um sistema novo." um projecto curricular bsico centrado na
comunicao atravs das formas visuais com
importante pensar em criar um sistema novo vista a favorecer a auto estima e a criatividade
de ensino que inclua de forma eficaz a dos alunos.
educao artstica em todos os nveis.
importante que as artes faam parte central do Mostramos no final da revista uma experincia
currculo. Em Portugal necessrio repensar o pedaggica entre o Museu e a Escola ,
papel da educao artstica em contextos gentilmente enviada por Elvira Morais, professora
formais e no formais, sobretudo necessrio de EVT da Escola Gro Vasco de Viseu.
mudar algumas atitudes em relao s artes, as
artes so instrumentos vitais para a Nas notcias integramos algumas imagens de
aprendizagem. Estas necessidades urgentes trabalhos e lista de vencedores do IV concurso
foram largamente debatidas no XVIII Encontro de expresso plstica - "Eu e o ambiente, ns e
da APECV, em Beja. E esperamos que de algum a floresta"; um breve apanhado do encontro da
modo os artigos deste nmero possam ajudar a APECV de Beja e um resumo do congresso
continuar o debate sobre a educao artstica internacional da InSEA 2006.

Julho 2006
3
As imagens na Educao Infantil:
Uma abordagem a partir da Cultura Visual
Susana Rangel Vieira da Cunha1

Resumo movimento e de relaes humanas. O campo visual


formado pelos personagens e o ambiente da
Este artigo desenvolve reflexes em torno das corporao Tyrel do filme Blade Runner (Ridley
inmeras imagens presentes nas instituies infantis Scott -1982) fixo e delimitado. Tempo e espao
e o carter pedaggico que elas assumem na no fluem, pois esto aprisionados dentro de uma
educao das crianas. Trato as composies mesma lgica formal: a estabilidade.
imagticas dos espaos educativos como cenrios, Em outra cena, contrastando com este ambiente
um dispositivo cnico-pedaggico que ultrapassa a ordenado, humanos/andrides, ruas e edificaes
funo inicial de embelezamento das ambincias e so mostrados em sobreposio com o intuito de
atua como fo()rmas de ensinar junto com as outras sublinhar a idia de desordem daqueles que
modalidades pedaggicas do currculo explcito. habitam o nvel do cho. O velho, o arcaico, "de
um outro tempo" representado pelos adornos de
Palavras-chaves: formas sinuosas dos edifcios e pela profuso de
Cultura Visual, educao infantil, imagem. objetos e pessoas em movimento. A solenidade
geomtrica e austera das formas anteriores
substituda pela descontinuidade dos padres
Narrativas visuais visuais que se compem atravs dos contrastes
cromticos, das formas arredondadas, luz/sombra e
Noite. Vista area de Los Angeles (ou uma grande diferentes planos de filmagem. Estes efeitos visuais
metrpole como NY, Calcut, Tquio, Cidade do lembram muito os recursos plsticos da arte
Mxico ou So Paulo).Uma neblina difusa envolve Barroca caracterizada pelo movimento orgnico
milhares de pontos luminosos ordenados em fileiras curvilneo desordenado e da sensualidade formal.
formando infinitas vias. Exploses espordicas Neste filme, o diretor Ridley Scott utiliza
vermelhas/amareladas no cu. Anncios coloridos basicamente composies visuais antagnicas
em non das grandes corporaes: Coca-Cola, (retas e curvas) para compor os cenrios dos
Atari, Panam, Budweiser, Sony. Na parede de um diferentes grupos sociais. A incorporao de alguns
edifcio a imagem mvel digitalizada e colorida de estilos artsticos e os significados que eles agregam
uma mulher oriental vendendo felicidade. so reformuladas a fim de marcar as diferenas
A nave/automvel sobrevoa a cidade, dirige-se a entre o poder da Tyrel Co. e da populao em geral
um prdio slido de forma piramidal, com poucos dominada pela corporao. Michel Maffesoli
adornos e repleto de aberturas iluminadas. No (1999:142) diz que as antigas formas servem,
ambiente interno da pirmide h uma sala- muitas vezes, de nicho para as novas. Pode-se dizer
escritrio. A baixa iluminao regula as cores dos que Scott aproveita elementos formais de diferentes
objetos/pessoas nos matizes do ocre, marrom, culturas e contextos para reforar suas idias sobre
amarelo, preto. A sensao de movimento lenta as relaes de poder numa sociedade do futuro. Os
em funo das poucas reas de contraste cenrios que representam o poder terreno, a nova
cromtico. O ambiente indica ordem e estabilidade ordem, por exemplo, so formas oriundas da arte
atravs das formas, das cores e da organizao egpcia e da arte clssica ocidental. Ao passo que as
espacial que se faz por meio de alinhamentos formas utilizadas para representar o povo, ou
geomtricos. Acompanhando a estabilidade do aqueles que no participam do poder, so
ambiente, os personagens usam roupas de cores conjuntos formais sinuosos que nos lembram o
sbrias, permanecem sentados utilizando poucos Barroco.
movimentos corporais. No h ndices de quem As apropriaes realizadas pelo diretor dos
habita este ambiente, tudo impessoal, sem movimentos artsticos remetem ao espectador uma
marcas, sem passado/futuro, sem evidncia de cadeia de significados culturais construdos
1
Professora da Faculdade de Educao da UFRGS (Porto Alegre, RGS, historicamente, como por exemplo: pirmides =
Brasil) na rea de Educao Infantil e Artes Visuais. Licenciada em Artes solenidade = perenidade = imortalidade = poder
Plsticas pelo Instituto de Artes, Mestre e Doutora em Educao pela
Faculdade de Educao/UFRGS. central. Coincidentemente, uma das funes da

Julho 2006
4
Tyrel Co definir o tipo e o tempo da existncia dos vises sobre o mundo, elas traduzem o mundo
andrides, tendo em vista que a corporao em termos visuais. Entretanto estes modos de
controla a durao da vida, para tanto, a forma exibio nunca so inocentes. Estas imagens
escolhida para represent-la trazida da principal nunca so as janelas transparentes do mundo.
configurao da arte egpcia. Assim, a associao Elas interpretam o mundo, elas exibem modos
que os espectadores fazem entre a forma piramidal muito particulares de vermos.
e eternidade/poder quase que imediata. Denomino de pedagogias visuais os processos
Os ambientes representados por estas estruturas educativos efetuados pelas imagens e que passam a
visuais objetivas nos levam interpretaes compor um currculo paralelo, dentro e fora das
subjetivas, ou seja, as organizaes visuais indicam escolas, funcionando como uma espcie de
a leitura de um "contedo", de algo no expresso currculo visual. As pedagogias visuais instituem
apenas pelo texto sonoro e dramtico do filme. As experincias visuais, modelam a percepo e a
imagens do filme esto impregnadas de significados apreciao sobre o mundo. Ela (in)visvel,
que nos "dizem" coisas a respeito daquele lugar, inocente, participativa e eficiente em seus
portanto, no h "neutralidade" nestas formas e nas propsitos de simular uma realidade encenada,
composies das ambincias, elas nos contam editada.
histrias, formulam e distribuem significados. O olhar ensinado pelas pedagogias visuais um
Qualquer espao ou arranjo formal denota leituras olhar veloz, navegante, que no fixa detalhes, no
e modulam nossos modos de ver. A respeito das vasculha, no discrimina. Este olhar acaba
ambincias como texto, Jean Baudrillard (1997: 33) tornando-se o OLHAR sobre o mundo, no
diz que as formas tm um discurso e que este existindo mais fronteiras entre o mundo concreto -
discurso nunca inocente, segundo o autor: a aquilo que no re-apresentado, como a nossa
articulao das formas entre si sempre oculta um casa, a rvore do parque, o gato, o pr do sol - e
discurso indireto. Concordo com o autor e penso aquilo que as imagens nos contam sobre o mundo.
que, na maioria das vezes, os textos visuais sejam Ou seja, os textos visuais2 instauram conhecimentos
eles os das ambincias, do anncio de creme para sobre o mundo: as verdades, os valores ticos,
rugas ou uma histria da Turma da Mnica atuam estticos, as formas de agir e de ser, os modos das
sobre ns, elaborando nossas vises e conceitos relaes com os outros. As imagens produzidas
sobre o mundo. As imagens, estes textos visuais, pelos diversos meios de comunicao editam um
portam e constroem significados. So textos, porm modo de olharmos o mundo e nos dizem que
com outra gramtica. aquelas imagens podem ser substitutas pelo mundo
Muitos estudiosos da Cultura Visual como Chris concreto. A respeito dos olhares produzidos por
Jenks (1995), Nicholas Mirzoeff (1999), Gillian estas imagens, Paul Virilio (1999:23) diz:
Rose (2001) e John Walker e Sarah Chaplin (2002) A partir de agora assistimos (ao vivo ou no) a
distinguem a viso, como as possibilidades uma co-produo da realidade sensvel na qual
fisiolgicas dos olhos, e a visualidade como a as percepes diretas e mediatizadas se
construo cultural dos nossos olhares. Assim, estes confundem para construir uma representao
autores, postulam que os significados sobre o instantnea do espao, do meio ambiente. (...) A
mundo social tambm so criados e negociados observao direta dos fenmenos visveis
atravs das imagens visuais veiculadas pelos substituda por uma teleobservao na qual o
diferentes tipos de tecnologias visuais que abarcam observador no tem mais contato direto com a
desde as produes artsticas, artesanais, dos meios realidade observada. Se este sbito
de comunicao e eletrnicos, dos espetculos distanciamento oferece a possibilidade de
cnicos e musicais arquitetura. Walker e Chaplin abranger as mais vastas extenses jamais
(2002:22) assinalam que a viso informada pelos percebidas (geogrficas ou planetrias), ao
diferentes interesses e desejos do observador e mesmo tempo revela-se arriscado, j que a
pelas relaes sociais que existem entre quem ausncia da percepo imediata da realidade
percebe e o percebido. Gillian Rose (2001:5) diz concreta engendra um desequilibro perigosos
que a visualidade o modo como construmos entre o sensvel e o inteligvel, que s pode
culturalmente nossas maneiras de ver. Segundo a provocar erros de interpretao.
autora: 2
Antes da propagao dos meios miditicos, as artes visuais representadas
Todos os diferentes tipos de tecnologia e pelos grandes movimentos artsticos serviam como as principais
imagens (fotografia, filme, vdeo, televiso, referncias representacionais sobre o mundo. Um exemplo de
representao, que at hoje nos marca, a perspectiva renascentista que
pinturas, esculturas, propagandas, etc) oferecem situa o olhar do observador a partir de um centro.

Julho 2006
5
A partir das colocaes de Virilio, trago, como nos contextos culturais (temporais e espaciais)
exemplo, as representaes visuais sobre duas determinam e constroem significados diferenciados.
guerras: a 2a. Guerra Mundial (Figura 1) e a atual Nesta perspectiva as imagens so narrativas
Guerra do Iraque (Figura 2). As imagens que visuais, abertas e sujeitas s mltiplas leituras por
conhecemos sobre a guerra de 60 anos atrs so aqueles que estabelecem dilogos com elas. A
pungentes de sofrimento humano, ao passo que as produo imagtica no determina a priori os
imagens veiculadas pelos meios de comunicao significados, ou ilustra os valores aceitos
sobre a guerra do Iraque se assemelham a um vdeo socialmente, mas se estabelece entre aqueles que
game. Ento, como construmos nossas percepes compartilham os mesmos cdigos culturais. Na
sobre estas guerras a partir das imagens? Que perspectiva de que as imagens nos contam coisas
interpretaes sobre o mundo estamos realizando? sobre o mundo, produzindo nossos modos de v-lo,
compreend-lo e senti-lo, desenvolverei algumas
consideraes sobre as imagens presentes nas
instituies infantis.
Apesar das diferenas, as semelhanas das
ambincias...

Fig. 1: Campos de concentrao


2 Guerra Mundial
Fonte:
http://www.geopolitica.pop.com.
br/historia_arquivos/nazismo

Fig. 2: Ataque areo Guerra


do Iraque
Fonte:
2 http://imprensa.net/noticias_
imagens/iraque_guerra_gd1.jpg

Figs. 3: Ambincias de algumas Escolas Infantis Fonte: Arquivos da autora


Do mesmo modo que as ambincias do filme Blade
Runner elaboram representaes e significados As fotografias aqui presentes, poderiam ser de
sobre o futuro, poder, homem/andride, grupos qualquer instituio de Educao Infantil, em
sociais, tnicos, de vida planetria, as imagens que qualquer lugar do Brasil ou mesmo do exterior.
compem os espaos educativos esto nos Tambm poderiam ser da minha sala de Jardim de
ensinando sobre as crianas, como so, do que Infncia que cursei no incio dos anos 60 em uma
gostam e como devem ser educadas. Assim, muito pequena cidade do interior ou poderia ser de uma
alm de uma inocente decorao do ambiente, escola infantil, hoje, em Porto Alegre, com uma
estas ambincias so construes scio-culturais- proposta pedaggica baseada em pressupostos
educativas que funcionam, tambm, como Scio-interacionista, ou das Pedagogias Crticas, ou
mquinas de ensinar (Giroux,1995). Fernando Projetos de Trabalho ou mesmo uma pedagogia
Hernndez (2000:107) afirma que as imagens na(s) tradicional, entre outras abordagens educativas. A
cultura(s), aparecem no como unidades e variveis pergunta que fao : Como e por que h tanta
formais, mas sim como unidades discursivas abertas semelhana nos espaos educativos da Educao
para serem completadas com outros olhares e, Infantil3 apesar das diferenas sociais, culturais e
portanto, com outros significados. As imagens em pedaggicas das instituies?
si, sejam elas smbolos, signos, cones, emblemas,
3
No Brasil a Educao Infantil abarca o ensino das crianas de 0 a 6 anos
alegorias, no passam mensagens unvocas, mas de idade. integra
o modo como os grupos sociais se apropriam delas

Julho 2006
6
Desde que comecei meu trabalho como Garfield, por exemplo, argumentando que: "as
supervisora de estgio de Educao Infantil na crianas adoram estas imagens, por isto ns as
Faculdade de Educao da Universidade Federal do usamos como decorao... ou as crianas no
Rio Grande do Sul, em 1997, o que mais me gostam de seus prprios desenhos, preferem as
surpreendia, e ainda me surpreende, era o aspecto imagens que trazemos das historinhas que elas
decorativo das escolas infantis e principalmente das gostam. Esta prtica pedaggica de disponibilizar
salas de aula onde a maioria das crianas de zero a imagens s crianas comum s prticas cotidianas
seis anos permanece em torno de 10 horas dirias. da educao infantil, e tambm exemplifica como
Ao conhecer as diversas escolas infantis privadas, as professoras transferem suas vozes e suas
confessionais, leigas, pblicas municipais, preferncias estticas s crianas. Entretanto, as
estaduais ou federal percebia que, ao contrrio do crianas no opinam sobre o que gostam e o que
que havia vivenciado em minhas experincias no gostam de ver, se querem ou no o gato
pedaggicas como professora de arte em outros Garfield ou a Mnica e o Cebolinha sorrindo para
nveis de ensino, havia regularidade nos elementos eles.
que constituam tais ambincias, principalmente no O posicionamento defensivo das professoras em
que se refere aos tipos de as imagens e seus arranjos relao manuteno de tais imagens revelava que
nas paredes, os objetos pessoais das crianas, jogos, aquelas ambincias eram organizadas a partir das
livros. vises das professoras sobre o que era melhor para
Na maioria das escolas, independentemente da as crianas verem e que os adultos tinham o
formao das professoras, da proposta pedaggica controle sobre o que e como dispor do espao
das escolas, das caractersticas econmicas das pedaggico. Alm disso, atribuam vozes s
comunidades nas quais elas se inseriam e da crianas, como se as crianas fossem as produtoras
prpria configurao do espao arquitetnico, as daqueles espaos. Com isso, no quero
ambincias eram semelhantes, os elementos se particularizar, afirmando que algumas professoras
repetiam, se multiplicavam como se houvesse uma ou generalizar que todas as professoras de
matriz geradora de ambincias para a educao educao infantil sejam as propositoras do universo
infantil. imagtico dos espaos escolares, ou que elas ou a
Diante da multiplicidade dos contextos instituio escolar designam determinados
pedaggicos e do intervalo de tempo que elementos para compor suas ambincias. Quero
separavam as ambincias dos anos 60 e as atuais, dizer que as professoras so os sujeitos da
me perguntava: O que sustentava as semelhanas e enunciao, que parece ter o poder de fazer
similitudes destas ambincias? Como as ambincias comear o discurso (Deleuze, 1988:18), no as
da educao infantil, apesar da temporalidade e autoras, e suas falas recorrentes e insistentes em
dos diferentes contextos pedaggicos, repetem seus defesa destas ambincias podem ser entendidas
padres visuais e suas formas de organiz-los? como umas das formaes discursivas que
Como a sala do meu Jardim da Infncia estava compem os enunciados sobre como educar as
transposta na sala de uma escola infantil da Vila crianas.
Elisabeth em Porto Alegre? Para compor esta formao discursiva se aliam as
Alm de constatar as semelhanas nas ambincias prprias imagens que esto ali contando suas
das diferentes instituies de educao infantil e histrias, distribuindo seus significados j
questionamentos surgidos, participei de muitos cristalizados e negociando outros. Tanto as imagens
episdios conflitantes durante em que quanto os textos verbais percorrem as prticas
supervisionava os estgios das minhas alunas. Estes discursivas, entendidas aqui como uma prtica
conflitos surgiam quando as estagirias pretendiam simblica da infncia escolarizada. Segundo Rosa
modificar a configurao do espao das salas de Fischer (1995:23): Todas essas formas de
aula ou colocar as produes grfico-pictricas das articulao e coisas ditas trazem consigo as
crianas nas paredes, substituindo as imagens como marcas institucionais, enunciativas e de posies
dos Teletubies, Mnica, Dlmatas, Cinderela, Hello ou situaes dos sujeitos falantes.
Kitties, entre outros ,que as professoras colocavam As falas das professoras e os modos como elas
nos locais de maior visibilidade das salas. valorizam determinadas imagens, as ambincias
Nestes embates entre as estagirias, defensoras das das escolas e mais especificamente as imagens e
produes das crianas, e as professoras que arranjos dos elementos das salas de aula esto ali
admiravam as produes miditicas, as professoras agindo concretamente e constantemente sobre os
justificavam a presena das imagens do gato sujeitos, interpelando-os atravs dos seus meios

Julho 2006
7
especficos e dos seus significados culturais. Vejo celebrao destas imagens, efetuada pelas
estas persistentes imagens, validadas pela professoras, implica em estabelecer a
autoridade institucional escolar funcionando como territorialidade do "ser criana" e do "ser educador
"modelos" de ser e de agir.De certo modo, a infantil".
autoridade escolar tem o poder de dizer tanto para Nesta perspectiva, entendo que as ambincias,
as crianas quanto para os pais e para a prpria organizadas para educar a infncia, contribuem
comunidade escolar que estes modelos para que crianas e adultos modulem os modos de
configurados nestes personagens - Xuxa, Barbie, ver e (no) ver a si prprios e o mundo, tendo em
Cinderela, Teletubies - so melhores do que outros. vista de que estas imagens so uma presena visvel
Sobre como se articula o poder institucional nos carregada de significados e dizeres.
discursos, Helena Brando (1993:31) diz: A partir destas percepes sobre a regularidade das
O discurso o espao em que saber e poder se imagens que compem as ambincias das escolas
articulam, pois quem fala, fala de algum lugar, a infantis e dos discursos verbais e visuais proferidos
partir de um direito reconhecido institucionalmente. pelas professoras, relacionei-as com um cenrio
Este discurso, que passa por verdadeiro, que veicula que arma a cena pedaggica, posicionando
saber (o saber institucional), gerador de poder. A crianas e professoras para atuao.
produo desse discurso gerador de poder
controlada, selecionada, organizada e distribuda Cenrios da Infncia
por certos procedimentos que tm por funo
eliminar toda e qualquer ameaa permanncia A impresso que tenho sobre as ambincias
desse poder. escolares de que elas funcionavam como uma
Estas visualidades dominantes negam outras formas espcie de cenografia natural da infncia
de ser, confinando as crianas a estes modelos. escolarizada, ou seja, h uma concepo sobre os
Ao narrar o mundo a partir de determinado ponto modos de compor estes espaos que atravessa o
de vista, presume-se que existam outros saberes que tempo e os contextos socioculturais, tornando estes
esto sendo desconsiderados, diminudos ou espaos como algo que deve ser decorado4 deste
desprezados e isso enfrentamento de foras, modo. Os cenrios, sejam eles dentro ou fora das
implicando disputa de poder em torno do que seja escolas, produzem tanto os modos de ver o mundo
vlido para determinadas grupos sociais. Estes quanto uma esttica infantil, no sentido que
repertrios visuais acabam formando o gosto, Maffesoli (1996) d a palavra esttica: compartilhar
aquilo que deve ser preservado, repassado e das mesmas coisas, emoes, valores, dando
cultivado pelos diferentes grupos. Do mesmo modo sentido aos modos de existncia. Percebo que h
que a cultura popular forma e naturaliza "gostos e uma concepo esttica sobre a infncia que
preferncias prometendo uma realidade compartilhada em vrias instncias sociais e
homognea, sem conflitos, colorida e sorridente, as culturais e ao ser compartilhada e aceita pela
modalidades artsticas no campo da visualidade - as maioria das pessoas, ela passa a ser naturalizada,
obras de arte - formataram e ainda formatam vises como se fosse parte constitutiva da infncia
de mundo, mulher, homem, trabalho, cincia, contempornea.
moradia, meio ambiente, criana, guerra, Cabe salientar, que os cenrios escolares so
revoluo, feitos hericos, etc. As produes sintomas de nossa cultura visual contempornea,
culturais definem e hierarquizam um "gosto" e isto que cada vez mais, elabora infinitos artefatos para
implica em estabelecer diferenas, territorialidade, serem consumidos velozmente pelas diferentes
foras de poder, incluses e excluses sociais, de tribos. Hoje, so produzidos constelaes de
quem pertence e quem no faz parte daquela esfera produtos direcionados s crianas: imagens,
scio-cultural. Ao adotar padres visuais estticos objetos, livros, filmes, mobilirio, cromatismos,
miditicos, sejam eles quais forem, as professoras vesturio, alimentao, entre outros artefatos
pressupem que as crianas apreciem eles culturais que demarcam as infncias, elaborando
"naturalmente", como se estas imagens fizessem narrativas em torno de como e o que estas infncias
parte do "gosto infantil". Entretanto este "gosto" no so para ns e para as prprias crianas. A maioria
faz parte de uma natureza infantil, ele destes produtos so gerados pelas grandes
programado e aceito sem um posicionamento corporaes de entretenimento como Disney, Fox,
crtico pelas professoras infantis que dignificam as
4
A maioria das professoras de Educao Infantil denomina as ambincias
imagens, transformando-as em totens de adorao dos espaos educativos como decorao.
nas ambincias das suas salas de aula. A adeso e

Julho 2006
8
Warner, Mattel, Mc Donalds, Hanna Barbera, poderemos entender tanto o que est contido num
Estrela, Rede Globo, Maurcio de Sousa, entre espao quanto o prprio espao. A cenografia faz
outras, e formam uma espcie de cenrio onde as parte do instrumental do espetculo. Entendo que
diferentes infncias se desenrolam, se alojam, se tanto o espao cnico contemporneo, quanto os
constituem, se moldam, se igualam, se globalizam. espaos escolares funcionam como um texto
Estes cenrios, de certo modo, criam uma narrativo, aqui entendido como uma prtica
realidade para as crianas e para ns adultos. Sob discursiva que trazem implcita uma histria,
muitos aspectos, os cenrios escolares abrigam encadeiam os eventos no tempo, descrevem e
crianas, corpo docente, pais e comunidade. Todos posicionam personagens e atores, estabelecem um
passam a fazer parte de um mesmo grupo social, as cenrio, organizam os fatos num enredo ou trama
diferenas so borradas superficialmente e os (Silva,1995:205). As vrias imagens e artefatos que
artefatos sustentam as supostas igualdades. TER, compem os cenrios escolares reelaboram um
compartilhar os mesmos significados, significa SER. mundo de verdades e de relaes sociais atravs
Stuart Hall (1997:9) refere-se a cultura como um de seus quadros de referncias no mais baseados
conjunto de prticas que tem a ver com a produo numa cpia mimtica de um real, como eram os
e o intercmbio de significados o de dar e receber cenrios Elizabetanos que perduraram do sculo
significados entre os membros de uma sociedade sc. XV ao XVII, mas em outros cnones, sejam eles
ou grupo. (...) a cultura depende de que seus das artes ou dos meios miditicos, que dizem
participantes interpretem de forma significativa o como deveria ser esse real a partir dos pontos de
que esteja ocorrendo ao seu redor, e entendam o vista de um outro, no caso das produes
mundo de forma geral semelhante. Pertencer a um miditicas, so os pontos de vista das corporaes
grupo social/cultural significa atribuir sentido as de entretenimento.
mesmas coisas, utilizar e aceitar cdigos culturais Os cenrios infantis, compostos em sua maioria por
semelhantes. referentes miditicos, suspendem temporariamente
Os artefatos que compem as ambincias das a vida l fora, os conflitos, as diferenas. Em seu
instituies de educao infantil, constituem um encantamento formal e sua presena constante, as
cenrio educativo, no sentido que estas formaes imagens vo validando determinados tipos
imagticas exercem vrias formas e funes humanos, enfatizando esteretipos de classe,
pedaggicas , portanto, devem ser entendidos e tnicos e de gnero em um processo permanente de
analisados como um dispositivo cnico- produo dos sujeitos infantis. Neles, as crianas
pedaggico, como um dos instrumentos que no so mais negras, mas transformam-se em
compem a educao infantil. Por isso, princesas louras, no vivem no buraco de um
importante compreender o instrumental dos barranco, mas numa floresta encantada protegida
cenrios infantis como smbolos emblemticos de pelas paredes escolares. O cenrio assegura uma
nossa cultura, analisando os significados dos vrios identidade ao grupo, todos passam a ser "iguais" e a
dizeres contidos nas imagens das salas de aula: "interpretar" um papel dentro da temtica imagtica
Que dizeres perpassam os cenrios infantis? neste mundo mimeografado, xerocado, forjado,
Como eles produzem conhecimentos? Que reciclado. Neles, as identidades so ofertadas a
conhecimentos? Quem fala, o que fala e por que priori, independentemente dos outros possveis
fala? repertrios das crianas. Os repertrios das
Os cenrios dos escolares vo alm de uma Mnicas e sua turma ou de Brancas de Neve e seus
decorao neutra ou natural da infncia onde se anezinhos j foram selecionados e esto ali na
desenrolam as aes pedaggicas. Ao contrrio, sala servindo como referncia, dizendo o que ser
vejo as ambincias nas escolas infantis como uma bonita/o, meiga/o, forte/fraco, querida/o, amiga/o
das formas pedaggicas em curso, embora as ou zangado/a, ranzinza/o, mudo/a, inteligente.
instituies escolares, professoras e crianas no Nestes ambientes, as imagens miditicas so
ensinamentos. :63. soberanas, ocupam tanto o espao fsico como o
Dentro da idia de cenrios preparados para a espao do imaginrio. As marcas individuais e do
atuao da infncia, fao uma analogia entre a grupo das crianas como as suas produes visuais
definio do cengrafo Gianni Ratto (1999:22) e a e o jogo simblico so escassos frente ao aparato
forma pedaggica que estes espaos exercem sobre das imagens, aos personagens e as narrativas das
os sujeitos. Segundo ele, a cenografia o espao histrias advindas destes artefatos culturais. O
eleito para que nele acontea o drama ao qual espao no constitudo por seus habitantes. Como
queremos assistir. Portanto, falando de cenografia, habitar um espao e no deixar marcas?

Julho 2006
9
Imagens-totem e designatrias afirmando que as crianas passaro a ser mais um
dos cento e tantos dlmatas, mas que sero
Na maioria das escolas infantis, a organizao dos interpeladas e constitudas insistentemente,
cenrios das salas de aula se faz em dois grupos de tambm, atravs destas imagens e de seus
imagens: o grupo das imagens principais, que em significados. A respeito de como as identidades se
geral so as personagens-smbolos das histrias constituem, Peter McLaren (1997:47) afirma que
populares infantis como as da Mnica, Stio do Pica nossas identidades so co-padronizadas em
Pau Amarelo e as de Walt Disney. E o grupo de outras palavras, identidades envolvem articulaes
imagens designatrias que esto relacionadas com pre-discursivas (material) e discursivas (semiticas)
as histrias. As imagens principais, as quais e esto sempre relacionadas s prticas sociais
denomino de imagens-totem, so de tamanho materiais de uma formao mais ampla.
grande, ficam posicionadas em lugares Fig. 4:
privilegiados das salas, e a meu ver, so as Imagens-totem: Mnica e
Cebolinha
protagonistas do cenrio e da prpria sala de aula.
Estas grandes imagens narram aquele lugar quelas Fig. 5:
Imagens designatrias:
crianas, como se conduzissem o enredo s aparecem nos locais
onde so colocadas as
crianas. As funes de tais imagens em sala de produes grfico-
aula so similares aos dos totens ancestrais, no plsticas e servem como
forma de identificar as
sentido de funcionarem como um smbolo de crianas: carros para
devoo, poder e proteo daquela coletividade. identificar os meninos e
coelhos para as meninas.
interessante salientar que a maioria das imagens- 4
totem composta por casais como Mnica e Fonte: Arquivos da autora

Cebolinha, Pongo e Brenda, sendo que os


personagens que representam o mal, como as
bruxas, os bandidos, ou personagens que
apresentam comportamentos em desacordo com
5
normatizaes sociais, so excludos dos cenrios
escolares. De certo modo, as imagens-totem do
sentido a ambincia, so celebradas tanto pelas A relao que as crianas estabelecem com as
crianas como pelas educadoras. Elas representam imagens acontece de um modo quase imediato de
o grupo, elas ditam comportamentos, cuidam, aceitao, uma vez que as imagens-totem e as
controlam, ouvem, consolam, apiam e participam designatrias participam do jogo simblico infantil.
daquela coletividade como se interpretassem o Entretanto, existem diferenas entre o jogo
papel de uma outra educadora, portadora de outros simblico desenvolvido pelas crianas com outros
ensinamentos baseados em vnculos afetivos e na elementos, como por exemplo: uma vareta virar um
intimidade estabelecida entre crianas e imagens. prncipe, e com estas imagens, que carregam
As outras imagens, as designatrias, derivam da significados cristalizados em torno delas. No jogo
mesma histria e em geral esto vinculadas ao simblico elaborado pelas crianas com elementos
nome das crianas e as suas produes imagticas. variados, os significados so mutantes,
Estas imagens so relegadas aos espaos menos camalenicos e com isso so criadas outras
nobres da sala de aula como nos ganchos para as possibilidades de escolha, de reelaborao e
mochilas e casacos, na lista de chamada e nos criao de novos significados, ao passo que os
pregos destinados s produes infantis, ou no significados das imagens miditicas so fixos sobre
quadro do ajudante do dia. Isto quer dizer que uma si mesmos, com poucas possibilidades das crianas
criana pode ficar, durante o perodo de um ano, elaborarem outras leituras. Por exemplo: Branca de
associada ou representada por um dlmata Neve Branca de Neve, Barbie Barbie, Garfield
comilo, ou pelo inteligente, ou pelo dorminhoco. Garfield em forma e significado e dificilmente as
A imagem designatria funciona como uma crianas, ou ns adultos, atribuiramos outras
assinatura, uma inscrio daquela criana no significaes a estes personagens. Mesmo
mundo, como uma identidade que no foi compartilhando da idia de que elaboramos
elaborada por ela, mas doada a ela Associar as significados e no somos mero receptores de
crianas a uma determinada imagem, faz com que mensagens, o espao para criarmos a partir destes
as crianas se reconheam, saibam quem so referentes exguo.
atravs destas imagens. Com isso, no estou As principais referncias imagticas dos artefatos

Julho 2006
10
que compem os cenrios so portadoras de uma do olhar como os significados binrios,
gramtica imagtica instauradora de modelos estruturao formal simplificada e a insistncia e
binrios de existncia: ser bonito, feio, bom, mau, regularidade constante de determinados
pobre, rico, homem, mulher, branco, negro, velho, repertrios. Este olhar reduzido de possibilidades
jovem, alegre, triste, certo, errado. Em seu ensinado pela cultura miditica como um olhar
encantamento formal e sua presena constante, as consumidor de qualquer coisa, faminto, veloz,
imagens vo validando determinados tipos navegante, que no fixa detalhes, no vasculha,
humanos, enfatizando esteretipos de classe, no discrimina.
tnicos e de gnero em um processo permanente de Professoras, crianas se acostumam com a
produo dos sujeitos infantis. regularidade. As semelhanas das imagens definem
o costumeiro, o aceito, o esperado.A quantidade de
Consideraes finais imagens a que estamos expostos, alm de ensinar
comportamentos, modos de conduta, hbitos,
As conseqncias do cultivo dos repertrios valores vem produzindo uma apatia nos olhares.
imagticos da cultura miditica nas escolas infantis Michel de Certeau (1994:48), nos anos 70, em suas
tambm se evidenciam nas produes imagticas anlises sobre as prticas ordinrias do cotidiano
das crianas como desenhos, pinturas, colagens, aponta para o olhar que instaurado a partir das
montagens tridimensionais, entre outras, quando imagens que inundam nossas vidas produzindo um
elas tentam com o incentivo das professoras - olhar cancerizado, doente, passivo.
transferir estas imagens para as suas, realizando Entendo que os cenrios das escolas infantis
cpias e menosprezando as produes que se contribuem, efetivamente, como um dos modos das
diferenciam destas.. Deste modo, as crianas crianas e professoras constiturem seus modos de
deixam de ter curiosidade em relao a outros ver e de ser, de ler e elaborar imagens, de pensar e
referentes, ao mesmo tempo em que no se de imaginar. As escolas em geral, e em especial as
permitem produzir outras imagens e a investigar a escolas infantis, poderiam realizar um trabalho na
linguagem visual como explorar as nuances de contracorrente das pedagogias da visualidade que
um vermelho se as cores da Turma da Mnica so circulam nos mais variados meios, no sentido de
chapadas? Ou, como sair da linha de um contorno pensar estratgias e viabilizar aes para que o
preto que apreende a fluidez da mancha, se as olhar possa ser provocado, mobilizado,
imagens disponibilizadas nos cenrios so surpreendido, tornando-se crtico e sensvel ao
aprisionadas por uma linha negra? Ou como usar mundo, as outras imagens, aos outros.
outra cor, alm do rosa, para representar o vestido
de uma menina? As escolas infantis, ao elegerem as
Referncias Bibliogrficas
produes culturais a partir de determinados
BAUDRILLARD, Jean. O sistema dos objetos. So Paulo: Ed. Perspectiva, 1997.
repertrios estaro impossibilitando a singularidade BRANDO, Helena H. Introduo anlise do discurso. Campinas: Editora da
dos sujeitos. As possibilidades infinitas de UNICAMP, 1993.
CERTEAU, Michel de. A inveno do cotidiano: 1. Artes do fazer. Trad. Ephraim
construo e reelaboraes das imagens infantis Ferreira Alves. Petroplis, RJ: Vozes, 1994.
so estancadas em nome de um padro que vai GIROUX, Henry. A Disneyzao da cultura infantil. In Territrios Contestados: o
currculo e os novos mapas polticos e culturais. Org. Tomaz T. da Silva, Antonio F.
impondo suavemente seus pontos de vistas em Moreira. Petrpolis, RJ: Vozes, 1995.
vrias circunstncias pedaggicas. Quais as HALL, S. Stuart. The Work of representation. In: Hall, Stuart ( org ) Representation.
Cultural Representations and Signifyng Practices. Sage/Open University:
possibilidades de mudanas e transformaes, se as London/Thousand Oaks/New Delhi, 1997, p. 9 ( Trad. Ricardo Uebel para fins
didticos da Disciplina O que estudam os Estudos Culturais? PPGEDU/2000 )
crianas acessam o mundo partir de uma mesma
HERNNDEZ, Fernando. Cultura Visual, Mudana Educativa e Projeto de Trabalho.
matriz visual? Onde poder ser entendida, Trad.Jussara H. Rodrigues, Porto Alegre: Artes Mdicas, 2000.
produzida e considerada a diferena? MAFFESOLI, Michel. No fundo das aparncias. Trad. Bertha H. Gurovitz.Petrpolis:
Ed. Vozes, 1996.
Neste processo de sucesso de imagens McLAREN, Peter. Multiculturalismo crtico. Trad. Bebel Orofino Schaefer. So Paulo:
semelhantes, o espao para o estranhamento, para Cortez, 1997,

as interrogaes mnimo. O olhar rpido, RATTO, Gianni. Antitratado de cenografia: variaes sobre o mesmo tema. So Paulo:
Editora SENAC So Paulo, 1999, p.22.
adestrado e conformado que est sendo constitudo ROSE, Gillian. Visual Methodologies: An Introduction to the interpretation of visual
materials. London: SAGE Publications, 2001.(traduo da autora)
nestes locais educativos impede o trnsito dos
SILVA, Tomaz T. Documentos de identidade: uma introduo s teorias do currculo.
diferentes modos de ver. As prticas do olhar Belo Horizonte: Autntica, 1999.
produzidas pelas produes visuais miditicas so ustn...
de dcil adeso e no de questionamento frente ao VIRILIO, Paul. O espao crtico. Trad. Paulo R. Pires. Rio de Janeiro:Ed.34, 1999.

visto. O espao para o estranhamento mnimo WALKER, John A. e CHAPLIN, Sarah. Una introduccin a la cultura visual. Barcelona:
Ediciones Octaedro, 2002. (traduo da autora)
tendo em vista as estratgias envolvidas na captura

Julho 2006
11
Como el Arte desarrolla Seres
Integrales y Creativos
Lucy Lafuente Indo

familiares, educadores, ambiente social, etc. van


determinando imperceptiblemente esos factores de
estmulo o freno sobre las cualidades o talentos que
buscan cauces de realizacin.

La posibilidad de expresarse en forma libre, de


afinar nuestros sentidos, que son los canales que
conducen la percepcin de la realidad del entorno.

Si la enseanza del arte es entregada por profesores


formados en el concepto del arte integrado con
criterios amplios, innovadores y flexibles, vale decir
profesores de artes plsticas, de msica y de
Lucy Lafuente Indo expresin corporal, desde la etapa parvularia hasta
e-mail: lafuente@vtr.net los nueve aos, tendremos una sociedad ms
amable y acogedora, conformada por personas
En una sociedad democrtica es fundamental la creativas, ingeniosas, que poseen una visin
igualdad de oportunidades, para que todos los proyectiva y aplican esta creatividad en los
individuos desarrollen sus capacidades y logren diferentes aspectos de la vida cotidiana y de
una buena calidad de vida para eso la educacin es cualquier profesional.
un importante medio para llegar a esa meta.
Con este tipo de personas la tecnologa y las
Para que la ciencia y la tecnologa avancen y ciencias avanzan y se pueden encontrar las ms
obtengan xitos relevantes, la educacin artstica inesperadas soluciones a todo tipo de problemas.
cumple un destacado rol estimulante. Con ella, la
formacin cientfica y tecnolgica se enriquecen y Fundamentalmente por querer una sociedad que
amplan su capacidad de ejecucin gracias al integre, que desarrolle las capacidades de los
enfoque creativo que desarrolla el ejercicio del arte individuos, es que he creado este Taller de
en toda su extensin. Ella nos ensea que los lmites Expresin Libre Integral.
son ficticios y nos muestra caminos de libertad,
incitando al espritu humano a saltar ms all de Si cada persona se siente respetada y ha tenido la
frmulas y convenciones reguladoras. oportunidad de expresarse en forma libre, segn le
dicte su propia inspiracin, de sacar lo mejor de s
Pero, como formamos seres creativos, ingeniosos? indudablemente ya hemos dado un paso para
mejorar la calidad de vida de cada uno y de todos.
En la base de toda educacin est el arte, no slo
para formar artistas, si no para desarrollar personas Los ejercicios aqu sealados estn a modo de
integrales, en su capacidad de apreciar la ejemplo y para explicitar que lo importante es
naturaleza y a sus congneres. En principio, la despejar los canales de la percepcin al activar los
sensibilidad se encuentra en todos los seres, en sentidos.
menor o mayor grado. Incluso los seres irracionales
y hasta las plantas estn dotados de una percepcin Es como al nacer, el ser poco a poco empieza a
emocional. Esta capacidad perceptiva puede ser percibir su entorno y, al recibir estimulacin y
atrofiada o estimulada. El ser humano, afecto, su desarrollo se logra en forma mas fluida e
preferentemente, es influenciable por el medio que integrada.
ejerce sobre l estmulos o inhibiciones sobre sus
capacidades. La creatividad es quizs la ms El mismo efecto se alcanza con la expresin
afectada con la influencia del entorno. Padres, artstica, entregada a temprana edad y en forma

Julho 2006
12
libre, sin esquemas. Que cada nio y nia Actividades:
observen su entorno, su familia, la naturaleza y la
interpreten a su manera. El educador es un gua Ejercicios de sensibilizacin de los sentidos:
que permite que ese ser se exprese y el xito gusto, odo, tacto, olfato y vista.
depende de sentir esa libertad interior. Conciencia del espacio: Escuchar sonidos de
agua, de viento, de pjaros.
Movimiento libre de manos y brazos,
Taller de Expresin Libre Integral desplazamientos.
Escuchar msica clsica y dibujar libremente.
Descripcin: Escuchar msica y pintar.

El ser humano posee cualidades cuyo desarrollo se Metodologa:


ha visto limitado por el medio.
Trabajos terico prcticos individuales y de
A travs de su vida va recibiendo impresiones que, si no grupo.
tienen un estmulo oportuno, van quedando
bloqueados y van produciendo una serie de problemas. Materiales:

Por medio de la expresin corporal se va Papeles, pinceles, lpices pastel, tmperas,


despertando la sensibilidad, la comunicacin con plumones, etc.
los dems y se llega a la expresin verbal y grfica. Tachos para el agua. Maskin tape.

Todo est en la persona y es necesario sacarlo y


buscar otras formas de expresin, compartidas y Evaluacin:
apreciar lo que otros dan.
individual y grupal
Tener la oportunidad de desarrollar la imaginacin
y la sensibilidad en diferentes reas y por ende, Nota: Los talleres que vienen a continuacin se
desarrollar la creatividad. presentan a modo de sugerencia para ampliar
las posibilidades de ejercitacin de los
Si uno puede expresarse integralmente, libremente, diversos sentidos y desarrollo de habilidades.
explorando diversos medios de expresin, puede
llegar a ser interiormente libre, y de ah parte la
mejor comunicacin, comprensin, se desarrolla la Taller de Expresin Plstica
creatividad y con ello el progreso de las ciencias y
artes y el logro de nuestra propia realizacin. Objetivos Generales:

Objetivos Generales: Valorar y desarrollar las capacidades creativas, a


travs de diversas modalidades de expresin
Descubrir y experimentar formas de expresin. plstica.
Desarrollar la creatividad.
Sensibilizar al alumno frente a formas bi y
Objetivos Especficos: tridimensionales, descubriendo su estructura y
construccin.
Recuperar y activar los sentidos
Sensibilizar la percepcin del entorno. Objetivos Especficos:
Tomar conciencia del espacio.
Desarrollar y capacitar en el manejo de un
Contenidos: lenguaje plstico.
Apreciar el trabajo manual como expresin
Expresin Corporal inherente a la evolucin del hombre y la
Movimiento y Msica importancia en su desarrollo como ser integral.
Msica y Dibujo Conocer y aplicar nociones bsicas de
Pintura y Meloda composicin bi y tridimensional.

Julho 2006
13
Conocer y aplicar fundamentos bsicos del ordenado, alegre.
diseo.
Valorar y emplear materiales no habituales en Obj.: Gesticular con las manos a travs de juegos.
la creacin plstica.
Actividad 1. - Ejecucin de expresin gestual:
Contenidos: Habla con las manos.

Revaloracin de la percepcin y observacin. Actividad 2. - Mundo imaginario donde se


Movimiento-sonido-color-forma. comunican con las manos, trabajo
Apresto para generar una atmsfera propicia a grupal, saludos, etc.
la expresin plstica.
Aprendizaje de tcnicas de expresin plstica. Hacer bolitas de papel y embocar. Trabajo por
Grfica-pintura-volumen. grupos.
Creacin de formas expresivas en base a la Cajas con materiales diversos: 1 para cada
estructuracin de formas bsicas. grupo. Se vuelca, a una orden del profesor, se
Integracin de lenguajes artsticos. colocan de a uno en la caja. Que grupo es ms
Creacin de formas y composiciones expresivas. rpido.
Titerededos, dedos como personajes, se pintan
Metodologa: caras, se colocan pauelos, etc.

Trabajos terico-prcticos individuales y de Se acta en base a un cuento. Se forman grupos.


grupo. Se reparten los papeles.

Materiales: Cada nio caracteriza a su personaje. Ensayan,


Actan.
Papeles-pegamento-tintas-lpices de diferentes
colores-tmperas-temples-greda-plasticina-pasta Actividad 3. - Jugando con papel.
muro-maderas-alambres, etc.
1. Cortar cuadrados de colores, pegar sobre
Herramientas: cartn, distribuir en forma equilibrada.

Cuchillo cartonero - tijeras - alicates - clavos 2. Cortar tiritas de colores, pegar sobre cartn.
- martillo - sierra, etc.
3. Cortar circunferencias, pegar sobre cartn.
Evaluacin:
4. Componer con todas las figuras.
Por trabajos solicitados realizados.
Actividad 4. - Recortar a dedo diferentes formas
previamente dibujadas por ellos,
Taller de Destreza Manual: pegar sobre cartn.
Expresar una situacin cotidiana.
Recuperar la Gestualidad
de la Mano
Taller de Destreza Manual:
La destreza manual permite independencia al que
la posee, ya que entrega autonoma y facilita las Desarrollo del Tacto
actividades personales, vinculadas con el uso de las
manos. Para conocer plenamente un objeto o elemento, el
hombre requiere de todos sus sentidos, pero es el
La utilidad que tienen las manos para el hombre, es tacto el que le permite diferenciar dureza de
innegable, por eso es necesario educarlas, blandura, suavidad de aspereza, es decir, identificar
adiestrarlas, hacerlas expresivas. texturas.

Crear atmsfera relajada, luz ambiente limpio, Obj.: Lograr un afinamiento del tacto.

Julho 2006
14
Actividad 1. - Reproducir texturas: frote. Actividad 3. - Formar placas de 10cms. x 10cms.
Descubrir liso, suave, spero, etc. Realizar texturas con los dedos
Elegir trozo de material y reproducir Realizar texturas con otros objetos.
por frote de lpiz de cera, tiza u otro.
Actividad 4. - Formar mosaicos combinando los
Actividad 2. - Usar lupa para observartexturas baldosines.
naturales, y manufacturadas,
reproducirlas por frote o dibujo. Actividad 5. - Trabajar la miga de pan (con poco de
agua).
Actividad 3. - Cerrar los ojos y palpar su propia Formar bolitas.
cara o la del compaero. Crear formas de frutas.
Dibujar sobre cartn una mscara. Pintar.
Recortar y pintar.
Inventar un cuento con los
personajes y jugar al teatro. Taller de Destreza Manual:
Actividad 4. - Expresin grfica con induccin Nuevas Formas de Dibujar
msica. Escuchar la msica y Pintar
propuesta con los ojos cerrados.
Dibujar sobre hoja de papel las El acto de dibujar es un acto inteligente, al hacerlo
sensaciones que sugiere. el hombre no solo ejercita una destreza, tambin
expresa una emocin y un pensamiento.
Sugerencias:
Obj.: Emplear nuevos soportes para dibujar y
Identificar objetos mediante el tacto. pintar.

- Un nio cierra los ojos y otro le roza la mano Actividad 1.- Elegir un globo, inflarlo. Dibujar al
con una pluma. comps de la msica. Pintarlo con Plumones.
- El nio describe el objeto que lo toc.
La actividad se repite con los otros nios y con Actividad 2.- Elegir una piedra, lavarla y secarla.
otros objetos como: piedra, corcho, lija Observar que sugiere su forma.
esponja, gneros diversas texturas. Pintar.
- En una caja, con diferentes objetos, identificar
con los ojos cerrados un objeto duro, blando, Actividad 3.- Elegir un tronco o madera. Limpiar.
suave, spero, etc. Observar que sugiere su forma.
Pintar.

Taller de Destreza Manual: Sugerencias:


Desarrollo de la actividad manual Estampar con papel arrugado.
Se arruga una hoja de papel de diario y se usa como
La mano es nuestra herramienta para realizar tampn, untndolo en pintura espesa y presionando
miles de funciones. Con ella podemos elaborar sobre papel o cartn. Van cambiando de color.
objetos, manejar maquinarias, manipular diversos Estampar con otro material como corcho, madera,
elementos. tubos, papas cortadas, etc.
Decorar un objeto en desuso.
Obj.: Lograr una buena coordinacin manual. Formar mosaicos con papel cortado y luego pegarlo
sobre dibujos realizados por ellos.
Actividad 1. - Contacto con el material: greda.
Amasar.
Realizar cuerpos geomtricos. Bibliografa sugerida
Vctor Lowenfeld, Desarrollo de la capacidad creadora, editorial Capeluz, Buenos
Aires 1961;
Actividad 2. - Crear objetos combinando los
Herbert Read, Educacin por el Arte, editorial Paidis, Buenos Aires.
cuerpos geomtricos.

Julho 2006
15
LIBERDADE,
Um Compromisso com o Tempo.
Lus Filipe Rodrigues

Mas o jogo, a que eu chamaria a brincadeira, no


passa de uma associao de ideias sem um fim
utilitrio. Essa brincadeira, que na perspectiva de
S.Freud teria uma funo teraputica sob a forma
de livre associao de ideias, , para mim, uma
forma de configurar uma inteno sem objectivo.
Por outras palavras, dar forma informalmente ou
exprimir instintos intuitivamente, logo livremente.
Enfim, relacionar o que sob a presso do medo no
se consegue relacionar.
Quando era criana, brincava at que algum me Nesta perspectiva, numa brincadeira (ou jogo)
chamasse. Podia ser o pai ou a me, a resposta era vamos conciliar ideias com formas diametralmente
sempre a mesma: s mais um bocadinho era a opostas, mas que, por se associarem na brincadeira,
nica forma de reter aquele belo prazer de tm laos de afinidade fortssimos no fosse o
liberdade (a brincadeira e o jogo). Sim, liberdade, a absurdo a forma mais interessante e atraente de
mesma que no adulto no passa de uma imagem quebrar as normas e de normalizar o nosso
difusa (mais nuns do que noutros) e que ser uma equilbrio.
realidade, a no ser que se d uma revoluo Nesse sentido, o que o surrealismo predicava como
estratgica do eu. a libertao do inconsciente, j nos anos 20 e 30 do
A criana torna-se adulta, mas ainda brinca ou joga. sc. XX, consistia na necessidade de demolir os
Viver ser responsvel. Fugir s responsabilidades valores estabelecidos. A este propsito,
brincar com a vida. relembremos a afirmao de Max Ernst no Tratado
Como dizia eu, o adulto vive com a imagem de da Pintura Surrealista: nenhuma condio mental,
liberdade infantil. Agora, a sua conscincia diz s consciente, de razo, de gosto, de vontade, no
mais um bocadinho quando quer fugir da de introduzir-se em obra que merea a qualificao
responsabilidade, imaginando que assim que de surrealista absoluta. Lembremo-nos, tambm,
conquista a liberdade, isto , a capacidade de da arte Dada: no ser absurdo virar um urinol ao
poder dizer sim ou no inconsequentemente, como contrrio e afirmar que isso uma fonte? Do ponto
de brincar se tratasse, sem atender prioridade de vista normativo, ; mas, do ponto de vista
imperante. Retm as obrigaes, adiando-as, mas artstico, no seno o associar uma ideia
isso em nada contribui para se tranquilizar, pelo funcional predeterminada a uma ideia fictcia
contrrio, pode perversamente, acentuar a talvez oposta, porque a primeira absorve lquidos e
intranquilidade. a segunda expulsa-os. Ento, M.Duchamp foi
criativo apenas dando outro uso forma, mudando
o respectivo contexto.
PROCESSO CRIATIVO Velsquez associou o objecto pintado ao prprio
acto de pintura, dois num s, quando se auto-
O processo de criao requer um questionamento retratou pintando As Meninas. Aqui o espelho
sistemtico e associativo. Se, por um lado, h a funciona como introdutor de elementos na
necessidade de extraverso (termo que em Jung composio, qual no pertenceriam se no o
significava a orientao predominante da energia usasse. Isto , a sua criatividade concretiza-se
psquica para o exterior) porque atravs dela se substituindo, introduzindo um outro lugar, e
processa uma libertao de tenses; tambm, por reorganizando, numa palavra, alterando os papis.
outro lado, se faz um percurso de acumulao de Ren Magritte, na sua obra Descoberta do Fogo
tenses que so prprias da necessidade de inverteu a causa efeito, reorganizando o sentido das
complexidade (caracterstica do desejo de auto- formas, ou melhor, da sua matria, uma vez que
estmulo). Porqu? Porque a extraverso requer um pintou um objecto metlico ardendo; o efeito do
aprofundamento que o eu deseja para se conhecer fogo neste material no seria o descrito, nem a
e se libertar. causa da sua destruio poderia ser o fogo. Ainda
Na realidade, j J.Schiller abordou a liberdade na neste autor, analisemos a sua obra Perspectiva II:
sua designao de O impulso de jogo do belo.Por O Balco de Manet, ou uma obra anloga,
outro lado, Kant, seu mestre, entendia o belo como Perspectiva I, Madame Rcamier de David, onde,
um jogo da imaginao (considerando que esta se numa e noutra, tambm, modifica a forma
situa no foro do intelecto), mas no a considerando preexistente, alterando o sentido e a forma. E, por
a origem da liberdade. fim, uma outra obra sua, O Modelo Encarnado,

Julho 2006
16
em que alterou a forma, dando outro uso, fabricadas pelas normas sociais, culturais e
invertendo o sentido do peso e da estrutura; em psicolgicas. A necessidade da sua libertao,
suma, alterou o seu significado. compele-nos no sentido de procur-las, atravs da
Salvador Dali na sua obra O homem invisvel, criao de problemas, e expeli-las sob a forma de
simplesmente, combina os sentidos, dando um imagem verbal ou visual que nada tm a ver com a
novo agrupamento s figuras e combinando ideia de fico, relacionam-se sim, com uma
objectivos, e reorganiza a relao das formas, realidade crua, a de mostrar os medos, ou ento,
alterando os papis, relacionando os componentes. anular os nos normativos a que me referia
Por fim, evoquemos outros exemplos, os de anteriormente.
Giuseppe Arcimboldo, como a sua obra O Na realidade, mostrar um acto social, da, os
Horticultor, onde adaptou as formas existentes a trabalhos em grupo funcionarem como uma
outro contexto, pois ter-se- questionado que socializao dos factos escondidos, aqueles que
outras ideias isto sugere, e, por consequncia tomaram a forma de ideias absurdas. Mas, como o
resolveu reorganizar a composio, virando ao absurdo mete medo no mbito social, a reteno
contrrio a obra. No fundo, deu outro uso ao que dessas ideias, por vezes, induz a criao para um
tinha representado, pois o pintor ter-se-, adiamento (o mesmo de que falava no texto,
eventualmente, questionado se a forma, peso ou aquele em que em os adultos o associam a um
estrutura, sugere um outro uso. momento de liberdade e que justamente o
De facto, encontraramos exemplos em todo o contrrio).
percurso histrico artstico, mas de uma forma Quando, no incio desta reflexo, me refiro ao
evolutiva e progressiva, onde o processo criativo configurar uma inteno sem objectivo, quero
cada vez mais livre, menos encarcerado realidade dizer, realmente, que no acto criativo h uma
perceptvel e mais ligado ao mpeto interior, longe inteno que a vontade, que se quer configurar,
da priso da matria, isto , mais espiritual. mas sem um objectivo social utilitrio, e com uma
Claro est que, como J.Schiller afirmava, o belo utilidade individual visceral. Porque a sociedade,
resulta do livre jogo entre o formal e o sensvel. em prol da ordem e da organizao, cria normas
Portanto, no se descura o exterior, porque o teis para o efeito, mas inteis para o interior
sensvel (interior) activado pelo exterior. individual sempre que o no considere. Nesta
A criao no pode resultar de um s estmulo mesma perspectiva, j J.Schiller, no sc. XVIII,
exterior, mas sim de um nmero necessariamente referia que atravs da liberdade interior, se atingiria
grande de estmulos. Os quais apesar de serem a liberdade na sociedade (isto em plena Revoluo
formais e exteriores tm origem no sensvel e Francesa) e para a consecuo dessa liberdade,
interior, desta relao interior/exterior que resulta recorrer-se-ia ao impulso de jogo. Um tal impulso
a criatividade. que permitiria uma harmonizao entre o impulso
O sentido cognitivo da criatividade dirige-nos em sensvel dos sentidos (o corpo, a matria, o
funo de estmulos existentes e perceptveis que, particular, o que cumpre as exigncias externas) e o
atravs do jogo, dar origem a outros estmulos impulso formal (da razo, princpio interior e
passveis de gerar ainda outros novos. Ou seja, ordenador, da lei moral). Por outras palavras, uma
sempre o exterior que gera objectos exteriores. Mas harmonizao entre a emoo e a cognio.
isso acontece porque a sua associao permite Mas, se estamos em sociedade porque ns
livremente accionar objectos internos. No h uma prprios a geramos e, por isso, no possvel nos
coisa sem a outra. dissociarmos dela. Logo, a criao artstica no
Numa palavra, a liberdade gera-se atravs do livre dever ter um significado tendencialmente
jogo a brincadeira/livre associao com egocntrico, ele s significativo se for percebido
instrumentos condutores passveis da relacionao. socialmente.
Numa primeira fase, este indispensvel, numa Apesar da expresso ser tambm percebida, -o por
segunda fase, quando os seus instrumentos forem sensaes, no por significaes. Por isso,
estruturados e inculcados, j sero utilizados comparando um trabalho actual do meu percurso
intuitivamente. artstico com a linguagem anterior, diria que a
Diria que usamos um vocabulrio estruturador e anterior no comunicava em substncia, mas em
que a criatividade a forma de configurar a expresso f-lo-ia eventualmente. Realmente, a
novidade com esse vocabulrio. Mas a novidade, minha tendncia indicadora de uma manifestao
apesar de externa antes de mais, a evoluo expressiva, com conotao emotiva, e no
interna a libertao e a autonomia. cognitiva.
O processo criativo exige um questionamento Concluindo, finalizaria com a ideia com que
sistemtico, no com questes analticas, mas, iniciei, a de que na criatividade se d de forma
simplesmente, no sentido de impelir a sucessivas informal ou se exprime instintos intuitivamente. Isto
associaes. Estas, no entanto, mesmo quebrando , criam-se formas sem uma orientao normativa,
as normas, normalizam o real equilbrio de quem exprime-se a vontade com sentimento. neste jogo
cria. Desta forma, brincando, e criando sucessivos que reside a minha anlise e onde encontro um
auto-estmulos (retirados da memria emocional), sentido real: o jogo de que fala J.Schiller, aquele
cria-se uma libertao das tenses acumuladas e que permite harmonizar a emoo e a cognio.

Julho 2006
17
Escola / Museu:
uma experincia com sucesso
Elvira Morais

No ano lectivo de 2003/04 ,a Escola Bsica 2,3 de


Gro Vasco de Viseu, a convite do Servio
educativo do Museu Gro Vasco, Participou no
projecto europeu coles et Muses, vers lEurope
promovido pela Fundao Pgaso. Esta
colaborao contou com trabalhos de grupo de
alunos do Clube de Pintura de Azulejo que, para o
efeito, realizou vrios quadros com base na
observao da obra proposta pelo museu:
Adorao dos Magos da oficina de Vasco
Fernandes, 1502-1506. A turma E do 6 ano deu
tambm o seu contributo com a realizao, no
mbito da disciplina de EVT, de um grande painel
com cerca de 16 metros quadrados, o qual, aps o
ano lectivo de 2004/2005, ainda se encontrava
exposto na parede lateral s escadas que ligam o 1
ao 2 piso da escola, ala sul. de referir que a
permanncia, ainda em bom estado, deste painel,
colocado num dos locais com mais movimento
dirio da escola desde o ms de Junho de 2004,
est a ser objecto de surpresa, sobretudo por
integrar vrios elementos soltos, nomeadamente
cabelos e peas de vesturio das vrias figuras. Este
trabalho procurou tambm assinalar o evento que
foi a reabertura ao pblico do Museu gro Vasco, a
18 de Maio de 2004. Participaram neste projecto os
professores ligados ao 2 ciclo, Margarida Corte
Real, da disciplina de Lngua portuguesa, Celso
Martins e Elvira Morais, da disciplina de EVT.

Julho 2006
18
Implicaciones de la comunicacin familiar
y escolar con la autoestima y la creatividad
Juan Carlos Gutirrez Nieto juancarlosgn1@yahoo. com

Marco de la creencia conceptual


RESUMEN:
Discomunicacin temprana
Ubico el punto de partida de un
Sabemos que las primeras expresiones gestuales,
postulado que, aunque de apariencia
sonoras, plsticas y literarias de las personas, son
sencilla, ha sido solucin personal
de carcter abstracto y que predominan durante las
en la prctica de la enseanza,
primeras etapas de la vida. Tambin sabemos que
mejorando la comunicacin, respeto y
estas experiencias son las ms importantes para el
confianza en los contextos escolares,
desarrollo de las capacidades bsicas y
familiares y sociales actuales, bajo
fundamentales de la persona. Otra certeza: con la
realidades cambiantes y tradicionalistas,
interaccin socio-cultural, estas expresiones van
contradictorias, insatisfactorias y
transformndose (abstraccin) en formas ms
complacientes, absurdas, bellas, sesgadas
legibles (concretas) para nosotros, los mayores.
y honestas, etctera.
En este prrafo anterior ubico la base de un
Se enfoca un problema comunicativo problema grande y, preocupante por pasar
bsico en la prctica educativa familiar y inadvertido: se asume como desarrollo evolutivo
escolar, que restringe lo fundamental de normal de las personas pequeas, el proceso de
la comunicacin, confunde lo esencial de abstraccin que va de lo abstracto hacia lo
la formacin, y, corolariamente, evita concreto, sin reflexionar a fondo en la calidad
alguna profundidad en el desarrollo de la comunicativa de esos cdigos, ni en su gnesis,
esttica personal y social, y en la transformacin, ni en las influencias que le
capacidad creativa. intervienen, coartan, aceleran y le desconocen
(irrespetan) como proceso individual personal e
Seguidamente se especifica un mtodo interpersonal.
comunicativo a travs de una estructura
bsica curricular para la enseanza Tambin planteo en el mismo problema, la
artstica, la cual supone una prctica discapacidad lectora y comprensiva de los
educativa ms amplia, flexible, libre, mayores o adultos frente a las expresiones
equilibrada y significativa, sin que abstractas. Discapacidad invasiva que no permite
intermedien nociones personales, tiempos y espacios para la alfabetizacin del
institucionales o sociales de: gusto, lenguaje abstracto (sonoro, visual, plstico,
conveniencia o producto. Con base en gestual, o literal), y que lo elude peyorativamente:
esta y en el equilibrio integral intra e imperfecto, desordenado, catico, incipiente,
interpersonal, se va a permitir una mayor pueril, ingenuo, infantil, irrazonable, apasionado,
y mejor exploracin libre de sensaciones, feo, antiesttico, asistemtico, etc.; adjetivaciones
percepciones, emociones y nociones o que consolidan un remanente esttico social
conceptos. discriminante.

Finalmente, todo lo anterior se sugiere Estamos inmersos en un mundo que privilegia la


como punto de partida que trascienda lo comunicacin hacia el lenguaje preciso. Levante la
artstico e involucre disciplinas o mtodos mirada un momento y observe: cunto de lo que
tradicionalmente asociados a la inflexible ve u oye es abstracto y cunto concreto?. Ahora
exactitud concreta de la razn. ubiqumonos en la habitacin de un beb, o en los

Julho 2006
19
salones del preescolar. Se incrementa la presencia Las expresiones infantiles son, generalmente, un
de lo concreto, figurativo o preciso; verdad?. Por problema para nosotros los adultos porque no
ahora dejmoslo en este plano, para no caer tan tenemos la formacin bsica para leer, interpretar y
inmediatamente en los complejos perceptivos. significar el lenguaje abstracto. Ni en casa ni en la
escuela nos ensearon a sensibilizarnos, percibir,
Cuestionemos la calidad ambiental con la que leer y apreciar los tachones, chirridos, muecas, etc.
estamos recibiendo a nuestros neonatos y Los procesos de abstraccin se hacen tan ajenos en
neoescolares. Si la poblacin infantil ms joven los adultos, que se considera asunto casi exclusivo
tiene la capacidad innata de comunicarse con su de las matemticas. Adems, la esttica social hace
entorno a travs del lenguaje abstracto y gracias a lo suyo: las trazas o manifestaciones infantiles,
ello puede definir su supervivencia, emotiva y extemporneas, son motivo de vergenza, burla,
afectivamente, por qu el medio y los medios que desprecio, indiferencia..., en resumen: son causa
le rodean tienden a eliminar o relegar este justificada de pertinente discriminacin.
lenguaje?. Me pregunto si la creencia general
asume que la motricidad de los bebs o nios, sus El trasfondo de la situacin es que nadie puede
balbuceos, gestos, asociaciones, garabateos, etc., guiar, transmitir o ensear lo que no conoce sabe o
son procesos incipientes o expresiones erradas, cree. Tambin que, a muchos les es ms fcil y
imperfectas o subdesarrolladas, que por lo tanto cmodo fuerzar o forzar al otro para que le
demandan de los adultos la proteccin, adecuando entienda y no tener que incomodarse, exigirse o, lo
el entorno hacia formas (cdigos) y lenguajes ms peor: evidenciarse como ignorante de un algo
fciles para comunicarse, por lo exactos, supuestamente superable y superado: lo infantil o
concretos, precisos, inequvocos. pueril. Esto ltimo lo relaciono generalmente como
patologa recurrente en muchos paps y
Es un problema que afecta la comunicacin desde profesores, que creen tener que saber o dar razn
un principio y que marca en los pequeos, desde de todo. Son estos los que asumen actitudes y
los primeros aos escolares, cierto aliento de acciones defensivas y prevenidas que contradicen
resignacin, indiferencia o reticencia frente a la todo principio comunicativo y formativo. Esa
institucin o, peor, frente a la educacin. Obvia infalibilidad encarnada, es la que procura las ms
reaccin defensiva de supervivencia de su ser sutiles agresiones, pero las ms profundas, al
integral; es decir, es un asunto vital mantener el delicado ambiente interno de un nio, en tanto
equilibrio personal de sus dimensiones biofsica, que ese adulto es la expresin maximizada de la
racional y pasional, ya que durante toda su vida ha perfeccin, en contraste absoluto con el
sido as, y ahora se ve amenazado por una imperfecto intelecto de su interlocutor.
racionalidad imperante e imperativa.
Entiendo que se argumenten cuestiones de gusto e
Es obvio que los adultos son los que deciden (a su inters personal o social: nadie est obligado a
favor) el lenguaje ms conveniente para un ensear o consentir a sus hijos o estudiantes lo que
entendimiento global; pero, en el afn de es o le parece feo, antiesttico [...]; pero tambin
socializar a sus nios desarrollan estrategias entiendo que una responsabilidad fundamental y
educativas que reflejan la preferencia o esencial en la prctica educativa, es la de brindar
prevalencia de cdigos inequvocos de lo la informacin necesaria, significativa y por lo
pretendidamente perfecto: la razn, y lo razonable: tanto vital, sin restricciones; mucho menos cuando
si los nios han de recorrer el camino que ya estas obedecen a la fea autocensura. En otras
conocen los mayores, por qu no facilitarles la palabras, no considero justo que en los actos de
tarea?, tal vez sea este un principio teleolgico y formacin de una persona, en el momento ms
paternalista vlido para muchos, pero considero crucial para su vida, intermedien fenmenos
poco tico e injusto que se desestimen y (aunque tradicionales) del gusto, sin ms
desconozcan las necesidades o realidades justificacin que la de: conveniente necesidad
emotivas, espirituales, sensoriales, perceptivas, etc. socio-cultural o inevitable producto institucional.
de los infantes, en la emergencia de su presente. No es profesional, si de docentes se trata, y s es un

Julho 2006
20
irrespeto al delicado desarrollo de una nueva Continuamos sentando una base muy slida y
esttica. Amerita una reflexin interdisciplinaria desafortunada: la comunicacin (consigo mismo,
muy juiciosa. los dems y las cosas) tiende a un desequilibrio
que favorece a una de las partes: la racional, y con
Para m es claro que, si en la comunicacin con el ello alteramos el primer medio ambiente: el
feto, beb o nio se utilizan exclusivamente los intrapersonal; y como todo desequilibrio, es
cdigos formales de los adultos, con ello estamos innatural, discriminatorio e injusto.
imponiendo una jerarqua absoluta de la razn,
que abruma la estructura constructiva de Me parece alarmante tener que afirmar que: de
significados, referentes y significantes en los nios. entrada en este mundo, creamos resentimientos
O sea, pienso que el libre e intenso (pasional) personales que evolucionan en sociales.
ejercicio constructivo de los nios, tan imaginativo
como emotivo, es desplazado en proporcin
directa a la prevalencia del lenguaje adulto. Ese Restriccin de lo fundamental
desplazamiento conlleva una semilla que
peyorativamente ensea a eludir, despreciar y
en la comunicacin
erradicar lo desconocido o lo que se salga de los
parmetros sociales del correcto juicio, razn o Lo bsico y fundamental en la comunicacin exige
buen gusto. que para la misma, exista un cdigo legible, y este
en su proceso devenga significado; as, de hecho,
Adems, se va asimilando absurdamente, a lo se crea en ese momento la comunicacin
desconocido como complejo, generando un bsicamente efectiva.
principio fundante de discriminacin, ms que
justificado por la abrumadora mayora de lo A los nios ms pequeos, se les fuerza a manejar
fcil. Afirmara que el primer acto una sola forma de comunicacin;
discriminatorio de una persona, es el que aprende permanentemente los medios: libros, videos,
a sentir y a aplicar consigo mismo respecto de sus vallas, narraciones, msica [...], cuentos,
capacidades, expresiones y necesidades decoracin, del aula, actividades de clase, etc.,
espirituales; es decir, se va construyendo una modelan imgenes ajustadas a las necesidades del
esttica que desprecia la imagen sensible de las adulto, la sociedad (adulta) o la industria
personas y que crea el ambiente ideal para los (educativa incluso) y no a las de ellos.
ismos de la discriminacin social.
Se est reduciendo forzadamente, la capacidad
Existe la prctica mdica de atender nacimientos innata de los nios a la lectura y escritura de lo
en un medio acuoso, para procurar una transicin catico, abstracto, azaroso, desordenado,
menos brusca o traumtica hacia el nuevo accidental, sin ms consideracin que la que
ambiente; prctica que tiene continuidad con las otorga el buen gusto tradicionalmente adaptado
terapias y juegos en piscinas, que estimulan y y masificado. Perspectiva alarmante para la idea de
desarrollan muchas capacidades mentales, fsicas, aldea global. La propuesta pedaggica, que ms
de confianza en s mismos y en los dems. Lo que adelante se presenta, apunta hacia el desarrollo
est fallando a nivel comunicativo-educativo es transdisciplinario, metodolgico y sistemtico de
precisamente esta adaptacin: se est obligando a estas capacidades, desde el vientre y durante la
los neonatos, bebs y nios a leer imgenes, edad escolar. Por qu el caos, el azar, el desorden,
mensajes, sonidos, etc., en un lenguaje el accidente, lo abstracto..., son temas casi que
racionalizado que no conocen; ajeno a su exclusivos de sociedades acadmicas, cientficas o
intemporal esencia.; despus de todo, llevan toda filosficas, cuando todo y todos somos, en gran
su vida en un mundo abstracto, indefinido, parte, trascendencia e inmanencia de ello?.
sensacional, emotivo, impreciso, que han
aprehendido y saben entender a su manera. Es su Por esta va exclusivista de lo racional, estamos
esencia. informndole a cada pequeo que su espiritualidad

Julho 2006
21
no es trascendente, que nos impacienta y, en el o sea, su afectividad y emotividad no tienen cabida
mejor de los casos, no nos apasiona, aunque se en este mundo; los sentimientos no se validan, lo
cumpla con la responsabilidad moral, tica y espiritual se relega. Sus afectos, emociones,
deontolgica de reconocer o incentivar al sentimientos... (bases espirituales), se irn
pequeo, cosa que sucede generalmente de labios diluyendo a medida que se va concientizando
para afuera y sin la misma intensidad o de su crecimiento y debido manejo del lenguaje
reconocimiento pblico, como cuando s nos toca correcto. La inseguridad que le plantea esta
nuestro sentido de la buena esttica o buen situacin se ver agravada en el momento que
gusto. Estamos desestimando lo que la psicologa alguna desafortunada intervencin docente-
y la comunicacin nos confirma sistemticamente: (inconciente o no) desequilibre, sin o con respeto o
Toda expresin es producto de una necesidad sutileza, tan delicada esttica.
esttica bsica, fundamental y esencialmente
espiritual, afectiva, emotiva. En sntesis, si para vivir bien (lase: seguro) el nio
ha desarrollado una comunicacin abstracta,
No afirmo que somos un defecto histrico, pero imaginativa, espontnea, renovadora, apasionada
vamos en camino de serlo o reconocerlo por causa y absolutamente significativa, por qu tiene que
de ese particular analfabetismo que subdesarrolla abortarla tan brusca y definitivamente?. Respuesta
las capacidades humanas y que, a manera de un que no se ha dado ms que en la urgencia prctica
gen recesivo, atrofia estticamente la autoestima - de amoldamiento sociocultural, y con las
aliento esencial de la creacin-. consecuencias problemticas y perennes de
desconfianza en la estimacin propia, que es ms
Cmo se le puede pedir creatividad u otras omnipresente cada da.
capacidades afines (recursividad, inventiva,
fantasa, ldica, contextualizacin esttica,
construccin simblica, sinestesia, sindresis, Confusin de lo esencial
prolepsis, etc.), a quien, de forma consciente o
inconsciente, se le condicion, limit o castr su Lneas arriba, planteo directamente que la
expresin sensible, emotiva, y afectiva, tradicin social del gusto est afectando la esttica
precisamente cuando ms comunicacin personal y social, la autoestima y la capacidad
espontnea ofreca?. El resultado es apenas obvio o creativa.
por lo menos predecible: nios y docentes
reiterativos, adaptables a las exigencias del Si admitimos que la necesidad expresiva de los
momento, dicentes a la medida exacta del docente nios va ms all de una experimentacin y
o del sistema productivo. sensibilizacin previas, y que se desarrolla como
lenguaje abstracto de contenido esencialmente
El asunto compromete, de fondo, la capacidad de emotivo, tenemos que reconocer que no estamos
crear, de generar preguntas, redefinir, encontrar preparados del todo para entendernos
respuestas, de pensar cientficamente, diversificar, pertinentemente con ellos, a causa de la citada
socializar, sensibilizarse... evolucionar. malquerencia y analfabetismo con lo abstracto.

Se puede advertir que es inevitable una forma de Me permitir una escena escolar o familiar: en el
comparacin y deduccin de los pequeos: como aula o la alcoba encontramos una profusa
todo lo que dicen y hacen los adultos es lo que est decoracin que con payasito, gusanito, trencito,
bien hecho o lo debido, pues este, o le es forzoso globitos, animalitos, cubos, peloticas, etctera, se
que lo que l hace (el nio), no est bien; es ms, quiere que los nios estn a gusto, cmodos y
no es vlido en tanto que no se exhibe, no es ambientados deacuerdo con su condicin de
plausible o alabado como lo dems; lo abstracto nios. Los diminutivos no son gratuitos -. Por
no est presente en casi ningn medio o lugar. En qu todo o casi todo es exclusivamente figurativo,
otros trminos: el nio puede entender, y de hecho concreto?. Ser que a los nios les es ms fcil
lo hace, que su capacidad expresiva es errada (fea), comunicarse y socializar con el lenguaje de lo

Julho 2006
22
inequvoco, por lo fcilmente identificable?. honestos, capacidades divergentes y otros,
Adems, con ello obtenemos un mejor resultado debemos revisar interdisciplinariamente las
al momento de desarrollar y evaluar procesos relaciones comunicativas (cdigos, mtodos y
memorsticos, tan necesarios en la educacin?. actividades) con hijos y estudiantes, y trazar rutas
sostenibles.
Todo ello implicara, entre tantas, que las
decisiones educativas son respuestas adultas a los
pares: difcil fcil, claro confuso, orden desorden, Esttica, creacin y confianza
importante vano, primordial secundario, feo
bonito, pasional racional, etc. El peligro de estas Estoy afirmando que hay un problema de
respuestas es que no apuntan a lo vital en la comunicacin no efectiva que: afecta
realidad inmediata, presente y actual de los ms sustancialmente la dimensin espiritual de los
pequeos en sus contextos correspondientes. Nos nios y siembra desconfianza en ellos porque
preparan para el futuro pero no nos ayudan con el sienten que el nico lenguaje que manejan, no es
presente (deca un grafiti en un colegio bogotano). el adecuado para entenderse con el mundo adulto,
Aun se insiste en que es ms urgente o importante familia, escuela, medios, etc.
aprender a leer y sumar que a convivir y socializar
(cuando se socializa, generalmente se hace desde La estructuracin de la esttica no deja de ser un
la perspectiva del adulto o la institucin). Cul es asunto serio, una integralidad, (equilibrio, belleza,
la realidad institucionalizada del orden de armona, etctera), por tener pocos meses o
importancia de las asignaturas segn lo evidencia semanas de vida o por pertenecer a cierto grupo
la intensidad horaria?. No creo que exagere si tnico, social o religioso. La esttica tampoco
afirmo que para muchos familiares, educadores e posee vacos estructurales por pertenecer a un
instituciones es antiesttico y feo, una prdida de nio, no es subdesarrollada ni esta en algn
tiempo y de materiales, adems de fomento de momento evolutivo por debajo del nuestro, no.
desorden e indisciplina, la prctica de actividades Esta estructura obedece a necesidades vitales y,
donde lo accidental o abstracto haga presencia, aunque se trasformen (que es lo ideal para toda
sean cuales fueren las didcticas y mtodos edad), no se debe entender como un proceso que
aplicados. va de menos a ms con la edad, sino simplemente
como un soporte (estructural) que vincula
En este prrafo anterior se incluye otro detalle en la extraordinariamente conocimiento, cuerpo y
problemtica: el elemental maniquesmo de no emotividad en un momento dado (tiempo-
admitir espacios procesales entre los pares espacio).
complementarios. Estos procesos (abstracciones), a
la hora de la prctica educativa son un inmejorable Estoy, con esto ltimo, tocando terrenos de la
recurso o herramienta para permitir en los nios determinacin esttica que me permiten formar
una estructuracin o constructo esttico flexible y creencias alrededor del proceso esttico como
abierto. Otro convencimiento: es mejor la asunto pedaggico. Me baso en ello para afirmar
comunicacin cuando esta est exenta de que el desarrollo de la esttica de una persona, la
prejuicios; en el aula es ms interesante la involucra integralmente: no se deja de lado la
construccin de conceptos como fcil o difcil a forma esttica propia cuando se piensa o cuando
partir de la experiencia procesal de cada cual y de nado o leo o me abrazan; ni cuando se est solo,
todos. Es ms, mejora la reaccin cuando el en grupos o multitudes. Tampoco cuando se est
estudiante encuentra que: (disculpen y permtanme en el contexto escolar. Pero eso exactamente es lo
el exceso), no es lo uno ni lo otro sino todo lo que est sucediendo cuando a los nios se les
contrario. acomoda en lenguajes o actividades que exigen
exactitud, formalidad o concrecin sin ninguna
Si las urgencias actuales nos piden que complementariedad que equilibre a las otras
incentivemos y desarrollemos actitudes y aptitudes capacidades y necesidades expresivas. Es aqu
creativas, procesos sociales ms slidos y donde surge el citado problema comunicativo, es

Julho 2006
23
aqu cuando se empobrece la sinapsis esttica tan la base lingstica comn. Un panorama que
necesaria para la creatividad. Tambin es aqu reclama, a futuro, una necesidad social: asumir el
donde nacen las acomodaciones morales o ticas caos como una dimensin constitutiva del ser
en lo personal y sobretodo en lo social. Es el punto complementado, las sociedades, el cosmos. Tarea
donde se articula la conveniencia individual para difcil cuando sabemos que conceptos como caos,
sobrevivir... hipocresa u honestidad social. desorden, azar, accidente, etctera, producen tanto
escozor a las instituciones educativas y a los bien
La capacidad esttica de traslapar o superponer educados adultos.
estructuras diversas, tanto de origen como de
forma y fondo, es tan necesaria como escasa a la
hora de abordar los actos educativos. Es uno de los
Marco de la propuesta
problemas de la especializacin docente. Se metodolgica
empobrece con ello especialmente la calidad de la
informacin que se les ofrece a los estudiantes. Es Esta introduccin, vislumbra una propuesta
decir, de parte de una esttica rica en lenguajes se metodolgica y didctica, transdisciplinable, que
puede esperar una profusin ubrrima de cdigos no subvierte los rdenes actuales sino que despeja
amplios y gran capacidad de comprensin de los y traza perspectivas ms justas en los procesos
restringidos. Por esta va, se puede pretender una comunicativos (iniciales y en curso), para
reaccin proporcional o por lo menos pertinente estructurar ms y mejor los sistemas de creencias,
de cuenta de los dicentes; ideal de cualquier la esttica personal y social, y la capacidad
educador. creativa.

La malograda intervencin al medio ambiente del Tambin se deja entrever un desarrollo de varios
ser, no solo afecta la capacidad intelectual, como aspectos del compromiso social global como: la
pueden pensarlo algunos; afecta profundamente la importancia e impacto de la educacin artstica en
espiritualidad (afectos, confianza, emociones, fe, la escuela, la comunidad y en la cultura.
sentimientos) y especialmente all donde esta Particularmente: El reconocimiento de las
acude como imagen de s ante s mismo. La condiciones estticas propias; La identificacin de
autoconfianza o autoestima est tambaleando las dependencias o subordinaciones estticas,
porque no halla cabida en un ambiente que se generadas en el hogar, la escuela y los medios; Las
cierra a la concrecin, exactitud y formalidad de lo condiciones favorables para la comunicacin
productivo. desinfluenciada y formacin integral en
preescolares y jardines.
La insistencia en este lenguaje concreto, que viene
dndose desde el nacimiento o antes, es la que Ya citaba las caractersticas de los lenguajes que
acude al convencimiento de todos nosotros para rodean a los nios desde que nacen, o antes, con
asimilarlo como nico cdigo posible, natural la estimulacin precoz; pero ahora quiero
(!); en esa medida, vamos acrecentando una referirme a la especulada construccin de la
esttica interna adaptada y adaptable a las imagen del adulto en el nio. Suena reiterativo
situaciones pero, con el desequilibrio latente. pero tiene que citarse: la relacin nio-adulto es de
total dependencia, fsica y espiritual. Esta
Tenemos un panorama sociocultural que relega e dependencia generalmente se ha entendido en una
invalida el lenguaje no concreto, informal, sola direccin y por ello se asume que el adulto es
inexacto o abstracto; lenguaje que algunos el obligado a procurarle todo al nio y, en ese
cientficos y filsofos lo abordan desde sus todo, se incluyen sus capacidades lingsticas. El
correspondientes dimensiones ontolgicas: el caos adulto atiende las necesidades fsicas del nio,
y lo catico, el azar y lo azaroso, el accidente y lo porque las ha experimentado y de alguna manera
accidental, desorden . Teoras, postulados o las entiende. Igualmente hace lo propio con los
propuestas epistemolgicas que tratan hoy da, procesos espirituales, pero en este caso, no se
ponernos al tanto en asuntos algo complejos para tienen los mejores o suficientes conocimientos o

Julho 2006
24
experiencias que respalden una atencin emotiva surge del anlisis de los cdigos bsicos del
intensa, sentimentalmente pura y desprevenida... imaginario (en la acepcin de vocabulario o
tierna. Estas experiencias se han olvidado, han abecedario iconoario -) plstico y visual: punto,
pasado a ser algo superfluo, o meramente formal, o lnea, luz, color, textura, espacio-tiempo, y signo.
aparente, o fueron desplazadas tiempo ha, por la De la conjugacin de estos tendremos otros como
dimensin racional. Esta ltima (dimensin plano, volumen, perspectiva, etc. Ahora, del cmo
racional) es la que hace gala de gran capacidad y se induce su expresin, deviene el pertinente nivel
emerge (por el bien de la imagen del ex-nio), de complejidad, ejemplo: punto, nadir; lnea, l.
como nica va de entendimiento posible. invisible, asntota; etc.

Es claro que la necesidad vital de los nios no A partir de estos elementos articulamos los
requiere de raciocinios y s del soplo vivificante de conceptos formales: bidimensional, mesodimensional
lo sensible, pero la experiencia (as sea (relieves) y tridimensional; y los tres conceptos de
temporalmente corta) va marcando una imagen fondo: Concreto (voz con otra acepcin para la
clara en los pequeos: los adultos saben vivir en msica) mejor: Figura, Abstraccin y Abstracto.
este mundo, lo manejan adecuadamente, siempre
tienen la razn, dicen qu va a suceder... y La estructura de lo anterior es sencilla:
sucede (el dedo en la llama); en fin, para el
iniciado en este mundo, todo lo que hace un En primer nivel el fondo conceptual, en segundo
adulto es lo correcto y, por lo tanto: lo debido o nivel los conceptos formales y en el tercero los
imitable. Necesario principio de mimesis, cdigos.
pensarn algunos; y s, pero no nica forma de
entendimiento y supervivencia. Ahora bien, dentro FIGURA
FIGURA ABSTRACCIN
ABSTRACCIN ABSTRACTO
ABSTRACTO
de todo lo imitable, estn incluidos los
mayoritarios cdigos lingsticos acusadores de
adultez, encargados de cargar a los nios de
BIDIMENSIONAL
BIDIMENSIONAL MESODIMENSIONAL
MESODIMENSIONAL TRIDIMENSIONAL
TRIDIMENSIONAL
imgenes correctas, como todo lo adulto.

Retomando la presencia de aquella persona que


PUNTO
PUNTO LNEA
LNEA LUZ
LUZ COLOR
COLOR TEXTURA
TEXTURA
alguna vez dirigi una actividad de clase,
podremos imaginar que su imagen esttica, es ESPACIO
ESPACIO -- TIEMPO
TIEMPO SIGNO
SIGNO
contundente para las frgiles, por lo intensamente
sensibles, estructuras estticas de los nios. La dinmica es vertical y diagonal, de doble va, y
aleatoria en los cdigos del imaginario; obtenemos
Creo estar ubicando una base del problema actual as la base de un programa suficiente para abarcar
de los bajos niveles creativos en los sistemas todos los aspectos temticos de las artes plsticas y
educativos, adems de otros problemas como la visuales, adems con aplicacin prctica en todos
discomunicacin precoz y sus consecuencias los niveles educativos, dependiendo de la
sociales: desconfianza, vacos espirituales, necesidad y pertinencia para profundizar en los
desincentivacin, desercin escolar, familiar y conceptos y las formas. Esto ltimo es la clave que
comunitaria, etc. integra el marco conceptual y metodolgico con
las acciones del docente. Se extiende.

Proyecto curricular bsico La aplicacin equilibrada y proporcional de todo el


anterior esquema temtico, es la que va a ayudar al
Habiendo aceptado el postulado anterior, con las docente, en parte objetiva, a que no afloren los
naturales e indispensables dudas, el paso a seguir procesos inconscientes del gusto personal,
es la implementacin de un mtodo que institucional o social; es decir, si se distribuyen los
garantizase la ms precisa y delicada conceptos en tercios de tiempo (horas, das,
comunicacin con los estudiantes. Mtodo que semanas) iguales, el estudiante va a poseer

Julho 2006
25
espacios para ejercer sus intereses de expresin, brindara un ambiente flexible, menos tenso u
adecuada y satisfactoriamente, sin que se marque obligante a normas y ms acorde con la naturaleza
la inclinacin esttica del docente. Los interna de nios y jvenes vidos de experiencias.
acostumbrados cdigos figurativos de Esta flexibilizacin no equivale a desborde
comunicacin, pasarn de una presencia nica o indisciplinado, contrariamente, nos asegurara
mayoritaria, a una tercera parte, gracias a la rangos tolerables de los opuestos
inclusin, en las otras dos terceras, de los cdigos complementados; tolerancia que surge
abstractos y a las aleaciones de ambos espontneamente en cada individuo por cuenta de
(abstracciones) que, como proceso inmerso, la programacin y accin grupal.
cuenta con muchos beneficios intelectuales
(individuales y de proyeccin social) en cualquier Lo anterior lo sustento desde la experiencia de
direccin: de lo abstracto a lo figurativo o clase. En las primeras clases con un grupo de sexto
viceversa. grado (10-12 aos), introduje el esquema
planteado con las explicaciones suficientes y
Se esperara que las aplicaciones estn respaldadas contextualizadas acerca de lo que es figurativo o
por una condicin indispensable: proceder formal, abtraccionista y abstracto; tambin sobre
inequvocamente de principio a fin, con lo las formas, cdigos y dems. El compromiso para
planeado. El compromiso axiolgico de la su desarrollo consista en que tendramos un
educacin es permanente y, actitudinalmente no ejercicio grfico por cada clase y que
debemos sustraernos a los embates del subjetivo corresponderan total y consecutivamente a cada
gusto o de los afanes institucionales para presentar concepto. As, para cada sesin, desde la
productos. Esto es, la aplicacin metdica del disposicin actitudinal hasta los resultados
esquema propuesto tiene que reflejarse prcticos, la esttica a desarrollar cumpla
correspondientemente en los reconocimientos integralmente su cometido en lo acadmico, en lo
personales, grupales, institucionales, familiares y expresivo personal, en el comportamiento
sociales. Cuando se organizan exposiciones o individual y grupal, y en el sentido total de una
presentaciones de los estudiantes, estas deben clase: educar la persona sensible y moralmente.
contener el mismo sentido de proporcionalidad
del esquema temtico, para asegurar el Lo mismo se aplic en diferentes edades con
reconocimiento social de todas las dimensiones resultados similares, aunque con algunas
expresivas de ellos y no solo contar con el bonito decepciones individuales, grupales e
producto que satisface a los consumidores de la institucionales por cuanto el sistema pesa mucho
industria educativa. ante una pequea actividad en una relegada clase
de arte, y en una cultura que acostumbra a valorar
Otro inconveniente, aun no explicitado, es el de lo que se reproduce como ganancia del producto.
los textos escolares de arte. Estos y los otros, son Aun as, es satisfactorio que el resultado de una
reflejo de los intereses estticos adultos y son una actividad artstica redunde en la comprensin de
influencia tan fuerte como la del profesor. Pienso un todo esttico que interviene la estimacin
que mientras el fondo y forma de los textos personal y el compromiso grupal.
conserven la esttica preferencial del buen
gusto, no debieran tener mayor presencia en el En reflexiones posteriores se ha encontrado otro
mbito educativo que la de texto informador para sentido general de esta creencia: el que da va a la
uso exclusivo del docente. Las instituciones expresin cultural. Lo expuesto no involucra
debieran implementar proyectos forjadores de solamente a las necesidades personales del
textos propios que reflejen las necesidades individuo, las necesidades sociales tambin se
especficas del contexto sociocultural. sienten favorecidas en tanto que las formas
culturales encuentran un sentido esttico ajustado
La diversidad en la accin educativa debera ser un a la realidad, a las vivencias. Esto es una necesidad
principio presente en todos los rdenes: conceptos, sentida de las comunidades caribeas o tropicales,
materiales, disciplinas, actividades, etc. Ello nos que somos tan intensas en lo pasional.

Julho 2006
26
1 2

3
Notcias
CONGRESSO INTERNACIONAL INSEA 2006:
"Dilogos Interdisciplinares em arte educao"

Sesso de abertura

De 1 a 5 de Maro realizou-se o Congresso


internacional InSEA 2006 sobre o tema Dilogos
Interdisciplinares em arte educao na cidade de
Viseu com o apoio do Instituto Politcnico de Viseu;
Cmara Municipal de Viseu; Instituto Portugus da
Juventude; Fundao Gulbenkian ; Fundao para a
Cincia e Tecnologia; British Council, Adobe,
Staedtler, Lyra e Fundao Luso Americana.

Em Viseu o Congresso da InSEA (International


Society for Education through Art)1 , promovido pelo
Instituto Politcnico de Viseu e pela Associao de
Professores de Expresso e Comunicao Visual
(APECV) juntou 500 participantes de 54 pases, na
sua maioria professores de disciplinas da arte
educao (Artes visuais, dana, drama, msica e
dana); agentes educativos e representantes de
servios culturais e de servios educativos de
museus. As comunicaes; mesas redondas e
oficinas que se realizaram durante o evento
mostraram exemplos de prticas pedaggicas;
apresentaram novos quadros tericos para a
educao artstica e lanaram desafios inovadores.
As exposies de trabalhos reais e digitais
mostraram experincias e actividades que se fazem
em vrios pases, com especial incidncia para o
Brasil que levou cerca de 13 vdeos para projectar
sobre experincias pedaggicas.
Alguns trabalhos de alunos expostos no congresso (ICAF, Croatia,
1
O programa pode ser consultado em http://insea2006.apecv.pt/
Taiwan, Sucia, Austrlia, Blgica, Ltvia, Filipinas, Brasil)

Julho 2006
28
A cultura e a arte educao em Portugal marcou Este congresso foi tambm um marco histrico na
presena no congresso, vrias comunicaes de educao artstica porque pela primeira vez se
portugueses foram referidas como muito boas pelos juntaram delegados das trs grandes NGOs de
participantes. A msica portuguesa foi apreciada, educao artstica: a InSEA , ISME (International
sobretudo as actuaes dos alunos e professores do Society for Music Education) e IDEA (International
conservatrio Azeredo Perdigo, os caretos de Drama/Theatre and Education Association).
Lazarim foram sem dvida um dos pontos altos no
evento. Os congressistas apreciaram a gastronomia Os trs presidentes reunidos no congresso
e a hospitalidade para alm da grande qualidade das (Douglas Boughton, InSEA; Gary McPherson, ISME
apresentaes. e Dan Baron Cohen, IDEA) assinaram uma
declarao conjunta, conhecida como a
declarao de Viseu onde se formularam os
principiais argumentos para a defesa e promoo
da educao artstica no mundo. Essa declarao
foi lida na conferncia da Unesco ( 6 de Maro de
2006, Centro Cultural de Belm-Lisboa). No
seguimento desta declarao foi criada a Aliana
para as Artes (World Alliance for Arts Education)
que ajudou a construir o Road Map for Arts
Education: Building Creative Capacities for the 21st
Century , relatrio final da conferncia mundial da
UNESCO (o rascunho pode ser consultado no site
da Unesco).
Actuao dos Caretos de Lazarim no congresso

Boa disposio no jantar de festa Os trs Presidentes assinando a Declarao para a Unesco

Declarao conjunta de:


INTERNATIONAL DRAMA / THEATRE AND EDUCATION ASSOCIATION (IDEA)
INTERNATIONAL SOCIETY FOR EDUCATION THROUGH THE ARTS (INSEA)
INTERNATIONAL SOCIETY FOR MUSIC EDUCATION (ISME)

Aps vrios anos de preparao a IDEA, InSEA and ISME uniram-se em Viseu, durante o congresso
Internacional INSEA 2006: Dilogos Interdisciplinares em arte educao (1-5 de Maro de 2006) para
definir uma estratgia conjunta para responder a um momento crtico da sociedade face fragmentao
social, a uma cultura global dominante de competio, violncia urbana endmica e marginalizao
da educao e dos veculos de transformao cultural.

Depois da Segunda Guerra Mundial a UNESCO reconheceu o papel nico que a arte educao tinha
na criao da cultura pela paz, na compreenso internacional, na coeso social e no desenvolvimento
sustentvel. No entanto nessa altura, poucos poderiam antever as necessidades scio-culturais que
seriam geradas pelo impacto das mudanas tecnolgicas durante os ltimos cinquenta anos. E hoje,
poucos podero adivinhar o impacto e os desafios da convergncia tecnolgica no futuro imediato.

Julho 2006
29
Acreditamos que actualmente, o conhecimento bsico dos indivduos nas sociedades ps-industriais
deva incluir inteligncias flexveis, competncias criativas verbais e no verbais, capacidades de pensar
criticamente e com imaginao, compreenso intercultural e empatia para a diversidade cultural.

A investigao tem demonstrado que estes atributos pessoais so adquiridos atravs do processo da
aprendizagem e utilizao de linguagens artsticas. Esperamos que os governos tentem na medida do
possvel colocar a educao cultural no centro das suas agendas para reformar o ensino. Aguardamos
que exista vontade poltica e profissional para integrar as artes na educao para todos, como
instrumentos vitais para a aprendizagem pois que atravs delas se podem veicular os direitos humanos
e construir cidados responsveis e intervenientes nos sistemas democrticos.

As nossas organizaes possuem membros em mais de 90 pases, a nossa aliana global para a arte
educao inclui profissionais e promove prticas inovadoras na arte educao a um nvel internacional.
Atravs das nossos membros nacionais e membros individuais possumos a experincia de mais de um
milho de professores dedicados e corajosos, artistas, investigadores, acadmicos, membros de
comunidades, administradores e reformadores de agendas polticas educacionais que de uma maneira
ou de outra esto envolvidos na educao formal e ou no formal no mundo. As nossas trs
organizaes tm um lugar privilegiado para instigar prticas profissionais e fomentar medidas
reformativas na educao das artes visuais, msica e teatro/drama. Ns providenciamos:

Canais efectivos para a comunicao internacional e a troca de recursos pedaggicos;


Fruns nacionais, regionais e mundiais que debatem e disseminam prticas educativas e teorias
inovadoras;
Estruturas conceptuais e profissionais para preservao de culturas minoritrias (particularmente nos
pases em desenvolvimento), que esto em risco perante a globalizao:
Modelos de anlise inter cultural que exploram aspectos de tecnologias tradicionais e de novas
tecnologias permitindo a trocas de pedagogias diversas em relao a essas tecnologias.
Investigao na rea da pedagogia para a transformao pessoal e social; e
Investigao crtica sobre o impacto socio-econmico e cultural das artes.

Juntos, apelamos para novos e mais adequados paradigmas da educao que transmitam e transformem
a cultura atravs da linguagem humanista das artes que baseada nos princpios da cooperao e no
da competio. H mais de meio sculo que as nossas associaes tm contribudo para o
desenvolvimento de currculos e abordagens pedaggicas. Estamos agora prontos para responder com
eficcia s diferentes necessidades culturais do nosso tempo. Em resposta s crises existentes neste
momento, aceitamos o desafio para construir recursos excepcionais para uso de governos e de
comunidades educativas em todo o mundo.

Nas artes visuais, pedagogias reflectivas e crticas e novos meios de produo artstica oferecem aos
estudantes oportunidades para explorar os seus mundos visuais multiculturais e multi-tecnolgicos.
Atravs das artes performativas, os educadores esto a transformar as salas de aulas em teatros de
dilogo criativo, fornecendo aos alunos ferramentas para desenvolver solues para as necessidades e
desafios sociais contemporneos. Na educao musical, as novas tecnologias proporcionam meios
fantsticos para desenvolver a conscincia intercultural e a produo em grupo.

Colectivamente as artes oferecem aos jovens oportunidades nicas para compreenderem e criarem as
suas identidades pessoais. Estimulam os estudos interdisciplinares, a tomada de decises participativa e
motivam os jovens e as crianas para uma aprendizagem activa, criativa e questionadora.

As nossas trs organizaes formaram uma aliana para uma aco estratgica baseada no princpio do
dilogo sustentvel. A nossa finalidade principal a de promover a implementao rpida das artes nos
sistemas educativos dos vrios pases. Queremos colaborar com os governos, redes de comunicao,
instituies educativas e indivduos que possam partilhar a nossa viso. Desafiamos a UNESCO para se
juntar a ns na tentativa de colocar as educaes artsticas no centro dos currculos educativos e de fazer
disso um ponto vital na agenda mundial para o desenvolvimento sustentvel e a transformao social.

Viseu, Portugal
Maro, 4, 2006

Julho 2006
30
IV CONCURSO DE EXPRESSO PLSTICA
"Eu e o ambiente, ns e a floresta"
Parabns a todos os participantes, os trabalhos
apresentados no concurso foram extremamente
interessantes, foram expostos no Congresso
Internacional InSEA 2006, em Viseu, na sede da
APECV e no Encontro Nacional da APECV em Beja,
toda a gente adorou. A Associao agradece a todos
os professores/as e alunos/as a generosidade com
que responderam ao concurso, os trabalhos mostram
que as crianas desde o pr-escolar ao secundrio
so sensveis ao tema e acreditamos que com a ajuda
delas o futuro do ambiente vai melhorar.

PR-ESCOLAR/ 1 PRMIO:EXTERNATO SENHORA DO CARMO: Sala dos 3 anos PR-ESCOLAR /3 PRMIO: EXTERNATO CASA-ME: Sala dos
Sapinhos - 5 anos

PR-ESCOLAR /2 PRMIO: EXTERNATO SENHORA DO CARMO: Sala dos 5 anos 1 CICLO/ 1 PRMIO: ESCOLA EB 1 N3 DE SACAVM: Turma do 2 ano

Julho 2006
32
1 CICLO/ 3 PRMIO: EXTERNATO CASA-ME: Alunos do 4 ano
1 CICLO/ 2 PRMIO: ESCOLA EB1 SANTA COMBA: Bruna Alexandra Moreira Dias 1 CICLO/ MENO HONROSA: ESCOLA EB1 N2 DE DARQUE: Turma do 4 ano

2 CICLO/ 1 PRMIO:
COLGIO CESRIO VERDE: Alunos do 6 A e B 2 CICLO/ 2 PRMIO: COLGIO CESRIO VERDE: Alunos do 5 A e B

2 CICLO/ 3 PRMIO: ST. JULIANS SCHOOL:


Pierre Alexandre Balivet - 11 anos - 6 ano 2 CICLO/ MENO HONROSA: ST. JULIANS SCHOOL: Rita Vieira de Almeida Patrocnio - 10 anos - 5 ano

3 CICLO/ 1 PRMIO:
AGRUPAMENTO DE
ESCOLAS DE VIALONGA
Daniel Oliveira - 17 anos 3 CICLO/ 3 PRMIO:
AGRUPAMENTO DE
3 CICLO/ 2 PRMIO: ESCOLAS DE PARDILH
COLGIO DONA MARIA Carolina Rodrigues
PIA Neuridce Alexandrino Lopes Valente - 12 anos
- 16 anos - 7 B

Julho 2006
33
SECUNDRIO/1 PRMIO:
SECUNDRIO/3 PRMIO:
ESCOLA SECUNDRIA DE RIO TINTO Ana Cristina da Silva Pereira
ESCOLA SECUNDRIA DE FAFE Ana Catarina de Andrade e Silva
SECUNDRIO/2 PRMIO:
ESCOLA SECUNDRIA COM 3 CICLO DE SANTA MARIA DA FEIRA Alunos do 11 J

A C T I V I D A D E
DE
F O R M A O
DE
P R O F E S S O R E S
2 0 0 6

Para informaes, contactar:


S TA E D T L E R Po r t u g u e s a , L d a .
Tel.: 219 156 700
Fax: 219 156 706
E-mail: formacao@staedtler.pt
XVIII ENCONTRO DA APECV: Metodologias
Didcticas Escola Superior de Educao de Beja
O XVIII Encontro da APECV decorreu entre os dias
11 e 13 de Maro , num clima ameno na Escola
Superior de Educao de Beja, as conferncias e as
oficinas foram interessantes e com temas actuais, a
Assembleia Geral foi longa e construtiva como j
costume. Os scios presentes tiveram oportunidade
de se reencontrar, discutir problemas, partilhar
experincias e sobretudo de conviver. Vale a pena
sair das nossas ilhas e falar com os colegas do
outro lado do pas, samos revigorados e mais
confiantes, sabemos pelo menos de que as
nossas inquietaes e os nossos sonhos so
compartilhados. A visita a Mrtola, gentilmente
guiada por Ndia Torres foi fabulosa pelo
patrimnio e pela alegre companhia.
Agradecemos ao pessoal da Escola Superior de
Beja, e sobretudo ao professor Aldo Passarinho,
seus colegas e alunos todo o trabalho que tiveram
a preparar um evento to bem sucedido.

Julho 2006
36
DESTAQUE:
Novo livro "O AZULEJO"

Este livro merece um especial destaque, pela qualidade


e clareza com que a histria, as tcnicas e padres do
azulejo descrito, pelas reprodues que embora
pequenas ilustram o texto e porque a autora merece,
Ana de Jesus Rui Almeida, nossa associada,
conseguiu quase sozinha realizar esta tarefa
ingrata que escrever e publicar um livro sobre
arte em Portugal, sem apoios mas com muita
persistncia. O livro pode ser adquirido
na Livraria da PRAA em Viseu, pelo preo de
15 euros.

Livraria da Praa, telefone 232 458 060

Se deseja receber a revista IMAGINAR, faa-se associado da APECV e envie este formulrio para:
Caso no queira destruir esta folha, pode fotocopiar este boletim.

APECV, Rua Dr. Ricardo Jorge, n 19 - 2, sala 5, 4050-514 Porto


Inscrio: 7,50 (juntar cheque no momento da inscrio) Quotas anuais: 30 (a pagar por cobrana postal)

Nome

Morada

Cdigo Postal Telefone

E-mail

Data Nasc. / / BI n N Cont.

NVEL DE ENSINO:

ESCOLA:

Data: / / Assinatura:

Julho 2006
38
Associao de Professores
de Expresso e Comunicao Visual

You might also like