9.

SINIF TARH DERS NOTLARI

Tarih Nedir?
Tarih, insan topluluklarnn sosyal, ekonomik, kltrel, siyasi, dini ilikilerini, birbiriyle olan mnasebetlerini, belgelere
dayanarak, yer ve zaman gstererek inceleyen , olaylarn sebep ve sonu ilikilerini aklayan bilim daldr.

*Tarihi Olaylarn zellii:

Belgelere dayanma
Yer-zaman ve sebep-sonu ilikisi.
Deney ve gzlem yaplamaz.
Tekrarlanamaz.
Olayn meydana geldii ortam nemlidir.
Dn anlatr, bugn aklar ve gelecee k tutar.
Bir tarihi olay, dier bir tarihi olayn sebepleri ya da sonular arasnda yer alr.

*Tarih Biliminin Yntemi:

Kaynaklar aratrmak
(Yazl - yazsz; 1. elden kaynaklar - 2. elden kaynaklar)
Kaynaklar tasnif etmek
Tahlil etmek
Tenkit etmek
Terkip (sentezini) yapmak.

*Tarih Yazclnn Evreleri:

Kronik (Haberci) Tarihilik: En ilkel ekli Anallardr.

Rivayeti (Hikayeci) Tarihilik: lka'da ortaya kmtr. Hikyeci tarihte olaylar olaylar hikaye yoluyla anlatr. Sebep-sonu
ilikisi zerinde durmaz. (Herodut, Taberi)

retici (Pramatik, faydac) Tarihilik: Tarihi olaylardan ders karmay amalayan anlatm trdr.

Sosyal Tarihilik: retici tarihiliin hissi ynlerinden arndrlm ekli.

Felsefi Tarihilik: Deiik kltrleri inceleyerek biri birine etkileimlerini inceler.

lmi Tarihilik: Neden-naslc tarihilik. Materyalist, Kltrel, Pozitif (vs) Tarih eitleri....

*Kapsamna Gre:

-Genel Tarih: Geni bir corafyadaki millet yada devletlerin tarihini inceler: Avrupa yada Asya Tarihi gibi...

-zel Tarih: Bir milletin yada devletin tarihini inceler: Trk Tarihi, Artukoullar Tarihi.. gibi

*Tarihin Tasnifi: Tarihin retimini ve aratrlmasn kolaylatrmak iin yaplr.

1- Zaman, 2- Mekan 3- Konu olmak zere ekilde tasnif edilir.

rnek: Zamana Gre: XVIII. yy. Osmanl Islahatlar.
Mekana Gre. Ankara Tarihi
Konuya Gre: Osmanl Kltr Tarihi, Dinler Tarihi (vs).

*Tarih Bilimi zamana gre aadaki ekilde tasnif edilir:

Tarih ncesi Devirler:

(Prehistorik)
Ta Devri : Maden Devri
Kaba Ta Bakr Devri
Yontma Ta Tun Devri
Cilal Ta Demir Devri

*Tarih ncesinin devirlere ayrlmas, kullanlan aletlere gre yaplmtr.

Tarihi Devirler:
1.lka : Yaznn icad ile balar - M.S. 376 da kavimler g ile sona erer.
2.Ortaa : M.S sonra 376 kavimle g ile balar -1453 stanbulun fethi ile sona erer.
3.Yenia :1453 stanbul un fethi ile balar - 1789 Fransz htilali ile sona erer.
4.Yakna : 1789 Fransz htilali ile balar - gnmze kadar ulair.

*a ap - kapayan olaylarn ortak zellii tm dnyay etkilemeleridir.

Tarihncesi (Prehistorik) Devirler:

- 1-
*Kaba Ta Devri: Henz alet yok. Sivri cisimler kullanlr. Bitki kkleri, toplayclk ve avclkla beslenilir. Dnemin sonuna doru
retim ekonomisine geilmitir.

*Yontma Ta Devri: Talar, akmak ta yontularak savunma amal kullanlmtr.

-Souklardan dolay maaralara ve aa kovuklarna ekilmilerdir.
-Maaralara hayvan resimleri izmilerdir.
-Dnemin sonlarna doru ate bulunmutur.

*Cilal Ta Devri: Buzullar kuzeye doru ekilince insanlar maaralardan kmlardr.

-anak-mlek kullanld. Toprak ve kilden kaplar yapld.
-Tarm yapld (arpa, buday). rgler kullanld.
-Yerleik hayata geildi.
-Ta ve kerpi kullanlmaya baland. Kamtan kulbeler yapld.
-Dolmen ve Menhir denilen mezarlar yapld.
-Hayvanlar evcilletirildi.
-lk insan topluluklar olutu.
-lk retim ile ticaret yaplmaya baland.

TARHE YARDIMCI OLAN BLMLER:

1)- CORAFYA: Tarih olayn getii YER'in fiziki ve beeri zelliklerini corafyadan renir.
2)- ARKEOLOJ (Kaz Bilimi): Topran ve suyun altnda kalm olan tarihi eserleri ortaya karr.
3)- KRONOLOJ (Takvim Bilgisi): Tarihi olaylarn zamanlarn belirleyerek, meydana geli sralarn dzenler.
4)- PALEOGRAFYA: Eski yazlarn okunmasn salayan bilim daldr.
5)- EPGRAFYA (Kitabeler Bilimi): Ta, mermer gibi sert cisimler zerine yazlan yazlar inceler.
6)- SOSYOLOJ (Toplum Bilimi): Sosyal olaylar inceler.
7)- ANTROPOLOJ: Toplumlarn rk yaplarn inceler.
8)- FLOLOJ (Dil Bilimi): Dilleri ve diller arasndaki balar inceler.
9)- ETNOGRAFYA: rf,adet, gelenek ve grenekleri inceler.
10)- DPLOMATK: Gnmze kadar gelmi olan resmi belgeleri, fermanlar vb. inceler.
11)- HERALDK (Mhr bilimi): Resmi belgelerdeki mhr, arma ve zel iaretleri inceler.
12)- NMZMATK (Paralar bilimi): Eski Paralar inceler. Bunlardan baka tarihe yardmc bilimler arasna felsefe, istatistik,
psikoloji, astronomi, Tp, kimya gibi bir ok bilimi katabiliriz.

YAZI LE LGL NEML BLGLER

Toplumlar ilk olarak resim yazs kullanmlardr.
lk yazy Smerler bulmutur.(ivi Yazs)
Bugn kullandmz alfabeyi, ilk olarak Fenikeliler kullanm, onlardan Yunanllar ve Romallar alarak gelitirmiler ve bylelikle
LATN alfabesi ortaya kmtr.
Yaz, Anadolu'ya ilk olarak ASURLULAR tarafndan TUN devrinde getirilmitir.
Trk Tarihinin ilk yazl eserleri GKTRK(ORHUN) KTABELERDR.

TAKVM
nsanlarn zaman ls olarak kullandklar izelgelere denir. Takvimler iki esasa gre yaplr.
1.Ay yl: Ay n dnya etrafnda 12 defa dnmesi ile oluan zamandr.Bir ay yl 354 gndr.
2. Gne yl: Dnya nn gne etrafnda bir tur dnmesi ile oluan zamandr.Toplam 365 gn 6 saatir.

Trklerin Tarih Boyunca Kullandklar Takvimler

1. 12 Hayvanl Trk Takvimi
2. Hicri takvim: Ay yl esasl bir takvimdir.Peygamberimizin m.s. 622 ylnda Mekke den Medine ye yapm olduu Hicret balang
olarak kabul edilir.
3. Celali takvim: Byk Seluklu Sultan Melikah dneminde ksa sre kullanlmtr.
4. Rumi takvim: Osmanl Devleti nde 16.yzylda eski Bizans takviminden gelitirilen gne yl esasl bir takvimdir.
5. Miladi takvim: 1925 ylnda ikarilan bir kanunla kullanmaya baladmz bir takvimdir.Hz. sa nn doumunu balang olarak kabul
eder.Gne yl esasl bir takvimdir.

TAKVM DNM
Miladi Takvimi Hicri Takvime evirme
Miladi yl-622 = sonu , sonu / 33 = fark , fark + sonu = Hicri yl

Hicri Takvimi Miladi Takvime evirme

Hicri yl / 33 = fark , Hicri yl - fark = sonu , sonu + 622 = Miladi yl

I-TRKYENN TARH NCES DEVRLERN AYDINLATAN MERKEZLER

I- KARAN MAARASI
Antalyaya 30 km. uzaklktadr. Eski Ta ve Yontma Ta Devirlerine ait ev ve av eyalar bulunmutur. Maara duvarlarnda kaznm hayvan
resimleri vardr. ***Burada Anadoluda insana ait kalntlar ilk kez burada bulunmutur.***

- 2-
II- BELDB MAARASI
Antalyann 45 km. gneybatsndadr. Burada Eski Ta ve Yontma Ta Devirlerine ait anak-mlek bulunmutur.

III- AYN
Diyarbakr Ergani yaknlarndaki **ayn Trkiye ve G.Avrupada Neolitik Devirde kurulan ilk ky yeridir. Trkiyede ilk iftcilik
yaplan yerdir.*** Buday yetitirilmi, tlm ve hayvan gcnden yararlandrlmtr.

IV-ATALHYK (M..6800-5700)
Konyann umra ilesi yaknnda bulunan bu hykte ***dnyann ilk ehri kabul edilmektedir.*** nsanlar geimlerini avclk, tarm ve
hayvanclkla salyordu.
V- HACILAR (M..5600-5000) : Burdur yaknlarnda
VI- TRUVA : anakkale ntepe mevkiinde
VII- ALAR: Yozgatn 45 km.g.dousunda
VIII- ALACAHYK: orumun Alaca ilesindedir

***lk yazl belgeler Kayseri Kltepe de bulunmutur.

ANADOLU DA LK MEDENYETLER VE DEVLETLER

1. HTTLER
Anadolu da kurulan en eski medeniyet HTTLER dir. M.. 1700 yllarnda HATTUA (BOAZKY) bakent olmak zere bir
devlet kurmulardr. Bu devletin kurucusu 1.HATTUIL dir. Ksa srede Anadolu nun byk bir blmne hakim oldular. Gneye inerek
bugnk Suriye topraklarn da almak istediler. Bu yzden Msr devleti ile savatlar. ki taraf arasnda tarihteki ilk yazl antlama olan
KADE antlamas imzaland (M.. 1280). Hitit devletini byk kral denilen krallar ynetirdi. kraln yannda bir de meclis niteliinde bir
oluum vard. Bu meclise PANKU denirdi. Bu meclis kraln baz yetkilerini almt,gerektiinde kral da yarglayabiliyordu. Kral dan sonra
en yetkili kii TAVANANNA denilen kralie idi. Hititler krallarnn hayatlarn anlatan ANAL adn verdikleri yllklar hazrlayarak,
tarafsz TARH YAZICILII'n balatmlardr.
Hitit devleti M.. 7.yzylda ASURLULAR tarafndan ykldlar.

2. FRGLER
Anadolu da Hititlerden sonra kurulan devlet Friglerdir. Bakentleri GORDON dur. Bilinen nl krallar Kral MDAS tr.
KBELE nl bereket tanralardr. Frigler dokumaclkta ileri gitmilerdir. Frigyallar TAPETES ad verilen hal ve kilimleri ile
nldrler.

3. LDYALILAR
* Bugnk Gediz ve Menderes rmaklar arasndaki blgeye eski alarda LDYA deniliyordu.
* Bakentleri SARDES (Sard)'dr.
* Lidyallar ticarette gelitiler. Tarihte PARA'y ilk kez kullanan Lidyallar'dr.
* Lidyallar Efes'ten balayp, Mezopotamya'daki Ninova'ya kadar uzanan KRAL YOLU'nun almasnda etkili oldular.
* Lidyallara Persler son vermitir.
* Lidyallarn ksa zamanda yklmasnn sebebi, ordularnn eitli kavimlerden toplanan cretli askerlerden olumasdr. (Dzenli ve
srekli milli ordusunu oluturamamtr.)

4. ONLAR
* zmir Krfezinden, Gllk Krfezine kadar olan blgeye YONYA denilirdi.
* Yunanistan'dan gelen AKALAR buradaki yerli halkla kararak, ehir devletleri halinde yaadlar.
Balca yon ehirleri unlardr: Efes, Milet, zmir, Foa, Bodrum.
* Efesteki ARTEMS tapna yonlara aittir.
* yonlar deniz ticaretinde gelimilerdi.
* yon Edebiyatnn en nemli eseri Homeros'un "lyada ve Odesia destan" dr.
* yonlar bilim ve sanatta gelimilerdir. Matematikte Tales ve Pisagor, Tarihte Heredot, Tpta Hipokrat, Felsefede Diojen)

5. URARTULAR
* Van Gl ve evresinde devlet kurmulardr. Baehirleri TUBA(Van)'dr.
* Urartularda kral lkeyi sava tanrs HALD adna ynetirdi.
* Urartular madencilik ve maden iletmeciliinde ileri gitmilerdi.
* Urartular kaleler ve su kanallar ile nldr. (Toprakkale, avutepe, Patnos ve Kayaldere kaleleri)

M.. VI. YZYILDAN M.S. XI. YZYILA KADAR ANADOLU

PERSLER
M.. VI. Yzylda Anadolu Perslerin egemenliine girmitir.ran da kurulan bu devlet yaklak yz yl Anadolu ya hakim olmulardr.
Anadolu da hakim olan Persler BYK SKENDER tarafndan yklmtr.

SKENDER MPARATORLUU
Makedonya kral II. Filip'in lmyle yerine geen olu BYK SKENDER Asya seferine karak byk bir imparatorluk oluturmutur.
ASYA SEFER: Byk skender bu seferle Anadolu, Suriye, Msr ve Hindistan'n bir blmn ele geirdi. Pers mparotorluu na
son verdi. Bu sefer dnnde yolda ld.
HELENSTK MEDENYET: Byk skender'in Asya seferi srasnda Yunan Medeniyeti ile Dou Medeniyetleri birbirlerinden
etkilendiler. Bylece dou ve bat medeniyetlerinin karmndan HELLENZM MEDENYET ortaya kt.

- 3-
 skender'in lmnden sonra Anadolu'da kk krallklar kuruldu. Bunlarn balcalar;
a) BTNYA KRALLII: Kuzeybat Anadolu'da
b) PONTUS KRALLII : Karadeniz'de
c) BERGAMA KRALLII: Bat Anadolu'da kurulmutur.
Bergama krallar bilim, edebiyat ve sanata nem verdiler. Koyun ve kei derisinden PARMEN kadn icat ettiler. Bu sayede pek
ok kitap gnmze geldi. Yine Bergama Krall Dneminde yaplan ZEUS tapna mehurdur.

ROMA MPARATORLUU
Bergama krallna son veren Romallar Anadolu ya hakim oldular. Romallar dneminde Anadolu da nemli ilerlemeler oldu,ehirler
geliti, nfus artt,ticaret geliti. Roma mparatorluu Kavimler G sonrasnda Bat Roma ve Dou Roma (Bizans) olmak zere ikiye
ayrld.
talya'da kurulan bu devlet ksa zamanda Avrupa, Asya ve Afrika topraklarna yaylmtr. 395 ylnda Bat ve dou Roma
imparatorluu olarak ikiye ayrlmtr. Bat Roma 476 ylnda, Dou Roma (Bizans) ise 1453'te yklmtr.
Bozdoan Kemeri( stanbul), emberlita (stanbul), Ogst Mabedi ve Roma Hamam (Ankara), Aspendos tiyatrosu (Antalya)
Romallardan kalan nl eserlerdir.
Romallar Msrllardan aldklar Gne takvimini JLYEN TAKVM adyla gelitirdiler.
Fenikelilerin bulduu harf yazs(alfabe), yonlar yoluyla Yunanllara ve onlardan da Romallar'a gemi, Romallar bunu gelitirerek
LATN ALFABESN oluturmulardr.
Roma'da ilk yazl kanunlar 12 Levha Kanunlardr. Roma kanunlar gnmz Avrupa hukukunun temelini oluturur.

DOU ROMA (BZANS) MPARATORLUU

kiye arlan Roma mparatorluunda Anadolu Dou Roma imp. elinde kald. Anadolu uzun yllar hakim olan Dou Roma (Bizans ) imp. nce
1071 Malazgirt sonra 1453 stanbul un fethi ile tarih sahnesinden silindi ve Anadolu da TRK HAKMYET balad.
Ayasofya, Aya rini, Hora, Sergios ve Baks kiliseleri ile Yerebatan ve Binbirdirek Sarnlar en nl eserleridir.

ANADOLU DA HAKM OLAN MEDENYETLER ZNCR

HTT-FRG-LDYA-URARTU-ON-PERS-SKENDER-SELEVKOSLAR-BERGAMA-BTNYA-KAPADOKYA-PONTUS-ROMA-DOU
ROMA (BZANS)

MEZOPOTAMYA
Mezopotamya kelimesi iki nehrin aras anlamna gelir. Tarihte Dicle ve Frat rmaklar arasndaki topraklara Mezopotamya denir.Bu
blge en eski medeniyet merkezlerinden biridir. Bu blgede kurulan medeniyetler :
1.SMERLER 2. AKADLAR 3.ELAMLAR 4.BABLLER 5.ASURLULAR
Mezopotamya da kurulan bu medeniyetlerden SMERLER n plana kmaktadr.

1)- SMERLER:
Birbirinden bamsz STE denilen ehir devletleri halinde yaadlar. En nemli ehirleri; Ur, Uruk, Laga'tr. Bu ehir devletleri
ENS veya PATES denilen Rahip-krallar tarafndan ynetiliyordu.
ok tanrl inanca sahip Smerlerin tapnaklarna ZGGURAT denirdi.
Mezopotamya'da evler ve tapnaklar ta az olduundan kerpi ve tuladan yaplmtr.
NOT: Hem bu zelliinden hem de sk sk istilalara uradndan bu yaplar gnmze kadar ulamamtr.
Gnmz Uygarlnn temeli olan yazy (V YAZISI) ilk kez Smerler bulmutur.(M. 3500)
Tarihte lk yazl hukuk kurallar Smerler tarafndan oluturulmutur. Bu zellikleri ile Smerlere dnyadaki ilk Hukuk devleti
diyebiliriz.
NOT: Laga Kral URUKAGNE tarafndan oluturulan ilk yazl kanunlar "fidye ve bedel" sistemine dayanyordu.
Smerlerin en nemli edebiyat eserleri; Glgam Destan, Yaradl Destan ve Tufan Hikayesi'dir.
Smerler Matematik ve Geometrinin temellerini atnlardr. (Drt ilemi bulmular, dairenin alann hesaplamlar, arpma ve blme
cetvelleri hazrlamlardr.)
Smerler astronomide de gelimilerdir. (Burlar bulmular, bir ay 30, bir yl 360 gn olarak hesaplamlardr.
NOT: Dnyada ilk kez AY YILI hesabna dayanan takvimi Smerler bulmulardr.
Son aratrmalara gre rf, adet,geleneklerine ve dil yaplarna, kullandklar aletlere baklarak Smerlerin Mezopotamya'ya Orta
Asya'dan geldikleri Trk olabilecekleri tahmin edilmektedir.
Akkadlar tarafndan yklmlardr.

2)- AKKADLAR:
* Arap Yarmadasndan Mezopotamya'ya gelen Sami kkenli bir kavimdir.
* lk srekli ve dzenli ordular kurmulardr. (Bu sayede ksa zamanda Mezopotamya'nn tamamna sahip olmulardr.)
* Tarihte bilinen ilk byk imparatorluu kurdular.
* Kurucular SARGON, bakentleri AGADE'dir. (Tapnaklarna da AGADE denilirdi.)
* En nemli mimari eserleri ZAFER ANITI'dr.

3)- ELAMLILAR:
* Elam gneydou Mezopotamya'ya verilen addr. * Bakentleri SUS'dur.
* Bilim ve teknikte ileri olmamalarna ramen, gzel sanatlar ve ssleme alannda gelimilerdir.

4)- BABLLLER:
lk "Mutlak Krallk" anlay Babil'de ortaya kmtr.
nl krallar HAMMURAB, ilk ANAYASA olarak bilinen "Hammurabi Kanunlarn" oluturdu. (Bu kanunlar Sami
geleneklerinden ve Urukagine kanunlarndan yararlanlarak hazrlanmtr.)
"Babil Kulesi" ve "Babil'in Asma baheleri" en nemli eserleridir.

- 4-
5)- ASURLULAR:
* Yukar Mezopotamya'da(Gneydou Anadolu) kurulmular, Toroslar ve Kapadokya'ya kadar yaylmlardr.
* Anadolu'da ticaret kolonileri kurdular. (KLTEPE'de)
* ivi yazsn Anadolu'ya reterek, Anadolu'da tarih devirlerini balattlar.
* Tm ivi yazl eserleri bakentleri NNOVA'da toplayarak, ilk KTPHANECLK ve ARVCLK faaliyetini balattlar.

MISIR MEDENYET
Kuzey Afrika'da NL NEHR ve etrafnda kurulmu olan bir medeniyettir.
Etrafnn l ve denizlerle kapl olmas, dier medeniyetlerle etkileiminin daha az olmasna sebep olmutur. Bu yzden Msr
Medeniyeti KENDNE ZG bir medeniyettir.
nceleri NOM ad verilen ehir devletleri varken, M.IV. binden itibaren Kral MENES'ten itibaren merkezi krallk haline gelmitir.
Kral Menes'le FRAVUNLAR DEVR balar.
Msr krallarna FRAVUN denirdi. Firavunlar dini ve siyasi otoriteyi kendilerinde toplamlard. Kendilerini Tanr olarak ilan
etmilerdi.

NOT: Msr'daki TANRI KRAL anlay, Mezopotamya'da ise RAHP KRAL anlaynn egemen oluu hem Msr hem de
Mezopotamya'da LAK olmayan ynetim anlayn yanstmaktadr.
Dinleri ok tanrldr. tanrlarn insan veya hayvan eklinde tasavvur etmilerdir. Firavunlar iin PRAMT'ler yapmlar, llerini
mumyalamlardr. Bu durum ldkten sonra dirilme inancnn olduunu gstermektedir. Halk mezarlarna ise LABRENT denilirdi.
M. 525'te Persler, M.333'te de Byk skender tarafndan igal edilmitir.

NOT: Byk skender'in istilas ile Yunan ve Msr medeniyetleri birbirini etkilemilerdir.
* M.1280'de Hititlerle KADE ANTLAMASINI imzaladlar. Bu antlama tarihin bilinen ilk yazl antlamasdr.
* Kendilerine zg HYEROGLF (Kutsal resim yazs) yazsn kullanmlardr.
* Yazlarn PAPRS ad verilen bitki yapraklarna yazmlardr.
* Eczaclk, kimya ve tpta gelimilerdir.(Mumyaclk)
* Matematikte Pi saysn buldular. Astronomide gelimilerdi. Rasathaneler kurmular ve Nil nehrinin tama srelerini hesaplamlard.

NOT: ***Dnyada GNE YILI esasna dayal ilk takvimi Msrllar yapmlardr.*** Romallar Msrdan aldklar bu takvimi
gelitirerek bugn kullandmz Milat takvimini oluturdular.
* Msr ekonomisi tarm, ticaret ve madencilie dayanyordu.

EGE VE YUNAN MEDENYETLER

Girit Adas, Yunanistan, Makedonya, Trakya, Bat Anadolu ve Ege Adalarnda yaayan topluluklarn meydana getirdii medeniyettir.

A)- GRT MEDENYET: Ege ve Yunan Medeniyetinin ilk ortaya kt yer GRT ADASI'dr. Bu medeniyet buradan dier adalara,
Mora ve Yunanistan'a yaylmtr. En nemli eserleri KNOSSOS SARAYI'dr.
B)- MKEN MEDENYET (AKALAR): Anadolu'dan M. II. binde Yunanistan'a gelen AKALAR tarafndan kurulmutur.
ehir devletleri halinde yaadlar. En nemli ehirleri MKEN'dir. (Bu yzden Miken Medeniyeti diye anlr.)
Akalarn siyasi tarihinin en nemli olay TRUVA SAVALARI'dr. (Boazlarn egemenlii iin Mikenlilerle Truvallar arasnda
yaplmtr. Truva Savalar tarihte ilk defa "Boazlar Sorununu ortaya karmtr. Homeros'un LYADA adl eserinde bu savalar
anlatlr. nemli Mimari eserleri Miken ve Tirins atolardr. Miken Uygarl DORLAR tarafndan yklmtr.

C)- YUNAN MEDENYET: Akalara son veren DORLAR tarafndan kurulan bir medeniyettir. Yunan Medeniyeti kendinden sonraki
Hellen ve Roma Medeniyetleri zerinde etkili olmutur.

* POLS ad verilen ehir devletleri kurdular. nemli ehir devletleri Atina, Sparta ve Korint'dir.
* Yunan ehir devletleri g olarak birbirlerine denk olduklarndan, birbirlerine kar stnlk salayamamlardr. PELEPONNES
savalar Atinallarla Spartallar arasnda olmutur. Bu nedenle Yunanistan'da ilk ada milli btnlk salanamamtr.
NOT: Sadece lkelerini ele geirmeye alan Persler'e kar birlik salamlar ve. Persler'i yenilgiye uratmlardr.
* Yunanistan'da Halk; Soylular, tccarlar, kyller ve kleler olmak zere snflara ayrlmt.
Bu snf farklar snflar aras ekime ve mcadeleyi dourmutur.

FENKE MEDENYET
Lbnan dalar ile Akdeniz sahili arasndaki blgede yaamlar gemicilik ve ticarette gelimi bir medeniyettir. Alfabe ve deniz
ticareti denince akla gelen medeniyettir.

* Dou Akdeniz ve bat Afrika sahillerinde ticaret kolonileri kurdular. Dou ve Bat medeniyetlerinin kaynamasnda TAIYICI bir rol
oynadlar.
* Mezopotamya ivi yazsndan ve Msr Hiyeroglifinden etkilenerek HARF YAZISI'n (alfabe) buldular.

NOT: Fenikeliler'in 22 harften oluan yazlar, Yunanllara, onlardan da Romallara geerek bugnk LATN alfabesini
oluturmutur.

- 5-
*** CAM' icat etmiler, Fildii ilemeciliinde ileri gitmilerdir.

BRAN MEDENYET

M. 1500'lerde Filistin ve Lbnan dolaylarnda yaayan braniler Sami rkndandrlar.

* Hz. MUSA zamannda birlik haline geldiler, devlet haline gelmeleri Hz. DAVUD zamannda oldu. En gl dnemler Hz. SLEYMAN
zamandr.
* Hz. Sleymandan sonra brani Devleti srail ve Yahudi devleti olmak zere ikiye ayrlmtr. srail devletine Asurlular, Yahudi (Yuda)
devletine ise Babilliler son vermilerdir.
* Dinleri Tek tanrldr. ( Yahudilik= Musevilik ). lk an tek tanrl dine inanan ilk kavmidir. Kutsal kitaplar TEVRAT 'dr.
NOT: braniler Musevilii Milli bir din olarak kabul ettiklerinden bu din dier kavimler arasnda fazla yaylmamtr.
NOT: Dinlerinin etrafnda milli bir birlik oluturduklarndan dnyann drt bir yanna dalm olmalarna ramen birbirleriyle
dayanma iinde olmulardr.

* II. Dnya Sava sonunda ngiltere ve Amerika'nn yardmyla bugnk Filistin'de srail devletini kurmulardr.
* En nemli eserleri Kuds'teki MESCD- AKSA (Sleyman Mabedi)' dir.

TRKLERN TARH SAHNESNE IKII VE LK TRK DEVLETLER

TRK ADININ ANLAMI VE KKEN:
Trk adnn anlam zerinde yaplan aratrmalarda deiik grler ortaya kmtr. Trk adnn TREMEK, OLGUNLUK AI,
TRE SAHB, GL , KUVVETL gibi anlamlara geldii belirtilmitir.
Tarihte ilk defa Trk adna ORHUN KTABELERNDE rastlanmaktadr. GKTRK DEVLET dneminde yazlan bu kitabelerde
Trk kelimesi TRK eklinde gemektedir. Bu kelime zamanla TRK haline gelmitir.

1. Ziya Gkalp'e gre; Tre kelimesinden gelir. Buna gre Trk demek "Treli = Nizaml, geleneklerine bal" demektir.
2. Danimarkal Bilgin WAMBERY'e gre Tremekten(Trk) gelir. Buna gre Trk demek TREM,OALMI demektir.
3. Kagarl Mahmut'un "Divan- Lgatt Trk" adl eserinde Trk demek "OLGUNLUK AI" demektir.
4. Genel olarak Trk demek, GL,KUVVETL manasnda kabul edilir.

TRKLERN ANAYURDU:
Trklerin tarih sahnesine klar Orta Asya'dr. Orta Asya'nn snrlar; Douda Kingan Dalar, Batda Hazar Denizi, Gneyde
Himalaya Dalar, Kuzeyde Sibirya'dr.

ANAYURTTA KURULAN LK UYGARLIKLAR:

Anav Kltr: M 5000-3000 aras Trkistann Bakenti Akabat yaknlarnda ortaya karlmtr. Yaplan kazlarda dokuma
paralar, seramik ve ss eyalar bulunmutur.
Kelteminar Kltr: M 3000 yllarnda Aral glne dklen Amuderya'nn deltasnda bulunmutur. Buradaki insanlar yerleik hayat
srdrmlerdir.
Afanesyevo Kltr: M 3000-2000 de Altay-Sayan dalarnn kuzey batsnda bulunmutur. Orta Asya medeniyetinin temelini
oluturduu sanlmaktadr. Avclk ve hayvanclkla uraan sava bir toplum tarafndan meydana getirilmitir.
Andronova Kltr: M 2000-1200 yllarnda Yenisey'deki Andronova da bulunmutur. Trklerin ilk atalar tarafndan meydana
getirilmitir. lk defa tuntan ve altndan yaplm eyalara bu kltrde rastlanr.
Karasuk Kltr: M l.binde Yeniseyde bulunmutur. adr, araba, kuma dokumalar ve elbiseler bulunmutur. Orta Asya
uygarlnda demir, ilk olarak bu kltrde ilenmitir.
Tagar Kltr: M.. 700-100. Dier kltrlerin en genci ve en gelimiidir.

GLERN SEBEPLER:
Nfus art ve topraklarn yetersiz kal,
Olumsuz iklim artlar(Kuraklk, iddetli klar)
Kendi aralarnda ve dier kavimlerle olan mcadeleler
Salgn hastalklar
Trklerin Cihan hakimiyeti dncesi(Gnein doduu yerden, batt yere kadar her yeri fethetme arzusu)

G YNLER:
Kuzeye Gidenler; Sibirya'ya
Douya Gidenler; in ve Uzakdou lkelerine
Gneye Gidenler; Hindistan, Afganistan ve in'e
Batya Gidenler; ki yol izlememilerdir. Bir ksm Hazar Denizinin kuzeyinden Karadeniz'in kuzeyine ve Avrupa'ya; Dier ksm ise
Hazar Denizinin gneyinden ran, Irak, Suriye, Msr ve Anadolu'ya g etmilerdir.
GLERN SONULARI:
1. Orta Asya kltr ve Medeniyeti dnyann deiik blgelerine tanmtr.
2. G etmeyip, Orta Asya'da kalan Trkler, ilk Trk Devleti olan "Asya Hun Devleti" ni kurmulardr.
3. G eden Trk boylar gittikleri yerlerde yeni Trk Devletleri kurarlarken, oralardaki baz devletleri de yktlar.

- 6-
 ASYA HUN DEVLET
(BYK HUN DEVLET)
(M. 220-MS.300)

Kurulduu tarih kesin olarak bilinmemektedir. Tarihte bilinen LK TRK DEVLET'dir.

Bilinen ilk hkmdar TUMAN Teoman)'dr. Teoman'dan sonra yerine olu METE HAN gemitir.
Asya Hun devleti METE HAN zamannda en geni snrlarna ulamtr.
inliler Trk aknlarna kar koymak iin N SEDD'ni yaptlar.
Byk Hun Devleti VERASET SSTEM ve N SYASET nedeniyle Dou ve Bat Hun Devleti diye ikiye ayrld.

Bat Hunlar ARAL GL civarna g etmek zorunda kaldlar. Dou Hunlar ise Kuzey ve Gney olarak ikiye ayrld. Ve daha sonra
inliler tarafndan ortadan kaldrld.

TRKLERDE VERASET SSTEM NASILDI?

Trklerde devlet hkmdar ailesinin ortak mal saylrd. Ve lke hkmdarn salnda oullar arasnda paylatrlrd. Her
prensin(TEKN) hkmdar olma hakk vard. Bu sistem Trk devletlerinin en nemli yklma sebebini oluturmutur.

TRKLERE KARI N SYASET(POLTKASI) NASILDI?

in bozkr gebe hayat yaayan ve savalklar gelimi olan Trk Ordusu karsnda aresiz kalyordu. Hatta Trk Aknlarn
durdurmak iin N SEDD'ni yaptrmt. Buna ramen Trkleri durduramamt. Bu durum karsnda aresiz kalan in u siyaseti
takip etti:

1- in prenslerini Hun Hakanlaryla evlendirerek, prensesin yannda Hun sarayna ok sayda hizmetkr gnderdiler. Bu hizmetkarlar
casusluk faaliyetinde bulunarak, Trkler hakknda bilgi topladlar.
2- Trk Beylerine hediyeler gndererek, onlar kendilerine balamaya ve ekonomik olarak in'e baml yaamaya altrdlar.
3- Hediyeleri ve ekonomik yardmlar birden keserek, Trkleri itaat altna almaya altlar.
4- Trk Beylerini birbirlerine kar kkrtarak, Trk devletinin paralanmasn saladlar.

RNEK:
Bu konuda en iyi rneklerden biri, Asya Hun Devleti'nin Bat ve Dou Hun Devleti diye ikiye ayrlmas olaydr.
Bu dnemde Hun Devletinin bana geen HUANYEH, in'in ekonomik yardmlar kesmesi zerine, kurultay toplayarak, in'e
balanmay teklif etti. Ancak kardei "Bamszlmz hereyden nce gelir." diyerek, Huanyeh'e kar kt. Bylece Hunlar ikiye
ayrld. in ile birleen Huanyeh, kardei Bat Hun Hakan ii zerine giderek, Bat Hun Devletini ortadan kaldrd. Bat Hun Halk Aral
gl evresine g etmek zorunda kald.

AVRUPA(BATI) HUNLARI VE KAVMLER G

KAVMLER G(375):
ii'ye bal Bat Hunlar in'in ve Dou Hunlar'nn basksyla Aral Gl civarna g etmilerdi. Burada 200 sene hayatlarn srdren
Bat Hunlarnn nfuslar artt. Topraklar yetersiz kalmaya balad. Ve baka Trk Boylarnn katlmasyla glendiler. MS. 374
ylnda VOLGA (TL) nehrini aarak Bat'ya (Avrupa'ya) doru ilerlemeye baladlar. Trklerin bu ilerlemeleri karsnda nlerinde
bulunan Vizigot, Ostrogot, Vandal, Sakson, Frank, Germen gibi bir ok kavim hareketlenerek Trklerden kamaya baladlar.
Bylece Bat Hun Trklerinin, sebep olduu bu olaya tarihte KAVMLER G ad verilir.(375)

KAVMLER GNN SONULARI:

1. Roma mparatorluu; Dou ve Bat Roma mparatorluu olmak zere ikiye ayrld.(395). Bat Roma mparatorluu 476 ylnda bu
Germen kavimleri tarafndan ykld.
2. Avrupa'nn ETNK yaps deiti. (Germen kavimlerinin Avrupa'daki yerli kavimlerle karmas sonucu yeni milletler ortaya kt.)
3. Trkler Avrupa'da BATI HUN DEVLET'ni(AVRUPA HUN) kurdular.
4. ngiltere, Fransa gibi Avrupa devletlerinin temeli atld.
5. Avrupa'da FEODALTE (DEREBEYLK) rejimi ortaya kt.
6. lk a kapand, Ortaa balad.

AVRUPA HUN (BATI HUN) DEVLET

Kavimler gn balatan Bat Hunlar tarafndan kurulmutur. lk hkmdarlar BALAMR, en nemli hkmdarlar ATTLA'dr.

ULDIZ'IN ROMA SYASET:

Balamirden sonra Bat Hunlarnn bana geen Uldz, Roma mparatorluuna kar aklc bir siyaset izlemitir. Hunlarn dmanlar
Germen Kavimleri ile savatndan, Bat Roma mparatorluu ile iyi geinmi, Dou Roma'y(Bizans) ise bask altna almaya
almtr.

- 7-
ATTLA DNEM
Attila balangta ULDIZ'n siyasetini takip etmi ve Bizans' bask altna almak zere Balkan seferleri dzenlemitir. Bizans'
MARGUS ve ANATOLYUS antlamalar ile ar ve vergilere balamtr. Bizans' dize getiren Atilla daha sonra Bat Roma zerine
ynelmitir.

ATTLLA'NIN BATI ROMA SEFERLER:

1- Galya Seferi: Bat Roma Ordusuyla KATALON savan yapt. Kesin sonu alnamad.(451)
2- talya Seferi: Bir yl sonra 452'de Attila ikinci sefere kt. Bu defa Roma ordusu Attila'nn karsna kmaya cesaret edemedi.
Romallar Papay Attila'ya eli olarak gnderdiler. Papayla gren Attila Roma'ya girmekten vazgeerek geri dnd. Attila'nn
lmnden sonra Avrupa Hun Devleti eski gcn koruyamayarak dald.

GKTRK DEVLET

552 ylnda BUMN KAAN tarafndan Orta Asya'daki AVAR hakimiyetine son verilerek kuruldu. Bakenti TGEN'dir. Bumin
KAAN kardei STEM YABGU'yu lkenin bat topraklarna gnderdi.
STEM YABGU'NUN BATI SYASET:
stemi Yabgu pek yolunu kontrol etmek amacyla AKHUNLARA kar ran'daki SASAN devletiyle ibirlii yapt. Bu ibirlii sonucu
Akhun Devletinin topraklar Sasaniler ve Gktrkler tarafndan paylald.
stemi Yabgu; bu defa Sasanilere kar BZANS ile ibirlii yaparak, Sasani devletinin zayflamasn salad.

GKTRK DEVLET'NN KYE AYRILMASI VE YIKILMASI:

Bumin Kaan'dan sonra yerine srasyla olu Ko-Lo, Mukan(En parlak devir), Tapo ve bara geti. Bu sre iinde Bat Yabgusu stemi
Yabgu daima doudaki hakana bal kald. Ancak stemi Yabgu'nun lmnden sonra yerine geen olu TARDU ayn itaati gstermedi.
in'in kkrmas ile I. Gktrk Devleti Bat ve Dou Gktrk Devleti olarak ikiye ayrld. Her ikisine de daha sonra inliler son verdi.

II. GKTRK DEVLET

(KUTLUK DEVLET) (682-744)

Gktrk devletinin paralanp yklmasyla, inin egemenliinde yaayan Trkler, 50 yl sren bir esaret dnemi yaadlar. Bu sre
iinde defalarca ine kar ayaklandlar. Ancak baarl olamadlar. 682 Ylnda KUTLUK KAAN'n balatt ayaklanma baarl oldu.
Trkler inlileri topraklarndan atarak yeniden bamszlklarna kavutular.(682). II. Gktrk Devleti'ne kurucusundan dolay
KUTLUK DEVLET de denir.
II. Gktrk Devleti en parlak devrini BLGE KAAN zamannda yaamtr. Bilge Kaan lkeyi kardei KLTGN ve veziri
TONYUKUK ile ynetmitir. Bilge Kaan'dan sonra zayflayan Devlet; Karluk, Basmil ve UYGUR Trkleri tarafndan 744 ylnda
yklmtr.

GKTRK DEVLET'NN TRK TARHNDEK NEM:

1) Tarihte ilk defa Trk adyla kurulan devlet, Gktrk Devleti'dir.
2) Orhun Antlarn dikerek (II.Gktrk zamannda) Trk tarihi ve Trk edebiyatnn ilk yazl kaynaklarn oluturmulardr.
3) Milliyetilik duygusu, Fransz ihtilalinden 1000 yl nce Gktrkler dneminde en yksek seviyede yaanmtr.
4) Asya Hun Devleti'nden sonra Trkleri tarihte ikinci defa tek bayrak altnda toplamay baarmlardr.

UYGUR DEVLET
(Orhun uygur devleti)
Turfan(Dou Trkistan)
Kansu(Sar Uygur) Devleti

ORHUN UYGUR DEVLET:

Karluk ve Basmiller'le birleerek II. Gktrk Devletini ykan UYGURLAR Orhun blgesinde UYGUR DEVLET'ni kurdular.(745)
Kurucular KUTLUK BLGE KL KAAN, merkezleri Ordubalk (Karabalsagun)'dur.
Bilge Kl Kaan'dan sonra MOYENUR baa gemi, onun dneminde Mslman Araplar (Abbasiler) ile inliler arasnda Talas Sava
yaandndan, Abbasilere yenilen inliler g kaybna uramlard. Bu durumdan yararlanan Uygurlar inin TARIM havzasn ele
geirdiler.Moyenur'dan sonra baa BG KAAN geti.

BG KAAN DEVR: Bu devirde Uygur Trkleri ile in arasnda iyi ilikiler kuruldu, ticaret geliti. Bg Kaan ine yardm amacyla
"Tibet Seferine" kt.
Tibet Seferi ve Sonular:
Bg Kaan tibet seferi srasnda iki MAN(MANHEZM) rahibini yanna alarak lkesine geri dnd. Bu rahipler Uygur Trkleri
arasnda Mani dininin yaylmasna sebep oldular.
Ayrca Trkler arasnda Budizm'de yaylmaya balad.

Mani Dininin zellii: Avlanmay, et yemeyi ve savamay yasaklayan bir dindir.

Mani Dininin Uygurlar zerindeki Etkileri:

Uygurlar Savalklarn kaybettiler.

- 8-
 Yerleik hayata getiler. (Trklerde ilk defa yerleik hayata Uygurlar gemitir.)
Yerleik hayata gemeleriyle Uygurlar ticaret,bilim, sanat ve edebiyat gibi bir ok alanda gelitiler.

UYGUR DEVLET'NN (ORHUN BLGES) YIKILII:

840 ylnda bir baka Trk kavmi olan KIRGIZLAR Uygur Devletine son verdiler. Krgzlar'n Orhun Blgesinden kovmalaryla Uygurlar,
Kansu ve Turfan blgelerine g etmek zorunda kaldlar.

TURFAN( DOU TRKSTAN) UYGUR DEVLET:

Krgzlar tarafndan kovulan Uygurlarn bir ksm Turfan Blgesi'ne gelerek, burada yeni bir devlet kurdular. Bu devletleri de Moollar
tarafndan 1207'de ykld. Uygurlar gnmzde Dou Trkistan diye anlan bu blgede in'e bal zerk bir devlet olarak yaamaktadr.

KANSU(SARI UYGUR) DEVLET:

Krgzlardan kaarak Kansu Blgesi'ne gelen Uygurlar tarafndan kurulan bu devlete Sar Uygur Devleti de denilmektedir. 1209'da
Moollarn hakimiyetine girmitir.

UYGURLARLA LGL DER NEML HUSUSLAR:

18 harfli Uygur Alfabesini hazrladlar.
Cengiz Han'n egemenliine girmelerine ramen medeniyette gelitiklerinden Moollar' devlet tekilat, ticaret, bilim, sanat, alfabe
gibi konularda etkilediler. Moollarn Trklemesinde nemli bir rol oynadlar. (zbek ve aatay Trkleri)
lk Mslman Trk Devleti Karahanllar'la savatlar.(Sebep Uygurlarn Budizmi, Karahanllarn
slamiyeti yaymak istemeleri.)
Tahta harflerden MATBAA'y oluturdular, pamuktan KAIT yaptlar.
Uygurlar Yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur.
Uygurlar'n balarndaki idareciler, el teber (kk kral) unvann tayorlard
Uygur beylerinden Eratna, Orta Anadolu'da bir devlet kurmutur. Kayseri'deki trbesinde (Kk Medrese) yatmaktadr.
lk Trk ehri Ordubalk' tr.

DER TRK DEVLETLER VE TOPLULUKLARI

SKTLER(SAKALAR):
M. VII. yzylda batya doru g ederek Karadeniz'in kuzeyinden Tuna nehrine kadar uzanan topraklara yerletiler. Bat kaynaklar bu
toplulua skitler, ranllar ise Sakalar adn vermilerdir. Medler, Persler, Asurlular ve Urartularla savamlardr. Anadolu, Suriye ve
Msr'a kadar aknlarda bulunmulardr. skitlerin ynetici kesimi Trklerden meydana geliyordu. Yaay ve inanlar Trklerle aynyd.
Anaerkil bir toplumdur.
AMAZON ad verilen kadn savalar hikayesi SKTLERE dayanr.
TOMRS : lk Trk kadn hkmdardr.
En nemli edebiyat eserleri ALPER TUNGA DESTANI ve U DESTANI'dr.

AKHUNLAR (EFTALT) DEVLET:

Hun soyundan gelmektedirler. Afganistan'n batsnda MS.350 yllarnda kurulan bu Trk Devleti HEFTAL isimli hkmdarndan dolay
EFTALT DEVLET diye de anlr.
Akhunlar Sasani Devletinde balayan MAZDEK SYANI'n bastrmakta etkili oldular.
MAZDEK: Sasani Devletinde yaayan Mazdek,kadn ve servetin ortak olmas durumunda her trl huzursuzluun
ortadan kalkacan savunan bir kiiydi.
Gktrk Devleti'nin Bat Blgelerini idare eden STEM YABGU ipek yoluna egemen olmak iin, Sasanilerle ortak hareket ederek Akhun
Devleti'nin yklmasn salad. Akhun Devleti'nin topraklar Sasani ve Gktrk devleti arasnda paylald.

SABARLAR (SBRLER=SABRLER ):
Sasanilerle anlaarak, Bizans'a kar savatlar. Anadolu'ya aknlar yaptlar. Avarlara yenilince Hazar Trklerine kartlar. Hazar
Devletinin asl kitlesini oluturdular.
Bugnk SBRYA ad Sibir Trklerinden gelir.

TRGE DEVLET:
lk madeni paray Trgiler kullanmtr.

KARLUKLAR:
II. Gktrk Devletinin yklmasnda Basmil ve Uygurlar'la birleerek rol oynadlar.
Talas savanda in'e kar Araplar destekleyerek Orta Asyann inlilemesini ve slamiyetin yaylmasn
kolaylatrdlar.
slamiyeti kabul eden ilk Trk boylarndandrlar. (lk boy Kpaklar'dr.)
lk Mslman Trk Devleti olan KARAHANLILAR'n kurulmasnda etkili oldular.

KIRGIZLAR:
Krgzlarn dnyaca nl MANAS adnda bir destanlar da vardr. Manas destan dnyann en uzun destan olma
zellii tamaktadr.

- 9-
 KARADENZ'N KUZEYNDE KURULAN
VE AVRUPA'YA YRYEN
TRK TOPLULUK VE DEVLETLER

Bunlar Avrupa Hunlar, Sabirler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Macarlar, Peenekler, Kumanlar (Kpaklar) ve
Ouzlar(Uzlar)'dr.

AVARLAR:
Tarihte stanbulu kuatan ilk Trk devleti olarak bilinmektedir.

BULGARLAR:
Bat Hunlar ve Ogur Trklerinin karmasyla ortaya kan Trk topluluuna BULGAR denir. (Bulgar kelimesi karmak anlamndadr.)
Avarlardan sonra Bizans' kuatan 2. trk kavmidir.) Bu blgedeki halkn ou Slav olduu iin Trkler zamanla Slavlamaya baladlar.
Boris Han zamannda Hrstiyanl kabul ettiler. Daha sonra ortaya kan bugnk Bulgaristan Devleti Trk deil Slav devletidir. Bugnk
Bulgaristan'da yaayan Trkler, Osmanllar zamannda balkanlara yerletirilen Trklerdir.

HAZARLAR:***
Dini hogr, ticarete verdikleri nem ve devlet tekilatlarndaki mkemmellikleri ile tannrlar.
Kuzey Karadeniz ve Kafkaslar arasndaki blgede Gktrk Devletinin yklmasyla HAZAR KAANLII kuruldu.
Ticarette gelitiler.
Hazar yneticileri Musevilii benimsediler. Halk arasnda Hrstiyanlk ve mslmanlk yaylmt.
Hazarlar lkelerinde farkl dinleri iinde bulundurduklarndan yksek bir HOGR vard.

MACARLAR:
Almanlarn (Germenlerin) douya doru yaylmasn engelleyerek, Balkan topluluklarnn(Slavlarn) Germenlemesini
nlediler.

PEENEKLER:
Karadeniz'in kuzeyinde Don ve Dinyesper nehirleri arasndaki blgeye yerletiler.
Kiev Prensliini yenerek, Ruslarn Karadeniz'e inmelerini engellediler.
1071 Malazgirt Savana Bizans ordusu iinde cretli asker olarak katldlar. Ancak Seluklularn kendileri gibi Trk
olduklarn anlaynca Seluklu ordusu saflarna katldlar.
zmir Beyi AKA BEY Peeneklerle temas kurdu. Buna gre aka Bey Peeneklerle birlik olarak Anadolu ve Rumeli'den
stanbul'u kuatmak istiyordu. Ancak Bizans kurnaz bir politikayla, yine bir Trk topluluu olan KUMANLAR'
Peenekler zerine saldrtarak, Peeneklerin dalmasna sebep olmutur.

KUMANLAR (KIPAKLAR):
Kpaklarn Ouz Trkleriyle yapt mcadeleler DEDE KORKUT HKAYELER'nin ortaya kmasna sebep olmutur.
CODEX CUMANCUS(Kodeks Kumanikus); Kpak Trk ivesi ile yazlan Latin, Fars ve Kuman dilleri zerine yazlm
bir szlktr.
UZLAR (OUZLAR):
Tarihte trk Milletinin siyasi, kltr ve medeniyet alannda en byk rol oynayan koludur.
Ouzlara; Bizansllar UZ, Ruslar TORK veya TORK, Araplar GUZ demilerdir.
24 Ouz Boyu vardr. Bunlardan Kay ve Knk boylarnn kut aldna inanlr.
Hazar denizinin kuzeyinden bir kolu "UZ" ad ile Avrupa ve Balkanlara g etti.
Balkanlara gelen UZLAR Bizans ordusunu ve Bulgarlar yendi. Ancak Peenek aknlar, souklar, salgn hastalklar yznden dalp yok
oldular.
Uzlarn bir ksm Malazgirt Sava srasnda Bizans Ordusu saflarndan, Seluklu Ordusuna getiler.

KARADENZ'N KUZEYNDEN AVRUPAYA YAPILAN TRK GLERNN SONULARI:

Avrupa Hunlar, Bulgar, Avar, Macar, Peenek, Kuman ve Uz Trklerinin Avrupa'ya yapt gler olumlu sonular getirmedi.
Bu Trkler Avrupa'daki dier halklar arasnda silinip gittiler.
Hrstiyanlk dinine girmeleri, onlar Trklk zelliklerinden ayrd.
Anayurttan gelen glerle beslenemediler, bu yzden kalabalk Slav topluluklar iinde milli benliklerini kaybederek
eridiler.
Avrupa'nn siyasi ve etnik yapsn byk lde bu Trk Devletleri etkilemilerdir.

LK TRK DEVLETLERNDE KLTR VE MEDENYET

1)- DEVLET YNETM

A) DEVLET: slamiyetten nce Trkler devlete L veya EL demilerdir.

Hkmdarlarn nvanlar :
- 10-
 slamiyetten nceki Trk devletlerinde devlet bakanlar tanhu ve an-y sonsuz genilik, byklk kaan, han,
yabgu, il-teber ve idi-kut gibi unvanlar kullanmlardr. Bunlar iinde en ok kullanlan ve yaygn olan han, hakan ve
kaan'dr.
Hkmdarlk Sembolleri :
Trk devletlerinde hakan, idare etme yetkisi ve devlet bakan sfatn belirten baz sembollere sahipli. Bunlar ota
(hakan adr), taht, tu (sancak, bayrak), davul ve sorgu (serpu)'tur.
Hakann Grevleri:
Hkmdarlk g ve yetkilerini Tanrdan ( Tengri ) alan hakanlarn nde gelen grevi, milletini refah ve bar iinde
zgr olarak yaatmakt.
Ayrca lke apnda asker toplamak, orduyu idare etmek, devletin yksek meclisini ynetmek, hakann grevleri
arasndayd.
Hakan'n belirli zamanlarda devlet ileri gelenlerine ve halka, trenlerde resm ziyafet vermesi hkmdarlk
gereiydi.

Hatun (Katun): Hakann eine hatun denirdi. Trk devlet idaresinde hatun da sz sahibiydi. Savalarda hakann yannda yer
alan hatun, devlet adam gibi eitilir ve yetitirilirdi. Bylece devlet idaresi ve komu devletler hakknda bilgi sahibi olur,
gerektiinde devlet bakanl yapar, eli kabul eder ve devlet meclisine katlabilirdi

Veliaht: Hakann lmnden sonra onun yerine geen veliahtn byk oul olmas gerekli deildi. Tahta geecek kiinin
ounlukla faydal ve baarl olabilecek yetenee sahip bir hanedan yesi olmas, n planda tutulmutur. Ayrca veliaht kk
yata ise, amcasnn tahta gemesi mmkn olabiliyordu.

DKKAT: Tanr tarafndan hakana verildii dnlen ynetme hakknn kan araclyla hakann btn evlatlarna da gemi
olduu dncesi, her prensin ( tegin ) tahtta hak iddia etmesine yol aabiliyordu. Bu suretle kardeler arasnda doan taht
mcadelesi, stn gelen tarafn hakan olmasna kadar srerdi. Ancak bu mcadeleler devletin zayflamas, hatta paralanmasna
dahi yol aabilmektedir.

Trk Hkmdarlarnn Tahta k Tarih Boyunca Ka Deiik ekilde Meydana Gelmitir?

1) Hanedan yeleri arasnda siyasi ve askeri mcadeleyi kazanan hkmdar olarak tahta kyordu. (En sk rastlanan durum)
2) Hkmdarn rakipsiz aday olmas(Bu durumda taht kavgas olmadan baa geiyordu.)
3) Seim Usul (Kenge, toy veya kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluan meclisin toplanarak hanedan yelerinden
birini tahta geirmesi.
4) Ekber ve Ered(En yal ve Olgun) olann baa gemesi. (Bu yntem I. Ahmet zamanndan itibaren sadece Osmanl Devletinde
uygulanmtr.

Kimler Trk Devletlerinde Hkmdar Olabilirdi?

Hanedandan olan btn erkeklerin hkmdar olma haklar vard. (Kardeler, karde ocuklar, amca, amca ocuklar ve dier
hanedan yeleri.)

Kut Anlay Nedir?

Trkler devleti ynetme yetkisinin TANRI tarafndan verildiine inanyorlard. Tanr tarafndan verilen bu ynetme hakkna
KUT diyorlard. KUTun kan yoluyla hkmdarn tm erkek ocuklarna getiine inanyorlard.

Kut Anlay Trk Devletlerini Nasl Etkilemitir?

Btn hanedan yelerinde KUT olduundan kendine siyasi ve askeri bakmdan gvenen kii TAHT KAVGASINA girebiliyordu.
Bu durum Trk devletlerini ya i sava sonucu istikrarszla, ya da blnmeye gtryordu.

kili Ynetim(ifte Krallk) Nedir?

Trk devletlerinin topraklar geniledike, yeni alnan lkelerin ynetilme zorluklar ortaya kmtr. Bu nedenle devlet
arazisi iki ksma ayrlarak.; sa-sol, dou-bat, ak-kara, i-d gibi adlarla anlmtr. Bu blnmede daima dou tarafn
stnl tannr ve buray veliaht ynetirdi. kinci ksm ise, hanedandan
dier bir prensin idaresine verilirdi. Merkezde ise hakan bulunurdu.

NOT: Her iki tarafn yneticileri Hakan'a balydlar. Sava srasnda ordular birletirilir, bal olduklar yere gre ordu'da
yerlerini alrlard.
Trk devletlerinde sa ve sol taraflarn yneticileri ilig, yabgu veya ad unvan tard.

B) MECLS VE HKMET: Trk Meclislerine TOY, KURULTAY veya KENGE denilirdi. Kurultay'da devletin ana
meseleleri grlr, hkmdarn lm, sava veya milli felaketlerde kurultay toplanrd.
DKKAT: Bu toplantlara, hakana bal btn prensler ve bal devlet temsilcileri katlmak zorunda idi.
Aksi durum, bamszlk ilan olarak kabul edilirdi.
Bu meclis danma meclisi niteliindedir. Son sz hkmdarndr. Hkmdar TRE ye uymak zorundadr.

- 11-
Not: Toy ayn zamanda Bahar lenine verilen addr.

AYUKI : Hkmete denir. Hakann ve meclisin emirlerini uygular.

AYGUCI: Hkmet bakan(babakan)
BUYRUK: Bakan
BTK VE TAMGACI: D siyaset ilerini- yazmalar yrten grevliler

Eski Trk Devletlerinde dier devlet grevlileri unlard:

TGN: Hkmdar ocuklar (Tekin)
AD: Hkmdar ocuklar AD nvanyla lkenin deiik yerlerine deneyim kazanmalar iin ynetici olarak gnderilirdi.
TARKAN ve APA: Saray grevlilerinden olup, askeri ve sivil ynetimden sorumludurlar.
TUDUN: lkenin denetim ve vergi ileriyle ilgilenen kii.

Bunlarn dnda nal, inan, baa, or, kl, ataman gibi devlet grevlileri de vard.

2)- TOPLUM TAPISI ve SOSYAL HAYAT

Ogu : Aile
Urug : Soy=Aileler birlii
Bod(Boy) : Kabileler. Boylarn banda bulunan BEY'ler, treye gre boyu idare ederlerdi
Budun : Millet denilen birimlerden oluuyordu. Budunun banda Han bulunurdu. Bamsz olabilecei gibi Le (Devlete) de
bal olabilirdi. Bu tekilat Trk devletlerinin ksa mrl olmasnda byk rol oynar.
L : Boylarn bir araya gelmesiyle Devlet(L) kurulurdu.

Trk Toplumunun zellikleri:

Halk hrd. Herkes ayn ii yaptndan(hayvanclk) aralarnda kesin olarak SINIF'larn ortaya kmas imknszd.
Yaam biimleri GEBE olduundan savata elde ettikleri esirleri altrmaya elverili deildi. Bu yzden Trk toplumunda
KLE snf yoktu.
Din adamlar dier toplumlarda olduu gibi imtiyazl deillerdi.
Kadn erkek eitlii egemendi.
Toplum yapsnn ekirdei olan aile, Trklerde kk aile tipindeydi. Aile reisi btn maln sahibi ve aile fertlerinin
yneticisiydi. Ailede mlk ortakl, sadece otlaklar ve hayvan srleri iin sz konusuydu.
Evlenen erkek veya kz evlat, baba ocandan hisselerini alp ayrlrd. Yeni kurulan bir ailede kadn, tamamen kocasnn
ailesine tabi olur, hatta kocas lrse, kocasnn aile fertlerinden biriyle evlenebilirdi. Evlenen oula ayr bir ev (adr) amak
eski bir gelenekti.
Baba evi, en kk oula kalrd. En ok himayeye muhta kk ocuun korunmas, uyulmas gereken tre
kurallarndan biriydi.
Trklerde tek kadnla evlenmek yaygnd. Toplumda kadn ve erkek eitti, kadnlar da ata binip ok atar, ar sporlar
yapabilirlerdi.
Sosyal yapnn olumas, toplumun temeli olan ailenin bir dieriyle birlemesi sonucuna balyd. Bylece aileler veya soylar bir
araya geldiinde, sosyal bir birlik ortaya kard. Buna boy denilirdi. Her boyun basnda bir bey (beg, b) bulunurdu. Boy beyi
cesareti, madd manev gc ve drstlyle tannm kimseler arasndan seilirdi. Seimi, boyu oluturan aile ve soylarn
temsilcilerinden oluan bir danma kurulu yapard. Her boyun, belirli bir arazisi ve asker kuvveti bulunurdu. Sahip olduklar
mlk ve hayvan srlerini baka topluluklardan zel damgalarla ayrt ederlerdi
Trk boylarna ait isimler, genellikle bu boylarn siyas ve sosyal zelliklerini ifade ederdi. rnein ; kuvvet ve salamlk ifade
edenlere Trk, Kay, Knk; boylar birliine katlanlarn saysna gre Dokuz-Ouz, On-Uygur; adam veya insan manasnda Hun;
asker ve siyas olaylar etkisiyle oluan boylar Hazar, Uygur, Sibir,Bulgar diye adlandrlmtr.
*Ordu kelimesi, Hunlar ve Gktrklerde, yer deitirebilen otal bakent anlamna gelmektedir. Ordu adnn, bakent ve ehirlere
verilmesine, yerleik hayata geen ilk Trk kavmi olan Uygurlarda rastlanr.
Balk : Uygur ehirlerine verilen ad.
Trklerde Spor:
Srek av, at yar, gre, okuluk, kl oyunu, evgen (Atl top oyunu)
Trklerde Mzik Aletleri: evgan (ngrakl sopa), Kithara (Trk Kanunu), Kopuz (Saza benzer Trk algs), Kudm (Basdavul),
Obua (zurna)

3)- ORDU:
Trk ordu tekilatn kuran Mete Han'dr. 10'lu sistem denilen tekilatlanma yaplmtr.(10 kiinin banda Onba, 100 kiinin
banda Yzba,1000 kiinin banda Binba,10.000 kiinin banda Tmenba) Bu yolla salanan kumanda zinciri sayesinde
ordunun ve halkn bir merkezden idaresi mmkn olmutur.
NOT: Bu dzen Avrupa'ya Attila ile girmitir.
Ok, yay, kement, karg, mzrak, sng, kalkan, kl balca silah aralardr.
Sava taktiinin iki nemli zellii "Sahte Ricat" ( sahte ekilme ), ve "Pusu" dur. Bu taktikle Malazgirt, Nibolu, Moha
savalar gibi savalar kazanmlardr.
- 12-
 Sava stratejileri "keif seferleri" ve "ypratc savalar" a dayanr.
Snr boylarnda tampon blgeler brakmlardr.
Askeri alanda in, Roma, Bizans, Rus, Balkan Slavlarn ve Moollar etkilemilerdir.

Trk Ordusunun balca zellikleri unlard:

Trk ordusu cretli deildi.
Trk Ordusu daimiydi. (Kadn-erkek her an savaa hazrd.)
Trk Ordusunun temeli ATLI askerlerden meydana geliyordu.

Trk Ordusunun Silahlar: Ok, yay, kement, kl, karg, sng, kalkan vb...

4)- HUKUK:
Trklerde yazl olmamakla beraber, gelimi bir hukuk anlay vard. Bu hukuk kurallarna TRE (Tre) denilirdi. Trk tresi
sert ve kesin hkmler tard. Hrsz aldnn 10 katn derdi. lm cezas yaygnd. lenen adi sularda hapis cezas sadece
10 gndr. Bunun temel nedeni, gebe yaam koullardr.
Hkmdarn bakanlk ettii ve siyasi sulara bakan yksek mahkemeye YARGU ad verilirdi.
YARGANLAR (Hkimler) idaresindeki mahkemeler ise adi sulara bakarlard.
Trk hukuku ilk kez Uygurlar dneminde yazya geirildi.

5)- DN VE NANI:
slam ncesi Trklerin din ve inanlarn u 4 grupta toplayabiliriz:

1. Tabiat Kuvvetlerine nanma: Da, aa, gl, kaya gibi varlklarn gizi glere sahip olduklarna inanrlard.
2. Atalar Klt: lm byklere ve atalara ait hatralar kutsal saylr ve sayg gsterilirdi.
3. amanizm: Kam veya aman ad verilen kiilerin, kt veya iyi ruhlarla temas saladklarn inanlarak, bunlarn byclk ve
sihir zelliklerine bavururlard. aman inanlar Anadolu'da hala varln srdrmektedir. rnein; Gelinlerin zerine buday
veya para atmak, Eikten atlamann uursuz kabul edilmesi, kurun dkmek gibi...
4. Gktanr Dini: Trklerin slamiyetten nceki dini Gktanr diniydi. Bu dine gre Trkler;
Tek bir Tanrnn evreni yarattna ve gkte oturduuna inanyorlard.
ldkten sonra dirileceklerine inandklarndan, llerini at, eyalar ve silahyla birlikte gmyorlard.
Cennet'e UMA, cehenneme ise TAMU diyorlard.
Mezarlara lleri iin YO ad verilen cenaze trenleri yapar ve ardndan yas tutarlard.

Trkler arasnda ayrca Maniheizm (Mani dini), Budizm, Musevilik, Hrstiyanlk gibi dinlerde yaylmt.

Hun Dininin zellikleri:

Da, vadi, gl gibi tabiattaki baz varlklar kutsallklarn korumaya devam etmitir.
Gk asl taplan unsur haline gelmitir. Gk iin "Tengri" kelimesini kullanmlardr.
Atalarnn ruhlarn da kutsal kabul etmilerdir. Bu nedenle atalarn mezarlarna dokunma sava sebebi saylmtr.
yi ve kt ruhlara, fal ve byye inanmlardr.
llerin kt ruhlardan kurtulmas iin uzun sre bekletmilerdir.
Cesedin kokmasn nlemek amacyla mumyalamlardr.

Gktrklerde Din:
Evrenin st ste gelen katlardan olutuuna inanlmtr.
Gk'n onyedi, yerin altnn ise yedi kattan olutuuna inanrlard. Bu ikisinin arasnda insanlarn yaad yeryz bulunurdu.
Tek tanr inancna bu dnemde ulalmtr. Btn evren gn en st katnda oturan Tanr'ya itaat ederdi.
Gktrkler Tanr'ya "Trk Tanrs" adn vererek onu milliletirmilerdir.
Tanrya; Ugan, Bayat, Ulu Yaratgan da demilerdir.
Baz kutsal saydklar yerlerde Tanr'ya dua edip, kurban kesmilerdir.
Uygurlarda Din :
nceleri amanizm' e inanmlardr
Bg Kaan dneminde Mani dinini kabul ettiler. * Orta Asya'da Trkler'de ilk kez gktanr din inanc dnda baka bir dini
kabul etmesi.
Dou Trkistan Uygurlar " Budizm " i dini inan olarak benimsediler.

BALBAL : Yaamnda yiitlik, kahramanlk gstermi kiilerin mezarlarna dikilen kabaca yontulmu ta heykellere denir. Bu
mezarn evresine lnn, salnda ldrd dman says kadar talar koyarlard. nana gre, yeniden dirilecek kii atyla
cennete gidecek, ve ldrd dmanlar sonraki yaamnda ona hizmet edeceklerdir.

KURGAN : Topran 5-6 metre altnda, zeri toprakla rtl tepecik grnmndeki mezarlardr. len kiiler bu mezarlara
sevdikleri eyalar ile birlikte gmlr. Bu ldkten sonra yaamn devam ettiine inanldnn bir gstrgrsidir.

Kam ( aman - Baks ) : Trklerin din adamlarna verdikleri isimdir. amanlar ; fala bakar, byclk yapar, gelecekten
haber verir , doktorluk yaparlard. * Dier toplumlarda olduu gibi ayrcalkl bir snf haline gelmemilerdir.

Trklerin kabul ettii dinler :

- 13-
 amanizm, Maniheizm , Musevilik , Hristiyanlk , Mazdeizm ( Zerdtlk), Budizm , slamiyet. ( ok geni bir evreye
yaylmlardr.)

6)- EKONOMK HAYAT:

HAYVANCILIK :
Temel geim kayna hayvanclktr. Trklerde AT nemlidir. At ilk Trkler evcilletirmitir. Atn etinden, stnden (KIMIZ)
de faydalanmlardr. Trkleri ok uzaklara g edebilmesinde atn da nemli pay vardr.
Gebe bir hayat yaayan Trkler belirli iki merkez arasnda (yaylak-klak) hayatlarn srdrrlerdi.
Hayvanclk temel geim kaynayd. Koyun, kei, at en ok beslenen hayvanlard. Bunun dnda sr, katr ve deve de
yetitirilirdi. Beslenme ve giyimde hayvan rnlerinden yararlanr ve bunlar satarak geimlerini salarlard.

TCARET :
lk madeni paray Trgiler kullanmtr.
Ticaret nemli bir gelir kaynayd. Trkler uzun yllar pek ve Krk Yolunu denetim altnda tutmulardr.

PEK YOLU : inden balayp Avrupaya ve bir kolu da Akdenize uzanan ticaret yolu. (lkan ve Ortaan en nemli ticaret
yoludur.)

NOT: in-Trk mcadelesinin temel nedeni pek Yoluna hakim olmakt.

KRK YOLU : Hazar-Bulgar lkelerinden balar, Altay-Sayan dalarndan pek yoluna paralel olarak ine uzanan ticaret
yoludur. Trkler bu yolun zerinde de olduklarndan sansar, samur, kunduz, vaak gibi av hayvanlarnn krklerinin ticaretini
yapyorlard.

TARIM :
Tarm da gelimiti. Arpa, buday, dar gibi tahllar yetitiriyorlard.
Tarmla ilgili ilk Trke kelimeler Saban, Yonca ve Msrdr.
Tte Kanal : Hunlar tarafndan Altay blgesinde alan sulama kanaldr. Bu kanal Gktrkler de kullanmtr.

7)- YAZI, DL VE EDEBYAT:

Trk Dili ve Yazs

Trke, Ural-Altay dilleri ailesindendir,
Trk yazsnn ilk rneine VIII. yzyl balarndan itibaren Orhun Yaztlar'nda rastlanlmaktadr. ( Bu yaztlarda grlen
Trke gelimi bir dildir.)
Trk dili, XIII. yzyl boyunca, eitli alfabelerle ifade alan buldu. Bunlarn en eskisi ve Trklere zg olan Gktrk, ikincisi ise
Uygur alfabesidir. Bunun dnda Trkler, Sod, Brahmi, Sryan , ender olarak Tibet ve in alfabelerinden baka, Arap, Kiril
ve Latin alfabelerini kullanmlardr.

Gktrk (Orhun) Alfabesi:

lk defa Orhun Nehri kysndaki kitabelerde rastland iin ORHUN ALFABES de denir.
En eski Trk yazs olma zelliini tar.
V. ve IX. yzyllar arasnda Yenisey mezar talar ve Orhun Yaztlar'nda grlmektedir.
Gktrk yazsna, karakter benzerlii dolaysyla, eski skandinav, Germen yazs (runik) na benzetilerek, "runik Trk yazs" ad
da verilir.
Gktrk harflerinin karakteri, iaretlerin esas olarak keskin dz izgilerden meydana gelmi olmas ve bitimemesidir.
Yaz sadan sola yazlr, kelimeler, aralarna st ste iki nokta konarak birbirinden ayrlr.
Orhun alfabesi 38 harften oluur. Bunlarn 4' sesli, 34' ise sessiz harflerdir.
Bu alfabenin ilk rneklerine Orhun Yaztlar'nda rastlandndan Orhun alfabesi de denilmektedir.

Uygur Alfabesi:
18 harften meydana gelir. Uygurlar bu alfabeyi Sod alfabesinden yararlanarak hazrlamlardr.
Eski Trklerin yazda kullandklar ikinci mill alfabesi Uygur alfabesidir.
Uygur yazs, Sod alfabesinden alnmtr.
Uygurlar, Sod alfabesini gelitirerek, baz kk ilave ve deiikliklerle kendilerine zg bir alfabe haline getirmilerdir.
Uygur yazs, sadan sola doru yazlrd. Alfabede 18 harf vardr ve harfler genellikle birbirleriyle bititirilir.
VIII. yzyln ilk yarsnda kullanlmaya balam, teki Trk kavimleri arasnda da yaylmtr.
X. yzyldan itibaren yerini Arap alfabesine brakmakla birlikte hemen nemini kaybetmedi.
Mool hakimiyetinin kurulmasyla (XIII. yzyl) yeniden canlanm, uzun sre Moollarn resm yazs olmutur.

slamiyet ncesi Trklerde szl edebiyat gelimitir.

SAGU : YO ad verilen cenaze trenlerinde sylenen atlardr.
KOUK : len ve elencelerde kopuz eliinde sylenen cokulu arklardr.
SAV : Ataszlerine denir.

Balca Trk Destanlar:

- 14-
 Hunlarn (Ouzlarn)--> Ouz Kaan Destan
skitlerin (Saka)------> Alper Tunga Destan
Gktrklerin----------> Ergenekon Destan
Uygurlarn------------> G ve Treyi Destanlar
Krgzlarn-------------> Manas Destan

Destanlar ve efsaneler, Trklerin slamiyet'ten nceki, adet, inan ve hayat biimleri hakknda bilgi veren zengin
kaynaklardr.

KODEKS KUMANKIIS (CODEX CUMANCUS) : Trk dili ve edebiyatnn en nemli hazinelerinden biri de Kodeks
Kumaniks (Codex Cumanicus) adl Kuman lgatidir. Kumanlar, Krm yarmadas ve Don civarndaki Cenevizlilerle yakn ticar ilikiler
kurdular. Bu ilikilerin sonucu olarak, talyan misyonerlerin kaleme aldklar bu eser; Kumanca, Latince ve Farsa olmak zere
muhtemelen XIII. yzylda yazlmtr.

ARPIN-UR TGN : Bilinen en eski Trk airidir.

Talas ve Yenisey Yaztlar :

Orhun Yaztlar'ndan baka, Talas ve Yenisey nehirleri civarnda da Trk yaztlar bulunmaktadr. Yenisey Yaztlar, Orhun
Yaztlar'ndan daha eskidir. Yaztlarn birka hari, dierleri mezar talar halindedir.

Orhun Yaztlar (Gktrk Kitabeleri):

Trklerin en eski kitabeleri VI. yzyla ait YENSEY KTABELER ile, VIII. yzyla ait ORHUN KTABELER'dir.
YOLLU TGN isimli bir Trk prensi tarafndan yazlmlardr.
VIII. yzylda dikilmi olan Orhun Yaztlar, Yadrinsef (N.M.Jadrincev) tarafndan XIX. yzylda (1889) kefedilmi, ilk olarak, 1893
ylnda Danimarkal dil bilgini Vilhelm Thomsen (Vilhem Tomsen) tarafndan okunmutur.
En nemlileri, II. Gktrk Devleti'nin nemli devlet adamlar Bilge, Kltigin ve Tonyukuk adna dikilmi olanlardr.
Yaztlarn bir yz ince olup, dier taraflar Gktrk alfabesiyle yazlmtr.
Orhun Yaztlar byk olmak zere birtakm dikili talar halindedir.

Kltigin Yazt
Bilge Kaan tarafndan, kardei Kltigin adna 732 ylnda dikilmitir.
Bu ant, birka paradan mcydana gelen birleik bir yap halindedir.
Tan her tarafnda, yukardan aa doru Gktrk alfabesiyle yazlm yazlar bulunur.
Batya bakan yznde ince yaz yer almaktadr.

Tonyukuk Yazt
ki ayr ta stun zerine, 720-725 tarihleri arasnda dikilmitir.
Yazlar soldan saa doru yazlmtr.
Burada Gktrklerin nl devlet adam Tonyukuk, nce lteri Kaan zamann anlatmakta, son olarak kendisinden
bahsederek, tler vermektedir.
Yaztn etrafnda balar krlm sekiz adet heykel bulunmaktadr.

Bilge Kaan Yazt

"....... Trk milletinin ad san yok olmasn diye babam hakan, annem hatunu ykseltmi (olan) Tanr onlara lke veren Tanr
(kendilerini) Trk milletinin ad san yok olmasn diye beni o Tanr hakan olarak (tahta) oturttu. Muhteem bir kavmin zerine
hakan olmadm. te asz, dta elbisesiz korkak ve zavall bir kavmin stne hkmdar oldum Kk kardeim Kltigin (ve iki
ad) ile szletik. Babamzn ve amcamzn kazand milletin ad san yok olmasn diye Trk milleti iin gece uyumadm. Gndz
oturmadm. Kk kardeim Kltigin ile iki ad ile lesiye kadar altm. Bu kadar cehd edip (alp) mttehit (birlik olan) milleti
ate, su (yani vahdetsiz) klmadm. Ben kendim hakan olduumda etraftaki yerlere varm olan kavim l ve bitik bir halde yayan
ve plak olarak geri geldi. Kavmi ykselteyim diye yukar (kuzey) Ouz kavmine kar, ileri (dou) Ktan,Tatab kavimlerine kar,
beri (gney) inlilere kar byk ordu (le) on iki (defa) sefer ettim, muharebe ettim. Ondan sonra Tanr buyurduu ve talim
olduu iin ksmetim olduu iin lecek olan milleti diriltip dorulttum, plak kavmi elbiseli, fakir kavmi zengin kldm, az kavmi
ok kldm.Gayr (baka) lkelerden, gayr (baka) hakanlardan daha iyi kldm. Drt taraftaki kavmi hep muti kldm. Dmansz
kldm. (Bunlar) hep bana itaat etti......."
Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara 1987, s.41-44

Bilge Kaan adna 735 ylnda dikilmitir.

Kltigin ve Bilge Kaan yaztlar, Kltigin'in atabeyi olan Prens Yollug Tegin tarafndan yazlmtr.
Yaztlarda Gktrk Devleti'nin kuruluu ve ykselii, Kltigin ve Bilge Kaan'n kahramanlklar,
baarlar anlatlmakta, Trk milletine tler verilmektedir.
Gktrk Devleti tarihi bakmndan en deerli kaynak olma zelliini tamaktadrlar.

Orhun Yaztlarnn nemi:

Trk Tarihinin ve Trk Edebiyatnn ilk yazl belgeleri olmalar bakmndan nemlidir.

- 15-
 Bu kitabelerden Trklerin o gnk yaaylarn, inanlarn reniyoruz. Ayrca kitabeler gelecekteki Trk Milleti iinde arpc
tler vermesi bakmndan nemlidirler.

8)- BLM VE SANAT:

Trkler 1 yl 365 gn 6 saat olarak hesaplayarak, 12 hayvanl Trk Takvimini oluturmulardr. (Trklerin gk bilim ile olan
ilgilerinin ak bir kantdr.)
Uygurlar tahta harflerden matbaay ve pamuktan kad yapmlardr.

Matbaa :
Kat ve bask teknii Uygurlarca bilinmekte idi. Bask tekniini (matbaa) ilk kullananlarn inliler olduu gr yannda, bir
ksm aratrmaclar da matbaann ilk nce Uygurlarda kullanld grndedirler.
Matbaann, batya yaylmasnda Uygurlarn byk rol olmutur. ( Avrupa, Moollar aracl ile XIII. yzylda
Uygur bask tekniinden haberdar olmutur.) Gutenberg matbaann mucidi deil sadece gelitiricisidir.
Uygurlar, Avrupa'dan yzyllar nce kad biliyorlard. Kad, nce Araplar,
VIII. yzylda ele geirdikleri esirlerden rendiler ve Semerkant' ta bir kat imalathanesi kurdular.
Kat, XI. yzylda Arap fetihleriyle spanya'ya, dolaysyla Avrupa'ya yaylmtr.

Madencilikte zellikle de demircilikte ileri gitmilerdir. (Kazakistan'n bakenti Alma Ata yaknlarnda bir kurgandan karlan
"Altn Adam Heykeli" Trk maden sanatnn ne kadar gelitiini gsterir.)

Ta, altn, gm stne kakmaclk, kuyumculuk (maden sanat), hal ve kilim dokumacl, gergef iilii ve adr yapma sanatlar
gelimitir.

HAYVAN USLUB : Trklerin tanabilir eyalar zerine yaptklar hareketli hayvan figrlerine verilen sanatsal terimdir.
Trk sanat, kemer tokalar, kl, haner kabzas, ss eyalar, at takmlar ani tanabilir malzemeler zerine ilenmi eitli
hayvanlarn birbiriyle mcadelesini gsteren motiflerden oluan ve dolaysyla hayvan slubu ad verilen sanat rnleriylekendini
gstermitir.

HALI Trklerin Dnya medeniyetine bir katksdr. (Altaylarda Pazrk Kurgan'nda bulunan hal dnyann en eski halsdr. Bu
hal Pazrk Hals adyla anlr.)
TRK KLTRNN EVRE KLTRLERLE MNASEBETLER:
1)- Trklerin in Kltrne Katklar:
a)- Askerlik alannda
b)- Devlet Tekilatnda
c)- At kltrnde(At evcilletirmede)
d)- Gk Tanr inancyla... inlileri etkilemilerdir.
2)- inlilerin Trkleri Etkiledii Alanlar:
a)- Tarm ve yerleik kltr
b)- Felsefe( Taoizm, Konfiys ve Budizm)
c)- Giyim ... konularnda inliler Trkleri etkilemilerdir.
3)- Trklerin Mool Kltrne Katklar:
Askerlik alannda, Devlet tekilatnda , Dil ve Alfabede (Uygurca ve Uygur Alfabesini kullandlar.), Kmz yapmay rettiler,
Trk Tresi ve geleneklerinden, Gktanr dininden etkilendiler.

IV: NTE
SLAM TARH VE MEDENYET

1. SLAMDAN NCE DNYADAK DN NANILAR

slam ncesinden deiik devletlerde farkl farkl dini inan ve anlaylar vard. Bizans Hristiyanln ORTODOKS
mezhebini benimsemiti. Ortodokslarn dini liderine PATRK denirdi. Patrik stanbul da otururdu. Hristiyanln dier byk
mezhebi KATOLK mezhebidir. Dini liderlerine PAPA denirdi. Papa ROMA ehrinde otururdu. Papalarn ok byk bir etkinlii
vard .Bazen krallardan bile fazla itibar grrlerdi. nk papa nn AFOROZ, ENTERD ve ENDLJANS ad verilen yetkileri
vard.
AFOROZ : Bir kiinin Hristiyanlk dininden karlmasdr.
ENTERD . Bir lkenin Papa tarafndan btn bir halde cezalandrlmas.
ENDLJANS :Hristiyanlarn gnahlarndan kurtulmak iin papa dan aldklar gnahtan kurtulma ,af katlardr. Bu
katlar Papa tarafndan yksek paralar karl satlrd.
ran ( Sasani ) devletinde ZERDTLK dini hakimdi. Bu dine gre iyilik ve ktlk tanrs olmak zere iki tane tanr vard.
Bu iki tanr srekli birbirleri ile sava yaparlard.nsanlar iyilik tanrsnn yannda yer almallard.yilik tanrsna destek olmak iin
srekli olarak bir ate yaklrd. Bu atein yakld yere ATEGEDE denirdi.
slam ncesi Trklerde Gk-Tanr inanc hakimdi . Gk-tanr inanc slam dininin ALLAH inanc ile ortak zellikler
tayordu .Bu ortak yn Trklerin slam dinine girmelerini kolaylatrmtr.
in de BUDZM ad verilen bir din hakimdi. Budizm dinden ok bir ahlaki felsefe nitelii tayordu .Ayn inan Japonya
da da hakimdi. Japonlarn NTOZM ad verilen bir de kendi dinleri vard. Hindistan da HNDUZM dini egemendi.

2. SLAMYETN DOUU VE YAYILII

- 16-
 Arabistan Asya ktasnn gney- bat ucunda yer alan byk bir yarmadadr.Genellikle llerle kapl bir alandr. slam ncesi
dnemde Arap yarmadasnda kurulan nemli devletler unlardr .

1. MAN DEVLET
2. SEBE DEVLET
3. HMYER DEVLET
4. GASSANLER
5. TEDMRLER
6. NABATLILAR

slam ncesi Arap yarmadasnda siyasi bir birlik yoktu .Araplar kabilelerden meydana geliyordu.Bu kabileler arasnda
srekli savalar ,kan davalar vard. Mekke ehri btn kabileler tarafndan kutsal kabul edilmiti.Her yl Mekke ehrinde
toplanr,panayrlar,elenceler yaparlard.
slam ncesi Araplar putlara tapyorlard. Araplarca kutsal saylan yzlerce put vard. Btn bu putlar Mekke deki Kabe
ierisinde yer alyordu.( Kabe slam ncesi de Araplar tarafndan kutsal kabul ediliyordu. )
slam ncesi Arap toplumunda kadnn hibir deeri yoktu. Halk gebe ve ehirli olmak zere ikiye ayrlmt.

HZ. MUHAMMED N HAYATI

HZ. Muhammed 571 ylnda Mekke ehrinde dnyaya geldi.Babasnn ad ABDULLAH , annesinin ad AMNE dir. Hz.
Muhammed kk yata nce babasn daha sonra da annesini kaybetti.nce dedesi ABDLMUTTALB , o da lnce amcas EBU
TALB in yannda kald.Amcas ile beraber ticaretle urat. Kk yandan itibaren evresinde doruluu,gvenirlilii ile in
kazand. Kendisi evresindeki insanlar gibi putlara hi ilgi duymuyor,sk sk HRA dana kp yalnz kalyordu.
Yine byle bir zamanda Hira marasnda dnceler ierisinde iken vahiy melei Cebrail ilk vahyi getirdi.(Yaradan
Rabbi!nin ad ile oku!-Alak Sresi).Bu ekilde Hz.Muhammedin peygamberlik sreci balam oldu. Hz. Muhammede ilk inananlar
Hz.Hatice, Hz.Ali, Hz.Ebu Bekir, ve Hz. Zeyd oldu. Ancak yeni gelen din (slam) Mekkeliler tarafndan hi ho karlanmad. nk
slam dini kendi dinleri putperestlik ile hi benzemiyordu.Atalarnn dinine byk bir ballk duyan Araplar Hz.Muhammed e ve
yeni dine iddetle kar geldiler. Bu kar gelme zamanla Mslmanlara kar iddete dnt.Bunun zerine Hz.Muhammed
Mslmanlara hicret (g) emrini verdi. 615 ylnda Mslmanlar nce Habeistana basklar artnca da 622 ylnda Mekkeyi terk
ederek Medine ehrine hicret(g) ettiler. Hicret ten sonra Medine slamiyetin merkezi durumuna geldi.

HCERETN NEM:
1.Hicret slamn kurtuluu oldu.
2.slamiyetin yaylmas iin uygun bir ortam dodu.
3.Medine de slam Devleti kuruldu.
4. Hicret , Hz.mer dneminde takvim balangc olarak kabul edildi.(Hicri takvim)
5.Mekkeden g edenler (Muhacir) ile Medineli Mslmanlar ( Ensar) karde ilan edildi.
6. slam Devletinin ilk anayasas ilan edildi.

BEDR SAVAI (624)

Nedeni: Mekkelilere ait bir ticaret kervan Mslmanlarca ele geirilmek istenmiti. Bu ekilde Mslmanlarn Hicret esnasnda
Mekkede braktklar malarn karl alnacakt. Bu durum iki taraf kar karya getirdi.
Sonular:
1.Bedir sava Mslmanlarn kazand ilk askeri zaferdir.
2.Mslmanlarn kendilerine olan gvenleri artmtr.
3.am ticaret yolu Mslmanlarn eline gemitir.
4.Mekkeli esirlerden okuma-yazma bilenler 10 Mslman a okuma-yazma retme karlnda serbest brakldlar.

UHUD SAVAI (625)

Nedenleri:
1.Mekkelilerin Bedir savann intikamn alma istekleri.
Mekkelilerin Medine ehrine doru gelmeleri zerine iki taraf Uhud da eteklerinde kar karya geldiler. Savan
balangcnda Mslmanlar stn iken Peygamber tarafndan grevlendirilen okularn yerlerini terk etmeleri savan
kaybedilmesine yol amtr.
Sonular:
1.Mekkeliler savatan galip gelmelerine ramen kesin bir sonu elde edemediler.
2.Okularn yerlerini terk etmeleri savan kaybedilmesine yol amt. Bu durum Peygamberin emirlerine uymann ne kadar nemli
olduunu gsterdi.

HENDEK SAVAI(627)
Nedenleri:
1.Uhud savandan sonra Medine den karlan Yahudilerin Mekkelileri srekli kkrtmalar.
2.Mekkelilerin Mslmanlara kesin bir darbe vurma istekleri.
Kalabalk bir ordu ile harekete geen Mekkelilere kar Medine ehrinin savunulmasna karar verildi. Salman- Farisi adnda bir
ranl Mslmann nerisi ile ehrin etrafna hendekler kazld. Mekkeliler bu hendekleri aamadlar ve bir sonu alamadan geri
dndler.
Sonular.

- 17-
1.Bu sava Mekkelilerin Mslmanlar zerine yaptklar son saldr olmutur.Bundan sonra Mslmanlar saldr ,Mekkeliler savunma
konumuna gemitir.
2.Medine evresindeki bir ok Arap kabilesi Mslman olmutur.

HUDEYBYE BARII(628)
628 ylnda Mslmanlar Mekkede bulunan Kabeyi ziyaret etmek istediler.Mekkeliler bu durum karsnda tedirgin
oldular ve ziyarete izin vermek istemediler. Bunu zerine taraflar arasnda Hudeybiye Antlamas imzaland.
1.Her iki taraf istedikleri kabileler ile ittifak yapabilecekler. Ancak askeri yardm yapmayacaklard.
2.Mslmanlar o yl Kabeyi ziyaret etmeyecekler,ertesi yl ziyaret yapacaklar.
3.Mslman olan Mekkeli genler ailesinin izni olmadan Medineye alnmayacak, Mekkeye snanlar ise geri verilmeyecekti.
4.Bar on yl sre ile geerli olacakt.

NEM: Bu antlama ile Mekkeliler Mslmanlar hukuken tanm oldular.

HAYBERN FETH (629)

Hayberde yaayan Yahudiler Mslmanlar aleyhine iler yapyorlar, slam ktlyorlard.Bunun zerine Burann fethine karar
verildi. Hayber kalesi Yahudilerden alnd.
NEM : Hayberin fethi ile am ticaret yolunun kontrol Mslmanlarn eline gemi ve gvenlii salanmtr.
MUTE SAVAI (629)

Mslmanlar ile Bizansllar arasnda yaplan ilk savatr.ok kalabalk olan Bizans ordusu karsnda Mslmanlar bir sonu elde
edemediler.

MEKKENN FETH (630)

Mekkelilerin Hudeybiye Barn bozmalar zerine Mekkenin fethine karar verildi. Mekke ehri hibir kar koyma
grmeden ksa srede ele geirildi. Mekkenin fethi ile Arap yarmadasnn tamam ksa srede Mslmanlarn kontrolne girdi.

HUNEYN SAVAI (631)

Mekkenin fethinden sonra slam benimsemeyen Arap kabileleri Mekkenin dnda toplandlar. Mslmanlar ve Putperest Arap
kabileleri arasnda yaplna bu sava Mslmanlar kazand ve ardndan Taif ehri de kuatld ancak alnamad.Bir sre sonra Taif
halk kendi istekleri ile Mslman oldular.

TEBK SEFER (631)

Bizans mparatoru Herakliusun byk bir ordu ile Arabistana geldii haberi zerine Hz. Muhammed Tebk e doru sefere kt.
Ancak haberin doru olmad anlald. Tebk Seferi Hz. Muhammedin son seferi olmutur.

Hz.Muhammed son bir kez Mekkede kalabalk bir Mslman kitlesine VEDA HUTBESN syledi. 632 ylnda Medinede vefat
etti. Hz.Muhammed vefat ettii yere gmld. Medine ehrindeki peygamberimizin bu mezarna Ravza-i Mutahhare denir.

DRT HALFE DNEM

Hz. Muhammed vefat edince Mslmanlarn bana sras ile Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ,Hz. Osman ve Hz. Ali geti .te
bu dneme drt halife dnemi (Hulefa-i Raidin ) denir.

1. HZ. EBU BEKR DNEM (632-634)

a.Yalanc peygamberlerle mcadele edildi.
b.Kuran- Kerim kitap haline getirildi.

c.lk kez Arap yarmadasnn dnda fetihler yaplmaya baland.

2.HZ. MER DNEM (634-644)

Hz. Ebu Bekir lmeden nce Hz. merin halife olmasn istemiti. O nun lm ile Hz. mer ikinci halife oldu. Hz. mer dneminin
nemli olaylar unlardr.
a) Bizans Devleti ile YERMK SAVAI yapld ve Suriye ve Filistin fethedildi.
b) randa kurulu olan Sasani Devleti ile Kadisiye ve Nihavend savalar yapld ve ran fethedildi.
c) Kuzey Afrikada Msr, Libya blgesi fethedildi.
d) slam Devleti douda Horasan,batda Libya , kuzeyde Kafkasyaya kadar geniledi.
e) lk divan tekilat oluturuldu.
f) lke eyalet ve illere ayrld.
g) lk adli tekilat yaps oluturuldu.
h) Fethedilen lkelerde srekli ordugahlar kuruldu.
i) Hicri takvim kullanlmaya baland.

3.HZ. OSMAN DNEM (644-656)

- 18-
 slam ordular Ceyhun nehrini aarak Trklerle kar karya geldiler.( Orta Asya da Trge Trkleri, Kafkasyada
Hazar Trkleri ile)
Kuzey Afrikann fethine devam edildi .Tunus ele geirildi.
slam Devletinin ilk donanmas Hz. Osman dneminde kuruldu.( am Valisi Muaviye tarafndan)
Hz. Ebu Bekir dneminde kitap haline getirilen Kuran- Kerim slam Devletinin snrlarnn genilemesi ve Mslmanlarn
saysnn artmas ile zorunlu olarak oaltld.
Hz Osman Emevi kabilesine mensup birisiydi. Bu yzden devletin nemli grevlerine hep Emevi kabilesinden olanlar getirildi.Bu
durum dier kabileler arasnda huzursuzlua yol at ve Hz. Osman bir suikast ile ldrld.

4.HZ. AL DNEM (656-661 )

Drt halife dneminin son halifesi olan Hz. Ali dneminde Mslmanlar arasnda ikilikler kmaya balad. Bata am valisi
Muaviye, Hz. Aye ,Talha ve Zbeyr olmak zere bir ok kii Hz. Ali nin halifeliini kabul etmediler. slam dnyas Hz. Ali
taraftarlar ve dierleri olmak zeere ikiye ayrld. Bu durum kanlmaz olarak savalara yol at. Mslmanlar arasnda yaplna ilk
sava Cemel Vakas (Deve olay ) denilen savatr. Bu savata Hz. Ali taraftarlar stn geldi ve sava kazandlar. H:z
Aye esir alnd ve Medineye gnderildi. Bu savatan sonra am Valisi olan Muaviye ile Hz. Ali birbirlerine rakip oldular. ki
taraf arasnda Sffn Sava yapld Bu savanda kesin bir galibi olmaynca taraflar Hakeme bavurmak iin karar aldlar.
Sorun bir kez de taraflarn hakemleri arasnda grld.Taraflarn hakemleri;sorunun ancak her iki tarafndan halifelikten
vazgemesi ile zlecei konusunda anlatlar. Ancak Muaviyenin hakemi bir hile yaparak Muaviyeyi tekrar halife ilan edince
taraflar arasndaki sorun daha da byd.
slam dnyasnn bu duruma dmesi baz Mslmanlarn her iki tarafada dman olmasna sebeb oldu. Hariciler
adnda yeni bir grup daha kt. Haricilere gre Mslmanlarn bu duruma gelmesinde Hem Hz.Ali hem de Muaviye sorumlu idi. Her
ikisi birden ldrlrse sorun zlrd.Hariciler bu dncelerini gerekletirmek iin harekete getiler. Hz. Ali bir suikastla
ldrld. Muaviye yaralanp kurtuldu. Hz. Ali nin lm ile de drt halife dnemi bitmi oldu.

EMEVLER DNEM (661- 750 )

1. MUAVYE DNEM
Hz. Alinin lm ile Muaviye slam Devletinin bana halifesi oldu. Muaviye Emevi kabilesinden olduu iin Muaviye ve daha sonra
kendi soyundan gelen halifeler dnemine Emeviler dnemi denir. Muaviye halife olmakla birlikte tam anlam ile rahat deildi.
nk Hz. Ali nin olu Hz. Hasan harekete gemiti. Mslmanlar arasnda yeniden bir sava ortam oluuyordu. Ancak Hz. Hasan
Mslmanlar arasnda yeni bir savan olmasn istemediinden Muaviye ye baz artlar ne srerek savatan ekildi. Buna gre
Muaviye lnce yerine Hz. Hasann kardei Hz. Hseyin halife olacakt. Muaviye bu teklifi kabul etti.
Muaviye dneminde bir taraftan i karklklar olurken dier taraftan fetih hareketleri hzn kesmeden devam
ediyordu. Rodos ve Girit adalarna seferler yapld. stanbul ilk defa slam donanmas tarafndan kuatld. Ancak stanbul un
kaln surlar ve suda da yanan grejuva atei sayesinde kuatmadan kurtuldu.

2.YEZD DNEM
Muaviye daha lmeden olu Yezidi halife ilan etti. Hz. Hasan ile yapm olduu antlamaya uymad. Bunun zerine Hz. Hseyin
harekete geti. Kk bir grupla Kufe ehrine doru yola kt. Ancak Kerbela ehri yaknlarnda Yezidin ordusu tarafndan
kuatld ,direnmesi zerine etrafndakilerle beraber ldrld. Hz. Hseyinin ldrlmesi slam Dnyasndaki ayrlklar daha da
arttrd. Hz.Ali taraftarlar Ayrlarak mezhebini kurdular.

3. ABDLMELK DNEM
Halife Abdlmelik i karklklar giderdikten sonra fetih hareketlerine devam etti. Arapa resmi dil olarak ilan edildi.
lk slam paras bu dnemde bastrld.

4. VELD DNEM
Halife Velid dneminde fetih hareketleri daha da hzland.slam ordular bir taraftan Orta Asyada fetihler yaparken dier
taraftan kuzey Afrikann fethi tamamlanm slam ordular Cebelitarik boazn geerek spanyaya girmiti. Tarik Bin Ziyad
komutasndaki slam ordular ksa srede spanyay fethettiler.
Puvatya Sava:
spanyay fetheden slam ordular Pirene Dalarn aarak Fransa ya girmeye baladlar. Bunu zerine Arap-slam
ordusu ile Frank ordusu kar karya geldi. ki taraf arasnda yaplan Puvatya Savan Frank ordusu kazand ve Mslman
Araplarn Avrupa daki fetih hareketi durmutu. Yenilen Mslman Arap ordusu Fransadan geri ekildi ve spanya da kald.
Yaklak 90 yl sren Emevi hanedan Horasanl Ebu Mslimin balatt bir ayaklanma sonucunda ykld ve yerine
Abbasi hanedan kuruldu.

EMEVLERN YIKILI SEBEBLER

1. Emevilerin Arap olmayan Mslmanlara deer vermemeleri,Araplar stn grmeleri. (Arap olmayan Mslmanlara Mevali
diyorlard.)
2. nemli grevlere Emevi ailesinden olanlarn getirilmesi ve bu durum sonucu oluan Arap kabileleri arasndaki huzursuzluk.
3. Emevi ailesi arasndaki geimsizlikler.
4. Fetihlerin durmas.
5. Hz.Ali taraftarlarnn ( iiler) almalar.
6. Hz. Abbasn soyundan gelenlerin almalar(Hz.Abbas peygamberimizin amcasdr.)

- 19-
 EMEVLER DNEMNN GENEL ZELLKLER
1. Emeviler dneminde snrlar douda Seyhun nehrine batda Atlas okyanusuna , kuzeyde pirene dalarna ve Anadolu ilerine
kadar genilemiti.
2. Emeviler dneminde slam kltr ve uygarlnn temelleri atld.
3. Emeviler devrinde halifelik babadan oula gemeye balad ve halifelik bir saltanata dnt.
4. Trklerle Araplar arasnda iddetli mcadeleler yapld.( Emevilerin Araplk politikas bunda etkili olmutur.)
5. lke ynetimi eyaletlere blnmtr.

ENDLS EMEV DEVLET(756-1031)

Emeviler hanedan sona erince, Abbasilerin elinden kaan Halife Hiamn torunu Abdurrahman Endlse (spanyaya)
gelerek burada Endls emevi Devletini kurdu.
Endls Emevi Devleti bulunduklar corafya gerei toprak geniletme ,fetih yapmaktan ok ,bilim ,kltr,sanat
alanlarnda almalar yaptlar ve bu konularda olduka ileri gittiler. Bakenti Kurtuba olan byk bir bilim,kltr,sanat merkezi
durumuna geldiler. Avrupadan birok renci Endlse gelerek renim yapyorlard.Avrupallar birok eyi de Endls
Emevilerinden rendiler.Avrupa kltr ve medeniyetinin oluumunda Endls Emevilerinin katks tartlmaz bir gerektir.
III:Abdurrahman dneminde en gl zamann yaayan Endls Emevi Devleti i karklklar ve Hristiyan spanya krallklarnn
basklar sonucunda ykld. Endls Emevilerinin yerine birok beylik kuruldu. Bunlar arasnda en nemlisi Beni Ahmer Devletidir.

BEN AHMER DEVLLET

Endls Emevileri yklnca bakenti Grnata olarak kurulan bir beyliktir. Bir bakma Endls Emevileri nin devam da
saylabilir. Bakenti Grnata olduu iin bu devlete Grnata slam Devleti de denmektedir. Beni Ahmer Devleti dneminde de
spanya da Mslmanlar yksek bir kltr,sanat ,bilim merkezi olmaya devam etmitir. Kuzeydeki Hristiyan krallklar glenince
Beni Ahmer Devleti daha fazla varln srdremedi ve ykld.(1492) Yaklak 800 yl sren slam hakimiyeti bu ekilde sona
ermi oldu .spanyollar igal ettikleri yerde her eyi yakp yktlar, Mslmanlar ve Yahudileri ldrmeye baladlar. Osmanl
Devleti zor durumda kalan Mslman ve Yahudilere yardm etti.Oru Reis ve Hzr Reis komutasndaki gemiler spanya da birok
Yahudi ve Mslman lmden kurtard.

ABBASLER (750-1228 )
Emevilerin yklmas ile slam Devletinde Abbasiler dnemi balam oldu. lk Abbasi halifesi Ebul Abbas Abdullah oldu.
Ebul Abbasn lmnden sonra halife olan Ebu Cafer El Mansur Badat ehrini kurarak Devletin merkezini buraya tad.
( Emeviler dneminde devletin merkezi am ehri idi.) Ancak Abbasiler en gl dnemini halife Harun Reid ve oullar ( Emin,
Memun, Mutasm ) dneminde yaamtr.
Harun Reidden sonra halife olan Memun dneminde Trklerin slam devletindeki etkinliide yava yava artmaya
balad. Trkler arasnda slam Dini hzla yaylmaya balad. Emevileri aksine Abbasilerin Trklere hogr ile yaklamalar
,ayrmclk yapmamalar,Trk-Arap ilikilerin dzeltmi ve slam Dini Trkler arasnda yaylmaya balamtr. Halife Mutasim
dneminde Trklerin slam Devletindeki etkinlii daha da artt.Trklerden ordular oluturulmaya baland. Trk ordusu iin
Badat yaknlarnda Samerra ehri kuruldu.
Abbasiler dneminde bilimsel alanda almalar hzla devam etti.Eski Yunan, Sryani,Hint,ran gibi medeniyetlere ait
eserler Arapaya tercme edilerek ,bu medeniyetlere ait birikimler slam Medeniyetine geti. Mslmanlar rendikleri bu
bilgilere yenilerini ekleyerek daha da gelitirdiler.
Halife Mutasmn lmnden sonra Abbasi devleti giderek gcn kaybetti,bir sre sonra da paraland.Abbasi Devleti
topraklar zerinde Tavaif-i Muluk ad verilen devletler kuruldu. Abbasi Devletinin yerine kurulan bu devletlerin isimleri ve
kurulduklar yerler unlardr.

1.Tolunoullar: Msr
2.hitler(Akitler): Msr
3.drisoullar: Fas
4.Aglebiler:Tunus,Cezayir
5.Fatimiler:Msr
6.Tahiroullar:ran,Horasan
7.Saffariler:rann Sistan blgesi
8.Samanoullar:Horasan,Maverunnehir
9.Bveyhoullar:ran

Byk Seluklu Devleti dneminde Trk Hkmdarlar Abbasi halifelerine sahip kmlar ve zellikle ii
Bveyhoullarna kar korumulard. Byk Seluklu Devleti yklnca Abbasilerde en nemli destekilerini kaybettiler. 1258
ylnda Mool Hkmdar Hlagu Han Badat ele geirip Abbasilere son verdi. Moollarn elinden kurtulan Abbasi ailesine mensup
kiiler Msra katlar ve orada Memluklarn egemenliinde halifeliklerini devam ettirdiler. 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim Msr
alnca halifelik Trklere gemi oldu. Abbasi halifelii de tamamen sona erdi.
Yukardaki konulardan da anlald gibi Emeviler dneminde ok kt olan ve srekli savalar yaplan Trk Arap
ilikileri Abbasilerle birlikte dzelmeye balamt.Abbasilerin Araplk politikas yapmamalar,Trklere deer vermeleri bunda
byk bir etken olmutur. zellikle Talas sava Trk-Arap ilikilerinin dzelmesinde bir dnm noktas olmutur.

TALAS SAVAI (751 )

7. Yzylda Trklerin Orta Asya da ki etkinlikleri azalmt.Gktrk Devleti inliler tarafndan yklm ve inliler btn
Orta Asyaya hakim olmulard. Doudan gelen inliler ile Batdan gelen Mslman Araplar Orta Asya da kar karya geldiler.
- 20-
inliler ve Araplar arasndaki bu mcadele Trklerin de kaderini etkiliyordu. Trkler bu savata Araplara destek verdiler ve Talas
savan Araplarn kazanmasn saladlar. Talas sava sonucunda;
a.Trk-Arap ilikileri dzeldi.
b.slam Dini Trkler arasnda hzla yaylmaya balad.( lk Mslman olan Trk boylar ,Karluk, Yama ve iil
Trkleridir.)
c. inlilerin orta Asya da ki Egemenlikleri sona erdi.

SLAM KLTR VE MEDENYET

slam kltr ve medeniyeti deyince bunu sadece Araplara veya dier Mslmanlar ait bir kltr ve medeniyet olarak
dnmek yanl olur. slam medeniyeti ierisinde bir ok medeniyetin katks vardr. Fetihler yolu ile Mslmanlar,ran, Hint,
Yunan,Helen, Msr, Sryani, Bizans gibi kkl ve zengin medeniyetlerle karlamlard. Btn bu medeniyetlerden birok yeni
kavram renen Mslmanlar bunlara yenisini katarak daha gl bir medeniyetin oluumunu( slam Medeniyeti) saladlar. Btn
bunlar bize slam medeniyeti ierisinde birok medeniyetin etkisi olduunu gstermektedir. Trkler slam medeniyetini Cihan
umul bir hale ( btn dnya da etkili, uluslar aras boyutta) getirmilerdir.
slam medeniyetinin balca unsurlar unlardr.

A. DEVLET YNETM
slam Devletinin devlet tekilat yaps ilk defa Hz. mer dneminde oluturulmutur.Yine ilk devlet hazinesi olan
( Beytl Mal ) Hz. mer dneminde oluturulan bir dier tekilat yapsdr. Emevilerle birlikte slam Devletinin snrlar ok
geniledii iin lke eyaletlere blnd. Abbasilerle birlikte devlet ynetimine Vezirlik, Divan gibi tekilatlar da eklenmitir.
Divan da devlet ileri grlp karara varlyordu. Divan deiik blmlerden oluuyordu.Her blm kendisine ait ilerle ilgilenirdi.
slam Devletinin ilk bakenti Medine idi.Hz.Ali dneminde Kufe bakent oldu.Emeviler dneminde am, Abbasiler
dneminde Badat bakent oldu.
lk adli tekilat yaps yine Hz. mer dneminde oluturulmutur. Dini ve hukuki sorunlar mahkemelerde Kadlar
tarafndan karara balanrd. Dini ve hukuki sorunlar slam fkhna gre karara balanrd.

B. ORDU
slamn ilk yllarnda dzenli bir ordu yoktu .Eli silah tutan herkez asker saylrd.slam Devletinin bymesi ile beraber
dzenli bir orduya ihtiya duyuldu. lk dzenli slam ordusu da yine Hz. mer dneminde oluturuldu. HZ. Osman dneminde am
valisi Muaviye tarafndan lk slam donanmas kuruldu.slam Devletinin nemli merkezlerinde srekli ordu bulundurmak lk
gvenlii asndan zorunlu idi. Bunun iin lkenin deiik yerlerinde ordugahlar(orduehir) kuruldu.
Abbasilerle birlikte slam Ordularnda Trklerin etkinlii artmaya balad. Zamanla btn askeri iler Trklerin eline
geti. Trkler slam dinine ilk nce askeri adan hizmet ettiler.

C.SOSYAL VE EKONOMK HAYAT:

Emeviler dneminde slam Devletinde yaayana halk drt ayr snfa ayrlmt. Bunlar:
a.Mslman Araplar
b. Arap olmayan Mslmanlar
c. Mslman olmayanlar( Gayr-i Mslimler,Hristiyanlar,Yahudiler)
d. Kleler
Abbasilerle birlikte bu snflama e inmi ,Mslmanlar arasndaki ayrm ortadan kalkmtr.
slam Devletinin devlet hazinesine Beytl Mal deniyordu. Beytl Maln balca gelir kaynaklar unlard.
a. r: Mslmanlardan alnan onda bir toprak vergisine denir.
b. Hara ve Cizye : Mslman olmayanlardan alnan toprak vergisine hara , salkl gayri mslim erkeklerden askerlik
karl alnan vergiye de cizye deniyordu.
c. Zekat ve sadaka: Mslmanlar zekat ve sadakay devlete veriyordu. Devlet bu zekat ve sadakay ihtiya sahiplerine
datyordu.
d. Ganimet . Savalarda elde edilen ganimetin bete biri devlet hazinesine aitti.
e.Dier gelirler : Vergi, gmrk,maden,tuz vb....
slam Devletin de ilk para Emevi halifesi Addulmelik dneminde baslmt. Altn paraya dinar ,gm paraya dirhem
deniyordu.

. YAZI DL VE EDEBYAT
Sami dil gurubundan olan Arapa olduka zengin bir dildi. slam dininin yaylmas ve yaplan fetihler sonucunda Arapa,
btn slam dnyasnn ortak bir dili haline geldi.Arapann ortak bir dil durumuna gelmesinde,Arapann Kuran dili olmas ve
ibadetlerin Arapa olarak yaplmasnn byk bir nemi vard.-Emevi halifesi Abdulmelik zamannda Arapa devletin Resmi dili
haline getirildi. Zamanla Arapa daha da gelierek bilim ve edebiyat dili haline geldi.Arap olmayan Mslmanlarda bilimsel
eserlerinin Arapa olarak yazmaya baladlar. Okullarda Arapa eitim yaygnlat. Trklerde Arapa dan olduka fazla
etkilenmilerdir.slam dinine girile birlikte Arap alfabesi kabul edilmi,Arapa dan birok kelime Trkeye girmitir.
slam ncesinde Araplarda yazl bir edebiyat yoktu.iir ve gzel sz syleme( Belegat ) sanatlar gelimiti. Bu durum
daha sonra da devam etmitir.Arap edebiyatnn gelimesinde Peygamberimizin hayatn anlatan ( siyer ) ve savalarn anlatan
( megazi ) adl eserlerin byk nemi vardr.

D. BLM

- 21-
 slam Dnyasnda bilimsel alanda ilk gelimeler Emevilerle birlikte balad. Bu dnemde ran,Hint, Sryani,,Yunan
dillerinden birok eser Arapaya tercme edildi. Tercme faaliyetleri Abbasiler dneminde da ha younlat.Tercme faaliyetleri
sonucunda eski medeniyetlere ait nemli bilgiler slam Dnyasna giriyor ve Mslman bilginler bu bilgilere kendi bilgilerini de
katarak yeni ve daha gelimi bir bilim ortaya karyorlard. slam Dnyasndan bilimsel faaliyet konusunda Endls Emevileri bir
hayli ne kmlar ve ba ekmilerdir.Bata Badat ve Kurtuba ehirleri olmak zere slam Dnyasnn birok yerinde
ktphaneler ve medreseler ( niversite) almt. 8. Yzyl ile 12. yzyllar arasnda dnyada bilimsel faaliyet alannda slam
dnyas bir numara olma zellii tamtr. Avrupallar kendi medeniyetlerini Mslmanlardan rendikleri sayesinde
kurmulardr.Avrupa da meydana gelen rnesans ve reform hareketlerinde slam medeniyetinin byk bir katks vardr.
Trklerde slam medeniyetinin geliimine byk katklarda bulunmulardr.
slam kltr ve medeniyetinde bilimler iki genel gruba ayrlmt. Bunlar:

1.slami Bilimler
a.Tefsir:Kuran ayetlerini aklayan ve yorumlayan bilim daldr. Kuran aklayan kiilere de (Mfessir) denir. Tefsir
alannda ortaya konan balca nemli bilim adamlar unlardr;
1.Taberi
2. Zemaheri
3.bnl Arabi
4. Fahruddin Razi
5. bn-i Kesir
b.Kraat: Kuran- Kerimin doru okunmas reten ve aklayan bilim daldr.

c. Fkh: slam Hukukuna denir. slam hukuk bilginlerine de ( fakih ) denir. Fakihlerin verdikleri kararlara da (Fetva )
denir. Mahkemelerde grlen davalar,devlet ileri hep fetvalara gre uygulanrd. Fkh alannda nemli almalar yapan balca
nemli fakihler unlardr:
1. Ebu Hanife 2. mam Malik 3. mam afii 4. bn-i Hanbel

d.Kelam: man ve inan esaslarn delileri ile birlikte aklayan bilim daldr. Kelam konusunda en nemli isimler mam
El Gazali ve bnl Arabi dir.

e.Hadis; Peygamberimizin szlerini, kaynaklar ile beraber ortaya sunan bilim daldr.Hadis bilimi peygamberimize ait
szleri kaynaklarna inerek aratrr, toplar , yanl ve dorular birbirinden ayrmak iin alr. Hadis Mslmanlarn Kuran-
Kerimden sonra bavurduklar ikinci nemli kaynaktr. Hadis bilimi konusunda almlar yapan balca bilginler unlardr.
1.mam Buhari 2.mam Tirmizi 3. mam Mslim 4.Malik bin Enes

2.Akli ( pozitif ) Bilimler

Tp,matematik, astronomi, kimya, felsefe tarih, corafya gibi bilim dallarna denir. Mslmanlar zellikle halife Harun Reid ve
Memun dneminde tercme faaliyetleri sayesinde birok bilgiyi renmiler ve bu bilgileri gelitirmilerdi. Bu dnemde slam
Dnyas Bilim alannda olduka ileri gitmi ve her alanda birok bilim adam yetimitir. Akli bilimlerde yetien balca nemli bilim
adamlar unlardr:

1.Tp:Ebu Bekir er-Razi , bn-i Sina

2.Matematik: Harezmi , bn-i Cemid, Biruni , mer Hayyam.
3.Kimya: Cebir bin Hayyan, El-Maksidi
4.Felsefe : Farabi, El- Kindi.
5.Astronomi : El- Battani, Ali Kuu.
6.Tarih : Mesudi, Taberi, bn-i Haldun.
7.Corafya : bn-i Batuta, bn-i Havkal.

E. ETM-RETM
slam dini eitime, bilgiye ok byk nem veriyordu. Kurann ilk ayetinin oku olmas , ve dier pek ok ayet ve
peygamberimizin hadisleri bu konuyu aka gstermektedir.Eitim-retim alannda en byk gelime Abbasiler dneminde oldu.
Camiler eitim-retim almalarnda yetersiz kalnca bunlarn yanna okullar almaya baland. Halife Memun zamannda
Badatta ( Beyt l Hikme ) adnda ilk yksek renim kurumu ald. X. yzylda ilk medreseler almaya baland. slam
dnyasnda ilk byk medreseyi Trkler kurdu. Alparslann veziri Nizaml- Mlk tarafndan Badat kurulan bu medreseye
kurucusundan dolay Nizamiye medreseleri ad verilmitir. Nizamiye medreseleri rnek alnarak slam Dnyasnn birok yerinde
yeni medreseler almtr.

F. SANAT
slam Dinini yaymak iin yaplan fetihler ayn zamanda slam sanatnn gelimesini de salamtr. nk fethedilen
lkelerdeki sanat anlay slam sanatn da etkiliyordu. Bunun sonucunda farkl sanat anlaylarndan oluan yeni ve daha gelimi
bir slam sanat ortaya km oldu.
slam sanatnda en byk gelime mimari alanda olmutur.slam Devletinin her yerine camiler ,medreseler,kprler
,hanlar, kervansaraylar yaplmtr.mimari eserlerde kubbe ve kemer kavramlar Trklerden Araplara geti ve eserlerde
kullanlmaya baland.Camilerde mihrap,minare ve adrvan gibi yaplar ilk olarak Emeviler zamannda kullanlmaya balanmtr.
slam sanatnda gelien belli bal sanat dallar unlardr:

- 22-
 1.Mimari
2.Minyatr
3. Hat ( Gzel yaz )
4. Tezhip
5. Oymaclk
6. Kakmaclk
7.Sedef ilemecilii
8.inicilik.

TRK DNYASI- 1
(X-XIII YZYILLAR ARASI)
1.Trklerin slam Dinine Girmeleri
Hz. Osman dneminde balayan Trk-Arap ilikileri zellikle Emeviler dneminde olumsuz bir yn izliyordu.Emevilerin
Araplk politikalar bunda ok etkili oluyordu.Emeviler dneminde slamiyet Trkler arasnda fazla yaylmyordu.Abbasilerle
birlikte Trk-Arap ilikileri dzelmeye balad.Halife Memun ve Mutasim dneminde balayan bu olumlu gelime sonucunda
,Trkler arasnda slam dini hzl yaylmaya balad.Trkler kitleler halinde slam Dinine girmeye baladlar. zellikle 751 ylnda
yaplan Talas sava bu olumlu gelimede nemli bir etkiye sahiptir. ( Talas sava daha nce aklanmt.)
Trklerin slam Dinine hzla girmelerinde eski Trk dininde yer alan Gk-Tanr inanc,cennet-cehennem kavramlar,
kurban kesme, cihat dncesi gibi benzer olgularn olmas etkili olmutur. lk Mslman olan Karluk, Yama ve iil Trklerini
daha sonra Ouz Trkleri takip etmi , Ouz Trklerinin slam dinine girileri ile Trklerin slam Dnyasndaki etkinlikleri
artmaya balamtr.( Ouz Trkleri slam dinine girdikten sonra Trkmen adn almlardr.)

2.Trklerin slam Dinine Hizmetleri

a) slamiyet daha geni bir alana yayld.
b) Trkler slam Dnyasnn koruyuculuunu samimi bir ekilde stlendiler. ( Bizans ve hal saldrlarna kar )
c) slam medeniyetinin geliip yaygnlamasnda etkili oldular. ( slam Medeniyetinin geliiminde Trk bilim adamlarnn da
nemli bir rol vardr. bn-i Sina, Biruni, Harezmi, Farabi Vb..)
d) slamiyetin yaylmasnda da etkili oldular ve slamiyeti geni blgelere yaydlar.
(Pakistan,Hindistan,Banglade,Afganistan,Balkanlar)
e) Halifelii koruyarak devam etmesini saladlar.
Grld gibi Trkler slam Dinine girile birlikte bata askeri olmak zere kltr ,sanat ve bilim alannda ok byk
katklarda bulunmulardr. slam Medeniyetinin dnya apnda etki gstermesinde en byk pay Trklere aittir.
NOT 1 : slamiyet Trklerin milli karakterlerini korumalarn salamtr.Hristiyan ya da Budist olan Trkler zamanla
benliklerini kaybettikleri halde ,Mslman Trkler , Trk olma zelliini korumulardr. ( Hatta Trk ve slam kelimeleri ayrlmaz
bir btn olarak kabul edilmitir. Mslman Trkler, Mslman olmayan Trkleri ,Trk olarak kabul etmemilerdir.)
NOT 2 : Mslman Trklerin kurduu ilk devlet Tolunoullar, slamiyeti sonradan resmi din olarak kabul eden ilk Trk
Devletleri de dil ( Volga ) Bulgarlar ve Karahanllardr.

TRK SLAM DEVLETLER

1.TOLUNOULLARI
Msrda kurulan ilk Mslman-Trk Devletidir. Kurucusu Tolunolu Ahmet tir.
2.HDLER ( AKTLER )
Msrda kurulan ikinci Mslman Trk Devletidir. Kurucusu Ferganal Ebu Bekir Mehmettir.
NOT: Her iki devlette yneticileri ve askerleri Trk olmasna karn halk Arap olan devletlerdir. Bu yzden uzun sre
yaayamam ve yklmlardr.

3.KARAHANLILAR (840 1212 )

lk Mslman-Trk Devletidir. Karluk,Yama ve iil Trkleri tarafndan kurulmutur. Kurucusu Bilge Kl Kadir Handr.
Karahanllar hkmdarlar Satuk Bura Han zamannda slam dinini benimsemilerdir. Karahanllar en gl dnemlerini Yusuf
Kadir Han zamannda yaamtr. Karahanl Devleti daha sonra bat ve dou olmak zere ikiye ayrlm, Dou Karahanllara
Karahitaylar, Bat Karahanllara da Harzemahlar son vermitir.
NOT 1 : Karahanl Devletine bu ismin verilme nedeni, hkmdar nvanlar arasnda kara ( kuvvetli ) sfatna ok
rastlanmasndandr.
NOT 2 : Karahanl Devleti Trklerin younlukta olduu bir corafyada ( Trkistan=Orta Asya ) kurulduu iin, Trk dili ve Trk
Kltrne byk nem vermi; Karahanllar dneminde Trk dili ve Trk kltr asndan ok nemli eserler yazlmtr. ( Birok
Trk Devletinde Arapa ve Farsann byk bir etkinlii varken Karahanllar Trk diline ve Trk Kltrne byk nem
vermilerdir.

4. GAZNELLER (962- 1187 )

- 23-
Bugnk Pakistan,Hindistan, Afganistan blgesinde kurulmu bir Trk Devletidir. Kurucusu Alp Tigindir. Alp Tigin balangta
Samanoular Devletinin bir komutan iken Samanoullar ile aras alnca bir grup Trk askeri ile Gazne ehrine gelmi ve burada
Gazneliler Devletini kurmutur.
Ganzeliler Sebk Tigin zamannda glendiler.Sebk Tiginden sonra hkmdar olan Gazneli Mahmut ( Sultan Mahmut )
zamannda Gazneliler Devleti en gl dnemini yaad .Sultan Mahmut Hindistan zerine onyedi defa sefer yapt. Sultan
Mahmutun Hindistan ile bu kadar ok ilgilenmesinin sebebi, slam Dinini bu lkeye yaymak ve bu lkenin zenginliklerini ele
geirmekti.
Sultan Mahmutun lmnden sonra Devletin bana Sultan Mesut geti. Sultan Mesut zamannda Seluklu-Gazneli
mcadelesi artamaya balad. ki Trk Devleti 1040 ylnda Dandanakan savanda kar karya geldiler. Dandanakan savan
Byk Seluklu Devleti kazand. Bu savata yenilen Gazneliler bir daha kendilerini toparlayamadlar.1187 ylnda Gurlular
tarafndan ykldlar.( Gurlular Afganistann yerli halkdr.)
NOT 1 : Tarihte Sultan nvann ilk kullanan Trk hkmdar Sultan Mahmut olmutur.
NOT 2 : Gazneli Devleti kurulduu blgede Trklerin younluu fazla deildi. Bu devlette trkler daha ok ynetim ve askeri
alanda arlklarn hissettirmilerdir. Halkn byk bir blm Trk deildi. Bu durum devletin abuk yklmasnda nemli rol
oynamtr.
NOT 3 : Bugnk Pakistann oluumunda ve Hindistanda slamiyetin yaylmasnda en byk pay Gazneli Devletine aittir.

5.BYK SELUKLU DEVLET

OUZLAR ( TRKMENLER ) : Byk Seluklu Devletini kuranlar Ouz Trkleridir. Trklerin en byk boyu olan
Ouzlar, Trk tarihinde ok byk rol alm birok devletin kurucusu olmulardr.
( Byk Seluklu Devleti, Anadolu Seluklu Devleti , Harzemahlar , Karakoyunlular, Akkoyunlular , Anadolu Beylikleri, Osmanl
Devleti, Trkiye Cumhuriyeti Ouz Trkleri tarafndan kurulmu Trk Devletleridir. )
Ouz Trkleri OUZ KAAN DESTANI na dayanarak 24 ayr kola ayrlr.Bu destana gre Ouzlar,Ouz Kaan n alt
olundan tremilerdir.

OUZ KAAN

1. OKLAR 2. BOZOKLAR

DENZHAN - DAHAN - GKHAN YILDIZHAN - AYHAN - GNHAN

IDIR SALUR BAYINDIR AVAR YAZIR KAYI
BDZ ALAYUNTLU AVULDUR BEDL DODURGA BAYAT
YVA EYMR EPN KARGIN DER ALKAEVL
KINIK YRER BEENE KIZIK YAPARLI KARAEVL

Oniki ok oniki Bozok olmak zere toplam yirmidrt Ouz Boyu vardr. Byk Seluklu Devletini kuranlar Ouz Trklerinin
ok koluna mensup olan KINIK lar tarafndan kurulmutur.
NOT: Osmanl Devletini kuranlar da Ouz Trklerinden KAYI boyudur.
Tarihte Uz, Guz,Tork gibi isimler alan Ouzlar slam Dinine girdikten sonra Trkmen adn almlardr. Ouz
kelimesinin kkeni Ok+Uz dur. Okuz boylar anlamna gelmektedir. Yani Ouz kelimesi boylar demektir. Balangta Selenga
rma civarnda yaayan Ouzlar, Gktrk Devletinin yklmasndan sonra batya g ederek Aral gl ve Hazar denizi arasndaki
topraklara yerlemilerdir. Ouz Trkleri bu blgede Ouz Yabgu Devletini kurmulardr. Ouz Yabgu Devletinin komutanlarndan
olan Seluk Bey Hkmdarla aras alnca kendisini destekleyen askerleri ile ayrlarak Cent ehrine geldi.. Zamanla birok Trk
Boyu Seluk Beyin ynetimi altna girmiti. Bu ekilde Byk Seluklu Devletinin temelleri atlm oldu.
Seluk Bey lnce yerine Arslan Bey geti. Ancak Gazneli Mahmut Arslan Beyi esir alnca yerine yeenleri olan
Turul ve ar Beyler geti.

TURUL VE ARI BEYLER

Turul ve ar Beyler birlikte Byk Seluklu Devletini ynetmeye baladlar. Byk Seluklu Devleti giderek glenip
Horasan ele geirince Gazneli Devleti ile aralar ald .ki taraf 1040 Dandanakan savanda kar karya geldiler. Dandanakan
savan Byk Seluklular kazand.
Bu ekilde Seluklu Devleti resmen kurulmu oldu. Bu sralarda Ouz Trkleri bulunduklar corafyaya smyorlar,
kendilerine yeni yurtlar aryorlard. ar Bey komutasnda ki kk bir Trk birlii ilk defa Anadolu ya akn yapt. Bu aknlar
keif amacn tayordu. Anadolu tanmak ve burada kurulu olan Bizans Devleti!nin gcn snamak iin yaplyordu. Daha sonra
Anadoluya Trk aknlar artarak devam etti.Yaplan bir baka aknda brahim Yinal ve Kutalm komutasndaki Trk ordusu ile
Bizans ordusu Erzurum yaknlarndaki Pasinler de kar karya geldiler. 1048 ylnda yaplan Pasinler savan Trk ordusu kazand.
NOT: Pasinler sava Trk ordusu ile Bizans ordusunun ka karya geldii ilk savatr. Bu tarihlerde Abbasi halifesinin
gc azalm, ii Bveyhoullarnn basks altna girmiti. Zor durumda kalan Abbasi halifesi Turul Beyden yardm istedi.Turul
Bey Halifenin isteini kabul etti.Badata giren Turul Bey halifeyi Bveyhoullarndan kurtard.Bundan sonra Abbasi halifeleri
Byk Seluklu Devletinin korumas altna girmi oldu. slam Dnyasnda siyasi ve askeri g tamamen Trklerin eline gemi oldu.
Abbasi halifelerinin sadece dini nitelikleri kald.

ALPARSLAN
- 24-
 Turul Bey lnce yerine ar Beyin olu olan Alparslan geti. Sultan Alparslan dneminin en nemli olay Malazgirt
savadr. Trklerin Anadolu ya aknlar giderek iddetlenince Bizans mparatoru Romanos Diogenes byk bir ordu ile harekete
geti. Bizans ordusunun Dou Anadoluya doru harekete getiini duyan Alparslan ordusu ile hemen Dou Anadoluya yneldi.ki
taraf 1071 ylnda Malazgirtte kar karya geldiler. Malazgirt savan Trk ordusu kazand.
Malazgirt sava Trk tarihinde ok byk bir neme sahiptir. Bu savan sonucunda:
a.Anadolunun kaplar Trklere alm oldu.
b.Anadolu Trklerin yeni yurdu haline geldi.
c.1071 tarihi, Trkiye tarihinin de balangc oldu.
d.slam Dnyas zerindeki Bizans tehlikesi son buldu.
e. Bizansn kkrtmalar sonucu hal seferleri balad.

MELKAH
Alparslann lmnden sonra yerine olu Melikah geti. Byk Seluklu Devleti ,Melikah zamannda en gl dnemini
yaad. Babas Alparslan dneminde vezir olan Nizaml-Mlk, Melikah dneminde de bu grevine devam etti.
Melikah dneminin en nemli i olay,Hasan Sabbahn siyasi amalar iin balatm olduu Batnilik hareketidir. Bu
hareketin amac Byk Seluklu Devletini ieriden ykmakt. Batnilik hareketine kar ok iyi mcadele eden vezir Nizaml- Mlk
bir suikastte ldrld.
Nizaml-Mlk : Byk seluklu Devleti tarihinde nemli bir role sahip olan devlet adamdr. Batnilik hareketine
kar ok iyi mcadele yapmtr. Snni slam anlayn korumak ve glendirmek iin, lkenin birok yerinde medreseler
yaptrmtr. Bu medreselere Nizamiye medreseleri denir.

BYK SELUKLU DEVLETNN YIKILII

Sultan Melikahn lmden sonra yerine nce Berkyaruk sonra da Sencer ( Sancar ) geti.
Sultan Sencer Byk Seluklu Devletinin son byk hkmdar oldu. Karahitaylarla yaplan ( Katvan ) savanda yenilince lke
dalmaya balad. Sultan Sencerin lmyle de Byk Seluklu Devleti paraland.

Byk Seluklu Devletinin yklma sebebleri unlardr:

1.Hanedan yeleri arasndaki taht kavgalar.
2.Sultann erkek ocuklarn ( Melik ) yetitiren Atabeylerin gittikleri eyaletlerde merkezi otoriteden ayrlp ,bamsz olma
istekleri.
3.Batinilerin almalar.
4.Ouzlarn devletle aralarnn almas.
5.Abbasi halifelerinin Seluklu etkinliinden kurtulma istekleri.
6.ii Fatimilerin almalar.
7.Hal seferleri.

Btn bu sebebler yznden paralanan Byk Seluklu Devleti zerinde birok yeni devlet kuruldu. Bunlar:
1.Horasan Seluklular
2.Anadolu Seluklular.
3.Kirman Seluklular.
4.Suriye Seluklular.

ATABEYLKLER: Sultann erkek ocuklarn ( Melik ) yetitiren bilgili, tecrbeli devlet adamlarna denir. Atabeyler gittikleri
eyaletlerde merkezi otoritenin zayflamasndan yararlanarak bamszlklarn ilan ettiler. Kendilerine bal kk atabeylikler
kurdular. Bunlarn en nemlileri unlardr :
1.Musul Atabeylii.
2.Erbil Atabeylii.
3.am Atabeylii.
4.Azerbaycan Atabeylii.
5.Fars Atabeylii.

Byk Seluklu Devletinin Trk Tarihindeki nemi

Byk Seluklu Devleti Anadolunun fethedilip Trklemesini saladlar. Hal saldrlarna kar slam Dnyasn
korudular. slam Kltr ve Medeniyetinin gelimesine katkda bulundular. Halifelii koruyarak devam etmesini saladlar.

HARZEMAHLAR (1097- 1231 )

Aral glnn gneyindeki blgeye Harezm denir. Bu blgeyi idare eden kiilere de Harzemah ad verilir. Harzemahlar
Devletinin kurucusu Atsz dr. Bu devlet Sultan Alaeddin Muhammed dneminde en geni snrlarna ulat. Celaleddin Harzemah
dneminde Moollarla yaplan sava kaybedilinince batya yneldiler ve Dou Anadoluya geldiler. Bu sralarda Anadolu da Anadolu
Seluklu Devleti vard. ki lkenin bu blgede hakimiyet mcadelesine giritiler. Harzemahlar il Anadolu Seluklu Devleti
arasnda yaplan ( Yassemen ) savan Anadolu Seluklu Devleti kazand. C elaleddin Harzemahn bir sre sonra lm ile bu
devlet ykld.
NOT: Harzemahlar 16 byk Trk Devleti arasnda yer almaktadr.

- 25-
 EYYUBLER (1174 1250 )
Hal saldrlarna kar Msrda bulunana Fatimi Devleti Musul Atabeyinde yardm istedi. Musul atabeyi msra yardm
gnderdi. Yardma giden ordunun komutan irkuh ,yeeni Selahaddin Eyyubi ile beraber Msrda Hallar yendiler. Bu zafer
Selahaddin Eyyubiye byk bir n kazandrd.irkuhun lmnden sonra ,Selahaddin Eyyubi Fatimi Devletini kontrolu altna
ald.Ksa srede Filistin,Suriye,Msr olmak zere byk bir devlet kurdu. Selahaddin Eyyubinin lm ile lke paraland. Ordu
komutanlarndan Aybey Msr da idareyi ele geirdi ve Memluklar Devletini kurdu.

MEMLUKLAR
Eyyubi Devletini Trk komutanlarndan biri de Aybeydi. Eyyubi Devleti paralannca Aybey Msrda Memluklu Devletini
kurdu. Memluklar hem hallarla hem de Moollarla baarl savalar yaptlar.
Fatih zamannda Memluklu Devleti ile Osmanl Devletinin aras ald .Yavuz Sultan Selim Memluklerle ( Mercidabk-1516
ve Ridaniye- 1517 ) savalarn yaparak bu devlete son verdi.
Msr ve Suriye blgesini ele geiren Osmanl Devleti ayn zamanda Memluklerin kontrolnde olan Abbasi halifeliine de
son verdiler ve halifelik Osmanl Devletine yani Trklere gemi oldu. Ayn zamanda Msrda bulunana kutsal emanetler stanbula
getirildi.

TRK-SLAM DEVLETLERNDE KLTR VE MEDENYET

1.DEVLET YNETM
Trkler Mslman olduktan sonra da devlet ynetimi ile ilgili geleneklerine devam ettiler. Devlet hanedan ailesinin
ortak mal saylyordu.
Karahanl Devleti kurulduu corafya itibari ile Trk Devlet anlayn aynene srdren bir devletti. Hkmdarlar da
kara nvan kullanlyordu. Sultan nvann ilk kullanan Trk Hkmdar Gazneli Mahmut ( Sultan Mahmut ) olmutur.
Devlet ileri Byk Divan denilen yerde grlp karara balanrd. Divann alt kademeleri vard. Her alt kademede ayr
bir i grlrd. lkeler kolay ynetim iin eyaletlere ayrlmt. Eyaletlerde melikler grev yapard.
Mool hkmdarlarna Kaan denirdi. Devlet ierinin grld ve karara baland yere de Kurultay ad verilirdi.
Ordu komutanlarna ise noyan ad verilirdi.
NOT: lkenin hkmdar ailesinin ortak mal sayld dncesi btn Trk Devletlerinde kabul grm ortak bir dnce idi. Bu
anlay taht kavgalarna ve Trk devletlerinin ksa srede yklmalarna neden olmutur.

2.ADALET LER
Trk-slam Devletlerinde hukuk, eri ve rfi olmak zere ikiye ayrlrd.eri hukuk ile ilgili davalara kad bakard.rfi
hukuk ile ilgili davalara bakan yksek bir mahkeme vard. Ordu iindeki anlamazlklara kadasker(kazasker) bakard.

3. ORDU
Trk Devletlerinde ordu srekli olarak nemini korumu bir kurumdu. Trk Devlet anlaynda ve Trk Milletinin
kltrnde ordu kavram her zaman iin byk nem tamtr.
slam ncesinde olduu gibi , slam sonras da Trk Devletleri nde ordu byk nem tamaya devam etti. Karahanl
Devletinde ordu eitli Trk boylarndan oluuyordu. (Karahanl Devleti kurulu itibari ile tamamen Trk zellii tayan bir
devlettir.) Gazneliler Devletinde ise durum biraz daha farkl idi. Gazneliler Devletinin kurulu itibari ile ok milletli bi,r yapya
sahipti. Bu durum orduda da kendini gstermiti. Gazneli ordusu birok milletten oluuyordu. Byk Seluklu Devletinde Trk
ordusu ok daha gelimi ve bymtr. Byk Seluklu ordusu alt ayr blmden oluuyordu. Bunlar :
a. Gulaman- Saray : eitli milletlerden toplanan klelerin zel bir eitimle saray iin yetitirilmesi ile olumu
askerlerdir.
b. Hassa Askerleri: eitli Trk boylarndan oluan atl askeri birliklerdir.
c. Melik ve Vali askerleri: Melikler ve valilerde sava zaman emrindeki askerlerle Sultann ordusuna katlrd.
d. Bal Devlet ve Beyliklerin Askerleri: Byk Seluklu Devletine bal devlet ve beylikler de savaa zaman Byk
Seluklu Devletine asker verirlerdi.( Ermeni ve Grc krallklar gibi)
e. Trkmenler : Gebe olarak yaayan Trkmenler sava ortamna her an hazr bulunurlar ve gnll olarak Sultann
ordusuna katlrlard.
f. Sipahiler : kta ( toprak sahibi )olanlarn, gelirlerinin bir blm ile beslemek zorunda olduklar askerleridir. Buna gre
lke topraklar vergi gelirlerine gre blmlere ayrlrd . bu blmlere kta denirdi. Bu topraklar ileyen iftiler
,devlete vermeleri gereken vergiyi Sipahiye verirlerdi. Sipahi de gelirinin bir blm ile atl asker yetitirirdi. Bu
sisteme Osmanl Devleti dneminde Tmar ad verilmitir.
NOT : kta sistemi ilk defa Byk Seluklu Devleti Veziri olan Nizaml- Mlk tarafndan uygulanmtr.

4. DN VE NANI
Trkler slam dinine girdikten sonra bu dinin liderliini stlenmilerdi .slam dinini geni alanlara yaymak iin fetih
hareketlerine girimiler ve Trkler sayesinde slam dini ok geni alanlara yaylm ve bir dnya dini haline gelmitir. Bugn
,Pakistan , Hindistan ,Afganistan, Balkanlar gibi corafyalarda slam dininin yaylmas Trkler sayesinde olmutur. Trkler slam
dininin daha ok Snni- Hanefi ekoln benimsemilerdir. ( Hanefi mezhebine Trk mezhebi de denmektedir. ) Snni slam
anlay yaymak ve korumak iin mcadele etmilerdir. ( Nizaml- Mlkn am olduu Nizamiye medreselerinin amac Snni slam
anlayn korumak ve gelitirmekti.)

- 26-
 Trkler arasnda Sufilik ( Tasavvuf ) anlay da olduka gelimitir. Sufilik hareketi sonucunda birok tarikat ortaya
kmtr. Bunlarn balcalar ; Rifailik, Kadirilik, Kbrevilik, Yesevilik, Ekberilik tir. Bunlardan Yeseviliin kurucusu bir Trk
slam alimi olan Hoca Ahmet Yesevi dir. Hoca Ahmet Yesevi slam Dini nin Trkistanda ( Orta Asya ) yaylmasnda ok nemli bir
role sahiptir. Bugn dahi Trkistanda Hoca Ahmet Yesevi ,btn Trk boylar tarafndan kutsal kabul edilmektedir.

5. EKONOMK HAYAT
Trk slam Devletlerinde ekonomik hayat Byk Seluklu Devleti zamannda byk bir gelime gsterdi. Ticaret yollar zerine
Hanlar ve kervansaraylar ina edildi.
Trk slam Devletlerinde lke topraklar ynetim bakmndan drt ayr blme ayrlmt. Bunlar;
a.Has Topraklar: vergi gelirleri Sultana ait topraklardr.
b. kta Topraklar :Gelirleri, Hizmet ve maa karl olarak kumandanlara ,askerlere ve devlet adamlarna braklan topraklardr.
( kta sahibi olan devlet adam veya komutan belirli sayda devlete asker yetitirmek zorundayd. )
c. Mlk Topraklar : Kiilere ait topraklardr. Sahibi topra istedii gibi kullanma hakkna sahiptir.
e.Vakf Topraklar : Okul, hastane gibi sosyal kurumlarn ihtiyalarn karlamak iin devlet tarafndan bu kurumlara verilen
topraklardr.
Timur Devleti zamannda Tarm ve ticaretle uraanlardan alnan vergiye tamga ad verilmitir.

6. DL VE EDEBYAT
Karahanl Devletinde resmi dil Trke idi. Resmi yazlar Uygur alfabesi ile yazlyordu. Karahanl Devletinin bu milli
kimlii sayesinde bu dnemde Trk kltr olduka gelimi ve Trk kltr asndan ok nemli olan birok eser yazlmtr.
Gaznelilerde ve Byk Seluklu Devletinde ise durum biraz daha farkl idi. Bu devletlerde bilim dili Arapa idi. Resmi dil olarak ta
Farsa kullanlyordu. Halk ise Trke konuuyordu . Bu dnemlerde Trk kltr tarihi iin nem tayan belli bal eserler
unlardr.
a. Divan- Lgat-it Trk Kagarl Mahmut : Trke nin zengin bir dil olfuunu gstermek ve Araplara Trke retmek
amaci ile yazlm bir eserdir.
b. ehname- Firdevsi
c. Divan- Hikmet- Hoca Ahmet Yesevi
d. Edip Ahmet Atabetl Hakayk
e. Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig
Moollar kltr ve medeniyet alannda Trklerden nemli lde etkilenmilerdir. Bu dnemde aatay lehesi btn
Orta Asya da etkinliini arttrmt. Timur Devleti dneminin en nl yazar ve airi Ali ir Nevaidir. Ali ir Nevai ,
Trkenin Farsa dan stn bir dil olduunu gstermek amac ile Muhakemat el Lugateyn adl bir eser yazmtr.
Babr ahta aatay lehesi ile iirler yazmtr. zbek Hanlklarndan Hive Han Ebul Gazi Bahadr Hann yazm
olduu Secere-i Trki ve Secere-i terakkime dnemin nl dier eserleridir.
7. BLM
Karahanllar dneminde Trkistanda bulunan Semerkant, Buhara, Kagar gibi ehirler enmli bilim ve sanat
merkezleri olmutu. Byk Seluklu Devleti dneminde alan Nizaml- Mlk medreseleri de slam medeniyetinde byk neme
sahiptir.
Trk- slam Devletlerinde yetien nemli bilim adamlarndan bazlar unlardr;
a.Farabi- Felsefe c. bn-i Sina Tp e. Ulu Bey- Astronomi
b. Biruni Matematik d. Barani- Trigonometri f. Ali Kucu- Astronomi

8. SANAT
Trk slam Devletlerinde gelien balca sanat dallar, inicilik, minyatr, tezhip, ebru,ssleme,hat,oymaclk, kakmaclk ve
mimaridir.

TRK DNYASI- II
( XIII. XIX. YZYIL)
1. MOOLLAR
Orta Asya nn dousunda Trklerle komu olarak yaayan Moollar, Trklerden ayr bir millettir. Ancak ayn corafyada
yaamalar gerei aralarnda uzun dnem siyasi, ticari, kltrel ilikiler olmutur. Bu ilikiler sonucunda Trkler ve Moollar
birbirlerinin kltrlerini etkilemi ve benzer noktalar olumutur. Moollar ,Trkler gibi birok devletin kuruluuna imza atan,
tekilat bir yapya sahip deildi. Moollar tarih sahnesine ilk defa asl ad Temuin olan Cengizhan dneminde ortaya kmtr.
Ksa srede ok geni snrlara ulaan bu devlet Cengizhann lm ile drt ayr paraya ayrlmtr. Bunlar:

A. ALTINORDU-ALTINORDA DEVLET :
Cengizhann torunu Batuhan tarafndan Karadenizin kuzeyinde kurulmutur. Bakenti Saray ehri olan bu devletin
snrlar Aral Glnden Macaristan ilerine kadar uzanyordu. Bu devlet Berkehan zamannda slamiyeti kabul etmi ve zamanla
Trklemitir.
NOT 1: slamiyeti kabul eden Moollar zamanla Trkleme zellii gsterirken ,slam dinine girmeyen Moollar kendi
milli zelliklerini korumulardr. Mslman olan Moollar youn Mslman Trk nfusu ierisinde zamanla erimilerdir.

- 27-
 NOT 2: Moollarn kurmu olduklar devletler tek bana Mool karakteristii oluturmamakta ,bu devletler zerinde
Trk etkisi de gzkmektedir. Mool Devletlerinde Trk etkisinin bulunmasnda , bu devletler ierisindeki youn Trk nfusunun
yannda, Moollara gre daha gelimi olan Trk Devlet gelenei ve Trk kltrnn de byk etkisi vardr.
Altnordu Devleti Toktam Han zamannda Timur Devleti ile savam ve Timur Altnordu Devleti ni yenmitir. Timurla
yaplan bu sava lkeyi zor durumda brakm ve paralanma srecine girmitir. Altnordu Devleti paralannca ortaya deiik
isimlerde hanlklar ortaya kt. Ancak tek balarna gl birer devlet olamayan bu hanlklar birer birer Ruslar tarafndan
ortadan kaldrld ve Karadenizin kuzeyinde Rus egemenlii balad.
NOT 3: Timurun Altnordu Devletini yenmesi Trk tarihi asnda byk nem tar. Bu savala gcn kaybeden
Altnordu Devleti paralanm bu durum en ok Ruslarn iine yaramtr. Yani Timur Ruslarn glenmesi ve Trk dnyasnn
bana bela olmas srecini balatm oldu. Bilindii gibi Timur bir baka Trk Devleti olan Osmanl Devleti ile de savam ve bu
devleti de yenerek, Trklerin Avrupa da ilerlemesini geici olarak durdurmutur. Ancak btn bu ibareler Timurun Trk dnyasna
dman olduu gibi bir kanya varlmasn iin yeterli deildir.
Altnordu Devletinin paralanmas ile ortaya kan hanlklar unlardr.
a. Krm Hanl b. Kazan Hanl c.Kasm Hanl d. Ejderhan Hanl
e. Km Hanl f.Nogay Hanl

B. LHANLILAR
Bu devlet Cengizhann torunu Hulagu han tarafndan ran da kuruldu.Daha sonra Azerbaycan ve Irak ele geirerek snrlarn
genilettiler. Abbasi Devletine son verdiler. Ancak Memlukler lhanllar iki kez malup etmeyi baard. lhanllar Gazan Mahmut
Han zamannda slamiyeti kabul ettiler. slam dinine giren lhanllar zamanla Trklemeye baladlar. XIV. Yzylda yklan bu
devlet zerinde Celayirler Devleti kuruldu.

C. AATAYLILAR
Cengizhann olu aatay Han tarafndan kuruldu. Ksa srede orta Asya nn byk blmn ele geirdiler. slamiyeti
kabul eden aatayllar da hzla Trkletiler. aatay Trkesi , Moolcann yerini ald. aatay devletinde emirlik yapan Timur
,bu devletin zayf durumunda yararlanarak ksa srede aatay Devletinin ynetimini ele geirdi. aatay devleti Timur Devleti
haline dnt.

D. KUBLAY HANLII
Cengizhann lmnden sonra in blgesinde kurulmutur. Ancak in nfusunun younluu onlarn sonunu hazrlam ve
bu devlet zamanla inlilemitir.

2. TMUR DEVLET
aatay Hanl ynetimini ele geiren Timur ,kendi adna devleti yeniden kurdu. Ancak kendisi Cengizhan soyundan
gelmedii iin aatay Hanlar soyundan gelen kiilerin hakan yapt. Ancak esas g yine de Timurun elindeydi.
NOT : Trk Devlet geleneine gre devletin bana geecek kii kesinlikle hkmdar ailesi soyundan gelmelidir. Aksi halde halk
tarafndan yneticilii kabul grmez, itaat edilmezdi. Bu gelenek Timurun yukarda bahsi getii gibi davranmasnda rol
oynamtr.
Timur ksa srede devletin snrlarn geniletti. ran,Irak, Dou Anadolu ele geirildi. Timur Devleti nin glenmesi ve
batya doru genilemesi, Anadolu da kurulmu olan Osmanl Devleti ile hakimiyet mcadelesine yol at. ki Trk Devleti kar
karya geldi .1402 ylnda yaplan Ankara savan Timur kazand. Bu sava ile Osmanl Devleti geici olarak duraklad. Fetret
devrine girdi. Timurun lm ile devlet ocuklar arasnda paylald. Timur oullarndan AHRUH devletin byk blmnde
hakimiyeti ele geirdi. Ulu Bey ve Hseyin Baykara dneminde Timur Devleti gcn kaybederek yaamaya devam etti. Hseyin
Baykarann lm ile Timur devleti zbekler, Akkoyunlar ve Karakoyunlar tarafndan ykld.

3. EYBANLER
Altnordu Devletinin kurucusu Batuhann kardei eybann soyundan gelen ve daha sonra zbek adn alacak olan
Trkler tarafndan 13-14 yzylda Orta Asya da kurulmu bir devlettir.

4. SAFEVLER
Akkoyunlu Devleti ni ykarak Tebriz ehrini ele geiren ah smail ran da Safevi Devletini kurdu. Ksa srede devletin
snrlarn genileten ah smail Dou Anadolu zerinde hakimiyet kurmak isteyince Osmanl Devleti ile aras alm ve iki devlet
kar karya gelmitir. 1514 ylnda iki devlet arasnda yaplan aldran savan Osmanl Devleti kazand . 1639 ylnda iki lke
arasnda yaplan Kasr- irin Antlamasndan sonra iki devlet arasnda ciddi bir sava olmad. Safevi Devleti 18. yzylda sona erdi.
NOT: Safevi Devleti ran corafyasnda kurulmasndan dolay Fars kimlii etkisi altnda kalmtr. zellikle ii mezhebini
benimsemeleri ,Snni slam anlayndaki Osmanl Devleti ile ii Safevi Devleti ni kar karya getirmitir.
NOT 2 : ran 20 yzyln balarna kadar Trk soyundan gelen hanedanlar tarafndan ynetilmitir. Bugnde ran nfusunun
yaklak %40 n Trkler oluturmaktadr. ran Trkleri Trk dnyas iinde nemli bir konuma sahiptir.

5. BABRLER

- 28-
 Timur hanedan soyundan gelen Babr tarafndan , bugnk Afganistan,Pakistan ve Hindistan corafyasnda kurulan bir
devlettir.Bu devlet en gl dnemini ah Cihan zamannda yaamtr. Babr Devleti 17. yzyla kadar devam etti. 1858 ylnda
Hindistan da egemenlik kuran ngilizler Babr Devletine son verdi.
NOT 1: Babr Devleti onalt byk Trk Devleti arasna girmektedir.
NOT 2: Babr ah ayn zamanda edebi yn ile de tannan bir devlet adamdr.Babrname adl Trke yazlm bir eseri
mevcuttur.
NOT 3 : ah Cihann len ei Mmtaz Mahala yaptrd ant mezar olan Ta Mahal dnyaca tannan eserler arasndadr.

6. ZBEK HANLIKLARI
Orta Asya yaayan zbek Trkleri XV: yzylda Harzem blgesinde gl bir devlet kurmulard. Ancak bu devlet
zayflaynca ayr hanla ayrlmtr. Bunlar:
a. Hive Hanl b. Buhara Hanl c. Hokand Hanl

7. KAZAKLAR
zbekler ve Krgzlarn karmdan oluan Kazak Trkleri cz ( yz ) olarak ayrlmlard. Bunlar;
a. Ulu cz b. Orta cz c. Kk cz
Her Kazak czde ayr ayr devletler kurmulard. Ancak Ruslar Orta Asya ya yaylnca Kazak cznde kendi
egemenliklerine baladlar. Kazaklar 1991 ylnda Sovyetler Birlii nin yklmas ile bamszlklarna kavutular. Kazakistan Orta
Asya Trk Cumhuriyetleri ierisinde en geni snrlara sahip olan Cumhuriyettir.

8. KIRGIZLAR
En eski Trk boylarndan biri olan Krgzlar da nce Mool, daha sonra Kalmuk ve 19. yzylda da Ruslarn egemenlii
altna girdiler. 1991 ylnda Sovyetler Birlii nin yklmas ile bamszlklarna kavutular. lkemize en uzak ve topraklar en kk
Trk Cumhuriyetidir.
NOT: Manas Destan Krgz Trklerine ait dnyaca nl bir destandr.

9. TRKMENLER ( OUZLAR )
Balangta Moollar ve Timur Devleti nin egemenliinde yaayan Trkmenler 1860-1884 yllar arasnda bamsz bir
Trk Devleti olarak varln srdrd. Ancak bu durum fazla uzun srmedi. Btn Trk Dnyasn igal eden Ruslar Trkmenleri
de kendi egemenliine balad. Dier Trk Cumhuriyetleri gibi 1991 ylnda Sovyetler Birlii nin yklmas ile bamszln kazand.
NOT: Trkiye Trkleri ve Trkmenistan Trkleri ayn kkenden yani Ouz Trklerinden gelmektedir.

10 .DOU TRKSTAN
aatay Devleti nin snrlar ierisinde yer alan Dou Trkistan blgesi , XVII. Yzylda Kagar, Yarkent ve Aksu gibi
kk hanlklara ayrld. Bu durumu frsat bilen inliler, Dou Trkistan blgesini igal etmeye baladlar.. 1877 ylnda da Dou
Trkistan in egemenlii altna girdi. Blge de yaayan Trkler sk sk ayaklansa da bamszlklarn kazanamadlar.
NOT 1 : Dou Trkistan gnmzde de in igali altndadr.
NOT 2. Dou Trkistan da ounlukla Uygur Trkleri yaamaktadr.

11. AZERBAYCAN HANLIKLARI

Azerbaycan blgesi X. Yzylda Byk Seluklu Devleti nin egemenliine girdi. Daha sonra bu blgeye , Harzemahlar,
Moollar, lhanllar, Timur Devleti, Karakoyunlar, Akkoyunlar, Safeviler ve Osmanl Devleti hakim oldu. Ancak Ruslar ve ranllar
birlikte hareket ederek Azerbaycan daki osmanl egemenliine son verdiler. Daha sonrada Azerbaycan kuzey ve gney olmak
zere ikiye ayrld. (1828 Trkmenay Antlamas ile ran ve Rusya Azerbaycan paylatlar ) Kuzey Azerbaycana Ruslar, gney
Azerbaycan a ran hakim oldu. 1991 ylnda dier Trk Cumhuriyetleri gibi Azerbaycan da bamszln kazand.
NOT 1 : Gney Azerbaycan gnmzde ran igali altnda olup bamszln kazanamamtr. randa ok sayda Trk
yaad daha ncede belirtilmiti.
NOT 2: Azerbaycan Trkiyeye en yakn Trk Cumhuriyetidir. Azerbaycan Trkiye iin ok byk bir neme sahiptir.
Trkiye- Azerbaycan yaknlamas kanlmazdr ve zaruridir. Ancak Rusya-iran-Ermenistan ls Trkiye Azerbaycan
yaknlamasndan rahatsz olmaktadrlar.

TRKYE TARH (IX. XIV. YZYIL )

1.Anadoluya Trk Aknlar :
ok eski alardan bu yana eitli Trk boylar zaman zaman Anadoluya aknlar yapmlard. Ancak Anadoluya ciddi
manada ve yerlemek amac ile yaplan Trk Aknlar Byk seluklu Devleti dneminde balamtr. 1015 ylnda ar Bey
zamannda balayan Anadolu ya Trk aknlar iddetlenerek artmtr. Turul Bey dneminde Anadolu nun fethi ile grevlendirilen
Kutalm ve brahim Yinal zamannda Bizans ile ilk sava yaplm ve bu sava Trk ordusu tarafndan kazanlmtr. (
Pasinler Sava-1408 lk Bizans Trk Sava)
Sultan Alparslan dneminde de Trk aknlar daha da iddetlenerek artmtr. Sultan Alparslan dneminde Trk tarihi
asndan byk nem tayan Malazgirt Meydan Sava yaplmtr. 1071 ylnda Bizans Devleti ile yaplan Malazgirt Sava nn
kazanlmas ile Anadolunun kaplar ( Bak olum, bu ahr kaps dil ona gre!! ) Trklere almtr. Sultan Alparslan Malazgirt
- 29-
Savan kazandktan sonra Anadolu nun fethi iin bir grup Trk komutan grevlendirmiti. Anadolunun fethi ile
grevlendirilen bu komutanlar ksa srede Anadolunun byk bir blmn ele geirdiler. Trk komutanlar ele geirdikleri
yerlerde kendi adlarn tayan beylikler kurmulardr. Ancak bu beylikler tamamen bamsz hareket edemiyorlard .Byk
Seluklu devletine bal idiler.

2. ANADOLUDA KURULAN LK TRK DEVLETLER( BEYLKLER )

A. DANMENTLLER
Kurucusu : Daniment Gazi
Kurulduu Yer : Merkezi Sivas olmak zere , Amasya,Tokat, Kayseri, Malatya blgesinde kurulmutur.
nemi: Anadoluda kurulan ilk beylikler arasnda en gls idi.
Ykl : Anadolu Seluklu devleti tarafndan yklmtr.

B. SALTUKLULAR
Kurucusu . Ebul Kasm. Ancak en nl sultanlar zzettin Saltuk tur. Beylie adn vermitir.
Kurulduu Yer . Erzurum
nemi : Anadoluda kurulan lk Trk Beyliidir.( 1072 )
Ykl : Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr.

C. MENGCEKLER
Kurucusu : Mengcek Gazi
Kurulduu Yer : Erzincan, Kemah, Divrii. Beylik daha sonra Erzincan ve Divrii kolu olmak zere ikiye ayrlmtr.
Ykl . Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr.

D. ARTUKLULAR
Artuk Beyin oullar tarafndan Dou ve Gneydou Anadoluda kurulmutur. ayr kola ayrlmtr. Bunlar :
d.1. Hasankeyf ( Hsn- keyfa ) Artuklular : Eyyubiler tarafndan yklmtr.
d.2. Harput Artuklular : Elazda kurulmutur. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr.
d.3. Mardin Artuklular : Mardin de kurulan Artuklularn bu kolu en uzun sre yaayan koldur. Karakoyunlar tarafndan yklmtr.
Mardin Artuklular nn uzun yaamasnda Mardin Kalesinin savunmaya elverili olmasnn byk bir etkisi vardr.

E. SKMENLLER ( AHLATAHLAR )
Kurucusu: Skmen Bey
Kurulduu yer : Ahlat
Ykl : Eyyubiler tarafndan yklmtr.

F. DLMAOULLARI
Kurucusu : Dilma olu Mehmet Bey
Kurulduu Yer : Bitlis
Ykl . Akkoyunlar tarafndan yklmtr.

G. NALOULLARI
Kurucusu : nal Bey
Kurulduu Yer : Diyarbakr
Ykl : Eyyubiler tarafndan yklmtr.

H. UBUKOULLARI
Kurucusu : ubuk Bey
Kurulduu Yer : Harput ( Elaz )
Ykl :Artuklular tarafndan yklmtr.

I. NANOULLARI
Kurucusu:......
Kurulduu Yer :Denizli
Ykl : Germiyanoullar tarafndan yklmtr.

. AKA BEY
zmir ve evresinde bir beylik kuran aka Bey bilinen ilk Trk denizcisidir. Kurduu donanma ile Bizansa saldrlar
yapm, Ege adalarnn bir ksmn ele geirmitir. aka Bey Balkanlardaki Peenek ve Kuman Trkleri ve Anadolu Seluklu devleti
ile anlaarak Bizansa kar ortak bir saldr plan yapm ancak ,Bizans Devleti aka Beyin bu plann farkederek , aka Bey ile
Anadolu Seluklu Devleti Sultan I. Klaslann arasn aarak onu ldrtmtr.

TRKYE ( ANADOLU ) SELUKLU DEVLET

- 30-
 A- ANADOLU SELUKLU DEVLET'NN KURULUU :

1 SULEYMANAH DNEM (1075-1086) :

Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu Turul Bey'e kar saltanat sava veren Kutalm'n olu Sleymanah'tr.
Sleymanah Alparslan'n lm zerine taht'a kan Melikah'a isyan ederek Anadolu'ya geldi ve Anadolu'nun fethine giriti.
Urfa civarna yerleen Sleymanah. nce Halep'i ele geirdi. Daha sonra da Antakya'y ald. Bizans'n iinde bulunduu
karklklardan yararlanarak 1O75'te zniki alp bakent yapt.
Sleymanah, Devleti kurduktan sonra yava yava snrlarn geniletmeye balad ve bir sre sonra da Bizans'taki taht
kavgalarna kart. Bu dnemde Seluklular skdara kadar btn Bizans topraklarn ele geirdiler.
Seluklularn genileme abalar Bizans ile aralarnn bozulmasna neden oldu. Bizans mparatorluu Trk ilerleyiini
durdurmak ve zaman kazanmak amacyla Sleymanah ile bir anlama yaptlar.
1081 ylnda yaplan Drakon ay Antlamasna (Maltepe-Dragos'un batsndan Marmara'ya dklen dere) gre;
Drakon ay iki Devlet arasnda snr olacak,
belli bir miktar para tazminat olarak Seluklulara verilecek,
Seluklular Bizans topraklarna saldrmayacak. buna karlk Bizans btn Anadolu'yu Trklere brakacakt.
Drakon ay Antlamas ile bat snrn gvenceye alan Sleymanah, tm ukurova'y kendine balad. Musul'u aldktan
sonra Halepe geti. 1O86'da Artuk Bey ile birlikte Byk Seluklu Ordusuna komuta eden Tutula yapt sava kaybetti. Kendisi
de sava srasnda ld.
Byk Seluklu Sultan Melikah. Sleymanah'n kendi yanna getirtti.
Sleymanah, Dou Seferine karken yerine znik'te Ebul Kasm' brakmt. Ebul Kasm'n Byk Seluklu komutan Bozan
tarafndan 1O86'da ldrlmesi zerine yerine Ebul Gazi geti. Ebul Gazi lkeyi I.Kl Arslan Taht'a kncaya kadar ynetti.
yenilince daha douya ekilmek zorunda kald. Bakent Konya'ya tand. Kl Arslan Danimentlilerle birleerek Hallara ar
kayplar verdirdi. Ancak Antakya'nn Hallarn eline gemesini engelleyemedi.

2- I. KILI ARSLAN (1O92-1107) :

Byk Seluklu Sultan Melikah'n lm zerine serbest kalan Sleymanah'n ocuklarndan Kl Arslan taht
kavgalarn frsat bilerek Anadolu'ya geldi ve Devlet'in ynetimini Ebul Gazi'den geri ald. Bozulmu olan Trk birliini yeniden
salad. Bizansllar Marmara sahillerinden uzaklatrd. Anadolu Seluklular aleyhine genilemeye balayan aka Beylii'ni Bizans
ile anlaarak ortadan kaldrd. Daha sonra Dou seferine kt. Danimentlilerin elindeki Malatya'y kuatt.B u kuatma znik'in
Hallarn eline gemesi zerine yarm kald. Kl Arslan znik'i Hallardan alamad ve Eskiehir dolaylarna ekildi. Burada da
Hallara yenilince daha douya ekilmek zorunda kald.Bakent Konya'ya tand. Kl Arslan Danimentlilerle birleerek Hallara
ar kayplar verdirdi. Ancak Antakya'nn Hallarn eline gemesini engelleyemedi.
Kl Arslan Hal tehlikesini savuturduktan sonra Bizans'la anlaarak tekrar Danimentliler zerine yryp Malatya'y ald.
Irak Seluklularnn zayflamasndan da yararlanarak Musul'u ele geirdi. 1107'de Byk Seluklular ile yapt savata yenilerek
Habur ay'nda bouldu. I. Kl Arslan'n lm zerine ocuklar arasnda taht kavgalar kt. Bu mcadeleden I. Mesut galip
karak Anadolu Seluklularnn bana geti(1116).

3 1. MESUT (1116-1155) :
I.Mesut baa getikten sonra Danimentlilerle ibirlii yaparak dzeni yeniden salad. Bizansllarn ele geirdii topraklar
geri ald. 1140'da Danimentli Mehmet Gazi lnce bu Beylii ele geirmeye balad. Kastamonu. Kayseri. ankr ve Ankara'y ald.
Bylece Anadolu Trk Birliini gerekletirdi
Mesut 1147'de Alman ve Franszlarn nderliindeki Hallar bozguna uratt. Tarsus ve evresindeki Ermenileri kendine
balad. I.Mesut 1155'te lnce yerine olu II.Kl Arslan geti

4- II.KILI ARSLAN (1155-1192)

I.Mesut lmeden nce lkeyi olu arasnda paylatrm yerine de II. Kl Arslan' semiti. Ancak I.Mesut'un lmnden
sonra ocuklar arasnda saltanat kavgas kt. Bu savatan II. Kl Arslan galip karak Taht' ele geirdi
I.Kl Arslan baa geer gemez karklklara son vererek Musul'u. Ermenileri ve Danimentlileri yeniden kendisine balad.

*****MRYAKEFALON SAVAI (1176)*****

II.Kl Arslan'n giderek glenmesinden ekinen Bizans mparatoru Manuel. Macar. Peenek ve Srplardan yardm alarak
Trkleri Anadolu'dan atmak amacyla harekete geti. II.Kl Arslan. Bizans Ordusunu Isparta'nn Gelendost-Kumdanl
(Miryakefalon) blgesinde byk bir bozguna uratt. Bizans mparatoru Manuel Bat Anadolu'daki savunma hatlarn kaldrmak ve
tazminat demek koulu ile stanbul'a dnebildi
Bu savatan sonra Anadolu'da Trk egemenlii kesinleti. Bizans'n Anadolu'yu Trklerden kurtarma ve geri alma mitleri
tamamen ortadan kalkt. Bundan sonra Bizansllar savunmaya geerek ellerindeki topraklar korumaya altlar
Miryakefalon Sava'ndan sonra Bizans ve Avrupa Anadolu iin 'Turkia'. ismini kullanmaya baladlar II. Kl Arslan Bizans'
1176'da yendikten sonra Danimentlilere son verdi (1178).
II.Kl Arslan lmeden nce lkeyi Trk Tresi gerei 11 olu arasnda paylatrd. Ancak oullarnn saltanat kav gasna
girimeleri zerine ikinci kez Tahta kt. Bu srada Anadolu'ya girmeye balayan III.Hallara kar nlemler almaya alt(1190).
Alman mparatoru Frederik Barbaros komutasndaki Hallarla savarken 1192'de ld. Yerine olu Gyaseddin Keyhsrev geti
II.Kl Arslan zamannda Venedikliler ve Kbrs Krall ile ticari anlamalar imzaland. Ticaret yollar gvenceye alnd. Byk
''Kervansaraylar'' yapld. Anadolu Seluklu Devleti'nde ilk altn para bastrld.

- 31-
 B- ANADOLU SELUKLU DEVLETNN YKSEL DNEM

1- I. GIYASEDDN KEYHSREV (1192-1196)

Taht'a kar kmaz lkede birlii salayp Devleti tekrar glendiren Gyaseddin Keyhsrev dneminde Anadolu Seluklular
denizcilikle ve deniz ticareti ile uramaya baladlar. I. Keyhsrev lkede siyasal birlii salama mcadelesi srasnda kardei II.
Rkneddin Sleymanah tarafndan taht'tan indirildi(1196)

2 II. RKNEDDN SLEYMANAH (1196-1204)

II.Rkneddin Sleymanah kardelerini kendine baladktan sonra Bizans' vergiye balad. Saltuklu Beyliine son verdi.
Ermenileri. Mengcekoullarn. Artuklular ve Eyyubileri Anadolu Seluklularna balad. Bylece Anadolu Trk birlii salanm
oldu. II. Sleymanah daha sonra Grcistan seferine kt ve bu sefer srasnda hastalanarak yolda ld. Yerine I. Gyaseddin
Keyhsrev yeniden Taht'a kt.
II.Rkneddin Sleymanah. Trk Devlet anlayna gre. Devletin ehzadeler arasnda paylalmas geleneine son verdi.

3 I. GIYASEDDN KEYHSREV (1205-1211)

I. Gyaseddin Keyhsrev yeniden taht'a geince ilk nce Karadeniz Ticaret yolunu kapayan Bizans zerine yrd. Daha sonra
Antalya'y ald. I. Gyaseddin Keyhsrev znik Rum Kral Laskaris ile savarken ldrld(1211). Keyhsrev'in lm zerine
balayan saltanat kavgasndan zzettin Keykavus galip kt.

4 ZZETTN KEYKAVUS (1211-1220)

zzettin Keykavus ilk nce Kbrs Kral ile bir ticaret anlamas yapt. Ardndan Venediklilerle de benzeri bir anlama yaparak
Akdeniz ticaretinin gvenliini salad. Karadeniz Ticaret Yolunu gvenlik altna almak iin Trabzon Rum imparatorunu vergiye
balayp Sinop'u ald. Klikya'daki (ukurova) Ermenileri itaate alarak Suriye yolunu ticarete yeni den at. Eyyubiler zerine bir
sefer dzenledii srada yolda lnce yerine kardei I. Alaaddin Keykubat geti.

5 I. ALAADDN KEYKUBAT (1220-1237)

Alaaddin Keykubat Mool tehlikesine kar nlemler almaya balad. Ticaret merkezlerini ve snr ehirlerini kale ve surlarla
gvenli hale getirdi. Bizans'tan Alanya'y alarak burada bir tersane yaptrd. Eyyubilerle bir ittifak anlamas imzalad. Alanya ve
Sinop tersanelerinde yaplan gemilerle ilk Seluklu Donanmasn kurdu. Alaaddin Keykubat. Ticarete de nem vererek ticaret
yollarn gvenli hale getirdi. ''Kervansaraylar'' ve ''Sultan Hanlar'' yaptrd. lke snrlar iinde saldrya urayan tccarlarn
zararlarn karlayabilmek iin ''devlet Sigortas'' oluturuldu.Krm'da Sudak ehri ele geirildi

**** YASSIEMEN SAVAI (1230)****

Moollarn saldrlarna dayanamayp Van dolaylarna yerleen Harezmah hkmdar Celaleddin Harezmah I. Alaaddin
Keykubat ile dostluk kurarak Moollara kar mcadelesine devam etti. Ancak Saltuklu hkmdar Cihanah'n kkrtmalar sonucu
Seluklulara ait Ahlat' ele geirince Seluklularla olan dostluk sona erdi. Bunun zerine Eyyubilerle birleen Alaaddin Keykubat
Erzincan yaknlarndaki Yass emen ovasnda Celaleddin Harezmah ile savat. Harezmah Ordusu byk bir bozguna urayp geri
ekildi.
Yass emen Savandan sonra Anadolu Seluklular Moollarla snr komusu haline geldiler.
Alaaddin Keykubat'n Moollara kar oluturmak istedii Anadolu Seluklu. Eyyubi ve Harezmahlar ittifak gerekleemedi.
Alaaddin Keykubat. Harezmahlarla yapt sava kazanmakla birlikte. Mool istilas ncesinde byk bir g kaybna urad.
Alaaddin Keykubat. Yass emen Sava sonrasnda anlamaya aykr davranp Seluklulara saldrmalarna ramen Eyyubilerle
ve Abbasi Halifesi ile Moollara kar bir ittifak oluturma almalar srasnda zehirlenerek ldrld(1237).

C- ANADOLU SELUKLU DEVLETNN K (1243-1308)

1 II. GIYASEDDN KEYHUSREV (1237-1246)

II. Gyaseddin Keyhsrev babasnn yerine Taht'a knca devlet ilerini veziri Saadettin Kpek'e brakt. Kpek. II.
Gyaseddin'i etkisi altna alarak lkeyi tek bana ynetmeye balad. Kendisine kar kan yneticileri ldrtt. Bir sre sonra
Taht zerinde hak iddia etmeye balaynca II. Gyaseddin tarafndan ldrtld. Bundan sonra II. Gyased din devlet ileriyle
kendi uramaya balad. Diyarbakr' ele geirdi. Devlet dzeni yeniden salanrken 1240'da Babai isyan kt

a) Babai(Baba shak ) syan (1240)

Mool aknlarndan kaan Trkmenlerin ekonomik bakmdan verimsiz bir blge olan Gneydou'ya yerletirilmeleri. onlarn
geim sknts ekmelerine ve ortaya kan etelerin devlet otoritesini zayflatmalarna neden oldu. Trkmen boylarnn
kervanlara saldrmalar zerine. Devlet. sert nlemler almak zorunda kald. Buna bir de mezhep ayrlklar eklenince Anadolu'da.
Baba shak adl bir derviin liderliinde~. byk bir halk isyan kt. II.Gyaseddin Keyhsrev isyan zorlukla bastrd.
Babai syan, Anadolu Trk Birlii'nin bozulmasna neden olduu gibi, Devlet'in zayflamasna yol am ve
halkn(Trkmenlerin) devlete olan gvenlerini sarsmtr.

b) **** Kseda Sava(1243) *****

Alaaddin Keykubat'n Celaleddin Harezmah karsndaki baarsn gren Moollar. Anadolu'ya girmekte ekingen
davranyorlard. Ancak Seluklularn Babai syann bastrmakta zorlanmalar. Moollar Anadolu aknlar iin cesaretlendirdi.
Moollar nce Erzurum'u igal ettiler. Burada byk bir direnle karlamaynca Sivas ve Kayseri'ye doru ilerlemeye baladlar.

- 32-
LI.Gyaseddin Keyhsrev Mool ilerleyiini durdurabilmek iin harekete geti. !ki ordu Sivas'n dousundaki Kseda'da
karlatlar. Sava Moollar kazand

*****Kseda Sava'nn Sonular : ******

1 Erzincan. Sivas. Kayseri Moollarn eline geti. Bylece Anadolu'da bir Mool egemenlii dnemi balad.
2 Mool istilas sonucunda Seluklulara bal u beyliklerinin Anadolu Seluklular ile balarn kesmesi sonucu Anadolu Trk Birlii
dald.
3 Anadolu'daki ticaret yollarnn gvenlii ortadan kalkt.
4 Anadolu Seluklu Devleti. Moollara balanarak onlara vergi vermeye balad.
5 Mool istilas sonucu ulara doru yaylan Trkmenler ileriki yllarda Bat Anadolu'nun Trklemesini saladlar.

2- ANADOLU SELUKLU DEVLET'NN SON ZAMANLARI :

1243 kseda Sava'ndan sonra Moollarn baskc ynetimi yan sra Bizans saldrlar. siyasal suikastlar Devleti bsbtn
sarst. Bu dnemde Seluklu Devleti srekli siyasal karklklar altnda kald. Vezir Muinettin Pervane.hem Dev let'te dzeni
salamaya alt.hem de Moollara kar mcadeleyi yrtt. Pervane'nin ihtirasl tutumu sonucunda Devlet. zaman zaman ikiye.
e blnmtr. Anadolu Seluklularnn bana bir ok ehzade gemi olmasna ramen ynetim Muinettin Pervane'nin elinde
kald. Bu nedenle 1243'ten Muinettin Pervane'nin lmne kadar geen 30 yllk dneme "Pervane Dnemi" ad verilir.
1277'de Muinettin Pervane'nin lm ile birlikte Anadolu Seluklu Devleti tamamen Moollarn bat kolu olan lhanllarn
egemenliine girdi.
1277'den sonra Taht'a kan Anadolu Seluklu Sultanlar grnte hkm srerken gerekte. Anadolu'yu lhanllarn
merkezden atadklar valiler ynetti. k dneminde u blgelerdeki Trkmen boylar da bamszlklarn kazanp kendi
beyliklerini kurdular.

Anadolu Seluklu Devleti, son hkmdar II.Mesut'un 1308'de lmyle birlikte .tamamen ortadan kalkm oldu.

HALI SEFERLER (1096 -1272)

XI. yzyln sonlarnda balayan XIII. yzyln son eyreine kadar devam eden, kutsal Kuds' kurtarma grnm ad altnda yaplan,
Mslman dou lkelerine ynelen byk askeri seferlere Hal Seferleri denir.

Nedenleri

1. Dou ve slam lkelerinin zenginliinden yararlanmak

**Yorum: Avrupa'nn yoksulluk iinde olmas, Avrupallar yeni bir araya itmitir. Bu ekonomik neden Corafi Keiflerin de
nedeni olacaktr.
2. Bizans'n Trklere kar Avrupa'dan yardm istemesi
**Yorum: Malazgirt Savann sonunda ortaya kan bu durum seferlerin ilk siyasal gerekesini oluturur,
3. Hristiyanlarn kutsal saydklar Kuds' geri almak islemeleri
**Yorum: Deiik dinlerin mabetlerinin yer ald iin kutsal olarak nitelendirilen Kuds, Hz. mer zamannda Bizansllardan
alnmt. Kuds' kurtarmak amac seferlerin dinsel nedenidir. Bu neden ayn zamanda insanlar harekete geiren grnteki
nedendir.
4. Derebeylerin ve papalarn glerini arttrma dnceleri
**Yorum: Katolik papalar Katolik kilisesi ile Ortodoks kiliselerini birletirmeyi ve bylelikle glerini arttrmay
amalamlardr.
5. Yeni lkelerde toprak ve mevki sahibi olmak amac
6. Kluni Tarikatnn almalar
7. Avrupallarn ticaret yollarn (ipek ve Baharat Yollar) ele geirme dnceleri

Hal Seferlerinin Balamas: Kuds, Hristiyanlarca kutsal saylyordu. Abbasiler dneminde Kuds'n ziyareti serbest
idi. XI. yzylda Fatmiler ile Abbasiler arasndaki mcadeleler blgenin gvenliini bozdu. Kutsal yerlere gelen Hristiyanlar, can
ve mallarn kaybettiler. Hristiyan din adamlar kutsal yerlerin ele geirilmesi iin propagandalara baladlar. slamiyetin
ilerleyiini durdurmak amacyla imparator ve soylular Mslmanlara kar kkrttlar.
XI. yzyln sonlarndan itibaren Anadolu'ya Trk aknlar balad. Bu aknlara kar Bizans, bat dnyasndan yardm
istedi. Dou lkelerinin zenginlii batnn itah ve merakn arttrd. Avrupallar, douya giderek bu zenginliklerden yararlanmak
istedi!er. Din adamlar, seferlere katlanlarn ele geirdikleri toprak!ara sahip olacaklarn ilan ettiler. Kluni tarikat mensuplar,
Hristiyanlar Mslmanlara kar kkrtt!ar. Hal Seferlerinin dzenlenmesine altlar.

1. Hal Seferi (1096 -1099)

lk sefer karayolu ile dzenlendi. Anadolu zerinden Kuds'e ulatlar. Hallar Kuds, Antakya, Urfa, Trablus, am ve Yafa gibi
ehirleri alarak amalarna ulatlar. Urfa, Antakya, Trablusam prenslikleri ile Filistin Krall kuruldu. Bylece Ortaa
Avrupas'na ait olan Kontluk siyasi birimini ilk kez Ortadou'ya tam oldular.
Yorum: Seferlerin bundan sonra da devam etmesi, aldklar yerleri Mslmanlara kar korumak iindir.

2. Hal Seferi (1147 -1149)

Musul Atabeyinin Urfa'y Hallardan geri almas nedeniyle dzenlendi. Hallar amacna ulaamad. Hallar, byk kayplar
verdikten sonra lkelerine geri dndler.
UYARI: Bu sefere Krallar ilk kez katld. Bunun temel nedeni, dou lkelerinin zenginliinden yararlanmaktr.

- 33-
 3. Hal Seferi (1189 -1192)
Eyyubilerin Kuds' Hallardan geri almalar zerine dzenlendi. Hallar bu kez de amalarna ulaamadlar. Kuds' geri
almay baaramadlar.

4. Hal Seferi (1204)

Kuds geri almak amacyla balatlan seferde Hallar Kuds yerine stanbula yneldiler. stanbulda Latin soyunu
iktidara getirdiler. Ayrca znik ve Trabzon'da stanbuldan kaan Bizansllar Rum devleti kurdular
Yorum: Amacndan sapan bir sefer olarak nitelendirilebilir. Ortodoks ve Katolik atmasna dnen bir seferdir.

Dier seferler ise deniz yoluyla kutsal yerler zerine dzenlendi.

HALI SEFERLER'NN SONULARI :

A) Bizans ve Avrupa Tarihi Bakmndan Sonular

1. Bizans Trkleri Anadolu'dan atma amacna ulaamad. Ayrca 4. Hal Seferinde stanbulu Hallara kaptrdlar.
2. Hallar askeri adan baarl olamadlar. Bunun sonucunda vaatlerle yola kan halkn din adamlarna olan gveni azald.
3. Din adamlarnn gcnn azalmasna paralel krallar glendi.
4. Din adamlarnn dnya gr olan Skolastik dnce zayflamaya balad Bunun sonucu zgr dnce gelimeye balad.
5. Derebeylerin gc azald Bunun sonucunda krallar g kazand, burjuvalar ve serfler daha zgr bir konuma geldiler.
6. Glenen krallar birbirleriyle ekonomik yara girdi. Bu durum Corafi Keiflerin balamasna etkide bulunacaktr.
7. Avrupallar antik kltr eserleri ile karlatlar Bu durum Rnesans'n balamasna yol aacaktr
8. Dou - Bat ticareti geliti. Genelde Akdeniz, zelde talyan Limanlarnn ticari nemi artt
9. Avrupallar sk ilikilerinden dolay birbirlerini daha yakndan tandlar.
10. Barut, pusula, kat ve matbaa gibi teknik bulular Avrupaya gtrld. (Avrupallarn Ortadou'yu yakndan tanmalarnn
sonucu olarak)

B) Trk-slam Dnyas Bakmndan Sonular

1. Trklerin slam dnyasndaki nemi artt

2. Anadolu Seluklu Devleti yprand
3. Avrupa'ya ynelik ilerleyi bir sre ertelendi,
4. Anadolu, Suriye, Filistin harap oldu. Kltr, ticaret merkezleri yok oldu.
5. Yzyllar sren dmanlklar dodu (Ayn trden savalar oldu)

NOT: Hat seferlerine kar;

a) Anadolu Seluklular (en ok direnme gsteren)
b) Danimentliler
c) Musul Atabeylii
d) Eyyubiler
e) Memlkler (son hal kalntlarna son vermilerdir) kar koymulardr.
Hal Seferleri sonunda Anadolu, byk apta tahrip edildi. Ky blgeleri, Bizans'n eline geti. Kltrel ve sanat
faaliyetleri bir sre durdu. Seluklular ve onlara bal beylikler. Hal krallklar ile mcadele ettiler. Hristiyanln Ortadou
lkelerine hakim olmasnn nne geildi. slamiyet byk bir tehlikeden kurtarld.
Bizans mparatorluu, Hallar sayesinde Bat ve Kuzey Anadolu blgelerini geri almay baard. Ancak ehir ve kaleleri
tahribat ve yamaya urad. Drdnc Hal Seferi sonunda stanbul, Latinlerin eline geti.
Hal Seferleri sonunda istenilen amaca ulalamad. Din adamlar ve kiliseye kar duyulan gven ve sayg zayflad.
Milyonlarca Hristiyan lkelerinden uzakta ldler. Birok soylu hayatn kaybetti. Dnmeyi baaranlar ise servetlerinden oldular.
Avrupa'daki feodal dzen zayflad. Buna karlk krallar, siyasi ve askeri bakmdan glendiler.
Deniz yolu ile dzenlenen Hal Seferleri sonucunda Liman ehirleri nem kazand. Dou - bat ticareti geliti.
Avrupallar byk servetler kazandlar. Avrupa'nn ekonomik yapsnda gelimeler oldu. Hal Seferleri sonunda Avrupallar barut,
pusula, kat ve matbaa ile tantlar. Bu bulular Avrupa'ya tadlar. Bunun sonucunda teknik alanda gelimeler balad.

ANADOLU SELUKLULARI SONRASI KURULAN BEYLKLER

Anadoludaki ilk Trk Devletinin yklmas ile meydana gelen otorite boluu sonucunda Anadolunun deiik yerlerinde
eitli Trk beylikleri kurulmutur. Beyliklerin isimleri ve kurulu yerleri unlardr:

1.Osmanl Beylii-St,Domani-1299
2.Karaman Beylii-Konya,Karaman
3.Germiyan Beylii-Ktahya ve evresi
4.Candarl Beylii-Kastamonu,Sinop
5.Aydnoullar-Aydn,zmir
6.Saruhanoullar-Manisa ve evresi
7.Menteeoullar-Mula ve evresi
8.Karesioullar-anakkale,Balkesir
9.Ramazanoullar-Adana ve evresi
10.Dulkadiroullar-Kahramanmara,Elbistan,Malatya

- 34-
 11.Eretna Beylii-Sivas,Kayseri
12. Erefoullar-Beyehir
13. Tacettinoullar-Tokat-Niksar

Anadolu da kurulan bu Trk Beyliklerinden zellikle Osmanl ve Karaman Beylikleri n plana kmaktadr.Karaman Beylii
mevcut beylikler ierisinde en gls idi.Karaman Beylii ayn zamanda eski Anadolu Seluklu Devleti merkezinde ( Konya)
kurulmutu.Bu yzden kendisini miras kabul ediyor ve btn Anadolu yu kendi ynetimine almak istiyordu. Bu durum ileride
Osmanl ve Karaman beyliklerini kar karya getirmi ve uzun yllar iki Trk beylii mcadele etmitir. Bu mcadeleden Osmanl
Beylii galip gelmi ve nce Anadolu ve Balkanlar daha sonra da kta zerinde hkm sren byk bir devlet haline
gelmi,tarihte en uzun sreli yaayan ve kkl bir medeniyet oluturan Trk Devleti olmutur.

OSMANLI BEYL
Osmanl Beylii ni kuranlar Ouz Trklerinin Bozok koluna mensup Kay boyudur.
Osmanl Beylii, Bilecik ilimizin St ilesi merkezli bir u beylii idi.Anadolu Seluklu Devleti, Osmanl Beylii ni Bizans snrna
yerletirmi bir anlamda snr koruma da grevli bir u beylii konumundayd. nceleri Anadolu Seluklu devleti egemenliinde
olan beylik, 1299 ylnda OSMAN GAZ dneminde bamsz olmutur.

KARAMAN BEYL
Anadolu Seluklu Devleti sonras kurulan Trk Beylikleri nin en gls idi. Ouz Trkleri nin Bozok koluna mensup
Avar boyu tarafndan kurulmutur. Konya-Karaman merkezli bu beylik kendisini Anadolu Seluklu Devleti nin devam kabul
ediyordu. Bu durum Osmanl Beylii ile arsnda uzun yllar srecek mcadeleye neden olmutur.
Karamanolu Mehmet Bey 1277 ylnda Trkeyi resmi dil ilan ederek Trk dili ve Trk kltr asndan ok nemli bir
geliim salamtr.

KARES BEYL :
Osmanl Beyliine kendi istei ile katlan ilk Trk Beyliidir. Karesi Beyliinin katlmas ile osmanl Devleti ilk donanmasna sahip
oldu.
RAMAZANOULLARI BEYL : Osmanl Devletine katlan son Trk Beyliidir. ( 1608 ylnda )

TRKYE SELUKLU DEVLET VE BEYLKLER DNEMNDE

KLTR VE MEDENYET
1.Devlet Ynetimi
Sultan : Devleti yneten kii.
Melik : Sultann erkek ocuklarna verilen isim.
Atabey : Melikleri yetitirmekle grevli uzman eitimciler.
Divan : Devlet ilerinin grlp karar baland yer.
Mstevfi : Maliye ilerinden sorumlu grevli
Pervane : Dirliklerin ( Tmar ) datlmasndan sorumlu grevli
Mrif : Hukuk ve askeri iler dndaki devlet ilerinden sorumlu grevli
Ariz : Ordunun ihtiyalarnn karlanmasndan sorumlu grevli
Emir-i dad : Adalet ilerine bakan grevli

2. Dil ve Edebiyat
Anadolu Seluklu Devleti dneminde devletin resmi dili Arapa, edebiyat dili Farsa ,halkn dili ise Trke idi. Bu
dnemde edebiyat blme ayrlmt.
Halk Edebiyat Tasavvuf Edebiyat Divan Edebiyat

Dnemin Trk Kltr tarihinde yer etmi en nemli kiileri, Mevlana Celaleddin Rumi, Hac Bektai Veli ve Yunus Emre dir.
Trk Kltr tarihinde ok nemli bir yere sahip olan bu kiiler Anadolu halk zerinde derin izler brakm ve etkileri gnmze
kadar ulamtr.

NOT : Anadolu Seluklu Devleti dneminin en nemli ehirleri Konya ,Erzurum, Sivas , Nide ve Kayseri olmutur. Anadolu
Seluklu devletine ait eserlerin byk bir ounluu da bu ehirlerdedir.

TARHTE KURULMU 16 BYK TRK DEVLET

1. BYK HUN DEVLET 9. BYK SELUKLU DEVLET
2. BATI HUN DEVLET 10. TMUR DEVLET
3. AKHUN DEVLET 11. ALTINORDU DEVLET
4. AVRUPA HUN DEVLET 12. KARAHANLILAR
5. GKTRK DEVLET 13. GAZNELLER

- 35-
 6. AVAR DEVLET 14. HARZEMAHLAR
7. HAZAR DEVLET 15. BABR DEVLET
8. UYGUR DEVLET 16. OSMANLI DEVLET

NOT 1 : TRK MLLET SAHP OLDUU TEKLATILIK ZELL TARHTE BROK DEVLET KURMUTUR. ADI
GEEN DEVLETLER ,TRK MLLETNN TARHTE KURDUU EN BYK DEVLETLERDR. BUNUN DIINDA RL UFAKLI
DAHA BROK DEVLET VARDIR.

NOT 2: CUMHURBAKANLII FORSUNDA YER ALAN 16 YILDIZ TARHTE KURULMU BU 16 BYK TRK
DEVLETN FADE ETMEKTEDR. FORSUN ORTASINDA YER ALAN GNE SE TRKYE CUMHURYETN GSTERR.

GNMZDE BAIMSIZ TRK DEVLETLER

1. TRKYE CUMHURYET
2. AZERBAYCAN
3. TRKMENSTAN
4. ZBEKSTAN
5. KAZAKSTAN
6. KIRGIZSTAN
7. KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYET

GNMZDE TRK DNYASI

1. TRKYE TRKLER 17. DAISTAN TRKLER 33.URANHAY
2. BALKAN TRKLER 18. KUMUKLAR 34.IRAK TRKLER
3. GAGAUZLAR 19.KARAAYLAR 35.SURYE TRK..
4. KAZAKLAR 20.BALKARLAR 36. KIBRIS TRK..
5. ZBEKLER 21.NOGAYLAR 37.KAGAYLAR
6. KIRGIZLAR 22. YAKUTLAR(SAKA) 38. HAMSELER
7. TRKMENLER 23.ALTAY TRKLER 39.KARAYLAR
8. KARAKALPAKLAR 24. HAKASLAR 40.KIRIM TRK..
9. UYGURLAR 25.TUVALAR 41. STAVROPOL T.
10. SALARLAR 26.TOBOL TATARLARI 42. AVRUPA TRK.
11. TATARLAR 27.BARABALAR
12. UVALAR 28.ORLAR
13. BAKIRTLAR 29.ULIM
14. KIRIMAKLAR 30.KUMANDI
15. MESHET ( AHISKA ) TRKLER 31.KANDAK
16. AZERBAYCAN TRKLER 32.KARAGAS

- 36-