Edukacja

Do XIX w. gwnym rdem wiedzy dla radomszczaskich ydw byy

wite ksigi (Tora, Talmud) znajdujce si w tamtejszym bejt ha-midraszu-Bejt midrasz - typ synagogi ze
specjalnym pomieszczeniem przeznaczonym do studiw talmudycznych dla chopcw i dorosych
mczyzn. Mieli oni
moliwo nauki w wieckiej szkole, lecz musieli jedzi do innego miasta (najprawdopodobniej
do Piotrkowa Trybunalskiego i Czstochowy. Talmud Tora bya szko elementarn przeznaczon dla
chopcw, ktrych
nie byo sta na nauk w chederze. Uczono w niej jzyka hebrajskiego oraz zajmowano
si studiowaniem Tory i Talmudu. Tego typu szkoa powstaa take w Radomsku
w budynku przy ul. Przedborskiej . Radomszczaska
Talmud Tora przeywaa kopoty finansowe, w skutek czego w 1934 r. budynek
tej szkoy zosta zlicytowany na rzecz Piotrkowskiego Towarzystwa Kredytowego
Miejskiego.

Podczas I wojny wiatowej partia Mizrachi utworzya wasn szko w Radomsku.

Jej zaoycielami byli m.in. Frenkel, Waksman, Najmerk, Liberman, Szlomo
Rabinowicz, Szitenberg i inni. Powstaa tam take biblioteka, ktra bya
otwarta nie tylko dla uczniw, ale dla kadego, kto chcia przeczyta ksik w jzyku
hebrajskim.
W Radomsku powstaa take religijna szkoa dla dziewczt Bejs Jakow. Miecia
si ona na rynku w domu H. Eibeszyca. Jedn z jej uczennic bya Szoszona
Wajnsztok, ktra wspomina swoj szko w radomszczaskiej ksidze pamici.

Klasa w tej szkole liczya rednio

od dwudziestu do dwudziestu piciu dziewczt. Wykadano tam Tor i halach,
uczono pisania i czytania w jidysz oraz piewania ydowskich piosenek.

W szabat
dziewczta modliy si wsplnie, a w takie wita, jak Purim i Chanuka, organizoway
rne przedsiwzicia (np. wieczorki literackie), z ktrych zebrane rodki pienine
byy przekazywane na cele charytatywne

Absolwentki szkoy w Radomsku wyjeday do

Krakowa, by kontynuowa swoj nauk w seminarium Bejs Jakow dla nauczycielek.
Szkoa ta zostaa zamknita wraz z rozpoczciem II wojny wiatowej.

Holocaust

W przededniu II wojny wiatowej, radomszczaska ludno ydowska prowadzia

gorce debaty. Ludzie starali si przekona siebie nawzajem, e mimo
wszystko wojna nie wybuchnie. Tak opisuj dzie 1 wrzenia 1939 r. Simcha Hampel
i Issachar Miski w ksidze pamici ydw radomszczaskich: Na zewntrz panowa
wspaniay jesienny dzie, zdobiony i malowany caym bogactwem i obfitoci
polskiej przyrody. Jednak w sercu panowaa tylko ciemno. Na ulicach byy wykopane
schrony w wypadku atakw lotniczych. Wszystkie grupy ludnoci kopay
i midzy jedn a drug opat kontynuowano dyskusj. Antyydowskie pobudzenie
jakie zostao przeprowadzone w Polsce w ostatnich latach, na chwil ucicho. Jednak
w caym miecie, znw widoczne byy napisy: mier ydom!, Hitler pjdzie za
Wami, ydzi.
Wedug radomszczaskiej ksigi pamici bombardowanie
Radomska nastpio nad ranem 1 wrzenia o godzinie 5.30

Dzie 12 wrzenia 1939 r. zosta szczeglnie zapamitany przez ydw radomszczaskich.

Wczenie rano, czonkowie niemieckiego gestapo z biczami w rkach,
w towarzystwie Polakw, wchodzili do ydowskich domw i wycigali z nich
mczyzn. Zebrali oni modych i starszych ydw razem na rynku, gdzie dokonano
selekcji. Funkcjonariusze niemieckiej policji podzielili ich wszystkich na trzy grupy.
Jedna grupa zostaa odprowadzona na ul. Piotrkowsk, na teren dawnej cerkwi.
Druga grupa mczyzn zostaa zabrana na ul. Reymonta do miejsca przeznaczonego
dla starszych osb tak zwanych Bobe-Dzjade88. Trzecia grupa pozostaa na rynku
i otrzymaa rozkaz, aby zasypa okopy wykopane przez ludno radomszczask
(nie tylko ydowsk) przed wybuchem wojny.

Kolejne dni wojny przebiegay podobnie. ydzi byli znowu zmuszani do zasypywania
okopw. Wypdzano ich na boiska sportowe i kazano wykonywa przerne
wiczenia bdce swojego rodzaju przedstawieniem, ktre doprowadzay do
miechu niemieckich onierzy.

Dnia 9 padziernika 1939 r. pojawiy si w Radomsku na supach ogoszenia

o koniecznoci rejestracji wszystkich mczyzn pochodzenia ydowskiego w wieku
od 15 do 60 lat

Do pracy zmuszone byy take kobiety ydowskie: Do pracy mczyzn

Niemcy podobnie jak ydzi ju si przyzwyczaili. Trzeba byo czego wieego.
U nas, mczyzn nic ju nie mogli zdoby, najgorsze przyjmowalimy z umiechem

Wraz z pocztkiem II wojny wiatowej ludno polska i ydowska zamieszkujca

na okupowanych przez Niemcw terenach polskich zostaa poddana polityce
hitlerowskiej

stowarzyszenia spoeczne

Najstarszym charytatywnym stowarzyszeniem ydowskim w Radomsku byo

bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza
Radomszczaskie bractwo pogrzebowe skadao si z trzech grup czonkw:
tych, ktrzy przygotowywali rytualnie ciao do pochwku, krawcw i czonkw
honorowych.
Drug charytatywn organizacj po bractwie pogrzebowym w Radomsku
zostao Bikur Cholim, ktrej celem byo odwiedzanie oraz fizyczna i psychiczna pomoc
osobom chorym i biednym, w tym prowadzenie stowek

W 1933 r. utworzono instytucje Beit Lehem ich celem bya pomoc w polepszeniu sytuacji
bytowej zrujnowanych rodzin klasy redniej po I wojnie wiatowej

Kolejnym ydowskim stowarzyszeniem byo Hachnoset-Orchim, ktre zajmowao

si prowadzeniem domu noclegowego i udzielaniem pomocy ydom przybywajcym
do Radomska na wita ydowskie

Poza wyej wymienionymi stowarzyszeniami charytatywnymi, opisanymi

w ksidze pamici ydw radomszczaskich istniay jeszcze, takie instytucje dobroczynne,
jak Stowarzyszenie Opieki nad Dziemi im. Mittelmana, Towarzystwo Dobroczynnoci
Gemilas Helet, Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Biednym i Chorym
Kobietom ydowskim oraz Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludnoci ydowskiej
Oddzia w Radomsku34.