QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE

INSTITUTI I ARKEOLOGJIS
TIRAN

ILIRIA
REVIST ARKEOLOGJIKE

Nr. XXXIV 2009-2010

TIRAN 2011
Redaksia
Shpresa GJONGECAJ (Kryeredaktore)
Gzim HOXHA (Sekretar i redaksis)
Faik DRINI
Luan PRZHITA
Elio HOBDARI

Redaktimi: Faik DRINI

Prgatitja grafike: Elio HOBDARI

ILIRIA
REVIST ARKEOLOGJIKE

N kopertin: Mburoj nga nekropoli i Apolonis. Shek. IV p. Kr.

Photo de couverture: Bouclier de la ncropole dApollonia, IVe sicle av. J.-Ch.

INSTITUTI I ARKEOLOGJIS 2011

 PASQYRA E LNDS
TABLE DES MATIRES

NERITAN CEKA
Atintant: nj rivshtrim mbi territorin dhe historin e tyre .................................... 5
Les Atintanes, un nouvel aperu de leur territoire et de leur histoire .............20

PIERRE CABANES
Un nouvel architecte Lissos............................................................................25
Nj arkitekt i panjohur n Lissos....................................................................27

SHPRESA GJONGECAJ
T dhnat numizmatike nga Iliria e Jugut dhe Epiri i Veriut n shekujt V-I p.e.s. ...29
Donnes numismatiques de lIllyrie du Sud et d Epire du Nord
aux Ve-Ier sicles av. J.-C. ...............................................................................58

BELISA MUKA
Lokalizimi i punishteve t prodhimeve qeramike n zonn gjeografike t
Iliris s Jugut dhe Epirit n antikitet dhe tipologjia e tyre ....................................61
La localisation et la typologie des atliers de production cramique en
Illyrie mridionale et en Epire dans lAntiquit ....................................................75

PATRICIA KGLER
Abseits der Zentren zwischen den Zentren: Die importierte und nicht
importierte Feinkeramik aus Lissos - Eine Studie zu den konomischen
und kulturellen Beziehungen der Stadt im spten Hellenismus ............................77
Larg qendrave-ndrmjet qendrave: Qeramika fine e importuar dhe
vendase nga Lissos -Nj sprov mbi marrdhniet ekonomike
dhe kulturore t qytetit gjat periudhs helenistike t von ...................................85

SAIMIR SHPUZA
Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote .....................................................91
Aspects of ancient illyrian and epirotic economy ..........................................107

NERITAN CEKA - SKNDER MUAJ

Mbishkrime antike t pabotuara nga Bylisi, Elbasani, Tirana, Tetova dhe Gostivari .....111
Inscriptions antiques indites de Byllis, Elbasan, Tetovo et Gostivar ............128
4
GZIM HOXHA
Commendatio animae - Lutje paradigm dhe skena biblike
n ritin mortor paleokristian nga provinca Praevalis ...........................................131
Commendatio animae Paradigm prayer and biblical scenes
of the early Christian funerary ritual in the Praevalis province ...................148

FRANOIS BARATTE LUAN PRZHITA

Llamba e Pecs .............................................................................................153
La lampe de Pec ..........................................................................................176

ELVANA METALLA
En tryeze Measles Ware t zbuluara n qytetet Durrs dhe Vlor .................187
La cramique Measles Ware dcouvert dans les villes de Durrs
et de Vlora ....................................................................................................194

ILIR GJIPALI
Vendbanime t reja n Pellgun e Delvins dhe n Bregdetin Jon ........................201
New sites in southwest Albania .....................................................................211

ZHANETA ANDREA
Tuma I e Shuecit (Rrethi i Kors). Rezultatet e fushats s par t grmimeve ....223

BURHAN DAUTAJ
Qeramika e pikturuar helenistike e Dimalit .......................................................281

VANGJEL DIMO
Varri i nj lufttari. Varri nr. 56 i tums 6 t nekropolit t Apolonis ....................323

ELIO HOBDARI
Skulptura dhe instalimet liturgjike n kishn e Shn Mris
n Peshkpi t Siprme (Gjirokastr) ...............................................................331
La sculpture et les installations liturgiques de lglise Sainte-Marie
Peshkpi e Siprme (Gjirokastr) ..................................................................350

ROBERTO PERNA DHIMITR ONDI

Indagini archeologiche ad Hadrianopolis (Sofratik) e nel territorio
della valle del Drino (campagne 2008-2010) .....................................................365
Krkime arkeologjike n Hadrianopolis (Sofratik) dhe n territorin
e Lugins s Drinosit (fushatat 2008-2010) .......................................................383

Kronik e grmimeve 2009-2010 .....................................................................387

Botime t reja t viteve 2009-2010 ...................................................................411

90
 ILIRIA NR. XXXIV

Saimir SHPUZA

ASPEKTE T EKONOMIS ANTIKE ILIRE DHE EPIROTE

Autort antik1 dhe grmimet arkeologjike japin disa t dhna t rndsishme pr

ekonomin antike. Burimet natyrore dhe ekonomike luajtn rolin kryesor n shprndarjen
gjeografike t shum siteve, qofshin kto urbane apo rurale. N fakt, vzhgimet
siprfaqsore t territorit kan vn n dukje nj prani t madhe sitesh n zona
gjeografikisht t izoluara dhe pa pranin e qyteteve apo qendrave t rndsishme n
rajon. Kjo na sugjeron se ishin pikrisht burimet natyrore ekonomike q bnin t mundur
ekzistencn e ktyre siteve dhe si rrjedhoj edhe mnyrn e organizimit t territorit.
Synimi i ktij artikulli nuk sht thjesht shkrimi i nj historie t ekonomis antike, por
edhe nj prov pr t analizuar tematikisht strukturat e ksaj ekonomie. N kontekstin
kur t dhnat q disponojm jan t pakta, artikulli do t jet m tepr prshkrues.
N plan t par termi ekonomi lidhet direkt me nocionet e puns, prodhimit, kapitalit,
investimit, t t ardhurave, qarkullimit, siprmarrjes, krkes-oferts etj. Por n kt
punim do t fokusohemi vetm n disa aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote, si
bujqsia, blegtoria dhe minierat. Gjithashtu edhe artizanati, element ky i ekonomis
s qyteteve antike, nuk do t trajtohet n kt punim. Kjo gj na imponohet nga fakti
se, megjithse qytetet ishin qendrat prodhuese m t rndsishme t artizanatit, qoft
ky qeramik, i prpunimit t metalit, lkurs, tekstilit si dhe pr industrin e luksit si
parfumet etj, n asnj rast nuk jan gjetur atelie t tilla. Ndrkoh, shembujt material
t ktyre prodhimeve jan t shumt, por krkojn nj analiz m t hollsishme. Pr
rrjedhoj do t fokusohemi m shum n studimin e ekonomis bujqsore, blegtorale
dhe minerare; kjo e fundit shum pak e studiuar n territorin e Shqipris.

Bujqsia dhe vilat

Bujqsia ishte deg kryesore e ekonomis n antikitet me t ciln ishte e angazhuar

1
Pr autort antik do ti referohemi vllimit Ilirt dhe Iliria tek autort antik. Burime t
zgjedhura pr historin e Shqipris, vll. I, Tiran, 1965, prgatitur nga F. Prendi, H. Ceka, S.
Islami, S. Anamali. N tekst do t paraqesim emrin e autorit dhe t veprs n variantin origjinal.
92 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

pjesa m e madhe e njerzve2. Pr pjellorin e territorit t Ilirve na flasin edhe burimet

historike. Pr shembull, Herodoti m 478 p.e.s. tregon se rrotull Apollonis kishte toka
shum pjellore q zotroheshin nga aristokracia vendse3. Ndrkoh q Skymni tregon pr
tokat pjellore t Iliris4, ndrsa Straboni shkruan pr ullishtat dhe vreshtat e ktij vendi5.
Zhvillimi i bujqsis n periudhn helenistike duket t ket qen i rndsishm. Kjo
shihet te shfaqja e fermave bujqsore n territoret prreth qyteteve dhe nga zbulimi i
veglave bujqsore nga grmimet arkeologjike, si pr shembull n Melgush6, Antigone,
Irmaj e Dimal7. Ky zhvillim i bujqsis gjat shekujve III-II p.e.s. pati si rrjedhoj
rritjen e prodhimit, madje edhe n nivele eksporti, po t kemi parasysh faktin se tregtart
italik shkonin n Epir jo vetm pr t eksportuar prodhimet e tyre, kryesisht ver e
vaj8, por ndoshta edhe pr tu furnizuar me grur9.
Pr nj ekonomi bujqsore t zhvilluar na informojn indirekt edhe t dhnat historike
mbi grabitjen e grurit t parthinve dhe epirotve nga romakt10. Ndrkoh q n
zonn e Kors, zbulimi i shum pitosave na bn t mendojm pr pranin e shum
ndrtimeve me karakter bujqsor, ku depozitohej prodhimi11. Fatkeqsisht nuk i njohim
me saktsi ndrtimet t cilave u prkisnin kto pitosa, por kjo krahin njihet pr fushat
e saj shum pjellore. Edhe n antikitet, si na informojn autort e asaj kohe, Dasaretia
e kishte kt karakteristik. Gjat lufts s dyt t Maqedonis, n vitin 199 p.e.s.,
konsulli romak Sulspicius kaloi npr Dasareti dhe e furnizoi ushtrin e tij me prodhimet
q i ofronte krahina, pr m tepr q banort nuk kishin br asnj lloj rezistence12.
Edhe hambart e mdhenj t zbuluar n Qesarat na ofrojn nj shembull t
jashtzakonshm t sasis s prodhimit bujqsor, si dhe t mnyrs s ruajtjes s tij13.

2
M. I. FINLEY, Lconomie antique (prkthyer nga anglishtja nga P. Higgs), Paris, 1975, f. 128.
3
HERODOTI, Historiae, IX, 94.
4
SCYMNI CHII, Orbis Descriptio, 375.
5
STRABONIS, Geographica, VII, 317.
6
M. DIBRA, Nj depo me vegla bujqsore ilire nga fshati Melgush, Iliria, 1981, 1, f. 235-237.
7
F. PRENDI, Dh. BUDINA, Kalaja e Irmajt, Grmime t vitit 1960, Iliria 1972, II, Tab. XV ; DH.
BUDINA, Antigonea, Iliria 1972, II, fig. 35, 36, 37, 38, 39.
8
Shih S. SHPUZA, Importimi dhe prodhimi i vers dhe vajit n Ilirin e jugut (shekujt III-I
p.e.s.), Iliria, 2005-2006, XXXIII, f. 219-233.
9
POLYBI, Historiae, II, 8.
10
CAESARIS, Belli Civilis, XLII, 3.
11
P. LERA, Pitose antik me vula nga Kora, Iliria, 1983, 2, f. 211.
12
LIVIUS, Ab Urbe Condita, XXXI. 33, 4: Konsulli (Sulspicius) nuk e prgatiste, por e bnte
luftn. Ai u nis me ushtrin e tij pr n krahinn e dasaretve dhe gjith drithin q mori me vete
nga kampi i tij i dimrit, nuk e harxhoi, meqense tokat (e dasaretve) kishin mjaft bereqet pr
ushtart. Qytetet dhe fshatrat iu dorzuan disa me dshir, disa prej friks; disa i pushtoi me forc,
t tjerat i gjeti t braktisura meqense barbart ishin larguar nga malet e afrta. Lmin e vendosi
n Lynk, pran lumit Bevo; prej kndej drgonte pr t marr drith n hambart e dasaretve.
13
K. ZHEKU, Hambar t nndheshm n Qesarat, Iliria, 1983, 2, f. 224.
 Saimir SHPUZA 93

K. Zheku, autori i grmimit, e lidh pranin e ktyre hambarve me luftrat civile, t

cilat patn si teatr kryesor luftimesh territorin ilir. Megjithat duhet t theksojm se
nuk ekziston asnj e dhn arkeologjike q ti datoj kto hambar n kt dat!
Furnizimi i ushtris me ushqime ishte ndr problemet kryesore t lufts. Si tregon dhe
vet ezari, qllimi i tij kryesor ishte q t marshonte sa m shum dhe t furnizohej sa m
lehtsisht. Kur tentoi t rrethonte Pompeun n Dyrrah, pati synim q ta izolonte kt t
fundit nga kontinenti. Megjithat, Pompeu i kishte marr masat dhe furnizohej me ushqime
nga deti. Ndrsa ezari, nga ana e tij, ishte i detyruar t furnizohej nga krahinat prreth14.
Si kuptohet indirekt nga kto burime t autorve antik, luftrat kan shkaktuar
dme t mdha, prsa i takon prodhimit bujqsor, por nga ana tjetr tregojn edhe se
prodhimet bujqsore t Ilirve ishin vrtet t nj sasie t konsiderueshme, sa mund t
mbanin me furnizime dhe ushtri t mdha romake15.
N rast se n periudhn helenistike burimet antike dhe t dhnat arkeologjike
dokumentojn nj prodhim t madh bujqsor, n periudhn romake kemi shfaqjen e nj
strukture t re q lidhet me ekonomin dhe prodhimin. Kjo struktur prfaqsohet nga
vilat q prbjn dhe ndrtimet m t rndsishme n territorin rural t periudhs romake.
Prve ksaj, ato prbjn n vetvete nj institucion ekonomik q organizon punn dhe
prodhimin bujqsor n fshat16. Vilat n territorin e Shqipris s sotme njihen m shum
n zonn e Epirit sesa n at t Iliris s Jugut (fig. 1). Vzhgimet e pakta t realizuara
e bjn t vshtir krijimin e nj kuadri t qart t shprndarjes s tyre dhe si rrjedhoj
edhe t organizimit t bujqsis n fshatin ilir. Megjithat, ky territor q po marrim n
konsiderat, paraqet disa veori prsa i takon evoluimit t ktyre monumenteve.
Diaporiti sht nj nga vilat m mir t grmuara vitet e fundit. Ndrtimi i ktij
monumenti ka njohur disa faza. Fillimet i takojn periudhs helenistike dhe republikane,
ndrsa faza e dyt periudhs perandorake. sht pikrisht kjo faz e dyt ndrtimi q
i jep monumentit formn e nj vile t vrtet. Vila m pas braktiset n shekullin III
e.s., por aktivitete t tjera duket se zhvillohen n t, si sht pr shembull ndrtimi i
furrave t qeramiks dhe i nj bazilike paleokristiane17.

14
CAESARIS, Belli Civilis, XLII.
15
Rritja e rolit t ekonomis bujqsore n shoqrin ilire dhe epirote n shekujt III-II p.e.s. duket edhe
n shfaqjen e perndive rustike t lidhura me aktivitetin bujqsor, si pr shembull rasti i Panit n
Butrint. Nj element tjetr me rndsi q ilustron rndsin e prodhimit bujqsor sht edhe shfaqja e
parmends dhe kallinjve t grurit n monedhat e Apollonis dhe prerjeve t mbretit Ballaios.
16
P. GROS, Larchitecture romaine du dbut du IIIe sicle av. J.-C. la fin du Haut-Empire, II.
Paris, 2001, f. 276. Sipas ktij autori, vila konsiderohet si nj faktor i zhvillimit ekonomik, por q
nga ana tjetr tregon dhe kontrollin q kishin elitat qytetare mbi fshatin.
17
R. HODGES, W. BOWDEN, Butrinto nellet tardo antica, G. P. BROGIOLO, P. DELOGU (d.),
LAdriatico dalla tarda Antichit allet carolingia, Firenze, 2005, f. 7-47. Shih W. BOWDEN,
L. PRZHITA, Excavations at the Roman villa and Early Christian complex at Diaporit, Candavia
3, 2011, f. 5-27.
94 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

Fig. 1. Shprndarja e vilave romake n Ilirin e

Jugut dhe Epir.

Ndrkoh Dobra18, uka19, Metoqi dhe Malathrea20 prbjn shembullin m tipik

t vilave epirote (fig. 2). N t vrtet, kto monumente jan ferma t vogla dhe t
fortifikuara helenistike, t cilat n periudhn romake transformohen n vila. Fakti q
kto monumente zmadhohen n periudhn romake, tregon se kemi nj rritje t
rndsishme t prodhimit bujqsor. N kt aspekt me siguri ka ndikuar direkt edhe
futja e teknikave t reja t punimit t toks si dhe t mjeteve t reja t puns, t cilat
deri n periudhn pararomake kishin njohur nj prmirsim t pakt21. N asnjrn
prej tyre nuk kemi gjetur mozaik apo skulptura, ka tregon se nuk kemi t bjm me
vila luksi, t cilat prve rolit prodhues luajn edhe rol rezidencial. Plani i ktyre
monumenteve sht shum kompakt, ku t gjitha ambientet q prdoreshin pr
depozitimin e prodhimit bujqsor, organizohen rrotull nj oborri qendror, i ngjashm me
at t nj peristili. Ekzistojn shum teori n lidhje me rolin e fortifikimit t ktyre
fermave, por m t pranueshmet jan ato q i lidhin kto fortifikime me ruajtjen e

18
Dh. ONDI, Grmimet arkeologjike t vitit 1984-Dobr (Sarand), Iliria, 1984, 2, f. 266-267;
id. Grmimet arkeologjike t vitit 1986 - Dobr (Sarand), Iliria, 1986, 2, f. 262-263.
19
E. GIORGI, Ricerche e ricognizioni nel territorio, n S. De Maria, Sh. Gjongecaj (ed.) Phoinike
I, Firenze, 2002, f. 123.
20
Dh. ONDI, Fortesa-vil e Malathres, Iliria, 1984, 2, f. 131-152.
21
A. BRESSON, Lconomie de la Grce des cits. 1. Les structures et la production, Paris, 2007, f. 77.
 Saimir SHPUZA 95

Fig. 2. Planimetrit e vilave romake njohura n Epir. (Diaporit (sipas R. Hodges, W. Bowden,
Butrinto nell ta tardo antica, n G. P. Brogiolo, P. Delogu (ds.), LAdriatico dalla tarda
antichit allet carolingia, Firenze, 2005, fig. 16), Malathre (sipas Dh. ondi, Fortresa-vil e
Malathres 1984, fig. 2), uka (sipas E. Giorgi, Ricerche e ricognizioni nel territorio, n S. De
Maria, Sh. Gjongecaj (ds.), Phoinike I, Firenze, 2002, fig. 23), umpora (sipas Dh. Budina, Harta
arkeologjike 1971, fig. 17) dhe Metoqi (sipas Dh. Budina, Harta arkeologjike... 1971, fig. 9).
96 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

prodhimit22. Ndoshta kemi t bjm me t njjtat kulla q prmend ezari, me an t

t cilave furnizonte me ushqime ushtrin e tij23. Gjat periudhs romake kullat mbrojtse
t ktyre monumenteve dalin jasht funksionit, ndrkoh q shtohen ambientet e
depozitimit t prodhimit bujqsor. Transformimi i kryer nga romakt ndoshta lidhet me
pranin e siprmarrsve italik, prania e t cilve ndikoi n mnyrat dhe teknikat e
prodhimit, ka rriti edhe sasin e tij.
Nuk duhet ln jasht vmendjes fakti se prve rimarrjes dhe riorganizimit nga
romakt t monumenteve helenistike, disa prej tyre e vazhdojn jetn edhe n antikitetin
e von. Pr kt mund t prmendim rastin e Dobrs, Metoqit dhe Diaporitit, ku
shikojm ndrtimin e kishave. Me siguri fertiliteti i tokave prreth vendndodhjes s
ktyre monumenteve bri q jeta t vazhdonte n kto site.
Prsa i takon pranis s vilave n Ilirin e jugut, ato i gjejm kryesisht rrotull
territoreve t kolonive romake, pasi n kto qytete jetonte nj elit, e cila zotronte
toka t shumta. Pr shembull, n zonn e Shkodrs jan t identifikuara dy vila, njra
q mendohet e shekullit II e.s., e gjetur n qytet24, dhe nj tjetr n fshatin Melgush.
Ndrsa rrotull kolonis s Dyrrahut shohim pranin e vilave romake n Luz t vogl,
Kryemdhenj dhe Bashtov25. Nj ndrtim i till duket se sht identifikuar edhe n
Darzez26. Megjithse t pagrmuara, prania e tyre sht shenj e prhapjes s vils
n Iliri, jo thjesht si mnyr jetese romake, por edhe si institucion q organizon jetn
ekonomike n fshat. Kto vila ishin t ndrtuara n tokat m t mira bujqsore dhe
pran qyteteve e rrugve kryesore t komunikimit, pasi prodhimet e tyre ishin t
destinuara kryesisht pr tregun e qytetit.
Megjithse shembujt e vilave n territorin ilir dhe epirot sa vijn e shtohen, ato nuk
jan e vetmja form e organizimit t prodhimit bujqsor. N shumicn e territorit vrejm
nj prani t madhe sitesh rurale, ka na v n dukje nj territor mjaft t fragmentuar dhe
ku, me sa duket, mungojn zotrimet e mdha. Iden ton mbi fragmentimin e territorit
na e prforcon edhe m tepr fakti se nekropolet rurale t periudhs romake prbhen
nga shum pak varre27. N kt kontekst, mendojm se n kto site rurale baza e

22
T. J. Smith, Roman villas. A study in social structure, London, 1997, f. 216. S. P. MORRIS, J. K.
PAPADOPOULOS, Greek towers and slaves : An archaeology of exploitation, American Journal
of Archaeology, 109, 2005, f. 155-225.
23
CAESARIS, Belli Civilis, III, 46.
24
Z. TAFILICA, Grmimet arkeologjike t vitit 1990, Shkodr, Iliria, 1990, 2, f. 263-264.
25
H. MYRTO, Hart e monumenteve dhe gjurmve antike e mesjetare t Durrsit, Monumentet,
1982, 1, f. 25.
26
Gj. KARAISKAJ, Vrojtime arkeologjike n rrethin e Gramshit, Monumentet, 1972, 3. f. 199.
27
S. SHPUZA, Lespace rural illyro-pirote. Contribution ltude de loccupation du territoire
et de lconomie lpoque romaine en Illyrie mridionale et en Chaonie, n LIllyrie
mridionale et lEpire dans lAntiquit V, Actes du Ve colloque international de Grenoble (8-
11 octobre 2008), Jean-Luc Lamboley, Maria Paola Castiglioni, Paris, 2010, p. 607-616.
 Saimir SHPUZA 99

Blegtoria
Rritja e kafshve n Epir prbnte aspektin ekonomik m t zhvilluar dhe m t
organizuar. Kt fakt e konfirmojn edhe autort antik, si pr shembull Varroni q
merr tek epirott shembujt m t mir t rritjes s kafshve38. Ndrsa Plini nga ana e
tij prmend demat e Epirit si m t mirt dhe pr kt meritn kryesore ia atribuon
Pirros, i cili kishte treguar nj kujdes t madh pr rritjen e tyre39. Rritja e kafshve nga
epirott prmendet edhe nga ezari, i cili v n pah cilsin e mir t dhenve q rriten
n mas t konsiderueshme n kt rajon40.
Blegtoria epirote me siguri ka pasur si rrjedhoj edhe zhvillimin e disa produkteve t
tjera, si pr shembull prodhimin e qumshtit, prpunimin e mishit dhe prodhimin e leshit.
Sipas Varronit, q prodhimi i leshit t ishte i nj cilsie t mir, dhent duhej t mbaheshin
n ferma t mbuluara41. Ndrsa Plini na prmend si me nam leshin e Histris dhe Liburnis
q u prngjan fijeve t flokut42. Fatkeqsisht grmimet arkeologjike nuk kan identifikuar
ende ndrtime t tilla t mbuluara me ati. Ne nuk njohim as punishtet ku bhej ky
prpunim i leshit, megjithse kjo industri duhet t ket qen nga m kryesoret po t kemi
parasysh sasin e madhe t prodhimit dhe t fitimit. N kt kontekst, kur t dhnat
arkeologjike pr momentin mungojn, mund t supozojm se leshi i prodhuar n Epir
eksportohej dhe prpunohej n Itali. Pr m tepr, edhe rritja e kafshve, q nga shekulli
II p.e.s. ndodhej kryesisht n duart e siprmarrsve italik.
Prve leshit dhe mishit, nga rritja e bagtive n antikitet ishte msuar t prftohej
edhe djathi. Jan srish autort antik q na informojn se pr kt prodhim njihej
shum zona e Dardanis, e cila prodhonte caseus dardanicus (djath) q krahasohet
m tej me caseus vlahescus43.
Nj kafsh tjetr e rritur nga epirott sht kali. Nj tekst i Gjeorgjikeve t Virgjilit
ku prmenden kuajt e Epirit, na bn t mendojm se edhe ata eksportoheshin n Rom
duke qen se i vlersonin pr cilsit e tyre44. Ndoshta siprmarrsit italik e zhvilluan

dobishme q tu jepen atyre me vehte gra, t cilat duke shkuar pas kopes tu bjn t han
barinjve dhe ti lidhin pas puns. Por duhet q kto gra t jen t forta, t mos jen t
turpshme dhe q n pun t mos mbeten mbrapa nga burrat, si ndodh n shum vende. N
Iliri ka t tilla q ruajn dhnt ose shkojn pr dru, ose gatuajn, ose ruajn kasollen.
38
VARRONIS, De Re Rustica II, 2.
39
ARISTOTELI, De Animalium Historia, VIII, 7,593b ; PLINI, Naturalis Historiae, VIII, 48, 7: N
hemisfern ton gjedhet epirote lavdohen s teprmi. Kjo rac, sikurse thon, i detyrohet
kujdesit t Pirros; ai ia arriti ksaj duke mos lejuar ndrzimin e femrave para se t mbushnin
katr vje. Kshtu pra, ato u rritn shum dhe nga kjo rrac kan mbetur edhe sot e ksaj dite.
40
CAESARIS, Belli Civilis, III, 47.
41
VARRONIS, De Re Rustica, II .2.18-20.
42
PLINI, Naturalis Historiae, VIII, 48, 73.
43
ANONYMI, Descriptio totius mundi et gentium, A 51, A 53.
44
VERGILIUS, Georgica, I, 56: A nuk e sheh se si Tmoli aromatin e safranit na drgon, kurse
India fildishin dhe sabejt e but thimjanin, Halibt e zhveshur hekurin, dhe Ponti
100 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

edhe m shum traditn e rritjes s kuajve q ekzistonte para ardhjes s tyre45.

Tradita e madhe blegtorale n Epir kishte nevoj edhe pr terrene t mdha jo t
kultivueshme, q njihen gjat periudhs romake me termin ager compascuus. Kjo
prkon me nj pron t prbashkt t t gjith komunitetit, t ciln askush nuk mund ta
privatizonte46. N fakt prona kolektive n Epir njihej edhe para ardhjes s romakve
dhe ndoshta kjo situat nuk ka ndryshuar pas ardhjes s tyre. Disa site paraqesin nj
karakter krejtsisht blegtoral, pasi n shumicn e rasteve bhet fjal pr ndrtime pa
cilsi dhe t prbra kryesisht vetm nga nj port. Brendsia e tyre nuk mbart asnj
gjurm t organizimit t hapsirs dhe n shumicn e rasteve jan ndrtuar n terrene
shkmbore dhe me siprfaqe modeste. Kto site mund t ken qen t prbashkta
pr t gjith komunitetin. T tilla mund t ken qen Ripsi dhe Paleomanastri (fig. 3).
Varroni mbetet informacioni kryesor pr ekonomin ilire dhe epirote, meq i ka
shtitur vet kto vende. Ai ka mbledhur informacione t sakta kur ishte pjes e
ushtris s Ilirikumit n vitet 78-77 p.e.s. dhe m pas shoqronte Pompeun n luftn e
tij kundr piratve si dhe gjat qndrimit n Dyrrah prgjat lufts civile. Megjithat

Fig. 3. Planimetrit e Ripsit dhe Paleomanastrit. (Paleomanastri sipas Dh. Budina, Harta
arkeologjike 1971, fig. 27) dhe Rips (sipas Dh. Budina, Kalaja e Ripsit 1971, fig. 2).

lngun me er t fort t Kastorit, kurse Epiri kuajt e fitoreve elidike.

45
R. TIENNE, Hippotrophia - aspects sociaux de llevage des chevaux en Grce, A. Gardeisen
(d.) Les quids dans le monde Mditerranen antique, actes du colloque organis par LEcole
Franaise dAthnes, le Centre Camille Jullian (Athnes, 26-28 Novembre 2003), Lattes, 2005, f. 247.
46
FRONTINUS, Strategematum, 55.
 Saimir SHPUZA 101

shumica e informacioneve q na jep, jan t fragmentuara dhe prej tyre nuk mund t
nxjerrim shum konkluzione. Ndr t tjera, ky autor na informon pr ekzistencn e
buajve t egr n Dardani47 si dhe pr qent molos q ishin t mdhenj e t zinj, t
cilt prdoreshin shum pr ruajtjen e bagtive48. Nj informacion tjetr me vler i
Varronit pr nj artikull tjetr q eksportohej n Itali, sht mbi krmijt e Iliris, shum
t njohur n Rom dhe nga m t mdhenjt n treg49.
Element tjetr i rndsishm i ekonomis ilire ishte dhe peshkimi. Me shum mundsi
ky aktivitet ishte i prqendruar n qytetet bregdetare t Iliris, por nuk duhet t harrojm
dhe pasurin e lumenjve dhe liqeneve me peshq. Pr shembull, Straboni prmend
liqenin e Ohrit si nj vend ideal pr kripjen dhe tharjen e peshkut50.

Minierat
Minierat jan aspekti i ekonomis ilire m pak i njohur deri m sot. N kt kontekst,
burimet e autorve antik prbjn piknisjen e studimit t tyre. Studimi i minierave
prmban shum vshtirsi q lidhen kryesisht me identifikimin e tyre. Sidomos kto
vshtirsi jan m t mdha pr periudhn pararomake, kur shfrytzimi i minierave
bhej vetm n siprfaqe, pa hapje galerish. N territorin e Shqipris njihen vetm
sporadikisht disa galeri minierash antike. Ugolini na sinjalizon se kishte par gjurm t
nxjerrjes s minareleve pran Lissus-it, pran lumit Fand dhe Bulgjer, por i konsideron
kto galeri si t periudhs mesjetare. Prsri Ugolini na bn me dije se n Puk nj
shoqri italiane q kishte marr me koncesion nj minier, kishte rn n gjurmt e nj
galerie romake51. Nj tjetr minier antike sht sinjalizuar n Gjegjan t Kuksit. Jo
vetm minierat, por edhe prpunimi i metalit njihej shum mir nga ilirt. Pr kt,
prve burimeve antike na vjen n ndihm edhe ikonografia e monumenteve sepulkrale.
Pr shembull, nga Dasaretia, edhe kjo nj zon e pasur me minerale, na vjen nj stel
e shekullit III e.s. ku paraqiten dy hekurpunues (fig. 4).
Ndrkoh q t dhnat arkeologjike mbi minierat antike n Shqipri jan shum t
varfra, e kundrta ndodh me burimet e autorve antik. Kto burime jan shum t
pasura dhe na japin informacion pr nj periudh t gjat kohore. Pr shembull, Straboni
na informon se Iliria, ashtu si dhe Mezia, ishte e njohur pr minierat e hekurit52. Nga ana

47
VARRONIS, De Re Rustica, II, 1, 4.
48
VARRONIS, De Re Rustica, II, 9, 4.
49
VARRONIS, De Re Rustica, III, 14.4.
50
STRABONIS, Geographica, VII, 7, 8. Si tharja e peshkut ashtu dhe rritja e kafshve n Epir
kishin nevoj pr sasi t konsiderueshme kripe. Pr kt shihni nj libr botuar s fundmi nga
C. Carusi, Il sale nel mondo greco (VI a.C. III d.C.). Luoghi di produzione, circolazione
commerciale, regimi di sfruttamento nel contesto del Mediterraneo antico, Bari 2008.
51
L.M. UGOLINI, Albania Antica, Roma, 1927 (Shqipria e lasht, Tiran, 2009, prkthyer n
shqip nga Qemal Veliu) f. 185.
52
STRABONIS, Geographica, V, 1.8.
102 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

Fig. 4. Stel nga Dasaretia q prezanton dy hekurpunues. (sipas Albanien 1989, fig. 247).

tjetr, Tit-Livi, kur prshkruan riorganizimin q i bn romakt territorit ilir pas lufts me
Gentin, thot se ata e ndaluan shfrytzimin e minierave t argjendit dhe t arit nga ilirt,
por i lejuan t vazhdonin shfrytzimin e minierave t hekurit dhe bakrit53. Teksti i Tit-Livit
hedh drit edhe mbi faktin se minierat ishin nj burim i rndsishm ekonomik pr romakt
dhe se me pushtimin e Iliris kto miniera vihen nn kontrollin e tyre direkt. Ndrkoh
kuptojm se para ardhjes s romakve, minierat ishin dhn me koncesion dhe se
siprmarrsit i paguanin taksa mbretit Gent54. Ky rast prbn t vetmin shembull, nprmjet
t cilit kuptojm se mbretrit ilir aplikonin nj politik taksash. Kjo tregon se n njfar
mnyre ekonomia antike ilire ka pasur nj organizim shtetror, gj q vrtetohet edhe
nga disa informacione q na vijn nga autort e asaj kohe55. N rastin e mbretit Gent, atij
iu konfiskua nga romakt nj pasuri shum e madhe, e prbr nga 27 ponde ari, 19
argjendi, 13 000 denar dhe 120 000 monedha argjendi t Iliris56. Ndoshta ky akumulim
i madh pasurie mund t ishte pjesrisht rrjedhoj e ksaj politike taksash dhe pjesrisht
rrjedhoj e aktivitetit pirat q kryenin ilirt.

53
LIVIUS, Ab Urbe Condita, XLV, 29, 11.
54
LIVIUS, Ab Urbe Condita, XLV, 29.11: Shfrytzimi i minierave t floririt dhe t argjendit u
ndalua, kurse i atyre t hekurit dhe bakrit u jelua. Shfrytzuesit e minierave ngarkoheshin
me gjysmn e taksave, t cilat ia paguanin mbretit.
55
Shih POLIBIUS, Historiae, XXIX 13, 2; XLIV 27, 11; LIVIUS, Ab Urbe Condita, XXV 26, 13-15;
XXX 28, 1-2; XLIX 30, 4; XLV 26, 13-14; 27, 11.
56
LIVIUS, Ab Urbe Condita, XLV 43, 4: N triumf kishte me vete shum flamuj ushtarak,
plak tjetr dhe orendit e mbretit; solli njzet e shtat ponde ari, nntmbdhjet ponde
argjendi, trembdhjet mij denar dhe njqind e njzetmij cop monedha ilire prej argjendi.
 Saimir SHPUZA 103

Dy autor t tjer na japin informacion t rndsishm pr minierat e Iliris. Marciali nga

ana e tij u njeh ilirve nj tradit t gjat t prpunimit t metalit, q nga periudhat m t
hershme57, ndrsa Paulin Noliani prmend fisin e besve q kishin monopolin e minierave58.
Megjithse autort q flasin pr minierat ilire jan romak, ata indirekt informojn se q
para ardhjes s romakve n Iliri kishim nj aktivitet t rndsishm minerar. Kt situat
e dshmon dhe prerja e nj sasie t konsiderueshme monedhash argjendi nga Damastioni.
Nj seri e ktyre monedhave paraqet edhe veglat e puns q prdoreshin n miniera, si pr
shembull ekii apo lingotat59. Kto prerje, q i takojn shekullit IV p.e.s., tregojn se kemi
nj shfrytzim intensiv t minierave t argjendit q n fillim t periudhs helenistike. Prsa
i takon vendndodhjes s Damastionit, sipas Strabonit, ndodhet mes Dyrrahut, Apollonis
dhe maleve Akrokeraune60. Ky autor shton gjithashtu q qyteti ishte nn autoritetin e fisit
t dyestve dhe enkelejdve, shtrirja e t cilve arrinte deri pran liqenit t Ohrit61.
N periudhn romake, gjat sundimit t Neronit, disa nga minierat n Iliri arrinin t
prodhonin deri 50 livra ar n dit62. Minierat e arit autort antik i vendosin kryesisht
n Dalmaci, si na informon dhe Staci63. N kt provinc, nga mbishkrimet e zbuluara
deri m sot, njohim edhe prokuratort (procuratores) q drgoheshin nga Roma pr
t ndjekur punimet n kto miniera64. Ndrsa pr periudhn e Trajanit msojm se fisi
ilir i pirustve u zhvendos n Transilvani nga ky perandor, pikrisht sepse konsideroheshin
si minator me shum eksperienc. Emrat e ksaj popullsie ilire shfaqen m pas edhe
n mbishkrimet e gjetura n Daki65. Gjithashtu edhe Flori prmend se n kohn Augustit,
ky i fundit i dha urdhr Viviut, mkmbsit t Dalmacis, q t detyronte popullsin
vendase pr t punuar n minierat e xeherorve66.

57
MARTIAL, Epigrames, X, 78.5.
58
PAULIN NOLIAN, Carmina, XVII, 214.
59
J.M.F. MAY, The coinage of Damastion and the lesser coinages of the Illyro-Paeonian
region, London, 1939, Pl. XI, no 10-29; Pl. XII.
60
STRABONIS, Geographica, VII, 7, 7.
61
Straboni sht i vetmi autor q na informon pr vendndodhjen e Damastionit. Nga ana tjetr
prshkruan nj zon shum t gjer, ka ka sjell dhe nj sr hipotezash lidhur me vendndodhjen
e qytetit antik. Shumica e hipotezave e vendosin kt qytet n Maqedonin e sotme. Pr
shembull O. Davies, Roman mines in Europe, Oxford, 1935, f. 239, duke u mbshtetur pikrisht
te Straboni, mendon se Damastioni mund t ndodhet n zonn e Dibrs. Ne, duke u nisur nga
fakti se shumica e monedhave t Damastionit jan gjetur n territorin e Kosovs dhe meq atje
kemi njohuri edhe pr miniera argjendi, mendojm se ky qytet duhet krkuar n Kosov.
Megjithat, debati mbetet i hapur derisa arkeologt t dshmojn vendndodhjen e tij.
62
PLINI, Naturalis Historiae, XXXIII, 67.
63
STACI, Silves, IV, 7, 14-16; I, 2, 153; III, 3, 90.
64
CIL III, 6575.
65
R. CIOBANU, Les Illyriens et la Dacie romaine, P. Cabanes (d.) LIllyrie mridionale et lpire
dans lAntiquit, Actes du IIIe colloque de Chantilly (16-19 octobre 1996). Paris, 1999, f. 313-324.
Me shum mundsi, kto zhvendosje popullsish n antikitet kryheshin me forc, shih Flori II, XXV.
66
FLORUS, Epitomae, I, III, 25
 Saimir SHPUZA 97

organizimit ekonomik ishin familjet e vogla q punonin nj siprfaqe t vogl toke, prodhimi
i s cils shkonte vetm pr prdorim vetjak. Kjo form organizimi ekonomik ishte shum
e njohur n t gjitha territoret e Perandoris Romake28. Pra kemi t bjm me nj shoqri
thellsisht agrare, pr t ciln toka ishte pasuria kryesore. Kjo form e organizimit ekonomik
me shum mundsi ka ruajtur dhe sistemet e vjetra t puns n bujqsi, sidomos n zonat
e izoluara dhe larg akseve kryesore t komunikimit. Duke qen se kemi t bjm kryesisht
me nj ekonomi t fragmentuar n disa familje q zotronin nga nj ngastr toke,
rrjedhimisht edhe prodhimi q krijonin, ishte vetm pr prdorim familjar dhe jo pr tu
shitur n treg29. Pr kt arsye, mendojm se ekonomia antike ilire ishte primitive,
duke pasur parasysh se sasia e prodhimit n prgjithsi ishte e vogl, teknologjia prodhuese
njohu zhvillime t pakta, si dhe bujqsia, q prbnte elementin kryesor t ekonomis,
binte shpesh pre e variacioneve t klims, nga njri vit n tjetrin.
Ekzistenca e ekonomis familjare lidhet direkt edhe me problemin e monetarizimit
t ekonomis antike tek ilirt. N kt kuadr nuk sht e rastit q gjetjet monetare n
territorin rural jan shum t pakta30, ka tregon se nuk kemi t bjm me nj ekonomi
monetare, sepse mbiprodhimi ishte nj fenomen i rrall. Monedha, megjithse pritej q
n shekullin IV p.e.s. nga Apollonia e Dyrrahu dhe m pas n shekullin III kemi nj
shtim t konsiderueshm t atelieve monetare, nuk arriti t luante nj rol kryesor n
shkmbimet ekonomike. N kt kontekst, mendojm se nuk kemi t bjm vrtet me
nj ekonomi monetare dhe se monedha ka luajtur nj rol dytsor. Monetarizimi i
ekonomis lidhet direkt me mbiprodhimin dhe ishte pikrisht pjesa e mbiprodhuar q
prjashtohet nga autokonsumimi dhe q mund t shitej kundrejt nj vlere monetare.
Nj tekst i Varronit hedh m tepr drit mbi kt form organizimi ekonomik31.
Duke qen se bujqsia ishte dega m e prhapur e ekonomis n antikitet, ajo krkonte
angazhimin e nj numri t madh krahu pune. Ky krah pune prbhej nga fshatar t
lidhur ngusht me tokn, nga skllevrit, si dhe nga disa njerz t lir. Skllavria ishte e

28
P. GARNSEY, R. SALLER, LEmpire Romain ; conomie, socit et culture (prkthyer nga
anglishtja nga F. Regnot), Paris, 2001, f. 82.
29
Prsa u takon marrdhnieve t fshatarve me tokn, kemi disa informacione nga autort
antik, ku kuptohet se toka tek ilirt jepej me qira. Shih Strabonis, Geographica, VII, 5, 5;
STEPHANI BYZANTINI, De Urbibus et populis, 285, 5; TIT-LIVI, Ab Urbe Condita XLC, 18.
30
Shih pr kt problem M. CRAWFORD, Money and exchange in the Roman world, Journal of
Roman Studies, 60, 1970, f. 43-45.
31
VARRONIS, De Re Rustica, I, 17, 2: T gjitha tokat punohen nga skllevr ose njerz t lir, ose nga
t dyja palt bashk; nga t lirt ose kur i punojm vet si bjn shum t varfr me familjart e
tyre, ose me njerz t paguar, ather kur m t lirt kryejn punt m t rndsishme, si jan
vjeljet dhe korrjet, dhe kta quhen prej tonve oberari; kta edhe sot gjenden me shumic, n Azi,
Egjypt dhe n Ilirik. Mbi t gjitha kto dua t them se sht m mir q vendet e vshtira t
punohen me njerz me pages sesa me skllevr, gjithashtu edhe n vendet m t shndosha, ata t
ngarkohen me punt bujqsore m t rnda si jan tharja e frutave, vjeljet e korrjet.
98 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

prhapur tek ilirt dhe epirott q para ardhjes s romakve. Kt gj e pohojn aktet e
lirimit t skllevrve n Butrint32. Po ashtu edhe autort antik na flasin pr nj numr t
madh skllevrish q shfrytzoheshin nga ilirt pr t punuar tokn. Theopompi shkruan se
ardiant dispononin 300 000 prospelat, kjo kategori prkon me bujq t shpronsuar dhe
q detyroheshin t punonin tokn e pronarve t mdhenj33. Ndrsa Agatharkidi shkruan
se elita dardane dispononte deri n 1000 skllevr q prdoreshin jo vetm pr t punuar
tokn, por edhe si ushtar n luft34. T gjitha kto informacione, megjithse mund t
pranohen disi me rezerva35, na bjn me dije se mbajtja e skellevrve ishte nj fenomen i
prhapur tek lirt dhe si rrjedhoj puna e tyre ka qen thelbsore pr zhvillimin e ekonomis.
Kategoria e njerzve t lir prbnte nj klas tjetr t rndsishme t shoqris
romake provinciale dhe t ekonomis rurale. Por kemi t bjm me nj kategori shum
fluide, ka e bn at edhe shum heterogjene n t njjtn koh36. Fakti q Varroni
prmend Ilirin si shembull pr obaerarii, tregon se ata luanin rol t rndsishm
ekonomik, duke qen se prmenden pr punt m t vshtira. Nga teksti i Varronit
mund t supozojm se kemi t bjm me nj grup shoqror q ekzistonte edhe para
ardhjes s romakve dhe se ata nuk mund t jetonin vetm me pronn e tyre t vogl,
ka i detyronte t punonin me sezone te pronar m t mdhenj.
Nga t dhnat q disponojm, nuk jemi n gjendje t krijojm nj ide se cila nga t
dyja kto grupe luante rolin kryesor n prodhim! Pr momentin mund t hipotezojm
se kemi t bjm edhe me nj ndarje sipas specialitetit, pr shembull njerzit e lir dhe
skllevrit e specializuar luanin nj rol m t madh pr aktivitetet artizanale, ndrsa
skllevrit e tjer pr pun m t rndomta.
Gjithashtu edhe grat duket se kishin rol ky n aktivitetet ekonomike t familjes.
Po nga Varroni msojm se grat n Iliri merreshin me ruajtjen e kopeve, prgatisnin
ushqim pr barinjt apo ruanin materialet. Kto femra ishin t forta dhe nuk u linin gj
mangut burrave n punt q bnin37.

32
P. CABANES, Les inscriptions du thtre de Bouthrotos, Actes du colloque 1972 sur
lesclavage, Anales littraires de lUniversit de Besanon, 163. Paris, 1974, f. 105-210.
33
ATHENAEI, Deipnosophistae, VI, 271e. Veprat e Agatharkidit dhe Theopompit jan tashm t
zhdukura por informacionet e tyre jan rimarr dhe na jan transmetuar nga Atheneu.
34
ATHENAEI, Deipnosophistae VI, 272d: Agatharkidi, nga Knidi, n librin e tridhjet e tet t
veprs Europaikon thot se dardant kan aq shum skllevr, sa dikush kishte njmij...
kurse t tjer edhe m shum. Secili nga kta [skllevr] n koh paqeje punon tokn, kurse
n koh lufte merr pjes n ushtri, duke pasur si prijs t zotin e vet.
35
Sipas Z. MIRDITS, Studime Dardane 1982, f. 69 kto shifra jan t ekzagjeruara, sepse
skllavria nuk ka luajtur rol t rndsishm te dardant dhe se bujqsia ka qen e dors s dyt.
36
Shih P. GARNSEY, Non-slave labour in the Roman World, P. Garnsey (ed.) Non-slave labour
in the Greco-Roman World. Cambridge Philological Society, Supplementary volume no. 6,
Cambridge, 1980, f. 38.
37
VARRONIS, De Re Rustica, II, 10, 5. ...Pr ata q banojn n bjeshk e n vende pyjore dhe
mbrohen nga shirat jo npr vila, por n kasollet e para q hasin, shum vet e quajn m t
104 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

Prve mineraleve, Iliria njihej edhe pr burimet e bitumit, nj element ky shum i

shfrytzuar n antikitet, sidomos pr izolimin e anijeve. Straboni na informon pr pranin
e burimeve t asfaltit n territorin e Apollonis67. Edhe autort e tjer antik japin
informacion pr kto burime, te t cilat ishte ndrtuar edhe nj orakull68. Zjarri i Nymfeut
prezantohet edhe n monedhat perandorake t prera n Apolloni69. Megjithat, deri
sot nuk kemi asnj gjurm arkeologjike t shfrytzimit t tyre n antikitet.
Duke u bazuar n informacionet e autorve antik pr minierat e Iliris dhe shfrytzimin
e tyre gjat periudhs romake, O. Davies ka arritur n mendimin se n fund t shekullit
II dhe fillim t shekullit III e.s. minierat e Ballkanit zvendsojn pr nga rndsia ato t
Spanjs q n kt periudh po ezauroheshin nga shfrytzimi i gjat70. Megjithse t
dhnat arkeologjike q kemi nuk jan t shumta, kjo hipotez edhe mund t qndroj. Po
t kemi parasysh faktin se prgjat antikitetit t von numri i objekteve metalike q
gjenden npr varre rritet ndjeshm, na bn t mendojm pr nj industri t madhe t
prpunimit t metalit. Gjithashtu, n favor t ksaj ideje sht dhe fakti se gjat antikitetit
t von shohim t shfaqen n Iliri edhe procuratores metallorum, q prmenden n
Kodin e Teodosit71. Kta prokurator kishin si qllim mbikqyrjen e puns n miniera.
Nj shembull i rndsishm na vjen pr vitin 386 kur marrim vesh se disa prej ktyre
prokuratorve krkuan ti shmangeshin detyrs nga frika e dyndjeve barbare n rajon,
por perandori Gracien i detyroi ti riktheheshin puns72.
Si tregohet edhe nga vendosja e shum siteve rurale n zonat pran burimeve
minerare, romakt i shfrytzonin kto miniera n baz t puns dhe eksperiencs s
banorve vends, ka duhet t ket sjell dhe nj vazhdimsi t jets n kto zona73.
N rajone t tjera, gjat periudhs romake, prania e minierave ka uar n krijimin e
shum municipeve t reja74, ndrkoh q pr Ilirin, si e prmendm dhe m lart,
informacionet jan ende shum t pakta.

67
STRABONIS, Geographica, VII, 5, 8: N krahinn e apolloniatve sht nj vend i quajtur
Nymfe, nj shkmb aty nxjerr zjarr dhe nn kt rrjedhin burime t vakta dhe asfalt, mbasi,
si shihet qart, digjen plisat e asfaltit. Aty pran ka nj minier, mbi nj kodr; me koh
gropat e miniers mbushen prsri dhe dheu q bie n to, shndrrohet n asfalt, sikurse e
thot Poseidoni.
68
PLINI, Naturalis Historiae, XVI, 59; Ovidi, Fastes, II, 658; Vitruvius, De Architectura, VIII, 3,
8 ; Cassius Dio, Historia Romana, XLI, 45, 2.
69
Sh. GJONGECAJ, O. PICARD, Le monnayage dApollonia sous lEmpire romain, P. Cabanes, J.-
L. Lamboley (d.) LIllyrie mridionale et lpire dans lAntiquit IV, actes du IVe colloque
international (Grenoble 10-12 octobre 2002), Paris, 2004, f. 135-148.
70
O. DAVIES, Roman Mines in Europe, f. 242.
71
Codex Theodosianus I, 32.5.
72
Codex Theodosianus I, 32.5.
73
S. SHPUZA, Lespace rural illyro-pirote.., f. .613.
74
Shih S. DUANI, Aspects of Roman mining in Noricum, Pannonia, Dalmatia and Moesia
Superior, Aufstieg und Niedergang der Romichen Welt, 6, II, 1977, f. 52-94.
 Saimir SHPUZA 105

Ashtu si minierat, edhe guroret prbnin nj element t rndsishm t jets ekonomike

n Iliri. Pr shembull, rasti i Bylisit sht shum i veant, sepse gurorja ndodhet brenda
territorit t qytetit. Studimet e deritanishme n t kan treguar se kjo gurore sht prdorur
intensivisht gjat periudhs perandorake romake75. Ndrkoh gurorja e Karaburunit sht
nga m t prdorurat n antikitet, sidomos nga qytetet e Orikut dhe Apollonis, q e kishin
kt gurore burimin kryesor t materialit ndrtues (fig. 5). Nj tjetr gurore ndodhet n
fshatin Shkall, pran Butrintit76. Kjo duket se ka shrbyer m shum pr ndrtimet e Butrintit
dhe uks s Ajtoit. Gjurmt e nxjerrjes s gurve jan ende t dukshme n kto gurore.
Prve mineraleve, kto zona ishin shum t pasura edhe me pyje, q prbnin
gjithashtu nj deg t rndsishme t ekonomis pr romakt. Por sht e pamundur
t gjejm gjurm arkeologjike t shfrytzimit t pyjeve n antikitet. Edhe n kt rast
jan tekstet e autorve antik q na japin pak informacion. Pr shembull mund t
prmendim rastin e Statilius Taurus q prdori pyjet e zotrimeve t tij rrotull Dyrrahut,
pr t ndrtuar nj amfiteatr prej druri n Rom77.

Fig. 5. Pamje nga guroret e Karaburunit dhe Bylisit.

75
P. CHEVALIER et al. Byllis, Travaux de lcole franaise dAthnes en 2003-2004, BCH, 128-
129, 2004-2005, f. 1218-1223.
76
K. ZHEKU, Zbulimi i nj guroreje antike n Shkall t Konispolit, BUSHT, 1963, 1, f. 228-231.
77
C. R. WHITTAKER, Trade and aristocracy in the Roman Empire, Opus, 1985, IV, f. 59.
106 Aspekte t ekonomis antike ilire dhe epirote

Prfundime
Toka dhe bagtit ishin baza e pasuris n antikitet. Pr kt edhe pushtimi romak
pati si synim marrjen n zotrim nga elita romake t pronave t mdha. Shkatrrimet
e Pal Emilit n Epir, luftrat civile n Iliri apo korrupsioni i guvernatorve romak t
periudhs republikane na krijojn iden se n shekullin I p.e.s. gjendemi prball nj
territori t shkatrruar. Pr m tepr fenomeni i braktisjes s qendrave ilire n kt
periudh oi edhe n braktisjen e kulturave bujqsore, duke krijuar nj lloj shkputjeje.
Po tu shtojm ktyre fenomeneve edhe kolonizimin romak q oi n nj rindarje t
pasuris dhe t pronave, arrijm n mendimin se shekulli I p.e.s. prbn nj moment
ky n transformimin e ekonomis ilire. Format e vjetra t prodhimit u zvendsuan
nga ato t romakve, t cilt riorganizuan hapsirn rurale, modifikuan thellsisht
pronsin dhe mnyrat e punimit t toks. Sidomos dalja n sken e vilave bri q
rreth tyre t organizohej e gjith jeta ekonomike. Ato bn q t rritej prodhimi bujqsor
dhe format e prodhimit t modernizoheshin. Por, si tregojn edhe autort antik,
ekonomia familjare luante nj rol t rndsishm, paralelisht me at t pronave t
mdha bujqsore.
Megjithat, prve ktyre ndryshimeve radikale q ndodhn me pronsin e toks
dhe me riorganizimin e prodhimit bujqsor, vihet re edhe nj far vazhdimsie n disa
site me karakter agrar, si sht rasti i fermave helenistike t fortifikuara q shndrrohen
n vila. Po ashtu edhe n zonat malore, interesi i Roms pr t pasur n miniera nj
forc puntore t specializuar, bri q edhe atje t kemi vazhdimsi t formave t
organizimit pararomak. Kta shembuj tregojn se ato zona q nxirrnin prfitime
ekonomike t rndsishme, vazhduan t shfrytzoheshin edhe me ardhjen e romakve.
N prgjithsi ekonomia antike ilire ishte nj ekonomi autokonsumi, por informacionet
e autorve t asaj kohe hedhin drit mbi faktin se mbretrit, koinonet apo qytetet
luanin nj rol drejtimi n ekonomi q ndoshta kishte t bnte me shprndarjen e pasuris
natyrore dhe me organizimin e saj. Qoft mbretrit, koinonet, fiset apo qytetet kishin
nj territor t tyrin n zotrim, ka prbnte dhe territorin e tyre ekonomik. Si rrjedhoj
e ktij fakti mendojm se kemi t bjm me nj ekonomi shum t fragmentuar lokalisht
dhe q shtrihej deri n kufijt e pushtetit politik t mbretit, koinonit apo qytetit.
Me ardhjen e romakve vrejm se elementt ekonomik q shfrytzohen, jan po
t njjt me ato t periudhave t mparshme, por n tre shekujt e par t e.s. vihet re
nj intensifikim m i madh i prodhimit.
 Saimir SHPUZA 107

ASPECTS OF ANCIENT ILLYRIAN AND EPIROTIC ECONOMY

Introduction
Ancient authors and archaeological excavations gives important data on the ancient
economy. However, this remains one of the subjects not studied until now. Our aim in
this article is not only to write the story of the ancient illyrian and epirotic economy but
also an essay to know and analyse thematically its structures. In this context, when
the data we dispose are rare, the study is going to be more descriptive in order to be
closed to the reality.
First of all, the notion of economy is related to the terms of work, production, capital,
investment, circulation etc. However, in this article we will be focusing only in some
aspects of ancient illyrian and epirotic economy such as agriculture, farming and mining.

Agriculture and villae.

Agriculture was the major economic activity during the antiquity. For the fertility of
the illyrian territory there a few data from the ancient authors such as Herodotus,
Scymnos and Strabo. The developpement of agriculture during the hellenistic period
seems to have been very important. This is visivle in the growing number of farms
around the main cities and from the discovery of many agricultural tools in many sites.
This agricultural developpement during the III rd-II nd centuries B.C. had as a
consequence the augmentation of the production, even on an exporting level. For
example, the italian businessmen installed in Epirus and Illyria didnt came just to sell
they productions, such as oil and wine, but also to be furnished with corn.
For a developped agricultural economy testify also the historical data for the pillage
of the corn of the Parthins and Epirots by the Romans. Moreover, during the second
war of Macedonia in 199 B.C. the roman consul Sulspicius passed through Dasaretia
and feeded his army only with the productions of the region. While in the Kora bassin
and in Qesarat there are many pythoi discovered which served for the storing of the
production. The feeding of the army during the wars was one of the major problems.
As Cesar states himself his aim was to march as quicly as possible and to be furnished
by locals. As we perceive indirectly from these informations, wars have been
devastating for these regions but on the other hand they show that illyrian production
was developped in such a scale to feed the Roman armies.
Although that for the hellenistic period ancient sources and archaeological data
document an important agricultural developpement, during the Roman period we see
108 Aspects of ancient illyrian and epirotic economy

the appearance of new structures related to the economy and production. These
structures are represented by the villae which are at the same time the most important
Roman constructions in the rural territory. The villae known until now are more
represented in the territory of Epirus than in Illyria but they have also their particularities.
Diaporit is one of most known villae in Epirus. The construction of this monument
has known many phases. The beginings belong to the hellenistic and republican period
while the second phase to the imperial period. While in the IIIrd century the villa is
abandoned and other activities took its place. On the other side Dobra, uka, Metoqi
and Malathrea represents the typical plan of the epirotic villae. These are small fortifited
farms, hellenistic in origin and transformed into villae during the Roman period. The
fact that they become bigger during the Roman era shows that there is a growing
agricultural activity with the Romans. Probably to this fact helped also the amelioration
of agricultural techniques and new methods for the land working. None of the villae is
furnished with mosaics, sculptures which means that they were not luxury buildings.
Their plan is very simple and compact, all the rooms are organised around a central
courtyard, similar with a perystyle. During the Roman period the towers which served
to protect the production during the hellenistic period came out of function.
For the territory of South Illyria the villae are mostly present around the territories
of the Roman colonies such as around Shkodra and Dyrrachium. Their presence is a
sign of the distribution in Illyria of the Roman ways of living and of agricultural
organisation. All the villae are situated around the main cities, near the main roads of
communication and the more fertile lands.
However, the villae were not the only way of economic organisation. On most
part of the territory we see a great concentration of rural sites which represent to us
a very fragmented territory. This idea of a fragmented territory is also supported by
the fact that rural necropoles of the Roman period are composed by very few tombs.
In this context, we think that the base for the economic organisation was the small
family which owned a small land and that their production was only for autoconsumation.
We are dealing here with an agrarian society which probably conserved old methods
of work in agriculture and which was concentrated on isolated areas far from the
main roads of communications and cities.
For these, we think that Illyrian economy was primitive, the quantity of production
was small, the production technology knew very few developpements and was very
dependant on wether variations. This is also related to the problem of the monetarisation of
the illyrian economy. The numismatic finds in rural territory are absent which probably
means that overproduction was a very rare phenomenon. Beside the fact that coins were
issued since the IVth century B.C. thay didnt played an important role in the rural economy.
Being one of the most important branch of ancient economy, agriculture, demanded
the engagement of many workers. These workers were mostly free peasants or slaves.
 Saimir SHPUZA 109

Slavery was known to the Illyrians and Epirots before the comming of Rome. Ancient
authors and inscriptions testify this fact. But also freemen, known from the sources as
obaerarii were important in agriculture. We are dealing here with a fluid social group
which was present before the Romans came.
Unfortunately, from the data we dispose we are not able to tell which of these
groups was more important fro the agriculture. For the moment we can hypothesise
that there was a certain specialisation of work, for example freemen were more engaged
with artisanal work while other slaves for more heavy work.
Women also seems to have played a big role on the agriculture and family economy.
After Varro women in Illyria were able to garde animals, to prepare food for the
shepards and their work is similar to that of men.

Farming
Farming was the main economic activity in Epirus. This is also testyfied by ancient
authors. This branch of economy had as a consequence also the production of milk,
meat and wool. Unfortunately the archaeological excavations hasnt yet discovered
such sites. But we can also presume that wool producted in Epirus was exported in
Italy, viewing the fact that this economic activity was in the hands of Italic bussinessmen.
Horses also were breeded from the Epirots. A text of Virgile suggest also that
these horses were probably also exported to Rome. Probably the Italians developped
further the long tradition of horse-breeding in Epirus.

Minning
Mines are the less known aspect of Illyrian economy. In this context, ancient sources
are the starting point for us to their study. In Albanian territory we know only sporadically
some adits near Lissus, Puka and Kuks. Meanwhile, archaeological data on minning
sites are completely lacking. On the other hand ancient sources are abondant. Even
that these authors are Romans they indirectly testify that minning was an important
economic acitvity even before their arrival. Some of the Illyrian tribes were so known
for their experience in minning that they were deplaced to work in the minning of
Dacia by Trajan. Apart minning, also work on quarrys and on the bitum sources are
known in Illyria.

Conclusions
The destructions of war gives the impression that Illyria and Epirus were a devastated
territory in the Ist century B.C. Moreover the colonisation process made by the Romans
contributed to the redistribution of the land but also to the appearance of new forms of
economic organisation, such as the villae.
Apart the new introductions made by the Romans we see also the continuity of
110 Aspects of ancient illyrian and epirotic economy

previous activities in rural sites and in minning sites. Also old forms of economic
organisation coexisted with the new ones. In general, we are dealing with an
autoconsuming economy and very fragmented at the local level.
Land and animals were the basis of richness in antiquity. With the comming of
Rome these economic elements being exploited are the same as in the hellenistic
period but during the three firs centuries A.D. theres a greater intensification.