BH GK

LI SANTIL HU?
NAXCHOLOB
KARU Tzaqal
KA RU TZAQAL NAXCHOLOB LI SANTIL HU? bh-GK
KARU Tzaqal
NAXCHOLOB
LI SANTIL HU?
LI TASAL HU AIN RE
Eb li eetalil chalenaqeb: Perel 7: eb laj American Bible Society kesiink re li jalam u
Perel 19: li Ruuchichoch: eb laj NASA aj eechal re li jalam u Saeb li
perel 24, 25: laj eechal re li jalam u aan li molam OMS re Edouard Boubat
Saeb li perel 88, 89: kamsink, li jalam u ain chalenaq sa USAF;
chinaal: li jalam u chalenaq sa li molam OMS re W. Cutting
5 2011
Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
Derechos reservados
EB LI KEKUUBANK RE

La Torre del Viga, A.R.

Heraldo 104, Col. Clavera

02080 Mexico, D.F.

Impresion de 2012
Li hu ain nakanjelak re xtawbal ru chius li Santil Hu ut napuktesimank
sa chixjunil li ruuchichoch. Li kanjel ain nabeeresimank rikin
jonimal nekeraj tenqank eb li poyanam. Inka nayakmank.
Chixjunil li raqal li wank chisa li hu ain isinbil chaq sa Li Santil Hu,

Sociedad Bblica de Guatemala (SBG). Li wank NM chi xkatq li raqal,

isinbil chaq sa li Santil Hu sa kaxlan aatin Traduccion del Nuevo Mundo
de las Santas Escrituras (con referencias). Aban naq wank
Wy chi xkatq li raqal, isinbil chaq sa Li Santil Hu,

Wycliffe Bible Translators, 2000 (ortografa actualizada).
What Does the Bible Really Teach?
Kekchi (bh-GK)
Impreso en Mexico
XTUSULAL NALEB
TZOLOM PEREL
Ma Naraj li Yos naq Tqakul Ain? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 3
1. Karu Tzaqal Naxye li Santil Hu Chirix li Yos? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 8
2. Li Santil Hu Musiqanbil Xbaan li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 18
3. Karu Naraj li Yos choq re li Ruuchichoch? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 27
4. Ani li Jesukriist? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 37
5. Li Xkamik li Jesus Aan Jun Nimla Maatan 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 47
6. Bar Wankeb li Kamenaq? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 57
7. Ma Tewanq Wi Chik Xyuam li Kamenaq? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 66
8. Karu li Xnimajwal Awabejilal li Yos? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 76
9. Ma Wanko sa Rosojikeb li Kutan? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 86
10. Ma Wankeb Xwankil li Musiqej sa Qabeen? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 96
11. Kaut naq li Yos Inka Narisi li Rahilal? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 106
12. Qabaanuhaq li Nawulak Chiru li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 115
13. Chaawoxloqi li Yuam jo Naxbaanu li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 125
14. Chanru Xtawbal li Sahil Choolejil sa li Junkabal? 9 9 9 9 9 134
15. Bar Wank li Paabal Nawulak Chiru li Yos? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 144
16. Loqoni li Yos sa li Tzaqal Paabal 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 154
17. Li Qatij Nokooxtenqa chi Jilok Rikin li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 164
18. Li Nekesubek sa Ha Wankeb Chixkatq li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 174
19. Chatwanq Junelik sa li Xrahom li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 184
Xkomon li Naleb 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 194
Ma Naraj li Yos naq Tqakul Ain?
KARU esilal nakaawabi ut nakaawil sa
li prens, sa li raay ut sa li kaxmu?
Naabal li maausilal, li kamsink ut li ya-
lok u. Ut koxlan chirixeb li chaajkilal
li yookat xkulbal. Maare ra laachool
xbaan naq yaj malaj xkamk junaq
laakomon malaj laawamiiw. Nakaaye
tana jo laj Job, jun chaabil winq: Ju-
nes rahilal ut yotik choolej wank
wikin (Job 3:26).
Maare nakaakoxla ain:
Ma naraj li Yos naq tqakul li rahi-
lal?
Karu tooxtenqa re xtuqubankil ru
li qachaajkilal?
Ma twulaq tawi xqehil naq twanq
tuqtuukilal sa Ruuchichoch?
Li Santil Hu naxcholob xyaalal eb
li patzom ain.
4
LI SANTIL HU NAXYE NAQ LI YOS

TIXKAM CHAQ LI OSOBTESIHOM
AIN SA LI RUUCHICHOCH.
Tixchaqihobresi chixjunil li xyaaleb ru,

ut inka chik taawanq kamk, chi moko
yaabak, chi moko japok e malaj rahilal.
(Apocalipsis 21:4)
Li yeq roq taapiskoq

jo li yuk.

(Isaas 35:6)
Taatehonq xsa
ruheb li mutz.

(Isaas 35:5)
Chixjunileb li wankeb sa
muqlebaal kamenaq
[...] teelq chaq.
(Juan 5:28, 29)
Maajun chik
sa qayanq tixye:
Yajin.

(Isaas 33:24)
Numtajenaqaq li awimq
[malaj tzakahemq]
sa ruuchichoch.
(Salmo 72:16)
6 Karu Tzaqal Naxcholob li Santil Hu?
TZOL LI NAXKUT LI SANTIL HU

Maare nakaakoxla naq maajun-
wa tkulmanq chixjunil ain. Aban
li Santil Hu naxcholobchanru tix-
kam chaq li Yos li osobtesihom
li naxyeechii qe.
Li Santil Hu moko kaaj
tawi ain naxcholob, nax-
ye ajwi chanru tqataw
li sahil choolejil anaq-
wan. Koxlan chirix
li chaajkilal li yookat
xkulbal sa laayuam.
Maare yook aakauxl
chirix laajunkabal, li
tumin, li yajel ut maare
xkamk junaq laakomon
malaj laawamiiw. Li Santil
Hu nokooxtenqa ut naxkojob
qachool xbaan naq naxcholob
xyaalal eb li junjunq chi patzom ain:
Kaut naqakul li rahilal?

Chanru tooruuq xtuqubankil ru eb li qachaajkilal?
Karu tqabaanu re naq twanq li sahil
choolejil sa li qajunkabal?
Karu naqakul naq nokookamk?
Ma tewakliiq wi chik chi yoyo eb li qakomon?
Kaut cholcho chiqu naq tkulmanq
li kixyeechii chaq li Yos?
Ma Naraj li Yos naq Tqakul Ain? 7
Wi yookat rilbal xsa li tasal hu ain, naraj xyeebal naq

taawaj xnawbal li naxcholob li Santil Hu. Ut li tasal hu
ain taatenqanq aawe. Sa xraqik li junjunq chi perel wan-
keb li patzom reheb li junjunq chi raqal aatin. Naabaleb
li qas qiitzin nekewulak chiru tzolok rikineb laj Testiiw re
li Jehoba, xbaan naq nekeroksi eb li patzom re xtzilbal
xsa li Santil Hu. Us raj naq taawulaq ajwi chaawu tzo-
lok chi jokain. Li Yos taxaq t-osobtesinq aawe naq yooqat
xtzolbal karu tzaqal naxcholob li Santil Hu!
CHANRU KUUBANBIL LI SANTIL HU?

SA LI Santil Hu wank 66 chi tasal hu ut tustuukeb chi ta-
sal ut chi raqal, re naq tooruuq xsikbal li naxye li Raatin
li Yos. Sa li tasal hu ain taataw jalan jalanq xraqal li Santil
Hu. Naq taate li Santil Hu taataw xbeenwa li tasal, chirix
chik aan li raqal. Qilaq jun li eetalil: 2 Timoteo 3:16 naraj
xyeebal naq ain xkab hu choq re laj Timoteo, tasal 3 ut li
raqal 16.
Taatzol roksinkil chius li Santil Hu naq taasik li junjunq
chi raqal. Ut us raj naq rajlal kutan taake aachool chi xtzol-
bal li naxye li Santil Hu! Wi wulaj wulaj taawil oxib, kaahib
malaj oob tasal li Santil Hu taachoy rilbal chiru jun chihab.
TZOLOM 1
Karu Tzaqal Naxye

li Santil Hu Chirix li Yos?
Ma naril xtoqobaal qu li Yos?
Chanru li Yos? Ma wank xkaba li Yos?
Ma naru toojiloq chixkatq li Yos?
EB LI kokal nekexbaanu naabal li patzom naq ne-

kextzol aatinak. Wankeb li kokal nekexye: Kaut rax
muyink ru li choxa? Chanru yiibanbileb li chahim?
Ani kixkut bichank chiruheb li xul li nekerupupik?.
Naq nekexbaanu li patzom ain, nekekanaak chi qilbal
xbaan naq nekeraj xnawbal karu tqaye reheb.
Wank sut nachaajkobk chiqu xsumenkil
eb li patzom, xbaan naq inka naqanaw
xyaalal. Usta ak xqasume eb li xpa-
tzom toj nekexye: Ut kaut?.
2 Moko kaaj tawi eb li kokal ne-
kepatzok. Naq yooko chi nimank

inka naqakanab patzok, maare re
xnawbal chanru toowulaq sa junaq
li naaj, re naq inka tqakul li
rahilal malaj yal re xbaanun-
kil junaq li patzom. Aban,
wankeb inka chik nekepa-
tzok. Chi moko nekexke ta
xchool chi xnawbal xyaalal ju-
naq li chaabil naleb.
1, 2. Kaut us naq inka tqakanab patzok?
Karu Tzaqal Naxye li Santil Hu Chirix li Yos? 9
3 Koxlan chirix li patzom li wank chirix li tasal hu ain.
Koxlan ajwi chirixeb li patzom li wankeb saeb li perel

oxib ut waqib ut li wankeb sa xtiklajik li tzolom ain.
Eb li patzom ain jwal aajel ru xnawbal xyaalal. Aban
naabaleb inka chik nekexsik xyaalal eb li patzom. Ma
nakaanaw kaut? Ma naxcholob li Santil Hu xyaalal eb
li patzom ain? Wankeb nekexkoxla naq chaaj xtawbal
ru li Santil Hu. Wankeb inka chik nekepatzok xbaan
naq nekexutaanak. Ut wankeb nekexye naq kaajwi eb
li nekekamok be saeb li paabal teruuq xsumenkil eb li
jalan jalanq chi patzom. Aban, karu nakaaye laaat?
4 Maare taawaj xnawbal xyaalal eb li patzom li tten-
qanq aawe sa laayuam. Maare nakaaye: Kaut wanko sa

li Ruuchichoch? Ma kiraj li Yos naq toochalq sa Ruuchi-
choch kaajwi re yolaak, cheekobk ut kamk? Chanru li
Yos?. Us naq tatkoxlaq chirix ain ut inka raj taakanab
xsikbal xyaalal eb li junjunq chi patzom. Li Jesus kix-
ye: Chextzaamanq ut tkeheq eere; chexsikoq ut teetaw;
chexcheoq ut tteheq cheeru (Mateo 7:7).
5 Wi inka taakanab xsikbal xyaalal eb li patzom,
taake reetal naq li naleb ain naru ttenqanq aawe sa

laayuam (Proverbios 2:1-5). Usta wank jalan jalanq li
kauxej chirix ain, taataw xsumenkil eb li patzom sa li
Santil Hu ut moko chaaj ta xtawbal ru. Xsikbal xyaalal
eb li patzom, tooxtenqa sa li qakutan ut naru tixsaho-
bresi qachool. Qilaq chirix karu nekeok wi xkauxl eb
li qas qiitzin.
MA NARIL XTOQOBAAL QU LI YOS?
6 Naabaleb nekexkoxla naq li Yos inka naril
3. Kaut naabaleb inka chik nekepatzok?
4, 5. Bar wank reheb li patzom naru ttenqanq qe sa li qayuam ut
kaut tento naq tqasik xyaalal eb li patzom ain?
6. Kaut naabaleb nekexkoxla naq li Yos inka naril xtoqobaal qu?
xtoqobaal qu. Sa li Ruuchichoch xnumtaak li maau-

silal, li yalok, li xik ilok ut li rahilal. Jokan ajwi
nokooyajerk, naqakul li chaajkilal ut nekekamk eb li
qakomon malaj eb li qamiiw. Jokan naq wankeb ne-
kexye: Wi naril raj xtoqobaal qu li Yos, ak xrisi raj chik
chixjunil li chaajkilal.
7 Eb li nekekamok be, saeb li paabal nekexbaanu
naq eb li qas qiitzin texkoxla naq li Yos inka na-

ril xtoqobaal qu. Chanru nekexbaanu ain? Naq wank
li yalok, li yajel, li rahilal malaj li kamk nekexye naq
aan naraj li Yos. Rikin li aatin ain chanchan tawi yoo-
keb xyeebal naq li Yos wank re, naq naqakul li rahilal.
Aban, ma yaal ain? Karu tzaqal naxcholob li Santil
Hu? Santiago 1:13 naxye: Naq taayaleq rix junaq, mix-
ye: A li Yos nayalok wix, xbaan naq li Yos inka nayalek
rix xbaan li inka us chi moko naxyal rix anihaq. Jo-
kan naq moko li Yos ta wank re naq wank li maausilal sa
li Ruuchichoch (Job 34:10-12). Yaal naq li Yos naxka-
nab naq tkulmanq li maausilal. Aban moko juntaqeet
ta xkanabankil naq tkulmanq li rahilal rikin xbaanun-
kil li rahilal.
8 Qilaq jun li eetalil, jun li alalbej, ak winq chik, wank
sa rochoch li xyuwa. Aban sa jun kutan kixqet rib

chiru li xyuwa ut kixkanab li rochoch. Li chaabil yuwa-
bej maaka kixye re li ralal. Li alalbej kiok xbaanunkil
li inka us ut kixchik rib sa chaajkilal. Ma li yuwa-
bej wank re naq li ralal kixchik rib sa chaajkilal? Inka,
7. a) Kaut naqaye naq eb li nekekamok be saeb li paabal ne-
kexbaanu naq eb li qas qiitzin texkoxla naq li Yos inka naril
xtoqobaal qu? b) Karu tzaqal naxcholob li Santil Hu chirix li rahi-
lal li naqakul?
8, 9. a) Rikin karu li eetalil taacholob naq moko juntaqeet ta
xbaanunkil junaq li rahilal rikin xkanabankil naq tkulmanq?
b) Kaut naq moko us ta xyeebal naq li Yos wank re, naq eb li po-
yanam inka nekexbaanu li us?
peyaal? (Lucas 15:11-13). Jokan ajwi nakulmank naq li

Yos naxkanab naq eb li poyanam texbaanu li nekeraj.
Ain moko naraj ta xyeebal naq li Yos wank re naq nekex-
chik rib sa chaajkilal. Jokan naq inka us naq tqake sa
xbeen li Yos chixjunil li rahilal li wank sa Ruuchichoch.
9 Wank xyaalal naq li Yos naxkanab naq eb li qas
qiitzin texbaanu li inka us. Moko tenebanbil ta sa

xbeen li Yos xcholobankil chiqu li yook chi kul-
mank sa Ruuchichoch, xbaan naq Aan kiyoobtesink
qe. Aban naxcholob chiqu, xbaan naq nokooxra. Sa
li Tzolom 11 tqatzil kaut naqakul li rahilal. Us raj naq
cholchooq chaawu naq moko li Yos ta wank re, naq na-
qakul li rahilal. Li Yos naxye qe naq tqakojob qachool

rikin naq wanqo sa chaajkilal (Isaas 33:2).
10 Li Yos sant (Isaas
6:3). Aan naraj xyeebal naq li
Yos saq ru ut maaka maausilal sa xchool. Jokan naq
tento tqakojob qachool rikin. Inka naru naq tqako-
job qachool rikineb li qechpoyanamil, xbaan naq naru
nekexjal xnaleb. Usta chaabilaqeb li awabej, maajun
reheb truuq risinkil li maausilal. Li Yos nim xwankil ut
kaajwi aan t-isinq re chi junajwa li rahilal li wank sa
Ruuchichoch (Salmo 37:9-11).
KARU NAREEKA LI YOS NAQ RA WANKO?
11 Karu nareeka li Yos naq naril li maausilal ut naq
naril naq ra sa qachool? Li Santil Hu naxcholob naq
li Yos nasahok sa xchool naq naril naq wank li tiiki-
lal (Salmo 37:28). Li Yos naxke xchool chi rilbal li us
ut li inka us ut xik naril li maausilal. Li Santil Hu nax-
ye naq li Yos ra kireeka naq sa li qe kutan kinumtaak

li maausilal sa li Ruuchichoch (Genesis 6:5, 6). Li Yos
10. Kaut cholcho chiqu naq li Yos t-isinq re chixjunil li rahilal?
11. a) Karu naxkoxla li Yos naq naril li maausilal? b) Karu naree-
ka li Yos naq naqakul li rahilal?

inka naxjal xnaleb (Malaquas 3:6). Li Yos toj xik naril
li maausilal ut narahok sa xchool naq eb li poyanam
nekexkul li maausilal. Li Santil Hu naxye naq Aan nai-
lok eere (1 Pedro 5:7).
12 Qilaq, kaut cholcho chiqu naq li Yos narahok sa
xchool naq naqakul li rahilal? Li Santil Hu naxcholob

naq li Yos kixyoobtesi li winq jo xjalam u (Genesis 1:26).
Wi chaabil qanaleb naraj xyeebal naq li Yos chaabil
xnaleb. Wi narahok sa aachool chi rilbal naq nekex-
kul li rahilal li maakaeb xmaak, aan naraj xyeebal naq
li Yos jwal narahok sa xchool.
13 Eb li qas qiitzin nekexnaw
Naq nekexnaw rahok. Jokan naq chanchano li Yos
aawu nakaaye xbaan naq li Santil Hu naxye naq
laakaba,
peyaal? Li Yos Li Yos aan [li] rahok (1 Juan 4:8).
naxye qe li Nokoorahok xbaan naq li Yos na-
xkaba sa rahok. Koxlan chirix ain: wi wank
li Santil Hu raj aawankil chi risinkil li rahilal ut li
maausilal li wank sa Ruuchichoch,
peyaal naq taabaanu raj? Li xni-
mal ru laarahom ttaqlanq aawe chi
xtenqankileb. Jokan naq tento naq
cholchooq chaawu naq li Yos tri-
si chixjunil li chaajkilal. Li Yos
tixkam chaq li osobtesink li nax-
yeechii qe sa li kaahib ut oob perel
re li tasal hu ain. Re xpaabankil li
xyeechiom li Yos, tento naq xbeen-
wa tqanaw ru.
12, 13. a) Kaut naqanaw rahok ut chanru
nokooxtenqa li rahok naq naqil li rahilal li
wank sa Ruuchichoch? b) Kaut cholcho
chiqu naq li Yos trisi li chaajkilal sa xbeen
li Ruuchichoch?
Li Santil Hu naxkut naq li Jehoba,
li kiyiibank re li choxachoch,
jwal nokooxra!
LI YOS NARAJ NAQ TAANAW RU

14Karu nakaabaanu xbeenwa naq nekexnaw aawu?
Peyaal naq xbeenwa nakaaye laakaba. Anaqwan qa-
koxlaq, ma wank xkaba li Yos? Naabaleb li paabal
nekexye naq li xkaba aan: Yos malaj Qaawa. Aban
eb li aatin ain moko kabaej ta, chanchan tawi naq
naqaye awabej malaj jolominel. Li Santil Hu naxye
naq li Yos wank naabal ruuchil xkaba, jun reheb aan
Yos malaj Qaawa. Aban naxcholob naq li xkaba li
Yos aan Jehoba. Li Santil Hu naxye: Re naq texnaw naq
14. Ani xkaba li Yos ut kaut tento tqoksi li xkaba?
laakaba aan Jehoba ut kaajwi laaat Nim Laawankil sa

xbeen chixjunil li Ruuchichoch (Salmo 83:18, NM ).
Wi sa Laasantil Hu maaka xkaba li Yos, us raj naq taa-
tzil sa li tasal hu ain saeb li perel 195 toj sa li 197. Naq
kextziiba chaq li Santil Hu sa xtiklajik kitawmank wu-
qub mil sut tana li xkaba li Yos. Li Jehoba naraj naq
taatzol ut taawoksi li xkaba. Jokan naq li Yos naroksi li
Santil Hu re naq taanaw ru.
15 Li Yos kixke Jehoba choq xkaba ut li kabaej ain
nim xwankil. Ain naraj xyeebal naq li Yos naru nax-

baanu naq ttzaqloq ru li naxyeechii qe ut naru ajwi
15. Karu xyaalal li kabaej Jehoba?
Jo narahok jun

chaabil yuwabej
aan reetalil naq li
Jehoba jwal
nokooxra
naxbaanu chixjunil li naraj.1 Li xkaba li Yos jun ajwi;

maaani xkulub li kabaej ain, kaajwi li Yos. Qilaq
wiib oxib xyaalal kaut naqaye ain.
16 Sa li Salmo 83:18 naxye chirix li Jehoba: Kaaj-
wi laaat Nim Laawankil. Ut kaajwi aan nayeemanq re

li Nimajwal Yos. Apocalipsis 15:3 naxye: Qaxal nin-
qeb ut sachbachoolej rilbal laabaanuhom, at Qaawa,
at Nimajwal Yos; tiik ut tzaqal yaal ru laabe. Li ruuchil
kabaej Nimajwal Yos naraj xyeebal naq kaajwi li
Jehoba nim xwankil sa xbeen chixjunil. Sa 1 Timoteo
1:17 naxye naq li Jehoba aan li Awabej li wank xwankil
chi junelik, jokan naq li Yos jun ajwi. Salmo 90:2 nax-
ye: Ak laaat ajwi chaq li qaYos junqe junqe kutan!.
Kajo xchaabilal xnawbal ain chirix li Yos!
17 Jokan naq li Jehoba jun ajwi, xbaan naq aan ki-
yoobtesink qe. Apocalipsis 4:11 naxye: Aakulub,

[ Jehoba], at qaYos xkulbal laanimal laaloqal, li loqo-
nink ut laawankilal, xbaan naq laaat katyoobtesink re
chixjunil: rikin laawajom keyoobtesiik ut wankeb chik
anaqwan. Li Jehoba kiyoobtesink re chixjunil eb li an-
jel li wankeb sa choxa, eb li chahim, eb li ru li awimq,
eb li kar li wankeb sa palaw ut saeb li nima ut toj wank
chik naabal xyoobtesihom.
MA NARU TOOJILOQ CHIXKATQ LI YOS?
18Wankeb nekexuwak naq nekextzol xnimal ru xna-
leb li Jehoba. Nekexkoxla naq najt wank li Jehoba
1 Taataw chik xkomon li esil chirix li xyaalal ut chanru nayaaba-
simank xkaba li Yos saeb li perel 195-197.
16, 17. Karu naqatzol chirix li Jehoba naq nayeemank re naq aan:
a) Li Nimajwal Yos? b) Li Awabej li wank chi junelik? c) Laj yoob-
tesinel?
18. Kaut wankeb nekexkoxla naq maajunwa teruuq chi jiloq ri-
kin li Yos? Aban, karu naxye li Santil Hu?
ut maajunwa tenachoq rikin malaj inka nekekoxlaak

xbaan li Yos. Ma us xkoxlankil ain? Li Santil Hu naxye
naq li Jehoba moko najt ta wank qikin chiqajunjunqal
(Hechos 17:27). Naxye ajwi: Jilonqex chi xkatq li Yos,
ut aan taajiloq chekatq (Santiago 4:8).
19 Chanru tatruuq chi jiloq rikin li Yos? Xbeenwa ten-
to naq inka taakanab tzolok chirix li Yos, jo yookat

xbaanunkil anaqwan. Li Jesus kixye: Aan ain li june-
lik yuam: naq texnaw aawu laaat li junat chi tzaqal
Yos ut li xataqla chaq, li Jesus a li Kriist (Juan 17:3). Jo
naxye li Santil Hu xnawbal ru li Jehoba ut li Jesus aan
tkamoq qe sa li junelik yuam. Ak xqatzol naq li Jeho-
ba Xyosil li rahok (1 Juan 4:16). Chixjunil li xnaleb li
Jehoba chaabil ut chinaus. Li Santil Hu naxye naq li Yos
aj uxtaan ut tuulan, li nabayk chi josqok
ut makachin
li xrahom ut li xtiikilal xchool! (Exodo 34:6). Li Yos
chaabil ut nakuyuk maak (Salmo 86:5). Nim xkuyum
(2 Pedro 3:9). Naq yooqat xtzolbal li naxye li Santil Hu,
taake reetal naq chinaus xnaleb li Jehoba.
20 Li Yos musiqej jokan naq inka naqil ru (Juan 1:18;
4:24; 1 Timoteo 1:17). Li Santil Hu naxcholob chanru li

Yos. Jokan naq, jun reheb li kitziibank chaq re li Sal-
mo kixye naq tatruuq rilbal xchaabilal li Jehoba (Salmo
27:4; Romanos 1:20). Wi inka taakanab tzolok chirix li
Yos taanaw ru chius, taatzol xraabal ut tatnachoq rikin.
21 Timil timil taataw ru kaut naq li Santil Hu naxye
qe, naq tento tqil li Jehoba jo qayuwa (Mateo 6:9). Naq
li Jehoba kixke qayuam kiraj naq us wanqo, jo naraj
jun chaabil yuwabej choq reheb li ralal xkajol (Salmo
19. a) Chanru toojiloq rikin li Yos ut karu li osobtesihom tixke qe?
b) Bar wank reheb li xnimal ru xnaleb li Yos nawulak chaawu?
20-22. a) Ma tooruuq chi nachok rikin li Yos usta inka naqil ru?
b) Karu naru texye aawe naq yookat chi tzolok chirix li Santil Hu ut
karu tento taabaanu naq taawabi ain?
36:10 [36:9, Wy]). Li Santil Hu naxcholob ajwi naq too-

ruuq chi wank choq ramiiw li Jehoba (Santiago 2:23).
Ke reetal: Laaat naru tatwanq choq ramiiw li kiyiibank
re li choxa ut li Ruuchichoch!
22 Naq yooqat chi tzolok chirix li Santil Hu naru tex-
ye aawe naq taakanab tzolok. Maare texye ain, re naq

inka taajal aapaabal. Aban maakanab xtzolbal chan-
ru tatwanq choq ramiiw li Jehoba, xbaan naq kaajwi li
Yos naru nawank choq tzaqal aawamiiw.
23 Naq tat-oq chi tzolok chirix li Santil Hu maare wank
li naleb inka taataw ru, aban matxutaanak chi patzok.

Li Jesus kixye naq us naq tqakubsi qib jo nekex-
baanu eb li kokal (Mateo 18:2-4). Eb li kokal junelik
yookeb chi patzok. Li Yos naraj naq taataw xyaalal eb li
junjunq chi patzom. Sa li najter qe kutan eb li kexke
xchool chi xnawbal ru li Yos, kextzil chius li Santil Hu
re rilbal ma yaal li yookeb xtzolbal (Hechos 17:11).
24 Re xnawbal ru chius li Jehoba tento naq tqatzil xsa
li Santil Hu. Li Santil Hu moko juntaqeet ta rikineb li ja-

lan jalanq chi tasal hu. Sa li jun chik tzolom tqil kaut
naqaye ain.
23, 24. a) Kaut inka tatxutaanaq chi patzok naq yooqat chi tzo-
lok chirix li Santil Hu? b) Karu tqil sa li jun chik tzolom?
LI SANTIL HU NAXCHOLOB
Li Yos naril xtoqobaal qu (1 Pedro 5:7).
Li xkaba li Yos aan Jehoba (Salmo
83:18, NM ).
Li Jehoba naraj naq toojiloq chixkatq
(Santiago 4:8).
Li Jehoba Xyosil
li rahok, chaabil xchool
ut aj uxtaan (Exodo 34:6; 1 Juan 4:8, 16).
TZOLOM 2
Li Santil Hu
Musiqanbil Xbaan li Yos
Kaut naq li Santil Hu moko
juntaqeet ta rikineb li tasal hu?
Chanru nokooxtenqa li Santil Hu
re xtuqubankil ru qachaajkilal?
Kaut us naq tqapaab li naxye li Santil Hu?
MAARE jultik aawe naq jun laawamiiw kixke jun laa-

maatan. Kisahok tana sa laachool naq xaakul ut
xaabanyoxi re chi anchal laachool. Rikin li maatan ain
kixkutbesi naq nakatxra.
2 Li Santil Hu aan jun li maatan li naxke qe li Yos, ut
tento naq tqabanyoxi re. Kaajwi li Santil Hu naxye naq

li Yos kixyiib li choxa, li chahim, li Ruuchichoch ut naq
kixyoobtesi laj Adan ut xEva. Li Santil Hu naxke qana-
leb re naq tooruuq xtuqubankil qachaajkilal. Ut naxye
ajwi chanru ttzaqloq ru li Rajom li Yos chirix li Ruuchi-
choch. Kajo xchaabilal li maatan li naxke qe li Yos!
3 Li Santil Hu jun chaabil maatan, xbaan naq naaa-
tinak chirix li Jehoba. Naq li Yos kixke qe li Santil Hu

kixkutbesi naq naraj naq tqanaw ru chius. Li Santil
Hu nokooxtenqa re naq toowanq choq ramiiw li Yos.
4 Li Santil Hu kijekimank sa xbeen li Ruuchichoch
1, 2. Kaut naqaye naq li Santil Hu aan jun chaabil maatan?

3. Karu kixkutbesi li Jehoba naq kixke qe li Santil Hu? Ut kaut naq
li Santil Hu aan jun chaabil maatan?
4. Karu nakaakoxla chirix xkihal li Santil Hu?
19

Li Santil Hu Traduccion del Nuevo Mundo
de las Santas Escrituras wank sa naabal chi aatinobaal
ut wank sa naabal chi aatinobaal. Naxqax ru 2.400 chi

aatinobaal li natawmank chixjunil li Santil Hu malaj
wiib oxib ajwi reheb li xtasal. Jokan naq kachin chik
ma chixjunil li qas qiitzin wankeb rikin li Santil Hu.
Naabal xkihal li Santil Hu nekexyiib xbaan naq raj-
lal xamaan, najekimank jun miyon tana li Santil Hu sa
chixjunil li Ruuchichoch. Jokan naq maajun li tasal hu
naxqax ru li Santil Hu.
5 Li Santil Hu musiqanbil xbaan li Yos (2 Timo-
teo 3:16). Karu naraj xyeebal ain? Li Santil Hu naxye:

Kewank winq eekasinbileb xbaan li Santil Musiqej,
keaatinak jo kiyehek chaq reheb xbaan li Yos (2 Pe-
dro 1:21). Qilaq jun li eetalil, jun li cheekel winq naxye
re li ralal naq tixtziiba jun li esil hu. Ma re li alalbej li
esil hu? Inka, re li yuwabej xbaan naq xkauxl wank chi-
sa. Jokan ajwi chixjunil li wank sa li Santil Hu xkauxl
li Yos ut maawa reheb li winq li ketziibank chaq re. Li
Santil Hu Raatin li Yos (1 Tesalonicenses 2:13).
5. Karu naraj xyeebal naq li Santil Hu musiqanbil xbaan li Yos?
NAXYE LI YAAL UT
JUNAJ RU LI NALEB WANK CHISA
6 Li Santil Hu kitziibamank chiru 1.600 chihab. Eb
li winq li ketziibank chaq re li Santil Hu, moko jun-

taqeet ta xwanjikeb ut xkanjeleb. Xbaan naq wankeb
aj awinel, eb aj kar, eb aj kaakalenel karneer, propeet,
eb aj raqol aatin ut awabej. Jo laj Lucas, aj banonel, aan
kitziibank chaq re jun reheb li tasal hu li wank sa xti-
klajik li ak chaqrab. Usta moko juntaqeet ta xtenamiteb
li winq ain, junaj ru li naleb xextziiba sa li Santil Hu.1
7 Sa Genesis, barwi natikla li Santil Hu, naxye chan-
ru kichalk li chaajkilal sa xbeeneb li qas qiitzin ut sa

Apocalipsis, barwi naraqek li Santil Hu, naxye naq li
Ruuchichoch tchinausoq jo kiwank chaq sa li qe ku-
tan. Chixjunil li naxye li Santil Hu kikulmank tana
chiru 4.000 chihab, chalen chaq sa xyolajik li winq. Sa
li Santil Hu tziibanbil chanru natzaqlok ru li Rajom li
Yos. Junaj ru li naleb li wank sa li Santil Hu xbaan naq
musiqanbil xbaan li Yos.
8 Li Santil Hu tzaqal re ru ut naxye li toj maaji na-
kulmank. Qakoxlaq li chaqrab li kixke li Jehoba re li

tenamit Israel. Li hu Levitico, naaatinak chirix li saabe-
sink ib ut chirix li letzbil-yajel. Maaani kinawok re
chanru wank li ha, jo naxye Eclesiastes 1:7. Usta li Santil
Hu moko jun ta reheb li tasal hu, li naoksimank saeb li
tzolebaal, aban naxcholob chi tzaqal re ru chanru yii-
banbil li Ruuchichoch. Ain naxkutbesi chiqu naq li Yos
kimusiqank re li Santil Hu.
1 Wankeb nekexye naq moko junaj ta ru li naleb li wank sa li Santil
Hu, aban moko yaal ta. Jokan naq us raj naq taawil li tzolom 7 re li ta-
sal hu, La Biblia... la Palabra de Dios, o palabra del hombre?, reheb laj
Testiiw re li Jehoba.
6, 7. Kaut naq junaj ru li naleb li wank sa li Santil Hu?

8. Kaut nayeemank naq li Santil Hu tzaqal re ru?
Li Santil Hu Musiqanbil Xbaan li Yos 21
9 Li Santil Hu naxye li yaal ut tzaqal re ru naxcholob
li kikulmank chaq. Naxye ajwi xkabaeb li qas qitziin li

kewank chaq najter qe kutan ut aniheb li xxetonil
yuwa.1 Sa naabal chi tasal hu moko nekextziiba ta naq
eb li xtenamit inka us nekeelk sa li yalok. Aban eb li
ketziibank chaq re li Santil Hu kexcholob chixjunil li
kikulmank chaq; kextziiba naq aaneb ut eb li xtena-

mit kemaakobk chiru li Yos. Sa xhuhil li Numeros, laj
Moises kixye naq kimaakobk ut kixye ajwi naq kiqusek

xbaan li Yos (Numeros 20:2-12). Moko sa naabal ta li
tasal hu natawmank chi tzaqal re ru li kikulmank chaq
jo natawmank sa li Santil Hu xbaan naq musiqanbil
xbaan li Yos.
SA LI SANTIL HU WANK LI CHAABIL NALEB
10 Li Yos kimusiqank re li Santil Hu, jokan naq na-
kanjelak re kutuk, re qusuk, re kehok naleb
(2 Timoteo 3:16). Li Santil Hu nokooxtenqa. Chi-
sa nakutunk naq li Jehoba naxnaw chi tzaqal chanru
yoobtesinbilo. Li Santil Hu musiqanbil xbaan li Yos.
Li Jehoba kiyoobtesink qe, jokan naq naxnaw karu na-
qakoxla ut karu naqeeka. Naxnaw ajwi karu naqaj re
naq sahaq sa qachool ut karu li naleb inka us tqa-
baanu.
11 Ma nakaanaw karu kixcholob li Jesus sa Mateo 5
toj sa li 7? Li Jesus kixke jalan jalanq li chaabil na-

leb. Kiaatinak chirix chanru xtawbal li sahil choolejil,
1 Sa Lucas 3:23-38 naxcholob chius xkabaeb li xxetoonil li Jesus.
9. a) Chanru naqanaw naq li Santil Hu tzaqal re ru naq naaatinak

chirix li kikulmank chaq? b) Kaut naq eb li ketziibank re li Santil
Hu kexye chixjunil li kikulmank chaq?
10. Kaut cholcho chiqu naq li Santil Hu nokooxtenqa?
11, 12. a) Chirix karu kiaatinak li Jesus sa Mateo 5 toj sa li 7?
b) Chirix karu chik naaatinak li Santil Hu ut kaut nokooxtenqa?
Kiyehek re
laj Isaias naq
tsachmanq
li tenamit
Babilonia
chanru xtuqubankil ru li chaajkilal, chanru tootijoq ut

chanru tqil li bihomal. Chixjunil li kixye chaq li Jesus
sa Mateo 5 toj sa li 7, nokooxtenqa ajwi saeb li qaku-
tan.
12 Li Santil Hu naaatinak ajwi chirix li junkabal, chirix
li kanjel ut chirix chanru xkambal qib sa usilal. Li na-

leb li wank sa li Santil Hu naxtenqaheb li qas qiitzin.
Ut li chaabil naleb ain nakutunk rikin li kixye li Jeho-
ba re laj Isaias: Laain li Qaawa; laaYos; laain ninkut

chawu li karu us choq aawe (Isaas 48:17).
LI SANTIL HU NAXYE LI TKULMANQ
13 Naabal reheb li esil li wank sa li Santil Hu ak xe-
tzaqlok ru. Laj Isaias li kiwank chaq sa li qe kutan,
kikehek re xbaan li Yos jalan jalanq li esil. Li Jehoba
kixye re laj Isaias naq li tenamit Babilonia tsachmanq

(Isaas 13:19; 14:22, 23). Kixye ajwi chanru tereechani li
tenamit. Kixye naq eb laj puub texkubsi roq li nima, li
nanumek Babilonia ut inka teyaloq naq teoq sa li te-
namit. Li Jehoba kixye ajwi re laj Isaias naq laj Ciro, li

awabej, t-eechaninq re li tenamit Babilonia (Isaas
44:2745:2).
14 Ak kinumek tana 200 chihab naq laj Isaias kixye
naq li tenamit Babilonia tsacheq. Jun chuut aj puub ke-

kanaak nach chire li tenamit Babilonia, sa li chihab 539
naq toj maaji nachalk li Jesus. Aan kikulmank sa li
ewuuk 5 toj sa li eqla 6, re li po Octubre. Ani kijolomink
reheb laj puub? Laj Ciro, li awabej re li tenamit Persia.
Usta ak tenebanbil xbaan li Jehoba li tixkul li tena-
mit Babilonia, ma kereechani li tenamit jo kiyeemank
chaq?
15 Sa li qoqyink naq kereechani li tenamit, eb laj
Babilonia yookeb chi ninqehik ut maaka nekexkoxla,

xbaan naq li tenamit sutsu sa tzak. Laj Ciro kixjal xbe li
nima re naq tkubeeq roq li ha ut tewulaq sa xnubaal li
tenamit. Aban, chanru keok laj puub sa li tenamit? Eb
laj Babilonia kesach sa xchool xtzapbal li rokebaal li te-
namit, jokan naq sa keok eb laj puub!
13. Karu kixye li Jehoba re laj Isaias chirix li tenamit Babilonia?
14, 15. Chanru kitzaqlok ru li kixye laj Isaias chirix li tenamit Babi-
lonia?
16 Naq li Jehoba kiaatinak chirix li Babilonia kixye:
Maajoqe chik toxtenamitoq aan, maajun chik tixtaw

xchool kanaak aran. Inka chik toxehilanq eb laj Ara-
bia sa li naajej aan, chi moko eb laj ilol ketomq

texkeheb li xkarneer chi ichajibk aran (Isaas 13:20).
Li Raatin li Yos kitzaqlok ru naq kisachmank li tenamit
ut maajunwa chik kitenamitok. Naru taake reetal naq
kitzaqlok ru li kixye li Yos. Maare 80 kilometros na-
kanaak li najter Babilonia, chiru li naaj Bagdad, re li
tenamit Irak. Naq li tenamit Babilonia inka chik kite-
namitok, kitzaqlok ru li kixye li Jehoba re laj Isaias:

Mesunbil tinkanab li naajej naq tinsach ru (Isaas
14:22, 23).1
1 Taataw xkomon li esil ain, saeb li perel 27-29 re li tasal hu Un libro
para todo el mundo, reheb laj Testiiw re li Jehoba.
16. a) Karu chik kixkul li tenamit Babilonia naq ak kisachmank?

b) Chanru kitzaqlok ru li kixye laj Isaias naq maaani chik kikanaak
sa li tenamit Babilonia?
17 Kajo naq naxkawresi qapaabal xnawbal naq na-
tzaqlok ru li naxye li Santil Hu! Cholcho naq li Yos

tixchinausa li Ruuchichoch, xbaan naq kixbaanu

chixjunil li kixye chaq sa li najter qe kutan (Numeros
23:19). Li Yos kixyeechii qe li junelik yuam. Ten-
to naq tqapaab ain, xbaan naq li Yos inka natiktiik
(Tito 1:2).1
LI RAATIN LI YOS YOYO
18 Li tzolom ain naxkut chiqu naq kaajwi li Santil Hu
1 Naq kisachmank li tenamit Babilonia aan jun reheb li eetalil li na-
kutbesink re chanru natzaqlok ru li naxye li Santil Hu. Jun chik li eeta-

lil aan naq kesachek li tenamit Tiro ut Ninive (Ezequiel 26:1-5; Sofonas
2:13-15). Jokan ajwi laj Daniel kixye naq li tenamit Medopersia ut li te-
namit Grecia aan jun reheb li xnimal ru tenamit li tewakliiq chaq (Da-
niel 8:5-7, 20-22). Ut saeb li perel 199-201, taataw resil chanru kitzaq-
lok ru Raatin li Yos chirix li Jesus.
17. Kaut naxkawresi qapaabal xnawbal naq natzaqlok ru li naxye li

Santil Hu?
18. Chanru kixnima li Apostol Pablo li Raatin li Yos?
Li najter Babilonia
wank xwankil. Xbaan naq junaj ru li naleb wank chisa,

naxke qanaleb, naxcholob chanru kikulmank li kaaq
re ru ut chixjunil li naxye nakulmank. Aban toj naa-
bal chik xkomon li naleb naxke. Li Apostol Pablo kixye:
Relik chi yaal naq yoyo li Raatin li Yos ut kaw rib, jwal
qes chiru chixjunil li chiich kapakal xqesnal. Nawulak
toj sa xyanq li aanmej rikin li musiqej, toj saatq xtiqbal
li qabaqel ut li sulutz; narajla jochinal jonimal li naree-
ka ut naxkoxla li choolej (Hebreos 4:12).
19 Rilbal xsa li Santil Hu nokooxtenqa chi xjalbal qa-
naleb. Nokooxtenqa chi rilbal chanru wanko chiru li

Yos. Ain naxkut chiqu naq moko kaaj tawi tqaye naq
naqara li Yos. Tento tqakutbesi rikin li qakauxl ut li qa-
naleb, ma yooko xpaabankil li naxye li Santil Hu.
20 Li Santil Hu musiqanbil xbaan li Yos. Jokan naq
tento tqil, tqatzol ut tqoxloqi li naxye. Maakanab xtzol-

bal li naxye li Santil Hu re naq tkutbesi naq oxloq
chaawu li maatan ain. Jokan ajwi taake reetal naq jwal
aajel ru naq li Yos tixbaanu li naraj choq reheb li poya-
nam. Sa li jun chik tzolom tqil karu li Rajom li Yos ut
chanru ttzaqloq ru.
19, 20. a) Chanru nokooxtenqa li Santil Hu chi rilbal chanru wan-
ko chiru li Yos? b) Chanru taakutbesi naq oxloq chaawu li Santil Hu?
Li Santil Hu musiqanbil xbaan li Yos, naxye
li yaal ut junaj ru li naleb wank chisa
(2 Timoteo 3:16).
Li Santil Hu naxke qanaleb re naq us wan-

qo (Isaas 48:17).
Chixjunil li naxye li Santil Hu ttzaqloq ru

(Numeros 23:19).
TZOLOM 3
Karu Naraj li Yos

choq re li Ruuchichoch?
Karu naraj li Yos choq reheb li poyanam?
Chanru kiweechiik li Xawabejilal li Yos?
Chanruhaq li yuam sa li ak ruuchichoch?
KARU naraj li Yos choq re li Ruuchichoch? Naraj naq

eb li qas qitziin tewanq chisa, sahaqeb sa xchool ut
inka teyajerq. Li Santil Hu naxye naq li Yos kixyiib
jun xnaaj li awimq aran Eden ut kixke chi moqk sa li
choch chixjunil li jar paay chi cheul qaxal chinaus ril-
baleb ut us chi tzekaak. Chirix chik aan kixyoobtesi
laj Adan ut xEva, kixkeheb sa li chinausil naajej ain
ut kixye reheb: Chiwanq eeralal eekajol, chexkihanq,

chenujobresi li ruuchichoch ut chereechanihaq (Ge-
nesis 1:28; 2:8, 9, 15). Jo xqake reetal li Yos kiraj naq eb
li qas qiitzin tewanq ralal xkajol, texchinausa chixju-
nil li Ruuchichoch, teril ut texchoolani eb li xul.
2 Ma twulaq tawi xkutankil naq eb li poyanam te-
wanq sa li chinausil naajej arin sa li Ruuchichoch?

Li Jehoba kixye: Ak jokan xinye, ut jokan tinbaa-

nu (Isaas 46:9-11; 55:11). Li Yos tixbaanu chixjunil
li naxkoxla. Ut naxye naq li Ruuchichoch moko
kixyiib ta chi maaka xyaalal, re ban naq taatenami-

toq (Isaas 45:18). Aniheb kiraj li Yos naq tewanq sa
xbeen li Ruuchichoch? Ut, jarub chihab raj kewank
1. Karu naraj li Yos choq re li Ruuchichoch?
2. a) Kaut cholcho chiqu naq li Yos tixbaanu li naxye chirix li Ruu-
chichoch? b) Aniheb tekanaaq chi junelik sa Ruuchichoch?
sa li Ruuchichoch? Li Santil Hu naxye naq kaajwi

li tiikeb xchool tewanq sa li choch ain, ut te-
kanaaq arin chi junelik (Proverbios 2:21; Apocalipsis
21:3, 4).
3 Jo naqake reetal toj maaji nakulmank ain. Eb li po-
yanam nekeyajerk ut nekekamk. Wankeb nekepleetik

ut nekexkamsi rib chiribileb rib. Li Jehoba maa-
junwa kiraj naq li Ruuchichoch twanq jo chanru wank
anaqwan. Aban, kaut wank li maausilal sa Ruuchi-
choch? Kaut maaji nakulmank li naraj li Yos chirix li
Ruuchichoch? Li xsumenkil eb li patzom ain, moko
natawmank ta sa jalan jalanq chi tasal hu xbaan naq li
chaajkilal kitikla chaq sa choxa.
LI XIK NAILOK RE LI YOS
Sa Genesis, li xtiklajik li Santil Hu, naaatinak chirix
4
li xik nailok re li Yos. Usta li Santil Hu naxye naq li xik

nailok re li Yos aan jun li kanti, moko naraj ta xyee-
bal naq tzaqal kanti. Ut sa Apocalipsis, li xraqik li Santil
Hu; naxye naq li kanti ain, aan laj Tza, li nabalaqink
re chixjunil li ruuchichoch. Nayeemank ajwi re, li naj-

ter kanti (Genesis 3:1; Apocalipsis 12:9). Wank xwankil
ut inka naqil ru, li anjel ain kiroksi jun li kanti re raati-
nankil xEva. Kixbaanu ain re naq li xEva tixkoxla naq li
kanti kiaatinank re. Li anjel ain kiril tana naq li Yos kix-
yiib chaq li Ruuchichoch choq reheb li poyanam (Job
38:4, 7).
5 Chaabil chixjunil li xyoobtesihom li Jehoba.
Aban, ani kiyoobtesink re laj Tza? Jun reheb li xan-

jel li Yos kixke rib choq aj Tza naq kialank sa xchool
3. Karu li maausilal naqil sa li Ruuchichoch? Jokan naq, karu li pa-
tzom naqabaanu?
4, 5. a) Ani kioksink re jun li kanti re raatinankil xEva? b) Chanru
nasutqiik choq aj elq li chaabil xnaleb?
Karu Naraj li Yos choq re li Ruuchichoch? 29
li maausilal. Chanru kixbaanu ain laj Tza? Qakox-

laq chirix ain, chanru nasutqi choq aj elq li chaabil
xnaleb? Wi li winq ain naok ratawankil li maawa re
ut inka naxkanab xkoxlankil li maausilal txeinq sa li
raanm. Moqon chik naq tixke rib chiru t-elqaq (San-
tiago 1:13-15).
6 Jokan tzaqal kixbaanu laj Tza. Laj Tza kirabi tana
naq li Jehoba kixye re laj Adan ut li xEva naq tewanq ra-

lal xkajol ut texnujobresi li Ruuchichoch (Genesis 1:27,
28). Jokan naq kiok tana xkoxlankil: Laain chik texlo-
qoni wu ut inka li Yos!. Li yiibru aj naleb ain kixeink
sa li raanm laj Tza, jokan naq kixbalaqi xEva naq kiyoo-

bank aatin chirix li Yos (Genesis 3:1-5). Naq kixbaanu
ain kixkutbesi naq aj yoobanel tikti ut naq inka naraj
naq li Yos tixbaanu li Rajom. Jokan naq sa li aatinobaal
li kitziibamank chaq li Santil Hu kioksimank chaq wiib
li aatin re xkabainkil laj Tza. Li xbeen aatin naraj xyee-
bal aj yoobanel tikti ut li xkab aatin naraj xyeebal naq
naxqet rib chiru li Yos.
7 Rikin tikti ut raal laj Tza kixbaanu naq laj Adan

ut xEva texqet xchaqrab li Yos (Genesis 2:17; 3:6). Laj

Adan ut xEva kekamk jo kixye chaq li Yos (Genesis
3:17-19). Jokan naq eb li ralal xkajol kereechani li maak
(Romanos 5:12). Qakoxlaq rix jun li ukal xotol xsa. Wi
tqachiq kaxlan wa chisa, chanru t-elq li kaxlan wa? Pe-
yaal naq t-elq rikin reetalil li ukal? Jokan ajwi xqakul
laao, xqeechani li xmaak laj Adan. Jokan naq nokootixk
ut nokookamk (Romanos 2:23).
8 Laj Tza kikanaak choq aj jolominel sa xbeeneb
6. Chanru kisutqiik choq aj Tza jun li xanjel li Yos?

7. a) Kaut kikamk laj Adan ut xEva? b) Kaut naq chiqajunilo nokoo-
tixk ut nokookamk?
8, 9. a) Chanru kixweechi laj Tza li Xawabejilal li Jehoba? b) Kaut
naq li Yos inka kixkamsiheb sa junpaat eb laj qetol aatin?
li nekeqetok aatin naq kixbaanu naq laj Adan ut xEva

texqet xchaqrab li Yos. Naq laj Tza kixweechi rix li
Xawabejilal li Jehoba chanchan tawi naq kixye: Inka
us naawabejink li Yos, inka naxye li yaal ut inka naraj
naq us wanqeb li qas qiitzin. Ut moko aajel ta ru naq
Wi maawa raj re laj Tza

li wank sa li Ruuchichoch,
inka raj kixyeechii re li Jesus
t-awabejinq sa xbeeneb li poyanam, xbaan naq aaneb

naru texsik karu li us ut li inka us. Ut wi teabinq chiwu
us tewanq. Karu raj kixbaanu li Yos naq laj Tza kix-
weechi rix li Xawabejilal? Wankeb nekexye naq li Yos
kixkamsiheb raj eb laj qetol aatin. Aban, wi li Yos kix-
baanu raj aan, ma kiru raj xkutbal naq moko yaal ta
kixye laj Tza? Ma kiru raj xkutbal naq chaabil naawabe-
jink?
9 Li Jehoba junelik naxbaanu li tiikilal, jokan naq
inka kixsacheb sa junpaat eb li keqetok aatin. Kixkana-

beb chi yoyo re xkutbesinkil naq moko yaal ta li kixye
laj Tza ut chi jokan tixkutbesi naq laj Tza aj tikti. Chirix
chik aan li Yos kixkanab naq eb li poyanam textaqla rib
xjunes, rubel xwankil laj Tza. Sa li Tzolom 11 naxcho-
lob, kaut naq li Yos kixbaanu ain ut kaut naq kixkanab
chi numek naabal chihab re xkutbesinkil naq laj Tza aj
tikti. Laj Tza maajunwa kixtenqa laj Adan ut xEva jo-
kan naq, ma wank xyaalal naq kexpaab re laj Tza? Aban
li Jehoba junelik kirosobtesiheb jokan naq, ma us naq
kexkoxla naq li Yos aj tikti? Aban, karu raj xaabaanu
laaat?
10 Us naq tqake qachool chi xkoxlankil eb li patzom
ain, xbaan naq nayalek ajwi qix. Chanru taakutbe-

si naq nakaapaab li Jehoba ut naq laj Tza aj tikti? Naq
taakanab naq li Yos tjolominq aawe, tkutbesi naq nax-
naw awabejink ut naq moko yaal ta li kixye laj Tza
chirix li Yos (Salmo 73:28; Proverbios 27:11). Usta naa-
baleb li qas qiitzin wankeb sa li Ruuchichoch, moko
chixjunileb ta yookeb xpaabankil li Jehoba. Aban, ma
naxcholob tzaqal li Santil Hu naq laj Tza yook chi jolo-
mink re li ruuchichoch?
10. Chanru taakutbesi naq nakaapaab li Jehoba ut naq laj Tza aj
tikti?
ANI YOOK CHI JOLOMINK RE LI RUUCHICHOCH?

11 Li Jesus kixye naq laj Tza yook chi jolomink re li
ruuchichoch. Sa jun kutan laj Tza kixkut chiru li Je-

sus li xwankilal ut li chinausal chixjunileb li xninqal
ru tenamit li wank saruuchichoch, chirix chik aan kix-
ye re: Chixjunil ain tinke aawe, wi taahupub aawib chi
woq ut tinaaloqoni (Mateo 4:8, 9; Lucas 4:5, 6). Anaq-
wan koxlan chirix ain: wi maawa raj re laj Tza li wank
sa li Ruuchichoch, ma kiru raj raalenkil li Jesus naq kix-
yeechii re li xawabejilal ut xwankilal li ruuchichoch?
Cholcho chiru li Jesus naq li ruuchichoch wank rubel
xwankil laj Tza. Aban wi maawa raj re laj Tza li wank sa
li Ruuchichoch, inka raj kixyeechii re li Jesus.
12 Naqanaw ajwi naq li Jehoba aan li nimajwal Yos, li
kiyiibank re li Choxachoch (Apocalipsis 4:11). Aban li

Santil Hu inka naxye naq li Jehoba ut li Jesus najolo-
mink sa xbeen li ruuchichoch. Li Jesus kixye naq laj Tza
aan laj Taqlanel sa xbeen li ruuchichoch (Juan 12:31;
14:30; 16:11). Li Santil Hu naxye naq laj Tza xyos li ruu-
chichochain (2 Corintios 4:3, 4). Li Apostol Juan kixye:
Chixjunil li ruuchichoch wank rubel xwankil li maaus
[malaj laj Tza] (1 Juan 5:19).
T-OSOQ XWANKILAL LAJ TZA
Moko sa ta chik wank sa xbeen li ruuchichoch,
13
xbaan naq xnumtaak li maausilal. Wank li yalok, eb

li awabej maauseb xnaleb, eb aj kapakal u li nekeka-
mok be saeb li paabal ut wankebaj kamsinel, jokan naq
inka chik wanko sa tuqtuukilal. Li Santil Hu naxye naq
li Yos chi seeb tixkam chaq li Armagedon sa xbeen li
11, 12. a) Naq laj Tza kiraale li Jesus, chanru kixkutbesi naq aan na-
taqlank sa ruuchichoch? b) Kaut cholcho chiqu naq laj Tza yook chi
jolomink re li ruuchichoch?
13. Kaut aajel ru naq tchalq li ak ruuchichoch?
maausilal, toja naq tchalq li ak ruuchichoch (Apocalip-

sis 16:14-16).
14 Li Jehoba kixke li Jesus choq awabej sa li Xnimaj-
wal Awabejilal. Jokan naq li Santil Hu kixye chirix li

Jesus: Jun kuulaal xyolaak choq qe ut xqamaatani jun
chinaal. Li wankilal wanq sa ruq, ut tixkabain: [...] Xni-
mal ru aj kehol tuqtuukil usilal. Kajoaq li xwankilal, ut

li tuqtuukilal maakaaq rosojik (Isaas 9:6, 7). Li Jesus
kixye reheb li xtzolom naq jokain tetijoq chirix li Awa-
bejilal ain: Chichalq ta Laanimajwal Awabejilal, chiuxq
ta laawajom sa choxa jo sa Ruuchichoch (Mateo 6:10).
Toj tqatzol naq li Xnimajwal Awabejilal li Yos tixsach
chixjunil li xawabejilal li ruuchichoch ut aan chik tka-
naaq sa xnaajeb (Daniel 2:44). Chirix chik aan li Yos
tixchinausa chixjunil li Ruuchichoch.
AK NACH WANK LI AK RUUCHICHOCH!
15 Li Santil Hu naxye naq twanq ak choxa ut ak choch,
barwi taawanq li tiikilal, jochanru kixyeechii li Yos (2 Pe-

dro 3:13; Isaas 65:17). Naq li Santil Hu naaatinak chirix li
choch malaj li ruuchichoch, wank sut yook chi aatinak

chirixeb li poyanam (Genesis 11:1). Jokan naq li ak ruu-
chichoch aaneb li tiikeb xchool chiru li Yos.
16 Li Jesus kixye naq sa li ak ruuchichoch li Yos tixke
reheb li tiikeb xchool jun li nimla maatan, li junelik

yuam (Marcos 10:30). Karu tento tqabaanu re naq tqataw
li junelik yuam? Baanu usilal chaawil karu kixye li Jesus sa
Juan 3:16 ut 17:3. Anaqwan tqatzol sa li Santil Hu li osob-
tesink li tixke li Yos reheb li tewanq sa li akruuchichoch.
14. Ani kixke li Yos re naq t-awabejinq sa li Xnimajwal Awabejilal?
Ut, karu kiyeemank chaq chirix li awabej ain?
15. Karu naraj xyeebal li ak ruuchichoch?
16. Karu li nimla maatan texkul li tiikeb xchool? Karu tento tqa-
baanu re naq tqakul li maatan ain?
17 Maakaaq chik li maausilal, li yalok, li kamsink ut
li raaxiik. Maakaaqeb chik li inka useb xnaleb [...]

Aut eb li neba tereechani li chaabil naajej [li Ruuchi-
choch]. (Salmo 37:10, 11.) Twanq tuqtuukilal xbaan
naq li Yos tchanabanq re li yalok toj sa xmaril li Ruu-

chichoch (Salmo 46:10 [46:9, Wy]; Isaas 2:4). Naq
tkulmanq ain, kaajwi li tiikeb xchool tewanq sa li Ruu-
chichoch ut junelik tewanq sa tuqtuukilal. Li Santil Hu
naxye naq li tuqtuukilal twanq jo xnajtil nawank li po
sa xbeen li Ruuchichoch (Salmo 72:7).
18 Sa chik twanq li xtenamit li Jehoba. Sa li qe kutan
maaka kexkul eb laj Israel naq yookeb chi abink chiru

li Yos (Levtico 25:18, 19). Kajoaq xsahil wank sa li Ruu-

chichoch naq maakaaq chik li maausilal! (Isaas 32:18;
Miqueas 4:4.)
19 Inka chik tookanaaq chi maaka qatzakahemq. Li
Santil Hu naxye naq numtajenaqaq li awimq sa Ruu-

chichoch ut sa xbeeneb li tzuul (Salmo 72:16). Li
Jehoba trosobtesiheb li tiikeb xchool ut li choch tixke
ru li awimq (Salmo 67:7 [67:6, Wy]).
20 Tchinausoq chixjunil li Ruuchichoch. Chinausaq

chik xnaajeb li ochoch ut xnaajeb li awimq (Isaas 65:
21-24; Apocalipsis 11:18). Timil timil yooq chi chinau-
sok chixjunil li Ruuchichoch jo kiwank chaq li naajej
Eden. Li Santil Hu naxye naq li Yos inka tixkanab rosob-
tesinkileb li tewanq sa Ruuchichoch (Salmo 145:16).
21 Eb li winq ut eb li xul tewanq sa tuqtuukilal. Eb li
17, 18. Kaut cholcho chiqu naq twanq tuqtuukilal sa xbeen li Ruu-
chichoch?
19. Kaut cholcho chiqu naq naabalaq li tzakahemq sa li ak ruuchi-
choch?
20. Chanru naqanaw naq tchinausoq chixjunil li Ruuchichoch?
21. Chanru naqanaw naq eb li winq ut eb li xul tewanq sa tuqtuu-
kilal?
josq aj xul ut eb li ketomq wotz chik tetzakanq. Maa-

jun chik li kokal txuwaq chiruheb li josq aj xul (Isaas
11:6-9; 65:25).
22 Maakaaq chik li yajel. Sa li qe kutan li Jesus kixkir-
tasiheb li yaj. Jo Awabej sa li Xnimajwal Awabejilal li

Yos tixkirtasiheb li yaj sachixjunil li Ruuchichoch (Ma-
teo 9:35; Marcos 1:40-42; Juan 5:5-9). Maajun chik sa

qayanq tixye: Yajin . (Isaas 33:24; 35:5, 6.)
23 Eb li qakomon ut eb li qamiiw tewakliiq wi chik
chi yoyo ut inka chik tekamq, wi teabinq chiru li Yos.

Eb li kamenaq tewakliiq wi chik chi yoyo, xbaan naq
wankeb sa xchool li Jehoba. Li Santil Hu naxye naq te-
wakliiq wi chik chi yoyo li tiikeb xchool ut eb laj maak
(Hechos 24:15; Juan 5:28, 29).
24 Nim rosobtesinkil texkul li nekexke xchool chi
xnawbal ru li Jehoba ut nekexyuami li xchaqrab. Ten-

to ajwi tqatzol ani li Jesus, xbaan naq sa xkaba tchalq
chixjunil li qosobtesinkil.
22. Karu tkulmanq rikineb li yajel?
23. Kaut nasahok sa qachool xnawbal naq tewakliiq wi chik chi
yoyo eb li kamenaq?
24. Karu nakaakoxla chirix li wank sa li chinausil naajej arin sa
Ruuchichoch?

Li Yos tixchinausa li Ruuchichoch (Isaas
45:18; 55:11).
Laj Tza yook chi jolomink re li ruuchi-
choch (Juan 12:31; 1 Juan 5:19).
Sa li ak ruuchichoch li Yos trosobtesiheb
li poyanam (Salmo 37:10, 11; Proverbios
2:21).
TZOLOM 4
Ani li Jesukriist?
Karu li xkanjel li Jesus sa li Rajom li Yos?
Bar wank chaq li Jesus naq toj maaji
nachalk sa Ruuchichoch?
Chanru xnaleb li Jesus naq
kiwank sa Ruuchichoch?
SA LI Ruuchichoch naabaleb li qas qiitzin nawbileb ru.

Wankeb nawbileb ru saeb li xkalebaal, saeb li xtena-
mit ut wankeb nawbilebru sachixjunil li Ruuchichoch.
Aban xnawbal xkaba jun reheb li qas qiitzin ain, moko
naraj ta xyeebal naq naqanaw chanru li xyuam malaj
chanru li xnaleb.
2 Ak xnumek tana wiib mil chihab naq li Jesus
kiwank sa li Ruuchichoch, aban toj naabaleb nekeaati-

nak chirix. Ut inka nekexnaw ani tzaqal li Jesus. Jokan
naq wankeb nekexye naq aan chaabil winq naq kiwank
chaq. Wankeb nekexye naq yal taqlanbil xbaan li Yos.
Ut wankeb nekexye naq li Jesus, aan li Yos ut tento xlo-
qoninkil ru. Aban, ma yaal ain?
3 Kaut aajel ru naq taanaw ani tzaqal li Jesus? Li Santil
Hu naxye: Aan ain li junelik yuam: naq texnaw aawu

laaat li junat chi tzaqal Yos ut li xataqla chaq, li Jesus a li
Kriist (Juan 17:3). Jokan naq xnawbal ru li Jehoba ut
li Jesus naru tixke aayuam chi junelik sa Ruuchichoch
1, 2. a) Kaut nayeemank naq xnawbal xkaba jun li qas qiitzin
moko naraj ta xyeebal naq naqanaw ru chius? b) Xbaan naq inka
nekexnaw ani tzaqal li Jesus, karu nayeemank chirix?
3. Kaut aajel ru naq taanaw ani tzaqal li Jesus?
Karu Tzaqal Naxcholob li Santil Hu?
(Juan 14:6). Li Jesus kixkanab li

eetalil chirix chanru toowanq ut chan-
ru tqakam qib rikineb li qas qiitzin (Juan
13:34, 35). Sa li xbeen tzolom ak xqil ani tzaqal
li Yos. Anaqwan qatzolaq karu naxcholob li Santil Hu
chirix li Jesus.
LI SIKBIL RU XBAAN LI YOS
4 Li Santil Hu kiaatinak chirix li xkulunik li Kriist ma-
4. Karu naraj xyeebal Sikbil Ru ut Kriist?
Naq kisubek sa ha,

kikanaak choq li Kriist,
malaj li Sikbil Ru
Ani li Jesukriist? 39
laj li Sikbil Ru xbaan li Yos, ut ain kiyeemank chaq naq

toj maaji nayolaak li Jesus. Sa Hebreo, Sikbil Ru xbaan
li Yos ut sa Griego, Kriist naraj xyeebal naq yulbil ru ri-
kin santil musiqej. Jokan naq li Sikbil Ru, tyuleq ru
rikin santil musiqej malaj tkeheq xwankil xbaan li Yos.
Toj tqatzol naq sa xkaba li Jesus ttzaqloq ru li kixyee-
chii chaq li Yos. Tqatzol ajwi naq li Jesus toorosobtesi
sa li kutan chaalel ut saeb li qakutan. Naq toj maaji na-
yolaak chaq li Jesus sa Ruuchichoch, maare naabaleb li
poyanam kexye: Ani li Sikbil Ru?.
5 Eb li xtzolom li Jesus cholcho chiruheb naq Aan li
Sikbil Ru xbaan li Yos (Juan 1:41). Laj Simon Pedro, jun

reheb li xtzolom li Jesus kixye re: Laaat li Kriist (Mateo
16:16). Aban, kaut cholcho chiruheb li xtzolom li Jesus
naq aan tzaqal li Sikbil Ru xbaan li Yos? Ut kaut chol-
chooq ajwi chiqu ain?
6 Naq toj maaji nachalk li Jesus sa Ruuchichoch, eb
laj kanjel chiru li Yos xexye chaq chanru tnaweq ru li

Sikbil Ru. Re xtawbal ru chius ain, qakehaq jun li eeta-
lil: Wi inka nakaanaw ru jun li qas qiitzin ut taatextaqla
chi xsikbal sa xyanq naabal li tenamit malaj sa kayil,
peyaal naq taawaj naq texye aawe chanru li qas qiitzin
ain? Sa li qe kutan li Jehoba kixye reheb laj kanjel chi-
ru, li tixbaanu ut li tixkul li Sikbil Ru. Chi jokan eb li
nekepaabank chiru li Yos texnaw tzaqal ani li Sikbil Ru
naq yooq chi ttzaqloq ru li kixye chaq li Jehoba.
7 Qilaq wiib li eetalil. Li xbeen eetalil: kixqax ru 700
chihab re naq tkulmanq li kixye laj Miqueas. Laj kan-

jel chiru li Yos ain kixye naq li Sikbil Ru tyolaaq Belen
aran Juda, sa jun li naajej kachin (Miqueas 5:2). Ut aran
5. Karu cholcho tzaqal chiruheb li xtzolom li Jesus?
6. Cholob, chanru naxtenqa li Jehoba li xtenamit chi xnawbal ani
li Sikbil Ru?
7. Yaabasi wiib reheb li eetalil li kitzaqlok ru chirix li Jesus.
tzaqal kiyolaak li Jesus! (Mateo 2:1, 3-9). Li xkab eeta-

lil: Daniel 9:25 naxye joqe tchalq li Sikbil Ru, ut sa li
chihab 29 kikulmank ain. Chiru naabal chihab kinaw-
mank chaq ain, naq toj maaji nayolaak li Jesus.1 Naq
kitzaqlok ru li wiib chi eetalil ut li kixye li Jehoba
sa li Santil Hu, naxkutbesi naq li Jesus aan li Sikbil Ru
xbaan li Yos.
8 Sa li raqik li chihab 29 kinawmank chi tzaqal naq li
Jesus aan li Sikbil Ru. Chirix chik aan li Jesus kixye re

laj Juan aj kubsihom ha naq tsubeq sa li nima Jordan.
Li Jehoba kixye re laj Juan naq tixke re jun li eetalil, re
naq tixnaw ani li Sikbil Ru xbaan. Karu li eetalil kiril
laj Juan? Li Santil Hu naxye: Naq ak xkubsiik xha li Je-
sus, kielk chaq chi junpaat sa li ha; toja naq kitehonk
li choxa ut kiril li xMusiq li Yos yo chaq chi kubeek sa
xbeen kama junaq li mukuy ut kiabiik jun xyaab ku-
xej kichalk chaq sa choxa, kixye: Aan ain li walal raaro
inbaan; rikin ain nasahok inchool (Mateo 3:16, 17).
Naq laj Juan kiril ut kirabi ain, kichoola chiru naq li Je-
sus aan li Sikbil Ru xbaan li Yos (Juan 1:32-34). Sa li
kutan naq li santil musiqej malaj li xmetzew li Yos ki-
chalk sa xbeen li Jesus, aran naq li Jesus kikanaak choq
li Sikbil Ru malaj choq li Kriist. Li Jesus kisikek ru, re

naq tjolominq ut t-awabejinq (Isaas 55:4).
9 Naq kitzaqlok ru li kixye li Santil Hu ut li kixye
li Jehoba, aran kikutunk naq li Jesus aan li Sikbil Ru

xbaan li Yos. Aban li Santil Hu naxye ajwi, bar kichalk
chaq li Jesus ut chanru xnaleb naq kiwank sa Ruuchi-
choch.
1 Saeb li perel 197-199 naxcholob chanru kitzaqlok ru, li kixye li
Jehoba re laj Daniel chirix li Jesus.
8, 9. Naq kisubek sa ha li Jesus, chanru kikutbesimank chi tzaqal

naq aan li Sikbil Ru?
BAR WANK CHAQ LI JESUS?

10 Li Santil Hu naxye naq li Jesus ak wank chaq sa
choxa naq toj maaji nachalk sa Ruuchichoch. Li Santil
Hu kixye naq li Jesus tyolaaq Belen ut laj Miqueas, jun
laj kanjel chiru li Yos, kixye naq li Jesus tchalq sa jun
mayer junkabal (Miqueas 5:2). Ut li Jesus kixye chiru
naabal sut naq ak wank chaq sa choxa, naq toj maaji
nachalk sa Ruuchichoch (Juan 3:13; 6:38, 62; 17:4, 5).
Naq kiwank chaq sa choxa sa sa xchool rikin li Jehoba.
11 Wank naabal xyaalal kaut naq li Jesus jwal raaro
xbaan li Jehoba. Li Santil Hu naxye naq aan kiyoobte-

siik xbeenwa chiru chixjunil (Colosenses 1:15).1 Li
xkab xyaalal, aan naq jun chiru li Xyuwa (Juan 3:16).
Aan naraj xyeebal, naq maaani kitenqank re li Yos naq
kixyoobtesi li Jesus. Jokan ajwi kaajwi li Jesus kiten-
qank re li Jehoba chi xyiibankil chixjunil li kaaq re ru
(Colosenses 1:16). Li Santil Hu naxye naq li Jesus aan
li Aatin (Juan 1:14). Aan naraj xyeebal naq li Jesus xa-
qabanbil re naq t-aatinaq sa xkaba li Xyuwa. Li Jesus
tana kinumsink re raatin li Yos reheb li anjel ut reheb
li poyanam.
12 Ma juntaqeet li Jesus rikin li Yos jo nekexye li po-
yanam? Moko aan ta naxcholob li Santil Hu. Jo ak

xqatzol li Jesus kiyoobtesiik xbaan li Yos, jokan naq
wank xtiklajik li xyuam. Aban li Jehoba moko wank ta
1 Li Santil Hu naxye naq li Jehoba aan Qayuwa, xbaan naq aan ki-

yoobtesink re chixjunil (Isaas 64:8). Li Jesus kiyoobtesiik xbaan li
Yos, jokan naq aan Ralal li Yos. Ralal li Yos nekeyeemank ajwi reheb
li anjel ut re laj Adan (Job 1:6; Lucas 3:38).
10. Karu naxye li Santil Hu chirix li Jesus naq toj maaji nachalk sa
Ruuchichoch?
11. Chanru naxkut li Santil Hu naq li Jesus jwal raaro xbaan li Jeho-
ba?
12. Chanru naqanaw naq li Jesus moko juntaqeet ta rikin li Yos?
xtiklajik chi moko wank ta xraqik (Salmo 90:2). Li Jesus

maajunwa kixjuntaqeeta rib rikin li Xyuwa. Li Santil
Hu naxcholob chi tzaqal naq li Yuwabej nim xwankil
chiru li Kajolbej (Juan 14:28; 1 Corintios 11:3). Kaajwi

li Jehoba, li Nimajwal Yos (Genesis 17:1). Jokan naq
maaani chik naru tixjuntaqeeta rib rikin.1
13 Chiru naabal chihab li Jehoba ut li Jesus kewank
chi sa sa xchooleb naq toj maaji nayiibamank chaq li

chahim ut li Ruuchichoch. Kajo tana kexra rib! (Juan
3:35; 14:31.) Li xnaleb li Jesus chanchan tzaqal li xna-
leb li Xyuwa. Jokan naq li Santil Hu naxye naq li Jesus
aan li xjalam u li Yos (Colosenses 1:15). Joeb li kokal
nekerisi li xna xyuwa, jokan ajwi li Jesus kixkutbesi li
xnaleb li Xyuwa.
14 Li Jesus kixsume xkanabankil chaq li choxa
ut kichalk sa Ruuchichoch. Maare nakaakoxla ain:

Chanru kichalk chi wank jo winq, jun li musiqej arin
sa li Ruuchichoch?. Li Jehoba kixbaanu jun li sachba-
choolej, re naq li Ralal tyolaaq rikin li xMaria, jun li ixq
aj Judio maaka xbeelom. Li xkuulaal li xMaria moko
kireechani ta li maak; xbaan naq li xyuwa moko tiikil
winq ta ut Jesus kixke choq xkaba (Lucas 1:30-35).
CHANRU XNALEB LI JESUS?
Chixjunil li kixbaanu ut li kixye li Jesus naq ki-
15
wank sa Ruuchichoch nokooxtenqa chi xnawbal ru

chius. Jokan naq sa xkaba li Jesus tqanaw ru chius li
Jehoba. Aban, chanru? Ma jultik aawe naq li Jesus, aan
1 Saeb li perel 201-204 taataw xkomon li esil naq li Jesus moko
juntaqeet ta rikin li Yos.
13. Karu naraj xyeebal naq li Jesus aan li xjalam u li Yos?

14. Chanru kichalk jo winq li Ralal li Jehoba sa Ruuchichoch?
15. Kaut naqaye naq sa xkaba li Jesus tqanaw ru chius li Jehoba?
xjalam u li Xyuwa? Jokan sa jun kutan li Jesus kixye re,

jun reheb li xtzolom: Li xilok wu, xril ru [ajwi] li Yu-
wabej (Juan 14:9). Sa li Santil Hu sa Mateo, Marcos,
Lucas ut Juan naqataw resil li xyuam, li xbaanuhom ut
li xnaleb li Jesus.
16 Aj Tzolonel kiyeemank re li Jesus (Juan 1:38;
13:13). Aban, karu kixkut? Li Jesus kixpuktesi li chaa-

bil esil chirix li Xnimajwal Wankilal li Choxa malaj
li chaabil esil chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos. Li
awabejilal ain tjolominq sa choxa, sa xbeen li Ruuchi-
choch ut trosobtesi li tiikeb xchool (Mateo 4:23). Bar
kichalk li esil li kixpuktesi li Jesus? Sa jun kutan li Jesus
kixye: Li karu ninkut laain moko we ta, re ban li ki-
taqlank chaq we. Aan naraj xyeebal naq re li Jehoba li
esil ain (Juan 7:16). Li Jesus kixnaw naq li Xyuwa naraj
naq eb li poyanam texnaw li chaabil esil chirix li Xni-
majwal Awabejilal li Yos. Sa li Tzolom 8 tqatzol chius
chirix li Xawabejilal li Yos ut li tixbaanu.
17 Bar kikutuk li Jesus? Li Jesus kixpuktesi li chaabil
esilal barwi wankeb naabal li poyanam: sa li kalebaal,

sa li ninq ut kok tenamit, sa li kayiil ut saeb li ochoch.
Li Jesus inka kikanaak chi roybeeninkil naq techalq
li poyanam rikin, aan ban naxik chi xsikbaleb (Mar-
cos 6:56; Lucas 19:5, 6). Kaut naq li Jesus kixke xchool
chi xkutbal ut xpuktesinkil li chaabil esilal? Xbaan
naq aan rajom li Xyuwa, li Jesus junelik kixbaanu li ki-
yehek re (Juan 8:28, 29). Li jun chik xyaalal aan naq li
Jesus kiril xtoqobaal ruheb li qas qiitzin (Mateo 9:35,
36). Ut eb li kekamok be saeb li paabal inka kexkut
16. Chirix karu tzaqal kiaatinak li Jesus naq kixpuktesi li chaabil esi-
lal ut bar kichalk li esil ain?
17. Bar kikutuk li Jesus ut kaut kixke xchool chi xpuktesinkil li
chaabil esilal?
Li Jesus yalaq bar kixpuktesi li chaabil esilal
li yaal ut li rajom li Yos. Aban li Jesus naxnaw naq eb li

poyanam nekeraj rabinkil li chaabil esilal.
18 Li Jesus qun xchool, kajo naq kixraheb li po-
yanam ut sa kiraatinaheb. Jokan naq eb li kokal

kewulak chiru wank chixkatq (Marcos 10:13-16).
Moko toj kixsik ta ru rikin ani t-aatinaq ut xik ki-
ril li maausilal (Mateo 21:12, 13). Sa xkutankil li Jesus,
moko sa ta keilek li ixq ut moko keoxloqiik ta, aban li
Jesus maajunwa kixmaajewaheb (Juan 4:9, 27). Li Jesus
maajunwa kixnimobresi rib. Sa jun kutan kixchajeb
roq li xtzolom, kaajwi eb li moos kebaanunk chaq re
li kanjel ain.
19 Li Jesus kiril xtoqobaal ruheb li qas qiitzin. Jokan
naq kixkirtasiheb li yaj rikin li xwankil li Yos (Mateo

18. Bar wank reheb li xnaleb li Jesus nawulak chaawu?
19. Chanru kixkutbesi li Jesus naq kiril xtoqobaal ruheb li qas qii-
tzin?
45
14:14). Sa jun kutan jun li winq saqlep rix kixye re li

Jesus: Wi taawaj, truuq tinaakirtasi. Li Jesus kiril xto-
qobaal ru li winq, jokan naq kixche ut kixye re: Twaj
[naq] tatkiraaq. Toja naq li winq kikiraak! (Marcos
1:40-42.) Karu tawi kireeka li winq naq kikirtasiik?
MAAJUNWA KIXTZEQTAANA LI YOS
20Li Jesus kixkanab jun chaabil eetalil naq junelik
kiabink chiru li Yos ut maajunwa kixtzeqtaana. Usta
kirahobtesiik ut xik kiilek, kixkuy chixjunil ut maa-
junwa kixtzeqtaana li Xyuwa. Inka kiabink chiru laj
Tza naq kiaaleek (Mateo 4:1-11). Wankeb li xkomon
inka kexpaab jonimal kixye reheb, jokan naq kexye
chirix li Jesus: Inka tuqtu li xnaleb (Marcos 3:21).
Usta kexye chi jokan, inka kichinaak xchool chi
20, 21. Chanru kixkanab jun chaabil eetalil li Jesus naq junelik kia-
bink chiru li Yos ut maajunwa kixtzeqtaana?
moko kixkanab ta kanjelak chiru li Yos. Naq kiho-

bek ut kisakek, maajunwa kixke reeqaj reheb (1 Pedro
2:21-23).
21 Usta kirahobtesiik, tiik xchool naq kikamk (Fili-
penses 2:8). Koxlan chirix li kixkul li Jesus sa xkutankil

li xkamik. Kixkuy naq kichapek xbaaneb laj puub, ke-
yoobank aatin chirix, inka us keraqoq aatin sa xbeen,
kexsee ut kirahobtesiik xbaaneb laj puub. Ak tuytu
chiru che ut kamk re, naq kixye: Xtzaqlok ru (Juan
19:30; Hechos 5:30). Ak oxib kutan xkamik li Jesus naq
kiwaklesiik wi chik chi yoyo xbaan li Jehoba (1 Pedro
3:18). Ut naq kinumek 40 kutan xwaklijik, kisutqiik sa
choxa ut kikojla sa xnim uq li Yos chi roybeeninkil
naq tkeheq chi awabejink (Hebreos 10:12, 13).
22 Karu li osobtesink kixkam chaq li Jesus naq inka
kixtzeqtaana li Yos? Sa xkaba li xkamik, naru tqataw li

junelik yuam naq li Ruuchichoch tchinausoq, jo kiraj
chaq li Yos sa xtiklajik. Sa li jun chik tzolom tqil naq li
xkamik li Jesus tixkam chaq qosobtesihom.
22. Karu li osobtesink kixkam chaq li Jesus naq inka kixtzeqtaana
li Yos?
Naq kitzaqlok ru li kixye li Santil Hu ut li
kixye li Jehoba kixkutbesi naq li Jesus, aan
li Sikbil Ru xbaan li Yos malaj li Kriist
(Mateo 16:16).
Li Jesus ak wank chaq sa choxa naq toj
maaji nachalk sa Ruuchichoch (Juan 3:13).
Li Jesus chaabil kikutuk, qun xchool,
kirahok ut junelik kiabink chiru li Yos
(Mateo 9:35, 36).
TZOLOM 5
Li Xkamik li Jesus Aan Jun

Nimla Maatan
Kaut kixke li xyuam li Jesus?
Karu kixbaanu li Yos re qakolbal?
Chanru nakatxtenqa li xkamik li Jesus?
Chanru taakutbesi naq oxloq chaawu
xkamik li Jesus?
MAARE xsahok sa laachool naq xexke jun laamaa-

tan! Aban moko aajel ta ru naq tertooq xtzaq li maa-
tan re naq oxloqaq chaawu. Jun li maatan oxloq wi
nawulak chaawu ut wi aan aajel ru.
2 Usta naabal li maatan texke aawe; li jwal oxloq
ru, aan li maatan li kixke li Yos re chixjunil li qas qii-

tzin. Li Jehoba naxke qe chixjunil, aban li xnimal ru
maatan aan naq kixke li xyuam li Ralal sa qakaba
(Mateo 20:28). Sa li tzolom ain tqil naq oxloq ru li
xkamik li Jesus, xbaan naq naxke xsahil qachool ut
naxke qe li naajmank sa li qayuam. Rikin ain li
Jehoba naxkut chiqu naq nokooxra chiqajunqal.
KAUT KIXKE LI XYUAM LI JESUS?
3Li Jehoba kiroksi li xkamik li Jesus re xkolbaleb
li qas qiitzin chiru li maak ut li kamk (Efesios 1:7).
1, 2. a) Karu aajel ru re naq nimaq chaawu jun li maatan? b) Kaut
naq li xyuam li Jesus aan li nimla maatan li kixke qe li Yos?
3. Kaut kixke xyuam li Jesus? Karu tento tqataw ru, re naq oxloqaq
chiqu li xkamik li Jesus?
Re xtawbal ru chius kaut naq li Jesus kixke li xyuam

sa qakaba, tento naq tqajultika li kikulmank sa li
naajej Eden. Wi cholcho chiqu karu kixsach laj Adan
naq kimaakobk oxloqaq chiqu li xkamik li Jesus.
4 Naq li Jehoba kixyoobtesi laj Adan kixbaanu naq
chaabilaq li xtibel ut li xkauxl. Aban, karu naraj

xyeebal ain? Laj Adan maajunwa raj kiyajerk, kitixk
ut inka raj kikamk. Sa xtiklajik, laj Adan sa chaq sa
xchool rikin li Jehoba. Jokan naq li Santil Hu naxye
naq laj Adan kiwank choq ralal li Yos (Lucas 3:38).
Li Yos ut laj Adan kexra rib, jo naxbaanu jun yuwa-
bej rikin li ralal. Li Jehoba kiaatinak rikin laj Adan
ut kixye re karu li kanjel tixbaanu. Laj Adan kiwulak
chiru li xkanjel ut li Jehoba kixye re karu tento tix-

baanu re naq junelik sahaq sa xchool rikin (Genesis
1:28-30; 2:16, 17).
5 Laj Adan kiyoobtesiik jo xjalam u li Yos (Gene-
sis 1:27). Ain moko naraj ta xyeebal naq laj Adan
chanchan li Yos. Sa li xbeen tzolom xqil naq li Jeho-
ba musiqej, jokan naq maaani nailok re (Juan 4:24).
Li Jehoba maaka xtibel ut xbaqel. Aban, kaut nayee-
mank naq laj Adan kiyoobtesiik jo xjalam u li Yos?
Xbaan naq laj Adan narahok, wank xnaleb, tiik
xchool ut wank xmetzew. Jokan ajwi kiruuk raj xsik-
bal karu tixbaanu sa li xyuam. Inka kiyoobtesiik jo
jun li chiich, li inka nakoxlak. Jokan naq kiruuk
raj xkoxlankil ma tixbaanu li us malaj li inka us.
Wi inka raj kixqet li xchaqrab li Yos kiwank raj
xyuam chi junelik sa li chinausil naajej arin sa Ruu-
chichoch.
4. Karu naraj xyeebal naq chaabil chaq xyuam laj Adan?
5. Kaut nayeemank naq laj Adan kiyoobtesiik jo xjalam u li Yos?
Li Xkamik li Jesus Aan Jun Nimla Maatan 49
6 Kitenebaak li kamk sa xbeen laj Adan naq kixqet
xchaqrab li Yos, chi jokan kixtoj rix li xmaak. Naq ki-

maakobk kixsach chi junajwa li chaabil yuam li

kikehek re (Genesis 3:17-19). Laj Adan kixsach li
xyuam ut kixsach ajwi li xyuameb li ralal xkajol.
Li Santil Hu naxye: Relik chi yaal naq xbaan jun chi
winq [laj Adan] kiok chaq li maak sa ruuchichoch,
ut xbaan li maak kichalk li kamk. Jokan naq li
kamk kichalk sa xbeeneb chixjunil li poyanam xbaan
naq chixjunileb kemaakobk (Romanos 5:12). Jokan
naq chiqajunilo xqeechani li xmaak laj Adan. Li San-
til Hu naxcholob naq laj Adan kooxkayi chiru li
maak ut li kamk (Romanos 7:14). Naq laj Adan ut
xEva kemaakobk cholcho chiruheb naq yookeb
xqetbal xchaqrab li Yos, jokan naq inka chik tewanq
xyuam. Aban, karu kexkul li ralal xkajol laj Adan?
7 Li Jehoba kixkoleb li poyanam naq kixtoj rix li
maak ut li kamk. Qilaq wiib eetalil chanru naux-

mank li tojok. Li xbeen eetalil: naq nakeemank xtu-
minal junaq li kaaq re ru li xqakanab chi to malaj re
naq t-achabaaq junaq li poyanam xbaaneb laj elq.
Li xkab eetalil: naq nakeemank xtuminal junaq li
kaaq re ru li xqajor malaj re naq tkiraaq junaq li po-
yanam, li xqatoch.
8 Jo xqake reetal laj Adan kooxke sa jun li nimla
rahilal. Chan raj ru kitojmank rix li yuam, li kixsach

laj Adan? Ut, chanru tookoleq chiru li maak ut li
kamk? Qatzolaq karu kixbaanu li Jehoba re xkolba-
leb li qas qiitzin ut chanru nakatxtenqa ain.
6. Karu kixsach laj Adan naq kixqet xchaqrab li Yos ut karu kichalk
sa xbeeneb li ralal xkajol?
7, 8. Yaabasi li wiib chi eetalil chirix li tojok.
KARU KIXBAANU LI JEHOBA RE QAKOLBAL?

Laj Adan kixsach li chaabil yuam. Aban, maajun
9
truuq xtojbal rix li tzaqal yuam, xbaan naq chixju-

nileb aj maak (Salmo 49:8, 9 [49:7, 8, Wy]). Kiajmank
naq juntaqeetaq ajwi xwankil li ttojoq re li yuam ain.
Jokan naq li Santil Hu naxye chirix li tiikilal: Kam-
sinbilaq li xkamsink re li ras riitzin (Deuteronomio
19:21). Aban, karu kiajmank re xtojbal li yuam, li
kixsach laj Adan? Kiajmank jun chik li chaabil yuam
re qakolbal (1 Timoteo 2:6).
10 Karu kixbaanu li Jehoba re qakolbal? Li Jehoba
kixtaqla chaq sa Ruuchichoch, jun reheb li ralal xka-

jol li wank sa choxa. Aban moko kixtaqla ta yalaq ani
reheb li ralal, kixtaqla li jwal raaro xbaan, li jun chi-
ru (1 Juan 4:9, 10). Li Jesus kixsume xkanabankil li
choxa chi anchal xchool (Filipenses 2:7). Sa li xka
tzolom xqil naq li Jehoba kixbaanu jun sachbachoo-
lej re naq li Jesus tyolaaq rikin li xMaria. Ut sa xka-
ba li santil musiqej inka kireechani li maak naq ki-
yolaak (Lucas 1:35).
11 Chanru truuq jun chi winq xkolbal chixjunileb
li poyanam? Ut, chanru kemaakobk chixjunileb?

Maare jultik aawe naq laj Adan kimaakobk ut kixsach
li chaabil yuam, jokan naq eb li ralal xkajol inka
chik kereechani li yuam ain. Laj Adan kixnumsi
reheb li maak ut li kamk. Li Santil Hu naxye naq li
Jesus, li xkab Adan, chaabil xyuam ut maajunwa
kimaakobk (1 Corintios 15:45). Naq li Jesus koox-
kol, kikanaak sa xnaaj laj Adan. Ut junelik kiabink
9. Karu tzaqal kiajmank re qakolbal?
10. Karu kixbaanu li Jehoba re qakolbal?
11. Chanru truuq jun chi winq xkolbal chixjunileb li poyanam?
chiru li Xyuwa ut kixqaxtesi li xyuam sa qaka-

ba. Chi jokan kixtoj rix li xmaak laj Adan, re naq
twanq qayuam chi junelik (Romanos 5:19; 1 Corin-
tios 15:21, 22).
12 Li Santil Hu naxcholob chius li rahilal li kixkuy
li Jesus naq ak kamk re. Kajo xyiibal ru kexbaanu re

li Jesus! Kexsak, kexrahobtesi ut kexklawxi chiru
che (Juan 19:1, 16-18, 30; chaawil li xkomon li na-
leb ain, saeb li perel 204 toj sa li 206). Kaut naq
kexrahobtesi li Jesus? Sa jalan chik tzolom tqil naq
laj Tza kixye naq maajun tiikaq xchool chiru li Jeho-
ba naq yooq chi rahobtesiik. Naq li Jesus kixkuy chix-
junil li rahilal, kixkutbesi naq laj Tza aj tikti. Ut kix-
kutbesi ajwi naq jun li winq, tzaqal re ru xyuam,
naru tixbaanu chixjunil li naxye li Yos usta trahob-
tesiiq xbaan laj Tza. Kajo kisahok sa xchool li Yos
naq inka kitzeqtaanaak xbaan li Ralal! (Proverbios
27:11.)
13 Chanru kitojmank rix li maak ut li kamk? Sa li 14
xbe li po Nisan reheb laj Judio, re li chihab 33 sa

xkutankil li Jesus, li Jehoba kixkanab naq texkamsi
li Ralal xbaan naq maaka xmaak. Li Jesus jun sut ajwi
kixqaxtesi li xyuam (Hebreos 10:10). Ak oxib kutan
xkamik li Jesus naq li Jehoba kixwaklesi wi chik chi
yoyo, aban sa musiqej. Ut naq kinumek 40 kutan
xwaklijik, kisutqiik sa choxa ut kixke chaq re li Xyu-
wa li yuam li kixke sa xkabaeb li ralal xkajol laj
Adan (Hebreos 9:24). Chi jokan li xkamik li Jesus ki-
kanjelak re xkolbaleb li qas qiitzin chiru li maak ut
li kamk (Romanos 3:23, 24).
12. Karu kixkutbesi li Jesus naq kixkuy chixjunil li rahilal?
13. Chanru kitojmank rix li maak ut li kamk?
Li Jehoba kixke
li Ralal re qakolbal
CHANRU NAKATXTENQA
LI XKAMIK LI JESUS?
14 Sa xkaba li Jesus naru tqakul li osobtesink, usta
laao aj maak. Qilaq chanru nokooxtenqa anaqwan ut
chanru tooxtenqa sa li kutan chaalel li maatan li kix-
ke qe li Yos.
15 Li xkuybal xsachbal qamaak. Chaaj chiqu xbaa-
nunkil li us, xbaan naq laao aj maak. Chiqajunilo no-

koomaakobk rikin li naqaye ut rikin li naqabaanu.
Aban, sa xkaba li xkamik li Jesus naru tqataw xkuy-
bal xsachbal li qamaak (Colosenses 1:13, 14). Aba-
nan re naq tkuyeq qamaak, tento naq tqayot qachool
ut tqajal qanaleb. Ut tqatzaama re li Jehoba chi an-
chal qachool naq tixkuy qamaak, sa xkaba li xkamik
li Jesus (1 Juan 1:8, 9).
16 Li wank chius chiru li Yos. Wi inka us wanko chi-
ru li Yos; maaka xyaalal ru li qayuam ut naqakoxla

naq maaka nokoook wi. Sa xkaba li xkamik li Je-
sus, li Jehoba naxkuy qamaak ut naxkanab naq tqa-
loqoni ru, usta laao aj maak (Hebreos 9:13, 14). Jo-
kan naq naru tootijoq chiru ut tqaye re chixjunil li
karu naqaj chi maaka qakauxl (Hebreos 4:14-16). Wi
us wanko chiru li Yos, tuqtuuq ru li qakauxl ut sahaq
sa qachool.
17 Naru twanq qayuam chi junelik sa li sahilal naa-
jej arin sa Ruuchichoch. Romanos 6:23 naxye:

Li xtojbal li maak aan li kamk. Ut naxye ajwi: Li
maatan li nachalk rikin li Yos aan li junelik yuam sa
14, 15. Karu tento tqabaanu re naq tkuyeq qamaak?
16. Kaut naqaloqoni ru li Yos chi maaka qakauxl ut chanru no-
kooxtenqa ain?
17. Karu qosobtesinkil tqakul xbaan naq li Jesus kikamk sa qaka-
ba?
Wi taake aachool
chi xnawbal ru
chius li Jehoba,
taakutbesi naq
oxloq chaawu
xkamik li Jesus
xkaba li Kristo Jesus. Sa li rox tzolom ak xqil li qo-

sobtesinkil li tixke li Yos sa li Sahilal Naajej (Apoca-
lipsis 21:3, 4). Sa li Sahilal Naajej twanq li yuam chi
junelik ut maakaaq chik li yajel. Chixjunil li osobte-
sihom ain, tchalq xbaan naq li Jesus kixke li xyuam
sa qakaba. Aban re naq tqakul li rosobtesihom li Yos
tento naq tqoxloqi xkamik li Jesus.
CHANRU TAAKUTBESI NAQ OXLOQ
CHAAWU XKAMIK LI JESUS?
18 Kaut tento naq oxloqaq chiqu naq li Jehoba kix-
ke chaq xyuam li Ralal sa qakaba? Qilaq jun li eeta-
lil: jun li maatan oxloq chiqu wi li qas qiitzin, kixke
xchool chi kanjelak chi kaw re xloqbal li maatan. Ri-
kin li kixbaanu li qas qiitzin naxkutbesi naq no-
kooxra chi anchal xchool. Jokan ajwi li xkamik li Je-
sus aan jun li nimla maatan li kixke qe li Jehoba. Li
Santil Hu naxye: Li Yos kajo naq kixra li ruuchi-
choch: kixke chaq li Ralal, jun chir[u] (Juan 3:16).
Naq li Jehoba kixke xyuam li Ralal sa qakaba kix-
18. Kaut tento naq oxloqaq chiqu naq li Jehoba kixke chaq xyuam
li Ralal sa qakaba?
kutbesi naq nokooxra. Jokan ajwi naq li Jesus kix-

qaxtesi li xyuam sa qakaba kixkutbesi naq nokoox-
ra (Juan 15:13). Li xkamik li Jesus naxkutbesi naq li

Jehoba ut li Jesus nokooexra chiqajunqal (Galatas
2:20).
19 Chanru taakutbesi naq oxloq chaawu naq li
Jehoba kixke chaq xyuam li Ralal sa qakaba?

Xbeenwa, chaake aachool chi xnawbal ru li Jehoba
(Juan 17:3). Tatruuq xnawbal ru chius li Jehoba, wi
nakaatzol li naxkut li Santil Hu rikin li tasal hu
ain. Chi jokan taatzol xraabal li Jehoba chi anchal
aachool. Ut naq taara li Jehoba taawaj xbaanunkil li
naxye aawe (1 Juan 5:3).
20 Chaakutbesi naq nakaapaab li Jesus. Ain kiyee-
mank chirix li Jesus: Ani napaabank re li Kajolbej,

wank xyuam chi junelik (Juan 3:36). Chanru tqa-
kutbesi naq naqapaab li Jesus? Aajel ru naq inka tqa-
kutbesi kaajwi rikin li qaatin jo naxcholob Santiago
2:26: Li paabal chi maaka xbaanuhom, kamenaq.
Li tzaqal paabal nakutbesimank rikin li naqabaanu.
Jokan naq re xkutbesinkil naq naqapaab li Jesus,
tento naq tqakam qe rikin. Ut ain tqakutbesi rikin
li qaatin ut li qabaanuhom (Juan 13:15).
21 Chatwulaq rajlal chihab chi Xnimankil Xkamik
li Jesus. Sa li 14 xbe li po Nisan re li chihab 33, li Je-

sus kixkojob jun li waak re Xnimankil li Xkamik
(1 Corintios 11:20; Mateo 26:26-28). Li waak ain,
nayeemank ajwi re, Xjultikankil Xkamik li Jesus. Li
19, 20. Chanru taakutbesi naq oxloq chaawu naq li Jehoba kixke
chaq xyuam li Ralal sa qakaba?
21, 22. a) Kaut tento naq toowulaq rajlal chihab chi Xnimankil
Xkamik li Jesus? b) Karu tqil saeb li Tzolom 6 ut 7?
Jesus kixbaanu li waak ain, re naq eb li xtzolom

ut eb laj paabanel texjultika naq aan kixqaxtesi li
xyuam re xkolbaleb li poyanam. Jokan naq li Jesus
kixye ain: Chebaanu ain re xnimankil injultikankil
(Lucas 22:19). Li nimla kutan ain, naxjultika chiqu
naq li Jehoba ut li Jesus jwal nokooexra naq kooex-
kol chiru li maak ut li kamk. Naq rajlal chihab naqa-
nima li xkamik li Jesus, naqakutbesi naq oxloq chi-
qu naq kixke xyuam sa qakaba.1
22 Li xkamik li Jesus aan jun nimla maatan, li kix-
ke qe li Jehoba (2 Corintios 9:14, 15). Jokan ajwi

teosobtesiiq li kamenaq, ut aan tqil sa li Tzolom 6
ut 7.
1 Saeb li perel 206-208, taataw xkomon li naleb chirix li Xjulti-
kankil Xkamik li Jesus.
Rikin li xyuam li Jesus, li Jehoba kooxkol
chiru li maak ut li kamk (Efesios 1:7).
Li Jehoba kixtaqla chaq li Ralal sa Ruuchi-
choch, re naq tkamq sa qakaba (1 Juan
4:9, 10).
Li xkamik li Jesus naxbaanu naq tkuyeq
qamaak, naq us wanqo chiru li Yos ut re
naq twanq qayuam chi junelik (1 Juan
1:8, 9).
Naqakutbesi naq oxloq chiqu xkamik li Je-
sus naq naqake qachool chi xnawbal ru li
Jehoba, naq naqapaab li Jesus ut naq no-
koowulak Xnimankil Xkamik li Jesus
(Juan 3:16).
TZOLOM 6
Bar Wankeb li Kamenaq?

Karu naqakul naq nokookamk?
Kaut nokookamk?
Ma naxkojob qachool xnawbal xyaalal li kamk?
CHIRU naabal chihab eb li qas qiitzin yookeb xbaanun-

kil eb li patzom chirix li kamk. Us raj naq chiqajunilo tqa-
naw karu naraj xyeebal eb li patzom ain. Moko aajel ta
ru aniho ut bar nokoochalk re xnawbal xyaalal eb li pa-
tzom.
2 Sa li ro tzolom xqil naq li xkamik li Jesus, nokoox-
tenqa re naq twanq qayuam chi junelik. Xqatzol ajwi naq

li Santil Hu naxye naq li Yos trisi li kamk (Apocalipsis
21:4). Aban anaqwan chiqajunilo nokookamk jo kixye laj
Salomon, li awabej: Li yoyookeb nekexnaw naq te-

kamq (Eclesiastes 9:5). Naqaj raj naq junelik wanq qa-
yuam, jokan naq naqakoxla karu naqakul naq nokoo-
kamk.
3 Naq nakamk junaq li qamiiw malaj li qakomon na-
rahok sa qachool. Jokan naq maare naqakoxla: Karu

yookeb xkulbal? Ma yookeb chi rahobtesiik? Ma yookeb
chi qilbal ut qakaakalenkil? Ma tooruuq xtenqankileb?
Ma tqileb ru sa junaq kutan?. Eb li paabal nekexkut ja-
lan jalanq li naleb chirix li kamk. Jokan naq wankeb ne-
kexkut naq li chaabileb xnaleb texik sa choxa, ut li
maauseb xnaleb terahobtesiiq sa xbalba. Wankeb ne-
kexye naq nokoomusiqok naq nokookamk ut nokooxik
1-3. Karu chi patzom nabaanumank chirix li kamk, ut karu nekex-
kut eb li paabal chirixeb li patzom ain?
rikineb li qaxeqatoon. Ut wankeb li paabal nekexye ajwi

naq nokookanaak sa xyanqeb li kamenaq naq nokoo-
kamk. Chirix chik aan teraqoq aatin sa qabeen ut tooyo-
laaq wi chik rikin jalan chik tibelej.
4 Eb li paabal ain junajeb ru xkauxl chirixeb li kame-
naq. Chalen chaq sa li qe kutan wank li kauxl ain, ne-
kexkoxla naq inka nokookamk chi junajwa ut toj no-
kooilok, nokooabink ut nokookoxlak. Aban, ma yaal
ain? Naq yoyooko nokooilok, nokooabink ut nokookox-
lak. Ut naq nokookamk li qulul naxkanab kanjelak. Jo-
kan naq wi maaka chik li qulul maaka chik najultikok
qe, maaka chik naqeeka, inka chik nokooabink chi
moko nokooilok.
KARU TZAQAL NAQAKUL NAQ NOKOOKAMK?
Kaajwi li Jehoba naxnaw karu naqakul naq nokoo-
5
kamk, xbaan naq aan kiyiibank re li qulul. Li Santil Hu

naxcholob: eb li kamenaq maaka chik nekereeka. Li
kamk moko chanchan ta li yuam. Eb li kamenaq maaka
chik nekeril, maaka chik nekerabi ut maaka chik nekex-
koxla. Jokan naq maaka chik nakanaak chi yoyo naq no-
kookamk.1
6 Laj Salomon kixye naq li yoyookeb nekexnaw naq
tekamq ut kixye ajwi naq li kamenaqeb maaka [chik]

nekexnaw. [...] Inka chik nekerahok chi moko xik nekei-
lok [...]. Sa xnaajeb li kamenaq [...] maaka chik kanjelak
ut kuubank, maaani chik nakoxlak chi moko nanale-

bak (Eclesiastes 9:5, 6, 10). Jokan ajwi sa Salmo 146:4
naxye naq nakamk li winq sa ajwi li kutan aan taaraqeq
chixjunil li xkuubanuhom. Jokan naq maaka nakanaak
1 Sa li perel 208-211 naxcholob ma wank nakanaak chik yoyo naq
nokookamk.
4. Karu nekexkut naabaleb li paabal chirix li kamk?

5, 6. Karu naxye li Santil Hu chirixeb li kamenaq?
Bar Wankeb li Kamenaq?
chi yoyo naq nakamk li xtibel li winq. Li

qayuam chanchan li ruuj raq xaml;
xbaan naq maabar naxik naq nachupk.
KARU KIXYE LI JESUS
CHIRIX LI KAMK?
7 Naq kikamk laj Lazaro li Jesus kixye
karu nekexkul li nekekamk. Jokan naq

kixye reheb li xtzolom: Laj Lazaro li qa-
miiw yo chi wark. Eb li xtzolom kexkox-
la naq laj Lazaro yaj, jokan naq yook chi
hilank. Aban moko aan ta kiraj xyeebal li
Jesus, jokan naq kixye wichik reheb: Laj

Lazaro kamenaq chik (Juan 11:11-14).
Chaake reetal, li Jesus kixjuntaqeeta li
kamk rikin li hilank malaj li wark. Jokan Bar xko
naq laj Lazaro moko xko ta sa choxa chi li xaml?
moko yook ta chi katek sa xbalba. Chi
moko xko ta sa xyanqeb li anjel, chi moko sa xyanqeb
li xxetoon, chi moko kiyolaak ta rikin jalan chik tibelej.
Naq kikamk laj Lazaro, maaka chik kireeka. Qilaq jun
chik li eetalil: naq kikamk li xrabin laj Jairo, li Jesus kix-
ye: Mexyaabak: moko kamenaq ta, yal yo chi wark (Lu-
cas 8:52, 53).
8 Ma kiraj tawi li Yos naq eb li poyanam tekamq? Inka.
Li Jehoba kixyoobtesi li winq re naq twanq chi junelik sa

Ruuchichoch. Qajultikaq naq li Jehoba kiraj naq laj Adan
ut xEva sahaqeb sa xchool. Kixkeheb sa jun chinausil
naajej ut maakaeb chaq xyajel. Qakoxlaq ain: ma naraj
tawi jun chaabil yuwabej naq eb li ralal xkajol techee-
kobq ut tekamq? Inka. Jokan ajwi li Jehoba kixraheb li
ralal xkajol ut kiraj naq junelik sahaqeb sa xchool sa li
7. Karu naqatzol naq li Jesus kixjuntaqeeta li kamk rikin li wark?
8. Kaut cholcho chiqu naq li Yos inka kiraj naq tookamq?
Ruuchichoch. Li Santil Hu naxye naq li Yos kixke sa qa-

chool xrahinkil li xtawbal ru karu xkulmank ut taakul-

manq (Eclesiastes 3:11). Li raqal ain naxcholob naq li
Yos kooxyoobtesi re naq tqaj wank chi junelik sa Ruuchi-
choch, jokan naq kixtaqla chaq li Ralal re naq tooruuq
xtawbal li yuam chi junelik.
KAUT NOKOOKAMK?
9 Kaut nokookamk? Re xnawbal chius ain, tento tqa-
9. Karu chi chaqrab kixke li Jehoba re laj Adan ut kaut moko chaaj
ta xpaabankil li chaqrab ain?
Yoobtesinbilo re naq
toowanq chi junelik
sa Ruuchichoch
Bar Wankeb li Kamenaq? 61
tzil rix karu kikulmank sa Ruuchichoch rikin li xbeen

winq ut li xbeen ixq. Li Santil Hu naxcholob naq li Jeho-
ba kixke chi moqk sa li choch chixjunil li jar paay chi

cheul qaxal chinaus rilbaleb ut us chi tzekaak (Genesis
2:9). Aban li Yos kixke li chaqrab ain re laj Adan: Naru
teetzeka li ru chixjunileb li che li wank arin sa li awimq;
aut li ru li che re xnawbal li us ut li inka us, inka naru
teetzeka, xbaan naq li kutan teetzeka wi cholcho naq tex-

kamq (Genesis 2:16, 17). Moko chaaj ta xpaabankil li
chaqrab ain, xbaan naq naabal ru li che wank re tzakaak.
Wi kexpaab raj li xchaqrab li Yos, keruuk raj xkutbesin-
kil naq nekexbanyoxi chixjunil li keebileb re, jo li xyua-
meb. Keruuk raj ajwi xkutbesinkil naq oxloq chiruheb
naq li Yos yook chi jolomink reheb ut naq yook chi xbe-
resinkileb.
10 Kajo xrahil kexbaanu laj Adan ut li xEva naq kex-
qet li xchaqrab li Jehoba. Naq laj Tza kiroksi jun li kan-

ti re raatinankil xEva, kixye: Ma yaal naq li Yos xye eere
naq inka naru teelow ruheb li che li wankeb sa xnaaj li
awimq?. Kichaqok li xEva: Naru tqalow ruheb li che
li wankeb sa xnaaj li awimq. Kaajwi li ru li che li wank
sa xyi, kixye li Yos: Meelow chi moko teeche, xbaan naq

wi teebaanu aan, texkamq (Genesis 3:1-3).
11 Toja naq kixye wi chik laj Tza: Inka. Moko texkamq
ta. Naxnaw chi us li Yos naq sa li kutan teelow wi li ru li

che aan taatehonq xsa leeru. Jokaqex chik li Yos; teenaw

chik karu li us ut li inka us (Genesis 3:4, 5). Laj Tza ki-
raj naq li xEva tixkoxla naq us t-elq wi tixlow ru li che,
ut naru tixbaanu li naraj. Laj Tza kixqaba li Jehoba choq
aj tikti, naq li Jehoba kixye karu texkul wi texlow ru li
che. Li xEva kixpaab li kixye laj Tza, jokan naq kixyal ru
10, 11. a) Kaut naq laj Adan ut xEva kexqet xchaqrab li Yos?
b) Kaut naq inka kekuyek xmaak?
li che. Chirix chik aan kixke re li xbeelom ut aan ajwi

kixlow ru li che. Cholcho chiru laj Adan ut xEva naq
yookeb xqetbal xchaqrab li Yos, xbaan naq li Jehoba ak
kixye reheb naq inka texlow ru li che. Li chaqrab ain,
moko chaaj ta xpaabankil. Naq kexqet li chaqrab ain,
kextzeqtaana li Jehoba ut kextzeqtaana ajwi li xwankil
chi awabejink. Inka kekuyek xmaak, xbaan naq inka
keroxloqi ru li Jehoba!
12 Koxla naq laawalal inka naabink chaawu, inka na-
12. Karu li eetalil tooxtenqa chi xnawbal karu kireeka li Jehoba naq
laj Adan ut li xEva kexqet rib chiru?
Laj Adan kiyoobtesiik rikin

poqs ut aran kisutqiik
naq kikamk
katroxloqi chi moko nakatxra. Aban laaat xaakirisi ut

xaara. Peyaal trahoq sa laachool naq jokan xnaleb? Ri-
kin li eetalil ain naru tqake reetal karu kireeka li Jeho-
ba naq laj Adan ut li xEva kexqet rib chiru!
13 Naq laj Adan ut xEva kexqet xchaqrab li Jehoba, ke-
maqek chiruheb li junelik yuam. Jokan naq kekamk jo

keyehek chaq reheb. Naq kekamk, maabar chik keka-
naak chi moko kesutqiik ta choq musiqej, keosok chi ju-
najwa. Aan tzaqal kixye li Jehoba re laj Adan naq kixqet
rib chiru: Tatsutqiiq sa li choch li xat-elk wi chaq.
Xbaan naq pojtz okenaqat chaq ut pojtz tatsutqiiq wi

chik (Genesis 3:19). Li Yos kixyoobtesi laj Adan rikin

xpoqsil li choch (Genesis 2:7). Jokan naq laj Adan moko
wank ta chaq sa junaq li naajej, naq toj maaji nayoobte-
siik. Naq li Jehoba kixye re laj Adan naq tsutqiiq wi chik
sa choch, kixjultika chiru naq maaka chaq xyuam naq
toj maaji nayoobtesiik. Jo li poqs, maaka xyuam; jokan
ajwi kikanaak laj Adan naq kikamk.
14 Laj Adan ut xEva toj yoyookeb raj anaqwan, aban
kekamk xbaan naq kemaakobk chiru li Yos. Xqeechani

li maak ut li kamk xbaan naq laao ralal xkajol laj Adan
(Romanos 5:12). Li maak chanchan jun li nimla yajel li
naletz chirix chixjunileb ut maaani naxkol rib chiru. Ox-
loq chiqu naq li Jehoba kixke chaq li Ralal re qakolbal
chiru li kamk!
CHANRU TATXTENQA XNAWBAL
LI YAAL CHIRIX LI KAMK?
15 Naxkojob qachool xnawbal li naxye li Santil Hu chi-
rixeb li kamenaq. Naxye naq inka chik nekeruuk

13. Karu kixye li Jehoba naq tixkul laj Adan naq tkamq ut karu na-
raj xyeebal li kixye li Jehoba?
14. Kaut nokookamk?
15. Kaut naxkojob qachool xnawbal li yaal chirixeb li kamenaq?
qatenqankil, inka chik nekeruuk qarahobtesinkil, chi

moko qaatinankil. Eb li kamenaq maaka chik nekereeka
ut inka chik nokooruuk xtenqankileb. Eb li kamenaq
maaka chik nekexbaanu, jokan naq inka us naq tqaxu-
waheb ru. Wankeb aj kamol be saeb li paabal nekexye
naq nekeruuk xtenqankileb li kamenaq ut eb li nekex-
paab li tikti ain, nekexke xtumin eb laj kamol be. Aban
wi naqanaw li yaal chirixeb li kamenaq maaani tbala-
qinq qe.
16 Ma chixjunileb li paabal nekexkut li naxye li Santil
Hu chirixeb li kamenaq? Moko chixjunileb ta nekexbaa-

nu ain. Aban, kaut? Eb li paabal nekexkut xnaleb laj
Tza. Laj Tza naroksi li balaqil paabal re naq eb li poya-
nam texkoxla naq naelk li qamusiq naq nokookamk ut
naxik sa jalan chik naajej. Ut naxjalpaqi ru li tikti ain ri-
kin jalan chik li tikti, re naq maaani tloqoninq re li Jeho-
ba. Aban, chanru naxbaanu?
17 Jo ak xqatzol naabaleb li paabal nekexkut naq li
maauseb xnaleb terahobtesiiq chi junelik sa xbal-

ba. Li naleb ain inka naxke xloqal li Jehoba. Li Jehoba
nokooxra, jokan naq maajunwa tooxrahobtesi (1 Juan
4:8). Karu raj taakoxla wi jun li winq naxchik ruq li ra-
lal sa xaml? Ma taaye naq chaabil xnaleb? Ut, ma taa-
waj raj choq aawamiiw? Inka, peyaal? Li winq ain yiib-
ru xnaleb! Ut aan tzaqal naraj laj Tza naq tqakoxla: naq
li Jehoba naxrahobtesiheb li poyanam chi junelik sa
xaml.
18 Laj Tza naroksi eb li paabal re naq texkut naq eb
li kamenaq nekemusiqok. Nekexye naq eb li kamenaq

16. Ani aj naleb nekexkut saeb li paabal ut chanru naxbaanu?
17. Kaut inka naxke xloqal li Jehoba xpaabankil naq aan narahob-
tesink chi junelik sa xaml?
18. Karu li tikti nekexkut li paabal re naq tqaloqoniheb ru li ka-
menaq?
ain naru neketenqank malaj nekerahobtesink. Eb li ne-

kexpaab li tikti ain nekexuwak chiruheb li kamenaq,
jokan naq nekexke xwankil ut nekeroxloqi eb li kame-
naq. Aban, li Santil Hu naxkut naq eb li kamenaq yoo-
keb chi wark ut kaajwi li Jehoba tqaloqoni ru, xbaan
naq aan kiyoobtesink qe ut naxke qe chixjunil (Apoca-
lipsis 4:11).
19 Xnawbal li yaal chirixeb li kamenaq tooxtenqa re
naq inka tooexbalaqi li paabal. Xnawbal ain tooxten-

qa ajwi re xnawbal jalan chik li naleb li naxkut li San-
til Hu, jo li wank chi junelik arin sa Ruuchichoch. Chol-
cho chiqu naq li yuam ain twanq sa Ruuchichoch,
xbaan naq xqatzol naq eb li kamenaq moko nekemusi-
qok ta.
20 Sa li qe kutan laj Job, jun aj kanjel chiru li Yos, kix-
baanu li patzom ain: Abanan naq nakamk li winq, ma

naru taayolaaq wi chik? (Job 14:14). Laj Job kiraj xnaw-
bal ma tewanq wi chik xyuam eb li kamenaq. Naxko-
job qachool xnawbal li naxye li Santil Hu chirixeb li ka-
menaq. Sa li jun chik tzolom tqil ain.
19. Karu chik li naleb naqataw ru chius naq naqanaw li yaal chiri-
xeb li kamenaq?
20. Karu li patzom tqil sa li jun chik tzolom?
Eb li kamenaq inka chik nekeilok, inka
chik nekeabink chi moko nekekoxlak

(Eclesiastes 9:5).
Eb li kamenaq yookeb chi hilank ut maaka
chik nekereeka (Juan 11:11).
Nokookamk xbaan naq xqeechani li xmaak
laj Adan (Romanos 5:12).
TZOLOM 7
Ma Tewanq Wi Chik

Xyuam li Kamenaq?
Kaut cholcho chiqu naq tewakliiq wi
chik chi yoyo eb li kamenaq?
Ma naraj li Jehoba xwaklesinkileb wi
chik chi yoyo eb li kamenaq?
Aniheb tewakliiq wi chik chi yoyo?
KOXLA naq yookat chi eelelik chiru jun li josq aj winq. Li

winq ain jwal kaw rib ut wank xmetzew ut ak naabal aawa-
miiw kixkamsi. Ut nakaanaw naq wi tatxchap inka tatkoleq
sa ruq. Aban, karu taakoxla wi twulaq chaakolbal jun li winq?
Li winq ain, jwal kaw rib chiru li winq li traj aachapbal. Pe-
yaal naq tsahoq sa laachool naq tchalq chaakolbal li winq ain?
2 Laaat nekeraj ajwi aachapbal. Aban moko kaaj tawi laaat,
naajek qachapbal chiqajunilo. Jo xqil sa li xwaq tzolom, li

Santil Hu naxcholob naq li kamk naraj qeechaninkil. Chiqa-
junilo naqanaw chanru naxkameb li qakomon ut eb li qa-
miiw. Aban, kaajwi li Jehoba wank xwankil ut naru nokoox-
kol chiru li kamk. Li Jehoba ak xkutbesi naq li kamk maaka
xwankil, jokan naq li Santil Hu naxye naq li kamk taajukeeq
xwankil (1 Corintios 15:26). Peyaal naq nasahok sa qa-
chool xnawbal ain?
3 Kajo narahok sa qachool naq nakamk junaq li qakomon.
Aban nasahok sa qachool xnawbal naq li Jehoba tixwaklesi

wi chik chi yoyo eb li kamenaq (Isaas 26:19). Eb li kamenaq
tekeheq wi chik xyuam.
1-3. Chiru ani inka tooruuq chi kolek, aban karu naxye li Santil Hu
chirix ain?
Ma Tewanq Wi Chik Xyuam li Kamenaq? 67
NAQ NAKAMK JUNAQ LI QAKOMON

4 Wi xkamk jun laakomon malaj jun laawamiiw, maare
xaakoxla naq inka taakuy xrahil laachool ut inka taanaw
karu taabaanu. Sa li hoonal aan li Santil Hu naru naxkojob
qachool (2 Corintios 1:3, 4). Li Santil Hu nokooxtenqa chi
xnawbal karu nareeka li Jehoba ut li Jesus chirix li kamk.
Naqanaw naq li Jehoba narahok sa xchool, xbaan naq li Je-
sus kirahok sa xchool naq kikamk jun li ramiiw (Juan 14:9).
Rajlal sut naq li Jesus kiwulak Jerusalen, moko kixkanab ta
wulak sa li tenamit Betania chi rulaninkil laj Lazaro, li xMa-
ria ut li xMarta. Li Santil Hu naxye naq li Jesus kajo naq kix-
raheb li ramiiw ain (Juan 11:5). Aban laj Lazaro kikamk, jo
xqil sa li xwaq tzolom.
5 Karu kireeka li Jesus naq kikamk li ramiiw? Li Santil Hu
naxye naq li Jesus kiwulak chi rilbaleb li xkomon laj Lazaro

ut eb li ramiiw. Ut naq kirileb chi yaabak; kixjiq xchool ut
sachaamil xnaleb kikanaak, toja naq kiok chi yaabak
(Juan 11:33, 35). Kaut naq kinumtaak xrahil xchool li Jesus?
Ma inka tabi naxnaw naq tril wi chik li ramiiw? Li Jesus nax-
naw li ok re chi kulmank rikin laj Lazaro (Juan 11:3, 4). Usta
naxnaw ain kirahok sa xchool.
6 Naxkawresi qachool xnawbal naq li Jesus kirahok sa
xchool naq kikamk li ramiiw. Li Jehoba ut li Jesus xik neke-

ril li kamk. Li Jehoba wank xwankil re xqaxbal ru li kamk ut
xsachbal chi junajwa. Qilaq karu kixbaanu li Jesus rikin li
wankil li kikehek re xbaan li Yos.
LAZARO, ELEN CHAQ!
7 Naq kikamk laj Lazaro kikehek sa jun li ochoch pek ut
4. a) Kaut rikin li Jesus naru tqanaw karu nareeka li Jehoba chirix
li kamk? b) Aniheb kewank choq ramiiw li Jesus?
5, 6. a) Karu kireeka li Jesus naq yookeb chi yaabak eb li xkomon
laj Lazaro? b) Kaut naxkawresi qachool xnawbal naq li Jesus kirahok
sa xchool naq kikamk li ramiiw?
7, 8. Kaut kexkoxla naq maaka chik naru xbaanunkil rikin laj La-
zaro? Aban, karu kixbaanu li Jesus?
li Jesus kixye naq texte re li ochoch pek ain . Aban li xMar-

ta inka kiraj xbaan naq ak kaahib kutan xkamik li riitzin ut
kixkoxla naq ak yook chi qaak (Juan 11:39). Eb li qas qiitzin
kexkoxla naq maaka chik naru xbaanunkil rikin laj Lazaro
xbaan naq ak kaahib kutan xkamik.
8 Naq kerisi li pek li Jesus kixye chi kaw: Lazaro, elen
chaq!. Ma nakaanaw karu kikulmank? Naq li Jesus kiraqek

xyeebal ain, laj Lazaro kielk chaq (Juan 11:43, 44). Chix-
junileb li ramiiw, li rechkabal ut eb li xkomon laj Lazaro ke-
sahok sa xchool naq keril wi chik ru ut kexqalu. Sachsoo-
keb xchool kekanaak naq kiwakliik wi chik chi yoyo laj
Lazaro! Rikin ain kikutbesimank naq li kamk maaka xwan-
kil.
9 Li Jesus inka kixye naq rikin li xwankil kixwaklesi laj La-
zaro. Jokan naq xbeenwa kitijok chiru li Jehoba, li nawakle-

sink reheb li kamenaq (Juan 11:41, 42). Aban li Jehoba moko
kaaj tawi rikin laj Lazaro kiroksi li xwankil, li Santil Hu nax-
ye naq laj Lazaro aan jun reheb li beleeb chi kamenaq li kix-
waklesi li Jehoba.1 Kajo xchinausal xtzilbal rix li naxye li
Santil Hu chirix li kixbaanu li Jehoba chirixeb li kamenaq!
Ain naxkut chiqu naq li Yos juntaqeet naril chixjunileb; kix-
waklesiheb kokal, saaj ut cheek sa jalan jalanq chi tenamit.
Naq eb li kamenaq kewakliik wi chik chi yoyo, kesahok sa
xchool li qas qiitzin. Jun li eetalil chirix ain: naq li Jesus kix-
waklesi wi chik chi yoyo jun li china ixqaal, kajo naq kila-
jesachk xchool li xna xyuwa li china ixqaal naq keril ain
(Marcos 5:42). Ut maajunwa kesach sa xchool li kixbaanu li
Jehoba!
10 Sa xnumik ru li chihab, kekamk wi chik eb li qas qiitzin
1 Saeb li raqal ain wank xkomon eb li eetalil: 1 Reyes 17:17-24;

2 Reyes 4:32-37; 13:20, 21; Mateo 28:5-7; Lucas 7:11-17; 8:40-56, ut
Hechos 9:36-42; 20:7-12.
9, 10. a) Chanru kixkutbesi li Jesus naq maawa rikin xwankil kix-

waklesi laj Lazaro? b) Chanru nokooxtenqa xnawbal li naxye li Santil
Hu chirixeb li kewakliik wi chik chi yoyo?
Li Apostol Pedro
kixwaklesi chi
yoyo li xDorcas
(Hechos 9:36-42)
Laj Elias kixwaklesi chi
yoyo li xyum li malkaan
(1 Reyes 17:17-24)
Chixjunileb kesahok sa

xchool naq keril wi chik laj
Lazaro (Juan 11:38-44)
li kewaklesiik xbaan li Jesus. Ma naraj xyeebal ain naq maa-

ka rajbal naq kekehek wi chik xyuam? Inka. Xnawbal ain
naxkut chiqu naq yaal naxye li Santil Hu ut naq eb li kame-
naq tewakliiq wi chik chi yoyo.
KARU NAQATZOL CHIRIX LI WAKLIIK
WI CHIK CHI YOYO?
11 Li Santil Hu naxye naq eb li kamenaq maaka [chik] ne-
kexnaw. Ain naraj xyeebal naq eb li kamenaq moko yoyoo-

keb ta chik chi moko nekexik ta sa jalan chik naaj. Ut naq
kikamk laj Lazaro naxkut xyaalal ain. Naq laj Lazaro kiwakliik
wi chik chi yoyo, ma kixseeraqi chanru li choxa? Ma kixye
chanru xtiqwal li xbalba xaml? Li Santil Hu inka naxye naq
laj Lazaro kiaatinak chirix ain. Naq laj Lazaro kiwank chi ka-
menaq chiru kaahib kutan, maaka chik naxnaw ut maaka

chik nareeka (Eclesiastes 9:5). Jokan naq li Jesus kixye naq
laj Lazaro yook chi wark (Juan 11:11).
12 Naq laj Lazaro kiwakliik wi chik chi yoyo naxkut chiqu
naq eb li kamenaq tewanq wi chik xyuam. Naabaleb keril

naq li Jesus kixwaklesi wi chik chi yoyo laj Lazaro. Eb li xbee-
nil aj tij inka kexmuq li keril usta xik nekeril li Jesus ut keok
xyeebal: Karu tqabaanu? Xbaan naq li winq ain naabal
xninqal ru eetalil naxbaanu (Juan 11:47). Eb li keril chaq
laj Lazaro chi yoyo keok xpaabankil li Jesus. Eb li poyanam
ain kexke reetal naq li Jesus taqlanbil xbaan li Yos. Cholcho
chiru li tenamit naq li Jesus kixwaklesi wi chik chi yoyo laj
Lazaro, jokan naq eb li xbeenil aj tij keok xkoxlankil chan-
ru texkamsi li Jesus ut laj Lazaro (Juan 11:53; 12:9-11).
13 Ma chaaj xpaabankil naq tewakliiq wi chik chi yoyo eb
li kamenaq? Inka, xbaan naq li Jesus kixye naq twulaq xku-

tankil naq chixjunileb li wanqeb sa muqlebaal kamenaq
11. Kaut xnawbal li kixkul laj Lazaro naq kikamk nokooxtenqa chi

rilbal naq yaal naxye Eclesiastes 9:5?
12. Kaut cholcho chiqu naq kiwakliik wi chik chi yoyo laj Lazaro?
13. Kaut cholcho chiqu naq li Jehoba truuq xwaklesinkil wi chik
chi yoyo eb li kamenaq?
tewakliiq wi chik chi yoyo (Juan 5:28). Moko chaaj ta chi-
ru li Jehoba xkeebal wi chik xyuameb li kamenaq xbaan
naq aan aj kehol re li yuam. Maaka nasach sa xchool li Jeho-
ba. Aban, ma jultik re aniheb li qakamenaq? Yal koxla ain:
li Yos naxke xkaba chixjunileb li chahim li wank sa choxa

(Isaas 40:26). Ain naxkut chiqu naq li Jehoba naru xjulti-
kankil chanru nekeilok ut chanru xnalebeb li kamenaq. Ut
naraj xkeebaleb wi chik xyuam.
14 Karu tzaqal naxkoxla li Jehoba chirixeb li kamenaq? Li
Santil Hu naxye naq li Yos naraj chi anchal xchool xkeeba-

leb wi chik xyuam eb li kamenaq. Laj Job kixpatz: Abanan
naq nakamk li winq, ma naru naq taayolaaq wi chik?. Laj
Job kiraj xyeebal naq tkanaaq sa muqlebaal kamenaq chi roy-
beeninkil naq tjultikaaq xbaan li Yos. Jokan naq kixye re li
Jehoba: Tinaaboq ut tatinsume raj. Tinaawil raj chi anchal
aachool, xbaan naq laaat laj Winqobresihom we (Job
14:13-15).
15 Naxkawresi qachool xnawbal naq li Jehoba naraj chi an-
chal xchool xwaklesinkileb li kamenaq. Aban chanruhaq li

wakliik wi chik chi yoyo? Aniheb ut bar tewaklesiiq wi chik
chi yoyo?
LI WANQEB SA MUQLEBAAL KAMENAQ
16 Xnawbal naq eb li kamenaq kewakliik wi chik chi yoyo,
aan tooxtenqa chi rilbal karu tkulmanq sa li kutan chaalel.
Eb li kewakliik wi chik chi yoyo arin sa Ruuchichoch, ke-
wank wi chik rikineb li xkomon. Jokan ajwi tkulmanq sa
li kutan chaalel. Sa li rox tzolom xqil naq li Yos tixchinausa
chixjunil li Ruuchichoch. Naq tewakliiq wi chik chi yoyo eb
li kamenaq, maakaaq chik li nimla yalok, li rahilal ut li ya-
jel. Chixjunileb sahaqeb sa xchool ut tewanq sa tuqtuuki-
lal chi junelik sa xbeen li Ruuchichoch.
14, 15. Ma naraj li Jehoba xwaklesinkileb wi chik chi yoyo eb li ka-
menaq?
16. Chanruhaq xyuameb li tewakliiq wi chik chi yoyo?
Aniheb tewakliiq wi chik chi yoyo? Li Jesus kixye

17
naq chixjunileb li wanqeb sa muqlebaal kamenaq tera-

bi xyaab xkux ut teelq chaq (Juan 5:28, 29). Jokan ajwi
Apocalipsis 20:13 naxye: Li palaw tixqaxtesi li kamenaq
li wankeb chisa; jokan ajwi li kamk ut li xnaajeb li ka-
menaq texqaxtesi li kamenaq li kuulanbileb chisa. Li
xnaajeb li kamenaq [Haides sa Griego] aan barwi nekeok
eb li kamenaq. (Chaawil xkomon li esil saeb li perel 212
ut 213.) Li muqlebaal kamenaq tkanaaq chi maaka xsa
naq tewakliiq wi chik chi yoyo chixjunileb li kamenaq.
Li Apostol Pablo kixye: Tewakliiq wi chik chi yoyo li tii-
keb xchool ut eb laj maak (Hechos 24:15). Aban, karu
naraj xyeebal li raqal ain?
18 Li Santil Hu naxye naq sa xyanqeb li tiikeb xchool
kiwank laj Noe, laj Abrahan, li xSara, laj Moises, li xRut,

li xEster ut naabaleb chik. Eb li poyanam ain kewank
chaq naq toj maaji nachalk li Jesus sa Ruuchichoch. Sa
Hebreos 11 naaatinak chirixeb winq ut ixq li kaweb chaq
xpaabal chiru li Yos. Saeb li qakutan, eb li nekeloqonink
re li Yos ut tekamq wanqeb ajwi sa xyanqeb li tiikeb
xchool. Xnawbal naq eb li kamenaq tewakliiq wi chik
chi yoyo, nokooxtenqa re naq inka tooxuwaq chiru li
kamk (Hebreos 2:15).
19 Naabaleb li qas qiitzin inka kexnaw ru li Jehoba;
jokan naq inka kexloqoni ru chi moko kexbaanu ta li

Rajom li Yos. Eb li qas qiitzin ain, aaneb laj maak.
Aban, karu tkulmanq rikineb? Eb li poyanam ain, wan-
keb sa xchool li Yos, jokan naq tewaklesiiq wi chik chi
yoyo, teruuq xnawbal ru li Yos ut xloqoninkil ru. Chiru
li jun mil chihab eb li kamenaq tewakliiq wi chik chi
yoyo ut tewanq sa xyanqeb li yooqeb xloqoninkil li
17. Jarubeb tewakliiq wi chik chi yoyo?
18. Aniheb tewakliiq sa xyanqeb li tiikeb xchool ut chanru no-
kooxtenqa xnawbal ain?
19. Aniheb laj maak li naxye li Santil Hu ut karu tixbaanu li Jeho-
ba rikineb?
Jehoba arin sa Ruuchichoch. Kajoaq xchinausal li tkul-

manq chiru li jun mil chihab, li Santil Hu naxye naq aan
Xkutankil li Raqok Aatin.1
20 Ma naraj xyeebal ain naq tewakliiq wi chik chi yoyo
chixjunileb li kamenaq? Inka. Li Santil Hu naxye naq

wankeb li kamenaq koheb sa xbalba [malaj sa Gehe-
na] (Lucas 12:5). Li Gehena kiwank chirix li xnubaal li
tenamit Jerusalen. Li Gehena aan xnaajeb xmul eb laj Ju-
dio ut aran kikatmank chixjunil li mul ut eb li kamenaq
xul. Ut aran ajwi kekatek eb li kamenaq, li maauseb na-
leb, xbaan naq eb laj Judio kexkoxla naq eb li winq ain
moko xkulubeb ta re naq temuqeq sa xyaalal chi moko
re naq tewakliiq wi chik chi yoyo. Li Gehena reetalil li
osok chi junajwa. Usta li Jesus traqoq ajwi aatin sa xbee-
neb li kamenaq, aban kaajwi li Jehoba nim xwankil chi
raqok aatin sa xbeen chixjunil (Hechos 10:42). Li Yos
inka tixwaklesiheb wi chik chi yoyo li maauseb xnaleb,
li inka nekeraj xjalbal xnaleb.
LI WAKLIIK CHI YOYO SA MUSIQEJ
21 Li Santil Hu naaatinak ajwi chirix li wakliik chi yoyo
sa musiqej re naq eb li poyanam ain tewanq sa choxa.
Jun ajwi li eetalil wank sa li Santil Hu chirix li wakliik
chi yoyo sa musiqej ut li Jesus kikuluk re ain.
22 Moko sa musiqej ta wank li Jesus naq kikamsiik, aba-
nan li Jehoba inka kixkanab li Ralal chi junajwa sa

li muqlebaal (Salmo 16:10; Hechos 13:34, 35). Li Jesus
inka chik kiwaklesiik sa tibelej. Li Apostol Pedro kixye:
Li Kriist kikamsiik sa li xjunxaqalil, aban kiyoobtesiik
sa musiqejil yuam (1 Pedro 3:18). Kajo xchaabilal
1 Saeb li perel 213-215, taataw xkomon li esil chirix Xkutankil li
Raqok Aatin ut chanru traqmanq aatin sa xbeeneb li poyanam.
20. Ma tewakliiq wi chik chi yoyo chixjunileb li kamenaq?

21, 22. a) Chanru li jun chik li wakliik chi yoyo? b) Ani kikuluk re
xbeenwa li yuam sa musiqej?
kixbaanu li Jehoba, xbaan naq kixke wi chik xyuam li

Ralal, aban sa musiqej! (1 Corintios 15:3-6.) Li Jesus ki-
kuluk re xbeenwa li yuam sa musiqej (Juan 3:13). Aban
toj naabaleb chik textaw li yuam ain.
23 Ak sutqiik re li Jesus sa choxa naq kixye reheb li xtzo-
lom: Xik we chi xkawresinkil leenaaj (Juan 14:2). Kixye

ajwi reheb li texik sa choxa: [Laaex] jun china chuutex
linkarneer (Lucas 12:32). Jarubeb li poyanam wankeb
sa li china chuut chi karneer ain? Li Apostol Juan kixsu-
me li patzom sa Apocalipsis 14:1: Kinilok wi chik, ut
wank aran li Karneer [Jesukriist] xaqxo sa xbeen li tzuul
Sion, rochbeeneb kaahib xwaqxaqkaal mil (144,000) chi
poyanam, wank li xkaba li Karneer ut li xkaba li xYu-
waeb tziibanbil chi xpeekemeb.
24 Li Yos tixwaklesiheb wi chik chi yoyo eb li 144.000
re naq tewanq sa choxa. Sa xyanqeb li poyanam ain wan-

qeb li xtzolom li Jesus. Aban, joqe tewakliiq sa musiqej
eb li poyanam ain? Li Apostol Pablo kixye naq tkulmanq
sa xkulunik li Kriist (1 Corintios 15:23). Naq li Apostol
Pablo kiaatinak chirix li xkulunik li Kriist, kiroksi jun
aatin sa Griego re xcholobankil naq aanaq xqehil naq
yooq chi awabejink li Jesus. Sa li Tzolom 9 tqatzol naq ak
wanko sa li xqehil ain. Naq nekekamk li 144.000 sa jun-
paat nekexik sa choxa ut moko kiheb ta chik wankeb sa
Ruuchichoch (1 Corintios 15:51-55). Ut eb li tekamq ut
inka texik sa choxa tewakliiq wi chik chi yoyo arin sa
Ruuchichoch.
25 Cholcho naq li Jehoba tixqax ru li kamk ut tix-

sach chi junajwa (Isaas 25:8). Aban maare nakaakoxla:
Karu tawi texbaanu chaq sa choxa, li tewakliiq sa mu-
siqej?. Tewanq rikin li Jesus sa li Xnimajwal Awabejilal
li Yos. Sa li jun chik tzolom tqatzol chius chirix li Awa-
bejilal ain.
23, 24. Aniheb li wankeb sa li china chuut chi karneer ut jarubeb?
25. Karu tqil sa li jun chik tzolom?
Li Santil Hu naxye naq eb li kamenaq tewa-
kliiq wi chik chi yoyo (Juan 11:39-44).
Li Jehoba naraj xwaklesinkileb li kamenaq
(Job 14:13-15).
Li Yos tixwaklesi chixjunileb li wankeb sa
muqlebaal kamenaq (Juan 5:28, 29).
Sa li ak ruuchichoch tewakliiq wi chik chi yoyo

eb li kamenaq ut tewanq rikineb li xkomon
TZOLOM 8
Karu li Xnimajwal
Awabejilal li Yos?
Karu naxye li Santil Hu chirix
li Xnimajwal Awabejilal li Yos?
Karu tixbaanu li Xawabejilal li Yos?
Joqe tjolominq li Awabejilal ain re naq t-uxq
li Rajom li Yos arin sa Ruuchichoch?
SA CHIXJUNIL li Ruuchichoch, naabaleb li qas qiitzin ne-

kexnaw li tij li kixkut li Jesus chiruheb li xtzolom. Li tij
ain wank xwankil xbaan naq naxkut chiqu chirix karu too-
tzaamanq. Qilaq oxib reheb li naleb li kixtzaama li Je-
sus sa li xtij re naq taanaw karu tzaqal naxcholob li San-
til Hu.
2 Naq li Jesus kixtikib li tij ain, kixye: Jokain naq textijoq
laaex: At Qayuwa li wankat sa choxa, santobresinbil taxaq

laakaba, chichalq ta Laanimajwal Awabejilal, chiuxq ta laa-
wajom sa choxa jo sa Ruuchichoch (Mateo 6:9-13). Karu
xyaalal li oxib chi naleb li kixtzaama li Jesus?
3 Ak xooaatinak chirix li xkaba li Jehoba ut chirix li kix-
baanu chaq jowi chirix li tixbaanu sa li kutan chaalel.

Aban, karu kiraj xyeebal li Jesus naq kixye chichalq ta Laa-
nimajwal Awabejilal? Karu li Xnimajwal Awabejilal li Yos?
Chanru tixsantobresi xkaba li Yos? Kaut tento naq tchalq
li awabejilal ain re naq t-uxq li Rajom li Yos?
1. Karu li tij tqatzil rix anaqwan?
2. Yaabasi li oxib chi naleb li kixtzaama li Jesus naq kitijok.
3. Karu us tqanaw chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos?
Karu li Xnimajwal Awabejilal li Yos? 77
KARU LI XNIMAJWAL AWABEJILAL LI YOS?

4 Li Xnimajwal Awabejilal li Yos, aan jun li awabejilal
li kixkojob li Jehoba. Sa li awabejilal ain, li Jehoba kix-
xaqab li Jesus choq awabej. Li Santil Hu naxye naq li Je-
sus aan Rey sa xbeeneb li rey ut Qaawa sa xbeeneb li
Qaawa (1 Timoteo 6:15). Jokan naq li Jesus nim xwan-
kil chiruheb li awabej li wankeb sa li Ruuchichoch xbaan
naq kaajwi aan naxnaw awabejink chius chiru yalaq ani
reheb li awabej.
5 Bar twanq li Xawabejilal li Yos naq t-oq chi jolomink
sa xbeen li Ruuchichoch? Ma nakaanaw bar wank li Jesus

anaqwan? Maare jultik aawe naq xbeenwa kexkamsi li Je-
sus, chirix chik aan li Jehoba kixwaklesi wi chik chi yoyo
ut naq kinumek 40 kutan kisutqiik sa choxa (Hechos
2:33). Jokan naq sa choxa wank li Xnimajwal Awabeji-
lal li Yos (2 Timoteo 4:18). Usta li Xawabejilal li Yos wank
sa choxa tjolominq sa xbeen li Ruuchichoch (Apocalipsis
11:15).
6 Li Jesus jo awabej maaani natawok re xwankil. Aban,
kaut naqaye ain? Xbaan naq li Jesus maajunwa tkamq. Li

Santil Hu naxye naq li Jesus maawa aj tij yal sa xkaba
xchaqrab li winq, sa xkaba ban xwankil jun li yuam li
inka nalajk naosok (Hebreos 7:16). Li osobtesink li tix-
kam chaq li Jesus maajunwa t-osoq.
7 Jokan ajwi li Santil Hu kixye ain chirix li Jesus: Ut
rikin aan taawanq li xmusiq li Qaawa: a li musiqej na-

kehok choxahil naleb ut seebal choolej, nakehok chaa-
bil kauxl ut kawil choolej, musiqej re xnawbal ut roxlo-
qinkil li Yos. Aan sahaq xchool chi xpaabankil li Qaawa;
inka taaraqoq aatin jo chanru naril chi moko xbaan naq
4. Karu li Xnimajwal Awabejilal li Yos ut ani t-awabejinq aran?
5. Bar wank li Xawabejilal li Yos ut sa xbeen ani tjolominq?
6, 7. Kaut naq li Jesus jo awabej maaani natawok re xwankil?
yal xyehek re. Taaraqoq ban aatin sa tiikilal chirixeb li

maakaeb xwankil ut tixkoleb li neba li wankebsa li tena-

mit (Isaas 11:2-4). Sa li raqal ain naxcholob naq li Jesus
t-awabejinq sa tiikilal ut sa usilal sa xbeeneb li poyanam.
Ma taawaj raj jun li awabej jo li Jesus?
8 Karu chik naxye li Santil Hu chirix li Xawabejilal li
Yos? Li Jesus inka t-awabejinq xjunes. Jokan naq li Apos-

tol Pablo kixye re laj Timoteo: Wi wanq qakuyum, too-
sumawabejinq ajwi qochbeen Aan (2 Timoteo 2:12). Li
Apostol Pablo, laj Timoteo ut naabal chik li tiikeb xchool
chiru li Yos, teawabejinq sa choxa rochbeen li Jesus. Ja-
rubeb teawabejinq rochbeen li Jesus sa li Xawabejilal li
Yos?
9 Sa li Tzolom 7 xqatzol naq li Apostol Juan kiril naq li
Karneer [Jesukriist] xaqxo sa xbeen li tzuul Sion [li naaj

barwi tjolominq sa choxa], rochbeeneb kaahib xwaqxaq-
kaal mil (144,000) chi poyanam, wank li xkaba li Kar-
neer ut li xkaba li xYuwaeb tziibanbil chi xpeekemeb.
Aniheb li 144.000? Li Apostol Juan naxye naq aaneb li
nekextaaqe li Karneer yalaq bar. Eb ain kolbileb sa
xyanqeb li winq jokeb xbeen u choq re li Yos ut li Kar-
neer (Apocalipsis 14:1, 4). Eb li 144.000 aaneb li xtzo-
lom li Jesus, li sikbileb ru re naq teawabejinq sa choxa.
Naq nekekamk, li Yos naxwaklesiheb wi chik chi yoyo
re naq tewanq sa choxa ut teawabejinq sa xbeen li ruu-
chichoch rikin li Jesus (Apocalipsis 5:10). Chalen chaq li
chihab 33, sa xkutankileb li Apostol, li Yos yook xsikba-
leb li poyanam ain re naq ttzaqloq ruheb li 144.000.
10 Li Jehoba jwal nokooxra, jokan naq kixke li Jesus ut
8. Aniheb teawabejinq rochbeen li Jesus?

9. Jarubeb teawabejinq rikin li Jesus ut joqe kiok li Yos chi xsik-
baleb li poyanam ain?
10. Kaut naq li Jehoba kixke li Jesus ut eb li 144.000 chi awabejinq
sa qabeen?
eb li 144.000 re naq teawabejinq sa qabeen. Li Jesus nax-

naw karu li rahilal naqakul, xbaan naq kiwank sa Ruuchi-
choch. Li Apostol Pablo kixye naq li Jesus naxnaw ruxtaa-
nankil ut xtoqobankil qu; [...] kiyalek rix rikin chixjunil
kama ajwi laao, aban inka kimaakobk jun sutaq (He-
breos 4:15; 5:8). Li teawabejinq rochbeen li Jesus kexkul
ajwi li rahilal ut li yajel. Jokan naq cholcho chiruheb
karu li chaajkilal nekexkul li poyanam.
KARU TIXBAANU LI XAWABEJILAL LI YOS?
11 Li Jesus kixye reheb li xtzolom naq tetijoq chirix li Ni-
majwal Awabejilal ut naq t-uxq li Rajom li Yos sa choxa jo
sa Ruuchichoch. Sa choxa eb li anjel junelik kexbaanu li
Rajom li Yos. Aban jo xqil sa li Tzolom 3, jun li anjel inka
chik kiraj xbaanunkil li Rajom li Yos ut kixbaanu naq laj
Adan ut xEva temaakobq. Li anjel ain, aan laj Tza. Sa li
Tzolom 10 toj tqatzol chius karu naxye li Santil Hu chirix
laj Tza. Li Yos kixkanab naq laj Tza ut eb li maaus aj musi-
qej tekanaaq sa choxa, aban moko najt ta kewank aran.
Jokan naq moko chixjunileb ta li musiqej yookeb xbaa-
nunkil li Rajom li Yos. Aban ain kijalaak naq li Jesus kiok
chi awabejink sa li Xawabejilal li Yos ut naq kiyalok rikin
laj Tza (Apocalipsis 12:7-9).
12 Toj maaji naok chi awabejink li Jesus naq li Apostol
Juan kixye li tkulmanq: Kiwabi jun xyaab kuxej sa cho-

xa, kaw yo chi xyeebal: Anaqwan ak xkulunk li kolba ib,
li xnimal xloqal ut li xawabeji[lal] li qaYos ut li xwanki-
lal li xKriist, xbaan naq xkutek chaq taqa [laj Tza] laj jitol
reheb li qiitzin, a li najitok reheb chiru li qaYos chi qeq
ut chi kutan (Apocalipsis 12:10). Sa li raqal ain naaati-
nak chirix wiib xninqal ru naleb. Li xbeen naleb: li Jesus
11. Kaut li Jesus kixye reheb li xtzolom naq textzaama naq t-uxq li
Rajom li Yos sa choxa?
12. Karu wiib xninqal ru naleb naxye sa Apocalipsis 12:10?
kiok chi awabejink sa li Xnimajwal Awabejilal li Yos. Li

xkab naleb: laj Tza kiisiik sa choxa ut kikutek sa Ruuchi-
choch.
13 Li wiib chi naleb ain ak xetzaqlok ru ut toj tqa-
tzol chius ain. Aban, karu kikulmank naq ketzaqlok ru li

wiib chi naleb ain? Li Santil Hu naxye: Jokan utan, chi-
sahoq sa eechool, ex choxa ut chejunilex li wankex chisa
(Apocalipsis 12:12). Li raqal ain naxcholob naq eb li anjel
kesahok sa xchool naq laj Tza ut eb li maaus aj musiqej
keisiik chaq sa choxa. Chirix chik aan, eb li anjel keka-
naak sa tuqtuukilal. Jokan naq sa choxa ak yook chiuxk li
Rajom li Yos.
14 Aban, karu kikulmank sa Ruuchichoch? Li Santil Hu
naxye: Ra chaalel sa eebeen laaex li ruuchichoch ut pa-

law, xbaan naq laj tza xkubeek eerikin chi kajo xjosqil:
naxnaw naq ajlanbil kutan aj chik taawanq (Apocalipsis
12:12). Ain naxkut chiqu naq laj Tza yook xjosqil xbaan
naq kiisiik chaq sa choxa ut moko najt ta chik twanq.
Jokan naq naxkam chaq chaajkilal sa xbeen li Ruuchi-
choch. Sa li jun chik tzolom tqil xkomon li naleb chirix
li chaajkilal ain. Aban, chanru tixbaanu li Xawabejilal li
Yos re naq ttzaqloq ru li Rajom sa Ruuchichoch?
15 Maare jultik aawe naq sa li Tzolom 3, xqil karu na-
raj li Yos choq re li Ruuchichoch. Naq li Jehoba kixyiib li

naajej Eden kixkutbesi naq kiraj naq chixjunil li Ruuchi-
choch tchinausoq ut kiraj ajwi naq li tiikeb xchool te-
wanq aran chi junelik. Inka chik kitzaqlok ru li Rajom li
Yos chirix li Ruuchichoch naq laj Tza kixke chi maa-
kobk laj Adan ut xEva. Aban li Rajom li Yos inka kijalaak,
li Jehoba naraj naq ttzaqloq ru li naxye Proverbios 2:21:
Kaajwi li tiikeb xchool tewanq sa li choch ain, ut teka-
13. Karu kikulmank naq kiisiik chaq laj Tza sa choxa?
14. Karu kikulmank naq laj Tza kikutek chaq sa Ruuchichoch?
15. Karu naraj li Yos choq re li Ruuchichoch?
naaq arin chi junelik. Li Xawabejilal li Yos tixbaanu naq

ttzaqloq ru li aatin ain. Aban, chanru tixbaanu?
16 Sa Daniel 2:44 naxye: Chiru li xyuamileb li awabej
aan, li xYos li choxa tixwaklesi chaq jun awabejihom li

maajun wa taajukmanq, chi moko taakanaaq rubel xwan-
kil jalan chik tenamit. Tixjuki ut tixputziheb li awabe-
jihom junchol, ut aan wanq xwankil chi junelik. Karu
naxye li raqal ain chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos?
17 Li xbeen naleb naxkut naq li Xawabejilal li Yos, tko-
jobaaq naq toj yooqeb chi jolomink li awabej sa li Ruu-

chichoch. Li xkab naleb naxkut naq li Xawabejilal li Yos
twanq chi junelik, maaani tkanaaq sa xnaaj ut maaani
truuq xsachbal ru. Li rox naleb naxkut naq li Xawabejilal
li Yos tyaloq rikin li xawabejilal eb li winq. Ut li Xawabe-
jilal li Yos t-elq chiubej. Jokan naq kaajwi aan tkanaaq chi
awabejink sa xbeen li Ruuchichoch. Kajoaq rusilal li Awa-
bejilal ain!
18 Li Santil Hu naxcholob chanruhaq li yalok li tixbaa-
nu li Xawabejilal li Yos rikin li xawabejilal eb li winq. Naq

yooq chi nachok li yalok ain, eb li maaus aj musiqej tex-
ye naabal li tikti re xbalaqinkileb li awabej re chixjunil
li ruuchichoch. Kaut naq eb li maaus aj musiqej texbaa-
nu ain? Re xchutubankileb chi yalok sa li xnimal xku-
tankil li Nimajwal Yos. Eb li awabej kechutubaak sa jun
li naajej, Armakedon xkabasa aatinobaal hebreo (Apoca-
lipsis 16:14, 16). Eb li wiib chi raqal ain naxkut naq Arma-
gedon xkaba li yalok li tixbaanu li Xawabejilal li Yos rikin
xawabejilal eb li winq.
19 Karu li osobtesink tixkam chaq li Xnimajwal Awabe-
jilal li Yos rikin li Armagedon? Qajultikaq naq li Jehoba

16, 17. Karu naxye Daniel 2:44 chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos?
18. Chanru xkaba li yalok li tixbaanu li Xawabejilal li Yos rikin
xawabejilal eb li winq?
19, 20. Kaut inka yook chiuxk li Rajom li Yos?
naraj naq li Ruuchichoch tchinausoq, naraj ajwi naq li tii-

keb xchool tewanq aran ut texloqoni ru. Aban, kaut naq
inka yook chiuxk li Rajom li Yos? Li xbeen xyaalal naq
laao aj maak, jokan naq nokooyajerk ut nokookamk. Sa li
Tzolom 5 xqil naq li Jesus kikamk sa qakaba re naq twanq
qayuam chi junelik. Maare jultik aawe naq li Santil Hu
naxye: Li Yos kajo naq kixra li ruuchichoch: kixke chaq
li Ralal jun chir[u] re naq chixjunil li taapaabanq re, inka
taasachq, wanq ban xyuam chi junelik (Juan 3:16).
20 Li xkab xyaalal naq eb li poyanam neketiktiik, ne-
kebalaqik ut nekexmux rib. Ut inka nekeraj xbaanunkil

li rajom li Yos. Chixjunil li nekexbaanu li maausilal teo-
soq sa li Armagedon, li nimla yalok li tixkam chaq li Yos
(Salmo 37:10). Ut li rox xyaalal naq eb li awabej inka yoo-
keb xbaanunkil li Rajom li Yos, jokan naq eb li poyanam
inka nekexbaanu ajwi. Naabaleb inka nekexnaw awabe-
jink, nekerahobtesink, nekeelqak malaj neketiktiik. Jo-
kan naq li Santil Hu naxye naq li winq naxrahobtesi li ras

riitzin re xkeebal xwankil sa xbeeneb (Eclesiastes 8:9).
21 Naq traqeq li Armagedon, eb li qas qiitzin tkanaaq
rubel xwankil li Xawabejilal li Yos. Li awabejilal ain tix-

baanu naq ttzaqloq ru li Rajom li Yos ut tixkam chaq li
osobtesink. Tixtzap laj Tza ut eb li maaus aj musiqej chi-
ru jun mil chihab (Apocalipsis 20:1-3). Tixbaanu naq ri-
kin li xwankil li xkamik li Jesus eb li tiikeb xchool inka
chik teyajerq chi moko tekamq, tewanq xyuam chi june-
lik (Apocalipsis 22:1-3). Jokan ajwi tixchinausa chixjunil
li Ruuchichoch. Chi jokan li Xawabejilal li Yos tixbaanu
naq ttzaqloq ru li Rajom li Yos arin sa Ruuchichoch ut tix-
santobresi li xkaba li Yos. Aban, karu naraj xyeebal ain?
Naraj xyeebal naq sa xkaba li Awabejilal ain, chixjunileb
li qas qiitzin teroxloqi ut texnima li xkaba li Jehoba.
21. Chanru tixbaanu li Xawabejilal li Yos re naq ttzaqloq ru li Ra-
jom li Yos arin sa Ruuchichoch?
Naq laj Tza ut eb li maaus aj musiqej
keisiik sa choxa, kexkam chaq li
chaajkilal sa Ruuchichoch. Aban,
chi seeb t-osoq chixjunil ain!
JOQE TJOLOMINQ LI XAWABEJILAL LI YOS?

Li Jesus kixye reheb li xtzolom naq texye re li Yos:
22
Chichalq ta Laanimajwal Awabejilal xbaan naq li Xawa-

bejilal li Yos maaji kiok chaq chi awabejink. Ma kichalk li
awabejilal ain naq li Jesus kisutqiik sa choxa? Inka. Naq li
Jesus kiwakliik wi chik chi yoyo, li Apostol Pedro ut laj Pa-
blo kexye naq kitzaqlok chirix li Jesus li Salmo 110:1: Kix-
ye linYos [ Jehoba] re linqaawa: Kojlan sa linnim uq, toj
reetal tinkeheb li xik nekeilok aawe rubel laawoq (He-
chos 2:32-35; Hebreos 10:12, 13). Ain naxkut naq li Jesus
toj kiroybeeni naq tkeheq chi awabejink.
23 Jarub chihab kiroybeeni li Jesus re naq t-oq chi awa-
bejink? Chiru 40 chihab tana jun chuut chi poyanam, li

yookeb chi tzolok chirix li Santil Hu, keok chi xtawbal
ru naq sa li chihab 1914 traqeq xqehil li roybeenihom li
Jesus, ut ain kiok chi nawmank naq toj maaji natzaqlok
ru li chihab ain. (Wi taawaj chik xkomon li esil chirix li
chihab ain, naru taawil li perel 215 toj sa li 218.) Chixju-
nil li xninqal ru eetalil li yook chi kulmank chalen chaq
22. Chanru naqanaw naq li Xawabejilal li Yos inka kichalk naq li
Jesus kiwank sa Ruuchichoch chi moko naq kiwakliik wi chik chi
yoyo?
23. a) Joqe kiok chi jolomink li Xawabejilal li Yos? b) Karu tqatzol
sa li jun chik tzolom?
Li Xawabejilal li Yos tixbaanu naq t-uxq li Rajom li Yos

sa Ruuchichoch jo yook chiuxk sa choxa
Li Xawabejilal li Yos wank sa choxa ut li
Jesus wank choq awabej. Ut 144.000 sikbi-
leb ru re naq teawabejinq rochbeen li Jesus
(Apocalipsis 14:1, 4).
Li Xawabejilal li Yos kiok chi jolomink sa
li chihab 1914, laj Tza kiisiik sa choxa ut ki-
kutek sa Ruuchichoch (Apocalipsis 12:9).
Li Xawabejilal li Yos chi seeb tixsacheb li
xawabejilal li winq ut tixchinausa li Ruuchi-
choch (Apocalipsis 16:14, 16).
li chihab 1914, naxkut naq yaal li kiyeemank chaq chirix

li chihab ain. Li xninqal ru eetalil ain naxkut naq sa li
chihab 1914 li Jehoba kixxaqab li Jesus choq awabej, jo-
kan ajwi kiok chi jolomink li Xnimajwal Awabejilal li Yos.
Ut ajlanbil kutan aj chik wank laj Tza (Apocalipsis 12:12;
Salmo 110:2). Cholcho chiqu naq chi seeb li Nimajwal
Awabejilal tixbaanu naq ttzaqloq ru li Rajom li Yos arin
sa Ruuchichoch. Ma nasahok sa laachool xnawbal ain ut
ma nakaapaab naq tkulmanq? Sa li jun chik tzolom taa-
wil karu tzaqal naxcholob li Santil Hu chirix ain.
TZOLOM 9
Ma Wanko sa
Rosojikeb li Kutan?
Karu naxye li Santil Hu chirix li tkulmanq
sa rosojik li kutan?
Chanruhaqeb li xnaleb li qas qiitzin
sa rosojikeb li kutan?
Karu rusilal tkulmanq sa
rosojikeb li kutan?
MAARE nakaakoxla karu tawi tkulmanq rikin li ruuchi-

choch naq nakaawil sa li kaxmu ut naq nakaawabi sa li
raay chixjunil li maausilal. Maaani nanawok re joqe
tchalq junaq li rahilal sa qabeen (Santiago 4:14). Aban,

kaajwi li Jehoba naxnaw chixjunil li tkulmanq (Isaas
46:10). Chalen chaq sa li najter qe kutan ak wank chaq
sa li Santil Hu chixjunil li chaajkilal li tkulmanq saeb li
qakutan ut li osobtesink li tixkam chaq li Yos sa li kutan
chaalel.
2 Li Jesus kiaatinak chirix li Xnimajwal Awabejilal li
Yos. Li awabejilal ain trisi chixjunil li maausilal ut tixchi-

nausa li Ruuchichoch (Lucas 4:43). Eb li keabink re li Je-
sus keraj xnawbal joqe tzaqal tchalq li Awabejilal ain. Jo-
kan naq eb li xtzolom kexye re: Karu reetalil laachalik
ut li rosojik li ruuchichoch (Mateo 24:3). Li Jesus kixye
reheb naq kaajwi li Jehoba naxnaw joqe tzaqal tchalq li
rosojik (Mateo 24:36). Kixye ajwi li tkulmanq naq yooq
1. Bar naqataw resil li tkulmanq sa li kutan chaalel?
2, 3. Karu keraj xnawbal li xtzolom li Jesus ut karu kixye li Jesus
reheb?
Ma Wanko sa Rosojikeb li Kutan? 87
chaq chi nachok li Xawabejilal li Yos re naq tixkam chaq

li tuqtuukilal ut li sahilal arin sa Ruuchichoch. Chixjunil
li kixye chaq li Jesus yook chi kulmank anaqwan.
3 Re xnawbal naq wanko sa rosojik li ruuchichoch,
xbeenwa aatinaqo chirix jun li nimla yalok li kooxke sa

chaajkilal. Li yalok ain kiwank chaq sa choxa jokan naq
maajun li qas qiitzin kiilok re.
KIWANK LI YALOK SA CHOXA
4 Sa li Tzolom 8 xqatzol naq sa li chihab 1914 li Jesus
kiok chi awabejink sa choxa (Daniel 7:13, 14). Ak keebil
re li Jesus li wankilal re awabejink naq kitiklaak jun li
nimla yalok u sa choxa: laj Miguel [aan jun chik li xkaba
li Jesus] rochbeeneb li xanjel kexyal xmetzew rikin li
nimla kanti [laj Tza]. Keyalok ajwi eb li nimla xul roch-
beeneb li xanjel.1 Laj Tza ut eb li maaus aj musiqej ke-
qaxek ru sa li yalok ut kekutek chaq sa Ruuchichoch.
Eb li anjel kesahok sa xchool naq laj Tza ut eb li maaus
aj musiqej keisiik sa choxa ut kekutek chaq sa ruuchi-
choch. Aban eb li qas qiitzin moko kesahok ta sa
xchool. Jokan naq li Santil Hu naxye: Ra chaalel sa
eebeen laaex li ruuchichoch ut palaw, xbaan naq laj
tza xkubeek eerikin chi kajo xjosqil: naxnaw naq ajlan-
bil kutan aj chik taawanq (Apocalipsis 12:7, 9, 12).
5 Naq kitikla li yalok u sa choxa, kinumtaak xjosqil laj
Tza ut kixkam chaq li chaajkilal sa xbeeneb li qas qii-

tzin. Ak wanko saeb li kutan ain ut ajlanbil kutan aj
chik twanq li maausilal. Ut laj Tza naxnaw naq osok
re chixjunil li maausilal. Li Santil Hu naxye naq ain
1 Saeb li perel 218 ut 219, naxcholob naq li Jesus kikabaiik ajwi
choq Miguel.
4, 5. a) Karu kikulmank sa choxa naq ak yook chaq chi awabejink

li Jesus? b) Karu naxcholob Apocalipsis 12:12 chirix li yalok li ki-
wank chaq sa choxa?
88
rosojikeb li kutan (2 Timoteo 3:1).

Nasahok sa qachool xnawbal naq li
Yos chi seeb trisi li xwankil laj Tza sa
xbeen li Ruuchichoch! Sa li Santil
Hu wank wiib oxib li naleb li nax-
kutbesi naq wanko sa rosojik li ku-
tan ut naq chi seeb li Xnimajwal
Awabejilal li Yos tixkam chaq naabal
li osobtesink sa xbeeneb li nekex-
ra li Jehoba. Anaqwan qilaq kaahib
reheb li eetalil li kixye li Jesus naq
tkulmanq saeb li qakutan.
TWANQ XNINQAL RU EETALIL
SA ROSOJIK LI KUTAN
6 Tewaklijeq chi xkamsinkil ribeb
tenamit rikin jalan chik tenamit, li

awabej rikin jalan chik awabej. (Ma-
teo 24:7.) Chiruheb li 100 chihab li
toj xenumek kajo xkihal li poya-
nam xekamk xbaaneb li yalok. Jun

li winq re li tenamit Gran Bretana
kixye: Chiru li jun sieent chihab li
toj xenumek, naabaleb kekamk sa
li yalok. [...] Chiruheb li chihab ain
junelik kiwank li yalok. Aban kiwank
xqehil naq kexkanab yalok ut moko
najt ta kewank chi jokan. Jokan
ajwi li molam Worldwatch, re li tena-
mit Estados Unidos, naxye: Naxqax
roxil li kamk li kiwank chaq saeb li
chihab 1900 toj sa li chihab 2000,
6, 7. Chanru yook chi tzaqlok ru saeb li qa-
kutan li kixye chaq li Jesus chirix li yalok u
ut li weej?
89
chiru li kiwank saeb li chihab 1 toj

sa li chihab 1899. Naxqax ru jun
sieent chi miyon kekamk xbaan li
yalok chalen chaq li chihab 1914. Jo-
kan naq, naabaleb li qas qiitzin maa-
kaeb chik xkomon ut maare jokan
ajwi xaakul laaat.
7 Taawanjeq weej. (Mateo 24:7.)
Jun chuut chi winq xextzil rix naq

xnumtaak li tzakahemq chiru li 30
chihab li ak xenumek. Usta naabal li
tzakahemq, xnumtaak li weej. Naaba-
leb li qas qiitzin maakaeb xchoch
re awk. Wankeb maakaeb xtumin re
xloqbal xtzakahemq. Ut saeb li xnin-
qal ru tenamit moko natzaqlok ta xtu-
mineb li qas qiitzin, jokan naq raa-
sa nekexnumsi li kutan. Ut naabaleb
yookeb chi kamk xbaan weej. Li mo-

lam Organizacion Mundial de la Salud
naxcholob naq jun reheb li xyaalal
naq nekekamk li kokal aan li weej. Ut
numenaq oob miyon chi kokal neke-
kamk rajlal chihab.
8 Talajewanq ninqi hiik. (Lucas
21:11.) Jun chuut chi winq re Es-

tados Unidos nekexkoxla naq rajlal
chihab twanq tana 19 chi nimla hiik,
ut xbaan xkawil tetanoq ochoch. Ut
rikin li ak xtzilmank chaq naxkut-
besi naq sa xkaba eb li nimla hiik
8, 9. Karu naxkutbesi naq xtzaqlok ru li
naxye li Santil Hu chirix li nimla hiik ut eb
li yajel?
90
chalen chaq li chihab 1900 xekamjek

numenaq wiib miyon. Jokan naq jun
li tasal hu kixye chirix ain: Usta eb li
winq yookeb xsikbal chanru tex-
baanu re naq moko naabaleb ta chik
tekamq xbaaneb li hiik, aban moko
nekexnaw ta chanru texbaanu.
9 Taawanjeq [...] yajel. (Lucas
21:11.) Naabaleb li qas qiitzin yajeb,

usta yookeb xtawbal xbanol eb li ya-
jel. Jun li tasal hu naxye naq saeb li
qakutan wank 20 li yajel nawbileb ru
jo li raxkehob, li numesa haxaaw ut
li xyajel li pospooy. Ut wankeb ajwi li
yajel chaaj xkirtasinkil. Jokan ajwi,
wank 30 chi yajel toj kemoq chaq. Ut
wankeb li yajel nekekamsink xbaan
naq inka natawmank xbanol.
CHANRUHAQEB LI POYANAM
SA ROSOJIK LI KUTAN?
10 Li Santil Hu naxye naq sa rosojik
li kutan twanq li yalok u, li weej ut li

nimla hiik. Naxye ajwi chanruhaqeb
li xnaleb li qas qiitzin. Jokan naq sa
2 Timoteo 3:1-5 li Apostol Pablo kix-
ye: Sa rosojikeb li kutan wank ho-
nal qaxal chaajkaq xnumsinkil. Ain
wiib oxib reheb li naleb li kiaatinak
wi li Apostol Pablo:
junes reheb teraj
10. Karu kixye li Apostol Pablo sa 2 Timoteo
3:1-5 ut ma jokan eb li xnaleb li qas qiitzin
saeb li qakutan?
91
texrahi ru li tumin
aj qetolaqeb raatin xna xyuwa
textzeqtaana li paabank
inka chik texrahatq rib
inka texkuy rib
qaxal josqaqeb
a chik xsahilal li ruuchichoch
terataw chiru xraabal li Yos
aj paabaneleb naq texbaanu
rib, aut textzeqtaana li us
11Jokaneb tana eb li qas qiitzin
sa laakalebaal malaj sa laatenamit
xbaan naq yalaq bar wank li yiibru
aj naleb. Ain naxkutbesi naq li Yos
chi seeb trisi li maausilal. Li Santil
Hu naxye: Us ta wanqeb li inka
useb xchool kama li rax pim ut te-
kihanq li nekebaanunk maausilal,
abanan tesacheq chi junajwa (Sal-
mo 92:8 [92:7, Wy]).
WANQ LI OSOBTESINK
SA ROSOJIK LI KUTAN
12 Saeb li qakutan wank naabal li
chaajkilal ut aan tzaqal kixye li San-

til Hu chirix li rosojik li kutan. Usta
wank li chaajkilal, li xtenamit li Jeho-
ba tixtaw rusilal eb li kutan ain.
11. Karu texkul li maauseb xnaleb?
12, 13. Karu li eetalil nakutbesink re naq
li Raatin li Yos wank xtzaqob sa rosojik li
kutan ain?
13 Twanq xtzaqob li xnalebeb chirix li Raatin li Yos.
Aban, joqe ttzaqloq ru li aatin ain? Laj Daniel, jun aj

kanjel chiru li Yos, kixye naq tkulmanq sa rosojikeb li
kutan (Daniel 12:4). Chalen chaq li chihab 1914 li Jeho-
ba yook xtenqankileb li nekeraj xtawbal ru li naxye li
Santil Hu. Jo li xkaba li Yos, li Rajom, li xkamik li Je-
sus, chanru wankeb li kamenaq ut chirix li wakliik wi
chik chi yoyo. Jokan ajwi, li nekeloqonink re li Jehoba
nekextzol wank jo naraj li Yos ut chi jokan nekexke xlo-
qal li Yos. Nekextaw ajwi ru chius karu li Xnimajwal
Awabejilal li Yos ut chanru tixkam chaq li osobtesink sa
xbeen li Ruuchichoch. Karu nekexbaanu rikin chixjunil
li nekextzol? Li patzom ain naxkut chiqu naq yook chi
tzaqlok ru saeb li qakutan jun chik li eetalil li naxye li
Santil Hu.
14 Tpuktesimanq li chaabil esilal ain chirix li Xnimaj-
wal Awabejilal li Yos sa chixjunil li Ruuchichoch. Li Jesus

kixye naq ain tkulmanq sa rosojik li ruuchichoch ma-
laj rosojik li kutan (Mateo 24:3, 14). Sa chixjunil li Ruu-
chichoch yook chi puktesimank li chaabil esilal chirix li
Xnimajwal Awabejilal li Yos. Li chaabil esil ain, naxcho-
lob karu tixbaanu li Xawabejilal li Yos ut chanru too-
ruuq xkulbal li osobtesink li tixkam chaq. Naxqax ru
235 chi tenamit ut 500 chi aatinobaal barwi yook chi
keemank resil li chaabil esilal. Naabaleb laj Testiiw cha-
lenaqeb sa jalan jalanq chi tenamit, chi teep, chi kale-
baal ut chi aatinobaal. Nekexke xchool chi xpuktesinkil
li chaabil esilal chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos (Apo-
calipsis 7:9). Jokan ajwi, nekextzol li qas qiitzin chirix li
Santil Hu. Nasahok sa qachool chi rilbal chanru yook
chi tzaqlok ru li naxye li Santil Hu chirix xpuktesinkil li
14. Toj bar yook chi keemank resil li chaabil esilal ut ani yookeb
xbaanunkil li kanjel ain?
Tpuktesimanq
li chaabil esilal sa
chixjunil li Ruuchichoch
(Mateo 24:14)
chaabil esilal, usta xik nekeilek laj paabanel jo kixye

chaq li Jesus (Lucas 21:17).
KARU RAJ TENTO TAABAANU RIKIN LAAYUAM?
15Sa li qakutan yook chi tzaqlok ru li naxye li Santil
Hu. Ut laaat, ma nakaapaab naq wanko sa rosojik li ku-
tan? Naq ak xpuktesimank li chaabil esilal jo naraj li Yos,
tchalq li rosojik (Mateo 24:14). Li rosojik aan xqehil
naq li Yos tixsach chixjunil li maausilal sa xbeen li Ruu-
chichoch. Sa xkaba li Jesus ut eb li xanjel tesacheq li
nekexqet li xchaqrab li Yos (2 Tesalonicenses 1:6-9). Laj
Tza ut eb li maaus aj musiqej inka chik texbalaqi li te-
namit. Chirix chik aan li Xnimajwal Awabejilal li Yos tix-
kam chaq li osobtesink sa xbeeneb li nekepaabank re
(Apocalipsis 20:1-3; 21:3-5).
16 Yook chaq chi nachok li rosojik li maausilal, jokan
naq tento tqakoxla: Karu raj us tinbaanu sa linyuam?.

Us raj naq maajunwa tqakanab tzolok chirix li Jehoba ut
xtzolbal li naxye qe (Juan 17:3). Ke aachool chi xtzolbal
li naxye li Santil Hu. Kaytesi aawib chi wulak saeb li chu-
tam rikineb li nekexke xchool chi xbaanunkil li Rajom
li Jehoba (Hebreos 10:24, 25). Tzol li naleb li naxyeechii
qe li Yos ut jal aanaleb re naq sahaq sa xchool (Santiago
4:8).
17 Li Jesus kixye naq naabaleb inka teraj xkeebal ree-
tal naq wanko sa rosojik li kutan. Maakaaqeb sa xchool

li qas qiitzin naq tchalq li rosojikeb li maauseb xnaleb
ut twulaq sa junpaat, jo chanru nawulak jun aj elq chi
qeq (1 Tesalonicenses 5:2). Li Jesus kixye: Li karu kikul-
15. a) Ma nakaapaab naq wanko sa rosojik li kutan ut kaut nakaa-
koxla aan? b) Karu xyaalal li rosojik choq reheb li yooqeb xqetbal
xchaqrab li Jehoba ut choq reheb li yooqeb xpaabankil?
16. Karu raj tento yookat xbaanunkil saeb li qakutan?
17. Kaut maakaaqeb sa xchool li qas qiitzin naq tchalq li rosoji-
keb li maauseb xnaleb?
Ma Wanko sa Rosojikeb li Kutan? 95
mank naq kiwank laj Noe, taakulmanq ajwi sa xkulunik

li Kajolbej. Jo rubelaj chaq li butiha yookeb chaq chi
waak chi ukak, yookeb chi kamok ut chi kamek toj sa
li kutan kiok wi laj Noe sa li jukub kabl, ut inka kextaw
xyaalal toj kichalk li butiha ut kilajejukuuk chixju-
nileb, jokanaq ajwi sa xkulunik li Kajolbej (Mateo
24:37-39).
18 Jokan naq, li Jesus kixye: Chekehaq reetal, miaalok
eechool xbaan li tzibeetalil naleb, xbaan li kalaak ut chi

xkoxlankil rix leeyuam. Mare anchal taachalq sa eebeen
li kutan aan chi maakaaq sa eechool, kama jun li kan-
leb. [...] Chexyoleq bi; rajlal chextijoq re naq kawaqex
chi xkolbal eerib chiru chixjunil ain li talajkulmanq ut
xaqxooqex [malaj wanqex chius] chiru li Kajolbej (Lu-
cas 21:34-36). Kaut tento naq tqapaab li kixye li Jesus sa
li raqal ain? Li wanqeb chius chiru li Jehoba ut chiru li
Kajolbej tekoleq sa rosojik li maausilal. Ut teruuq
xtawbal li yuam chi junelik sa li ak ruuchichoch (Juan
3:16; 2 Pedro 3:13).
18. Karu kixye li Jesus naq tento tqabaanu?
Saeb li qakutan wank li yalok, li weej, li
nimla hiik ut li yajel (Mateo 24:7; Lucas
21:11).
Eb li poyanam junes reheb nekeraj, ne-
kexrahi ru li tumin ut a chik xsahilal li
ruuchichoch nekerataw chiru xraabal li Yos
(2 Timoteo 3:1-5).
Saeb li qakutan yook chi puktesimank li
chaabil esilal sa chixjunil li Ruuchichoch
(Mateo 24:14).
TZOLOM 10
Ma Wankeb Xwankil li Musiqej

sa Qabeen?
Ma nokooextenqa eb li anjel?
Karu nekexbaanu li maaus aj musiqej
re naq tqabaanu li inka us?
Ma us naq tqaxuwaheb li
maaus aj musiqej?
NAQ naqanaw ru chius junaq li qas qiitzin, naqanaw ajwi

aniheb li xkomon. Jokan ajwi nakulmank rikin li Jeho-
ba, tento naq tqanaweb ru li anjel, li ralal xkajol li Yos.
Aban, chanru naroksiheb li Jehoba li ralal xkajol ain re
xbaanunkil li Rajom? Ma kewank xkanjel eb li anjel cha-
len chaq xyolajik li winq? Ma nokooextenqa eb li anjel?
Wi jokan, chanru nekexbaanu?
2 Naabal sut naaatinak li Santil Hu chirixeb li anjel. Qi-
laq wiib oxib reheb li raqal ain re xnawbaleb ru chius.

Ani kiyoobtesink reheb li anjel? Sa Colosenses 1:16 nax-
ye: Xbaan naq sa xkaba aan [li Jesus] kiyoobtesiik chix-
junil li ka re ru li wank sa choxa jowi sa ruuchichoch. Li
Jehoba kixyoobtesi chixjunqaleb li anjel sa xkaba li Je-
sus. Jarubebchixjunil li anjel? Li Santil Hu naxye naq naa-
baleb xkihal ut wankeb xwankil (Salmo 103:20; Apoca-
lipsis 5:11).
3 Li Santil Hu naxye naq eb li anjel kesahok sa xchool
naq li Yos kixyiib chaq li Ruuchichoch (Job 38:4-7). Eb li

1. Kaut tento naq tqanaweb ru li anjel?
2. Ani kiyoobtesink reheb li anjel ut jarubeb?
3. Karu naxkut chirixeb li anjel Job 38:4-7?
Ma Wankeb Xwankil li Musiqej sa Qabeen? 97
raqal ain naxkut chiqu naq eb li anjel ak wankeb chaq sa
choxa naq toj maaji nayoobtesiik li winq ut naq toj maa-
ji nayiibamank chaq li Ruuchichoch. Naxkut ajwi naq eb
li anjel nekesahok ut nekerahok sa xchool. Eb li anjel ke-
kanjelak chaq sa junajil chiru li Jehoba, li Xyuwaeb.
EB LI ANJEL NOKOOEXTENQA
4 Eb li anjel kesahok sa xchool naq kiyoobtesiik li
xbeen winq ut li xbeen ixq. Ut keraj naq ttzaqloq ru li Ra-
jom li Yos (Proverbios 8:30, 31; 1 Pedro 1:11, 12). Naq ke-
numtaak li qas qiitzin sa xbeen li Ruuchichoch, eb li an-
jel kerahok sa xchool xbaan naq naabaleb li poyanam
inka nekeraj xloqoninkil ru li Jehoba. Aban, nekesahok
sa xchool naq wankeb nekexyot xchool ut nekexjal xna-
leb, usta jun ajwi naxbaanu (Lucas 15:10). Eb li anjel ne-
keraj naq sa wanqeb li poyanam li nekeloqonink re li
Yos. Jokan naq, cholcho chiqu naq li Jehoba kiroksiheb
chaq li xanjel re xkawresinkileb ut xtenqankileb li yoo-
keb chaq xloqoninkil ru (Hebreos 1:7, 14). Qilaq chanru
kixbaanu ain li Jehoba.
5 Naq li Yos kixsach li tenamit Sodoma ut Gomorra,
laj Lot ut eb li xrabin kekolek naq wiib li anjel keisink

reheb sa li tenamit (Genesis 19:15, 16). Ak naabal chihab
xnumik ain naq laj Daniel kikutek sa xyanqeb li kaq-
koj, aban maaka kixkul. Jokan naq laj Daniel kixye: Lin-

Yos xtaqla chaq li xanjel chi xtzapbal li reheb li kaqkoj
(Daniel 6:22). Sa xkutankileb li Apostol jun li anjel kiri-
si laj Pedro sa tzalam (Hechos 12:6-11). Jokan ajwi, li Je-
sus kitenqaak xbaan jun li anjel naq kixtikib kanjelak chi-
ru li Yos arin sa Ruuchichoch (Marcos 1:13). Ut naq okeb
re xchapbal li Jesus re xkamsinkil, kikawresiik xchool
4. Chanru naqanaw naq eb li anjel nekeraj naq sa wanqeb li poya-
nam?
5. Aniheb ketenqaak xbaaneb li anjel?
xbaan jun li anjel (Lucas 22:43). Kajo tana kisahok sa

xchool li Jesus naq li anjel kiwulak sa li hoonal aan!
6 Saeb li qakutan, eb li anjel inka chik nekexkut
rib chiruheb li nekeloqonink re li Yos. Usta inka

chik naqileb ru li anjel toj yookeb xtenqankil li xtena-
mit li Jehoba re naq inka texkanab paabank. Li San-

til Hu naxye: Li xanjel li Qaawa [Jehoba] naxkaakale
ut naxkoleb jokihaleb li nekepaabank chiru li Yos (Sal-
mo 34:8 [34:7, Wy]). Kaut naxkawresi qachool xnawbal
ain? Xbaan naq eb li maaus aj musiqej nekeraj qasachbal.
Aban, aniheb li maaus aj musiqej ut bar keelk chaq? Ut,
chanru nekexbaanu li maausilal? Re xnawbal xyaalal eb
li patzom ain, qilaq karu kikulmank rikin li xbeen winq
ut li xbeen ixq.
EB LI MAAUS AJ MUSIQEJ XIK NOKOOERIL
Sa li rox tzolom xqil naq jun li anjel kirataw awabe-
7
jink ut kixqet rib chiru li Yos. Ut moqon chik kikabaiik

choq aj Tza (Apocalipsis 12:9). Laj Tza moko kaaj tawi li
xEva kixbalaqi, chiru 1.600 chihab kixbaanu naq naaba-
leb li qas qiitzin texkanab xloqoninkil li Yos. Saeb li ku-
tan aan, wiib oxib ajwi li qas qiitzin tiikeb chaq xchool
chiru li Yos jo laj Abel, laj Enoc ut laj Noe (Hebreos
11:4, 5, 7).
8 Sa xkutankil laj Noe naabaleb li anjel kexqet ajwi rib
chiru li Jehoba. Kexkanab li xnaaj sa choxa ut naq ke-

chalk sa Ruuchichoch ketibelok. Aban, kaut kexbaanu

ain? Sa Genesis 6:2 naxye: Eb li ralal xkajol li Yos keril
naq qaxal chinauseb li xrabineb li winq ut kexkameb
6. a) Chanru nekexbaanu li anjel saeb li qakutan re xkolbal li xte-
namit li Yos? b) Karu li patzom tqatzil rix?
7. Jarubeb kexkanab xloqoninkil li Yos sa xkaba laj Tza?
8. a) Chanru kesutqiik choq maaus aj musiqej naabaleb li anjel?
b) Karu kexbaanu li maaus aj musiqej re naq inka tekamq sa li bu-
tiha?
choq rixaqil, jokihaleb kewulak chiruheb. Eb li musi-

qej ain yookebchaq xbaanunkil naq eb li qas qiitzin tex-
baanu li inka us, aban li Jehoba inka kixkanab naq tex-
baanu ain chiru naabal chihab. Jokan naq kixtaqla jun
li butiha re xsachbaleb li maauseb xnaleb ut kaajwi li

tiikeb xchool kekolek (Genesis 7:17, 23). Eb li maaus aj
musiqej inka keraj kamk, jokan naq kemusiqok wi chik
ut kesutqiik sa choxa. Rikin li xnalebeb kexkutbesi naq
kexjunaji li xkauxl rikin laj Tza. Jokan naq, laj Tza kika-
naak choq xyuwaileb li maaus aj musiqej (Mateo 9:34).
LinYos xtaqla chaq li xanjel chi

xtzapbal li reheb li kaqkoj.
(Daniel 6:22)
9 Naq eb li maaus aj musiqej kesutqiik sa choxa, li Yos
inka chik kixkuleb sa xyanq li ralal xkajol, jo kixbaanu

ajwi rikin laj Tza (2 Pedro 2:4). Yaal naq eb li maaus aj
musiqej inka chik neketibelok, aban toj yookeb raaleen-
kil li qas qiitzin re naq temaakobq. Laj Tza naroksiheb li
maaus aj musiqej re naq texbalaqi chixjunil li ruuchi-
choch (Apocalipsis 12:9; 1 Juan 5:19). Chanru nekexbaa-
nu ain? Eb li maaus aj musiqej nekeroksi jalan jalanq li
nalebre xbalaqinkileb li poyanam (2 Corintios 2:11). Qi-
laq wiib oxib reheb li naleb ain.
CHANRU NEKEBALAQIK LI MAAUS
AJ MUSIQEJ?
10 Eb li maaus aj musiqej nekeroksi li tuulak ut li
qehink re xbalaqinkileb li poyanam. Eb li neketuulak ut

nekeqehink wankebsaaatin rikineb li maaus aj musiqej.
Li Santil Hu naxye naq li Yos inka nawulak chiru li yiibru
aj naleb ain ut naxye ajwi naq tqatzeqtaana chixjunil li

nachalk sa li qehink ut sa li tuulak (Galatas 5:19-21). Qa-
kehaq jun li eetalil: eb laj kar moko kaaj tawi li lukum ne-
keroksi re xchapbaleb li kar, nekeroksi ban jalan jalanq li
tzakahemq re naq sa texchap jalan jalanq li kar. Jokan ajwi
nekexbaanu li maaus aj musiqej, nekeroksi jalan jalanq li
yiibru aj naleb chirix li qehink ut li tuulak. Chi jokan ya-
laq ani natanek rubeleb xwankil.
11 Eb li maaus aj musiqej nekeroksi li qehink re naq
eb li poyanam textzil karu tkulmanq sa li kutan chaalel.

Sa li qehink naoksimank li kaart, li chahim, li uq ut eb
li matk. Wankeb nekexye naq maaka texkul li nekeqe-
hink. Li Santil Hu naxcholob naq li nekeqehink wankeb
9. a) Karu kexkul li maaus aj musiqej naq kesutqiik sa choxa?
b) Karu tqatzol chirixeb li maaus aj musiqej?
10. Karu li yiibru aj naleb nekeroksi li maaus aj musiqej?
11. Karu naoksimank sa li qehink ut kaut tento xtzeqtaanankil li
yiibru aj naleb ain?
Eb li maaus aj musiqej nekeroksi jalan
jalanq li naleb re balaqink
sa aatin rikineb li maaus aj musiqej. Sa Hechos 16:16-18

naxye naq jun li musiqej re qehink kixbaanu naq jun li
ixqaal tqehinq. Aban, sa li hoonal naq kiisiik li maaus aj
musiqej sa xbeen inka chik kiruuk chi qehink.
12 Eb li maaus aj musiqej nekexbalaqi li poyanam naq
nekepatzok reheb li kamenaq. Ut nayeemank li tikti

reheb li nekekamk xkomon. Maare jun laj qe tixye aawe
chanru laakomon li ak xkamk malaj tixbaanu naq taawa-
bi xyaab xkux. Jokan naq, wankeb li poyanam nekex-
koxla naq eb li kamenaq yoyookeb ut nekeraj aatinak
rikineb re xkojobankileb xchool. Chixjunil ain tikti ut
xiwxiw xbaanunkil. Aban, kaut naqaye ain? Eb li maaus
aj musiqej nekeruuk xbaanunkil xyaab xkuxeb li ka-
menaq ut nekeruuk ajwi xyeebal reheb laj qe chanruheb
li kamenaq (1 Samuel 28:3-19). Sa li xwaq tzolom xqil naq
maaka chik nekereeka li kamenaq (Salmo 115:17).
12. Kaut xiwxiw aatinak rikineb li kamenaq?
KARU
T TENQANQ
QE CHIRUHEB
LI MAAUS
AJ MUSIQEJ?
Katk chixjunil li
nachalk sa li qehink
ut sa li tuulak
Ke aachool chi tzolok
chirix li Santil Hu
Tijon chiru li Yos
Li nekeaatinak rikineb li kamenaq balaqinbileb xbaan

li maaus aj musiqej ut inka nekexbaanu li Rajom li Yos

(Deuteronomio 18:10, 11; Isaas 8:19). Jokan naq matta-
nek sa li xnaleb li maaus aj musiqej.
13 Eb li maaus aj musiqej nekexbalaqi ut nekexseebesi
li poyanam. Laj Tza ut eb li maaus aj musiqej nekexnaw

naq ajlanbil kutan aj chik wankeb, jokan naq yookebchi
rahobtesink chi anchaleb xchool (Apocalipsis 12:12, 17).
Naabaleb li qas qiitzin inka chik wankeb rubel xwankil
li maaus aj musiqej. Aban, chanru keelk rubel xwankil?
Chanru truuq chi elk junaq li qas qiitzin rubel xwankil li
maaus aj musiqej wi yook chi qehink ut chi tuulak?
KARU T TENQANQ QE CHIRUHEB
LI MAAUS AJ MUSIQEJ?
14 Li Santil Hu naxye karu ttenqanq qe chiruheb li
maaus aj musiqej ut chanru tqakol qib chiruheb. Qi-

laq jun li eetalil chirixeb laj paabanel li kewank chaq sa
li tenamit Efeso sa xkutankileb li Apostol. Naq toj maa-
ji nekeok choq aj paabanel, wankeb yookeb chaq xkan-
jelankil li tuulak ut li qehink. Aban, karu kexbaanu re
naq texkanab li yiibru aj naleb ain? Li Santil Hu naxye:
Li ketuulak kexchutub li xhuheb ut kexkat chiruheb
chixjunil (Hechos 19:19). Naq eb laj paabanel kexkat
li xhuheb re qehink, kexkanab jun chaabil eetalil choq
reheb li nekeraj xtzeqtaanankil li yiibru aj naleb ain. Li
nekeraj kanjelak chiru li Jehoba tento naq texkat chixju-
nil li naaatinak chirix li qehink ut li tuulak usta chinaus
rilbal ut rabinkil jo li tasal hu, li bich malaj li nekexkut
sa li kaxmu. Jo ajwi li kaaq re ru li nekexye naq nakolok
chiru li maausilal (1 Corintios 10:21).
13. Karu kexkul li kewank chaq rubel xwankil li maaus aj musiqej?
14. Chanru tqakam qe rikineb laj paabanel re Efeso re naq tooelq
rubel xwankil li maaus aj musiqej?
15 Ak kexkat chaq xhuheb laj Efeso naq li Apostol Pa-
blo kixye: Moko yooko ta chi xyalbal qametzew yal rikin

winq, rikineb ban [...] li maaus aj musiqej (Efesios 6:12).
Ain naraj xyeebal naq eb li maaus aj musiqej inka kexka-
nab sa xyaalal laj paabanel ain xbaan naq keraj naq wan-
qeb rubel xwankil. Jokan naq li Apostol Pablo kixye wi
chik reheb: Wanq junelik leepaabal choq ramlebchiich
re naq texruhanq xchupbal chixjunil xxamlel li xsimaj li
maaus [malaj laj Tza] (Efesios 6:16). Wi kaw li qapaabal,
tooruuq xkolbal qib chiruheb li maaus aj musiqej (Ma-
teo 17:20).
16 Chanru tooruuq xkawresinkil li qapaabal? Rikin
xtzolbal li Santil Hu. Qilaq jun li eetalil: re naq kawaq

jun li tzak tento naq texxaqab chius rubel choch ut re
naq kawaq li qapaabal tento naq tqatzol wulaj wulaj li
naxye li Santil Hu. Jokan naq, wi kaw li qapaabal too-
ruuq xkolbal qib chiruheb li maaus aj musiqej (1 Juan
5:5).
17 Karu raj chik kexbaanu eb laj paabanel re Efeso? Eb
laj paabanel ain keraj xkolbal ribeb, xbaan naq xnum-

taak li qehink ut li tuulak sa li tenamit Efeso. Jokan naq
li Apostol Pablo kixye reheb: Junelik chextijoq, chextzaa-
manq. Chi kokaj xsa chexelajinq sa li Musiqej (Efesios
6:18). Ut saeb li qakutan xnumtaak ajwi xnaleb li maaus
aj musiqej. Re naq tqakol qib chiruheb, tento naq tqa-
tzaama qatenqankil re li Jehoba ut tqayaabasi li xkaba
naq nokootijok. Li Santil Hu naxye: Li xkaba li Jehoba
chanchan jun li nimla ochoch nim xteram. Aran naxik ut
naxkol rib li tiik xchool (Proverbios 18:10, NM ). Tento
naq junelik tootijoq chiru li Yos re naq tooxkol chiru li
15. Karu tento tqabaanu re naq tooruuq xkolbal qib chiruheb li
maaus aj musiqej?
16. Chanru tooruuq xkawresinkil li qapaabal?
17. Karu tento tqabaanu re xkolbal qib chiru li maaus aj musiqej?
maaus malaj laj Tza (Mateo 6:13). Cholcho chiqu naq li

Yos tixsume li qatij (Salmo 145:19).
18 Eb li maaus aj musiqej kaweb rib. Aban, inka tooxu-
waq chiruheb wi nokoojilok chixkatq li Yos ut tqabaanu

li naraj (Santiago 4:7, 8). Eb li maaus aj musiqej inka ne-
keruuk xbaanunkil chixjunil li nekeraj. Sa xkutankil laj
Noe, li maaus aj musiqej kekehek chi xtojbal xmaak ut
sa li kutan chaalel tesacheq chi junajwa (Judas 6). Julti-
koq aawe naq li Jehoba naroksiheb li xanjel re qatenqan-
kil (2 Reyes 6:15-17). Eb li anjel nekexke xchool chiqix
ut nekeraj naq inka tqapaabeb li maaus aj musiqej. Ain
naraj xyeebal naq nekesahok sa xchool naq naqakuy li
aaleek. Jokan naq choowanq junelik chixkatq li Jehoba ut
eb li xanjel, qatzeqtaanaq chixjunil li nachalk sa li tuulak
ut sa li qehink ut qayuamiq li naxye li Santil Hu (1 Pedro
5:6, 7; 2 Pedro 2:9). Wi jokan tqabaanu, tooruuq xkolbal
qib chiruheb li maaus aj musiqej.
19 Eb li maaus aj musiqej ut li rahilal nokooexke sa
chaajkilal. Sa li jun chik tzolom tqil kaut naq li Jehoba

inka narisi chixjunil ain.
18, 19. a) Kaut cholcho chiqu naq tooruuq xkuybal chixjunil li
aaleek? b) Karu tqil sa li jun chik tzolom?
Eb li anjel nekextenqa li xtenamit li Jehoba
(Hebreos 1:7, 14).
Laj Tza ut eb li maaus aj musiqej nekeba-
laqik ut nekexbaanu naq eb li poyanam
texkanab xloqoninkil li Yos (Apocalipsis
12:9).
Wi nakaabaanu li naraj li Yos, laj Tza
t-eeleliq chaawu (Santiago 4:7, 8).
TZOLOM 11
Kaut naq li Yos Inka

Narisi li Rahilal?
Ma li Yos nakamok chaq re li rahilal?
Karu li chaajkilal kitikla chaq sa li naajej Eden?
Chanru trisi li Yos chixjunil li rahilal?
SA JUN li tenamit naabaleb li ixq ut li kokal kekamk

xbaan jun li nimla yalok. Li tenamit ain maaka chik rusi-
lal xbaaneb li yalok. Chixjunileb li qas qiitzin li kekamk
sa li nimla yalok ain kemuqek chixjunileb sa jun li nim-
la jul. Chire li jul ain kexke li kok krus ut chiruheb li krus
naxye: Kaut kikulmank li rahilal ain?. Naabaleb li qas
qiitzin nekexye ain naq nekexkul junaq li rahilal; maare
naq nakamk junaq li xkomoneb xbaan li yalok u, li yajel,
naq nekekanaak chi maaka rochocheb malaj naq nekex-
kul junaq chik li rahilal.
2 Wi li Jehoba nim xwankil, narahok, wank xchoxahil
naleb ut tiik xchool, kaut naq xnumtaak li maausilal sa li

Ruuchichoch? Kaut naq inka narisi li rahilal? Ma ak xnu-
mek junsutaq sa laachool eb li patzom ain?
3 Ma nimla maak xkoxlankil kaut naq li Yos inka narisi
li rahilal? Wankeb nekexkoxla naq li nekexye ain nekex-

kutbesi naq moko kaweb ta xpaabal ut inka nekeroxloqi
li Yos. Abanan rikin rilbal xsa li Santil Hu, taake reetal
1, 2. Karu nekerahok wi sa xchool eb li poyanam ut karu li pa-
tzom nekexbaanu?
3, 4. a) Karu li eetalil tooxtenqa chi rilbal naq moko maak ta xbaa-
nunkil li patzom re li Yos? b) Karu naxkoxla li Yos chirix li maausilal
ut li rahilal?
107
Li Jehoba trisi chixjunil li rahilal
naq sa li najter qe kutan kewank winq ut ixq li kexbaa-

nu li patzom re li Jehoba. Qilaq jun li eetalil, laj Habacuc
kixye re li Yos: Kaut naq nakake chiwil li maausilal ut li
raaxiik ain? Kajo li rahilal ut li elqak! Yalaq bar wank li
wechij ib ut li yalok (Habacuc 1:3).
4 Naq laj Habacuc kixbaanu li patzom ain, ma kiqusek
xbaan li Jehoba? Inka, moko kichilaak ta. Li Jehoba kix-

tziiba li xkauxl laj Habacuc sa li Santil Hu, kixtenqa chi
xtawbal ru li patzom ain ut kikawresiik xpaabal. Li Jehoba
naraj ajwi aatenqankil. Li Santil Hu naxye naq li Yos nax-
ke xchool chi qilbal (1 Pedro 5:7). Li Yos jwal xik naril li

maausilal ut li rahilal chiru yalaq ani (Isaas 55:8, 9). Aban
wi xik naril li maausilal, kaut naq xnumtaak li rahilal sa
xbeen li Ruuchichoch?
KAUT NAQ XNUMTAAK LI RAHILAL?
5 Naabal li poyanam re jalan jalanq li paabal nekex-
patz reheb laj kamol be kaut naq xnumtaak li rahilal. Eb
laj kamol be nekexye naq aan li Rajom li Yos. Nekexye
ajwi naq li Yos ak kixteneb karu tkulmanq, jo li rahilal.
5. Karu nayeemank chirix li rahilal, aban karu naxye li Santil Hu?
Wankeb nekexye naq chaaj xtawbal ru li naxbaanu li Yos.

Nekexye ajwi naq li Yos naxkameb li poyanam ut eb li
kokal sa choxa naq nekekamk. Ut laaat ak xaatzol naq
maawa li Jehoba nakamok chaq re li rahilal. Li Santil Hu
naxye: Meekoxla naq li Nimajwal Yos naxbaanu li maau-
silal ut li inka us (Job 34:10).
6 Kaut naq eb li qas qiitzin nekexye naq li Yos naka-
mok chaq re li rahilal? Naabaleb nekexkoxla naq li Yos

yook chi jolomink re li ruuchichoch, aban inka nekex-
naw karu naxkut li Santil Hu. Laaat ak xaatzol sa li
Tzolom 3 naq laj Tza yook chi jolomink re li ruuchichoch.
7 Li Santil Hu naxcholob naq chixjunil li ruuchichoch
wank rubel xwankil li maaus, laj Tza (1 Juan 5:19). Pe-

yaal naq li raqal ain naxcholob kaut wank li maausilal?
Eb li qas qiitzin nekexkutbesi li xnaleb laj Tza,
xbaan naq aan nabalaqink re chixjunil li ruuchichoch
(Apocalipsis 12:9). Laj Tza nabalaqink, xik nailok ut nara-
hobtesink. Kajo xyiibal ru xnaleb! Jokaneb ajwi xnaleb
li wankeb rubel xwankil. Ut ain li xbeen xyaalal naq wank
li rahilal sa xbeen li Ruuchichoch.
8 Sa li Tzolom 3 xqil naq li winq aj maak chalen chaq
naq laj Adan kixqet rib chiru li Yos. Ut ain li xkab xyaa-
lal naq wank naabal li rahilal. Xbaan naq li winq aj maak
naraj ut naxke xchool chi xtawbal li wankilal li wank
sa Ruuchichoch. Jokan naq wank li yalok, li kaw taqlank

ut li chaajkilal (Eclesiastes 4:1; 8:9). Li Santil Hu naxye:

Inka naqanaw joqe tqakul junaq chaajkilal (Eclesiastes
9:11, 12). Li Jehoba moko yook ta xjolominkil li ruuchi-
choch. Jokan naq eb li poyanam moko nekekolek ta
6. Kaut naq eb li qas qiitzin nekexye naq li Yos nakamok chaq re
li rahilal?
7, 8. a) Chanru nekexkutbesi li qas qiitzin li xnaleb laj Tza?
b) Kaut nokooxke sa rahilal naq laao aj maak ut naq inka naqa-
naw joqe tqakul junaq chaajkilal?
Kaut naq li Yos Inka Narisi li Rahilal? 109
xbaan li Yos naq nekexkul junaq li rahilal. Ain li rox xyaa-

lal naq wank li rahilal sa xbeen li Ruuchichoch.
9 Naxkojob qachool xnawbal naq moko li Yos ta naka-
mok chaq re li rahilal. Moko aan ta wank re naq wank li

yalok u, li kamsink, li kaw taqlank, li nimla hiik, ut chix-
junil li maausilal. Aban aajel ru naq tqanaw kaut naq li
Yos inka narisi li rahilal. Wi li Yos wank xwankil re risin-
kil li chaajkilal, kaut naq maaji naxbaanu? Laao naqanaw
ru li Jehoba ut naqanaw ajwi naq nokooxra. Jokan naq
cholcho chiqu naq aan naxnaw kaut maaji narisi li rahi-
lal (1 Juan 4:8).
KITIKLA CHAQ JUN NIMLA CHAAJKILAL
10 Re xtawbal xyaalal kaut naq li Yos maaji narisi li
rahilal, us raj naq tqajultika joqe kitiklaak chaq chixjunil
li chaajkilal. Naq laj Tza kixke chi maakobk laj Adan ut
xEva, kitikla chaq jun li nimla chaajkilal. Laj Tza inka kix-
weechi li xwankil li Jehoba xbaan naq cholcho chiru naq
maajunwa t-osoq, kixweechi ban li xkulub chi awabejink.
Naq laj Tza kixye naq li Jehoba aj tikti ut naq inka naraj
naq us wanqeb li qas qiitzin, kiraj xyeebal naq li Jehoba

inka naxnaw awabejink (Genesis 3:2-5). Kiraj ajwi xyeebal
naq sa tewanq li qas qiitzin wi li Jehoba inka tjolominq
reheb. Chi jokan kixweechi li xkulub chi awabejink.
11 Naq laj Adan ut xEva kexqet rib chiru li Jehoba,
chanchan tawi kexye: Moko aajel ta ru naq li Jehoba

tooxjolomi ut laao yaal qe ma tqabaanu li us malaj inka.
Chanru kixtuqub raj li chaajkilal ain li Jehoba? Chanru
kixkutbesi raj li Jehoba chiruheb li anjel ut eb li poya-
nam naq eb aj tikti li kexqet rib chiru? Ut, chanru
9. Kaut cholcho chiqu naq li Jehoba naxnaw kaut maaji narisi li
rahilal?
10. Karu kixweechi rix laj Tza ut chanru kixbaanu?
11. Kaut naq li Jehoba inka kixsach sa junpaat li kexqet rib chiru?
Ani wank chius xnaleb laj kutunel malaj li tzolom?
kixkutbesi raj naq chaabil li kanjel yook xbaanunkil?

Wankeb nekexkoxla naq us raj naq li Yos kixsacheb li
kexqet rib chiru ut kixyoobtesi raj jun chik li winq ut
jun li ixq. Aban li Jehoba ak kixye naq chixjunil li Ruu-
chichoch tchinausoq ut naq tekihanq sa Ruuchichoch

li ralal xkajol laj Adan ut xEva (Genesis 1:28). Li Jehoba

junelik naxbaanu chixjunil li naxkoxla (Isaas 55:10, 11).
Jokan naq, wi kixsacheb raj sa xtiklajik li kexqet rib chiru;
inka raj kiruuk xtuqubankil ru li chaajkilal li kitikla chaq
sa li naajej Eden chirix li xkulub chi awabejink.
12 Qilaq jun li eetalil re xtawbal ru chius ain: Jun laj
kutunel naxcholob chiruheb li xtzolom jun li naleb chi-

rix li ajlank, ut jun reheb li xtzolom usta seeb xchool
chi tzolok naxqet rib chiru. Li saaj al ain naxye chiruheb
li rechtzolom naq moko jokan ta xcholobankil li naleb
ut laj kutunel inka naxnaw kutuk. Li al ain inka naxka-
nab xyeebal naq aan naxnaw xcholobankil li naleb. Eb li
12, 13. Karu li eetalil nokooxtenqa chi rilbal kaut naq li Jehoba
kixkanab naq laj Tza tixjolomi li ruuchichoch ut naq eb li qas qii-
tzin texbeeresi rib xjunes?
nekexpaab re li al ain nekexqet ajwi ribeb chiru laj kutu-

nel. Aban, karu raj us tixbaanu laj kutunel? Wi trisiheb
chirix kabl, karu raj texye li inka kexqet rib chiru? Maa-
re raj texkoxla naq yaal nekexye eb li al ain. Jokan ajwi,
maare raj texkoxla naq laj kutunel inka naraj naq texkut-
besi naq inka naxnaw kutuk. Anaqwan qakoxlaq naq laj
kutunel tixkanab naq li al tixcholob chanru xbaanunkil
li naleb chirix li ajlank.
13 Jokan ajwi kixbaanu li Jehoba naq inka kixsach sa
junpaat eb li kexqet rib chiru. Qilaq kaut inka kixbaa-

nu: 1) Naabaleb li anjel keril li kikulmank chaq (Job 38:7;
Apocalipsis 5:11). Eb li anjel tento naq texnaw ani naxye
li yaal: li Jehoba malaj laj Tza. 2) Eb li ralal xkajol laj Adan
tento naq texnaw ajwi ani tzaqal wank xkulub chi awabe-
jink: li Jehoba malaj laj Tza. Jokan naq li Jehoba kixkanab
naq laj Tza tixkut chanru xjolominkil li ruuchichoch. Ut
kixkanab ajwi naq eb li qas qiitzin texbeeresi rib rubel
xwankil laj Tza.
14 Laj kutunel naxnaw naq li al ut eb li kexqet rib chi-
ru moko nekexye ta li yaal. Wi laj kutunel tixkanabeb chi

xcholobankil li naleb chirix li ajlank, chixjunileb texnaw
ani naxye li yaal. Naq tkutbesimanq naq maaka nekex-
naw eb li al ain, chixjunileb texke reetal naq kaajwi
laj kutunel naxnaw xbaanunkil li kanjel. Ut naq teisiiq
chirix kabl eb li al, li rechtzolom texnaw kaut naq laj ku-
tunel kixbaanu aan. Jokan ajwi, cholcho chiru li Jehoba
naq eb li anjel ut eb li poyanam li tiikeb xchool chiru tex-
ke reetal naq laj Tza ut eb li maaus aj musiqej moko yaal
ta nekexye. Texke ajwi reetal naq eb li qas qiitzin moko
nekeruuk ta xbeeresinkil rib xjunes. Chi jokan texke ree-
tal naq yaal kixye laj Jeremias, jun aj kanjel chiru li Yos: At
Qaawa [ Jehoba], ninnaw naq li winq moko aan ta yaal
14. Karu rusilal tqataw naq li Jehoba naxkanab naq eb li qas qii-
tzin texbeeresi rib xjunes?
re sa xbeen li xyuam, chi moko sa ruq wank li xbeenik

( Jeremas 10:23).
KAUT TOJ WANK LI RAHILAL?
15 Kaut naq li Jehoba maaji narisi li rahilal? Kaut naq
li Jehoba inka naroksi li xwankil re naq inka tqakul li
maausilal? Qakoxlaq ain, karu raj wiib li naleb inka tix-
baanu laj kutunel? Li xbeen, laj kutunel inka raj tixye re
li al naq inka tixcholob li kanjel. Li xkab, inka raj kix-
kut chiru li al chanru xbaanunkil li kanjel. Jokan ajwi, li
Jehoba inka kixbaanu wiib li naleb. Li xbeen: inka kix-
ram chiru laj Tza ut eb li neketaqeenk re, naq texkut ani
naxye li yaal. Ut ak xnumek naabal chihab re naq tnaw-
manq ain. Chalen chaq xyolajik li winq, eb li qas qiitzin
ak xexyal jalan jalanq li xnimal ru naleb ut jalan jalanq li
awabejilal. Usta ak xexyal naabal li naleb toj wank naabal
li maausilal, li nebail, li kamsink ut li yalok u. Ain naxkut
chiqu naq li xawabejilal li winq maaka naok wi.
16 Li xkab: li Jehoba maajunwa naxtenqa laj Tza chi xjo-
lominkil li ruuchichoch. Wi li Yos tixkoleb raj li poyanam

re naq inka tekamsiiq malaj re naq inka texkul li rahi-
lal, maare tqakoxla naq li Yos yook xtenqankileb li kexqet
rib chiru. Ut maare tqakoxla ajwi naq eb li poyanam te-
ruuq xbeeresinkil rib xjunes ut maaka texkul. Jokan naq,
wi li Jehoba tixtenqaheb raj li nekexqet ribchiru, yook raj
chi tiktiik. Aban li Santil Hu naxye naq li Yos inka natik-
tiik (Hebreos 6:18).
17 Karu naru tqaye chirix li rahilal li kichalk naq kex-
qet rib chiru li Yos? Qajultikaq naq li Jehoba nim xwankil

jokan naq naru ut naraj risinkil chixjunil li rahilal. Jo ak
15, 16. a) Kaut naq li Jehoba maaji narisi li rahilal? b) Kaut naq li
Yos inka naxkoleb li poyanam?
17, 18. Karu tixbaanu li Jehoba rikin chixjunil li rahilal li naxkam
chaq li xawabejilal li winq ut li xmaausilal laj Tza?
xqatzol li Ruuchichoch tchinausoq. Tento tqapaab naq

sa xkaba li Jesus eb li poyanam inka chik texkul li
chaajkilal li kixkam chaq li maak. Ut li ak xekamk tewa-
kliiq wi chik chi yoyo. Jokan naq li Jehoba troksi li Jesus
re xsachbal li xkanjel laj tza (1 Juan 3:8). Li Jehoba yaal
re joqe tchalq chixjunil ain. Nasahok sa qachool naq li
Jehoba maaji naxkam chaq li raqba aatin, xbaan naq sa
xkaba li xkuyum yooko xtzolbal li yaal ut yooko ajwi xlo-
qoninkil ru (2 Pedro 3:9, 10). Saeb li qakutan, li Yos yook
xsikbaleb li nekeraj xloqoninkil ru ut yook xtenqankileb
re naq texkuy li rahilal (Juan 4:23; 1 Corintios 10:13).
18 Maare wankeb nekexkoxla naq maaka raj li rahilal wi
chalen chaq sa xtiklajik li Yos kixbaanu naq laj Adan ut

xEva maajunwa texqet rib chiru. Aban inka keyoobte-
siik chi jokan. Re xtawbal ru ain, qajultikaq naq li Jehoba
kixke qe jun li maatan.
CHANRU TAAWOKSI LI XMAATAN LI YOS?
19Sa li Tzolom 5 xqil naq laao yaal qe karu tqa-
baanu rikin li qayuam. Chi jokan xooxyoobtesi chaq li
Yos. Ma xaake reetal naq oxloq ru li maatan ain?
Li Yos kixyoobtesi ajwi eb li xul, aban moko
chanchaneb ta li winq, eb li xul inka neke-
koxlak. Li winq naxyiib naabal li chiich, li
inka nekekoxlak. Peyaal naq moko sa ta raj
sa qachool wi li Yos kooxyoobtesi raj joeb li
chiich ain? Jokan naq, nasahok sa qachool
naq laao tqakoxla karu tqabaanu rikin li
19. Karu li maatan kixke qe
li Jehoba ut kaut oxloqaq
chiqu?
Li Yos tatxtenqa chi

xkuybal li rahilal
qayuam; laao yal qe chanruhaq li qanaleb ut ani tewanq

choq qamiiw. Li Yos naraj naq jokanaq li qayuam ut laao
nawulak chiqu li maatan ain.
20 Li Jehoba inka naraj naq tqaloqoni ru chi kabrix qa-
chool (2 Corintios 9:7). Qakoxlaq ain: ma twulaq raj chiru

junaq nabej malaj yuwabej naq li ralal tixye: nakatwaj
xbaan naq xminek chiru xyeebal? Malaj, tewulaq chiru
naq li chinaal tixye ain chi anchal xchool? Jokan naq us
naq taakoxla ain: Chanru twoksi li maatan li kixke we li
Jehoba?. Laj Tza, laj Adan ut li xEva moko us ta keroksi li
maatan ain xbaan naq kextzeqtaana li Jehoba. Ut laaat,
chanru taawoksi li maatan ain?
21 Laaat tatruuq roksinkil chius li maatan ain. Ut tat-
ruuq ajwi chi wank sa xyanqeb li nekeloqonink re li

Jehoba. Eb li qas qiitzin ain nekexsahobresi xchool li
Jehoba xbaan naq nekexkutbesi naq laj Tza aj tikti ut
naq inka naxnaw awabejink (Proverbios 27:11). Wi chaa-
bil laayuam, taasahobresi xchool li Yos. Ut ain tqil sa li
jun chik tzolom.
20, 21. Chanru tqoksi chius li maatan ain ut kaut tento raj naq tqa-
baanu?
Moko li Yos ta nakamok chaq re li chaajkilal
(Job 34:10).
Laj Tza kixye naq li Jehoba aj tikti ut naq
inka naraj naq us wanqeb li qas qiitzin,
chi jokan kixweechi rix li xkulub li Jeho-

ba chi awabejink (Genesis 3:2-5).
Li Jehoba troksi li Ralal jo Awabej
re risinkil chixjunil li rahilal li kexkanab
laj qetol aatin (1 Juan 3:8).
TZOLOM 12
Qabaanuhaq li Nawulak
Chiru li Yos
Chanru tatwanq choq ramiiw li Yos?
Chanru kooxqaba chaq laj Tza?
Karu li naleb inka nawulak chiru li Yos?
Chanru taayuami li nawulak
chiru li Yos?
ANIHEB raj taasikeb choq aawamiiw? Maare raj taasikeb

li nekekoxlak jo laaat, nekewulak chiru li nawulak chaa-
wu, nekexbaanu li us ut chaabileb xnaleb.
2 Chalen naq kiyoobtesiik li winq, li Yos kixsik ru ani
tewanq choq ramiiw. Li Yos kixkabai laj Abrahan choq

ramiiw (Isaas 41:8; Santiago 2:23). Kixye ajwi chirix laj
David: Li winq [ain] chaabil jo naraj linchool (Hechos
13:22). Jokan ajwi, jun li anjel kixye re laj Daniel: Raa-
rookat xbaan li Yos (Daniel 9:23). Li Yos naxsikeb choq
ramiiw li chaabileb xnaleb.
3 Kaut naq li Jehoba kixkabai choq ramiiw laj
Abrahan, laj David ut laj Daniel? Li Santil Hu naxcho-

lob naq li Yos kixye re laj Abrahan: Xapaab li waatin

(Genesis 22:18). Li Jehoba nawank choq ramiiw li nekea-
bink chiru chi anchal xchool. Jokan ajwi kixye re li tena-
mit Israel: Paabomaq li waatin; chi jokan laainaq leeYos

ut laaexaq lintenamit (Jeremas 7:23). Jokan naq, wi na-
kaapaab li Jehoba tatwanq choq ramiiw.
1, 2. Ani kixsikeb li Jehoba choq ramiiw?
3. Kaut naq li Jehoba toj naxsik ani tewanq choq ramiiw?
LI JEHOBA NAXKAWRESIHEB
XCHOOL LI RAMIIW
4 Karu naraj xyeebal wank choq ramiiw li Yos? Li San-
til Hu naxye naq li Jehoba naxtenqa li tiikeb xchool

chiru (2 Cronicas 16:9). Chanru naxkutbesi li Yos naq
naxtenqa li xtenamit? Salmo 32:8 naxye: Tatintzol, tin-
kut chawu li be li tento taakam, chan li Qaawa [Jeho-
ba]; junelik yooqin chawilbal naq tatinberes.
5 Jo xaake reetal li Jehoba naxke xchool chaawil-
bal! Naxke chius aanaleb, ut wi nakaapaab tatxtenqa

re naq us wanqat. Li Yos naraj aatenqankil re naq taakuy
li aaleek ut eb li chaajkilal (Salmo 55:23 [55:22, Wy]).
Li Yos tatxtenqa wi nakaaloqoni ru chi anchal aachool,
jo kixye jun aj kanjel chiru li Yos: Junelik ninkoxla li
Qaawa [Jehoba]; wi wank chinkatq, inka taachinanq
li waanm (Salmo 16:8; 63:9 [63:8, Wy]). Li Jehoba
naru tatxtenqa re naq taabaanu li nawulak chiru. Aban,
laj Tza naraj naq taabaanu li inka nawulak chiru li Yos.
CHANRU KIQABANK LAJ TZA?
6 Sa li Tzolom 11 xqil naq laj Tza kixke sa chaajkilal
li Xawabejilal li Yos. Kixqaba li Jehoba choq aj tikti. Ut
kixye ajwi naq li Yos inka us naawabejink, xbaan naq
inka kixkanab naq laj Adan ut xEva texbaanu li nekeraj.
Ak kimaakobk laj Adan ut xEva naq keok chi numtaak
li ralal xkajol arin sa Ruuchichoch. Chirix chik aan, laj
Tza kixqabaheb li qas qiitzin naq kixye: Maaani nalo-
qonink re li Yos chi anchal xchool. Ut naq tixke rib chi-
wu tinkut chiru li Yos naq yalaq ani tmaajewanq re. Li
naxye li Santil Hu chirix laj Job naxkutbesi naq aan kix-
koxla chaq laj Tza. Aban, ani laj Job ut kaut naq kiqa-
baak xbaan laj Tza?
4, 5. Chanru naxkutbesi li Jehoba naq naxtenqa li xtenamit?
6. Karu kixye laj Tza chirixeb li qas qiitzin?
Qabaanuhaq li Nawulak Chiru li Yos 117
7 Maare 3.600 chihab xkamik laj Job. Laj Job chaabil
winq jokan naq li Jehoba kixye: Maajun junaq jo aan

sa ruuchichoch. Aan jun li winq tiik xchool ut chaabil
xkauxl: naroxloqi li Yos ut naxtzeqtaana li inka us (Job
1:8). Jokan naq li Jehoba sa sa xchool rikin laj Job.
8 Laj Tza kixqaba laj Job, jokan naq kixye re li Jeho-
ba naq laj Job tiik xchool chiru xbaan naq naxkaakale
li xjunkabal jowi chixjunil li wank re. Jokan naq laj Tza
kixye re li Yos: Xawosobtesi li xkanjel, ut eb li xketomq
nekexnujobresi li ruuchichoch. Abanan charahobtesi
ut chawisi jonimal wank re: cholcho naq sa junpaat tat-
xmajewa sa xnaq aawu! (Job 1:10, 11).
9 Laj Tza kixye naq laj Job yook xloqoninkil li Yos
xbaan naq naosobtesiik, aban tixtzeqtaana li Yos naq

tyaleq rix. Karu kixbaanu li Jehoba naq kirabi ain? Li
Jehoba kixkanab naq laj Tza tixyal rix laj Job, chi jokan
tnawmanq wi laj Job naxra li Yos malaj inka.
KIYALEK RIX LAJ JOB
10 Naq laj Tza kixyal rix laj Job kixbaanu naq t-elqaaq
ut tkamq li xketomq. Kekamsiik naabal li xmoos ut ki-
kanaak sa nebail. Chirix chik aan, laj Tza kixkam chaq
jun chik li nimla rahilal sa xbeen laj Job, kixbaanu naq
tekamq li 10 chi ralal xkajol sa jun li kaqsut-iq. Usta
kixkul chixjunil li rahilal ain inka kimaakobk ut maa-
ka [...] kixkoxla chirix li Yos (Job 1:22).
11 Laj Tza inka kixkanab xchichiinkil laj Job. Laj Tza
7, 8. a) Kaut naq laj Job moko juntaqeet ta xnaleb rikineb li ke-

wank chaq sa xkutankil? b) Karu kixye laj Tza re li Jehoba naq
kixqaba laj Job?
9. Karu kixbaanu li Jehoba naq laj Tza kixqaba laj Job, ut kaut?
10. Chanru kiyalek rix laj Job ut karu kixbaanu?
11. a) Karu kiraj laj Tza naq kixyal wi chik rix laj Job ut karu kixbaa-
nu li Jehoba? b) Karu kixbaanu laj Job naq kichalk li nimla yajel sa
xbeen?
Laj Job kiosobtesiik
xbaan naq maajunwa
kixtzeqtaana li Jehoba
kixke reetal naq laj Job inka kixtzeqtaana li Yos naq ki-
kanaak sa nebail, naq kekamk li xmoos ut eb li ra-
lal xkajol, aban kixkoxla tana naq laj Job tixmaajewa li
Yos wi tchalq jun li nimla yajel sa xbeen. Jokan naq li
Jehoba kixkanab naq laj Tza tixke jun li nimla yajel chi-
rix laj Job. Usta kixkul wi chik ain, maajunwa kixkanab
xpaabankil li Yos. Jokan naq li Santil Hu naxye: Ri-
kin chixjunil li rahilal kixkul, inka kimaakobk laj Job
ut maaka [...] kixye chirix li Yos (Job 2:10).
12 Laj Job inka naxnaw naq laj Tza kikehok re sa
chaajkilal. Inka ajwi naxnaw naq laj Tza yook xwee-

chinkil rix li Xawabejilal li Jehoba. Jokan naq laj Job
kixkoxla naq li Jehoba kikehok re sa rahilal (Job 6:4;
16:11-14). Usta kixkoxla ain maajunwa kixtzeqtaana li
Jehoba. Jokan ajwi, naq kixloqoni li Jehoba chi anchal
xchool kixkutbesi naq laj Tza aj tikti.
13 Li Jehoba kixkutbesi naq laj Tza aj tikti naq inka
kitzeqtaanaak xbaan laj Job. Laj Job kiwank choq ra-

miiw li Jehoba ut kiosobtesiik xbaan naq maajunwa
kixtzeqtaana li Yos (Job 42:12-17).
CHANRU KOOXQABA CHAQ LAJ TZA?
14Naq laj Tza kixqaba laj Job kooxqaba ajwi chiqa-
junilo. Sa Proverbios 27:11 naxkut chius ain: Chaabi-
laq laanaleb, at walal, ut taasahoq linchool; chi jokan
tinruuq xsumenkil [li xik nailok we]. Li raqal ain nax-
kut naq laj Tza inka kixkanab xqabankil li Yos ut li ne-
keloqonink re. Naq yooko xbaanunkil li nawulak chiru
li Jehoba, naqakutbesi naq laj Tza aj tikti ut naqasaho-
bresi xchool li Yos. Karu nakaakoxla chirix ain? Peyaal
12. Karu kixkutbesi laj Job naq kiqabaak xbaan laj Tza?
13. Karu kikulmank naq laj Job maajunwa kixtzeqtaana li Yos?
14, 15. Kaut naqaye naq laj Tza kixqaba chixjunileb li qas qiitzin?
naq us raj naq chaabilaq qanaleb re naq tooruuq ajwi

xkutbesinkil naq laj Tza aj tikti?
15 Laj Tza kixye naq li winq tixqaxtesi chixjunil li
wank re, re xkolbal li xyuam (Job 2:4). Naq laj Tza

kixye li winq aran kixqaba chixjunileb li qas qiitzin.
Aajel ru xnawbal ain xbaan naq laj Tza naxye naq laaat
inka nakaaloqoni li Yos chi anchal aachool. Laj Tza na-
raj naq taakanab xpaabankil li Yos ut taakanab ajwi
xbaanunkil li us naq wanqat sa chaajkilal. Karu li na-
leb naroksi laj Tza re naq taatzeqtaana li Yos?
16 Sa li Tzolom 10 xqil jalan jalanq li naleb li narok-
si laj Tza re naq eb li qas qiitzin texkanab xloqoninkil

li Yos. Li Santil Hu naxye naq laj Tza yook chi sutink
re xsikbal ani tixnuq, jo jun kaqkoj japjo re (1 Pedro
5:8). Taake reetal li xnaleb laj Tza naq eb laawamiiw,
eb laakomon malaj jalaneb chik inka teraj naq taatzol
ut taayuami li naxye li Santil Hu (Juan 15:19, 20).1 Li
Santil Hu naxye ajwi naq laj Tza naxpak rib choq xan-
jel li kutan saqenk (2 Corintios 11:14). Laj Tza naroksi
jalan jalanq li naleb re aabalaqinkil ut re naq taakanab
xbaanunkil li nawulak chiru li Yos. Li rahil choolejil
aan jun reheb li naleb li naroksi laj Tza re naq taakox-
la naq maajoqe tatruuq xbaanunkil li naraj li Yos. Julti-
kaq aawe naq laj Tza kixye naq sa junaq kutan taatzeq-
taana li Yos jokan naq naxkut rib jo jun kaqkoj malaj
jo xanjel li kutan. Jo kixbaanu chaq laj Job, chanru
1 Ain moko naraj ta xyeebal naq eb li qas qiitzin taqlanbileb
xbaan laj Tza. Laj Tza xyosil li ruuchichoch jokan naq chixjunil
wank rubel xwankil (2 Corintios 4:4; 1 Juan 5:19). Li ruuchichoch
xik nokooril xbaan naq inka yooko xkambal qe rikin ut inka na-
wulak chiru naq yooko xbaanunkil li naraj li Yos.
16. a) Karu li naleb naroksi laj Tza re naq eb li qas qiitzin tex-
tzeqtaana li Yos? b) Ut, chanru naroksi li naleb ain re naq laaat
taatzeqtaana ajwi li Yos?
taakutbesi naq laj Tza aj tikti ut naq inka taatzeqtaana

li Yos usta wanqat sa chaajkilal?
QAPAABAQ LI RAATIN LI JEHOBA
17 Wi nakaabaanu li nawulak chiru li Yos, taakutbe-
si naq laj Tza aj tikti. Aban, chanru taakutbesi naq laj
Tza aj tikti? Li Santil Hu naxye: Taara li [Jehoba] [...]
chi anchal laachool, chi anchal laawaanm ut chi anchal
laametzew (Deuteronomio 6:5). Wi nakaara li Yos taa-
baanu chi anchal aachool li naxye aawe. Li Apostol Juan
kixye: Xbaan naq aan ain li xraabal li Yos: naq chiqa-
paab eb li xchaqrab. Wi nakaara li Jehoba chi anchal
aachool taake reetal naq moko chaaj ta xpaabankil li
xchaqrab (1 Juan 5:3).
18 Chirix, karu nekeaatinak li xchaqrab li Jehoba?
Wankeb li chaqrab nekeaatinak chirix li naleb li ten-

to tqatzeqtaana. Ut sa li perel 122, taataw wiib oxib li
naleb Li Inka Nawulak Chiru li Jehoba. Maare wan-
keb nekexkoxla naq moko nimla maak ta xbaanunkil
eb li naleb ain. Aban, naq taawil xsa li Santil Hu taake
reetal naq us xpaabankil li xchaqrab li Yos. Jokan naq
us xjalbal qanaleb usta chaaj xbaanunkil. Li nekea-

bink chiru li Yos saheb sa xchool ut us wankeb (Isaas
48:17, 18). Cholcho chiqu naq laaat tatruuq ajwi xbaa-
nunkil li nawulak chiru li Yos. Aban, chanru naqanaw
ain?
19 Li Jehoba inka naxpatz qe li inka tooruuq xbaa-
nunkil (Deuteronomio 30:11-14). Li Yos naxnaw tzaqal

chanru yoobtesinbilo jokan naq cholcho chiru karu
nokooruuk xbaanunkil ut karu chaaj chiqu xbaanunkil
17. Kaut naqapaab li xchaqrab li Jehoba?
18, 19. a) Yaabasi wiib oxib li naleb li inka nawulak chiru li Jeho-
ba (chaawil li perel 122). b) Chanru naqanaw naq li Yos inka naxpatz
qe li inka tooruuq xbaanunkil?
(Salmo 103:14). Aban li Jehoba nokooxtenqa re naq

tooruuq xpaabankil. Jokan naq li Apostol Pablo kixye:
Li Yos naxbaanu li xyeechii, ut inka texxkanab chi
aaleek jo inka truuq teekuy. Rikin li aaleek, li Yos tix-
ke ajwi eere chanru teekuy re naq us texelq (1 Corin-
tios 10:13). Jokan naq, li Jehoba naxke qe li xnimal
ru wankilal re naq tqakuy chixjunil li tchalq sa qabeen
(2 Corintios 4:7). Naq li Apostol Pablo kixkul chixjunil
li rahilal, kixye: Chixjunil ninkuy xnumsinkil sa xka-
ba Li nakehok xkawub inchool (Filipenses 4:13).
LI INKA NAWULAK CHIRU LI JEHOBA

Li kamsink (Exodo 20:13; Santia- Li josqink ut li raaxiik
go 2:11). (Salmo 11:5; Proverbios 22:24, 25;

Galatas 5:20, 21).
Li muxuk ib (Levtico 20:10, 13,
15, 16; Romanos 1:24, 26, 27, 32; Li aatin li maaka naok

1 Corintios 6:9, 10). wi (Levtico 19:16; Efesios 5:4;
Colosenses 3:8).
Li tuulak ut li qehink (Deute-
ronomio 18:9-13; 1 Corintios Li kik inka us roksinkil

10:21, 22; Galatas 5:20, 21). (Genesis 9:4; Hechos 15:20, 28,
29).
Li jalanil loqonink (1 Corintios
10:14). Li inkanaxkoxla li xjunka-
bal (1 Timoteo 5:8).
Li kalaak (1 Corintios 5:11).
Li tzaqonk rikineb li
Li elqak (Levtico 6:2, 4; Efesios
awabej ut sa li ya-
4:28).
lok u (Isaas 2:4; Juan
Li tiktiik (Proverbios 6:16, 19; 6:15; 17:16).
Colosenses 3:9; Apocalipsis 22:15).
Li mayibk ut li ban li naka-
Li xrahinkil li kaaq re ru (Efe- nobresink u (droga)
sios 5:5). (Romanos 12:1; 2 Corintios 7:1).
QATZOLAQ LI NALEB LI NAWULAK CHIRU LI YOS

20 Re naq sahaq sa xchool li Jehoba, tento tqatzeqtaa-
na chi anchal qachool li inka us ut tqabaanu li us (Ro-

manos 12:9). Peyaal naq nawulak chaawu wank rikineb
li nekekoxlak jo laaat, li nekewulak chiru li nawu-
lak chaawu ut li nekexbaanu ajwi li chaabil naleb? Li
Jehoba nawulak ajwi chiru li chaabileb xnaleb, jokan
naq tzol xbaanunkil li naraj li Yos. Sa li Salmo 15:1-5
20. Karu li naleb naraj li Yos naq taatzol ut kaut tento xbaanun-
kil?
naxye wiib oxib reheb li naleb li nekexbaanu li ramiiw

li Yos. Eb li ramiiw li Jehoba nekexkanab naq li santil
musiqej tbeeresinq reheb. Li santil musiqej naruuchink
li rahok, sahil choolej, tuqtuukilal, kuyuk, chaabilal,

usilal, paabank, tuulanil, kuyuk ib (Galatas 5:22, 23).
21 Re naq tooruuq xbaanunkil li nawulak chiru li Yos,
tento naq tqil ut tqatzol wulaj wulaj li naxye li Santil

Hu. Jokan ajwi, wi nakaayuami li naxye li Jehoba, taa-

tzol karu nawulak chiru ut li inka nawulak chiru (Isaas
30:20, 21). Ut wi nakaake aachool chi xraabal li Jehoba,
junelik taabaanu li nawulak chiru.
22 Tento naq tqake qachool chi xbaanunkil li nawulak
chiru li Jehoba wi naqaj xsahobresinkil xchool. Li Santil

Hu naxye naq junaq li qas qiitzin naxjal xnaleb chan-
chan tawi narisi li qeel tikr chirix ut naxke li ak (Colo-
senses 3:9, 10). Jokan naq jun laj bichanel kixye:
Kajo rusil xpaabankil li xchaqrab li Yos (Salmo 19:12
[19:11, Wy]). Wi junelik nakaabaanu li naraj li Yos, taa-
kul aawosobtesinkil, taakutbesi naq laj Tza aj tikti ut
taasahobresi xchool li Jehoba.
21. Karu ttenqanq aawe chi xbaanunkil li nawulak chiru li Yos?
22. Karu taakutbesi wi junelik nakaabaanu li naraj li Yos?
Wi nakaapaab li Yos, tatwanq choq ramiiw
(Santiago 2:23).
Laj Tza kixye naq maaani tixloqoni ru li Yos
chi anchal xchool (Job 1:8, 10, 11; 2:4;
Proverbios 27:11).
Qatzeqtaanaq li yiibru aj naleb
(1 Corintios 6:9, 10).
Qabaanuhaq li us re naq sahaq sa xchool
li Jehoba (Romanos 12:9).
TZOLOM 13
Chaawoxloqi li Yuam jo

Naxbaanu li Yos
Chanru naril li Yos li yuam?
Karu naxkoxla li Yos naq naisiik junaq
kuulaal naq toj maaji nayolaak?
Chanru naqakutbesi naq oxloq chiqu li yuam?
LAJ Jeremias, jun aj kanjel chiru li Yos, kixye: Li Qaawa

[ Jehoba] aan li tzaqal Yos: Aan li yoyookil Yos (Jere-

mas 10:10). Li Jehoba kiyoobtesink re chixjunil li wank
xyuam. Naabaleb li anjel kexye chirix li Yos: Laaat kat-
yoobtesink re chixjunil: rikin laawajom keyoobtesiik ut
wankeb chik anaqwan (Apocalipsis 4:11). Ut laj David, li
awabej, kixye re li Jehoba sa jun li bich: Aawikin wank li
xyolebaal li yuam (Salmo 36:10 [36:9, Wy]). Jokan naq
li yuam aan jun li maatan li kixke qe li Yos.
2 Sa xkaba li Jehoba yoyooko (Hechos 17:28). Aan na-
kehok re li qatzakahemq, li quka, li qamusiq ut li qanaaj

arin sa Ruuchichoch (Hechos 14:15-17). Naxbaanu ain re
naq sahaq sa qachool. Abanan, re naq us wanqo tento naq

tqatzol ut tqapaab li xchaqrab li Yos (Isaas 48:17, 18).
QOXLOQIQ LI YUAM
3 Li Yos naraj naq tqoxloqi li qayuam ut xyuameb li
poyanam. Qilaq jun li eetalil: laj Cain, li ralal laj Adan ut
xEva, kichalk xjosqil rikin laj Abel, li riitzin. Li Jehoba kix-
ye re laj Cain naq naru namaakobk sa xkaba li xjosqil,
1. Ani kikehok re li yuam?
2. Karu naxbaanu li Yos re naq yoyooqo?
3. Karu kixkoxla li Yos naq kikamsiik laj Abel?
CHANRU NAQAKUTBESI
NAQ OXLOQ CHIQU LI YUAM?
inkanaqisiheb
li kuulaal li toj
maaji nekeyolaak
naqatzeqtaana
li tzajn aj
naleb
maaani xik
naqil
Chaawoxloqi li Yuam jo Naxbaanu li Yos 127
aban laj Cain inka kiabink chiru li Yos. Jokan naq kixsak

li riitzin ut kixkamsi (Genesis 4:3-8). Li Santil Hu naxye
naq li Jehoba kixke chi xtojbal xmaak laj Cain naq kix-

kamsi li riitzin (Genesis 4:9-11).
4 Ak naabal chihab xkamik laj Abel naq li Jehoba kixke
li chaqrab re laj Moises. Laj Moises kixnumsi li chaqrab

reheb laj Israel re naq texloqoni ru jo naraj li Jeho-
ba. Li chaqrab ain kixkabai li Xchaqrab laj Moises ut jun
reheb li chaqrab naxye: Maaani aakamsi (Deuterono-
mio 5:17). Li chaqrab ain kixkutbesi naq oxloq li yuam
chiru li Jehoba. Jokan ajwi, eb li qas qiitzin tento naq te-
roxloqi li xyuam li rech poyanamil.
5 Ut, karu naxkoxla li Yos chirixeb li kuulaal li toj maaji
nekeyolaak? Sa li Santil Hu naxye: Wi yooqeb chi ya-

lok winq chiribileb rib ut textoch jun li yaj aj ixq, ut li
xkuulaal li ixq ain t-elq naq toj maaji nawulak xqehil; usta
maajun reheb tkamq tento naq li winq tixtoj jonimal tix-
patz li beelomej ut eb laj raqol aatin. Aban, wi tkamq li
kuulaal
malaj li ixq, li winq tixtoj rikin xyuam li xmaak
(Exodo 21:22, 23, NM; Salmo 127:3). Ain naraj xyeebal naq
inka us risinkil junaq kuulaal naq toj maaji nayolaak.
6 Eb li nekeroxloqi li yuam moko xik ta nekeilok. Jo-
kan naq li Santil Hu naxye: Yalaq ani xik naril li ras riitzin
aan aj kamsinel, ut laaex nekenaw naq moko wank ta li
junelik yuam rikin junaq aj kamsinel (1 Juan 3:15). Wi
naqaj naq li Yos tixke qayuam chi junelik tento naq sa tqi-
leb chixjunil. Li xik ilok naxkam chaq li raaxiik (1 Juan
3:11, 12). Aajel ru naq tqatzol xraabal qib chiqibil qib.
7 Ut laao, ma naqoxloqi li qayuam? Usta maaani qe
4. Jo naxcholob li Xchaqrab laj Moises, chanru tento tqil li yuam?

5. Karu tento tqakoxla naq naisiik junaq kuulaal naq toj maaji na-
yolaak?
6. Kaut tento naq maaani xik tqil?
7. Karu yiibru aj naleb nekexbaanu li inka nekeroxloqi li xyuam?
naraj kamk, aban naabaleb nekexke rib sa raaxiik. Qi-

laq jun li eetalil: wankeb nekemayibk malaj nekeroksi li
ban li nakanobresink u (droga). Eb li yiibru aj naleb
ain nekekehok yajel, jokan naq wankeb nekekamk. Eb
li nekexnaleba ain moko nekeroxloqi ta li xyuam. Eb li
naleb ain tzajn ru chiru li Yos (Romanos 6:19; 12:1; 2 Co-
rintios 7:1). Re naq tooruuq xloqoninkil ru li Yos tento
naq tqatzeqtaana li yiibru aj naleb usta chaaj xbaanunkil.
Aban li Jehoba tooxtenqa. Oxloq chiru li Jehoba naq na-
qara li qayuam, li maatan li kixke qe.
8 Wi oxloq chiqu li yuam, inka tqake qib sa rahilal.
Wank naabal li batzunk barwi naru tqatoch qib, jo xche-

bal sa jomaajoil li belebaal chiich ut li batzunk chirix
kawaay malaj chirix wakax (Proverbios 4:17). Jun reheb li
chaqrab li kixke li Jehoba reheb laj Israel naxye: Naq
taakabla junaq akil ochoch, tento naq taake li ramleb sa
xmu aran taqeq. Chi jokan inka taateneb sa xbeen
laajunkabal li xkamik li ani taataneq chaq aran (Deutero-
nomio 22:8). Us raj naq taake aachool chi xyuaminkil li
naxye li chaqrab ain re naq maaani ttaneq ut tixtoq rib
sa laawochoch ut jokan ajwi tento taabaanu wi wank
aabelebaal chiich. Jokan naq tento naq taayiib chius laa-
wochoch ut laabelebaal chiich re naq maajun reheb
laajunkabal malaj eb laawamiiw tixkul junaq li nimla
rahilal.
9 Chanru naril li Yos li xyuameb li xul? Li Yos na-
roxloqiheb ajwi li xyuam li xul. Li Yos maaka naxye wi

tqakamsi junaq li xul re xtzakankil, re xyiibankil li qaq chi-

ru malaj re xkolbal li qayuam (Genesis 3:21; 9:3; Exodo
21:28). Aban, li naxrahobtesiheb li xul malaj naxkam-
siheb chi maaka xyaalal, maaus xnaleb ut naxkutbesi
naq inka naroxloqi li yuam (Proverbios 12:10).
8. Kaut tento naq taayiib chius laawochoch ut laabelebaal chiich?
9. Wi oxloq chiqu li yuam, chanru tqileb li xyuam li xul?
QOXLOQIQ LI KIK
10 Naq laj Cain kixkamsi li riitzin, li Jehoba kixye re: Li

xkikel laawiitzin toj sa choch yo chi qoqonk chiwu (Ge-
nesis 4:10). Li Yos yook chi aatinak chirix li xyuam laj Abel
naq kixye li xkikel laawiitzin. Laj Cain kixsach xyuam li
riitzin, jokan naq kixtoj li xmaak. Naq kikamsiik laj Abel,
chanchan tawi naq li xkikel, malaj li xyuam, yook xyee-
bal re li Jehoba naq laj kamsinel tento naq tixtoj rix li
xmaak. Ak kinumek li Butiha naq li Jehoba kixcholob
wi chik naq sa li kik wank li yuam. Naq toj maaji na-
chalk li Butiha, junes kiil qeen, ichaj, triiw ut ru li awimq
nekextzaka eb li qas qiitzin. Aban chixjunil kijalaak naq
kinumek li Butiha. Jokan naq li Jehoba kixye re laj Noe
ut reheb li ralal xkajol: Chixjunil li naeekank ut wank
xyuam tekanjelaq choq eetzekemq: chixjunil ain tinqax-
tesi eere jo naq ak keebil eere li awimq. Abanan, kixye wi
chik reheb: Kaajwi li tib li toj wank xkikel inka naru tee-

tzeka, xbaan naq li kik aan xyuam (Genesis 1:29; 9:3, 4).
Jokan naq sa li kik wank li yuam.
11 Tqakutbesi naq oxloq chiqu li kik wi inka naqatzaka.
Li Jehoba kixke li chaqrab ain reheb laj Israel: Yalaq ani

sa xyanqeb laj Israel [...], wi tixchap chaq junaq xul malaj
junaq xikanel xul xkomoneb li naru xtzekankil, xbenwa
tento tixhoy chaq li xkikel ut tixke choch sa xbeen [...].
Jokan naq xinye eere naq inka teetzeka li kik, xbaan

naq aan li xyuameb chixjunileb li yoyookeb (Levtico
17:13, 14). Li Jehoba kixke li chaqrab ain re li xjunkabal
laj Noe. Ut naq kinumek 800 chihab xkeebal li chaqrab
re laj Noe toj kiwank xwankil li chaqrab ain, xbaan naq ki-
keemank wi chik reheb laj Israel. Li Jehoba maaka kixye
naq li nekeloqonink chaq re kextzaka li xtibel li xul aban
10. Chanru kixkutbesi li Yos naq sa li kik wank li yuam?
11. Karu kixye li Jehoba chirix li kik chalen chaq sa xkutankil laj
Noe?
inka kextzaka li kik. Kexhoy ban li kik sa choch ut chi

jokan kexkutbesi naq yookeb xqaxtesinkil xyuam li xul
re li Jehoba.
12 Ut saeb li qakutan, li nekeloqonink re li Yos keebil
ajwi reheb jun li chaqrab. Eb li Apostol ut li kejolomink

reheb li xtzolom li Jesus, kexchutub rib re rilbal karu li
chaqrab tento texyuami chixjunileb laj paabanel. Jokan
naq kexye ain: Kixkuub li Santil Musiqej jowi laao naq
maajun chik iiq tqake sa eebeen; kaajwi ain tento xbaa-
nunkil: naq chekolaq eerib chiru li tzekemq mayejanbil
reheb li jalanil yos, chiru li kik, chiruheb li yatzbil xul ut
li kobeetak yumbeetak (Hechos 15:28, 29; 21:25). Nimla
maak chiru li Yos roksinkil li kik, xbaan naq aan juntaqeet
rikin xloqoninkil li jalanil yos malaj rikin xmuxbal qib.
13 Naq li chaqrab naxye naq inka tqoksi li kik naraj ajwi
xyeebal naq inka tqake sa li qichmul. Qilaq jun eetalil:

wi laj banonel tixye aawe naq inka chik taawuk li ha li
nakaltesink, ma naraj xyeebal ain naq tatruuq xkeebal sa
laawichmul? Peyaal naq moko aan ta naraj xyeebal? Jo-
kan naq, wi naqaj xpaabankil li chaqrab ain tento naq
maajunwa tqake li kik sa li qichmul, chi moko sa li qati-
bel.
14 Aban, karu tixbaanu laj paabanel wi tixkul jun nim-
la rahilal malaj tchoeq? Maare eb laj banonel texye re naq

tkamq wi inka tixkul li kik. Laj paabanel inka naraj kamk
xbaan naq oxloq chiru li yuam, li nimla maatan li kixke
qe li Yos. Usta tixsume banek, aban inka tixkuluba li kik.
15 Ma tixqet raj li xchaqrab li Yos laj paabanel re
12. Karu li chaqrab kikeemank chirix li kik ut tento tqapaab ajwi

laao?
13. Naq li Santil Hu naxye naq inka tqoksi li kik, yook ajwi xyee-
bal naq inka tqake sa qichmul, karu li eetalil ttenqanq aawe chi
xtawbal ru ain?
14, 15. Karu tixbaanu jun laj paabanel wi tyeheq re naq tkamq wi
inka tixkul li kik ut kaut naq tixbaanu ain?
Chaawoxloqi li Yuam jo Naxbaanu li Yos
xnajtobresinkil li xyuam? Li Jesus kix-

ye: Xbaan naq ani naraj xkolbal li
xyuam, taasachq chiru; ut li ani taa-
sachq li xyuam chiru sa inkaba, aan
tixtaw xyuam (Mateo 16:25). Yaal
naq maajun qe naraj kamk. Abanan
naru naqasach chi junajwa li qayuam
wi naqaqet li xchaqrab li Yos re naq
inka tookamq. Jokan naq, us naq
tqapaab naq li xchaqrab li Yos no-
kooxtenqa. Cholcho chiqu naq usta
tookamq, li Yos tooxwaklesi wi chik
chi yoyo, ut tixke wi chik li qamaa-
tan: li yuam (Juan 5:28, 29; Hebreos
11:6).
16 Eb li nekeloqonink re li Yos
nekexke xchool chi xpaabankil li

chaqrab chirix li kik. Jokan naq inka
nekextzaka, chi moko nekeroksi ta li Wi laj banonel
kik re xbanbal ribeb.1 Cholcho chi- tixye aawe naq
ruheb laj paabanel naq li Jehoba inka chik taawuk
li ha li nakaltesink,
naxnaw karu us choq reheb. Ma chol- ma taake raj sa
cho ajwi chaawu laaat? laawichmul?
CHANRU KIOKSIMANK LI KIK?

17Li Jehoba kixcholob sa li Xchaqrab laj Moises naq
jun ajwi xyaalal wank re roksinkil li kik. Ut naq kixcho-
lob chiruheb laj Israel chanru tento texloqoni ru, kixye:
1 Wi taawaj chik xkomon li naleb chirix li kik, chaawil eb li pe-

rel 13-17 re li tasal hu, Como puede salvarle la vida la sangre?, reheb
laj Testiiw re li Jehoba.
16. Chanru nekexkutbesi li nekeloqonink re li Yos naq nekexpaab

li chaqrab chirix li kik?
17. Chanru keroksi chaq li kik eb laj Israel?
Chixjunil li wank xyuam yoyo sa xkaba li kik ut laain

xinke eere li xkikel sa xbeen li artal, re naq rikin li kik
aan texruuq laaex chi xkolbal rix leeyuam, xbaan naq li

kik natojok li xkolbal rix li yuamej (Levtico 17:11). Naq
eb laj Israel kemaakobk chaq chiru li Jehoba, kexmaye-
ja jun li xul ut kexkam li xkikel sa xnaaj li mayej sa li
ochoch li kixyiib laj Moises re xloqoninkil li Yos. Ut naq
kexyiib chius li rochoch li Yos aran chik kexbaanu ain.
Kaajwi chi jokan kioksimank chaq li kik.
18 Saeb li qakutan, li nekeloqonink re li Yos inka
nekexyuami li Xchaqrab laj Moises. Inka chik nokooma-

yejak, chi moko naqakam ta li xkikel li xul sa xnaaj li
mayej (Hebreos 10:1). Jo chanru keroksi chaq li kik eb laj
Israel, aan reetalil li nimla mayej li tixbaanu li Ralal li Yos.
18. Karu li osobtesihom tooruuq xkulbal sa xkaba li xkikel li Je-
sus?
Chanru tqakutbesi naq oxloq chiqu li yuam ut li kik?

Sa li Tzolom 5, xqil naq li Jesus kixqaxtesi li xyuam. Chi-

rix chik aan kisutqiik sa choxa ut kixqaxtesi chaq re li Yos
li xkikel li kixhoy jun sut ajwi sa qakaba (Hebreos 9:11,
12). Sa xkaba li xkikel li Jesus nakuyek qamaak ut naru
tqataw ajwi li junelik yuam (Mateo 20:28; Juan 3:16). Jo-
kan naq li xkikel li Jesus wank xwankil (1 Pedro 1:18, 19).
Ut kaajwi tookoleq wi naqapaab naq li Jesus kixke li xki-
kel sa qakaba.
19 Wi oxloqchiqu naq li Yos kixke qayuam, tqaye chi an-
chal qachool reheb li qas qiitzin naq li Yos truuq xkeebal

xyuameb chi junelik wi texpaab naq li Jesus kikamk sa
xkaba. Aban tento naq tqabaanu li kanjel ain chi anchal
qachool xbaan naq oxloq ajwi chiqu li xyuameb li qas
qiitzin (Ezequiel 3:17-21). Ut wi tqabaanu chius li xkanjel
li Yos tooruuq xyeebal jo kixye li Apostol Pablo: Maaka
inmaak, wi wanq ta junaq eere inka taakoleq, xbaan naq
inka xinxiwak chi xyeebal eere resil chixjunil li xnimal ra-
jom li Yos (Hechos 20:26, 27). Naq nokooaatinak chirix li
Yos ut chirix li Rajom, naqakutbesi naq oxloq chiqu li kik
ut li yuam.
19. Karu tento tixbaanu laj paabanel re naq maakaaq li maak sa
xbeen wi wank ani inka tkoleq?
Li yuam aan li maatan kixke qe li Yos
(Salmo 36:10 [36:9, Wy]; Apocalipsis 4:11).
Oxloq chiru li Jehoba li xyuameb
li kuu-
laal li toj maaji nekeyolaak (Exodo 21:22,
23, NM; Salmo 127:3).
Oxloq chiqu li yuam jokan naq inka na-
qake qib sa rahilal ut inka naqatzaka li kik
(Deuteronomio 5:17; Hechos 15:28, 29).
TZOLOM 14
Chanru Xtawbal li Sahil

Choolejil sa li Junkabal?
Karu naajmank re naq
li winq chaabilaq jo beelomej?
Ut karu ttenqanq re li ixaqilbej?
Karu tento texbaanu li nabej yuwabej?
Karu texbaanu li kajolbej re naq
li xjunkabal sahaq sa xchool?
LI Jehoba naraj naq eb li junkabal sahaqeb sa xchool. Jokan

naq li Santil Hu naxcholob karu naraj li Yos naq texbaanu
chixjunqaleb sa li xjunkabal. Chixjunileb saheb sa xchool
naq nekexyuami li naxye li Santil Hu. Jo kixye li Jesus: Us
[...] xaq reheb li nekeabink re li Raatin li Yos ut nekexkuula
sa xchooleb! (Lucas 11:28).
2 Naru tqataw li sahil choolejil wi cholcho chiqu naq li
Jehoba kixxaqabank chaq re li junkabal. Li Jesus kixye naq li

Yos aan Qayuwa (Mateo 6:9). Jokan naq Aan naxnaw karu
aajel ru choq reheb li junkabal re naq sahaqeb sa xchool
(Efesios 3:14, 15). Aban, karu naraj li Yos naq tqabaanu chi-
qajunqal sa li qajunkabal?
LI YOS KIXXAQABANK RE LI JUNKABAL
3 Li Jehoba kixyoobtesi laj Adan ut xEva ut kixsumubeb.
1. Chanru xtawbal li sahil choolejil sa li junkabal?
2. Karu cholchooq chiqu re naq li qajunkabal tixtaw li sahil choo-
lejil?
3. Karu naxye li Santil Hu chirix li xtiklajik li junkabal ut chanru
naqanaw naq yaal ain?
Chanru Xtawbal li Sahil Choolejil sa li Junkabal? 135
Kixkeheb sa li chinausil naajej Eden arin sa Ruuchichoch

ut kixye reheb: Chiwanq eeralal eekajol, chexkihanq, che-

nujobresi li ruuchichoch (Genesis 1:26-28; 2:18, 21-24). Li
Jesus kixkut naq yaal naxye Genesis chirix xtiklajik li junka-
bal (Mateo 19:4, 5). Saeb li qakutan wank naabal li chaajki-
lal ut moko ain ta kiraj li Yos sa xtiklajik li yuam. Usta wank
li chaajkilal tooruuq xtawbal li sahil choolejil sa li junkabal.
Qilaq, kaut naqaye ain?
4 Re naq sahaq sa xchool li qajunkabal tento naq tqakam
qe rikin li Yos ut tqara qibchiqibil qib (Efesios 5:1, 2). Aban,

chanru tqakam qe rikin li Yos wi inka naqil ru? Qajultikaq
naq li Jesus kiwank arin sa Ruuchichoch jokan naq naqa-
naw chanru xnaleb li Yos (Juan 1:14, 18). Li Jesus junelik
kixkam re rikin li Xyuwa. Ut naq kiaatinak rikineb li qas qii-
tzin chanchan tawi yookebrilbal ut rabinkil li Jehoba (Juan
14:9). Sahaq sa xchool li qajunkabal wi tqake reetal chanru
kirahok chaq li Jesus ut wi tqakam qe rikin.
JUN CHAABIL EETALIL CHOQ
REHEB LI BEELOMEJ
5 Li Santil Hu naxye naq li winq tento naq tixra li rixaqil
jo kixbaanu li Jesus reheb li xtzolom. Ke reetal li Santil Hu

naxye: Ex beelomej, chera leerixaqil jo naq li Kriist kixra li
Iklees [malaj li chuut] ut kixqaxtesi rib sa xkaba [...]. Jokan
ajwi eb li winq tento texra li rixaqil, kama naq nekexra li
xtzejwaleb. Ani naxra li rixaqil naxra ajwi rib. Maajun wa ju-
naq xik kiril li xtzejwal, naxchoolani ban ut naxra, jo ajwi
naxbaanu li Kriist re li Iklees [malaj li chuut] (Efesios 5:23,
25-29).
6 Li Jesus kixkanab jun chaabil eetalil choq reheb li bee-
lomej naq kixra ut kixke li xyuam sa xkabaeb li xtzolom.

4. a) Karu tento tqabaanu chiqajunqal re naq sahaq sa xchool li qa-
junkabal? b) Kaut naq eb li junkabal tento naq textzol li xyuam li
Jesus re naq sahaqeb sa xchool?
5, 6. a) Karu li chaabil eetalil kixkanab li Jesus choq reheb li bee-
lomej? b) Karu tento xbaanunkil re naq li Yos tixkuy tixsach qamaak?
Li Santil Hu naxye naq kixraheb [...] toj sa rosojik, usta eb
aj maak (Juan 13:1; 15:13). Jokan naq yeebileb re li sumsu
naq junelik chexra li rixaqil ut inka tejosqoq rikineb (Co-
losenses 3:19). Karu ttenqanq re li beelomej chi xpaabankil
li chaqrab ain usta li rixaqil inka naxkoxla chius li naxye
malaj li naxbaanu? Li beelomej tento naq tixjultika naq aan
aj maak ajwi ut re naq tkuyeq xmaak xbaan li Yos, tento naq
tixkuy xmaak li rixaqil ut li nekemaakobk chiru. Aban, li
ixaqilbej tento naq jokan ajwi tixbaanu (Mateo 6:12, 14, 15).
Jokan naq, wi li sumsuukeb nekexkuy xmaak chiribileb rib
sahaqeb sa xchool.
7 Chanru kiril li Jesus eb li xtzolom? Eb li beelomej ten-
to naq tjultikoq reheb naq li Jesus junelik kixke xchool

chirixeb li xtzolom. Jokan naq kixkoxlaheb ut kiril xtoqo-
baal ruheb. Sa jun kutan kixye reheb: Kimqex [...] ut chex-
hilanq (Marcos 6:30-32). Jokan naq, li ixaqilbej tento naq
t-ileq ut tkoxlaaq ajwi xbaan li xbeelom. Li Santil Hu nax-
ye naq eb li ixq qaxal quneb [...] xchool, jokan naq yee-
bileb re li beelomej naq teroxloqi li rixaqil. Aban, kaut na-
yeemank re li beelomej naq tento troxloqi li rixaqil? Xbaan
naq li beelomej jo li ixaqilbej texmaatani li Yuam (1 Pedro
3:7). Li beelomej tento naq tixjultika naq wank qakulub chi-
ru li Yos wi tiik qachool chiru ut maawa xbaan naq winqo
malaj ixqo (Salmo 101:6).
8 Li Santil Hu naxye naq ani naxra li rixaqil naxra ajwi
rib. Ut li Jesus kixye ajwi naq li sumsuukeb moko wiibeb

ta chik, junajeb [...] ban chik chi tzejwalej (Mateo 19:6). Jo-
kan naq, li beelomej ut li ixaqilbej inka terataw wank rikin
li maawaaq rixaqil malaj xbeelom (Proverbios 5:15-21; He-
breos 13:4). Ut teruuq xbaanunkil ain wi nekexra li xsumaa-
7. Chanru kiril li Jesus eb li xtzolom ut kaut aan jun chaabil eeta-
lil choq reheb li beelomej?
8. a) Kaut nayeemank naq ani naxra li rixaqil naxra ajwi rib?
b) Karu naraj xyeebal naq li beelomej ut li ixaqilbej junajeb chi ti-
belej ?
tin chi anchal xchool (1 Corintios 7:3-5). Li Santil Hu nax-

ye ajwi naq maaani xik kiril li xtzejwal, naxchoolani ban
ut naxra. Jokan naq li beelomej tento naq tixra li rixaqil jo
naxra rib aan ut tixjultika naq li Jesus li najolomink re, tra-
qoq aatin sa xbeen (Efesios 5:29; 1 Corintios 11:3).
9 Li Apostol Pablo kiaatinak chirix xrahom li Kristo Jesus
(Filipenses 1:8). Sa kereeka rib li qas qiitzin naq li Jesus kix-

raheb, joeb li ixq li wankeb chaq sa xyanq li xtzolom li Je-
sus (Juan 20:1, 11-13, 16). Jokan ajwi, eb li ixaqilbej nekeraj
naq teraheq ut teaatinaaq sa qunil xbaaneb li xbeelom.
JUN LI CHAABIL EETALIL CHOQ
REHEB LI IXAQILBEJ
10 Re naq us t-elq jun li chuut tento naq wanq ani tjolo-
minq re, jokan ajwi nakulmank rikin li junkabal. Usta li Je-

sus nim xwankil wank ani najolomink re. Li Santil Hu naxye:
Li xjolomil li Kriist aan li Yos ut li xjolomil li ixq aan li
winq (1 Corintios 11:3). Li Jesus junelik naabink chiru li na-
jolomink re. Chi jokan naxke qe jun chaabil eetalil, xbaan
naq chiqajunilo wank ani najolomink qe.
11 Chiqajunilo aj maak, jokan naq wank sut naq eb li bee-
lomej inka nekexnaw xjolominkil li xjunkabal. Li ixaqilbej

tento naq inka t-aatinaq chirix xjolom li xbeelom chi moko
aan ta chik ttaqlanq sa li xjunkabal. Li ixaqilbej tento tixjul-
tika naq oxloq chiru li Yos wank sa tuqtuukilal ut sa tuula-
nil (1 Pedro 3:4). Wi naxyuami li chaabil naleb ain, moko
chaajkaq ta chiru xpaabankil li xbeelom, usta nimaq ru li
chaajkilal sa li xjunkabal. Jokan naq li Santil Hu naxye: Li
ixaqilbej chiroxloqi li xbeelom (Efesios 5:33). Aban, karu
tixbaanu li ixaqilbej wi li xbeelom inka naxkuluba li Jesus
9. Chirix karu li naleb naaatinak Filipenses 1:8, ut kaut naq eb li
beelomej texyuami li naleb ain?
10. Karu li chaabil eetalil kixkanab li Jesus choq reheb li ixaqilbej?
11. Chanru tril li xbeelom li ixaqilbej ut karu rusilal tixtaw wi jo-
kan xnaleb?
choq xjolomil? Li Santil Hu naxye: Chepaabaq leebeelom.

Chi jokan wi wanqeb li inka nekepaabank re li Aatin, teoq
chi paabank: inka xbaan leeraatin laaex, sa xkaba ban lee-
baanuhom, rikin xkeebal reetal li xchaabilal leeyuam, ka-
joaq xtuulanil leechool (1 Pedro 3:1, 2).
12 Maare li ixaqilbej inka nawulak chiru li naraj xbaanun-
kil li xbeelom, aban wi naxye re li xbeelom sa tuulanil li

naxkoxla, tixkutbesi naq oxloq chiru. Ut wi li beelomej tix-
paab li naxye li rixaqil maare us t-elq li xjunkabal. Li Santil
Hu naxye naq li xSara ut laj Abrahan kewank jun xchaajkilal.
Aban naq li xSara kixye re li xbeelom karu raj us tixbaanu,
laj Abrahan inka kiwulak chiru. Jokan naq li Yos kixye re laj

Abrahan: Chixjunil li tixye aawe lix Sara, chapaab (Genesis
21:9-12). Abanan, eb li ixaqilbej nekexpaab ut nekexbaanu
chixjunil li nekexye li xbeelom wi inka yookeb xqetbal li
xchaqrab li Yos (Hechos 5:29; Efesios 5:24).
13 Li xkanjel li ixaqilbej us ajwi xbaan naq aan natenqank
re xchoolaninkil li xjunkabal. Li Santil Hu naxye naq li ixa-

qilbej tento naq tixra li xbeelom jowi eb li ralal xkajol. Yaa-
laq ru li raatineb, saqaq ru li xyuameb, chexchoolani xsa
li rochocheb ut chaabilaqeb; chepaabanq chiru li xbeelo-
meb (Tito 2:4, 5). Wi li ixaqilbej ut li nabej texyuami li
naleb ain, teraheq ut teoxloqiiq xbaaneb li xjunkabal (Pro-
verbios 31:10, 28). Aban chixjunileb li sumsuukeb aj maak,
jokan naq wankeb nekexkanab rib malaj nekexraq li xsum-
lajikeb naq nim ru li chaajkilal. Usta wank sut naq li Santil
Hu naxkuluba li kanabank ib; us raj naq li sumsuukeb tex-
koxla chius li teraj xbaanunkil xbaan naq li Santil Hu naxye:
Li ixaqilbej inka chixjach rib rikin li xbeelom. [...] Jokan
ajwi li beelomej mixkanab li rixaqil (1 Corintios 7:10, 11).
Jokan ajwi li Santil Hu naxkutbesi naq kaajwi teruuq xraq-
12. Kaut naq moko nimla maak ta naq li ixaqilbej tixye re li xbee-
lom li naxkoxla wi naxbaanu sa xyaalal?
13. a) Karu li chaabil naleb nekextaw li ixaqilbej sa Tito 2:4, 5?
b) Karu naxye li Santil Hu chirix li kanabank ib ut xraqbal ru li sum-
laak?
Kaut li xSara kixkanab jun chaabil eetalil?
bal ru xsumlajik wi jun reheb tixmux ru li xsumlajik malaj

tkobeetaq yumbeetaq (Mateo 19:9, Wy).
JUN CHAABIL EETALIL CHOQ REHEB LI YUWABEJ
14 Li Jesus kixkanab jun chaabil eetalil choq reheb li na-
bej yuwabej. Naq eb li xtzolom inka kexkanab chi jilok li

kokal chixkatq, li Jesus kixye reheb: Kanabomaqeb li ko-
kal chi chalk wikin ut meeram chiruheb. Chirix chik aan
li Jesus kixqaluheb li kokal, kixke li ruq sa xbeeneb ut ki-
rosobtesiheb (Marcos 10:13-16). Li Jesus kixke xhoonal chi
wank rikineb li kokal. Ut laaat us raj naq taake aahoonal
reheb laawalal laakajol. Li kokal nekeraj naq junelik wanqat
rikineb. Jokan naq, tento naq taatzoleb jo naxye li Jehoba
(Deuteronomio 6:4-9).
15 Kajo xtzajnil li Ruuchichoch jokan naq eb li nabej yu-
wabej tento naq teril li xkokal ut texkol chiruheb li nekeraj

xchebaleb ut xmuxbaleb. Li Jesus kixraheb li xtzolom jo-
kan naq kixye reheb: Ex walal inkajol. Ut naq kichapek li
Jesus xbaaneb laj puub, kixsik chanru tixkoleb li xtzolom
14. Chanru kirileb li kokal li Jesus ut karu nekeraj li kokal naq tex-
baanu li xna xyuwa?
15. Karu texbaanu eb li nabej yuwabej re xkolbaleb li xkokal?
chiruheb li xik nekeilok re (Juan 13:33; 18:7-9). Wi laaat

nabej malaj yuwabej chaakaakale laakokal chiru li xnaleb
laj Tza ut cholob chiruheb karu texkul wi teaaleeq xbaan
laj Tza (1 Pedro 5:8).1 Xbaan naq xnumtaak li maausilal sa
xbeen li Ruuchichoch tento xkolbaleb li xyuam, li xpaabal
ut eb li xchaabil naleb.
16 Wulajaq nakamsiik li Jesus, naq eb li xtzolom kexwee-
chi rib chirix ani tzaqal wank xwankil. Li Jesus inka kipok
rikineb li xtzolom naq kexweechi rib, kixquseb ban sa
1 Sa li tzolom 32 re li tasal hu, Aprendamos del Gran Maestro, reheb
laj Testiiw re li Jehoba, taataw li chaabil naleb re xkolbaleb li kokal.
16. Karu textzol li nabej yuwabej chirix chanru kirileb li xtzolom

li Jesus naq moko junelik ta kexbaanu li us?
Karu textzol li nabej yuwabej

rikin li Jesus?
tuulanil ut ain kixkutbesi rikin li kixye ut li kixbaanu (Lu-

cas 22:24-27; Juan 13:3-8). Wi wank aakokal, chanru taakam
aawe rikin li Jesus? Usta aajel ru xtijbaleb li kokal, tento
xbaanunkil jo chanru xkulubeb ut inka sa josqil. Chaa-
koxla xbeenwa karu taaye reheb, re naq laawaatin inka tnaq

jo xqesnal jun li chiich (Jeremas 30:11; Proverbios 12:18).
Wi neketijek li kokal sa xyaalal tereeka naq nekerahek
xbaan li xna xyuwa (Efesios 6:4; Hebreos 12:9-11).
JUN CHAABIL EETALIL CHOQ REHEB LI KAJOLBEJ
17 Wank naabal li naleb kixkanab li Jesus choq reheb li
kokal. Li Jesus kixkutbesi rikin li xnaleb naq eb li kokal

tento naq teabinq chiruheb li xna xyuwa, jokan naq kix-
ye: Ninye ban li karu kixkut chiwu li Yuwabej [...] xbaan
naq junelik ninbaanu li nawulak chiru (Juan 8:28, 29). Jo
chanru naq li Jesus kixpaab chaq li Xyuwa li wank sa cho-
xa, jokan ajwi teabinq li kokal chiruheb li xna xyuwa. Ut
aan tzaqal naxye li Santil Hu (Efesios 6:1-3). Li Jesus junelik
kiabink chiru laj Jose ut li xMaria, li xna xyuwa, usta eb aj
maak. Jokan naq, sa li xjunkabal li Jesus chixjunileb saheb
chaq sa xchool (Lucas 2:4, 5, 51, 52).
18 Chanru texkam reheb li kokal rikin li Jesus ut chan-
ru texsahobresi xchool li xna xyuwa? Li Yos naraj teabinq

chiruheb li xna xyuwa, usta chaajkaq chiruheb xbaanun-
kil (Proverbios 1:8; 6:20). Li Jesus kixkutbesi naq junelik
kiabink chiru li Xyuwa li wank sa choxa. Ut aan kixkutbe-
si naq wank sa jun li nimla rahilal naq kixye re li Xyu-
wa: Wi taawaj, chawisi wikin li sek ain. Rikin li kixye li
Jesus kixkutbesi naq chaaj xpaabankil li Xyuwa, aban moko
kixqet ta rib chiru xbaan naq cholcho chiru naq li Xyuwa
naxnaw karu aajel ru (Lucas 22:42). Li nekeabink chiru li
17. Kaut li Jesus kixkanab jun chaabil eetalil choq reheb li kajol-
bej?
18. Kaut naq li Jesus junelik kiabink chiru li Xyuwa, li wank sa
choxa? Ut naq eb li kokal nekeabink chiru li xna xyuwa aniheb ne-
kexsahobresi xchool?
xna xyuwa, nekexsahobresi xchool li xyuwaeb ut nekexsa-

hobresi ajwi xchool li Jehoba (Proverbios 23:22-25).1
19 Jo laj Tza kixyal rix li Jesus jokan ajwi naxyaleb rix li
saaj al ut ixqaal re naq temaakobq (Mateo 4:1-10). Laj Tza

naru xbaanunkil naq temineq ru eb li saaj xbaaneb li rech-
tzolom, xbaan naq naxnaw naq chaaj xkuybal ain. Jokan
naq aajel ru naq eb li saaj al ut ixqaal inka terochbeeni li
maauseb xnaleb (1 Corintios 15:33). Qajultikaq li xDina, li
xrabin laj Jacob, kixchik rib sa chaajkilal xbaan naq inka
kixsikeb ru li ramiiw ut kirochbeeniheb li ixqaal li inka

nekexpaab li Jehoba (Genesis 34:1, 2). At saaj al ut ixqaal,
ma xaake reetal naq narahok sa xchool li junkabal naq jun
reheb li xkomon naxmux rib? (Proverbios 17:21, 25.)
CHANRU SAHAQ SA XCHOOL LI QAJUNKABAL?
Wi naqayuami li naxye li Santil Hu, moko chaajkaq ta
20
xtuqubankil li chaajkilal sa li qajunkabal. Jo xqatzol, wi

1 Eb li alalbej inka teabinq chiru li xna xyuwa wi aaneb nekeraj
naq eb li ralal xkajol texqet li xchaqrab li Yos (Hechos 5:29).
19. a) Chanru naxbaanu laj

Tza re raaleenkileb li saaj?
b) Karu nekereeka li nabej
yuwabej naq eb li ralal xka-
jol maauseb xnaleb?
20. Re naq sahaq sa xchool
li qajunkabal, karu tento tqa-
baanu chiqajunqal?
Karu texkoxla li
saaj naq yooqeb
chi aaleek?
naqayuami li naxye li Raatin li Yos, tqataw li sahil choole-

jil sa li qajunkabal. Jokan naq, ex beelomej cheera leeri-
xaqil ut ilomaqeb jo kixbaanu li Jesus rikin li chuut. Ex
ixaqilbej cheepaab leebeelom ut cheekam eere rikin li ixa-
qilbej li naxye sa Proverbios 31:10-31. Ex nabej yuwabej
kemaqeb xnaleb leeralal leekajol (Proverbios 22:6). Laaex
li nekeejolomi leejunkabal, beeresimaq chius leerochoch
(1 Timoteo 3:4, 5; 5:8). Ut ex alal kajolbej chexabinq chi-
ru leena leeyuwa (Colosenses 3:20). Maajun sa li junkabal
naru tixye naq moko aj maak ta. Jokan naq, naq nokoo-
maakobk tento naq tqapatz qakuybal ut tento ajwi tqakub-
si qawankil.
21 Sa li Santil Hu wank naabal li naleb re xbeeresin-
kil chius li junkabal. Wank ajwi resil li ak ruuchichoch

ut li Sahilal Naajej arin sa Ruuchichoch. Sa li naajej ain,
sahaqeb sa xchool li nekeloqonink re li Jehoba (Apocalip-
sis 21:3, 4). Kajoaq xchaabilal chixjunil li tixke qe li Yos!
Wi naqapaab li naxye li Santil Hu tooruuq xtawbal li sahil
choolejil sa li qajunkabal, usta maaji nachalk li osobtesink
ain.
21. Karu li osobtesink tqakul ut chanru tooruuq xtawbal anaqwan
li sahil choolejil sa li qajunkabal?
Li beelomej tento naq tixra li rixaqil jo nax-
ra rib aan (Efesios 5:25-29).
Li ixaqilbej tento naq tixra li xjunkabal ut
troxloqi li xbeelom (Tito 2:4, 5).
Eb li nabej yuwabej tento texra li ralal xka-
jol, texke xnaleb ut texkol (Deuteronomio
6:4-9).
Eb li alalbej tento naq teabinq chiru li xna
xyuwa (Efesios 6:1-3).
TZOLOM 15
Bar Wank li Paabal

Nawulak Chiru li Yos?
Ma nawulak chiru li Yos chixjunil li paabal?
Chanru tqanaw bar wank li tzaqal paabal?
Aniheb li tzaqal aj paabanel
saeb li qakutan?
LI Jehoba nokooxra chi anchal xchool, jokan naq naraj qa-

beeresinkil. Ut wi naqaloqoni ru jo nawulak chiru, sahaq
sa qachool ut inka tqachik qib sa chaajkilal. Jokan ajwi,

toorosobtesi ut tooxtenqa (Isaas 48:17). Saeb li qakutan
wank naabal li paabal. Usta chixjunileb li paabal ain ne-
kexye naq nekexkut li yaal chirix li Yos, inka nekexke rib
sa aatin chirix ani tzaqal li Yos ut karu naxpatz qe.
2 Chanru taaloqoni li Jehoba jo nawulak chiru aan?
Moko aajel ta ru naq taatzil ut taajuntaqeet ta chixjunil

li nekexkut li paabal. Aban tento naq taatzol karu tzaqal
naxcholob li Santil Hu chirix li tzaqal paabal. Jo naqanaw,
li balaqil tumin naxkam chaq naabal li chaajkilal. Anaq-
wan koxla naq texye aawe naq taawisi li balaqil tumin sa
xyanq li tzaqal tumin. Chanru taanaw ru li balaqil tumin?
Us raj naq taake aachool chi xtzolbal chanru yiibanbil li
tzaqal tumin, xbaan naq maaka aj e naq taatzol chanru li
balaqil tumin. Jokan ajwi, tooruuq xnawbal chanru li ba-
laqil paabal wi naqatzol chanru li tzaqal paabal.
1. Karu qosobtesinkil tqataw wi naqaloqoni li Yos jo nawulak chi-
ru aan?
2. Chanru taaloqoni li Jehoba jo nawulak chiru aan, ut karu li eeta-
lil ttenqanq aawe chi xtawbal ru li naleb ain?
Bar Wank li Paabal Nawulak Chiru li Yos? 145
3 Aajel ru naq tqaloqoni li Jehoba jo naraj aan. Naaba-
leb li poyanam nekexkoxla naq li Yos naxkuluba chixju-

nil li paabal, aban moko aan ta naxkut li Santil Hu. Chi
moko tzaqal ta rikin xyeebal naq laao aj paabanel, xbaan
naq li Jesus kixye: Moko chixjunil ta li nayehok we: Qaa-
wa, Qaawa, taaok sa li xnimajwal wankilal li choxa, taaok
ban li taabaanunq re li rajom linchoxahil Yuwa . Jokan
naq, sahaq sa xchool li Yos wi naqatzol li naraj ut wi naqa-
yuami li naxye qe. Eb li inka nekexbaanu li naraj li Yos,
li Jesus kixye naq aaneb aj baanuhom maausilal (Mateo
7:21-23). Jokan naq li balaqil paabal ut li balaqil tumin
maaka nekeok wi ut nokooexke sa chaajkilal.
4 Li Jehoba naxyeechii re chixjunil li qas qiitzin, li ju-
nelik yuam. Abanan, re naq twanq qayuam chi junelik sa

li Sahilal Naajej arin sa Ruuchichoch, tento naq tqaloqoni
ru li Jehoba ut tqabaanu li nawulak chiru. Aban naabaleb
inka nekeraj xbaanunkil li naxye li Yos, jokan naq li Jesus
kixye: Okanqex sa li okebaal kachin ru xbaan naq nim ru
li okebaal ut nim ru li be nakamok sa li kamk chi junelik,
ut naabaleb li nekeok aran. Aban qaxal laatz ru li okebaal
ut kachin ru li be nakamok sa li yuamej, ut inka kiheb
li neketawok re (Mateo 7:13, 14). Jo xqake reetal, li tzaqal
paabal nakamok sa li yuam ut li balaqil paabal sa li kamk.
Li Jehoba yook xkeebaleb xhoonal li poyanam re naq tex-
naw ru, xbaan naq inka naraj naq tekamq (2 Pedro 3:9).
Eb li paabal naru tooexkam sa li yuam malaj sa li kamk.
CHANRU TQANAW BAR WANK
LI TZAQAL PAABAL?
5 Chanru tqataw li be li nakamok sa li yuamej? Li Je-
sus kixye naq moko chaaj ta xnawbal ani wankeb sa li

3. Jo kixcholob li Jesus, karu tento tqabaanu re naq sahaq sa xchool
li Yos qikin?
4. Karu xyaalal li wiib chi be ut bar nekekamok li junjunq?
5. Chanru tqanaw ani nekexyuami li tzaqal paabal?
tzaqal paabal wi naqil chanru li xyuameb, jokan naq kix-

ye: Rikin li teruuchin teenaweb ru, xbaan naq chixjunil
li chaabil che chaabil li ru naxke (Mateo 7:16, 17). Jokan
naq, li wankeb sa li tzaqal paabal nekexkutbesi ain rikin
li nekexpaab ut li nekexbaanu. Usta eb aj maak nekexke
xchool chi xbaanunkil li naraj li Yos. Qilaq waqib li naleb
chirix li tzaqal paabal.
6 Eb li nekeloqonink re li Yos nekexkut li naxye li Santil
Hu. Li Raatin li Yos naxye: Chixjunil li Santil Hu aan mu-

siqanbil xbaan li Yos ut nakanjelak re kutuk, re qusuk, re
kehok naleb jowi re xtzolbaleb li kristiyan [li nekexpaab
li Yos] sa li tiikilal. Chi jokan laj kanjel chiru li Yos tzaqalaq
re ru ut kawresinbilaq re xbaanunkil chixjunil li chaabil
kanjel (2 Timoteo 3:16, 17). Li Apostol Pablo kixye reheb
li rech aj paabanel: Naq [...] xerabi li Raatin li Yos xqapuk-
tesi eere, xekul moko jo ta raatin li winq, jo ban tzaqal li
xyaalalil, jo raatin li Yos (1 Tesalonicenses 2:13). Chixju-
nil li naxkut li tzaqal paabal moko chalenaq ta sa xkauxl
li winq, chalenaq ban sa li Raatin li Yos.
7 Li Jesus kixkanab jun chaabil eetalil choq qe, xbaan
naq junelik kixkut li naxye li Raatin li Yos. Sa jun ku-

tan kixye re li Xyuwa naq kitijok: Laawaatin aan li yaal
(Juan 17:17). Li Jesus kixpaab li naxye li Santil Hu ut chix-
junil li kixkut kirisi chisa li Raatin li Yos. Jokan naq kixye:
Tziibanbil sa li Santil Hu, ut naq naxye ain naxte li San-
til Hu (Mateo 4:4, 7, 10). Ut saeb li qakutan, li nekeloqo-
nink re li Yos moko nekexkut ta xnaleb winq. Nekexpaab
ban naq li Santil Hu musiqanbil xbaan li Yos ut nekexkut
li naxye.
8 Eb li wankeb sa li tzaqal paabal kaajwi li Jehoba
6, 7. Karu nekexkoxla chirix li Santil Hu li nekeloqonink re li Yos

ut chanru kixkanab jun chaabil eetalil li Jesus chirix ain?
8. Karu nekexbaanu li tzaqal aj paabanel re xkutbesinkil naq ne-
kexloqoni ru li Jehoba?
EB LI NEKELOQONINK RE LI YOS
nekexkut li naxye li Santil Hu

nekexloqoni li Jehoba ut nekexkut li xkaba
nekexra ribchiribilebrib
nekexpaabnaq li Jehoba kixke li Jesus re qakolbal
inkaneketzaqonk sa xnaleb li ruuchichoch
nekexkut naq li Xawabejilal li Yos tixkam chaq
li osobtesink
nekexloqoni ru ut nekexke chi nawek li xkaba. Li Jesus kix-

ye: A li Qaawa laaYos taaloqoni ru ut kaajwi chiru aan tat-
paabanq (Mateo 4:10). Jokan naq, eb li tzaqal aj paaba-
nel kaajwi li Jehoba nekexloqoni ru, nekexke chi nawek
li xkaba ut li xnaleb. Li Santil Hu naxye: Re naq texnaw
naq laakaba aan Jehoba ut kaajwi laaat Nim Laawankil sa
xbeen chixjunil li Ruuchichoch (Salmo 83:18, NM ). Eb li
nekeloqonink re li Yos nekexkam reheb rikin li Jesus,
xbaan naq nekexkut ani tzaqal li Yos. Li Jesus kixye re li
Xyuwa: At qaYuwa, santobresinbil taxaq laakaba (Lucas
11:2). Jokan naq, saeb li qakutan eb li tzaqal aj paabanel
nekexkut li xkaba li Yos, li Rajom ut li xnaleb.
9 Eb li nekeloqonink re li Yos nekexra rib chiribileb rib. Li
Jesus kixye: Rikin ain chixjunileb tenawoq re naq laaex

intzolom: wi nekera eerib cheribil eerib (Juan 13:35). Jo-
kan tzaqal kexbaanu chaq eb li xbeen aj paabanel. Ut
saeb li qakutan, li nekeloqonink re li Jehoba wankeb sa
komonil ut nekexra rib usta jalan jalanq xtenamiteb, raati-
neb, bihomeb malaj nebaeb (Colosenses 3:14). Moko jo-
kan ta nekexra rib li wankeb sa li balaqil paabal. Wi ne-
kexra raj rib, inka raj nekexkamsi li ras riitzin li wankeb sa
jalan chik tenamit. Eb li tzaqal aj paabanel maajunwa ne-
ketzaqonk sa li yalok u ut maaani nekexkamsi. Li Santil
Hu naxye: Rikin ain nawnookeb ru li ralal xkajol li Yos ut
eb li ralal xkajol laj tza: yalaq ani inka nabaanunk re li tii-
kilal, moko re ta li Yos; jokan ajwi li inka naxra li ras rii-
tzin. [...] Chiqara qib chiqibil qib. Inka joaqo laj Kain: aan
re li maaus [malaj laj Tza] ut kixkamsi li riitzin (1 Juan 3:
10-12; 4:20, 21).
10 Jokan naq li narahok inka nakamsink aban moko
kaajwi ain tento xbaanunkil. Eb li tzaqal aj paabanel ne-

kextenqa chi anchal xchool li rech aj paabanel, jokan naq
nekexke xhoonal, xmetzew ut li karu reheb ut nekexkaw-
9, 10. Chanru nekexkut li tzaqal aj paabanel naq nekexra rib?
resi xchool (Hebreos 10:24, 25). Chaabileb xnaleb ut ne-

kextenqa ribeb naq wankeb sa chaajkilal. Jokan ajwi, ne-

kexbaanu li usilal reheb chixjunil (Galatas 6:10).
11 Eb li tzaqal aj paabanel nekexpaab naq li Jehoba kixke
li Jesus re qakolbal. Li Santil Hu naxcholob naq maaani

chik aj ikin wank li kolba ib; maaka chik junaq kabaej
rubel choxa keebil qe choq aj Kolonel (Hechos 4:12). Jo
ak xqil sa li Tzolom 5, li Jesus kixke li xyuam re xkol-
baleb li nekepaabank re li Yos (Mateo 20:28). Ut li Jeho-
ba kixxaqab li Jesus choq Awabej sa li Xnimajwal Awabe-
jilal. Li awabejilal ain tjolominq sa xbeen li Ruuchichoch.
Li Yos naraj naq tqapaab ut tqayuami li kixkut chaq li Je-
sus re naq twanq qayuam chi junelik. Jokan naq, li Santil
Hu naxye: Ani napaabank re li Kajolbej, wank xyuam chi
junelik; aut li inka napaabank re li Kajolbej inka taaril li
yuam (Juan 3:36).
12 Eb li nekeloqonink re li Yos inka neketzaqonk sa xna-
leb li ruuchichoch. Naq laj Pilato, li awabej re li tena-

mit Roma, yook chaq chi raqok aatin sa xbeen li Jesus, li
Jesus kixye re: Linawabejihom maawa re li ruuchichoch
ain (Juan 18:36). Sa yalaq bar chi tenamit eb li tzaqal
aj paabanel nekexkanab naq li Xnimajwal Awabejilal li Yos
tjolominq reheb. Jokan naq maajunwa neketzaqonk sa li
xchaajkilal ut li xawabejilal li ruuchichoch. Ut wi junaq li
poyanam traj xtziibankil rib choq aj jolominel re li tena-
mit malaj traj xsikbal ani tkanaaq choq awabej, eb li tza-
qal aj paabanel inka nekeokenk chi xyeebal karu texbaa-
nu eb li poyanam ain. Usta inka neketzaqonk chirixeb li
awabej, nekepaabank chiru li xchaqrab li tenamit. Aban,
kaut nekexbaanu ain? Li Santil Hu naxye ain reheb laj
paabanel: Chexpaabanq chejunilex chiruheb li wankeb
11. Kaut tento tqapaab naq li Jehoba kixke li Jesus re qakolbal?
12. Karu naraj xyeebal naq eb li tzaqal aj paabanel inka neketza-
qonk sa xnaleb li ruuchichoch?
xwankil sa qabeen (Romanos 13:1). Aban, wi eb li awabej

nekeraj naq laj paabanel tixqet li xchaqrab li Yos, li tzaqal
aj paabanel naxkam re rikineb li Apostol naq kexye: Ten-
to xpaabankil li Yos, ut inka eb li winq (Hechos 5:29; Mar-
cos 12:17).
13 Eb li tzaqal aj paabanel nekexke resil naq kaajwi li
13. Karu nekexkoxla li tzaqal aj paabanel chirix li Xnimajwal Awa-

bejilal li Yos ut karu nekexbaanu?
Sa li xtenamit li Jehoba taataw

aawamiiw ut aawosobtesinkil
Xnimajwal Awabejilal li Yos tixkam chaq li osobtesink sa

qabeen. Li Jesus kixye: Tpuktesimanq li chaabil esilal ain
chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos sa chixjunil li Ruu-
chichoch re xcholobankil li yaal chiruheb chixjunil li te-
namit: toja naq tchalq li rosojik (Mateo 24:14). Eb li
tzaqal aj paabanel nekexcholob naq li xawabejilal li ruu-
chichoch inka trisi li chaajkilal. Nekexkut naq kaajwi li
Xnimajwal Awabejilal li Yos tixkam chaq li qosobtesinkil
(Salmo 146:3). Li Jesus kixkut chiqu naq tqatzaama Xawa-
bejilal li Yos, jokan naq kixye: Chichalq ta Laanimajwal
Awabejilal, chiuxq ta laawajom sa choxa jo sa Ruuchi-
choch (Mateo 6:10). Li Santil Hu naxye naq li Xnimajwal
Awabejilal li Yos tixjuki ut tixputziheb li awabejihom
junchol [li wankeb anaqwan], ut aan wanq xwankil chi ju-
nelik (Daniel 2:44).
14 Jokan naq tento tqakoxla ain: Bar wank li paabal
naxkut li naxye li Santil Hu ut naxkut ajwi naq Jehoba

xkaba li Yos. Narahok, naxpaab li Jesus, inka natzaqonk
sa xnaleb li ruuchichoch ut naxkut naq kaajwi li Xnimaj-
wal Awabejilal li Yos tixkam chaq li osobtesink sa qabeen?
Bar wank reheb li paabal naxbaanu chixjunil ain?. Jo na-

qake reetal aaneb laj Testiiw re li Jehoba (Isaas 43:10-12).
KARU TAABAANU LAAAT?
15 Wi naqaj xsahobresinkil xchool li Yos, moko tzaqal ta
rikin xpaabankil naq wank jun li Yos. Li Santil Hu nax-
ye naq eb li maaus aj musiqej nekexpaab ajwi naq wank
jun li Yos (Santiago 2:19). Aban cholcho tzaqal naq inka
nekexbaanu li Rajom li Yos, chi moko wankeb ta choq ra-
miiw. Jokan naq, wi naqaj xsahobresinkil xchool li Yos ten-
to tqapaab naq yoyo ut tqabaanu li Rajom. Jokan ajwi, ten-
to tqatzeqtaana li balaqil paabal ut tqasik li tzaqal paabal.
14. Bar wank li paabal naxyuami li naxkut li Santil Hu?
15. Usta cholcho chiqu naq wank jun li Yos, karu chik naraj li Yos
naq tqabaanu?
16 Li Apostol Pablo kixye naq inka tootzaqonq sa li ba-
laqil paabal. Jokan naq kixye ain: Elenqex sa xyanqeb ut

jekomaq eerib rikineb, chan li Qaawa [Jehoba]. Meeche
li kaaq re ru tzajn ru. Toja naq laain texinkul (2 Corin-

tios 6:17; Isaas 52:11). Jokan naq, eb li tzaqal aj paaba-
nel nekextzeqtaana chixjunil li nachalk sa li balaqil paa-
bal.
17 Li Santil Hu naxye naq chixjunil li balaqil paabal aan
li Babilonia, li Nimla Tenamit (Apocalipsis 17:5).1 Ain

naxjultika chiqu li najteril tenamit Babilonia. Sa li tenamit
ain kiyolaak chaq li balaqil paabal naq ak xnumek li Bu-
tiha. Naabal li naleb li nekexkut ut nekexbaanu sa li ba-
laqil paabal, kichalk sa li najter Babilonia. Eb li kewank
chaq sa li tenamit ain chi roxil li xyoseb kexloqoni chaq.
Ut saeb li qakutan li xnail li xpaabaleb aan li Oxib Chiri-
bil. Aban li Santil Hu naxcholob chi tzaqal re ru naq kaaj-
wi li Jehoba aan li tzaqal Yos ut li Jesus aan li Ralal (Juan
17:3). Eb laj Babilonia kexkoxla naq wank nakanaak chi
yoyo naq nakamk li winq ut naq narahobtesiik sa xbalba.
Ut saeb li qakutan, naabal li paabal nekekut naq wank na-
kanaak chi yoyo naq nokookamk, jokan naq nekexkoxla
naq toorahobtesiiq sa xbalba.
18 Li paabal li kiwank chaq sa li najter Babilonia kixjeki
rib sa chixjunil li Ruuchichoch. Jokan naq li Babilonia, li

Nimla Tenamit, li wank saeb li qakutan aan reetalil jun li
nimla molam, li chutchuukeb wi chixjunil li balaqil paa-
bal li wank sa xbeen li Ruuchichoch. Abanan, li Yos ak kix-
ye chaq naq maakaeb sa xchool li balaqil paabal naq te-
1 Sa li perel 219 ut 220, naxcholob kaut naq li Babilonia, li Nim-
la Tenamit aan reetalil jun li nimla molam, li chutchuukeb wi chix-
junil li balaqil paabal li wank sa xbeen li Ruuchichoch.
16. Karu tento tqabaanu re naq inka tootzaqonq sa li balaqil paa-
bal?
17, 18. Karu xyaalal li Babilonia, li Nimla Tenamit ut kaut aajel
ru xtzeqtaanankil?
sacheq (Apocalipsis 18:8). Ma cholcho chaawu kaut aajel

ru naq taatzeqtaana chi junajwa li Babilonia, li Nimla Te-
namit? Li Jehoba naraj naq taakanab sa junpaat li balaqil
paabal, xbaan naq maaka chik li hoonal (Apocalipsis 18:4).
19 Maare naq taatzeqtaana li balaqil paabal, wankeb te-
poq aawikin ut inka chik teraj aawatinankil. Abanan, sa li

xtenamit li Jehoba taataw naabal laawamiiw ut laawosob-
tesinkil. Laaat taakul tzaqal jo kexkul chaq eb li xtzo-
lom li Jesus naq kextaaqe ut kexkanab chixjunil li wankeb
re. Sa li xtenamit li Yos taataw aawas ut aawiitzin. Jokan
ajwi, wanqat sa xyanqeb li nekeloqonink re li Yos ut ne-
kexra rib chiribileb rib sa chixjunil li Ruuchichoch. Ut tat-
ruuq reechaninkil li junelik yuam li tixke qe li Yos sa li ku-
tan chaalel (Marcos 10:28-30). Ut maare li xetzeqtaanank
aawe textzol li yaal chirix li Santil Hu ut teoq xloqoninkil
li Jehoba.
20 Li Yos chi seeb trisi li maausilal sa xbeen li Ruuchi-
choch ut tixkam chaq li ak ruuchichoch re naq li Xnimaj-

wal Awabejilal li Yos tjolominq sa qabeen (2 Pedro 3:9, 13).
Kajoaq rusilal li ak ruuchichoch! Kaajwi li tzaqal paabal
twanq sa li ak ruuchichoch. Jokan naq, us raj naq taasik li
tzaqal paabal ut tat-oq xloqoninkil li Yos.
19. Karu laawosobtesinkil taakul naq taaloqoni li Jehoba?
20. Karu rosobtesinkil textaw li wankeb sa li tzaqal paabal?
Jun ajwi li tzaqal paabal (Mateo 7:13, 14).
Li wankeb sa li tzaqal paabal nekexkutbesi
ain rikin li nekexpaab ut li nekexbaanu
(Mateo 7:16, 17).
Eb laj Testiiw re li Jehoba nekexyuami li

tzaqal paabal (Isaas 43:10).
TZOLOM 16
Loqoni li Yos sa li Tzaqal Paabal

Karu naxye li Santil Hu chirixeb li pechbil yos?
Karu nekexkoxla laj paabanel chirix
li ninqe li nachalk saeb li paabal?
Chanru taacholob laapaabal chiruheb li poyanam?
KOXLA naq jun li poyanam yook xkutbal chixkatq laawo-

choch jun li ban li nakamsink, ut kixke ajwi sa chixjunil li
kalebaal. Anaqwan, karu raj taabaanu? Maare raj taakoxla
xkanabankil laawochoch ut taawaj xik sa jalan chik naaj.
Usta taakanab laakalebaal us raj naq taakoxla ain: Ma
inka tawi xinjiq li ban?.
2 Jokan ajwi nakulmank rikin li balaqil paabal. Li San-
til Hu naxcholob naq sa li balaqil paabal moko nekexkut

ta li yaal ut tzajn ru xnalebeb (2 Corintios 6:17). Jokan
naq, aajel ru xtzeqtaanankil li Babilonia, li Nimla Tena-
mit, li nimla molam, barwi chutchuukeb chixjunil li ba-
laqil paabal li wank sa xbeen li Ruuchichoch (Apocalipsis
18:2, 4). Us wi ak xat-elk sa li balaqil paabal. Aban moko
tzaqal ta kaajwi rikin ain tento ban naq taakoxla: Ma toj
yookin tawi xyuaminkil junaq li naleb, li nekexkut sa li
balaqil paabal?. Qilaq wiib oxib li eetalil.
LI XYOSEB LI POYANAM UT EB LI XETOON
3 Wankeb li poyanam nekeroksi li pechbil yos malaj li
1, 2. Naq ak xaakanab li balaqil paabal, karu tento taakoxla ut
kaut?
3. a) Karu naxye li Santil Hu chirixeb li pechbil yos? Ut, kaut wan-
keb chaaj chiruheb xkulubankil li naxye li Yos chirixeb li pechbil
yos? b) Karu raj taabaanu wi toj wank aawikin li kaaq re ru li naok-
simank sa li balaqil paabal?
155
jalam u chalen chaq sa xkachinaleb. Ma toj nakaabaanu

ajwi laaat? Wi toj nakaabaanu maare xbaan naq nakaa-
koxla naq inka us tijok chiru li Yos wi maaka junaq li ja-
lam u ut maare oxloqeb ajwi chaawu. Abanan, li Yos nax-
ye qe chanru xloqoninkil ru. Li Santil
Hu naxye naq li Yos
inka naraj naq tqoksi li jalam u (Exodo 20:4, 5; Salmo 115:

4-8; Isaas 42:8; 1 Juan 5:21). Re naq taaloqoni ru li Yos sa
li tzaqal paabal, tento naq taapuki malaj taakatk chixjunil
li naoksimank sa li balaqil paabal. Ke aachool chi xtzeq-
taanankil chixjunil ain, xbaan naq li Santil Hu naxye naq
aan inka nawulak chiru li Qaawa (Deuteronomio 27:15).
4 Sa jalan chik tenamit, eb li balaqil paabal, nekexlo-
qoni li xetoon ut nekexpatz xtenqankil reheb li kame-

naq. Wankeb li qas qiitzin, li toj maaji nekextzol li nax-
ye li Santil Hu, kexkoxla naq eb li kamenaq nekekanaak
chi yoyo sa junaq naajej ut wankeb neketenqank ut wan-
keb ajwi nekeseebesink. Ut wankeb ajwi kexkat xkande-
leb, kexpatz xtenqankil ut kexbak li kam sa xnaajeb li
4. a) Kaut maaka aj e xkeebaleb xwankil li xetoon? b) Kaut naq li
Jehoba kixye reheb laj Israel naq inka teaatinaq rikineb li anum
malaj rikineb li kamenaq, chi moko teqehinq ut tetuulaq?
kamenaq. Aban ak xaatzol sa li Tzolom 6 naq eb li kame-

naq inka nekekanaak chi yoyo. Jokan naq, maaka aj e
raatinankileb malaj xpatzbal qatenqankil reheb. Chixju-
nil li nachalk sa xkabaeb li kamenaq, rikineb li maaus aj
musiqej nachalk. Jokan naq, li Jehoba kixye reheb laj Is-
rael naq inka teaatinaq rikineb li anum malaj rikineb li
kamenaq, chi moko teqehinq ut tetuulaq (Deuteronomio
18:10-12).
5 Karu tento taabaanu wi toj yookat xkeebal xwankil eb
li xetoon malaj wank li jalanil yos sa laawochoch? Chaa-

wil li Santil Hu re naq taanaw karu naxkoxla li Yos chirix
ain. Tijon wulaj wulaj chiru li Jehoba, ye re naq nakaawaj
wank sa li tzaqal paabal ut tzaama re naq tatxtenqa chi

koxlak jo nakoxlak Aan (Isaas 55:9).
EB LI XBEEN AJ PAABANEL INKA
KEXNIMA LI RALANKIL
6 Naru naqatzajni li qapaabal wi nokootzaqonk saeb li
ninqe li nekechalk sa li balaqil paabal, jo li Ralankil. Na-

yeemank naq li ninqe ain naxjultika li xyolajik li Jesus.
Ut naabaleb li paabal li nekexye naq nekextaaqe li Jesus
nekexnima li Ralankil. Abanan, maaka reetalil naq eb li
xbeen aj paabanel kexbaanu ain. Jun li tasal hu, sa kaxlan
aatin, naxye: Naq ak xnumek wiib sieent chihab xyola-
jik li Jesus, maaani kinawok re xkutankil li xyolajik ut
moko chixjunileb ta keraj xnawbal joqe tzaqal kiyolaak

(Los orgenes sagrados de las cosas profundas).
7 Usta kexnaw raj xkutankil ut xpohil li xyolajik li Jesus,
inka raj kexnima ru xyolajik. Aban, kaut? Jun li tasal hu,

sa kaxlan aatin, naxye naq eb li xbeen aj paabanel ne-
kexnaw naq eb li ninqe ain [...] chalenaq chaq sa li bala-
5. Karu tento taabaanu wi toj yookat xkeebal xwankil eb li xetoon
malaj wank li jalanil yos sa laawochoch?
6, 7. a) Cholob, karu nayeemank chirix xnimankil li Ralankil ut ma
kexbaanu chaq eb li xbeen aj paabanel? b) Sa xkutankileb li xbeen
aj paabanel, sa xkaba ani kexnima chaq xkutankil li yolajik?
Loqoni li Yos sa li Tzaqal Paabal 157

qil paabal (Las cosas nuestras de cada da). Sa li Santil Hu
wiib ajwi li eetalil wank chirix xnimankil li yolajik. Eb li
wiib chi winq ain kewank choq awabej aban inka kex-

loqoni chaq li Jehoba (Genesis 40:20; Marcos 6:21). Eb li
ninqe ain chirix li yolajik, kexbaanu sa xkaba li xyosil
li balaqil paabal. Eb laj Roma kexnima chaq xyolajik li
xDiana, li xyoseb, sa li 24 xbe li po Mayo. Ut sa li jun chik
kutan kexnima xyolajik laj Apolo, li xyosil li Saqe. Jokan
naq li xnimankil li yolajik moko kexbaanu ta sa xkaba li
yoyookil Yos, kexbaanu ban sa xkabaeb li yos li wankeb
sa li balaqil paabal.
8 Wank jun chik xyaalal kaut naq eb li xbeen aj paaba-
nel inka kexnima chaq xyolajik li Jesus. Maare nekexnaw

naq xnimankil li yolajik nachalk sa xnaleb laj Tza. Naaba-
leb laj Griego ut eb laj Romano kexkoxla chaq naq li jun-
junq chi poyanam wank jun li musiqej nailok re chalen
sa xyolajik ut aan nakaakalenk re. Jun li tasal hu, sa In-
gles, naxye: Li musiqej ain wank sa aatin rikin li yos li na-
ninqehik chaq sa xkutankil li xyolajik li junjunq chi qas

qiitzin. (The Lore of Birthdays [La tradicion de los cum-

pleanos].) Li Jehoba inka raj kiwulak chiru naq tjunajiiq li

Jesus sa xnaleb laj Tza (Isaas 65:11, 12). Aban, kaut naq
eb li qas qiitzin nekexnima li Ralankil?
BAR KICHALK CHAQ LI RALANKIL?
9 Ak naabal chihab xkulunik li Jesus sa Ruuchichoch
naq kexnima li 25 re li po Diciembre re xjultikankil li xyo-
lajik. Aban, li Jesus moko kiyolaak ta sa xpohil li Diciem-
bre,1 kiyolaak tana sa xpohil li Octubre. Kaut naq kexsik
xpohil li Diciembre re xnimankil li xyolajik li Jesus? Jun li
1 Chaasik xkomon li naleb saeb li perel 221 ut 222.
8. Cholob chanru kexjunaji chaq xkutankil li yolajik rikin li xna-

leb laj Tza.
9. Kaut naq kexnima li 25 re li po Diciembre re xjultikankil xyola-
jik li Jesus?
tasal hu naxye naq li kexke chaq rib choq aj paabanel ke-

raj xjalbal ru li ninqe, li nachalk sa li balaqil paabal rikin
jun chik li ninqe. Ut kexye naq li ninqe ain kielk sa li tza-
qal paabal. [...] Jokan naq, eb laj Roma kexnima [...] xyo-
lajik li Saqe sa li 25 re li po Diciembre (Enciclopedia de

la Religion Catolica). Sa xpohil li Diciembre xqehil li hab
ut raasa naelk chaq li Saqe. Li wankeb sa li balaqil paa-
bal kexbaanu jun li ninqe re naq t-elq chaq li Saqe. Jo-
kan naq, naabaleb kexkoxla naq sa li 25 re li po Diciem-
bre aan xkutankil naq naelk chaq li Saqe. Ut li kekamok
be saeb li paabal kexbaanu li ninqe ain re naq li wankeb
sa li balaqil paabal teoq chi paabank ut texkoxla naq li
naleb ain chalenaq sa li tzaqal paabal.1
10 Moko toj anaqwan ta nanawmank naq li Ralankil cha-
lenaq sa li balaqil paabal. Jokan naq, sa li tenamit In-

glaterra ut sa junjunq chi naajej
re li tenamit Estados Unidos, kexka- Wi jun li kab wank
nab xnimankil li Ralankil chiruheb sa xjulel li tzajn,
li chihab 1600-1700. Chixjunileb li ma taaxok ut
inka kewulak chi kanjelak xbaan taatzub?
xnimankil li Ralankil, kepatzek tu-
min reheb xbaan naq kexqet li chaq-
rab. Moqon chik naq kisutqiik li na-
leb li kexbaanu chaq sa li ninqe ain,
kichalk ajwi xkomon li naleb. Jokan
naq, keok wi chik xnimankil li Ralan-
kil. Ut saeb li qakutan, naabal li te-
namit nekexnima li Ralankil. Aban,
1 Eb laj Roma kexsik chaq xkutankil li 25
re li po Diciembre, xbaan naq sa li 17-24 re
li po Diciembre, kexnima xyosil li awimq.
Sa li ninqe ain, Saturnales xkaba; kiwank
li numwaak, numukak, xajok sa maajoil,
jowi li kehok maatan.
10. Kaut wankeb li qas qiitzin inka kexni-

ma chaq li Ralankil?
eb li nekeraj xsahobresinkil xchool li Yos, inka neketza-

qonk sa li Ralankil, chi moko saeb li ninqe li nekechalk
sa li balaqil paabal.1
MA AAJEL RU XNAWBAL
BAR CHALENAQ LI RALANKIL?
11 Wankeb nekexnaw naq naabal li ninqe jo li Ralan-
kil chalenaq sa li balaqil paabal, aban maaka nekeraj re.

Nekexkoxla naq maaani nakoxlank re aan. Ut nekexkox-
la naq aan xkutankil re xchutubankileb rib jo junkabal.
Ma jokan ajwi nakaakoxla laaat? Maare laaat nakaanima
li Ralankil xbaan naq nakaara laajunkabal ut inka nakaa-
baanu sa xkaba li balaqil paabal. Usta jokan, li ninqe
ain naxbaanu naq chaajkaq chaawu wank sa li tzaqal paa-
bal. Qajultikaq naq li Jehoba naraj naq taakam aawib sa
usilal rikineb laakomon xbaan naq Aan kixxaqabank re
li junkabal (Efesios 3:14, 15). Aban, wank naabal li naleb
re xkambal qib sa usilal rikineb li qakomon ut xbaanun-
kil li naraj li Yos. Li Apostol Pablo kixcholob karu tento raj
tqabaanu sa li qayuam naq kixye: Kehomaq reetal karu
nawulak chiru li Qaawa (Efesios 5:10).
12 Maare nakaakoxla naq saeb li qakutan, inka chik na-
baanumank li ninqe sa xkabaeb li jalanil yos. Aban tento

naq tqanaw bar chalenaqeb li ninqe. Wi wank raj jun li
kab sa xjulel li tzajn, ma taaxok ut taatzub? Peyaal naq
inkaraj taabaanu? Jo nakulmank rikin li kab ain wankeb
li ninqe usta chinaus rilbal ut rabinkil, tzajeb ru. Jokan
naq, wi naqaj wank sa li tzaqal paabal tento tqabaanu li
kixye laj Isaias, jun laj kanjel chiru li Yos: Meeche li kaaq

re ru tzajn ru (Isaas 52:11).
1 Sa li perel 222 ut 223 naxcholob karu nekexkoxla li tzaqal aj
paabanel chirix li ninqe li nachalk sa li balaqil paabal.
11. Kaut nekexnima li ninqe ut karu raj tento tqabaanu laao?

12. Karu li eetalil ttenqanq qe chi xtzeqtaanankil chixjunil li ninqe
li tzajeb ru?
CHOLOB LAAPAABAL SA TUULANIL

13 Maare tatwanq sa chaajkilal naq taatzeqtaana eb li
ninqe ain. Qakoxlaq, karu raj taabaanu wi laawech aj
kanjel inka nekextaw ru kaut naq inka nakattzaqonk
saeb li ninqe? Karu raj taabaanu wi texke jun laamaa-
tan re xnimankil li Ralankil? Ma taakul raj li maatan? Wi
kaajwi laaat wankat sa li tzaqal paabal, chanru taawaatina
laabeelom malaj laawixaqil? Karu tento taabaanu re naq
laawalal aakajol inka terahoq sa xchool naq inka nekex-
nima li ninqe li nachalk sa li balaqil paabal?
14 Aajel ru naq taanaw karu taabaanu wi wankat sa xku-
tankil junaq li ninqe. Koxla ain: Chanru taasume junaq

li qas qiitzin naq tixye aawe, chaanumsi chius li ninqe?
Laaat naru taabanyoxi. Aban wi li poyanam ain aawech-
kabal malaj aawechkanjel naru nakaacholob chiru li na-
kaapaab, aban us raj naq taakoxla chius karu taaye re. Li
Santil Hu naxye: Junelik chexaatinaq sa usilal, chiwanq
xyaalal leeraatin re naq teenaw xsumenkil chixjunileb jo
chanru xkulub (Colosenses 4:6). Cholob laapaabal sa
tuulanil re naq inka texkoxla naq yook aajosqil malaj
yookat xhobaleb. Ut taaye ajwi reheb naq moko nimla
maak ta chaawu xkeebal junaq li maatan malaj wank sa
komonil rikineb. Aban taawaj xchutubankil aawib riki-
neb naq maakaaq junaq li ninqe.
15 Ut, karu taabaanu wi teraj xkeebal jun laamaatan?
Us raj naq xbeenwa taanaw karu xyaalal naq teraj xkee-

bal aamaatan. Maare texye aawe: Ninnaw naq inka na-
kaanima li ninqe, aban xinkam chaq aawe ain. Laaat
maare taakul li maatan xbaan naq cholcho chaawu naq
inka yookat chi tzaqonq sa li ninqe. Aban wi li qas qii-
tzin ain maaka naxnaw chirix laapaabal, naru nakaaye
13. Karu li chaajkilal naru nachalk sa aabeen wi inka nakattzaqonk
saeb li ninqe li nekechalk sa li balaqil paabal?
14, 15. Karu raj taabaanu wi junaq li qas qiitzin tixye aawe, chaa-
numsi chius li ninqe malaj traj xkeebal jun laamaatan?
re naq inka nakaanima li ninqe ain. Wi jokan taabaanu,

texnaw kaut nakaakul li maatan ut inka nakaake reeqaj.
Aban, wankeb texyeechii aamaatan yal re rilbal ma taaqet
li xchaqrab li Yos. Jokan naq, us raj naq inka taakul li tex-
yeechii aawe.
CHANRUHAQ LAANALEB RIKINEB LAAKOMON?
16 Karu taabaanu wi eb laakomon inka nekexwotz laa-
paabal? Tento chaabilaq aanaleb rikineb ut taawaati-

naheb sa tuulanil. Us raj naq inka tatpoq rikineb naq
yooqeb xnimankil junaq li ninqe. Maachik aawib riki-
neb re naq inka texchik rib aawikin (Mateo 7:12). Jokan
ajwi tento taake reetal li nakaabaanu re naq inka tex-
koxla naq yookat chi tzaqonq sa li ninqe malaj nakaawaj
wank sa xyanqeb. Jokan naq tento taakoxla chius li taa-
baanu re naq sahaq laachool chiru li Yos (1 Timoteo 1:
18, 19).
17 Karu tento taabaanu re naq laawalal aakajol inka te-
rahoq sa xchool naq inka nekexnima li ninqe? Wankeb

li nabej yuwabej nekexke xmaatan li ralal xkajol re naq
sahaqeb sa xchool, aban nekexbaanu yalaq karu xku-
tankil ut inka toj sa xqehil junaq li ninqe. Aban jwal ox-
loq chiru chixjunil ain naq li nabej yuwabej nekexra ut
nekewank rikineb li ralal xkajol.
YUAMI LI NAXKUT LI TZAQAL PAABAL
18Re xsahobresinkil xchool li Yos, tento naq taatzeq-
taana li balaqil paabal ut tatwanq sa li tzaqal paa-
bal. Chanru taabaanu ain? Li Santil Hu naxye: Chi-
qilaq qib chiqibil qib re xkeebal xkawub qachool chi
16. Karu tento taabaanu wi eb laakomon yooqeb xnimankil junaq
li ninqe?
17. Karu tento taabaanu re naq laawalal aakajol inka terahoq sa
xchool xbaan naq inka nekexnima li ninqe li nachalk sa li balaqil
paabal?
18. Chanru tatxtenqa li chutam re naq tatwanq sa li tzaqal paabal?
rahok jowi chi xbaanunkil li chaabil kanjel. Miqakanab

li qachutam: wankeb kaynaqeb xbaanunkil chi jokan.
Qawaklesihaq ban qachool chiqibil qib, ut qaxal chik
anaqwan naq nekeril naq yo chaq chi nachok li Kutan
(Hebreos 10:24, 25). Saeb li qachutam naqaloqoni li Yos
chi sa sa qachool jo naraj Aan (Salmo 22:23 [22:22, Wy];
122:1). Saeb li chutam ain naqawaklesi qachool chiqi-
bil qib (Romanos 1:12).
19 Jokan ajwi, xseeraqinkil reheb li qas qiitzin li yookat
xtzolbal rikineb laj Testiiw re li Jehoba chirix li Santil Hu,

aan taatenqanq aawe chi wank sa li tzaqal paabal. Naa-
baleb li qas qiitzin raheb sa xchool ut yookeb chi yaa-
bak ut tzuyink xbaan li kiila maausilal (Ezequiel 9:4). Wi
nakaanaw ru junaq li qas qiitzin li yook chi xkulbal ain,
us raj naq taaseeraqi re li osobtesink li tqakul sa li kutan
chaalel. Maakanab aatinak chirix li naxye li Santil Hu ut li
chutlaak rikineb li nekeloqonink re li tzaqal Yos. Wi na-
kaapaab li chaabil naleb, taake reetal naq timil timil yooq
chi elk sa laachool li nekexbaanu sa li balaqil paabal. Wi
wankat sa li tzaqal paabal, sahaq sa laachool ut osobtesin-

bilaqat (Malaquas 3:10).
19. Kaut aajel ru naq taaseeraqi li yookat xtzolbal sa li Santil Hu?
Sa li tzaqal paabal moko naoksimank ta
li pechbil yos, chi moko nakeemank ta
xwankil eb li xetoon (Exodo 20:4, 5;
Deuteronomio 18:10-12).
Li Yos inka naraj naq tootzaqonq saeb li
ninqe li nachalk sa li balaqil paabal (Efesios
5:10).
Eb li tzaqal aj paabanel tento naq texcho-
lob li xpaabal sa tuulanil (Colosenses 4:6).
Wi wankat sa li tzaqal paabal
sahaq sa laachool
TZOLOM 17
Li Qatij Nokooxtenqa chi Jilok

Rikin li Yos
Kaut tento naq tootijoq
chiru li Yos?
Chanru tootijoq re naq
li Yos toorabi?
Chanru naxsume
li qatij li Yos?
LI CHOXACHOCH jwal nim chiru li Ruuchichoch.

Jokan naq, chiru li Jehoba li kiyiibank re li choxa ut
li Ruuchichoch eb li tenamit chanchaneb jun tzu-

qul chi ha sa junaq sek (Salmo 115:15; Isaas 40:15).
Aban li Santil Hu naxye naq nach wank li Qaa-
wa [...] rikineb li nekexyaaba li xkaba chi ancha-
leb xchool. Aan naxbaanu li karu nekeraj eb li ne-
kepaabank re; narabi li xyaab xkuxeb ut naxkoleb
(Salmo 145:18, 19). Li raqal ain naxkut chiqu naq li
Nimajwal Yos nach wank chiqakatq ut nokoorabi wi
naqayaabasi li xkaba chi anchal qachool. Naqaban-
yoxi re li Jehoba naq nokooruuk chi tijok chiru!
2 Jokan naq, wi naqaj naq li Yos toorabi, tento naq
tootijoq jo chanru naraj Aan. Aban, chanru tqabaa-

nu ain wi inka naqanaw karu naxcholob li Santil Hu
chirix li tijok? Aajel ru xnawbal chanru tootijoq chi-
ru li Yos re naq tooxtenqa chi jilok chixkatq.
1, 2. Kaut tento xbanyoxinkil re li Yos naq nokooxkanab tijok chi-
ru ut kaut aajel ru xnawbal karu naxye li Santil Hu chirix li tijok?
165
Laj Yiibahom re li
choxachoch naraj
rabinkil li qatij
KAUT TENTO NAQ TOOTIJOQ CHIRU LI JEHOBA?

3 Li Jehoba naraj naq tooaatinaq rikin ut aan li
xbeen xyaalal naq nokootijok chiru. Li Santil Hu nax-
ye: Maaka kaaq re ru chiok wi eekauxl, junelik ban
cheqaxtesi sa roq ruq li Yos leepatzom rikin tijok ut
tzaamank, jowi rikin yoxink. Ut li tuqtuukil usilal
li nachalk rikin li Yos ut naxqax ru chixjunil li na-
leb, tixkuula leechool ut leekauxl rikin li Kristo Je-
sus (Filipenses 4:6, 7). Peyaal inka naqaj xtzeqtaa-
nankil li xboqom li Nimajwal Yos?
4 Jun chik xyaalal, tooruuq chi wank choq raamiiw
li Jehoba wi junelik nokootijok chiru. Li wankeb sa

amiiwil nekeraatina rib yalaq joqe ut inka yal naq
nekeraj jun li usilal. Ut naq nekexbaanu ain nani-
mank li xrahom chiribileb rib xbaan naq nekexye li
nekereeka ut li nekexkoxla. Jokan ajwi nakulmank
naq wanko choq ramiiw li Jehoba. Laaat ak xaatzol
3. Kaut tento tootijoq chiru li Jehoba?
4. Kaut nayeemank naq toowanq choq ramiiw li Jehoba wi junelik
nokootijok chiru?
sa li tasal hu ain naq li Santil Hu naaatinak chirix

li Jehoba ut li Rajom. Jokan naq, cholcho chaawu
naq li Yos yoyo. Wi nakattijok chiru li Jehoba tatruuq
xyeebal re chixjunil li nakaakoxla ut li nakaaweeka
ut tatruuq ajwi chi jilok chixkatq (Santiago 4:8).
CHANRU TOOTIJOQ RE NAQ LI YOS TOORABI?
5 Ma narabi li Yos chixjunileb li tij? Sa xkutankil
laj Isaias li Yos kixye reheb laj Israel li kexqet chaq
rib chiru: Us ta neketiq roq leetij, laain inka nawa-
bi, xbaan naq osojenaq sa kik leeruq: kajoeb li po-

yanam kekamsi! (Isaas 1:15). Li Yos trabi naq too-
tijoq wi naqabaanu li naxye qe.
6 Li xbeen xyaalal re naq li Yos toorabi: tento tqa-
paab naq yoyo li Yos (Marcos 11:24). Li Apostol Pa-

blo kixye: Wi maaka qapaabaal, inka naru naq li
Yos taasahoq xchool qikin, xbaan naq ani najilok chi
xkatq li Yos tento tixpaab naq wank li Yos ut aan nax-
qajkamuheb li nekesikok re (Hebreos 11:6). Aba-
nan, re naq kawaq qapaabal moko kaajwi tqanaw
naq wank li Yos, naq nokoorabi ut naq naxsume li
qatij. Li paabal nakutbesimank rikin li baanuhom.
Jokan naq, sa li qayuam tqakutbesi ma kaw li qapaa-
bal (Santiago 2:26).
7 Li xkab xyaalal re naq li Yos toorabi: tento naq
tootijoq chi anchal qachool ut tqakubsi qawankil.

Qilaq jun reheb xyaalal kaut tento tqakubsi qawan-
5. Chanru naqanaw naq li Jehoba inka narabi chixjunileb li tij?
6. Karu tento tqabaanu re naq li Yos toorabi ut chanru tqabaanu
ain?
7. a) Kaut tento tqakubsi qawankil naq nokootijok chiru li Jehoba?
b) Chanru tqakutbesi naq maaka qawankil ut naq yooko chi tijok
chi anchal qachool?
Li Qatij Nokooxtenqa chi Jilok Rikin li Yos 167
kil naq nokootijok chiru li Yos: naq eb li qas qiitzin

nekeaatinak rikin jun li awabej nekexkubsi xwan-
kil. Ma toja chik chiru li Jehoba inka tqabaanu
chi jokan, li Jehoba jwal nim xwankil (Salmo 138:6).
Li Santil Hu naxye naq li Jehoba, aan li Nimajwal

Yos (Genesis 17:1). Ut naq tootijoq chiru li Jehoba
tqakutbesi naq maaka qawankil chiru. Ut wi chol-
cho chiqu ain tootijoq chi anchal qachool ut inka
tqaye naabal sut jun ajwi li tij malaj li aatin (Mateo
6:7, 8).
8 Li rox xyaalal re naq li Yos toorabi: tento naq tqa-
baanu li yooko xtzaamankil sa li qatij. Qakoxlaq ain,

wi yooko xtzaamankil qawa re rajlal kutan, choo-
kanjelaq chi anchal qachool sa li qakanjel (Mateo 6:
11; 2 Tesalonicenses 3:10). Jokan ajwi, wi yooko chi
tijok chiru li Yos re naq inka tootaneq sa junaq li
maak, tento tqake reetal karu yooko xbaanunkil ut
karu yooko rilbal (Colosenses 3:5). Aban, moko kaaj
tawi ain naajmank re naq li Yos trabi li qatij. Jokan
naq qilaq wiib oxib li patzom chirix li tijok.
WIIB OXIB LI PATZOM CHIRIX LI TIJOK
9 Chiru ani tento tootijoq? Li Jesus kixkut chiruheb
li xtzolom naq jokain tetijoq: At qaYuwa li wan-
kat sa choxa (Mateo 6:9). Jokan naq, kaajwi chiru
li Jehoba tento tootijoq. Li Yos naraj naq tqanaw karu
xwankil li Jesus, li jun chiru. Sa li Tzolom 5 xqatzol
naq li Jehoba kixtaqla li Jesus arin sa Ruuchichoch
re xtojbal rix li maak ut li kamk (Juan 3:16; Roma-
nos 5:12). Ut kixxaqab ajwi li Jesus choq Xyuwail aj
8. Chanru tooruuq xyuaminkil li naqatzaama sa li qatij?
9. Chiru ani tento tootijoq ut sa xkaba ani?
Tij ut choq aj Raqol Aatin (Juan 5:22; Hebreos 6:20).

Li Santil Hu naxye naq tento tootijoq sa xkaba li Je-
sus. Jokan naq, li Jesus kixye: Laain li be, li yaal ut
li yuam. Maaani naxik rikin li Yuwabej, wi inka ta
sa inkaba (Juan 14:6). Re naq li Yos toorabi tento
naq tootijoq kaajwi chiru li Jehoba ut sa xkaba li Je-
sus.
10 Chanru tootijoq? Li Jehoba inka naxye chanru
tqake qib naq tootijoq chiru. Li Santil Hu naxye naq

yalaq chanru tooruuq chi tijok chiru li Yos; sa chun-

chu, sa kutzku, sa wiqwo malaj sa xaqxo (1 Croni-

cas 17:16; Nehemas 8:6; Daniel 6:10; Marcos 11:25).
Moko aajel ta ru naq tooeril chanru nokootijok, aban
aajel ru naq tootijoq chi anchal qachool. Naru nokoo-
tijok sa jas, yalaq bar, sa qakanjel malaj naq wanko
sa chaajkilal. Maare maaani tixke reetal naq yooko
chi tijok, aban li Jehoba yook chi qabinkil (Nehe-

mas 2:1-6).
11 Karu tqatzaama naq tootijoq? Li Santil Hu nax-
ye: Aan nokoorabi wi wank karu tqatzaama chiru

jo chanru naraj Aan (1 Juan 5:14). Jokan naq, ten-
to naq tootijoq jo chanru naraj li Yos. Li Jehoba
naraj naq tqaye re chixjunil li naqakul. Naq nokoo-
tijok chiru li Jehoba chanchan tawi yooko chi aati-
nak rikin jun li qamiiw. Naru tqate li qachool chi-
ru , malaj tqaye re chixjunil li naqeeka (Salmo
62:9 [62:8, Wy]). Jokan ajwi, tento tqatzaama li xsan-
til musiqej re naq tqabaanu li nawulak chiru (Lucas
11:13). Ut, tqatzaama naq tooxbeeresi re naq toona-
lebaq chius ut re naq tooxtenqa chi xkuybal eb li
10. Ma naxye li Santil Hu chanru tqake qib re tijok?
11. Karu tqatzaama naq tootijoq?
chaajkilal (Santiago 1:5). Naq nokoomaakobk tento

naq tqatzaama qakuybal chiru, sa xkaba li xkamik
li Jesus (Efesios 1:3, 7). Aban, aajel ru naq inka too-
tijoq kaajwi chiqix, tento ban tootijoq chirix li qajun-
kabal ut chirixeb li qech aj paabanel (Hechos 12:5;
Colosenses 4:12).
12 Naq tootijoq tento naq tqake xkulub li naraj li
Jehoba. Wank naabal xyaalal naq tqaloqoni ru ut

toobanyoxinq chiru chi anchal qachool (1 Cronicas
29:10-13). Sa Mateo 6:9-13 wank li tij li kixkut li Jesus
chiruheb li xtzolom. Li tij ain naxkut chiqu naq ten-
to xtzaamankil naq tsantobresiiq xkaba li Yos. Jokan
ajwi, tqatzaama naq tchalq li Xnimajwal Awabejilal
li Yos ut naq t-uxq li Rajom sa Ruuchichoch jo yook
chiuxmank sa choxa. Jo xqake reetal li Jesus xbeen-
wa kitijok chirix xkulub li Jehoba. Chirix chik aan
kitijok chirix li kixkoxla naq aajel ru. Jokan naq, wi
nokootijok xbeenwa chirix li naraj li Jehoba tqakut-
besi naq moko wanko xbeenwa chiru li Yos.
13 Chanruhaq xnajtil roq li qatij? Li Santil Hu inka
naxye chanruhaq xnajtil roq li qatij; li tqabaanu chi-

qajunqal malaj naq neketijok sa qakaba. Maaka nax-
ye chanruhaq xnajtil roq li qatij. Naq nokoowaak ka-
chin roq li qatij ut naq wanko qajunes maare najt roq
li qatij xbaan naq naqaye re li Yos chixjunil li naqa-
koxla (1 Samuel 1:12, 15). Sa xkutankil li Jesus wan-
keb najt roq li xtij kexbaanu, aban li Jesus inka ki-
wulak chiru xbaan naq kexbaanu yal re naq teileq
(Lucas 20:46, 47). Jokan ajwi li Jehoba inka nawulak
chiru naq jokan tqabaanu, naraj baan naq tootijoq
12. Chanru tqakutbesi sa li qatij naq li Jehoba wank xbeenwa
chiqu?
13. Karu naxye li Santil Hu chirix xnajtil roq li qatij?
chi anchal qachool. Ut a yaal bar wanko ut karu li

qachaajkilal jokanaq ajwi xnajtil roq li qatij.
14 Jarub sut tento tootijoq? Li Santil Hu naxye: Ju-
nelikaqex chi tijok ut junelik chextijoq (Romanos

12:12; 1 Tesalonicenses 5:17). Naq li Santil Hu naxye
naq junelik tootijoq moko naraj ta xyeebal naq inka
toowaaq ut inka toowarq xbaan tijok. Naraj ban
xyeebal naq rajlal toobanyoxinq ut tootzaamanq chi-
ru li Jehoba re naq tooxbeeres, tixkojob qachool ut
tixke qakuyum. Kajo xchaabilal li Jehoba! Li Jeho-
ba naraj naq junelik tootijoq chiru ut maaka naxye
chanruhaq xnajtil roq li qatij. Wi junelik nokootijok
chiru li Jehoba, tqakutbesi naq nawulak chiqu aati-
nak rikin.
15 Kaut tento tqaye jokan taxaq? Sa li Santil Hu
wankeb li eetalil li naxkutbesi naq tento tqaye jo-

kan taxaq naq nokooraqek chi tijok (1 Cronicas
16:36; Salmo 41:14 [41:13, Wy]). Wi naqaye jokan
taxaq naq wanko qajunes tqakutbesi naq xootijok
chi anchal qachool. Ut naq ani natijok sa qakaba ut
naqaye ajwi jokan taxaq, (sa jas malaj sa kawil ku-
xej), naqakutbesi naq xwulak chiqu li kipatzmank sa
li tij (1 Corintios 14:16).
CHANRU NAXSUME LI QATIJ LI YOS?
16 Ma naxsume tawi li qatij li Jehoba? Cholcho
chiqu naq li Jehoba narabi ut naxsume chixjunileb
li tij li naqabaanu chi anchal qachool (Salmo 65:3
[65:2, Wy]). Yalaq chanru naxsume li qatij li Jehoba.
14. Karu naraj xyeebal junelikaqex chi tijok ut karu li qosobtesin-
kil?
15. Kaut tento tqaye jokan taxaq naq nokooraqek chi tijok?
16. Karu cholcho chiqu naq nokootijok chiru li Yos?
17 Li Jehoba naroksiheb li xanjel ut eb li poyanam
li nekeloqonink re, re xsumenkil li qatij (Hebreos 1:

13, 14). Naq naabaleb li qas qiitzin neketijok chiru
li Yos xbaan naq nekeraj xtzolbal li naxkut li San-
til Hu, jun aj Testiiw re li Jehoba nawulak sa rocho-
chebre xtenqankileb. Ain naxkutbesi naq eb li anjel
nekexjolomi li kanjel re xpuktesinkil li Raatin li Yos
17. Kaut nayeemank naq li Yos naroksiheb li anjel ut eb li poyanam
re xsumenkil li qatij?
Yalaq joqe
nokoorabi li Yos
Li Jehoba naru naroksi
jun li qech aj paabanel
re xsumenkil li qatij
(Apocalipsis 14:6). Li
Jehoba naru naroksi
jun li qech aj paaba-
nel re naq tooxtenqa
naq wanko sa chaaj-
kilal ut chi jokan
naxsume ajwi li qa-
tij (Proverbios 12:25;
Santiago 2:16).
18 Jokan ajwi, li Je-
hoba naroksi li xsan-

til musiqej ut li San-
til Hu re xsumenkil
eb li tij. Naq nokootijok chirix junaq li qachaajki-
lal, li Jehoba naxkut chiqu karu tento tqabaanu ut li
xsantil musiqej naxkawresi qachool (2 Corintios 4:7).
Ut naq nokootijok chirix junaq li naleb, li Jehoba
maare tooxsume rikin li Santil Hu. Naru ajwi toox-
tenqa naq yooqo xtzolbal li Santil Hu qajunes malaj
saeb li tasal hu, jo li hu ain. Jokan ajwi, nokooxten-
qa rikineb li chutam malaj naq nekexke qanaleb li

cheekel winq (Galatas 6:1).
19 Maare tqakoxla naq li Jehoba nabayk chi xsu-
menkil li qatij. Aban, usta tbayq moko naraj ta xyee-

bal naq inka truuq xsumenkil. Qajultikaq naq li
Jehoba yaal re joqe ut chanru tixsume li qatij.
18. Chanru naroksi li Jehoba li xsantil musiqej ut li Santil Hu re xsu-
menkil li qatij?
19. Karu tento tqajultika wi naqakoxla naq li Jehoba nabayk qasu-
menkil?
173
Cholcho chiru karu naqaj ut chan-

ru tixke qe li yooko xtzaamankil re,
aban naxkanab naq tootzaamanq,
toosikoq ut tooboqoq (Lucas 11:
5-10). Ut wi jokan tqabaanu, tqakut-
besi naq yooko chi tijok chi anchal
qachool ut kaw li qapaabal. Maare
xootijok chirix junaq li chaajkilal ut
inka xaqake reetal chanru kixsume
li qatij li Jehoba. Usta li Jehoba inka
trisi li qachaajkilal aban tooxtenqa
chi xkuybal (Filipenses 4:13).
20 Nasahoq sa qachool xnawbal
naq li Jehoba wank chixkatqeb li

neketijok chiru jo naraj Aan (Salmo
145:18). Qakehaq qachool chi tijok chiru li Jehoba.
Ut wi jokan tqabaanu, sahaq sa qachool chi jilok
chixkatq li Yos.
20. Kaut tento naq tqake qachool chi tijok chiru li Yos?
Wi junelik nokootijok tooruuq chi jiloq chix-
katq li Jehoba (Santiago 4:8).
Re naq li Yos toorabi; tento naq tqakoxla naq
tooxsume, tootijoq chi anchal qachool ut tqa-
kubsi qawankil (Marcos 11:24).
Kaajwi chiru li Jehoba nokootijok ut sa xka-
ba li Jesus (Mateo 6:9; Juan 14:6).
Li Jehoba naroksiheb li anjel, li qech aj paa-
banel, li santil musiqej ut li Santil Hu re
xsumenkil li qatij (Salmo 65:3 [65:2, Wy]).
TZOLOM 18
Li Nekesubek sa Ha Wankeb

Chixkatq li Yos
Chanru nauxmank li subek sa ha?
Karu tento taabaanu re naq tatsubeq sa ha?
Chanru taaqaxtesi laayuam chiru li Yos?
Kaut nakaawaj subek sa ha?
SA XKUTANKILEB li Apostol, jun li winq aj Etiopia kixye:

Arin wank ha. Karu taaramoq chiwu xkubik inha?. Laj
Felipe, jun laj kanjel chiru li Yos, kixkut rikin li Santil Hu
naq li Jesus aan li Sikbil Ru xbaan li Yos. Naq li winq kix-
tzol li naxye li Santil Hu, kisahok sa xchool ut kixpatz
subek sa ha (Hechos 8:26-36).
1. Kaut li winq aj Etiopia kiraj
subek sa ha?
Li Nekesubek sa Ha Wankeb Chixkatq li Yos 175
2 Wi ak xaatzol li wuqlaju chi tzolom rikin junaq laj
Testiiw re li Jehoba maare nakaakoxla ajwi: Karu nara-

mok chiwu xsubal wib sa ha?. Laaat ak xaatzol naq eb
li qas qiitzin tewanq chi junelik sa li Sahilal Naajej arin

sa Ruuchichoch (Isaas 65:21-25; Apocalipsis 21:3, 4). Ut
ak xaatzol naq eb li kamenaq maaka chik nekexbaanu
ut maaka chik nekereeka ut naq tewakliiq wi chik chi

yoyo (Eclesiastes 9:5; Juan 5:28, 29). Wi ak nakatwulak
saeb li xchutam laj Testiiw re li Jehoba maare xaake ree-
tal naq aaneb nekexyuami li tzaqal paabal (Juan 13:35).
Ut laaat maare ak yookat ajwi chi jilok chixkatq li Jeho-
ba.
3 Chanru taakutbesi naq nakaawaj kanjelak chiru li
Yos? Li Jesus kixye reheb li xtzolom: Ayuqex bi, ut

kehomaqeb choq intzolom chixjunileb li tenamit [ut]
teekubsiheb xha (Mateo 28:19). Li Jesus kixkanab jun
chaabil eetalil naq kisubek sa ha. Naq kixbaanu ain, ki-
subek chixjunil li xtibel sa ha ut inka yal kitzuqek chi
ha sa xjolom (Mateo 3:16).
4 Chixjunileb li nekeraj wank chixkatq li Jehoba tento
naq tesubeq rubel ha. Naq nokoosubek sa ha naqakut-

besi naq naqaj kanjelak chiru li Yos ut naq sa sa qachool
chi xbaanunkil li Rajom (Salmo 40:8, 9 [40:7, 8, Wy]).
Aban, karu tento texbaanu li nekeraj subek sa ha?
TENTO NAQ TAANAW LI YAAL UT TATPAABANQ
5Laaat ak yookat xbaanunkil li xbeen naleb re naq
tatsubeq sa ha. Ak yookat xtzolbal li naxkut li Santil
Hu chirix li Jehoba ut li Jesus, aban toj wank li naleb
2. Kaut us raj naq taakoxla xsubal aawib sa ha?
3. a) Karu li kanjel kixke li Jesus reheb li xtzolom? b) Chanru ne-
kesubek sa ha laj paabanel?
4. Karu naqakutbesi naq nokoosubek sa ha?
5. a) Karu tento taabaanu xbeenwa re naq tatsubeq sa ha? b) Kaut
aajel ru naq maajun reheb li chutam taakol?
tento taatzol (Juan 17:3). Eb li tzaqal aj paabanel nekeraj

xtawbal karu tzaqal li Rajom li Yos (Colosenses 1:9). Ut li
xchutameb laj Testiiw re li Jehoba naru ttenqanq aawe
chi xtawbal ain. Jokan naq, maajunwa tkoleb li chutam
(Hebreos 10:24, 25). Wi junelik nakatwulak saeb li chu-
tam, tnimanq laanawom chirix li Yos.
6 Re naq tatsubeq sa ha moko aajel ta ru naq taanaw
chixjunil li wank sa li Santil Hu. Jo kixkul li winq aj Etio-

pia usta ak wank bayaq xnawom chirix li Santil Hu kiraj
naq ttenqaaq (Hechos 8:30, 31). Toj wank naabal li na-
leb tento taatzol, li tzolok chirix li Yos maajoqe naraqek

(Eclesiastes 3:11). Abanan, re naq tatsubeq sa ha tento
naq taanaw ut taapaab li yookat xtzolbal sa li Santil Hu
(Hebreos 5:12). Jo xnawbal chanru wankeb li kamenaq,
karu xwankil li xkaba li Yos ut li Xnimajwal Awabejilal.
7 Abanan, moko kaaj tawi tqatzol li naxye li Santil Hu,
xbaan naq wi maaka qapaabal, inka naru naq li Yos taa-

sahoq xchool qikin (Hebreos 11:6). Li Santil Hu naxye
naq eb laj Korinto kerabi li Raatin li Yos, keok chi paa-
bank ut kekubsiik xha (Hechos 18:8). Ut laaat naru na-
kaakul ajwi chi jokan. Naq ak xaatzol li naxkut li Raatin
li Yos, laaat tento raj taapaab naq li Yos kimusiqank re li
Santil Hu, taapaab naq tixbaanu jonimal naxyeechii ut
taapaab ajwi naq tooxkol sa xkaba li xkamik li Jesus (Jo-

sue 23:14; Hechos 4:12; 2 Timoteo 3:16, 17).
KE CHI NAWEK LI NAXYE LI SANTIL HU
8 Naq yooq chi kiik laapaabal, taake aachool chi xkut-

bal li yookat xtzolbal sa li Santil Hu (Jeremas 20:9). Ut
inka taakanab aatinak chirix li Yos ut li Rajom (2 Corin-
tios 4:13).
6. Jonimal tento taanaw chirix li Santil Hu re naq tatsubeq sa ha?
7. Karu raj cholchooq chaawu naq ak xaatzol li naxkut li Santil Hu?
8. Karu taatenqanq aawe chi aatinak chirix li Yos?
9 Us raj naq taaseeraqi li yookat xtzolbal sa li Santil
Hu reheb laawamiiw, laawechkabal ut laawech aj kanjel,

aban taabaanu sa tuulanil. Ut maare moqon chik taawaj
xpuktesinkil li Raatin li Yos rochbeeneb laj Testiiw re li
Jehoba. Wi nakaawaj xpuktesinkil li Raatin li Yos, naru
nakaaye re laj Testiiw li yook chaatzolbal chirix li Santil
Hu. Wi laj Testiiw ain tixke reetal naq yookat xyuamin-
kil li naxye li Santil Hu, tixye re jun reheb li cheekel winq
re naq aan tixkuub joqe teechutub eerib rikin wiib li
cheekel winq.
10 Ut naq texaatinaq rikineb, taanaweb ru chius li ne-
kekamok be sa li chuut (Hechos 20:28; 1 Pedro 5:2, 3).

Eb li cheekel winq ain texke reetal ma nakaapaab ut
nakaataw ru li naxye li Santil Hu, ma yookat xyuamin-
kil ut ma nakaawaj wank choq aj Testiiw re li Jehoba. Wi
jokan yookat xbaanunkil, texye aawe naq tatruuq
xpuktesinkil li Raatin li Yos, usta maaji nakatsubek sa
ha.
11 Maare eb li cheekel winq texke reetal naq junaq li
poyanam inka truuq chi xik xpuktesinkil li Raatin li Yos

rochbeeneb laj Testiiw re li Jehoba, xbaan naq toj yook
xyuaminkil junaq li naleb li inka nawulak chiru li Yos.
Wi saq ru laayuam, tatruuq xpuktesinkil li Raatin li Yos
usta maaji nakatsubek sa ha. Inka yooqat chi maakobk
sa muqmu jo li kalaak, li muxuk ib malaj roksinkil li ban

li nakanobresink u (droga) (1 Corintios 6:9, 10; Galatas 5:
19-21).
CHAAYOT AACHOOL UT CHAAJAL AANALEB
12 Wi nakaawaj subek sa ha, toj wank li naleb tento
9, 10. a) Chiruheb ani xbeenwa taaseeraqi li Raatin li Yos? b) Karu
tento taabaanu wi nakaawaj xpuktesinkil li Raatin li Yos?
11. Karu li naleb tento tixkanab xbaanunkil junaq li qas qiitzin wi
naraj xpuktesinkil li Raatin li Yos rochbeeneb laj Testiiw re li Jehoba?
12. Kaut aajel ru naq tqayot qachool chiru li Yos?
taabaanu. Li Apostol Pedro kixye: Yotomaq bi eechool

ut jalomaq eekauxl re naq tekuymanq tesachmanq lee-
maak (Hechos 3:19). Naq laj maak naxyot xchool chi-
ru li Yos naxkutbesi naq inka chik naraj xbaanunkil li
yiibru aj naleb. Aban, moko kaaj tawi li nekexmux ri-
beb tento texyot xchool, tento texbaanu ajwi li inka
yookeb xmuxbal li xyuam. Aban kaut? Qajultikaq naq
chiqajunilo aj maak, jokan naq naajmank naq li Yos tix-
kuy tixsach qamaak (Romanos 3:23; 5:12). Naq toj maa-
ji nakat-ok chi tzolok chirix li Santil Hu; inka nakaanaw
karu li Rajom li Yos. Jokan naq inka nakaabaanu li naraj
li Yos. Jo xaake reetal, tento naq chiqajunilo tqayot qa-
chool chiru li Yos.
13 Li nekesubek sa ha, xbeenwa nekexyot xchool ut
chirix chik aan nekexjal xnaleb. Li naxjal xnaleb, na-ok

chi xbaanunkil li nawulak chiru li Yos. Jokan naq laj
maak narahok sa xchool ut naxtzeqtaana li yiibru aj na-
leb. Ut naq ak xjal xnaleb tixke xchool chi xbaanunkil li
us. Jokan naq, wi naqaj subek sa ha tento naq tqayot
qachool ut tqajal qanaleb.
CHAAQAXTESI LAAYUAM CHIRU LI YOS
14 Jokan ajwi re naq tatsubeq sa ha, tento taaqaxtesi
laayuam chiru li Jehoba.
15 Chanru naqaxtesimank li yuam chiru li Yos? Naqa-
qaxtesi li qayuam re li Jehoba naq nokootijok chiru ut

naqaye re, naq kaaj chik Aan tqaloqoni ru sa li qayuam
(Deuteronomio 6:15). Aban, kaut naq eb li qas qiitzin
nekexqaxtesi li xyuam chiru li Yos? Qilaq jun li eetalil:
naq jun li winq nawulak chiru jun li ixqaal, traj xnaw-
13. Karu naxbaanu li naxjal xnaleb?
14. Karu chik tento taabaanu re naq tatsubeq sa ha?
15, 16. Chanru naqaxtesimank li yuam chiru li Yos ut karu tten-
qanq qe chi xbaanunkil?
bal ru. Wi junelik naaatinak rikin, tixnaw ru chius ut

t-oq xraabal chi anchal xchool. Ut moqon chik tsumlaaq
rikin. Usta cholcho chiru naq li sumlaak naxkam chaq
naabal li kanjel, aban nasumlaak xbaan naq naxra li ix-
qaal chi anchal xchool.
16 Naq naqanaw ani li Jehoba, naqara chi anchal qa-
chool ut naqaj kanjelak chiru. Li naraj xtaqeenkil li Jesus

inka tixkoxla rib (Marcos 8:34). Naqakutbesi naq inka
naqakoxla qib naq inka naqasik xbeenwa li naqaj, naqa-
ke ban qachool chi xbaanunkil li naraj li Yos. Wi nakaa-
waj subek sa ha, tento naq cholchooq chaawu naq maa-
junwa taakanab xbaanunkil li Rajom li Jehoba (1 Pedro
4:2).
MATXUWAK XQAXTESINKIL LAAYUAM RE LI YOS
17 Wankeb li qas qiitzin inka nekeraj xqaxtesinkil li
xyuam chiru li Jehoba xbaan naq nekexkoxla naq chaaj

xbaanunkil li naraj li Yos. Nekexuwak xyeebal re li Yos
li yookeb xbaanunkil. Nekexkoxla naq maare texchina
xchool li Jehoba wi temaakobq chiru.
18 Naq tnimanq laarahom chirix li Jehoba, taawaj
xqaxtesinkil laayuam chiru ut taake ajwi aachool chi

xbaanunkil li xaaye re naq xaaqaxtesi laayuam chi-

ru (Eclesiastes 5:4). Naq ak xaaqaxtesi laayuam chiru li
Jehoba, taawaj xbaanunkil jo chanru xkulub li Qaawa,
[ut] tzaqal jo nawulak chiru [Aan] (Colosenses 1:10). Wi
nakaara li Yos, inka chaajkaq chaawu xbaanunkil li Ra-
jom, jo kixye li Apostol Juan: Aan ain li xraabal li Yos:
naq chiqapaab eb li xchaqrab. Ut eb li xchaqrab moko
aaleb ta (1 Juan 5:3).
19 Li Yos inka naxye naq li tixqaxtesi li xyuam
17. Kaut wankeb inka nekeraj xqaxtesinkil li xyuam chiru li Yos?

18. Karu taatenqanq aawe chi xqaxtesinkil laayuam chiru li Jehoba?
19. Kaut inka tatxuwaq chi xqaxtesinkil laayuam chiru li Yos?
Wi nakaawaj subek sa
ha, xbeenwa taatzol li
naxkut li Santil Hu
Laapaabal t-eekasinq
aawe chi aatinak
chirix li Yos
chiru, maajunwa tpaltoq.

Li Jehoba naxnaw chanru
yoobtesinbilo, jokan naq
inka naxpatz qe li inka nokooruuk xbaanunkil (Salmo
103:14). Li Yos tatxtenqa chi anchal xchool xbaan naq

naraj naq us wanqat (Isaas 41:10). Jokan naq li Yos tix-
tiikobresi laabe wi kojko aachool rikin (Proverbios 3:
5, 6).
LI SUBEK SA HA NAXKUTBESI NAQ
XAAQAXTESI LAAYUAM CHIRU LI YOS
20 Ut naq ak xaataw ru li naleb ain, maare taawaj chik
20. Kaut naq moko kaajwi laaat tatnawoq re naq xaaqaxtesi laa-
yuam chiru li Jehoba?
tijok aajunes re xyeebal re li Jehoba naq taaqaxtesi laa-

yuam chiru. Li nekexra li Yos toj wank jun chik li naleb
nekexbaanu. Li Santil Hu naxye: Li nacholobank xyaa-
lal rikin xtzuumal re, aan taakoleq (Romanos 10:10).
Aban, chanru nabaanumank ain?
21 Taaye re jun reheb li cheekel winq, li nekekamok
be saeb li chuut naq nakaawaj subek sa ha. Li cheekel

21, 22. Chanru taakutbesi xyaalal laapaabal rikin xtzuumal aawe?
Ma xattijok re
xqaxtesinkil laayuam Naq nokoosubek sa
chiru li Yos? ha chanchan tawi
xookamk, xbaan
naq xqatzeqtaana
chixjunil li xqabaanu
chaq, ut xoook
xbaanunkil li
Rajom li Yos
winq ain tixye re wiib oxib li cheekel winq re naq

texbaanu li patzom aawe chirix li Santil Hu. Wi eb li
cheekel winq ain texke reetal naq nakaanaw li naxye
li Santil Hu, texye aawe naq tatsubeq sa ha sa li nim-
la chutam.1 Sa li xhoonal li subek sa ha nacholoba-
mank xyaalal ain sa jun li seeraq. Ut naq naraqek li
seeraq chirix li subek sa ha, laj cholobanel naxbaanu
wiib li patzom ut eb li tesubeq sa ha texsume li pa-
tzom chi kaw ut chi anchaleb xchool. Chi jokan nekex-
kutbesi naq xexcholob xyaalal li xpaabal rikin xtzuu-
mal reheb.
22 Naq tatsubeq sa ha, taakutbesi naq ak xaaqaxte-
si laayuam chiru li Yos ut naq laaat chik aj Testiiw re li

Jehoba. Eb li nekexqaxtesi li xyuam chiru li Yos, neke-
subek li xtibel sa ha.
KARU XYAALAL LI SUBEK SA HA?
23 Li Jesus kixye naq eb li xtzolom tesubeq sa ha
sa xkaba li Yuwabej, li Kajolbej ut li Santil Musiqej
(Mateo 28:19). Jokan naq li nekesubek sa ha, nekex-
naw chi tzaqal karu xwankil li Jehoba ut li Jesus (Sal-
mo 83:19 [83:18, NM ]; Mateo 28:18). Ut, cholcho ajwi
chiruheb naq li santil musiqej aan li metzew li naroksi

li Yos re xbaanunkil li Rajom (Galatas 5:22, 23; 2 Pedro
1:21).
24 Wank tzaqal xyaalal li subek sa ha, maawa yal
xchikbal qib rubel ha. Naq tatsubeq sa ha chanchan

tawi xatkamk, xbaan naq xaatzeqtaana chixjunil li
1 Rajlal chihab nawank li subek sa ha saeb li nimla chutam li
nekexbaanu eb laj Testiiw re li Jehoba.
23. Karu xyaalal li subek sa ha sa xkaba li Yuwabej, li Kajolbej
ut li santil musiqej ?
24, 25. a) Karu reetalil li subek sa ha? b) Karu li patzom twanq
xsumenkil sa li jun chik tzolom?
xaabaanu chaq naq toj maaji nakat-ok chi tzolok chirix

li Santil Hu. Ut, naq nakat-elk sa ha chanchan tawi xat-
yolaak re xbaanunkil li Rajom li Yos. Maajunwa tsachq
sa qachool naq xqaqaxtesi qayuam chiru li Jehoba ut
maawa chiru junaq winq, junaq kanjel, junaq naleb
malaj chiru junaq molam. Naq naqaqaxtesi li qayuam
re li Yos ut naqasub qib sa ha nokoook chi wank choq
ramiiw li Jehoba (Salmo 25:14).
25 Aban li subek sa ha moko nakamok ta chaq re li
kolba ib, jokan naq li Apostol Pablo kixye: Chexkan-

jelaq chi kaw chirix leekolbal chi wanq eexiw ut tex-
siksotq (Filipenses 2:12). Naq nokoosubek sa ha, no-
koook chi jilok chixkatq li Yos. Aban, chanru toowanq
chi junelik chixkatq li Yos ut tookanaaq sa li xrahom?
Sa li jun chik tzolom tqatzol ain.
Li subek sa ha moko nabaanumank ta ri-
kin jun tzuqul chi ha, nachikmank
ban chixjunil li tibelej sa ha (Mateo 3:16).
Li naraj subek sa ha, tento tixnaw ut tix-
paab li naxkut li Santil Hu, tixyot xchool,
tixjal xnaleb ut tixqaxtesi li xyuam chiru li
Yos (Juan 17:3; Hechos 3:19; 18:8).
Li naraj xqaxtesinkil li xyuam chiru li
Jehoba, tento naq inka tixkoxla rib, jo kex-
baanu chaq li xtzolom li Jesus (Marcos
8:34).
Naq junaq nasubek sa ha chanchan tawi
xkamk, xbaan naq xtzeqtaana chixjunil li
xbaanu chaq, ut nayolaak re xbaanunkil li
Rajom li Yos (1 Pedro 4:2).
TZOLOM 19
Chatwanq Junelik sa

li Xrahom li Yos
Karu naraj xyeebal xraabal li Yos?
Karu tqabaanu re naq toowanq
sa li xrahom li Yos?
Chanru narosobtesi li Jehoba
li wankeb sa li xrahom?
Ut laaat, QAKOXLAQ naq xat-elk sa be chi rajsin-

ma taasik kil aawu. Yookat chi beek naq naok chi
li Jehoba re moyk li choxa ut naok ajwi chi replok li
xkolbal kaaq. Chirix chik aan nachalk li mama
aawib? hab sa aabeen. Naq taawil ain tat-oq chi
xsikbal bar taakol aawib, toja naq taawil
jun li muhebaal chire li be. Peyaal naq
tsahoq sa laachool xtawbal li naaj ain?
2 Xiwxiw ru li qayuam xbaan naq
xnumtaak li maausilal sa xbeen li Ruu-

chichoch. Aban, ma wank tawi junaq li
naajej barwi tqakol qib? Li Santil Hu
naxye: Ye re li Qaawa: At aj kolol we,
at insaqoonak, at inYos li kojko wi lin-
chool! (Salmo 91:2).
3 Li Jehoba li kiyoobtesink re li choxa-
choch naru nakolok qe. Kajo rusilal naq

li Jehoba nokooxkol chiru li maausilal!
1, 2. Bar naru tqataw qakolbal?
3. Karu tento tqabaanu re naq tooruuq xkolbal
qib rikin li Jehoba?
Chatwanq Junelik sa li Xrahom li Yos 185
Li Jehoba nim xwankil chiru yalaq karu ut chiru yalaq

ani. Twulaq xkutankil naq li Jehoba trisi chixjunil li rahi-
lal li wank sa xbeen li Ruuchichoch. Aban, chanru tqataw
xkolbal qib rikin li Jehoba? Tento naq tqakojob qachool
rikin li Jehoba. Li Santil Hu naxye: Kanaaqex sa xrahom
li Yos (Judas 21). Jokan naq, inka tqakanab xraabal li Yos
ut wank chixkatq. Wi tqabaanu ain li Jehoba junelik toox-
kol. Aban, chanru toowanq choq ramiiw li Yos?
CHAARA LI YOS JO NAKATXRA AAN
4 Li Jehoba naroksi jalan jalanq li naleb re xkutbesinkil
naq nokooxra. Xjultikankil naq li Yos nokooxra tooxten-
qa chi wank junelik chixkatq. Qilaq eb li naleb ain. Sa
li tasal hu ain xaatzol naq li Yos kixyiib li Ruuchichoch
re naq sahaq sa qachool. Sa li Ruuchichoch wank naabal
li tzakahemq, li ha, ru li awimq, li xul ut li chinausil naa-
jej. Jokan ajwi, xaatzol naq li Yos kimusiqank re li Santil
Hu, ut chisa naxcholob chanru xkaba ut xnaleb li Yos. Li
Santil Hu naxcholob ajwi naq li Yos kixtaqla chaq li Ra-
lal sa Ruuchichoch ut kixkanab naq trahobtesiik ut tkam-
siiq sa qakaba (Juan 3:16). Sa xkaba li nimla maatan ain,
tooruuq xkulbal chixjunil li osobtesink li naxyeechii qe li
Yos.
5 Li osobtesink ain tchalq sa xkaba li Xnimajwal Awa-
bejilal li Yos sa ruq li Jesus. Li Awabejilal ain chi seeb tri-
si li rahilal ut tixchinausa chixjunil li Ruuchichoch. Naq
tkulmanq chixjunil ain, sahaq sa qachool ut toowanq
chik sa tuqtuukilal! (Proverbios 2:21.) Usta maaji nachalk
li nimla kutan ain, li Yos inka naxkanab qatenqankil ri-
kin li xchaqrab re naq us toowanq. Li Jehoba naxkanab
naq tootijoq chiru re naq tooruuq chi aatinak rikin chi an-
chal qachool. Ain wiib oxib reheb li maatan li naxke qe li
Yos re xkutbesinkil naq nokooxra.
4, 5. Chanru naxkutbesi li Jehoba naq nokooxra?
Karu Tzaqal Naxcholob li Santil Hu?
6 Us raj naq taakoxla ain:
Chanru tinkutbesi naq ox-

loq chiwu li xrahom li Jeho-
ba?. Maare wankeb texkox-
la: Tento naq tinra li Jehoba.
Ma jokan ajwi nakaakoxla
laaat? Li Jesus kixye naq li xni-
mal ru chaqrab aan: Xraabal li
Qaawa chi anchal li qachool, chi anchal qaanm ut chi an-
chal qakauxl (Mateo 22:37). Laaat ak xaatzol naabal chi-
rix li Yos jokan naq maare cholcho chaawu naq tento xraa-
bal li Jehoba. Abanan re xraabal li Jehoba chi anchal li
qaanm, chi anchal qachool ut chi anchal qakauxl, moko
tzaqal ta rikin reekankil naq naqara.
7 Li Santil Hu naxkut naq moko kaaj tawi tqeeka naq
naqara li Jehoba, tento ban tqake chi kiik li qarahom chi-

rix. Re xtawbal ru chius ain, qilaq jun li eetalil: wi taa-
waj junaq aamansaan, peyaal naq inka raj taawulaq chaa-
wu naq texke aawe kaajwi xnaq li mansaan? Yaal naq
li xnaq nakanjelak re naq tkiiq xcheul li mansaan. Aban
laaat inka nakaawaj xnaq li mansaan, nakaawaj ban li ru.
Jo nakulmank rikin li mansaan, tento naq tkiiq ajwi li qa-
rahom chirix li Jehoba ut tixke li ru. Li Santil Hu naxye:
Aan ain li xraabal li Yos: naq chiqapaab eb li xchaqrab.
Ut eb li xchaqrab moko aaleb ta. Ain naraj xyeebal naq
li xchaqrab li Yos moko chaaj ta xpaabankil (1 Juan 5:3).
Jokan naq li narahok re chi tzaqal li Yos, tento naq tixkut-
besi rikin li xbaanuhom (Mateo 7:16-20).
8 Naqakutbesi naq naqara li Yos, naq naqapaab ut naq
naqabaanu li naxye li Raatin. Li xchaqrab li Yos moko

chaaj ta xpaabankil, nokooxtenqa ban xtawbal li sahil
6. Chanru taakutbesi naq oxloq chaawu li xrahom li Yos?
7. Ma tzaqal reekankil naq naqara li Yos? Cholob kaut nakaaye aan.
8, 9. Chanru naqakutbesi naq naqara li Yos ut naq naqabanyoxi re
li naxke qe?

choolejil (Isaas 48:17, 18). Naq naqakanab naq li Jehoba
nokooxbeeresi, naqakutbesi naq oxloq chiqu li naxke qe.
Abanan, moko chixjunileb ta nekebanyoxink chiru li Yos.
Laao inka naqaj xkambal qe rikineb li inka kebanyo-
xink chiru li Jesus. Qilaq jun li eetalil: sa jun kutan li Jesus
kixkirtasi lajeeb chi winq saqlepeb rix, aban jun ajwi ki-
banyoxink (Lucas 17:12-17). Us raj naq tqakam qe rikin li
kibanyoxink, ut inka rikin li beleeb li inka kebanyoxink
chiru li Jesus.
9 Aban, bar wank reheb li xchaqrab li Jehoba tento tqa-
paab? Qilaq wi chik wiib oxib reheb li xchaqrab li Yos li

wank sa li tasal hu ain. Xbaan naq xpaabankil li xchaqrab
li Yos tooxtenqa chi wank junelik sa li xrahom.
MAAKANAB JILOK CHIXKATQ LI JEHOBA
10 Xnawbal ru chius li Jehoba tooxtenqa chi jilok chi-
xkatq, jokan naq us raj naq maajunwa tqakanab xnawbal
10. Kaut aajel ru naq inka tqakanab tzolok chirix
li Jehoba?
Xraabal li Jehoba chanchan li xaml,

tento xkeebal xsiul re naq inka tchupq
ru. Qilaq jun li eetalil: koxla naq wankat sa kiche ut jwal
ke ru li qoqyink, jokan naq xaaloch li xaml re naq tatqi-
xinq chiru. Peyaal naq inka raj taakanab xkeebal xsiul li
xaml? Aban wi taakanab chi chupk naru tatkamq xbaan
ke. Jo chanru nakulmank rikin li si, xtzolbal li naxkut li
Santil Hu tooxtenqa chi xraabal junelik li Jehoba (Prover-
bios 2:1-5).
11 Li Jesus kiraj naq eb li xtzolom maajunwa texkanab
xraabal li Jehoba ut li Raatin li Yos. Naq li Jesus kiwakliik

wi chik chi yoyo kixcholob chiru wiib reheb li xtzolom
naq kitzaqlok chirix li kixye chaq li Yos. Jokan naq, mo-
qon chik eb li xtzolom li Jesus kexye: Naxamnak li qa-
chool naq yo chaq chi qaatinankil sa be ut yook xcholo-
bankil chiqu li Santil Hu (Lucas 24:32).
12 Ut laaat, naq yookat chaq xtzolbal li naxkut li San-
til Hu, maare naxamnak ajwi laachool naq xat-ok reekan-

kil naq nakaara li Yos. Naabaleb xereeka ajwi ain. Aban
chaaj wank junelik sa li xrahom li Yos ut xbaanunkil naq
tkiiq. Inka naqaj xkulbal li kixye li Jesus naq taakehoq
li rahok sa xchool li xkihaleb li tenamit (Mateo 24:12).
Aban, karu tento taabaanu re naq maajunwa taakanab
xraabal li Jehoba ut xpaabankil li naxye li Santil Hu?
13 Maakanab tzolok chirix li Jehoba ut li Jesus (Juan
17:3). Naq yooqat xtzolbal xsa li Santil Hu, koxla ain:

Karu naxkut chiwu li Santil Hu chirix li Jehoba? Ut, ma
yook intenqankil li yookin xtzolbal re naq tinra li Yos chi
anchal li waanm ut chi anchal linkauxl? (Salmo 119:97).
Maajunwa tchupq laarahom chirix li Jehoba wi nakaake
aachool chi xkoxlankil li yookat xtzolbal sa li Santil Hu.
11. Karu kexye li xtzolom li Jesus naq kecholobaak chiru li Raatin
li Yos?
12, 13. a) Chanru wank li xrahom li qas qiitzin chirix li Yos ut li
Santil Hu? b) Karu tento tqabaanu re naq maajunwa tchupq li qa-
rahom chirix li Yos?
14 Re naq inka tchupq li qarahom chirix li Jehoba maa-
junwa tqakanab aatinak rikin (1 Tesalonicenses 5:17). Sa

li Tzolom 17 xqil naq li Yos kixke qe jun li maatan: li tijok.
Naqara qib chiqibil qib naq maajunwa naqakanab aatinak
rikineb li qamiiw ut naq maaka naqamuq chiruheb. Jo-
kan ajwi, toowanq choq ramiiw li Jehoba wi junelik no-
kootijok chiru. Aban, inka tqaye naabal sut jun ajwi li
aatin malaj li tij, tento ban tooaatinaq rikin li Jehoba, jo
naxbaanu jun li chinaal rikin xyuwa. Usta oxloq chiqu
aatinak rikin li Jehoba, naru tqaye re chi anchal qachool
chixjunil li naqeeka (Salmo 62:9 [62:8, Wy]). Wi naqaj xlo-
qoninkil li Yos, tento naq tqatzol xsa li Santil Hu ut tooti-
joq chiru chi anchal qachool. Ain ttenqanq qe chi wank
junelik sa li xrahom.
XLOQONINKIL LI YOS NAXKE XSAHIL QACHOOL
15 Naq wanko qajunes naqaloqoni ajwi li Yos, ain na-
qabaanu naq naqatzol xsa li Santil Hu ut naq nokootijok

chiru li Yos. Ut naq wanko sa komonil nokooaatinak chi-
rix li qapaabal. Ut laaat, ma ak yookat xseeraqinkil li nax-
kut li Santil Hu? Maare ak yookat xbaanunkil li chaabil
kanjel ain (Lucas 1:74). Naq nokooaatinak chirix li na-
qatzol sa li Santil Hu yooko xbaanunkil li kanjel li tene-
banbil sa xbeeneb li tzaqal aj paabanel: xpuktesinkil li
chaabil esilal chirix li Xnimajwal Awabejilal li Yos (Mateo
24:14; 28:19, 20).
16 Oxloq chiru li Apostol Pablo xpuktesinkil li Raatin li
Yos, jokan naq kixye naq li kanjel ain jun nimla maatan
(2 Corintios 4:7). Jwal chaabil aatinak chirix li Jehoba ut li
Rajom xbaan naq yooko chi kanjelak chiru laj Eechal Re li
choxachoch ut naxkam chaq li osobtesink. Naq nokooaa-
tinak chirix li Santil Hu, naqatenqaheb li poyanam chi
14. Kaut tento naq tootijoq re naq junelik tqara li Jehoba?
15, 16. Kaut xpuktesinkil li Raatin li Yos aan jun chaabil kanjel ut
jun nimla maatan?
xnawbal ru li Yos ut chi xtawbal li be li nakamok sa li ju-

nelik yuam. Jokan naq, ma wank tawi junaq chik li kanjel
li tixsahobresi qachool? Aatinak chirix li Jehoba ut li Raa-
tin naxkawubresi li qapaabal ut nakiik li qarahom chirix li
Yos. Oxloq chiru li Jehoba naq naqake qachool chi kanje-
Li Jehoba naraj naq taataw
li tzaqal yuam. Ut laaat,
ma taataw li yuam ain?
lak chiru (Hebreos 6:10). Wi junelik yooqo xbaanunkil li

kanjel ain maajunwa tqakanab xraabal li Yos (1 Corintios
15:58).
17 Us xjultikankil naq aajel ru xpuktesinkil li Xnimajwal
Awabejilal li Yos saeb li qakutan. Kaut aajel ru xbaanun-

kil li kanjel ain? Xbaan naq li Santil Hu naxye: Xnachok
chaq li xnimla kutankil li Qaawa [Jehoba]; ak xseebank

ut nach chik wank (Sofonas 1:14). Yook chaq chi nachok
xkutankil naq li Jehoba tixsach chixjunil li maausilal sa
xbeen li Ruuchichoch. Jokan naq, aajel ru naq chixjuni-
leb texnaw ain! Tento naq cholchooq chiruheb naq anaq-
wan xqehil naq texpaab li Jehoba, li Nimajwal Yos. Jokan
ajwi, cholchooq chiruheb naq li rosojik ak xaqxo xkutan-
kil naq tkulmanq, us ta tbayq (Habacuc 2:3).
18 Li Jehoba naraj naq tqaloqoni ru sa komonil ut sa
xyanqeb li tzaqal aj paabanel. Jokan naq li Santil Hu

naxye: Chiqilaq qib chiqibil qib re xkeebal xkawub qa-
chool chi rahok jowi chi xbaanunkil li chaabil kanjel. Mi-
qakanab li qachutam: wankeb kaynaqeb xbaanunkil chi
jokan. Qawaklesihaq ban qachool chiqibil qib, ut qaxal
chik anaqwan naq nekeril naq yo chaq chi nachok li Ku-
tan (Hebreos 10:24, 25). Naq nokoowulak saeb li qachu-
tam naqake xloqal li Yos ut naqakawresi qachool chiqibil
qib.
19 Naq nokoochutlaak rikineb li qech aj paabanel, na-
qatzol xraabal qib chiqibil qib. Li Jehoba naril xchaabi-

lal li qanaleb. Jokan naq, wi tqakam qe rikin li Jehoba
tqil xchaabilal ru li xnalebeb li qech aj paabanel. Qajul-
tikaq naq eb li qech aj paabanel eb aj maak jokan naq
naru temaakobq chiqu. Moko chiqajunilo ta naqataw ru
17. Kaut aajel ru xpuktesinkil li Raatin li Yos?
18. Kaut tento naq tqaloqoni ru li Jehoba sa komonil ut sa xyan-
qeb li tzaqal aj paabanel?
19. Karu tento tqabaanu re naq tqara qib rikineb li qech aj paaba-
nel?
sa junpaat li naxkut li Santil Hu (Colosenses 3:13). Wi

taasikeb choq aawamiiw li kaweb rib saeb li xpaabal,
kawaq ajwi laapaabal. Ut wi nakaaloqoni ru li Jehoba sa
xyanqeb li tzaqal aj paabanel, maajunwa taakanab xraa-
bal. Anaqwan qilaq chanru nekeosobtesiik xbaan li Jeho-
ba, li nekexke xchool chi xloqoninkil ru ut nekewank sa
li xrahom.
KE AACHOOL CHI XTAWBAL LI TZAQAL YUAM
20 Li Jehoba narosobtesiheb rikin yuam li nekexke
xchool chi xloqoninkil ru. Aban, chanru li yuam ain?

Maare wankeb nekexkoxla naq ak wank qayuam, xbaan
naq yoyooko, nokoowaak ut nokooukak. Ut naq sa wan-
keb nekexye: Ain li tzaqal yuam!. Abanan, li Santil Hu
naxye naq saeb li qakutan maaani yook xyuaminkil li tza-
qal yuam li naxyeechii qe li Yos.
21 Li Santil Hu naxye naq tooruuq xtawbal li tzaqal
yuam (1 Timoteo 6:19). Li tzaqal yuam li naaatinak wi

li Santil Hu aan li yuam li tixke qe li Yos naq tixchinausa
chixjunil li Ruuchichoch. Naq tkulmanq ain, li Yos trisi li
maak sa qabeen ut maaani chik tyajerq, chixjunileb saha-
qeb chik sa xchool ut tewanq sa tuqtuukilal. Ut aran tqa-
taw li tzaqal yuam malaj li junelik yuam. Ain li yuam ki-
raj li Yos choq qe chalen chaq sa xtiklajik li Ruuchichoch
(1 Timoteo 6:12). Peyaal naq kajo xchaabilal li qosobte-
sinkil tixke qe li Yos?
22 Chanru natawmank li tzaqal yuam? Naq li Apos-
tol Pablo kiaatinak chirix li tzaqal yuam, xbeenwa kixye

reheb laj paabanel naq tento texbaanu li usilal ut li chaa-
bil baanuhom (1 Timoteo 6:18). Jokan naq, re naq tqa-
taw li yuam ain tento naq tqayuami li naqatzol sa li Santil
Hu. Aban, ma kiraj xyeebal li Apostol Pablo naq rikin li
20, 21. Karu xyaalal li tzaqal yuam ut kaut naq chaabilaq li
yuam ain?
22. Chanru taataw li tzaqal yuam?
chaabil baanuhom natawmank li tzaqal yuam? Inka,

li yuam ain natawmank sa xkaba li rusilal [...] li Yos
(Romanos 5:15). Li Jehoba narosobtesiheb li nekeloqo-
nink re. Naraj naq taataw li tzaqal yuam re naq sahaq sa
laachool ut wanqat sa tuqtuukilal. Li inka texkanab xraa-
bal li Yos textaw li yuam chi junelik.
23 Us naq chiqajunilo tqakoxla: Ma yookin xloqoninkil
li Yos jo naxye li Santil Hu?. Wi wulaj wulaj yooko xbaa-

nunkil li naraj li Yos, chaabilaq ru qabe ut cholcho tza-
qal naq tqataw qakolbal rikin. Li Jehoba yooq chi kolok re
li xtenamit chiru li xmaausilal li ruuchichoch ut Aan tka-
moq reheb sa li ak ruuchichoch. Ut ak nach wank li
osobtesink li tixkam chaq li Yos. Kajoaq xchaabilal wank
sa li ak ruuchichoch! Nasahok sa qachool xloqoninkil
ru li Yos sa rosojik li kutan ain! Wi nakaake aachool chi
xbaanunkil ain taataw li tzaqal yuam, li yuam li kiraj li
Jehoba choq qe chalen chaq sa xtiklajik.
23. Kaut aajel ru naq junelik toowanq sa li xrahom li Yos?
Naqakutbesi naq naqara li Yos, naq naqa-
paab ut naq naqabaanu li naxye li Raatin
(1 Juan 5:3).
Wi naqaj wank junelik sa li xrahom li Yos
tento naq tqatzol xsa li Santil Hu, tootijoq
chi anchal qachool, tqacholob ani tzaqal li
Yos ut tqaloqoni ru saeb li chutam (Mateo
24:14; 28:19, 20; Juan 17:3; 1 Tesalonicenses
5:17; Hebreos 10:24, 25).
Li tewanq junelik sa li xrahom li Yos tex-
taw li tzaqal yuam (1 Timoteo 6:12, 19;
Judas 21).
XKOMON LI NALEB
NALEB PEREL
Karu Xyaalal li Xkaba li Yos ut Ma Us Roksinkil? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 195
Laj Daniel Kiaatinak Chirix li Sikbil Ru 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 197
Li Jesus Aan li Sikbil Ru 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 199
Karu Naxye li Santil Hu Chirix li Yuwabej,

li Kajolbej ut li Santil Musiqej? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 201
Ma Us Roksinkil li Krus? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 204
Xnimankil li Xkamik li Jesus Naxke Xloqal li Yos 9 9 9 9 9 9 9 9 9 206
Ma Wank Nakanaak chi Yoyo naq Nokookamk? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 208
Karu Tzaqal Xyaalal Xnaajeb li Kamenaq? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 212
Karu Naraj Xyeebal Xkutankil li Raqok Aatin? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 213
Karu Kikulmank sa li Chihab 1914? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 215
Ani li Arkanjel Miguel? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 218
Karu Xyaalal li Babilonia, li Nimla Tenamit? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 219
Ma Kiyolaak li Jesus sa Xpohil li Diciembre? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 221
Ma Us Tawi Xnimankil Chixjunil li Ninqe? 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 222

195
Karu Xyaalal li Xkaba li Yos

ut Ma Us Roksinkil?
CHANRU tziibanbil li Salmo 83:18 (83:19) sa Laasantil Hu?

Sa li Santil Hu sa kaxlan aatin, Traduccion del Nuevo Mundo
de las Santas Escrituras, naxye: Re naq texnaw naq laakaba
aan Jehoba ut kaajwi laaat Nim Laawankil sa xbeen chixjunil
li Ruuchichoch. Sa jalan chik Santil Hu wank ajwi xkaba li
Yos. Sa naabal chi Santil Hu maaka chik xkaba li Jehoba ut
choq reeqaj li xkaba xexke Qaawa malaj Yos. Aban, ma
us tawi roksinkil xkaba li Yos malaj li ruuchil xkaba?

Sa li raqal ain kitawmank jun li ka-
baej. Naxqax ru yijach li Santil Hu tzii-
banbil sa li aatinobaal Hebreo ut li
Salmo 83:18 tziibanbil ajwi sa li aati-
nobaal ain. Naabal sut kitawmank
li kabaej ain sa li Santil Hu naq kex-
tziiba chaq sa Hebreo. Li xkaba li Yos
Li xkaba
tziibanbil sa Hebreo, (YHWH). li Yos sa

Sa Qeqchi naqanaw ru jo Jehova malaj Hebreo
Jehoba. Ut kachin chik ma wuqub mil
sut kitawmank xkaba li Yos sa li Santil
Hu sa Hebreo.
Ma wank xwankil li xkaba li Yos? Qajultikaq naq li Je-
sus kixye reheb li xtzolom naq jokain tetijoq: At qaYuwa li
wankat sa choxa, santobresinbil taxaq laakaba (Mateo 6:9).
Sa jun chik kutan naq kitijok kixye: At inYuwa, chanima
xloqal laakaba. Toja naq li Yos kixye re li Jesus: Ak xinni-
ma xloqal ut tinnima wi chik (Juan 12:28). Rikin ain naru
tqake reetal naq li xkaba li Yos wank xwankil. Aban wi wank
xwankil, kaut naq kerisi li xkaba sa li Santil Hu ut kexke
ruuchil xkaba?
Wank len wiib xyaalal naq kerisi li xkaba li Yos sa li
Santil Hu. Li xbeen: naabaleb kexye naq inka nanawmank
chanru kiyaabasimank chaq li xkaba li Yos sa Hebreo, jo-
kan naq kexkoxla naq inka us roksinkil. Sa li aatinobaal
Hebreo inka keroksi chaq li a, e, i, o, u, jokan naq maaani

naxnaw chanru kiyaabasimank YHWH naq kextziiba chaq
li Santil Hu. Ma naraj xyeebal ain naq inka tooruuq rok-
sinkil xkaba li Yos? Sa li najter qe kutan maaani kinawok
re chanru kiyaabasimank xkaba li Jesus. Jokan naq wankeb
tana kexyaabasi jo Yexua malaj Yehoxua. Aban, sa chixjunil
li Ruuchichoch wank jalan jalanq li aatinobaal, ut chixjuni-
leb nekeroksi li xkaba li Jesus sa li raatinobaaleb. Anaqwan
koxlan chirix ain, wi tatxik sa jalan chik tenamit moko jun-
taqeet ta texyaabasi laakaba. Jokan naq, usta inka naqanaw
chanru kexyaabasi chaq li xkaba li Yos, moko naraj ta xyee-
bal naq inka tooruuq roksinkil.
Li xkab xyaalal: naabaleb laj Judio kexkoxla naq moko us
ta roksinkil xkaba li Yos jokan naq kiisimank chaq sa li San-
til Hu. Ut inka kextaw ru xyaalal li chaqrab ain: Maapatz
xkaba li Qaawa [Jehoba] Laayos sa tikti, xbaan naq li Qaa-
wa inka tixkanab chi inka ta tixtoj xmaak li ani taapatzoq
xkaba sa tikti (Exodo 20:7).
Li chaqrab ain, naxye naq inka us roksinkil xkaba li Jeho-
ba sa tikti. Aban wi us yooko roksinkil, ma naru tawi xyee-
bal naq inka tooruuq roksinkil? Eb li ketziibank chaq re li
Santil Hu sa aatinobaal Hebreo kexpaab li chaqrab li kixke
li Yos reheb laj Israel. Keroksi ut kextziiba li xkaba li Yos
saeb li Salmo; ut aan kexbicha li keloqonink chaq re li Yos.
Li Jehoba kixye re li xtenamit naq texyaabasi li xkaba , ut
li kepaabank re li Yos kexbaanu ain (Joel 2:32; Hechos 2:21).
Saeb li qakutan naqoksi ajwi li xkaba li Yos jo kixbaanu
chaq li Jesus (Lucas 11:2).
Nimla maak kexbaanu li keisink re xkaba li Yos sa li San-
til Hu. Sa xkaba ain naabaleb nekexkoxla naq inka too-
ruuq chi jilok chixkatq li Yos ut naq inka nokooxra. Aban, li
Santil Hu naxye naq naru toowanq choq ramiiw li Jehoba
(Salmo 25:14). Koxlan chirix ain: wi wank junaq aawamiiw
aban inka naxnaw laakaba, ma naru raj taaye naq aawa-
miiw? Jokan ajwi nakulmank rikin li Yos; inka naru tqaye
naq qamiiw, wi inka naqanaw ani xkaba. Eb li inka neke-
Xkomon li Naleb 197
roksi li xkaba li Yos, inka nekexnaw ajwi karu xyaalal li ka-

baej ain. Aban, karu xyaalal li xkaba li Yos?
Naq laj Moises kixpatz re li Yos ani xkaba, li Jehoba kix-
ye re: Laain li Laainin (Exodo 3:14). Jo naxye ajwi li San-
til Hu Rotherham: Laain tinruuq xbaanunkil li nachalk sa
linchool. Ain naraj xyeebal naq li Jehoba naru xbaanunkil
chixjunil li naxye ut li naraj.
Koxlan chirix ain; wi wank raj aawankil, peyaal naq taa-
tenqaheb raj laawamiiw? Wi junaq laawamiiw tnimanq xya-
jel taaban raj sa junpaat. Ut wi tixtzeq li xtumin, tatruuq raj
xtenqankil. Aban, maaani naru xbaanunkil chixjunil li na-
raj. Naq yooqat xtzolbal li naxkut li Santil Hu, taake reetal
naq kaajwi li Jehoba naru xbaanunkil chixjunil li naraj ut

naroksi xwankil re xtenqankileb li nekeloqonink re (2 Cro-
nicas 16:9). Eb li inka nekextzol ani xkaba li Yos, inka
ajwi nekexnaw chanru xnaleb.
Cholcho chiqu naq tento wanq li xkaba li Jehoba sa li
Santil Hu. Ut naq naqanaw karu xyaalal li xkaba ut naqoksi
re xloqoninkil ru, tooruuq chi jilok chixkatq.1
1 Wi taawaj xkomon li esil chirix li xyaalal ut kaut tento roksinkil

li xkaba li Yos, chaawil li tasal hu, El nombre divino que durara para
siempre, reheb laj Testiiw re li Jehoba.
Laj Daniel Kiaatinak Chirix

li Sikbil Ru
LI Jehoba kixye joqe tyuleq li Jesus rikin santil musiqej, re
naq tkanaaq choq li Sikbil Ru malaj choq li Kriist. Naxqax
ru 500 chihab naq toj maaji nachalk li Jesus arin sa Ruuchi-
choch naq li Jehoba kixye re laj Daniel, jun laj kanjel chiru:
Abi li yookin xyeebal aawe ut ke reetal xyaalal. Chalen naq
kikeemank li chaqrab re xyiibankil wi chik li tenamit Jeru-
salen, toj reetal tkulunq li Sikbil Ru tnumeq wuqub xamaan
ut wiib xkaakaal (62) xamaan (Daniel 9:25, Wy).
Re xnawbal joqe tchalq li Sikbil Ru, xbeenwa tqatzil rix

joqe kiok chi tzaqlok ru li kixye li Jehoba re laj Daniel. Li
Santil Hu naxye naq kiok chi tzaqlok ru, naq kikeemank li
chaqrab chirix xyiibankil wi chik li tenamit Jerusalen . Joqe
kikeemank chaq li chaqrab ain? Laj Nehemias, jun reheb li
kitziibank chaq re li Santil Hu, kixye naq ain tkulmanq naq
ak junmay chihab rokik chi awabejil laj Artajerjes (Nehe-

mas 2:1, 5-8). Naabaleb aj tziib nekexye naq laj Artajerjes
kiok chi awabejink sa li chihab 475 naq toj maaji nachalk
li Jesus arin sa Ruuchichoch. Wi tqabir rix li chihab 475 ri-
LAJEEB XKAAKAAL (70) XAMAAN

490 chihab
7 xamaan 62 xamaan 1 xamaan

(49 chihab) (434 chihab) (7 chihab)
455 406 & Jesus ) 29 33 36
Li chaqrab
Kichalk li
re xyiibankil
Sikbil Ru
wi chik
Jerusalen
Kikamsiik
Kitzaqlok
Kiyiibamank ru li 70
wi chik Jerusalen xamaan
Xkomon li Naleb 199
kin li junmay chihab naq kiwank chi awabejink laj Artajerjes

naqataw li chihab 455. Jokan naq sa li chihab 455 kiok chi
tzaqlok ru li kixye chaq laj Daniel chirix li Sikbil Ru.
Laj Daniel kixye jarub xamaan tnumeq re naq tolelq li Sik-
bil Ru. Li Santil Hu naxye naq tnumeq wuqub xamaan ut
wiib xkaakaal [62] xamaan malaj 69 xamaan. Jarub chihab
chixjunil li xamaan ain? Wankeb li Santil Hu nekexkut-
besi naq eb li xamaan inka naajlamank chi kutan, naajla-
mank ban chi chihab. Jokan naq jun xamaan reetalil wuqub
chihab. Eb laj Judio kexnaw ajlank chi jokan, xbaan naq riiq
jun chihab kexnima jun li Sabado, rajlal 7 chihab (Exodo
23:10, 11). Li 69 xamaan li kiaatinak wi li Santil Hu jekinbil
chi wuqut chihab, jokan naq chixjunil ain 483 chihab.
Anaqwan qabiraq rix ain, wi tqajla 483 chihab chalen chaq
li chihab 455 naq toj maaji nachalk li Jesus arin sa Ruuchi-
choch tqataw li chihab 29 sa xkutankil li Jesus. Sa li chihab
ain kisubek sa ha li Jesus ut kikanaak choq li Sikbil Ru (Lu-
cas 3:1, 2, 21, 22).1 Naxkawresi qapaabal xnawbal naq chixju-
nil li kixye chaq li Jehoba re laj Daniel kitzaqlok ru!
1 Chalen chaq li chihab 455 toj sa li chihab 1 wank 454 chihab. Sa
li chihab 1 toj sa li chihab 1, li kikoxlamank naq kiyolaak li Jesus,
wank 1 chihab. Ut sa li chihab 1 toj sa li chihab 29, wank 28 chihab.
Wi tqachutub li 454, li 1 ut li 28 tqataw, 483 chihab. Sa li chihab 33
kikamsiik li Jesus naq yook chi wulak xraqiq li lajeeb xkaakaal [70] xa-
maan (Daniel 9:24 [9:26, Wy]). Taataw xkomon li esil ain saeb li tasal

hu Prestemos atencion a las profecas de Daniel, tzolom 11, ut sa Perspi-
cacia para comprender las Escrituras, vol. 2, saeb li perel 1014-1017, reheb
Li Jesus
Aan li Sikbil Ru
LI Jehoba kixke naabal li eetalil reheb li ketziibank re li
Santil Hu re naq texnaw ani laj Kolonel malaj li Sikbil Ru.
Li Jehoba kiaatinak chirix li xyolajik, li xkanjel ut li xka-
mik, jokan naq moko kichaajkok ta chiruheb xnawbal ani li
LI KIYEEMANK CHIRIX LI JESUS

TKULMANQ KIYEEMANK KITZAQLOK

Kichalk sa xteepal laj Juda Genesis 49:10 Lucas 3:23-33

Kiyolaak rikin jun li saaj ixq Isaas 7:14 Mateo 1:18-25

Kichalk sa xyanq li xxe xtoonal laj David Isaas 9:7 Mateo 1:1, 6-17
Li Jehoba kixye naq aan li Ralal Salmo 2:7 Mateo 3:17

Moko kiheb ta kexpaab li kixye Isaas 53:1 Juan 12:37, 38

Kiok Jerusalen sa xbeen jun li buur Zacaras 9:9 Mateo 21:1-9
Jun li ramiiw kikayink re Salmo 41:10 Juan 13:18, 21-30

Kikayiik chiru 30 ru li plaat Zacaras 11:12 Mateo 26:14-16

Maaka kixye naq kiqabaak Isaas 53:7 Mateo 27:11-14
Kexbuli rix li raq Salmo 22:19 Juan 19:24

Kexkob xsa rikin chiich Isaas 53:5 Juan 19:34, 37
Maajun xbaqel kextoq Salmo 34:21 Juan 19:33, 36

Kimuqek sa xnaaj jun li bihom Isaas 53:9 Mateo 27:57-60
Maaji naqa naq kiwakliik chi yoyo Salmo 16:10 Hechos 2:24, 27
Li Yos kixke sa xnim ruq Salmo 110:1 Hechos 7:56
Sikbil Ru. Naq tqatzol chirix li xyolajik ut chirix li xkachinal

li Jesus tqake reetal naq aan li Sikbil Ru. Chixjunil li kixye li
Yos chirix li Jesus kitzaqlok ru.
Laj Isaias, laj kanjel chiru li Yos, kixye naq li Sikbil Ru

tchalq sa xyanqeb laj David (Isaas 9:7). Jokan tzaqal kikul-
mank jo kixye laj Isaias; li Jesus kichalk sa xyanq li xxe xtoo-
nal laj David, li awabej (Mateo 1:1, 6-17).
Xkomon li Naleb 201
Laj Miqueas, jun chik laj kanjel chiru li Yos, kixye naq li

Jesus tyolaaq Belen Efrata ut twanq choq awabej (Miqueas
5:2). Naq kiyolaak li Jesus sa Ruuchichoch, sa Israel kiwank
wiib li tenamit xkaba Belen. Jun reheb li tenamit ain ki-
wank nach rikin Nazaret ut li jun chik kiwank Juda nach
rikin Jerusalen. Li tenamit li kiwank chixkatq Jerusalen kix-
kabai Efrata ut aran tzaqal kiyolaak li Jesus. Chi jokan ki-
tzaqlok ru li kiyeemank chirix li Jesus (Mateo 2:1).
Li Santil Hu kixye ajwi naq li Yos tixboq li ralal re naq t-elq
chaq sa li tenamit Ejiipt. Toj kachin li Jesus naq kikamek
Egipto ut naq kikamk laj Herodes li awabej, li Jesus ut li xna
xyuwa kesutqiik sa li xtenamit. Ut chi jokan kitzaqlok ru li
kixye ajwi li Jehoba (Oseas 11:1; Mateo 2:15).
Sa li perel 200 naxkut naq kitzaqlok ru chixjunil li ki-
yeemank chaq chirix li Jesus. Wi taasik chixjunil li raqal li
Santil Hu li wank sa li perel ain, taake reetal naq yaal naxye
li Raatin li Yos.
Naq taatzil eb li raqal ain taake reetal naq chixjunil li kex-
ye chaq eb li propeet chirix li Jesus kitziibamank chaq naq
toj maaji nayolaak li Jesus arin sa Ruuchichoch. Jokan naq
li Jesus kixye: Tento naq taatzaqloq ru chixjunil li tziiban-

bil chiwix sa li xChaqrab laj Moises, sa xHuheb li Propeet ut
saeb li Saalm (Lucas 24:44). Wi taatzil xsa Laasantil Hu taa-
ke reetal naq kitzaqlok ru chixjunil li kiyeemank chaq chirix
li Jesus.
Karu Naxye li Santil Hu Chirix

li Yuwabej, li Kajolbej ut
li Santil Musiqej?
WANKEB nekexkoxla naq li Yos Oxib Chiribil: li Yuwabej,
li Kajolbej ut li Santil Musiqej. Nekexye naq li roxichaleb
juntaqeeteb, wankeb xwankil ut maaka xtiklajikeb. Jokan
naq nekexkoxla naq wank li Yos Yuwabej, li Yos Kajolbej ut
li Yos Santil Musiqej. Ut nekexye naq sa jun chi Yos wankeb
li oxib chi Yos ain.
Li nekexpaab naq li Yos Oxib Chiribil nekexkoxla naq li
naleb ain wank sa li Santil Hu aban inka nekexnaw xcho-
lobankil. Abanan, aajel ru xjultikankil naq li aatin Oxib Chi-
ribil malaj Trinidad moko wank ta sa li Santil Hu. Anaqwan
qakoxlaq: Ma wank tawi junaq raqal li Santil Hu li naxkut
li naleb ain? Wankeb nekeroksi jun raqal li Santil Hu re
xyeebal naq li Yos Oxib Chiribil. Qilaq bar wank re li raqal
ain.
LI AATIN AAN CHAQ YOS
Juan 1:1 naxye: Sa xtiklajik ak wan chaq li Aatin, ut li
Aatin wan chaq rikin li Yos, ut li Aatin aan chaq Yos. Li
Apostol Juan kixye ajwi sa jun chik li xraqal li Santil Hu
naq li Aatin aan li Jesus (Juan 1:14). Jo xqake reetal, sa li
Santil Hu naxye naq li Aatin aan chaq Yos. Jokan naq naaba-
leb nekexye naq jun chi Yos li Kajolbej ut li Yuwabej.
Li raqal ain kitziibamank chaq sa Griego ut naq kexnum-
si li raqal ain sa jalan chik aatinobaal, kextziiba chi jokain:
li Aatin aan chaq Yos. Aban wankeb inka kexbaanu joeb
laj tziib ain, ma nakaanaw kaut? Xbaan naq kextzil chius
chanru kextziiba chaq sa Griego Juan 1:1, ut kexke reetal
naq tento roksinkil jalan chik li aatin re xtziibankil chi tza-
qal re ru li raqal ain. Qilaq chanru kextziiba sa jalan chik
Santil Hu li raqal ain: li Aatin aan chaq jun yos (The New
Testament in an Improved Version); li Aatin wank chaq ri-
kin li Yos, ut chanchan chaq aan (The Translators New Tes-
tament); ut jun li yos aan chaq li Aatin (The Emphatic Dia-
glott). Saeb li Santil Hu ain moko nekexkut ta naq li Aatin
aan li Yos.1 Li Santil Hu naxkut naq li Aatin wank xwankil
chiru chixjunil li xyoobtesihom li Jehoba, jokan naq kiyee-
mank naq aan jun li yos. Sa li raqal ain kioksimank yos
re xkutbesinkil naq li Aatin wank xwankil.
1 Taataw xkomon li esil chirix li naxye Juan 1:1, sa li tasal hu La Ata-
laya, 1 xbe po Noviembre 2008 perel 24, 25; reheb laj Testiiw re li Jeho-
ba.
Xkomon li Naleb 203
QILAQ JALAN CHIK EB LI RAQAL

Saeb li qakutan moko kiheb ta nekexnaw li aatinobaal
Griego, li kioksimank chaq naq kextziiba li Santil Hu. Jo-
kan naq, chanru tnawmanq karu tzaqal kiraj xyeebal li Apos-
tol Juan sa li raqal ain? Qakehaq jun li eetalil: jun laj kutu-
nel naxcholob chiruheb li xtzolom jun li naleb. Aban, karu
texbaanu li tzolom wi jalan jalanq xkauxeb chirix li kixcho-
lob laj kutunel? Tento naq texye re laj kutunel naq tixke
xkomon li eetalil re naq textaw ru chius li naleb. Jokan naq,
re xtawbal ru chius li naxye sa Juan 1:1 tento naq tqasik xko-
mon li eetalil sa xhuhil laj Juan. Ut aran tqasik xkomon li
naleb chirix xwankil li Jesus.
Sa Juan 1:18 naxye: Li [Nimajwal] Yos maajun sut kiilek
ru xbaan anihaq. Aban wankeb keril ru li Jesus, li Ralal li
Yos. Li Santil Hu naxye ajwi sa Juan 1:14: [Li Jesus], li Aatin
kitzejwalok ut kixkojob li xmuhebaal sa qayanq ut laao xqa-
kaya li xloqal. Chanru tqaye naq li Kajolbej aan ajwi li Ni-
majwal Yos? Laj Juan kixye naq li Aatin wank chaq rikin li
Yos. Jokan naq wi li Jesus wank chaq rikin li Yos, chanru
tqaye naq aan ajwi li Yos? Sa Juan 17:3 naxye naq li Yuwabej
aan li tzaqal Yos , ain naxkut chiqu naq li Kajolbej ut li Yu-
wabej moko juneb ta ru. Sa li raqik li xhuhil laj Juan nax-
ye ain: Aut eb ain tziibanbileb re naq yooqex chi xpaaban-
kil naq li Jesus aan li Kriist, li Ralal li Yos (Juan 20:31). Sa li
raqal ain, inka naxye naq li Jesus aan li Yos, naxye ban naq
aan Ralal li Yos. Chixjunil li xqil sa li xhuhil laj Juan naxcho-
lob tzaqal li naxye Juan 1:1. Li Jesus malaj li Aatin, aan jun li
yos xbaan naq nim xwankil chiru yalaq karu, aban moko
juntaqeet ta rikin li Nimajwal Yos.
QILAQ MA YAAL NEKEXYE LI RAQAL
Aatinaqo wi chik chirix laj kutunel. Wi toj wank wiib oxib
reheb li tzolom maaji nekextaw ru li naleb, karu tento tex-
baanu? Naru texsik jun chik laj kutunel re naq tixcholob
chius li naleb. Wi laj kutunel ain tixcholob li naleb jo kix-
baanu li xbeen, naabaleb textaw ru li yookeb xtzolbal. Jo-
kan ajwi nakulmank wi inka cholcho chiqu karu kiraj
xyeebal li Apostol Juan naq kiaatinak chirix li Jesus ut chi-

rix li Nimajwal Yos. Wi inka naqanaw xyaalal li raqal ain, us
raj naq tqasik xkomon li naleb sa li Santil Hu. Qilaq jun li
eetalil: laj Mateo kixtziiba li kixye li Jesus: Aut chirix li ku-
tan aan malaj li xhonalil [rosojik li maausilal li wank arin

sa Ruuchichoch], maaani nanawok joqe, chi moko eb li an-
jel sa choxa chi moko li Kajolbej, kaajwi li Yuwabej (Mateo
24:36). Chanru naxkut li raqal ain naq li Jesus moko aan ta
li Nimajwal Yos?
Li Jesus kixye naq li Yuwabej naxnaw chixjunil chiru li Ka-
jolbej. Jokan naq, wi li Jesus junaj raj ru rikin li Nimajwal
Yos, ma inka raj tixnaw chixjunil li naxnaw li Yuwabej? Jo-
kan naq li Kajolbej ut li Yuwabej moko juntaqeeteb ta. Aban
maare wank ani tixye: Li Jesus wiib ru xyuam; jun sa choxa
ut jun sa Ruuchichoch ut naq kixye li aatin ain wank arin
sa Ruuchichoch. Wi yaal raj li naleb ain, kaut naq li Je-
sus inka kixye naq li santil musiqej naxnaw ajwi li naxnaw
li Yuwabej? Li Jesus kixye naq kaajwi li Xyuwa naxnaw joqe
tchalq rosojik chixjunil li maausilal.
Wi inka nakaakanab tzolok chirix li Santil Hu, taatzol naa-
bal chik li raqal li naaatinak chirix li naleb ain. Chi jokan
taake reetal naq chixjunil li raqal ain naxye li yaal chirix li
Yuwabej, li Kajolbej ut li santil musiqej (Salmo 90:2; Hechos
7:55; Colosenses 1:15).
Ma Us Roksinkil li Krus?
NAABALEB li qas qiitzin nekeroxloqi li krus. Jun li tasal hu
sa kaxlan aatin naxye naq li krus reetalil eb li paabal li ne-

kexkut xnaleb li Jesus (Enciclopedia Hispanica). Aban, ma
us roksinkil li krus re xloqoninkil li Yos?
Us xjultikankil naq li Jesus inka kikamk chiru jun li krus.

Li xyaalal li aatin stauros sa Griego naraj xyeebal che ma-
laj xaqxookil che. Aban, naq kexjal li aatin ain sa jalan
Xkomon li Naleb 205
chik aatinobaal kextziiba choq krus. Jun li tasal hu naxye

naq keaatinak chirix li stauros maajunwa keraj xyeebal naq
wank wiib li che, jun xaqxo ut li jun chik qeeqo sa
xbeen [...]. Sa [li Ak Chaqrab] sa Griego maajunwa kitaw-
mank naq wank wiib li che (The Companion Bible).

Eb li ketziibank chaq re li Santil Hu keroksi li aatin xylon
sa Griego re xcholobankil bar kituyubaak li Jesus naq kex-

kamsi. Xylon naraj xyeebal che malaj tiikil che (Hechos

5:30; 10:39; 13:29; Galatas 3:13).
Jun li winq kixcholob kaut naq kioksimank tiikil che re
xtuyubankileb li maauseb xnaleb. Li winq ain kixye: Maa-
ka chaq che barwi ketuyubaak li maauseb xnaleb, jokan
naq keraw li oqech sa choch re xtuyubankileb li tekam-
siiq saeb li naaj aan. Eb li qas qiitzin ain kelaqabaak li
ruq ut eb li roq, toja naq keklawxiik (Das Kreuz und die
Kreuzigung, Hermann Fulda).
Ut kaajwi sa li Santil Hu tqataw xyaalal li naleb ain.
Li Apostol Pablo kixye: Li Kriist koorachab chiru xmaausi-
lahom li Chaqrab xbaan naq kixke rib chi maausilaak sa
qakaba laao, jo naxye li Santil Hu: Maausilanbilaq chixju-

nil li tuytu chiru che (Galatas 3:13). Naq li Apostol Pablo
kiaatinak chirix li raqal ain, li naleb kirisi sa Deuteronomio
21:22, 23 xbaan naq aran naxye chi tzaqal naq che keroksi
re xtuyubankileb li maauseb xnaleb ut maawa krus. Li San-
til Hu naxye naq majewanbil chixjunil li kituyubaak chi-
ru che. Maajun aj paabanel naxke chiru rochoch reetalil li Je-
sus naq tuytu chiru che.
Naq kamenaq chik li Jesus maajun reheb li kepaabank
re, kiroksi li krus chiru 300 chihab. Aban, naq kinumek li
300 chihab jun li awabej aj Constantino xkaba, kielk chaq
sa li balaqil paabal ut kiok sa xyanqeb li kexye naq ne-
kexpaab li Jesus. Chirix chik aan, laj Constantino kiok rok-
sinkil li krus choq reetalil li xpaabal. Usta wank xyaalal naq
laj Constantino kixbaanu ain, aban maaka nakutbesink re,
naq li krus kichalk sa xkaba li Jesus. Li krus kichalk sa li
balaqil paabal. Jun li tasal hu reheb laj Katoolk, naxye:
Ak yookeb roksinkil li krus naq toj maaji nachalk li Jesus

sa Ruuchichoch ut keroksi ajwi eb li inka nekexpaab li Je-
sus (New Catholic Encyclopedia). Wankeb nekexkoxla naq li
krus kioksimank re xloqoninkil li Saqe malaj re xtenqanki-
leb li inka nekewank xkokal.
Aban, kaut naq keok roksinkil li krus? Wankeb kexkox-
la naq rikin li krus teoq xpaabankil li Jesus, li wankeb sa
li balaqil paabal. Li Santil Hu naxtzeqtaana chixjunil li na-
chalk sa li balaqil paabal (2 Corintios 6:14-18). Naxye ajwi
naq tento tqatzeqtaana chixjunil li nakeemank xloqal ut
xwankil (Exodo 20:4, 5; 1 Corintios 10:14). Jokan naq, eb li
tzaqal aj paabanel inka nekeroksi li krus re xloqoninkil li
Yos.1
1 Taataw xkomon li naleb chirix li krus sa li tasal hu, Razonamiento
a partir de las Escrituras, saeb li perel 91-95, reheb laj Testiiw re li Jehoba.
Xnimankil li Xkamik
li Jesus Naxke
Xloqal li Yos
EB LI nekeloqonink re li Yos tenebanbil sa xbee-
neb Xnimankil li Xkamik li Jesus. Kaut aajel ru
xbaanunkil ain? Joqe ut chanru Xnimankil li
Xkamik li Jesus?
Li Jesus kixkojob jun li waak re xnimankil li
xkamik. Ut aan kixbaanu sa li qoqyink naq eb laj
Judio kexnima li Paswa, sa li chihab 33. Li Paswa
aan jun reheb li ninqe li kexnima chaq eb laj Judio.
Sa li 14 xbe li po Nisan kexbaa-
nu li ninqe ain jun sut ajwi
chiru li chihab. Li xpohil li
Nisan natikla chaq naq na-
yolaak li Po, ain nakulmank
naq nanumek li xbeen xamaan re li
Xkomon li Naleb 207
po Marzo. Chalen chaq sa xyolajik li Po naajlamank 14 ku-

tan re xnimankil li Paswa, naq ak xok li Saqe.
Sa li qoqyink re li 14 xbe li po Nisan, li Jesus kixnima ajwi
li Paswa rochbeeneb li xtzolom. Chirix chik aan kixkojob
jun li waak re xnimankil li xkamik, aban xbeenwa kirisi laj
Judas Iscariote sa xyanqeb. Li waak ain kikanaak choq reeqaj
li Paswa, li kexnima chaq eb laj Judio. Jokan naq jun sut ajwi
chiru li chihab naqanima xkamik li Jesus.
Li Santil Hu naxye: Li Jesus kixchap li wa, kiyoxink sa
xbeen, kixjachi, kixke reheb li xtzolom. Toja naq kixye
reheb naq texkul ut texwa xbaan naq aan reetalil li xtibel.
Chirix chik aan kixchap jun li ukleb sek, kiyoxink, kixke
reheb. Ut kixye ajwi reheb naq texkul ut teruk xbaan naq
aan reetalil li xkikel re li sumwank, hoybil sa xkaba chix-
junileb re xkuybal xsachbal li xmaakeb (Mateo 26:26-28).
Wankeb nekexkoxla naq li Jesus kixsuqisi li kaxlan wa
choq xtibel ut li biin choq xkikel. Aban, naq li Jesus kixni-
ma li waak ain toj wank sa xyanqeb li xtzolom. Jokan naq,
eb li Apostol moko kexwa ta li xtibel li Jesus chi moko ke-
ruk ta li xkikel; wi kexbaanu raj ain kexqet raj li xchaqrab

li Yos (Genesis 9:3, 4; Levtico 17:10). Li Jesus kixye sa Lucas
22:20 naq li sek aan reetalil li ak sumwank sa xkaba li xki-
kel, li hoybil sa qakaba. Ma kikanaak li sek ain choq Ak
Sumwank? Inka. Li sumwank nakanjelak re keok ib sa aatin
ut moko nailmank ta ru jo nailmank ru li sek.
Li kaxlan wa ut li biin yal jun eetalil. Li kaxlan wa reetalil
li xtibel li Jesus. Li kaxlan wa li keroksi naq kexnima li Paswa
sup ut maaka xbanol ut li kirelaink aan kiroksi li Jesus riki-
neb li xtzolom (Exodo 12:8). Wank naq li xbanol li kaxlan wa
reetalil li maak. Jokan naq li kaxlan wa li maaka xbanol, ree-
talil li xtibel li Jesus li kixqaxtesi sa qakaba (Mateo 16:11, 12;
1 Corintios 5:6, 7; 1 Pedro 2:22; 1 Juan 2:1, 2).
Li kaqi biin reetalil li xkikel li Jesus, li kikehok re xwan-
kil li ak sumwank. Li Jesus kixye naq tixhoy li xkikel re
xkuybal xsachbal li maak. Sa xkaba li xkikel li Jesus, wan-
keb kechajobresiik chiru li Yos ut wankeb sa li ak sumwank
(Hebreos 9:14; 10:16, 17). Sa xkaba li sumwank ain, eb li

144.000 texik sa choxa jo aj tij ut teawabejinq sa xbeen li

ruuchichoch (Genesis 22:18; Jeremas 31:31-33; 1 Pedro 2:9;
Apocalipsis 5:9, 10; 14:1-3).
Kaajwi li wankeb sa li ak sumwank malaj li texik sa cho-
xa nekextzaka li kaxlan wa ut nekeruk li biin, li naoksi-
mank re Xnimankil li Xkamik li Jesus. Li santil musiqej nax-
cholob chiruheb naq sikbileb ru, re naq teawabejinq sa
choxa (Romanos 8:16). Li Jesus kixbaanu ajwi jun li sum-
wank rikineb li sikbileb ru, re naq teawabejinq rikin sa li
Xnimajwal Awabejilal li Yos (Lucas 22:29).
Aban, karu nekexbaanu li tewanq chi junelik sa li ak
ruuchichoch? Nekexnima li Xkamik li Jesus, usta inka ne-
kextzaka li kaxlan wa ut inka nekeruk li biin. Sa chixjunil
li Ruuchichoch eb laj Testiiw re li Jehoba, jun sut ajwi chi-
ru li chihab nekexnima li Xkamik li Jesus ut nekexbaanu sa
li 14 xbe li po Nisan naq ak xok li Saqe. Usta moko kiheb ta
texik sa choxa; aajel ru naq chixjunileb laj paabanel texni-
ma li Xkamik li Jesus. Naq naqanima li xkamik li Jesus na-
jultikok qe naq li Jehoba ut li Jesus jwal nokooexra (Juan
3:16).
Ma Wank Nakanaak
chi Yoyo naq Nokookamk?
NAABALEB nekexkoxla naq inka nokookamk chi junaj-
wa. Wankeb nekexkoxla naq wank naelk sa li qatibel naq
nokookamk ut naxik sa jalan chik naajej. Aban li naleb
ain moko yaal ta. Qilaq karu naxkut li Santil Hu chirix
ain.
MA NAXKUT LI SANTIL HU NAQ WANK NAKANAAK
CHI YOYO NAQ NOKOOKAMK?
Maare jultik aawe naq li Santil Hu kitziibamank chaq sa
Hebreo ut sa Griego. Sa li Santil Hu kitawmank 800 sut
Xkomon li Naleb 209

tana wiib li aatin: nefesch sa Hebreo ut psykje sa Griego.
Ut sa li Santil Hu sa Qeqchi wank naq kexke eb li wiib
chi aatin ain choq chool, aanm malaj aanmej. Aban li

xyaalal eb li aatin nefesch ut psykje aan alma, jo nataw-
mank saeb li Santil Hu sa kaxlan aatin. Ut li aatin alma
wank oxib xyaalal: 1) eb li qas qiitzin, 2) eb li xul, ut
3) xyuameb li qas qiitzin ut xyuameb li xul. Anaqwan qi-
laq chanru naxcholob ain li Santil Hu.
Eb li poyanam. Sa xkutankil laj Noe, inka kiheb li ke-

kolek xbaan li ha: yal waqxaqibeb [psykje] ajwi (1 Pedro

3:20). Sa Griego li aatin psykje, naraj xyeebal poyanam. Jo-
kan naq li raqal ain naaatinak chirix laj Noe, li rixaqil, eb
li ralal ut eb li ralib. Ut sa Exodo 16:16 keyehek re laj Is-
rael naq texxok jonimal [li mana] li textzeka, [...] a yaal

jokihaleb li [nefesch] wankeb sa kabl. Sa li raqal ain

keroksi nefesch, xbaan naq yook chi aatinak chirix li poya-
nam, li wankeb sa li junkabal. Toj wank eb li eetalil sa li

Santil Hu barwi naaatinak chirix li nefesch sa Hebreo ut

psykje sa Griego ut aan naru tqil sa Genesis 46:18, Josue
11:11, Hechos 27:37 ut Romanos 13:1.
Eb li xul. Naq li Yos kixyoobtesi li xul, kixye: Chi-

bulbutq li ha xbaaneb li xul, [nefesch] ut cherupupiq
li xikanel xul sa xbeen li ruuchichoch ut chiru choxa.
Toja naq kixye wi chik li Yos: Chewanq chixjunileb li

xul [nefesch] sa ruuchichoch, a yaal chanru li xpaayil: ke-
tomq, eb li xul li nekexjukuki rib chiru choch ut eb li
wankeb sa kiche, chixjunileb a yaal chanru riyajil li jun-

junq. Ut chi jokan kiuxk (Genesis 1:20, 24). Li raqal ain
naaatinak chirix li kar, li ketomq ut eb li xul li wankeb sa

kiche, jokan naq sa Hebreo keroksi li aatin nefesch. Ut toj

wank xkomon li eetalil ain sa Genesis 9:10, Levtico 11:46

ut Numeros 31:28.

Li xyuameb li poyanam. Kioksimank ajwi nefesch ut

psykje naq keaatinak chirix li xyuam li poyanam. Qi-
laq wiib oxib li eetalil. Eb laj Gabaon kexye re laj Josue:

Qaxal xooxiwak chirix li qayuam [nefesch] (Josue 9:24).

Li Santil Hu naxye naq li xRaquel kielk xchool [nefesch]

naq kiyolaak laj Benjamin, li xyum (Genesis 35:16-19).
Ut li Jesus kixye: Laain li chaabil aj kaakalenel karneer.

Li chaabil aj kaakalenel naxke li xyuam [psykje] sa xka-
baeb li xkarneer (Juan 10:11). Jo naqanaw, li Jesus kixke
li xyuam re xkolbaleb li qas qiitzin. Eb li raqal ain yook
chi aatinak chirix li xyuam li poyanam. Ut wank xkomon
li eetalil sa 1 Reyes 17:17-23, Mateo 10:39, Juan 15:13 ut
Hechos 20:10.
Wi inka taakanab tzolok chirix li Santil Hu, taake ree-

tal naq li nefesch malaj li alma nakamk (Ezequiel 18:4,
20).
KARU NAXYE LI SANTIL HU
CHIRIX LI MUSIQ?
Ma yaal tawi naq li musiq nakanaak chi yoyo naq no-
kookamk? Qilaq karu naxye li Santil Hu chirix li musiq .

Sa li najter qe kutan, eb laj tziib keroksi ruaj sa Hebreo

ut pneuma sa Griego naq keaatinak chirix li musiq . Qi-
laq sa li Santil Hu wiib oxib li eetalil: Sa li Salmo 104:29,
jun reheb laj tziib, kixye re li Jehoba: Wi taamaq xmusi-

qeb, [ruaj] tekamq ut tesutqiiq wi chik chi pojtzil.
Ut Santiago 2:26 naxye naq li tibelej li maaka xmusiq,

[pneuma] aan kamenaq. Saeb li raqal ain naxye naq li
musiq nakehok re xyuam li tibelej; wi maaka raj qamu-
siq, maaka raj ajwi qayuam. Naq li Santil Hu naaatinak

chirix li ruaj yook chi aatinak chirix li musiq ut li me-

tzew , jokan naq ruaj naraj xyeebal: li metzew li nakehok
re li yuam. Jokan naq li Yos kixye: Tinke jun nimla bu-
tiha sa xbeen li ruuchichoch re xsachbaleb chixjunil li

wankeb xmusiq [ruaj] junsut junrubel choxa (Genesis
6:17; 7:15, 22). Li musiq li nakehok re qayuam inka na-
qil ru.
Aajel ru li musiq re naq wanq qayuam. Li musiq naee-
kasink re li tibelej. Qilaq jun li eetalil: re naq t-eekanq
Xkomon li Naleb 211
li raay tento naq wanq xlusil malaj xbateriiy. Li lus ut li

musiq maakaeb xyuam jokan naq maaka nekereeka ut
maaka nekexkoxla. Naq naelk qamusiq, nokookamk ut
nokoosutqiik wi chik chi poqsil .

Sa Eclesiastes 12:7 naxye: Pojtz tatsutqiiq wi, xbaan
naq pojtz okenaqat; ut laamusiq taasutqiiq wi chik rikin
li Yos xbaan naq Aan kikehok aawe. Usta nokooxik sa
choch, aban li qamusiq nasutqiik rikin li Yos (Job 34:14,
15; Salmo 36:10 [36:9, Wy]). Ain moko naraj ta xyee-
bal naq li metzew li nakehok re qayuam naxchap xbe ut
naxik sa choxa. Naraj ban xyeebal naq sa ruq li Yos na-
kanaak xyuameb li kamenaq ut aan yaal re ma tixkeheb
xyuam. Kaajwi li Yos wank xwankil re xkeebal wi chik
xmusiq eb li kamenaq.
Naxkojob qachool xnawbal naq li Yos tixke wi chik
xyuam li wankeb sa muqlebaal kamenaq! (Juan 5:28,
29.) Naq tewakliiq wi chik chi yoyo eb li kamenaq, li
Jehoba tixbaanu naq akaq chik li xtibeleb ut tixkeheb wi
chik xmusiq. Sa li kutan aan, chixjunileb li qas qiitzin
sahaqeb sa xchool!
Wi toj taawaj xnawbal xkomon li naleb, chaawil li tasal

hu Que nos sucede cuando morimos? ut li tasal hu Razona-
miento a partir de las Escrituras, saeb li perel 32 toj sa li 36
ut 136 toj sa li 140, reheb laj Testiiw re li Jehoba.
212
Karu Tzaqal Xyaalal Xnaajeb

li Kamenaq?
SA XTIKLAJIK kextaw chaq sa li Santil Hu 70 sut wiib li aatin

li naaatinak chirix li kamk. Eb li aatin ain: scheohl sa He-

breo ut haides sa Griego. Aban wankeb li Santil Hu kexjal
eb li wiib chi aatin ain, choq muqlebaal kamenaq, xbal-
ba, xjulel kamenaq malaj xnaaj kamenaq. Keroksi eb li
aatin ain, xbaan naq sa naabal chi aatinobaal moko wank
ta junaq li aatin re xcholobankil chius li kiyeemank chaq sa
Hebreo malaj sa Griego. Qilaq chanru naroksi li Santil Hu li

aatin scheohl ut haides.

Eclesiastes 9:10 naxye: Yookat chi xik sa xnaajeb li ka-

menaq, [scheohl] ut aran maaka chik kanjelak ut kuubank,
maaani chik nakoxlak chi moko nanalebak. Ma naraj xyee-

bal ain naq li xnaajeb li kamenaq malaj li scheohl, aan li
junjunq chi naajej barwi naqamuq eb li qakomon? Inka.
Naq li Santil Hu naaatinak chirix li junjunq chi naajej bar-

wi nekeok li junjunq chi kamenaq moko naroksi ta scheohl

chi moko haides, keroksi jalan chik li aatin sa Hebreo ut sa

Griego (Genesis 23:7, 8). Li scheohl malaj xnaajeb li kame-
naq, moko naraj ta xyeebal naq aan jun li naaj barwi neke-
muqek naabal chi kamenaq, jo li panteon malaj li nimla jul

(Genesis 49:30, 31).
Aban, karu tzaqal xyaalal naq li Santil Hu naaatinak chi-
rix li xnaajeb li kamenaq? Li naajej ain jwal nim chiru jun

li nimla jul. Isaas 5:14 naxye naq li xnaajeb li kamenaq yo
chi nimank, chanchan jun li josq aj xul teeto li re ut inka
nanujak. Ak naabal li qas qiitzin xkoheb sa xnaajeb li ka-
menaq ut toj yookeb chi xik aran (Proverbios 30:15, 16). Li
naajej barwi naqakanabeb li qakamenaq kachin ut sa jun-
paat nanujak, aban li xnaajeb li kamenaq inka nanujak (Pro-
verbios 27:20). Jokan naq li xnaajeb li kamenaq yal reetalil
barwi nekexik li kamenaq.
Naq naqatzol li naxkut li Santil Hu chirix li wakliik wi
chik chi yoyo, naqataw ru chius karu naraj xyeebal li xnaa-
Xkomon li Naleb 213
jeb li kamenaq. Li Santil Hu naxkut naq li wankeb sa xnaa-

jeb li kamenaq, tewakliiq wi chik chi yoyo (Job 14:13;
Hechos 2:31; Apocalipsis 20:13).1 Naxye ajwi naq sa xnaa-
jeb li kamenaq wankeb chixjunil li kexloqoni chaq li Jeho-

ba ut eb li inka kexbaanu chaq (Genesis 37:35; Salmo 55:16
[55:15, Wy]). Jokan naq li Santil Hu naxye naq tewakliiq
wi chik chi yoyo li tiikeb xchool ut eb laj maak (Hechos
24:15).
1 Eb li inka tewakliiq wi chik chi yoyo moko wankeb ta sa xnaajeb
li kamenaq, wankeb ban sa Gehena. (Li Santil Hu sa Qeqchi naxkut
naq li Gehena aan li xbalba, Mateo 5:30; 10:28; 23:33). Li Gehena ma-
laj li xbalba yal jun eetalil.
Karu Naraj Xyeebal Xkutankil

li Raqok Aatin?
CHANRUHAQ Xkutankil li Raqok Aatin? Naabaleb nekexkoxla
naq eb li poyanam tustuuqeb chiru li xkojaribaal li Yos chi roy-
beeninkil joqe traqmanq aatin sa xbeeneb. Nekexkoxla ajwi
naq wankeb texik sa choxa ut wankeb terahobtesiiq sa xbalba.
Abanan li Santil Hu naxye naq li Xkutankil li Raqok Aatin, aan
xqehil re xtawbal li tzaqal yuam li kixtzeqtaana laj Adan.
Sa Apocalipsis 20:11, 12 li Apostol Juan kixye chirix Xkutankil
li Raqok Aatin: Kiwil jun li nimla saqi kojaribaal jo ajwi li koj-
ko sa xbeen. Chiru aan kielelik li choxa ut li ruuchichoch, ut
inka chik kitawmank naajej choq reheb. Kiwileb li kamenaq,
jo kok jo ninq, xaqxookeb chiru li nimajwal kojaribaal. Ut ke-
teemank eb li hu, jo ajwi jun chik li hu, a li xhuhil li yuam.
Kiraqmank aatin sa xbeeneb jo chanru tziibanbil saeb li hu,
a yaal chanru li xbaanuhomeb. Ani laj Raqol Aatin wank sa li
kojaribaal ain?
Kaajwi li Jehoba nim xwankil re raqok aatin sa xbeen chixju-
nil li Ruuchichoch. Usta nim xwankil li Jehoba kixsik ruuchil re
naq traqoq aatin. Sa Hechos 17:31 li Apostol Pablo kixye naq li
Yos ak kixxaqab li kutan tixraq wi aatin sa tiikilal sa xbeen li
ruuchichoch, sa xkaba jun li winq xaqabanbil xbaan. Li Jesus

kixaqabaak choq aj Raqol Aatin (Juan 5:22). Aban, joqe ttiklaaq
ut joqe traqeq Xkutankil li Raqok Aatin?
Sa Apocalipsis naxye naq Xkutankil li Raqok Aatin ttiklaaq
naq traqeq li Armagedon, malaj li yalok u li tixkam chaq li Yos,
ut aran ajwi t-osoq chixjunil li maausilal li wank sa xbeen li
Ruuchichoch (Apocalipsis 16:14, 16; 19:1920:3).1 Naq traqeq li
yalok ain, chiru jun mil chihab ttzapeq laj Tza ut eb li maaus aj
musiqej. Ut chiruheb li chihab ain, eb li 144.000 teraqoq aatin
sa xbeen chixjunil li ruuchichoch ut teawabejinq rochbeen
li Kriist (Apocalipsis 14:1-3; 20:1-4; Romanos 8:17). Jo xqatzol,
Xkutankil li Raqok Aatin, moko tnumeq ta sa junpaat chiru jun
kutan ut jun qoqyink, twanq ban chiru jun mil chihab.
Chiru li jun mil chihab ain, li Jesus taaraqoq aatin sa xbee-
neb li yoyookeb ut [sa xbeeneb li] kamenaqeb (2 Timoteo
4:1). Aniheb li yoyookeb? Aaneb li tekoleq sa li yalok u
li tixkam chaq li Yos malaj li xkihaleb li tenamit li naaa-
tinak wi li Santil Hu (Apocalipsis 7:9-17). Li Apostol Juan ki-
ril ajwi naq eb li kamenaq xaqxookeb chiru li xnimajwal ko-
jaribaal li Yos re li raqba aatin. Jo kixye li Jesus: Chixjunileb
li wanqeb sa muqlebaal kamenaq terabi xyaab xkux [li Jesus]
ut teelq chaq (Juan 5:28, 29; Hechos 24:15). Aban, chirix karu
traqmanq aatin sa xbeeneb li tewakliiq wi chik chi yoyo?
Li Santil Hu naxye naq li Apostol Juan kiril sa li moy u naq
keteemank eb li hu ut kiraqmank aatin sa xbeeneb jo chan-
ru tziibanbil saeb li hu, a yaal chanru li xbaanuhomeb. Ma
tziibanbil saeb li hu ain chixjunil li kexbaanu chaq li poya-
nam ain naq toj maaji nekekamk? Inka. Aban, chanru naqa-
naw ain? Li Santil Hu naxye naq li ak xkamk, maaka chik
xwankil li maak sa xbeen (Romanos 6:7). Jokan naq li Yos
inka traqoq aatin sa qabeen chirix li xqabaanu chaq naq toj
maaji nokookamk. Li tewakliiq wi chik chi yoyo tesachmanq li
xmaak ut jalan chik li chaqrab tixke li Yos reheb. Li tewakliiq
wi chik chi yoyo jo li tekoleq sa li yalok u li tixkam chaq li Yos,
1 Taataw xkomon li naleb chirix li Armagedon, sa li tasal hu Perspi-

cacia para comprender las Escrituras, vol. 1, perel 680, 681, 1086, 1087. Ut

sa li tzolom 20 re li tasal hu, Adoremos al unico Dios verdadero, reheb
Xkomon li Naleb 215
tento naq texpaab li xchaqrab li Yos re naq tewanq xyuam chi

junelik. Saeb li hu ain twanq chixjunil li chaqrab li tixke li Yos
chiru li jun mil chihab. Traqmanq aatin sa xbeen li junjunq a
yaal chanruhaq li xbaanuhom chiru li jun mil chihab malaj sa
Xkutankil li Raqok Aatin.
Chiru Xkutankil li Raqok Aatin, naabaleb li poyanam li inka
kexnaw ru li Jehoba, teruuq xtzolbal li Rajom li Yos ut xyua-
minkil. Jokan naq twanq li tzolok chirix li Santil Hu sa xbeen
chixjunil li Ruuchichoch, re naq eb li poyanam [...] [textzol]

wank sa tiikilal (Isaas 26:9). Aban moko chixjunileb ta te-

raj xbaanunkil li naxye li Yos. Sa Isaas 26:10 naxye: Usta taa-
kuymanq xmaak li inka us xnaleb, aban inka tixtzol wank
sa tiikilal; toj yooq xbaanunkil li maausilal [...] ut inka tixke
reetal li xwankilal li Qaawa [Jehoba]. Jokan naq, li maauseb

xnaleb teosoq chi junajwa sa Xkutankil li Raqok Aatin (Isaas
65:20, Wy).
Naq traqeq Xkutankil li Raqok Aatin, li tekoleq textaw li tza-
qal yuam li kixsach laj Adan (1 Corintios 15:24-28). Chirix chik
aan t-achabaaq laj Tza. Aran naq tixyaleb rix eb li poyanam,
aban jun sut aj chik tixbalaqiheb (Apocalipsis 20:3, 7-10). Eb li
inka teabinq chiru laj Tza teril chanru ttzaqloq ru li naxye li
Santil Hu naq kaajwi li tiikeb xchool tewanq sa li choch ain,
ut tekanaaq arin chi junelik (Proverbios 2:21). Jokan naq sa
Xkutankil li Raqok Aatin, teosobtesiiq li tiikeb chool.
Karu Kikulmank sa li Chihab 1914?

MAAJI nawulak li chihab 1914 naq jun chuut chi poyanam, li
neketzolok chirix li Santil Hu kexye naq sa li chihab ain twanq
xninqal ru eetalil. Li esil ain kexye tana chiru 40 chihab. Karu
eb li eetalil ain? Karu kikulmank sa li chihab 1914 ut kaut
wank xwankil li chihab ain?
Li Jesus kixye sa Lucas 21:24 naq li tenamit Jerusalen taa-
yeqimanq xbaaneb li maawaeb aj Judiiy toj reetal taatzaqloq
ru li xqehil. Li tenamit Jerusalen aan xjolomil li xtenamiteb
laj Judiiy. Sa li naajej ain kejolomink chixjunileb li awabej li

keelk chaq sa xteepal laj David (Salmo 48:2, 3 [48:1, 2, Wy]).
Eb li awabej re Jerusalen jalaneb chiru li jun chool chi awabej,
xbaan naq kewank sa xkojaribaal li Qaawa [Jehoba]. Ain
naraj xyeebal naq eb li awabej re Jerusalen kejolomink choq

ruuchil li Yos (1 Cronicas 29:23). Li tenamit Jerusalen reetalil li
Xawabejilal li Jehoba.
Joqe ut chanru keok li maawaeb aj Judiiy chi xyeqinkil li
Xawabejilal li Yos? Ain kikulmank naq eb laj Babilonia keree-
chani li tenamit Jerusalen sa li chihab 607 naq toj maaji na-
chalk li Jesus arin sa Ruuchichoch. Jokan naq maajun reheb
li awabej sa xteepal laj David kekanaak chi awabejink sa xko-
jaribaal li Qaawa [Jehoba] (2 Reyes 25:1-26). Ma tyeqimanq
chi junelik li tenamit Jerusalen? Inka, li anjel Gabriel kixye
re xMaria naq li Jesus twanq sa li xkojaribaal laj David (Lucas
1:32, 33). Jokan naq, li tenamit Jerusalen kixkanab wank rubel
xwankil li maawaeb aj Judiiy naq li Jesus kiok chi awabejink.
WUQUB CHIHAB
2.520 chihab
606 chihab ut 3 po 1.913 chihab ut 9 po

chalen chaq li Octubre re chalen chaq li 1 re Enero re li chihab 1
li chihab 607 toj sa 31 re naq kexkoxla naq kiyolaak
Diciembre re li chihab 1 li Jesus toj sa Octubre re 1914
607 & Jesus ) 1914
Li tenamit Jerusalen Li Jesus tixkul

taayeqimanq xbaaneb li xkojaribaal
li maawaeb aj Judiiy laj David, li xyuwa
Xkomon li Naleb 217
Aban, joqe kikulmank ain? Li Jesus kixye naq li maawaeb

aj Judiiy teawabejinq toj reetal ttzaqloq ru li xqehil. Sa Da-
niel 4 naxcholob chius li xqehil ain. Sa xhuhil laj Daniel naxye
naq laj Nabucodonosor li awabej re Babilonia,kimatkek ut sa li
matk kiril chanru kiyokmank jun toon chi che jwal najt xte-
ram. Kaajwi li xxe ut li xtoonal xkanaak sa choch ut chiru aan
kexbak rikin chiich re naq inka chik tkiiq. Chirix chik aan jun
li anjel kixye naq li che ain bakbooq chiru wuqub chihab
(Daniel 4:10-16).
Naq li Santil Hu naaatinak chirixeb li ninqi che, wank sut
yook chi aatinak chirixeb li awabej (Ezequiel 17:22-24; 31:2-5).
Jokan naq, li yokbil che reetalil naq eb li awabej re li tenamit
Jerusalen texkanab awabejink choq ruuchil li Yos. Ut li tena-

mit Jerusalen tyeqimanq chiru wuqub chihab. Aban, chan-
ru naxcholob ain li Santil Hu?
Apocalipsis 12:6, (12:14, Wy) naxye naq oxib chihab rikin
waqib po wank oxkaal xka oqob kutan (1,260). Jokan naq
sa wuqub chihab wank 2.520 kutan. Abanan naq kinumek
2.520 kutan xsachik li tenamit Jerusalen, li maawaeb aj Judiiy
inka kexkanab xyeqinkil li Xawabejilal li Yos. Ain naxkutbe-

si naq toj kiajmank naabal chihab re naq t-uxq ain. Sa Nume-
ros 14:34 ut Ezequiel 4:6 naxcholob naq junq kutan rix li junq
chihab. Jokan naq sa wuqub chihab wank 2.520 chihab.
Eb li 2.520 chihab kitikla sa Octubre re li chihab 607 naq
toj maaji nachalk li Jesus arin sa Ruuchichoch, naq eb laj Babi-
lonia kereechani li tenamit Jerusalen ut naq kerisi li awabej li
kielk chaq sa xteepal laj David. Ut eb li chihab ain keraqek sa
Octubre re li chihab 1914. Sa li chihab 1914 kitzaqlok ru xqehil
li maawaeb aj Judiiy ut sa li chihab ajwi ain kixaqabaak li Je-
sus choq awabej sa choxa (Salmo 2:1-6; Daniel 7:13, 14).1
1 Chalen chaq li po Octubre re li chihab 607 toj sa li po Octubre re li

chihab 1 wank 606 chihab. Chalen li po Octubre re li chihab 1 toj sa
li po Octubre re li chihab 1 li nekexkoxla naq kiyolaak li Jesus, wank 1
chihab. Ut sa li chihab 1 toj sa li chihab 1914 wank 1.913 chihab. Wi
tqachutub li 606 2 1 2 1.913 6 2.520 chihab. Wi taawaj chik xkomon
li esil naq li tenamit Jerusalen kisachmank sa li chihab 607, chaawil sa

li tzolom Cronologa re li tasal hu Perspicacia para comprender las Es-
crituras, reheb laj Testiiw re li Jehoba.
Li Jesus kixye naq yooq chi awabejink sa choxa naq tchalq li
xninqal ru eetalil arin sa li Ruuchichoch jo li yalok u, li weej,
li ninqi hiik ut li yajel (Mateo 24:3-8; Lucas 21:11). Ut aan yook
chi kulmank saeb li qakutan. Ain naxkutbesi naq sa li chihab
1914 kiok chi jolomink sa choxa li Xnimajwal Awabejilal li Yos
ut sa li chihab ain kitiklaak ajwi rosojikeb li kutan (2 Timo-
teo 3:1-5).
Ani li Arkanjel Miguel?

WIIB oxib ajwi xraqal li Santil Hu naaatinak chirix li anjel
Miguel. Saeb li raqal ain, naxkut naq li anjel Miguel inka
naxkanab kanjelak. Jokan naq sa xhuhil laj Daniel naxye
naq li anjel ain yook chi yalok rikineb li maaus aj musiqej.
Sa xhuhil laj Judas naxye naq yook xweechinkil rib rikin laj
Tza. Ut sa Apocalipsis naxye naq yook chi yalok rikin laj Tza
ut eb li maaus aj musiqej. Ain naxkut naq li anjel Miguel
junelik naxkol xwankilal li Jehoba jo Awabej ut nayalok ri-
kineb li xik nekeilok re li Yos. Li xkaba li anjel ain naraj
xyeebal: Ani Wank Xwankil jo li Yos? Aban, ani tzaqal li
Arkanjel Miguel?
Naabaleb li qas qiitzin moko jun ta ajwi li xkabaeb. Li
Santil Hu naaatinak chirix laj Jacob. Li winq ain naabal ralal
xkajol naq kiwank chaq ut kikabaiik ajwi choq aj Israel. Li

Apostol Pedro kinawek ru jo aj Simon (Genesis 49:1, 2; Ma-
teo 10:2). Jokan ajwi li Santil Hu naxkutbesi naq li Jesus ki-
kabaiik choq aj Miguel naq toj maaji nachalk arin sa Ruu-
chichoch ut jokan wi chik kiyeemank re, naq kisutqiik sa
choxa. Qilaq karu naxye li Santil Hu re naq tqataw ru ain.
Li Arkanjel. Li Santil Hu naxkutbesi naq laj Miguel aan li

arkanjel (Judas 9). Li uuchil kabaej Arkanjel naraj xyeebal
li anjel li nakamok be. Naq li Santil Hu naxye li Arkan-
jel, naraj xyeebal naq jun ajwi li anjel li nakamok be. Jokan
naq li Santil Hu inka naxkut naq wank naabal li Arkanjel. Ut
li Santil Hu naxye ajwi naq li Jesus nakanjelak jo Arkanjel.
Xkomon li Naleb 219
Li Santil Hu naxye chirix li Jesus: Li Qaawa [...] tboqoq chi

kaw sa choxa ut tixbaanu jo xyaab xkux li Arkanjel (1 Tesa-
lonicenses 4:16, NM ). Li raqal ain naxkut chiqu naq li Jesus
t-aatinaq chi kaw jo naxbaanu li Arkanjel. Jokan naq naqa-
taw ru naq li Jesus aan li Arkanjel Miguel.
Laj jolominel. Li Santil Hu naxye naq laj Miguel rochbee-

neb li xanjel kexyal xmetzew rikin [...] li nimla xul roch-

beeneb li xanjel (Apocalipsis 12:7). Li raqal ain naxkut naq
laj Miguel najolomink reheb li anjel. Sa Apocalipsis naxye
ajwi naq li Jesus najolomink reheb li anjel (Apocalipsis 19:
14-16). Jokan ajwi, li Apostol Pablo kiaatinak chirix li Qaa-

wa Jesus ut eb li xanjel li wankeb xwankil (2 Tesaloni-
sences 1:7). Jo xqake reetal li Santil Hu naaatinak chirix laj

Miguel ut eb li xanjel, jo chirix li Jesus ut eb li xanjel
(Mateo 13:41; 16:27; 24:31; 1 Pedro 3:22). Li Santil Hu inka
naxye naq wank wiib chuut chi anjel; jun naxjolomi laj Mi-
guel ut jun li Jesus. Jokan naq naqataw ru naq laj Miguel aan
li Jesus xbaan naq chi jokan nakabaiik sa choxa.1
1 Sa li tasal hu Perspicacia para comprender las Escrituras, vol. 2, saeb
li perel 386, 387, taataw xkomon li esil naq laj Miguel aan li Ralal li Yos.
Li tasal Hu ain reheb laj Testiiw re li Jehoba.
Karu Xyaalal li Babilonia,

li Nimla Tenamit?
SA LI Santil Hu wank naabal li aatin li naroksi xhuhil li Apo-
calipsis, aban yal jun eetalil. Naxye naq jun li ixq aj yumbeet
wank chiru xpeekem: Babilonia, li Nimla Tenamit. Nax-
ye ajwi naq li ixq ain kojko sa xbeen li kiila tenamit ut sa
xbeen li kiila teep (Apocalipsis 17:1, 5, 15). Jo xqake reetal
maajun li ixq truuq xbaanunkil ain; jokan naq li Babilonia,
li Nimla Tenamit, yal jun eetalil. Aban, karu xyaalal?
Sa Apocalipsis 17:18 naxye naq li ixq ain, aan li Nim-
la Tenamit li wank xwankil sa xbeeneb li awabej re li ruu-
chichoch. Naq nokooaatinak chirix junaq li tenamit sa
junpaat nachalk sa qachool naq tustuukeb ru li xkanjel ut

naq wank naabal li poyanam. Li Santil Hu naxye naq li nim-
la Babilonia naxjolomiheb li awabej re li ruuchichoch. Jo-
kan naq li Nimla Babilonia aan jun nimla molam li wank
xwankil sa chixjunil li Ruuchichoch. Aban, chanru li nimla
molam ain? Li molam ain xaqabanbil chirixeb li paabal. Ut
xhuhil li Apocalipsis tooxtenqa chi xtawbal ru chius ain.
Wankeb li molam xaqabanbileb chirixeb li awabej, chi-
rixeb laj yakonel malaj chirixeb li paabal. Li Babilonia,
li Nimla Tenamit moko xaqabanbil ta chirixeb li awabej,
xbaan naq li Santil Hu naxye naq eb li awabej re li ruu-
chichoch kexmux rib rikin [li ixq]. Li muxuk ib ain na-
raj xyeebal naq li ixq ut eb li awabej junajeb xkauxl malaj
wankeb sa aatin chiribileb rib. Jokan naq, li Santil Hu nax-
juntaaqeet ta li Nimla Babilonia jo xnimal ru aj yumbeet
(Apocalipsis 17:1, 2; Santiago 4:4).
Li Santil Hu naxye naq eb laj yakonel sa ruuchichoch
malaj li xmolamil li kayink, terahoq sa xchool ut teyaabaq
naq tsacheq li ixq ain. Jokan naq, li Nimla Babilonia moko
xmolamil ta li kayink. Li Santil Hu naxye naq eb li awa-
bej ut eb laj yakonel chi najt teril li ixq ain (Apocalipsis
18:3, 9, 10, 15-17). Jokan naq li Babilonia, li Nimla Tenamit,
moko xmolamil ta li awabej chi moko xmolamil ta li yakok,
xmolamil ban li paabank.
Cholcho chiqu naq aan xmolamil li paabank xbaan naq li
Santil Hu naxye naq li nimla molam ain naxbalaqi chixju-
nil li tenamit rikin li tuulak (Apocalipsis 18:23). Li qehibk
ut li tuulak nachalk sa li balaqil paabal ut rikineb li maaus
aj musiqej. Jokan naq, li Santil Hu naxye naq li Nimla Ba-
bilonia aan xnaajeb li maaus (Apocalipsis 18:2; Deutero-
nomio 18:10-12). Li xmolamil chixjunil li paabal xik naril
li tzaqal paabal jokan naq naxrahobtesiheb li propeet ut
eb li sant (Apocalipsis 18:24). Jokan ajwi, naxteni ut nax-
kamsiheb li wankeb sa li tzaqal paabal (Apocalipsis 17:6).
Li nimla Babilonia reetalil li nimla molam li chutchuukeb
wi chixjunil li balaqil paabal li wank sa xbeen li Ruuchi-
choch.
221
Ma Kiyolaak li Jesus sa Xpohil

li Diciembre?
USTA li Santil Hu inka naxye joqe tzaqal kiyolaak li Jesus,
aban naxcholob chanru xpohil li Diciembre ut aan nokoox-
tenqa chi rilbal naq li Jesus inka kiyolaak sa li po ain.
Chanru xqehil li Diciembre sa li tenamit Belen, barwi ki-
yolaak chaq li Jesus? Wiib reheb li po li kexbeeresi chaq eb
laj Judio xkaba: Kislev ut Tebet. Chiru xpohil li Kislev naabal
chaq li ke ut li hab ut ain kinaq chiru li Noviembre ut li Di-
ciembre. Ut chiru xpohil li Tebet yook chaq ajwi li ke ut wan-
keb li naaj barwi yook chaq chi tanek li ratzamke ut ain
kinaq ajwi chiru li Diciembre ut li Enero. Qilaq karu naxye li
Santil Hu chirix ain.
Laj Esdras, jun reheb li winq li kitziibank chaq re li Santil
Hu, naxye naq sa li xpohil li Kislev jwal ke ut yook li hab. Ut

kixye ajwi naq naabaleb li qas qiitzin kechutlaak Jerusalen
[...] sa li junmay xbe li xbele po ut nekesiksotk xbaan [...]
li kawil hab. Ut kixye ajwi naq eb li qas qiitzin kexye ain
chirix li kutan: Kaw li hab; jowi anchal moko truuq ta too-

kanaaq sa be (Esdras 10:9, 13; Jeremas 36:22). Ut naq yook
Sa li qoqyink kiyolaak wi li Jesus wankeb

chirix kabl laj kaakalenel ketomq
chaq chi nachok xpohil li Diciembre, eb laj kaakalenel kex-

xok chixjunil li xketomq xbaan naq inka texkuy wank chirix
kabl.
Abanan, li Santil Hu naxye naq sa li qoqyink kiyolaak wi
li Jesus wankeb chirix kabl laj kaakalenel ketomq. Laj Lucas,
jun reheb li winq li kitziibank chaq re li Santil Hu, kixye naq
chixkatq li tenamit Belen wankeb aj kaakalenel ketomq,
yookeb chi yolek re xkaakalenkil li xketomq chiru qoqyink
(Lucas 2:8-12). Jo naqake reetal, aaneb kekanjelak chiru ku-
tan ut chiru qoqyink. Qakoxlaq, wi sa xpohil li Diciembre sa
li tenamit Belen yook chaq li ke ut li hab, eb laj kaakalenel
ketomq inka raj kexkuy kanjelak chirix kabl. Chixjunil ain
naxkutbesi naq li Jesus inka kiyolaak sa xpohil li Diciem-
bre.1
Li Santil Hu naxye joqe kikamk li Jesus, aban inka nax-
cholob joqe kiyolaak. Laj Salomon li awabej kixye: Jwal us

li xkutankil li kamk chiru li xkutankil li yolaak (Eclesiastes
7:1). Usta li Santil Hu naaatinak chirix li kanjel li kixbaanu
li Jesus arin sa Ruuchichoch ut chirix li xkamik, aban inka
naxcholob chi tzaqal re ru joqe kiyolaak.
1 Wi taawaj chik xkomon li esil, chaawil eb li perel 111-114 re li tasal
hu, Razonamiento a partir de las Escrituras, reheb laj Testiiw re li Jehoba.
Ma Us Tawi Xnimankil
Chixjunil li Ninqe?
EB LI ninqe li nabaanumank saeb li qakutan sa chixjunil li
Ruuchichoch; jo li nekexbaanu saeb li paabal moko isinbil
ta chaq sa li Santil Hu. Aban, bar chalenaqeb li ninqe ain?
Us raj naq taatzil rix karu nekexye li tasal hu chirixeb li nin-
qe. Qilaq wiib oxib reheb li ninqe ain.
Li Rahil Kutan. Usta nayeemank naq li Rahil Kutan nabaa-
numank sa xkaba li xkamik li Jesus ut xbaan xwaklijik wi
chik chi yoyo. Aban eb li naleb ain chalenaq sa li balaqil
Xkomon li Naleb 223
paabal, jo li paqonk. Jun li tasal hu naxye naq toj maaji ajwi
nachalk li Jesus arin sa Ruuchichoch, aban eb laj Babilonia
ak yookeb xtiqibankileb li xyos [...]. Kexke chirixeb li jala-
nil yos li tertookil tikr ut li chinausil qol, kaxik ut matqab.
Jokan ajwi, chaqal ru xnaajeb barwi keyokobaak ut chi pa-
qonbil keisiik chi beek (Las Grandes Religiones Ilustradas).
Li Ak Chihab. Moko juntaqeet ta nekexnima li Ak Chihab
sa jalan jalanq chi tenamit. Jun li tasal hu kixye bar chale-
naq li ninqe ain: Sa li chihab 46 naq toj maaji nachalk li
Jesus arin sa Ruuchichoch, laj Julio Cesar li awabej re li te-
namit Roma, kixxaqab li 1 re li po Enero re xnimankil li
Ak Chihab. Jokan naq sa li kutan ain, kinimaak xkutankil
laj Jano li xyosil li okebaal ut li tiklajik. Li xpohil Enero [sa
li aatinobaal latin xkaba Januarius] chalenaq sa xkaba laj
Jano. Laj Jano aan xyoseb laj Roma ut wiib xnaqru: jun nai-
lok chiru ut jun nailok chirix (The World Book Encyclope-
dia). Jokan naq li naleb chirix li Ak Chihab chalenaq sa li
balaqil paabal.
Li Xkutankileb li Kamenaq. Jun li tasal hu naxye: Eb laj
Katoolk re li tenamit Roma, xexaqabank re xkutankileb li
kamenaq li chaabileb xnaleb. Ut wankeb li qas qiitzin xex-
koxla naq inka xesachek xmaak li xkamenaq, jokan naq xe-
tijok ut xexke xmiix re xkojobankileb xchool [...]. Eb li na-
leb li nekexbaanu sa xkutankileb li kamenaq kitiklaak chaq
sa li qe kutan ut chalenaq sa li balaqil paabal. Jokan naq,
eb laj Katoolk nekexkoxla naq eb li kamenaq nekechalk wi
chik saeb li rochoch ut nokolewaak (The Encyclopdia Bri-
tannica, re li chihab 1910, tasal 1, perel 709).
Wankeb Jalan chik li Ninqe. Moko tooruuq ta aatinak chi-
rix chixjunil li ninqe li wank sa xbeen li Ruuchichoch.
Aban, cholcho chiqu naq li Jehoba inka nawulak chiru naq
junaq li ninqe tixke xwankil junaq li winq malaj junaq li mo-

lam (Jeremas 17:5-7; Hechos 10:25, 26). Jokan ajwi re xnaw-
bal ma nawulak chiru li Jehoba junaq li ninqe tento xnaw-

bal bar chalenaq (Isaas 52:11; Apocalipsis 18:4). Eb li raqal li
Santil Hu li xqil sa li Tzolom 16 tooxtenqa chi xnawbal karu
naxkoxla li Yos chirixeb li ninqe.
Wi taawaj chik xkomon li esil:
Sikeb laj Testiiw re li Jehoba sa www.jw.org/kek.

BH GK

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BH GK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LI SANTIL HU?

LI SANTIL HU NAXYE NAQ LI YOS

Tixchaqihobresi chixjunil li xyaaleb ru,

Li yeq roq taapiskoq

TZOL LI NAXKUT LI SANTIL HU

Kaut naqakul li rahilal?

Wi yookat rilbal xsa li tasal hu ain, naraj xyeebal naq

CHANRU KUUBANBIL LI SANTIL HU?

Karu Tzaqal Naxye

EB LI kokal nekexbaanu naabal li patzom naq ne-

kepatzok. Naq yooko chi nimank

3 Koxlan chirix li patzom li wank chirix li tasal hu ain.

Koxlan ajwi chirixeb li patzom li wankeb saeb li perel

qanq aawe sa laayuam. Maare nakaaye: Kaut wanko sa

taake reetal naq li naleb ain naru ttenqanq aawe sa

xtoqobaal qu. Sa li Ruuchichoch xnumtaak li maau-

naq eb li qas qiitzin texkoxla naq li Yos inka na-

sa rochoch li xyuwa. Aban sa jun kutan kixqet rib

peyaal? (Lucas 15:11-13). Jokan ajwi nakulmank naq li

qiitzin texbaanu li inka us. Moko tenebanbil ta sa

xchool naq naqakul li rahilal? Li Santil Hu naxcholob

LI YOS NARAJ NAQ TAANAW RU

laakaba aan Jehoba ut kaajwi laaat Nim Laawankil sa

nim xwankil. Ain naraj xyeebal naq li Yos naru nax-

Jo narahok jun

naxbaanu chixjunil li naraj.1 Li xkaba li Yos jun ajwi;

wi laaat Nim Laawankil. Ut kaajwi aan nayeemanq re

yoobtesink qe. Apocalipsis 4:11 naxye: Aakulub,

ut maajunwa tenachoq rikin malaj inka nekekoxlaak

to naq inka taakanab tzolok chirix li Yos, jo yookat

4:24; 1 Timoteo 1:17). Li Santil Hu naxcholob chanru li

36:10 [36:9, Wy]). Li Santil Hu naxcholob ajwi naq too-

ye aawe naq taakanab tzolok. Maare texye ain, re naq

li naleb inka taataw ru, aban matxutaanak chi patzok.

li Santil Hu. Li Santil Hu moko juntaqeet ta rikineb li ja-

MAARE jultik aawe naq jun laawamiiw kixke jun laa-

tento naq tqabanyoxi re. Kaajwi li Santil Hu naxye naq

tinak chirix li Jehoba. Naq li Yos kixke qe li Santil Hu

1, 2. Kaut naqaye naq li Santil Hu aan jun chaabil maatan?

ut wank sa naabal chi aatinobaal. Naxqax ru 2.400 chi

teo 3:16). Karu naraj xyeebal ain? Li Santil Hu naxye:

li winq li ketziibank chaq re li Santil Hu, moko jun-

ru kichalk li chaajkilal sa xbeeneb li qas qiitzin ut sa

kulmank. Qakoxlaq li chaqrab li kixke li Jehoba re li

6, 7. Kaut naq junaj ru li naleb li wank sa li Santil Hu?

9 Li Santil Hu naxye li yaal ut tzaqal re ru naxcholob

li kikulmank chaq. Naxye ajwi xkabaeb li qas qitziin li

toj sa li 7? Li Jesus kixke jalan jalanq li chaabil na-

9. a) Chanru naqanaw naq li Santil Hu tzaqal re ru naq naaatinak

chanru xtuqubankil ru li chaajkilal, chanru tootijoq ut

li kanjel ut chirix chanru xkambal qib sa usilal. Li na-

ba re laj Isaias: Laain li Qaawa; laaYos; laain ninkut

naq li tenamit Babilonia tsacheq. Jun chuut aj puub ke-

Babilonia yookeb chi ninqehik ut maaka nekexkoxla,

16 Naq li Jehoba kiaatinak chirix li Babilonia kixye:

Maajoqe chik toxtenamitoq aan, maajun chik tixtaw

16. a) Karu chik kixkul li tenamit Babilonia naq ak kisachmank?

17 Kajo naq naxkawresi qapaabal xnawbal naq na-

tzaqlok ru li naxye li Santil Hu! Cholcho naq li Yos

17. Kaut naxkawresi qapaabal xnawbal naq natzaqlok ru li naxye li

wank xwankil. Xbaan naq junaj ru li naleb wank chisa,

naleb. Nokooxtenqa chi rilbal chanru wanko chiru li