Professional Documents
Culture Documents
21-31
Lezione conclusiva
1
H. JUCKER, -Hefte des archologischen Seminars der Universitt Bern- 3, 1977, 16 ff.;
P. ZANKER, Augustus und die Macht der'Bilder (1987) 1 9 2 - 1 9 5 ; J . POLLINI, The Findspot of the
Statue of Augustus from Primaporta, -BullCom- 9 2 , 1 9 8 7 / 8 ( 1 9 8 9 ) 1 0 3 - 1 0 8 ; Kaiser Augustus und
die verlorene Republik , Ausstellung Berlin ( 1 9 8 9 ) 3 8 6 f. Kat. 2 1 5 ( H L S C H E R ) .
2
In einer Adunanz des Deutschen Archologischen Instituts in Rom am 22. April 1989.
Der Text des Vortrages soll in einem der nchsten Bnde der M itteilungen des Deutschen
Archologischen Instituts, Rmische Abteilung erscheinen.
3 2
R. DUNCAN-JONES, The Economy of the Roman Empire. Quantitative Studies ( 1 9 8 2 ) 126.
4
H. KAHLER, Die Augustusstatue von Primaporta, -M onumenta Artis Romanae- 1 ( 1 9 5 9 ) 1 5 f.
22 Bernard Andreae
Auch wenn Strabo nicht berliefert htte, da das Original aus Bronze
war, knnte man es der Statue selbst ablesen, bei der die Rckseite nicht
ausgearbeitet war, wie man dies beim Original voraussetzen mu.
Ausgefhrt wurde in der Kopie nur der eine Flgel einer Siegesgttin. Der
Delphin mit dem Kind dient als Sttze fr den Marmor.
Der Bronzenachgu eines griechischen Originals geht ebenso wie eine
Marmorkopie von einem Gipsabgu aus. Dieser wurde mit dem Drei
punktverfahren auf den Marmorblock bertragen. Ein ungeheuer kompli
ziertes und langwieriges Verfahren 5 .
Viel einfacher war es, die Form unmittelbar als Guform zu verwen
den, wie man es zum Beispiel beim Schaber von Ephesos in Wien getan
hat. Hier wurden N hte der sogenannten Kaltarbeit, bei der Gublasen in
der Bronze nach dem Gu ausgebessert wurden, mit abgeformt 6.
Trotzdem schmckten die rmischen Kaiser ihre Villen und Palste
nicht mit Bronzenachgssen, sondern mit Marmorkopien. Das Musterbei
spiel ist die Villa des Tiberius bei Sperlonga mit ihren groen Figuren
gruppen aus Marmor. Man kann in jedem einzelnen Fall nachweisen, da
die griechischen Originale, die den groen Gruppenkompositionen von
Sperlonga zugrundeliegen, aus Bronze bestanden 1 .
Wir wissen noch nicht, wo die Bronzeoriginale in Griechenland stan
den, vielleicht in den Hhlenheiligtmern auf Rhodos 8. Andere vielleicht
auf den ffentlichen Pltzen von Pergamon, wie Bernhard Schweitzer dies
fr die berhmte Pasquino-Gruppe wahrscheinlich gemacht hat 9.
Diese Gruppe hat in Sperlonga einen Bedeutungswandel erfahren. Sie
stellt hier nicht Menelaos mit der Leiche des Patroklos dar, sondern Odys-
seus mit dem Leichnam Achills 10. Die Vernderung des Bronzeoriginals in
der Marmorkopie beschrnkt sich auf die Darstellung der durchschosse
nen Achillessehne.
Bei der Palladionraubgruppe 11 sieht man die Umsetzung des Bron-
5 3
H . SCHN ITTEN HEHN , Das Punktieren ( 1 9 2 0 ) ; D . BSCHUN G - M. PFAN N ER, Antike Bildhauerte
chnik. Vier Beisp iele in der Mncher Gly
p tothek, Mjb 3 9 , 1 9 8 8 , 7 ff.; M . PFAN N ER, ber das
Herstellen von Portrts, -Jcll- 104, 1989, 157-257.
6
E. POCHMARSKI, Zur kunstgeschichtlichen Stellung des Schabers von Ep hesos, in: Griechische
und rmische Statuetten und Grobronzen, A k t e n d e r 9. T a g u n g b e r a n t i k e B r o n z e n 2 1 . - 2 5 .
A p r i l 1986 in W i e n , h e r a u s g e g e b e n v o n K . GESCHWAN TIER u n d A . BERN HARD-WALCHER, 7 4 - 8 1 .
7
B . AN DREAE, Plinius und der Laokoon, -Trierer W i n c k e l m a n n s p r o g r a m m - 8, 1986, 6 f. m i t
A n m . 21-24.
8
B . AN DREAE, Laokoon und die Grndung Roms ( 1 9 8 8 ) 117.
9
B . SCHWEITZER, Das Original der sogenannten Pasquino-Gru
pp e, Abh. Schsische A k . - 6 3
N r. 4 ( 1 9 3 6 ) .
10
B . AN DREAE, . A P I - 14, 1974, 8 7 ff.
11
E b e n d a 9 5 ff.
Die rmis chen Kopien in Marmor nach griechis chen Mei
s terwerken 23
12
V . M. STRO CKA, Sepulkral-Allegorien auf dokimeis chen Sarkophagen, - M a r b W P r - 1984, 207.
13
B . ANDREAE, . A P I 1 4 , 1 9 7 4 , 9 6 f f .
sichtlich, warum die Rmer den M armor mit seiner Farbe des Inkarnates
und seiner sensitiven Oberflche bevorzugt haben.
Die Hnde, die den Becher halten, oder in das weiche Leder des
Weinschlauches greifen, scheinen zu leben.
Die Vorliebe fr Marmor war nicht auf die julisch-claudischen Kaiser
beschrnkt. Domitian lie fr seine Villa beim M onte Circeo nicht einen
Bronzenachgu des Apollo Parnopios von Phidias anfertigen, der den
Bronzen von Riace verwandt ist, sondern er bestellte eine M armorkopie,
den berhmten Kasseler Apoll 21.
Aus dem gleichen Kreis des Phidias stammen auch die M armorkopien
einer klassischen Bronzestatue am Euripus des Canopus-Tales der Villa
Hadriana 22. Die Villa war mit Tausenden von M armorstatuen, Kopien
griechischer M eisterwerke in Bronze geschmckt 23. M an hat nicht die
Spur einer Bronzeskulptur gefunden.
In der Villa Hadriana gab es auch eine Marmorkopie der Polyphem-
Gruppe von Sperlonga, von der nur die Kpfe der Odysseusgefhrten
erhalten blieben 24. Man kann hier das Fortschreiten der Stilentwicklung
bei Kopien der frhen und der mittleren Kaiserzeit studieren 25.
Die Kopien von Sperlonga wurden von M eistern angefertigt, die Pli-
nius 26 als summi artifices bezeichnet. Sie haben ihr Werk signiert. Es sind
Athanadoros, Hagesandros und Polydoros von Rhodos, und sie schreiben
unbekmmert darum, da sie die groartige Gruppenkomposition nicht
erfunden, sondern nur aus Marmor gehauen haben:
21
E. SCHM IDT, Der Kasseler Apollo und seine Repliken, -API 5, 1966, 10.
22
E. BERGER, Der Krieger aus der Villa Hadriana, >RM - 65, 1958, 6 ff.; E. M INAKARAN-HIESGEN,
Zum 'Kriegen' in Tivoli, in: Tainia. R. Ham pe zum 70. Geburtstag am 2. Dezem ber 1978 dargebra
cht ( 1 9 8 0 ) 1 8 1 - 1 9 5 , A b b . Taf.
23
J . RDER, Die statu arische Ausstattung der Villa Hadriana bei Tivoli (1983).
24
B . ANDREAE, . A P I - 1 4 , 1 9 7 4 , 6 5 f f . K a t . 1.2.1 - 1.2.3.
25 2
DERS., Odysseu s. Archologie des europischen Menschenbildes ( 1 9 8 4 ) 134 f.
26
Plinius, nat. bist. 36, 37.
27
B. ANDREAE, Laokoon u nd die Grndu ng Roms (1988).
28 2
B . ANDREAE, Odysseu s. Archologie des europischen Menschenbildes ( 1 9 8 4 ) 194.
Die rmischen Ko pien in Marmo r nach griechischen Meisterwerken 25
29
Plinius, nat. 36 ,37.
30
B. ANDREAE, Lao ko o n und die Grndung Ro ms ( 1 9 8 8 ) A b b . 2.
31
Ebenda, A b b . 37.
32
O . ZWIERLEIN, Plinius ber den Lao ko o n, in: Festschrift N. Himmelmann (1989) 433-443;
vgl. B . ANDREAE, Eine weniger elegante Lsung, No ch einmal zu Plinius, Naturalis Histo ria 36, 37,.
RM 9 6 , 1 9 8 9 , 4 3 3 ff.
33
B. ANDREAE, Plinius und der Lao ko o n, -8. Trierer W i n c k e l m a n n s - p r o g r a m m ( 1 9 8 6 ) 10.
34
P l i n i u s , nat. 34,33; 34,35; 34,65; 34,97; 35,15; 36,20; 36,42.
35
P l i n i u s , nat. 35,156; 35,54.
36
ZWIERLEIN a.O. 441.
37
P l i n i u s , nat. 35,146.
38
P l i n i u s , nat. 35,156: q u i (sc. Pasiteles) p l a s t i c e n m a t r e m c a e l a t u r a e et statuariae s c a l p -
t u r a e q u e dixit.
26 Bernard Andreae
Pasiteles bezeichnet das Modellieren in Gips als Mu tter der Treibarbeit, des
Gieens u nd des Meieins.
In diesem Fall haben die Griechen keine Sorgfalt walten lassen, als sie die Maler
erst viele Olympiaden nach den statuarios u nd toreutas rhmten, nmlich in der neun
zigsten, l'dhrenddo ch Phidias selbst anfangs Maler gewesen sein so ll.
40
D e r S a t z w i r d k l a r , w e n n m a n naturalis bist
o ria 34, 54 u n d 34, 56
hinzuzieht.
P h i d i a s h a t d i e To reutice s o e r f u n d e n , w i e P o l y k l e t sie v o l l e n d e t hat.
Toreutice m u also etwas sein, was Phidias u n d Polyklet g e m e i n s a m
hatten, u n d was v o r P h i d i a s n o c h nicht gebt w u r d e . D i e s w a r das Treiben
41
in Edelmetall, das Phidias bei den G o l d e l f e n b e i n b i l d e r n der Parthenos
42
u n d des Zeus zuerst angewandt u n d das Polyklet bei der H e r a in
A r g o s 4 3 v o l l e n d e t h a t t e . W e n n P h i d i a s u n d P o l y k l e t To reutae und Statuarii
w a r e n , h e i t das, d a sie T o r e u t e n u n d E r z g i e e r w a r e n . V o n b e i d e n K n
s t l e r n ist n i c h t e i n M a r m o r w e r k b e r l i e f e r t .
E s ist a l s o e v i d e n t , d a P l i n i u s a u c h a n d e n b e i d e n v o n O t t o Z w i e r l e i n
b e z w e i f e l t e n S t e l l e n statuarius spezifisch i m Sinne v o n Erzgieer u n d nicht
a l l g e m e i n als S t a n d b i l d k n s t l e r v e r w e n d e t .
44
I n der letzten Stelle , d i e Z w i e r l e i n n i c h t e n t s c h e i d e n k a n n , ist v o n
d e m statuarius Pyr
o machus die R e d e . H e i t das n u n E r z g i e e r o d e r allge
mein Bildhauer?
H i e r m u ich etwas weiter ausholen u n d zeigen, wer Phyromachus
war, w o b e i a u c h neues L i c h t auf unser P r o b l e m der r m i s c h e n M a r m o r k o
p i e v o n g r i e c h i s c h e n , h i e r speziell h e l l e n i s t i s c h e n B r o n z e v o r b i l d e r fllt.
P h y r o m a c h o s m u e i n h o c h b e r h m t e r K n s t l e r g e w e s e n sein, d e n n er
43
w i r d i n n i c h t w e n i g e r a l s 12 v e r s c h i e d e n e n S c h r i f t q u e l l e n erwhnt, vier
39
Plinius, nat. 35, 54: non constat sibi in hac parte Graecorum diligentia multas post
olympiadas celebrando pictores quam statuarios ac toreutas, primumque O lympiade LXXXX,
cum et Phidian ipsum initio pictorem fuisse tradatur...
40
Plinius, nat. 34, 54: (sc. Phidias) primus artem toreuticen aperuisse atque demonstras-
se merito iudicatur; Plinius, nat. 34, 56: Hic (sc. Polyclitus) ... toreuticen sie erudisse, ut Phi
dias aperuisse.
41
LIPPO LD, Plastik 145-147.
42
E. KUNZE, Olympia, in: Neue deutsche Ausgrabungen im Mittelmeergebiet und im Vo rderen
Orient (1959) 281-294.
13
LIPPOLD, Plastik 167.
44
Plinius, nat. 55,146: Phyromachi statuari diseipuli.
45
B. ANDREAE, Phyromachos-Probleme, 31. Ergh. RM- (1990) 61.
Die rm ischen Kopien in Marm or nach griechischen Meisterwerken 27
Mal allein von Plinius 46. Es gibt nur wenige antike Knstler, die so hufig
genannt werden.
Bis vor kurzem kannte man jedoch kein Werk von ihm, bis Fausto
Zevi im Jahre 1969 eine Inschrift in Ostia 47 fand, die beweist, da eine
der bedeutendsten antiken Portrtschpfungen sein Werk ist, das Bildnis
des Antisthenes 48. Weitere Werke, die daraufhin nachgewiesen werden
konnten, sind das K leine attalische Weihgeschenk 49 und der Asklepios
von Pergamon 30.
Das Bildnis des Antisthenes ist in elf Repliken 51 berliefert, deren
beste in Pergamon 52 gefunden wurde. Aus der Formgebung geht eindeu
tig hervor, da das Original aus Bronze bestand. Besonders aufgrund des
Stils der Haare wird man zu den beiden anderen Meisterwerken des Phy-
romachos weitergefhrt.
Das Bildnis des Antisthenes ist eine postume, ideale Portrtfassung, in
der Zge der lteren Bildnisse derjenigen vier Philosophen zusammenge
fat sind, die auf den Grundstzen der Lehre des Antisthenes aufbauen,
nmlich Sokrates ??, mit dem er den Gesichtsumri, Piaton 54, mit dem er
die Form von Stirn und Bart gemeinsam hat, Epikur 35, bei dem die
Brauenbgen und das krftig geformte Orbitallid vorgebildet sind, und
Zenon 56, von dem er den bohrenden Gesichtsausdruck bernimmt und
die ber der Nasenwurzel zusammengezogenen Falten, diese nachdenk
lich gerunzelte Stirn. Plinius 57 berichtet, da Phyromachos am K leinen
attalischen Weihgeschenk mitgearbeitet hat, dieser vielfigurigen
Weihung Attalos II. auf der Akropolis von Athen 58. Von dem Werk, das
die K mpfe der Giganten, der Amazonen, der Perser und der Gallier in
46
P l i n i u s , nat. 34,51; 34,80; 34,84; 34,146.
47
F. ZEVI, - R e n d P o n t A c c 42, 1 9 6 9 / 7 0 , 110 ff. A b b . 20.
4S
B . ANDREAE, Antisthenes Philosophos-Phyro
m achos epoiei, Eikones, Studien zum griechi
schen und rm ischen Bildnis, Hans Jucker zum sechszizsten Geburtstag gewidm et, -12. B e i n . A n t K -
(1980)40-48.
9
B . ANDREAE, Die Laokoon-Gruppe und die Kunst von Pergam on. Kunststck, im Druck.
50
B . ANDREAE, Phyrom achos-Problem e, 31. E r g h R M - ( 1 9 9 0 ) 4 5 - 1 0 0 .
51
E b e n d a 9 5 A n m . 193.
52
G . D E LUCA, - A v P . X I 4 ( 1 9 8 4 ) 103 Nr. 5 2 4 T a f . 20.
53
I. SCHEIBLER, Sokrates in der griechischen Bildniskunst. Sonderausstellung der Glyptothek
und des Museum s klassischer Bildwerke. M n c h e n 1989.
54
R. BOEHRINGER, Piaton. Bildnisse und Nachweise (1935).
55
R. WINK ES, The Portraiture ofEpikouros, in: - R e v u e d e s a r c h e o l o g u e s et h i s t o r i e n s d'art
d e L o u v a i n - 16, 1983, 6 3 ff.
56
H . J . K RUSE, Ein Beitrag zur Ikonographie des Zenon, in: - A r c h o l o g i s c h e r A n z e i g e r - 1966,
3 8 6 ff.
57
P l i n i u s , nat. 34,84.
58
B . PALMA, II piccolo donario di Attalo, - X e n i a - 1, 1981, 4 5 - 8 9 .
28 Bernard Andreae
2 Ellen hohen Br onzestatuen ver her r licht, sind Mar mor kopien von zehn
Figur en bekannt 59. Doch bisher konnte man den Anteil des Phyr oma-
chos nicht von dem der dr ei ander en Meister , Isigonus, Str atonikus und
Antigonus tr ennen, die Plinius er whnt. Wegen der Verwandtschaft zum
Antisthenesportrt scheint der Gigant in Neapel 60 eine Erfindung des
Phyromachos zu sein. Besonders die Formung der Haare ist selbst bei
den Kopien unmittelbar zu vergleichen. Einzelheiten wie die korken-
zieherfrmig aufgedrehten Haarlocken zeigen die Handschrift des Phy
romachos.
Besonders interessant ist es nun, die Handschrift dieses Knstlers bei
einem kolossalen brtigen Gtterkopf aus Marmor in Syrakus 61 wieder-
zuentdecken. Das M otiv der drei Locken ber der Stirn ist, selbst wo es
seitenverkehrt auftritt, beim Antisthenes, beim Giganten und beim Kolos
salkopf fast gleich. Es ist so etwas wie ein Signet des Meisters. Aber auch
die Form von Schnurrbart und Bart beim Kolossalkopf und beim Gigan
ten sind erstaunlich hnlich. Bei beiden begegnen die gleichen charakteri
stischen Korkenzieherlocken des in der Mitte geteilten Bartes.
Der Kopf in Syrakus wurde als Jupiter 62, Poseidon 63, oder Hades 64
angesprochen. Unter all den hunderten rmischen Kpfen von Vater
gottheiten ist er der einzige von einem przisen Stil bestimmte. Alle, die
sich mit ihm beschftigt haben, erkannten, da er aus der pergamenischen
Bildhauerschule stammt und dem Relief des groen Altares nahesteht 65.
Er ist aber auch anderen pergamenischen Werken nahe verwandt, wie ein
Vergleich besonders der Augenpartie mit einem Kolossalkopf aus Perga-
mon 66 zeigen kann.
Der Kolossalkopf aus Syrakus gibt eine etwas frhere Stilstufe wieder.
Er ist auch mit dem brtigen Gott aus Pergamon 67 verwandt. Die
5 ;
' M . E. z h l e n n u r d i e v o n B . P a l m a , a.O. K a t . 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 9. 10 u . 2 3 s i c h e r z u
d e n erhaltenen K o p i e n des Kleinen Attalischen Weihgeschenks.
60
B . ANDREAE, Eikones (s. A n m . 4 7 ) 4 6 ff.
61
B . ANDREAE, i n : Phyromachos-Probleme, -31. Ergh. R M - ( 1 9 9 0 ) 7.
62
B . PACE, Arte e civilt della Sicilia ant ica II ( 1 9 3 8 ) 143.
63
J . O V E R B E C K , At las der griechischen t
Kuns
t my hologie (1872) Taf. 1 1 , 1 4 ; C . O . M LLER -
F . WIESELER, Ant ike Denkmler zur griechischen G
tt erlehre, 4 . A u s g . v o n K . WERNICKE (1899)
2 6 3 T a f . 11,4; S. REINACH, Recueil des t et es ant iques ideales ou idealisees ( 1 9 0 3 ) 190 T a f . 235.
64
G.V. G E N T I L I , St udi e ricerche sull'anfi
t ea
t ro di Siracusa, -Palladio- 23, 1973, 67 f.;
G . PUGLIESE CARRATELLI ( H r s g . ) , Sikanie ( 1 9 8 5 ) 2 9 8 ( N . BONACASA - E . J O L Y ) .
65
G . LIISERTINI, II Regio Museo Archeologico di Siracusa ( 1 9 2 9 ) 161 A b b . 51.
66
D e r K o l o s s a l k o p f v o n d e r D i o n y s o s - T e r r a s s e , jetzt i m P e r g a m o n m u s e u m , stellt w a h r
s c h e i n l i c h A t t a l o s ELT. d a r .
67
G . HBNER, i n : M . FILGIS - W . R A D T , - A v P - X V I ( 1 9 8 6 ) 1 2 7 T a f . 4 7 , 1 2 ; B . ANDREAE, i n Fes
t
schrif
t fr Nikolaus Himmelmann, - 4 7 . B e i h . B J b - ( 1 9 8 9 ) 2 4 1 ; N . HIM M ELM ANN, Herrscher und
Die r mischen Kopien in Marmor nach griechischen Meisterwerken 29
H e r k u n f t d e s S y r a k u s a n e r K o p f e s a u s d e r p e r g a m e n i s c h e n K u n s t ist u n b e
stritten u n d sogar z u b e w e i s e n .
D e r K o p f ist n m l i c h a u f p e r g a m e n i s c h e n M n z e n aus d e r S p t z e i t
68
der Attaliden abgebildet, die bis in die Zeit der rmischen P r o v i n z nach
1 3 3 v. C h r . w e i t e r l a u f e n . D e r U m r i d e s g a n z e n K o p f e s , d e r a l l e r d i n g s i n
S y r a k u s a u f d e r R c k s e i t e v e r n a c h l s s i g t ist, u n d v o r a l l e m e i n e s e h r c h a
r a k t e r i s t i s c h e L o c k e b e r d e r S c h l f e z e i g e n es. D i e B e s c h r i f t u n g der
M n z e n : ASKLEPIOU SOTEROS zeigt, d a es d e r b e r h m t e A s k l e p i o s v o n
P e r g a m o n i s t , d e n P r u s i a s I I . v o n B i t h y n i e n 1 5 5 v. C h r . g e r a u b t u n d i n
sein Zeltlager v o r P e r g a m o n gebracht hatte, aber auf D r n g e n der R m e r
69
zurckgeben mute '.
D e r A s k l e p i o s des P h y r o m a c h o s w a r eine 3,50 m h o h e Sitzstatue, die
70
ebenfalls auf den pergamenischen M n z e n a b g e b i l d e t ist u n d v o n d e r
e i n e n u r 2 7 c m h o h e N a c h b i l d u n g als D e v o t i o n a l i e n k o p i e i m A s k l e p i e i o n
71
von Pergamon gefunden wurde .
M i t d e m K o l o s s a l k o p f aus Syrakus lernen wir das H a u p t w e r k des P h y
r o m a c h o s in einer r m i s c h e n M a r m o r k o p i e des K o p f e s nach d e m B r o n
z e o r i g i n a l i m M a s t a b 1:1 k e n n e n . E s ist n u n m g l i c h , e i n e R e i h e v o n
Aussagen ber d e n b e r h m t e n Meister z u treffen. Plinius nennt ihn statua-
rius u n d e r w h n t i h n i m B u c h b e r d i e M e t a l l e , w e i l e r E r z g i e e r w a r .
Ich k a n n hier nicht auf die allgemeine B e d e u t u n g der E n t d e c k u n g des
A s k l e p i o s des P h y r o m a c h o s in einer r m i s c h e n M a r m o r k o p i e z u sprechen
k o m m e n . A u c h auf die Frage, o b der Kultplatz vor d e m Altar des H i e r o n ,
w o d e r K o p f i n S y r a k u s g e f u n d e n w u r d e , v i e l l e i c h t d a s seit l a n g e m g e s u
72
chte Asklepieion v o n Syrakus war, k a n n ich nicht eingehen.
Athlet. Die Bronzen v om Quirinal, Ausstellung Bonn 1989, 216 Kat. 8, der allerdings eher an
Attalos n. denkt.
B M C , W . WROTH, Greek Coins ofMysia ( 1 8 9 2 ) 127 ff. T a f . 2 7 , 4 ; G . MACDON ALD, Cat. of
Greek Coins in the Hunterian Collection II ( 1 9 0 1 ) T a f . 6 8 , 1 7 ; H . v. FRITZE, Zur Chronologie der
autonomen Prgung von Pergamon, Coroll a Numismatica. Numismatic Essays in Honour of Barcl ay
V. Head ( 1 9 0 6 ) 4 7 - 6 2 ; DF.US., Die Mnzen von Pergamon, - A b h B e r l . 3 9 - 4 1 T a f . 1,15; S. W .
GROSE, Cat. oftheMcCl ean l
Co
l ection of Greek Coins III ( 1 9 2 9 ) 246, 14.15; Syl l oge nummorum
graecorum Deutschl and, Samml ung V. Aul ock, M y s i e n ( 1 9 5 7 ) 1371. 1372; STEWART, Anika 16 T a f .
7d. Syl l oge nummorum graecorum Deutschland, Universitt Gttingen, Mysien (1989) 2410-
2415. - Wie M. Radnoti-Alfldi mir freundlicherweise mitteilt, sind dien Mnzen nach be
reinstimmender Meinung der N umismatiker nach 133 v. Chr. geprgt worden. Allerdings
setzte der beste Kenner dieser Mnzen, H. v. FRITZE (1906), alle Kupferprgungen vor 133 v.
Chr. an, was auch ich fr wahrscheinlich halten mchte.
69
Polybios, 32,15; Diodor, 31,35; Appian, Rmische Geschichte, Mithradates-Buch 3.
70
B . AN DREAE u . a . Phyromachos-Probl eme ( 1 9 9 0 ) taf. 3 7 , 4 - 6 .
71
Ebenda Taf. 14-16.
72
Ebenda AG A n m . 5.
30 Bernard Andreae
73
F. FEITEN, Heiligtmer oder M rkte?, - A n t K - 26, 1983, 84-105.
74
O . ZIEGENAUS, AVP- X I 2, T a f . 24 ( G r u n d r i ) , T a f . 92.93 ( A u f r i ) .
75
E . L . SCHWANDNER, i n : B . ANDREAE u . a . , Phyromachos-Probleme, -Ergn. RM- 31, 1990.
76
E b e n d a 43. 84-89.
77
S u e t o n , Augustus 28; P. ZANKER, Augustus und die Macht der Bilder ( 1 9 8 7 ) 319; Kaiser
Augustus und die verlorene Republik, A u s s t e l l u n g Berlin 1988, 93 (v. H e s b e r g ) .
Die rmischen Kopien in Marmor nach griechischen Meisterwerken 31
Abstract
Comment s'explique t-il que dans le monde romain et dans sa culture le fait
bien connu dominaient de facon absolue les statues en marbre, surtout elles qui
etaient des copies des chef-d'oeuvres de la sculpture grecque, coules en bronze? ha
reponse nous en est donnee dans le celebre jugement que Pline Ancien porte sur Lao-
coon, Nat 36, 37; ce passage, cependant, a ete interprete de facon erroneuse, partir
de la premiere traduction dans une langue moderne, par Cristoforo Landino en 1478.
Or, sous le terme statuaria ars Pline entend toujours, toutes le dix fois qu'il en
parle, la technique de la fronte du bronze; il exprime ainsi de maniere tres nette ce
que tous les Romains eprouvaient en preferant au bronze dur et brillant le marbre
avec sa surface sensitive et donnant l'air d'une carnation.