\

S. AURELII
AUGUSTINIDE
DOCTRINA CHRISTIANA
LIBRI QUATUOR
ET
ENCHIRIDION AD LAURENTIUxM.

EX
BENEDICTINORUM RECENSIONE
RECOGNITOS EDIDIT

CA R. H E R M. R R U DER
PHIL. DR. AA. LL. M.

EDITJO STEREOTYPA.

LIPSIAE
SUMTUnJS KT TYPIS CAROL TAUCHMTII.
I S 3 S.
 PRAEFATIO.
Aurelius Augustinus quo niaioris fuit auctorita-
tis in antiqua ecclesia Latina et per totum aevum
medium, eo saepius opcra eius descripta et innu-
meris exemplis pcr omnes terras occidentales di-
vul2;at,a sunt. Ita factum est, quod non mirum,
ut pater clarissimus librariorum ct incuria et in-
scitia quam maxime corrumperetur, ut alia pro
arbitrio mutarentur, alia omittcrcntur, alia ad-
dcrentur, ac vix quisquam scriptorum antiquo-
rum exstaret, in quo tanta scripturae dlAersitas
invenirctur. Sed quamquam saeculo XVI. loh.
Amorbacbil Basileensis et Des. Erasmi studiis, et
saec. XVII. Benedictinorum monachorum e con-

gregatione Sti Mauri multorum librorum manu

scriptorum collatione textus ab additamentis et
vitiis plurimis purgatus est, tamen restant loci
haud pauci, qui nova ct accuratiori perscruta-
tione critica indigcant. Hoc suscipere opus est
sane grande et arduum, et adhuc desideratur,
qui subsidiis criticis et mentis sagacitate satis
instructus doctoris gravissimi libris hanc opcrani
inipendat: etsi reccntissimis temporibus ad studia
i
IV PRAEFATIO.
ecclesiae patrum a viris doctis usque coiumen-
data multi redierunt. Instituti Tauchnitiani non
est, editiones scriptorum antiquorum ct sacroruiii
etprofanorum criticas emittere, sedeorum textum
ad iidem optimorum librorum emendatum editio-
nihus et parvi voluminis et modici pretii exhi-
bere, ita ut ad veterum opera quam plurimi pos-
sint acccdcrc. Eamdem rationem in edendis his
Au^ustini lihris sccuti sumus.
Duo saecula et quod excedit praeterlapsa sunt,
ex quo Georgius Calixtus, ecclesiae nostrae sacc.
XVII. theologus clarissimus, primus inter Prote-
stantes Augustini de doctrina Christiana libros
quatuor, qui sc conimendant singulari argumcnti
praestantia, inter tenjpcstates helli turhulentis-
simi in typographeo suo excudendos curavit,
quam editioneni superiori saeculo duae secutae
sunt Lipsiae 17G9. curantc Teegio, et Augustae
Vindelicorum 1784. Excellunt hi lihri inter cc-
teros; nam complectuntur introductionem in uni-
versum theologiac studium, maxime vero ad
scripturae sacrae explicationem viam muniunt.
Ostendit nempe in eis auctor non tantum quo
modo populus Christianus omnia ad salutem ne-
cessaria docendus sit, unde ea haurire, et quibus
adniiniculis scripturas, quae ista cuncta suppe-
ditent, interpretari oportcat, sed etiam qua ra-
tione quae proponuntur cffcrri debcant, ut ani-
mos auditorum apte subeant ct efKcaciter com-
moveant." Libri tres priores pertinent ad theo-
 PIIAEFATIO. V
loo^lam exegeticam ct dogmaticam; liber quartus
continetprimam Latinoruni liomilcticam. Hoc
opus, quod initio ma^nuni et ardiium rocat et
ad sustinendum difficile., inchoaverat paulo post
susceptum cpiscopatiim i. e. circa annum Chr.
397., uti ex Uetract. 2, 6. adparet, et quum usque
ad cap. 25. libri IH. perduxisset, interruptuni
est, et relictum imperfectum. Ncque tanien quo
minus in publicum continuo prodiret potuit im-

pedire; quarc etiam in libris contra Faustum cir-

citer a. 400. conscriptis (I. 22. c. 91.) ipse ad
hoc provocavit. Sed aetate suprema quum ad
libros suos recognoscendos accederct ,
non modo
libri tertiipartem reliquam, sed etiam quartum
adiecit, et sic totum absolvit, anuo 420. aut 427.,
uti concludcre licet ex libri IV. cap. 24., ubi in
Mauretaniam Caesareensem iter annis octo ante
factum ab ipso commemoratur. Cf. Possid. de

vitaAug. C.28. Ad honim igitur librorum textuni

recognoscendum in usum vocavimus editiones
has: 1. lolt. Aniorbacliii, quae est prima operuiu
Augustini tomis XI, atque accurate ex Mss. de-
scripta et notis quibusdam et conclusionibus sive
veritatibus Francisci Maronis ad maruincm ad-

scriptis ornata prodiit Basileae 1504

1500.;
in tomo IV. libri de doctiina Christ. continentur.
Dcinde 2. Desiderii Erasmi, quae primum 1 52<S.,
tum ,,ad vetcrum codicum collationem post Mar-
tinum Lypsium multis in locis summo studio
emcndata*^ Basil. apud Frobenios fratrcs a. 1509.
VI PUAEFATIO.
exciisa est, ubi ab initio tom. III. 11. de doctr.
Chr. reperiuntur. Haec et ipsa accurate expressa
non solum tamen codices Mss. sequitur, sed hic
illic exhibet emendationes ex theologi Rotero-
dami incenio profectas. Tum 3. monachorum
Benedictinorum e congregatione s. Mauri, quo-
rum authentica prodiit tomis XI Paris. 1079
1700., editio nova ab nuiltis mendis purgata
Antw. 1700
1703. Ab eis recogniti sunt de-
nuo de doctr. Chr. (tomo lll.) secundum co-
libri
dices Mss. triginta, inter quos optimi Vaticani
tres et Corbeienses uuo, et secundum editiones
Amerbacbii (in edit. biblioth. Lips. legitur
Amor-
bachius) Bas. 150(j., lodoci Badii Ascensii
Paris.

1502., Des, Erasmi Bas. 152B. et Lovaniensium

theoiogorum a. 157G.
Postremo editiones, iu
seorsini prodierunt: 4. G. Calixti^
quibus hi libri
hoctitulo: S. patris et doctoris Aur. Augustini
de doctr. Christ. libri IV,
episcopi Hipponensis
de fide et symbolo liber unus, Vince?itii Lerinen-
sis commonitorium. G. Cali.vtus recensuit et
edidit. Heimstad. 1629. 8. Edit. 2. Ibid. 1655. 4.
Calixtus semper fere Erasmum secutus est, in-
tertlum, ut ille, magis induigens ingenio suo,
5. lofi.
quam librorum auctoritatem respiciens.
Christ. Be?iia?n. Teegii: e recensione Bcned.,
varietate lectionum, animadversionibus brevibus
Bencdict.
illustrata,Lips. 1769., qui tantoperc
pedissequa ut
fuit,omnes simul operarum erro-

res, quorum non exiguus est numerus, repeteret.

 PRAEFATIO. VII

niultis aliis superaflditis. His subsidiis adiutus

prinium textum ex recensionc Benedict. accura-
tissime describendum curavi. Deindc diligentem
eius cum aliorum editionibus, inprimis Des.Era-
smi et Ge. Caiixti coUationem institui, ita tamen,
ut non recederem a Bcnedict. , nisi ubi ipsi reli-
querunt codicum collatorum auctoritatem, aut
sensus integritas nexusque sententiarum scriptu-
rae mutationem poposcerunt. Quum vero re-
cessi, in margine infcriori, cui graviores Bene-
dict. aliorumque lectiones adscripsi, varietas no-
tata est, ut quisque ipse criticum iudicium posset
facerc Denique in locis dubiis contuli trcs bi-
bliotliecae universitatis Lips. iibros Mss., quoruni
a. primus catal. num. 258. signatus, fratrum prae-
dicatorum in Lypzk^ decem August. libros conti-
nens elegantcr scriptus, membranaccus et fol.;
b. alter nuu). 259. locis quibusdam niutilus idcm-

que membran. et fol.; c. tertius num 200. not.i-

tisquibusdam variis lectionibus interlinearibus
membranac. ct forma 4., ad quos nonnumquam
provocavi. Omnes loci e scriptoribus sacris ct
profanis, qui ab Augustino luudantur aut faciunt
ad ipsum melius intclligendum , in notis sunt ad-
lati. Dicta classica tjpis qui dicuntur diductis
cxprimenda curavi, scripturae sacrae verba obli-

quis, quibus additus est textus originalis, ubi

scriptor linguae Hcbraicae ignarus, Graecae non
satis peritus, ex intcrprctatione antiqua Latina,
quam ipse I. !l.c. 15. Italam vocat, de Tebus
vii[ PRAEFATIO.
fUvinis dispiitat, qiiamquam onmino acutissime
prophctarum ct apostolorum idcas pcrscrutatur
et numquam fcre a recto seriptorum sensu aber-
rat. Voccs suspectas uncis inclusi. Librorum
argumentum indicem locorum scripturae s. cx-
,

pUcatorum ct Augustini rctractationem pracmisi.

Accedit libris de doctrina Christiana eiusdem
patris liber nobilissimus, quem Enc]iiridio7i in-
scripsit, defide, spe et caritate, ,,aureum opu-
sculum, nocturna et diurna manu versandum,"
omnique tempore maximi acstimatum. Continet
enim brevi conspcctu et populari sermone omnia
doctrinae Christianac capita ndnexa illis evan-
gclii virtutibus primariis. Auctor libellum scri-
psit circiter annum 421. (nam cap. 87. Hierony-
mus dcfunctus mcmoratur 420.) , Laurentio
-j-

cuidam, qui sapientiae studio incensus in epistola

ad Augustinum scripta ei quaestiones quasdani
proposuerat, atque totius doctrinae summam cer-
tumque lidei fundamentum contra diversos illius
temporis haereticorum errores enchiridii forma
ab eo petiverat. In recentioribus codicibus ille
urbis Roniae primicerius, in aliis primicerius
notariorum urhis Romae , aut primicerius eccle-
siae Romanae, in quibusdam diaconus aut archi-
diaconus vocatur. Sed in vetustissimis i\Iss. no-
mini nihil additur; neque ccrti quidquam de eo
constat, nisi quod in libro de octo Dulcitii quae-
stionibus I, \0. frater Dulcitii., ibidem et in ipso
Enchiridio c.l. ab Augustino ^/is dilectissimus,
 PRAEFATIO. IX

Idcmque fine 122. in Cliristi memhris ei di-

c.

lectus adpellatur. Ex quibus locis dc dignitate

Laurcntii id tantum licet definire, eum procul
dubio laicum fuisse, non clericum. Ceteroquin
proptcr cruditionem et sapientiae studium quam
maxime laudatur. Cf. c. 1. et 122. Inscriptio opu-
sculi duplex est. In omnibus libris manuscriptis
dicitur Enchii-idion ^ qualc Laurentius
postulave-
rat i. e.
opusculum mole exiguum de eius manibus
non recessurum. Cf. c. 1. 6. et 122. et Retract.
2, 6. Sed ibidem Augustinus in libro de octo
,

Dulcitii quaestionibus 1. 10. 2,4. ct in

epist. 231.
ad Darium vocat lihrmn defide,
spe et caritafe,
neque aliter Possid. Indic. c. G. In Enchiridii
tcxtu recognoscendo eodem modo versatus sum,
de qiio supra dixi, secutus cditiones l. loh.Amor-
havliii opp. August. tom. VIIL; 2. Des. Erasmi
a. 1569. opp. tom. IIL p. 151. sqq. ; 3. Benedicti-
norum a. 1701. (opp. t. VI. p. 143. ss.), qui in hoc
recensendo triginta sex libris Mss. (inter quos
Romanae bibliothecae Vaticanae 4 et 22 Pari-
sienses), et editionibus loh. Amorbachii a. 1505.,
Des. Erasmi a. 1529.,
theoIogorumLovaniensium
a. 1576., Lambcrti Danaei Genev. a. 1575. ct
Antonii Arnaldi Paris. 1049. usi sunt. 4. Sepa-
ratam editionem, quae prodiit Coloniae apud loh.
Gymnicum a. 1528. ct semper fere reddidit
Amorbachii textum. 5. Quam S. V.
Augusti,
theologus Bonnensis, excudcndam curavit in :

Chrestomathia putristica ad usua eorum qui hi-

X PRAEFATIO.
storiam dogmatum ChiHstianorum accuratius di-
scere cupiunt, Lips. 1812., in cuius tomo II. en-
chiridion exstat Editor secutus est
August. opp.
edit.
Lugduni Batav. a. 1664. (t. III. p. 55.sqq.),
ct quani seorsim edidit Ad.
Rechenberg. Lips.
1705. 4. Multa est lectionis diversitas liuius
opusculi, et magnus jijlossematum numerus, ut
nuliius fere Augustini operum. Bibliothecae uni-
versitatis Lipsiensis codices Mss.
quinque in lo-
cis
gravissimis omnibus inspexi: a. num. 259.

catai.membranac. et fol., in quo operis pars me-

dia deest; b. num. 266.
elegantissime scriptus,
membranac. et foL: c. num. 272., d. num. 321.
et e. num. 396. chartacei fol. , quorum alter et
cum antiquis-
tertius (b. etc.) sunt optimi, ubivis
simis Benedict. Mss. convenientes, extremus (e.)
facit cum edit. Lovan. et Lugdun.
summi
Nihil restat, nisi ut ecclesiae doctoris
libri omnium commendentur studiis , qui ali-

quando munere ecclesiastico fungentur. Prae-

clare enim in eis exponit Hipponensium praesul,

qua animi sincerittite thcologum accedere opor-

teat ad scripturae sacrae iibros explicandos, quam

diligenter linguaruni literae ab antiquitate tradi-

tae oninesquc bonae artes ad usum iiistum prae-
divandi evatigelii conferendae , quo sensu pio
oratio sacra tractanda, ut populus capita iidei do-
ceatur et ad veram Dei proximique caritatem ex-
citetur, qua denique doctor ccclesiae vitae inte-
gritate ornatus esse debeat, ne aliis de loco sacro
 FRAKFATIO. xi

commendet virtutes, quas ipse negligit, sed ut

potens sit exhortai'i et convincere contradicen-
tes. His fundamentis profecto nititur omnis san-
ctissimi ministerii felix tractatio Christiquc ec-
ciesiae salus, quae ut iunctis doctorum studiis in
dies niagis eftlorescat et augeatur Deum O M.
supplex oro et veneror. Scripsi Lipsiae d. 21.
Februarii a. D. MDCCCXXXVIII.
 ARGUMENTUM LIBRORUM
DE DOCTRINA CHRISTIANA.

Prol. Aiigustinns operis utilitatem defendens tribus repre-

liensnriim generibus respondet, et ad exempliim apostolorum
ac prophetariim aliosque scriptiirae sacrae locos provocans
doctrinae Cliristianae necessitatem egregie exponit.

LIBER PRIMUS.
Totius operis partitione in inventionem et elonitionem facta
inventionis negotium collocat scriptor in rebus et signis, ut
cognoscatiir, quas res populo Christiano tradere oporteat, et
quae sint hariini rerum siuna, sive unde res istae earumque co-
gnitio peti et depromi del)eant. Hoc primo libro de rebns dis-
serit, qiias dicit esse triplices, alias qtiibus fruendum, alias qui-
bus iitendiim, alias quae fr\iantur et utantur. Frueudum esse
\ino et solo Deo triuno qui nostnim summiim bonum et a era
,

Leatitiido sit. Peccatis nostris a friiendo Deo arcemur, quae

\\ttollerentiir, h'>yo(; al>.(ji, fyhtz", passus et mortiius Dominus re-
surrcxit et in coelos adscendit desponsata sibi ecclesia, in qua
}eccata remittantur, quibus remissis praeviaque animi innova-
tione exspectanda sit resurrectio corporis ad gloriam aeternam ;
secus, ad poenam nunujuam finiendam. His \[efide exjtositis
jiergit ceteris rebiis utendiim esse; nam esse quidem diligendas,
sed omnem dilectionem ad Deum referendam. Deum vero nobis
jion sed uti ad nostram utilitatem. Quibiis explicatis doce-
friii,

scriptiirae plenitudinem et finem esse umorem et Dei

tiir totiiis

projiter ipsum, et proximi propter Deiim. QuuTn pauca de sjte

addidisset deniqiie ad libros s. bene tractandos interpreti fidem,
spem, caritatem esse necessariam ostendit.
C. 1. De duplici operis parte, inventione et elucutione, et spe
auxilii di^inl in opere perficiendo.
C. 2. I. De inventione eorinn tjune docenda sunt el j^^opo
nenda. De discrimine rerum et signoruni.
XIV ARGUMEXTUM.
C. 3. 1. J)e rehvs. De triplici verum ^enexe.
C. 4. Quid %\tfriii et utl leluis.
C. 5. a. De i-ebus quibus fruendum est: uno Deo, patre, filio
et spiritu sancto.
C. 6. Dcum inelfabilem esse.
C. 7. Deumab omnibus coeitari aliquid quo niliil melius sit
atque sublimius.
C. 8. Deum esse incommutabilem vitam et sapientiam.
C. 9. Pravitate moriim Iiomines a Deo disiiingi.
C. 10. Ad videndum Deum purgandum esse animum.
C. 11. Sapientiam ad nos venisse, et vivendi nobis praebuisse
exeiiiplum, ut aboleretur pravitas.
C. 12. Sapientia, puro interiori oculo ubique praesens, in carne
adparuit mortalibus.
C. 13 De incarnatione verbi Dei (Xoyovy
C. 14. (iuomodo Deus factus homo honiiuibus cum per contra-
ria, tuni per similia medeatur.
C. 15. Christi resurrectioue et adsceusione fidem nostram (ir-
mari; et cogitationem supremi iudicii a pravo deterrere, ad
bonum excitare.
C. 16. Ecclesiam esse Christi corpus et coniugem.
C. 17. Ciiristum nobis viam esse et remittere peccata.
C. 18. De ecclesiae potestate peccata dimittendi.
C. 19. De auimi et corporis morte atque resurrectione.
C. 20. Cuius animus non immutetur, eum damnationem subi-
turum.
C. 21. Impiorum poenam et piorum gloriam aeternam esse.
C. 22. b. De rebus quibus utendum est. Alios et uos nou pro-
pter se diligere licet, sed omuis dilectio ad Deum refe-
renda.
C. 23. De quatuor rebus diligendis, et prava sui dilectioue.
C. 24. Neminem carnem suam odisse.
C. 25. Dilectionem suimetipsius ordinatam esse del)ere.
C. 26. De diligendo Deo et proximo praeceptum diviuitus esse
datum, quod includat suimet ipsius dilectionem.
C. 27. Ut ordinate diligatur, quidquid diligitur propter Deum
diligendum esse, Deum propter se ipsum.
C. 28. Quum omnibus nequeamus, eis, qui coniunctiores sunt,
succurrendum esse.
C. 29. Onines, quos ipsi diligimus, ad Deum diligendum inci-
tandos esse.
C. 30. Omuem eum, a quo nos, vel qui a nobis iuvari possit,
proximum esse.
C. 31. Deum quidem diligere nos, sed non frui nobis.
 ARGUMENTUM. xv
C. 32. Deiim nobis uti non ad suam ipsius, seil ail nostram uti-
litatem.
C. 33. Hom-aem decet homine fiul iii Deo.
C. 34. Cluistiim esse viam ad Deum patiem.
C. 3.J. Scripturae plenitudo et liuis anior Dei et jtroximi.
C. 36. Interpretatioscripturaelicetvitiosa, non est mendax nec
perniciose fallax, si modo utilis sit aedilicandae caritati.
C. 37. Fidem, spem, caritatem esse fundamenta omnis scientiae
et proplietiae.
C. 38. A
tide pendere spem beatitiidinis, in qiia perfecta et
perpctua caritas.
C. 39. Caritatem in aeterna vita, fide et spe cessantibus, non
cessatiiram.
C. 40. .\d iidem, spem et caritatem interpretem oportetomnem
intellectum scripturae sacrae referre.
LIBEll SECUNDUS.
lam de de i/wentiotie signormn i.e.ubi reriim, quas
stgjiis vel
primo libro proposiierat, siffna, indicia vel demonstrationes in-
veniri rjiieant, verba facturus. eorum definitionem et divisionem
scri-
praemittit, et inter oninia siiiiia verha, quorum literis et
ptiira fiat iiidiciiim, principatum
obtinere ostendit. Deinde ca-
none librorum divinorum, qiii reruin tractandarum siirna exhi-
heant, prolato exponere perL-^it, obscuritatein et diflicuJtatem
gigni signis sive verbis et ignotis et ambiguis. Ad signa ignola
rcmovenda multum conferre partim linguariim Graecae et He-
braicae cognitionem, partiin interpretum collationem partim ,

praecedentium et subseqiientiiim considerationem. Praeterea

reriim notitiam variasqiie artes ct disciplinas valere adversiis
verborum ignorantiam et proprie et ti-anslate vel metaphorice
usurpatoriim. Siiperstitionis ijentilium institutis et artibus
ca-
stiuratis oinnes sanas eorum literas in Christiannm iisuin con-
vertendas esse docct. Quo animo vero quisiie ad sacrani scri-
pturam explicandam accedere debeat, initio et iine libri liicu-
lenter declarat.
C. 1. 2. De signis. (iuid sit siiinum. Signontm alia esse na-
turalia, alia data.
C. 2. De sigiiis datis et inter homines et apiid bestlas.
C. 3- Inter omiiia siena jirincipatum obtinere verba.
C. 4. Verboriim slirna csse literas.
C. 5. Uuum vitio hiimano variae sintlin?uae, scrlpturam di-
vinam ex primitiva in varias translatam esse.
C. 6. De obscuritatlbiis scripturae s. et simiritiidiniim prae-
stantia.
XVI ARGUMENTUM.
C. 7, De ffradlljiis, jter qwns rA veramsap{e7itm)n])eT\eiuam\\a.
C. 8. De scientia ex libris canonicis petenda eoriinu|iie iniiice.
C. 9. De anlmo qtio scriptura s. tractanda sit. Aperta fiiiiila-
mentum esse intellicrendonim oljsciiriorum.
C 10. Sensum scripturae impediri aut signis ignotis aut atnbl'
giiis, eisque vel jiropriis vel translatis.
C. 11. A. De signis ignntis eisque a./>ro/>m.v,cngnitione lingna-
Hebraeae et Graecae, intellitrendis.
riim,
C. 12. De varietatis interpretum utilitate, et erroribus ex lin-
guae ambiguo ortis.
C. 13. Certissimum esse inspicere fontes, aut interpretationes
textiim verho tenus reddentes sequi, etiam si soloecismis
et barbarismis non caroant.
C. 14. De cognitione vocum et locutionum incoffnitarum.
C. 15. De praestantia interpretationis Italae et LXX
viroriim,
liuiusque origine.
C. 16. b. De signis ignotis trans/atis, et linguarum et rerum
notitia investigandis.
C. 17. De origine fabulae novem Musarum.
C. 18. Quae recta et vera gentiles docuerunt ad literas sacras
intelligendas non esse repudianda.
C. 19. De duobus doctrinarum generibus inter liomines obviis.
C. 20. De institutis gentilium superstitiosls.
C. 21. Genetbliacoruni praedictlones siiperstltlosas esse.
C. 22. De matbematicorum constellatlonibus teniere relatis ad
nascentlum actiones et mores praedicendos.
C. 23. Has nugas daemonumque socletatem scrlpturam s. gra-
viter improbare.
C. 24. Omnia haec non natura, sed animl praesumtione et su-
perstitione aliquid valere.
C. 25. Institutorum Iiumanorum a superstitlone immuninm alla
superflua esse et luxurlosa, alia necessarla et commoda.
C. 26. Necessaria et commoda Instltuta discenda esse.
C. 27. De rebus, quas homines animadvertunt vel peractas vel
divlnitus instltutas.
C. 28. De hlstorlae usu ad scrlpturam s. melius intelligendam.
C. 29. De usii geographiae, physicae, astronomiae.
C. 30. Cognltionem artlum et rerum mechanicarum suum quo-
que usiim quemdam habere.
C. 31. De usu dialecticae.
C. 32. Connexionum veritatem ab hominibus animadversam,
non institiitam esse.
C. 33. In falsls sententlls veras, In verls sententils falsas ron-
cluslones esse posse.
 ARGUMENTUM. xvri
C. 34. Aliiid esse, novisse leges conclusioinim, aUiul sententici-
rum vevitatem.
C. 35. Ue arte definiendi et dividendi.
C. 36. De elnquentia, ruius finis persiiadere.
C. 37. De utilitate rhetoricae et (lialecticae.
C. 38. De nunierorum disciplina non ex hnminum institntn, sed
ex rerum natura ah hnminibus inventa.
C. 39. Repndiatis superstitiosis, supertluis et luxuriosis linmi-
num institutis, necessaria et utilia diligenter amplectend^
esse.
C. 40. Recte a philosophis, maxime Platonicis tradita in usum
Christianum convertenda esse.
C. 41. Studiosum lihrorum sacrornm scientia sua inflari non
debere.
C. 42. Sapientiam e scripttira s. haustam omni alia Innjfe per-
fectiorem esse.

LIBER TERTIUS.
Posttjuam in superiore libro de removenda signorum igno-
rantia dixerat, hoc tertio qjiihus ra(ionibus scriptnrae ainhigu!.-
tns expedienda sit, quae cum in propriis, tum in translatis
signis occurrat, ostendit. In propriis quidem ex interpunctione
vocum, ex earum pronuntiatione, ex ancipiti signiilcatu oritur
ambigiiitas: quod genus cx contextu sermonis et collationc in-
terpretum, aut linguae praecedentis inspectione resolvi docet.
In translatis vero signis ambiguitas saepe suboritur, quum ipsa
dictio non ad literae sensum ponitur in scripturis: qua de re
operosius disputat traditque regulas, quibus dignoscatiir, num
propria sit lociitio an (igiirata, et si quidcm figurata, qun pacto
delteat explicari. Ad dignoscenda sermonis genera et ligiira-
tum a prnprio discernendum hanc generalem tradit regulam :

quidquid in sermone divino neque ad inorum honestatem, neque

ad fidei veritatem proprie referri potest, riguratiim esse cogno-
scas; cui speciales alias cum monitis et observationibus siib-
iungit. Postremo Tichonii Donatistae septem regulas singu-
latim exponit, earumque studium commendat.

C. 1. B. De s/gnis f/m/)f'gi/is,({\\ae sunt aut in verbis scripturae

propriis, aut in translatis.
C. 2. a. Verbori/>/i proj/riori/m ami>igi//is distinctinnes diiudi-
cari ex regula fidei et sermonis circumstantia.
C. 3. Legitima pronuntiatione ambiguitatem saepc tolli.
C. 4. Dictinnis am1)iguitatem saepe etiam solvi praeccdentis
linguae inspectione.
XX ARGUMKNTUM.
C. 7. Scriptoriim sacronim elo([ticntiae exempla.
C. 8. De olisctiritate scriptoriim sacronim iion iniltajuia a!
perspiciie loqiiendiim est.
(loctoril)iis Ctiristianis, qiiilnis
C. 9. Intellectii difficiliora vel non proponenila csse, vel slii-
(leniliim, nt explicando plana fiant.
C. 10. Perspicuitatis potiorem qviam elegantiae rationem hii-
Itendam esse.
C. 11. Perspiciie (loceat (loctor, et propter fastidiosos, si pot-
est, etiam suaviter.
C. 12. Oratoris esse, nt doceat, delectet, flectat; qnornm pri-
m\im maxime liic necessariiim.
C. 13. Flectendos esse animos, nt quod faclendum inteiliijiint
faciant.
C. 14. Siiavitatem dictionis, qiia res vel pravae vel nihili or-
nentur, non esse sectandam.
C. 15. Oratori ecclesiastico, ante quam dicat, Deus orandiis.
C. 16. Praeter preces studium et diligentiam a doctorihus ad-
hil)endam esse, \\t adparet e Pauli epistolis {lastoralilMis.
C. 17. Parva siilimisse, modica temperate, magna i^randiter al>
eloquente dicenda esse.
C. 18. Oratorem Cliiistianum in relnis macnis semper versari.
C. 19. Sed snhmissum dicendi ^enus convenire docenti, teni[)e-
ratum laiidanti, jcrande exliortaiiti.
C. 20. Exenipla triplicis dicendi generis e literis sacris petita.
C. 21. Exempla ex doctoribus ecclesiasticis Cjpriano et Ani-
hrosio.
C. 22. Omnibus ceneribus variandam esse dictionem.
C. 23. Quo modo miscenda sint dictionis gcnera.
C. 24. Grande dicendi tfenvis qiiid ^.'"ficiat.
C. 25. Temperatiim dicendi ueniis qiio modo sit adhibcndnm.
C. 26. In quovis dicendi ji^enere id aijat orator, ut intelligenter,
libenter, obedienter aiidiatur.
C. 27. ftlacrniim pondiis babere vitam dicentis.
C. 28. Veritati magis studendiim ([uam verbis.
C. 29. Qni dicendo non admodum valet, defectum orationis in-
tepritate vitae compenset, et ab aliis sumat eloquenter con-
scriptum.
C. 30. Auxilium diAJinim dictnro implornndum.
C. 31. Excnsatur operis loniritiido et Deo gratiae aguninr.
 \RGUMEXTUM. xxi

ENCHIRIDII ARGmiENTUM.
Aiigustiniis j)ostqiiam qifaestionss a Lanrentio ]iro{ositas ail
ndem, caiitatem, spem vestrinffenilas esse ostendevat, et qiiae-
lam (le fidei, spei et aniovis notionilms disj)iitavevat, pvimiim a
cap. 9. nsqiie ad M3. qi/ae crcdendfi si?it ex\>nn'it, sevvato syni-
l>ollapostolici ordine, miiltis sjevandis et agendis intevpositis,
ac varias haeveticoviim sententias vefellit. Secnndam partem
de eis, quae ad spon j)evtinent, in oiatinnis dominicae exposi-
tione hvevissime alisolvit. (c. 114. llt.)
Tevtiam postvemo
nec eam proli.vam addit de carilate. (c. IT. sqq.) I

C. 1. Laiirentio e.voptat auctor vevae sapientiae donum.

C. 2. Hominis sapientiani esse pietatem (^&iouf(liiav).
C. 3. Deiim coli lide, sj)e et cavitate.
C. 4. Quaestiones a Lauventio pvojiositae.
C. 5. Respondet Ijvevitev quaestionibus istis.
C C. ^JEy^tiiudiov qnid sit et valeat.
C. 7. S.ymljoltim apostoliciim et orationeni dominicam comple-
cti fidem, sj>em et caritatem.
C. 8. De fidei et spei discrimine, et de utriusqiie et amoris in-
terna necessitndine.
C. 9. I. Qind credcndum sit deincejs explicatur. Clivistiaiio
satis esse rerum omnium catissam credere cveatoris Itoni-
tatem.
C. 10. .\ summe bona tvinitate creata esse omnia bona (contra
Manichaeos).
C. 11. Ciir Deus sinat esse malum (i. e. privationem boni).
C. 12. Creaturas omnes honas esse a summo hono factas, sed
qtiia non stimme Imnae, ideo corrtijttihiles esse.
C. 13. Nulluni esse maliim, si nuUum sit bonum; et homlnem
maltim esse malum 1>onum.
C. \\. lionum et maliiin licet contvavia slmul in eadem ve esse
j)osse. Ex l)onis mala ovta esse, et non esse nisi in honis.
C. 15. Haec non esse contvavia Doniini dicto: ,,non j)otest ar-
bor bona fructtis malos faceve."
C. 16. Nnn pevtineve ad felicitatem conseqiiendam , scire caiis-
sas matrnavtim in miiiido covpovalitim motioniim; sed bona-
rum et nialavtim vevtim catissas novisse nns opovteve.
C. 17. Quid sit evvor et errare. Exemplo demonstratur, non
omnem errorem esse noxium, quem recte omnes quantum
jiossiint devitant.
C. 18. Mendaciiim oiiine psse j)eccatum, sed aliud alio gruviiis
(contra Prlscillianistasj.
XXII AUGUMENTUM.
C. 19. Homines vavio modo falli, sed erroreni aut may^niim aut
parviini, semper esse nialiim.
C. 20. Nonoinneni errorein esse peccatiim, neque Acailemico-
riini {irobandani sententiani atisensionem omnem esse su-
,

spendenilani, iit omnis error de^itetur.

C, 2!. Errorem seniper niahun esse.
C. 22. iMeiulaciiim eoruin miniis ffrave esse peccatimi, qiii non
nisi pru liominiim salnte mentiiintur.
C. 23. Keriim bonarum caussam esse bonitatem Dei, malarum
(leficientem lioni mutaliilis voluntatem.
C, 24, De secundis malorum caussis, innorantia et concupiscen-
tia.
C. 25. De poenis a Deo lapsis hominilnis et angelis irrouatis
C. 26. Per Adami peccatum eius stirpem vitiatam esse, et car-
nalem concupiscentiam, et peccatum oricinale et mortem
in omnes posteros transiisse (contra Pelasianos).
C. 27. De hominis conditione post Adami peccatum, et refor-
matione ex sola Dei misericordia facta,
C, 28. Desertoribus anu^elis deiectis ceteros in sempiterna cum
Den iieatitudine perinansisse.
C. 29. la lociim deiectorum angelorum successiiram esse par-
tem hominum reparatam, secundum Domini promissiones.
C. 30. Non meritis operum, nec iiliero voluntatis arbitrio, sed
gratia Dei per fideni salvos fieri homines.
C. 31. Ipsam fidem a Deo donari, neque fidelibus bona opera
defutura esse.
C. 32. Deiim operari in nobis et velle et perficere.
C. 33. Homines natiira irae filios egere reconciliatore Christo.
Quo sensu Deus dicatiir irasci.
C. 34. De Christi mediatoris inelTabili natu ex Maria (contra
Ajiollinarista*;).
C. 3.5. lesum Cluistiim unum Dei filium et Deum hominem esse
(contra Nestorianos).
C. 36. Divinam gratiam effregie et evidentercommendari in lio-
mine lesu Christo ad dignitatem filii Dei evecto,
C, 3T. Eamdem gratiam deinonstrarl ex eo, quod est secundura
homincmnativitas Cliristi de spiritii s.
C. 38. lesum Christiim natiim esse non sic de spiritu s. ut de
patre, sed sic de Maria ut de matre.
C, 39. Non quidquid de aliqua re nascitur, eius filium nuncu-
paiiilsiiii esse.
C 4!>. .Modiini, qno Christiis natiis est de spiritii s., insinuare
nobis gratjam divinam, qua ipsi per spiritum Dei filii fieri
possumus.
 ARGUMENTIJM. xxiii
C. 41. Christum, expeitem peccatl, pin nobJs a Deo peccatuiu
(sacriticiiim pvo peccatis) factiim esse,
ut recoiiciliaremiii'
Den.
C. 42. Baptismatis sacranientum nnbls dari ut nioriamur pec-
,

cato et vivamus a lavacro renascendo,

C. 43. Hoc ad omnes et parvulos et malores pertinere.
C. 44, Peccatiim dici pro peccatis, et vice versa, ut saepius nti-
merus singularis pro pltirali adliibetur,
C. 45, lani in primo Ailaini peccato plures peccati sjiecies iii-

esse.
C. 46, Non soliim prlmonim liominum, sed etiam parenlimi jiec-
catis otiliuari iilios, proNaljile esl; ideo regeneratione oi>ti8
esse, qiiia vitiosa i^^eiieratio.
C. 47. De peccatis aliorum parentum posteris imputandis dif-
iicile est dictii.
C. 4S. Peccatiim illiid magnum origlnale non solvi ac dilul nisi
per mediatorem lestim Cliristum.
C. 4)). Christum bapdsnin loliannls non reireneratum esse, sed
humilitatis cnmmendandae caiissa siibiisse; eumqueetmor-
teni certae dispeiisationis caiissa suscepisse.
C. ot). Chrislum alisttilisse non soluin uniimoriginalepeccatum,

sed cuncta slinul quae addita invenerit.

C. 51. Homines omnes ex Adamo natos damnatione detineri, in
Christo renatos a damnatione liherari.
C. 52. l*er liaptismum, niortis et resiirrectionis Christi imagi-
nem, ninrtuos esse peccato et maioreB et parvulos, ut in no-
vitate vitae amhiilent,
C. 53. Christi crucem, sepiilttiram, resurrectionem, adscenslo-
nem et sedem ad dexteram Dei esse imagines vitae Chri-
stianae.
C, 54. Sed Chrlstl de coelo adventum non pertinere ad res ge-
stas, sed in ilne saeciili gerendas.
C. 55. Christi iudicium de vivis et mortulB du]ilicl modo intel-
ligi posse.
C. 56. De spiritii s. et eccjesla recto ordlne in sjmbolo propn-
sitis. Ecclesiam diiplicem esse templum Dei,
C. 57. De ecclesiae coelostis slatii,
C. 58. Quae anuelnruin siut cnnditionesetclasses, incertnm esse.
C. 5!). De aiigelnriim cnrporibus disceptalioncm difiicillimani
esse, neqiie utilein.
C. 60. Magis opus esse dlgnoscere safanae artes in angelum lii-
cis se transiigurantis.
C. 61. Ecclesiam esse et coelestem et jieregrinantem in terriR,
mediatoris sanguine a jieccatis redemtum.
XXIV ARGUMENTUM.
C. 62. Per Clirlsti sacrificiiim omnia iiistanraii , et cnelestia
cimi terrestriljiis et terrestria ciini coeleslihns pacificari.
C. 63. Dei pacem, in rei^^no eoelesti versautem, praecellere
oninem intellectnni.
C. 64. Peccatnriim remissionem pertlnere at' tntam \itam san-
ctoriim mortalem, qtiam qiiiileni sine crimiae, seil non sine
peccato au,iint.
C. 65. Deiim remittere peccata, sedopiisesse poenitentia, cuiua
tempora ab ecclesia iiire constituiiiitiir.
C. 66. Remissionem peccatnrum mairis fieri propter fiitiinim iu-
dicium, fiuuni etiani parvuli Laptizati malis diversis cru-
cieiitiir.
C. 67. Salvos futiiros esse, qui veram fidem lialient, quae nisi
{V ixyu:!'! ojieretlir, viy.^jii laXL jtf?.V'
h-virjv.
C. 6S. Exjilanatnr verus sensus loci 1 Cor. 3, 11. ss. de salvan-
(lis per ignem.
C. 69. Fiileles ([iiosdam citius tar(lius([ue igne (juodam jiiirga-
torio salvari, incredibile non esse.
C. 70. Crimina eleemosynis non posse redimi, nisi vitamutclur.
C. 71. Orationem fidelium quotidianam satisfacerepeccatislire-
vilnis leviliusqiie.
C. 72. Miilta esse if
enera eleemosynaruin qiiae qiium facimus, ,

adiiivaniiir, ut dimittantiir nostra peccata.

C. 73. Eleemos) narum niaximani esse peccata dimittere pec-
cantilms et diligere ininucos.
C. 74r. Peccata a deo non dimitti eis, qui rogantibus non dimit-
tunt ex corde.
C. 75. Eleemosynis non mundarl sceleratos et infideles, nisi
fuerint renati.
C. 76. Qui vult eleemosynas ordinate facere, eiim a se ipso de-
bere incipere i. e. atramiis, iit misereamur nostrae animae
et jjie recte<|ue vivamus.
C, 77. L t munda (iaiu oninia eicemosynis, iniqiiltatem fugien-
dani csse, (juam si (juis dlllait, odlt animam suam.
C. 78. Quae peccata slnt le\Ia, (juae gravia, dlvlni esse iudicii.
C. 79. <iiiae peccata levlssima putantiir, esse interdum srravia.
C. 80. Peccata (|uamvis magna et horrenda, usii viileri niultis
parva aut nulla esse.
C. 81. Peccata esse aut icrnorantlae aiit infirmitatis, a qulbus
vincemur, nlsi dlvlnllus adliivamtir.
C. 82. Ad j)nenitentliuii agendam necessariam esse Dei mlseri-
cordlam.
C. 83. Qiii contemnit tantam divini muneris largitatem, reum
esse jjeccati in sj)iritum sanctum.
 AilGUMEXTUM. xxv
C. S4. Qiiaestiniiiim de cainis rcsiiiTectione esse plurimas.
('. S5 (Jiiaestin de roetiluis alioiti^is.
C. SO. (iiii si ([iioiulam incejierlnt \ivere, iitiqiie mori posse, et
ad mortiiorum resiirrectionem pertinere.
V. 8T. (iuaestio de foptibiis monstrosis.
(.'. 88. Ue
instauratione carnis, quomoilocumque }erlerit.
C. 81). Dei
artificis provitlentiam curam i^-^erere ne qiiid inde- ,

cens liat, iieque dilajtsa instaiiratiscorporihus detraliantur.

C. 90. Utruni corporum (iuurae aequales sint an diversae, in-
certum esse; sed niliil in eis fore indecoriim.
C. 91. Corpora sanctomm resiirrectura esse spiritualia, et
qiiamquam carne qiiadam instructa, tamen sine iillo vitio.
V. 92. I3e resurrectioiie damnatoriiin.
C. 93. Tsulla mors hoiiiini accidisset, si nemo peccasset, sed
quo minor iniqiiitas, eo tolerahilior damnatio.
C. 94. la vita aeterna plenius sanctos csse cognituros, quid
Ijoni eis contulerit gratia
(contra Pelagianosj.
C. 95. Tiinc rcvelatum iri occiilta Dei iiidicia in iiominum
jiraedestinatione.
C. 90. Omnipotentem

Deum bene facere, etiam sinendo mala
iieri.
C. 97. (iiiaestio de dicto apostolico, quodDeus vult omnes lio-
mines salvos fieri, et iion omnps salvi iiiint.
C 9S. De Dei omnipotentis et iiistissimi gratia et praedesti-
natione secnndiim Kom. 9.
(^.99. Divinant misericordiam jirorsus esse liberam, ut iudi-
ciuni, ciii liomo non possit oliloqiii.
C. 100. praeter Dei voluntatem, etiamsi
iViliil fieri fiat contra
eitis voluntatem.
C, 101. Pietatem Jiominis, quamvis alitid volentis, Dei voltin-
tati jjotitis consonare,
qiiam mali idem volentis inipictateni;
sed voluntatem divinam per bonas et malas iiominum vo-
luntates imjileri.
C. 102. Dei omnipotentis voliintatem invictam, semper neque
iimquani malam esse posse, sive misereutur, sive oI>duret.
C. 103. Disputat acute de Pauli sententia Tim. 2, 4. oa ^iui I

iruvTfc
ui^%ju:r7K uo.Sl,\('i \. e. omnis generis liomines.
C. 101. De Dei voluntate primi hominis
peccatiim praescientis.
C. 105. Voluntatem liominis ad bonum et malum lilieram aliam
in primo statii, aliam in altero.
C. 100. Gratiam divinam in quoque statu liomini csse maxime
necessariam.
C. 107. \ itam aeternam, niercedem
operum lionoriim, esso jrra-
tiam Dei, cuius voluntas iiat aut ab
liomine, aut de illo.
XXVI ARGUMEXTUM.
C. 108. Opiis fiiisse per quem Den reconciliaremus mediatore
lesii Christo, qui nisi esset Deiis, reiieintor esse non potiiit.
C. lOD. De aniniaruiu receptaculis iiiter hominis niortem et ul-
timam resurrectioiiem.
C. 110. Disputatio de sacramento mediatoris et eleemosynis
pro animis defunctorum o!)feren(lis.
C. 111. De (luabus civitatibus post iudicium in aeterna vel hea-
titudine vel miseria.
C. 112. Disputatex loco Ps. 77, 10. contra sorum sententiam,
qui neirant danmatorum snpplicia aeteraa.
C. 113. Aeternam fore mortem damnatorum, ut vitam sancto-
rum.
C. 114. Exposita fideajiit II. de spe, et quae huc pertineant in
oratione dominica contineri ostendit.
C. 115. De septem orutionis doniinicae petitionibus apiid
Matthaeum.
C. IIG. Easdem Lucam brevius qiiinque petitionibiis comple-
xum esse.
C. 117. 111. De praestantia caritnf/s,([uae fide et spe maior est,
et |er spiritum s. in cordibiis nostris ditrunditur.
C. 118. De quatiior aetati!iis lionae spei hominis.
C. 119. Regenerationis irratia remitti omnia peccata praeterita
et reatum nascendo contractum.
C. 120. Non mortem obesse eis, qui sacramento regenerationis
imbuti sint.
C. 121. Caritatem finem essc omniumpraeceptorum, Deiimvero
caritatem.
C. 122. De operia fine.
 INDEX LOCORUM
SCRIPTURAE SACRAE, DE QUIBUS L\ HIS
AUGUSTIM LIBRIS DISPUTATUR.

"Solis numeris citatis de doctrina Cliristiana libri significan-

tur, E. Enchiridion.

Gen. 2, 8.SS 111,36.

8, 11 11, 16.

21.SS9,
10, 20. ss
IV, 21.
111, 36.
11,1 ib.
1814, IV, 21.
18,20 E. 80.
Exoil. 12, 22. 35. s 11, 40. s.
18 24, 11, 16.
Lev. 19, 18 1, 22. ss.
Deuter. 5, 9 E. 40.
6, 5 1, 22. ss.
s.

ludic. 6, 9 IV, 21.

2 Sam. 7, 14. ss 111, 34.
1 Ketr. 19, 8
II, 16.
les. 5, 7 E. 80.
5, 20 E. 13. 19.
7, 9. sec. LXX 11 l^
14, 12. sec. LXX UI, 37.
*2, 16. s 111, 32.
58, 7
61, 10. sec. LXX
II, 12.
111,31.
ler. 5, 30. s
17, 5
IV, 14.
E. 114.
23. 30 IV, 29.
xxviii I \ D E X.
ler. 25, 11 JII, 35.
Ezech. 18 E. 46.
36, 7. ss m, 34.
Hos. 1, 2. s 111, 12.
loel. 2, 32 E. 7.
Amos. 6, 1. ss lY, 7.
Zach. 1, 9 E. o!).
Ps. 2, 7 E. 48.
13 5, III, 26.
scc. LXX
10, 5. E. 77.
sec.EXX
13, 3. 11.12.
LXX
34, 2. sec. 111, 2.
34, LXX
18. sec. IV, 14.
50, LXX
9. sec. II, 16. et 41.
* O'

Ly l * * JCi fcO
12 51, E. 31.
3 54, E. 55.
LXX
74, 9. sec. III, 25
10 77, E. 112.
110,4 IV, 21.
111, 2 E. 100.
lll, 10 II, 7.
114,11 E. 95. 97. et 103,
119, 164 m, 35,
LXX 15. sec. 111,3.
138,
148, 2 E. 58.
Prov. 22 8, I, 34.
LXX
9, 17. sec. III, 25.
25, 21. s

. . m, 16.
lob. 28, 28 E. 2.
Cant. 1,5 m, 32.
4, 2 II, 6.
Sap. 4, 3 II, 12.
6, 26
IV, 5.
Sirac. 16 U,T.
12,
1,
4 m, 16.

Matth. 20 E. 37. et 59.

1,
4, 2 II, 16.
5, 8 I, 10. et II, 7,
22. s E. 79.
5,
40 E. 78.

-
5,
O5 ^4.
6, 9.
JCj. io.
E. 71. et 115.
sqq
 I N D E X. xxfx
Matth. 6, 12 E. 73. et 78.
14. s E. 74.
fi,

7, 18 E. 15.
_ 10, 16 II, le. m, 25.
11,21 E. 95.
12, 6 III, 25.
12, 32 E. 84.
12, 33 E. 15.
12, 35 E. 13.
12,40 III, 35
13,12 1,1.
16, 2 E. 15.
10, 19 I, 18-
17, 1 III, 35.
22, 37. sqq I, 22. ss
_ 23, 2. ss IV, 27. 29.
23, 37 E. 97.
26, 6. ss III, 12.
Marc. 14, 3. Bs III, 12.
Luc. 6, 30 E. 78.
28 9, III, 35.
10, 29. ss I, 30.
11, 2. ss E. 116.
11,41 E. 72. 75. 76.
11,42 E. 103.
49 12, IV, 21.
21 13, III, 25.
10 16, IV, 18.
17, 29. ss III, 36.
22, 61 E. 82.
loh. 1, 1 111,2.
14. ss E. 34. 36.
47 1,
1, III, 3.
19 2, E. 56.
3, 36 E. 33. 112.
0, 51 III, 25.
6, 53 III, 16.
7, 38 III, 25.

10, 30 E. 35.
12, 25 '. III, 16.
14, 6 I, 34.
"^~ l^j o. Jc^ oO
Act. 21, 12 E. 101.
XXX I N D E X.
Roni.1,3 E. 38.
15 3, II, 12.
5, 3. ss IV, 7
5, 9. s. E. 33.
12 5, E. 26. 45.
16. ss E. 50. sa.
5,
ss
6, 1. E. 52.
8,3 E. 41.
28 8, IV, 20.
8, 33. s. 111, 3.
9, 11. ss E. 98. s.
16 9, E. 32.
ss
9, 18. E. 98. s.
30 9, 111, 3.
10, 14. . . i E. 7.
14 II, 11, 12.
l.ss
12, IV, 20.
_ 20 12, 111, 10.
13, 7. ss IV, 20.
_ 9 13, l^
30.
1 Cor. 3, 11 E. 5.
ss
3, 12. E. 56. 67. s.
6, 1. ss IV, 18. E. 78
19 6, E. 56.
6 7, E. 78.
8,1 11,41.
9, 9. s U, 10.
4 10, IV, 21.
12 10, 111, 23.
19 11, m, 33.
I, 37. ss.
15 et 13
13, 8.
13, E. 117.
15, 13. ss II, 31. 9.

50
15, 44. E. 91.
2 Cor. 3, 2. s III, 34.
3, 6 III, 5.
_ 5, 10 E. 110.
16 5, I, 34.
E. 41.
5,21 6, 2. ss IV, 20.
7, 1. s 111, 2.
II, 3 III, 25.
1J,6 IV, 7.
11, 16, ss ib.
 I N D E X. XXXI
Gal. 3, 15. . IV, 20.
3,24. . III, 6.
3, 29. . III, 31.
4, 10. ss. IV, 20.
4, II. . E. 80.
4, 21. s. IV, 20.
o, fi. E. 8. 21. 67. et 117.
5, 17. . I, 24.

Epli. I, 10. . E. 62.

o o E. 33.
-, u.

2, 8. ss. E. 30. 8.
3, IS. II, 41.

.

4, 22. 8S. II, 16.

5, 29. . I, 24.
Ifi. III, 26.

.
fi,

6, 23. . III, 33.

riiil. 1, 18. . IV, 27.
1, 22. ss. III, 2.
2, G. 7. E. 35. s.
2, 13. E. 32.

.

4, 7. . E. 63.
Col. 1, 20. . E. 62. s.
3, 1. ss. . E. 53. s.
1 Thess. 3, 7. III, 4.
if^ O. IIL 26.
1 Tim. 1, 0. 1,40.

.

2, I. ss. E. 103.
2, 4. E. 97. 103.

.

4, 12. s. IV, 27.

.T, 1. S. IV, 20.
2 Tini. 1, 9. . III, 34.
2, 14. IV, 28.
2, 2.i. E. 82.
3, 14. IV, Ifi.
Tit. 1,9.. . IV, 16.28.
1'liilein. 20. . I, 33.
1 Vftv. 5, 8. . III, 25.
2 J'ptr. 2, 19. E. 30.
1 loh. 1, 8. . E. 64.
2, 18. . III, 36.
/\|toc. 5, 5. . III, 25.
- 7,4. . UI, 35.
 AUGUSTINl RECENSIO
I. LIBRORUM DE DOCTRINA CHRISTIANA.
RETRACT. LIB. II. CAP. IV.

jLibro.s de doctiina Christiana quum iniper-

tecto.s compeiisseni, perficere malui, quam eis sic
relictis ad alia retractanda transire. Complevi ergo
tertium, qui scriptus fuerat usque ad eum locum ),
'

ubi commemoratum est ex evangelio^) testimoniura

de muliere, quae ahscondit fermentum in tribus mensu-
ris farinae, donec fermentaretur totum. Addidi etiam
novissimiim librum et quatuor libris opus illud im-
,

plevi : tres adiuvant, ut scripturae in-

quoium primi
quartus autem, quo modo quae intelligi-
tellij^antur,
mus proferenda sint. In secundo sane libro^) de
auctore libri, quem plures vocant Sapientiam Salo-
monis, quod etiam ipsun, sicutEccIesiasticum, lesus
Siiach scripseiit, non ita constare, sicut amcdictuni
est, postea didici, et omnino probabilius comperi,
non esse hunc eius librrauctoren. Ubi autem dixi *):
,,5iis quadra<^inta quatuor libris testanienti veteris
terminatur auctoritus," ex consuetudine, qua iam
loquitur ecclesia, \ etus testamcntum adpellavi. Apo-
stolus autem non videtur adpellare a etus testanien-
tum, nisi quod datuni est in nionte Sina.') Et in eo
quod dixi ^) de tempoium historia sanctum Ambro-

\) Ca|>. 25. 2) T,ur. 1.''., 21. 3) Cap. 8. 4) L. II. c. 8. 5) Cf.

Gal. 4, 24. CJ L. II. c. 28.
XXXIV
sium solvissequaestionem," tamquam coaetanei fue-
rint Plato et leremias, me fefellit memoria. Mam
quid ille de hac re episcopus dixerit, in libio eius
iegitur, quem de sacramentis sive de philosophia*)
scripsit. Hoc opus sic incipit: Sunt praecepta
quaedam."

II. LIBRI DE FIDE, SPE ET CAKITATE.

RETRACT. LIB. II. CiP. LXIII.
Scripsi etiam librum de fide, spe et caritate,
quum a me, ad quem scriptus est, postulasset, ut ali-
quod opusculum haberet meum de suis manibus non
recessurum: quod genus Graeci enchiridion vo-
cant. Ubi satis diligenter mihi videor esse com-
plexus, quo modo sit colendus Deus, quam sapien-
tiam esse hominis utique veram divina scriptura
definit. Hic liber sic incipit: Dici non potest,
dilectissime fili Laurenti."

1) Hic liber de sacramento rei?eneratinnis s. de philosophia

ailversus Platonem est inter ileperditos Ambrosii.
 S. AURELII
A U G U S T I N 1
DE
CHRISTIANA
^DOCTRIXA
LIBRI QUATUOK.

PROLOGU S.

k^uiit praecepta quaedam tractandarum scriptura-

rum, quae studiosis earum Aideo non incommode
posse tradi
,
ut non solum legendo alios, qui divina-
rum literarum operta aperuerunt, sed et aliis ipsi
aperiendo profieiant. Haec tradere institui volenti-
bus et valentibus discere, si Deus ac Dominus noster
ea, quae de hac re cogitanti solet suggerere ,
etiam
scribenti mihi non deneget. Quod antequam ex(r-
diar, videtur mihi respondendum esse his, qui haec
reprehensuri sunt, aut reprehensuri essent, si eos
non ante placuremus. Quod si nonnuUi etiam post
ista reprehenderint, saltem alios non movebunt, nec
ab utili studio ad imperitiae pigritiam revocabunt,
quos movere possent, nisi praemunitos praeparatos-
que invenirent. Quidam enim reprehensuri sunt hoc
opus nostrum, quum ea quae praecepturi sumus non
intellexerint. Quidam vero quum intellectis uti vo-
luerint, conatique fuerint scripturas divinas secun-
AuGLsr. DocTR. CnRisT. A
2 AURELII AUGUSTIM
duni haec praecepta tractare,iieque vakieriut aperire
atque explicare quod cupiuut, iuauiteiMue laboi'asse
aibitrabuutur, et quia ipsi uon adiuAabuutur hoc
opere, nullum adiuvari posse censebunt. Tertium
gonus est reprehensoium, qui divinas scripturas vel
re vera bene tractant,vel bene tractare sibi ^ identur;
qui quoniam nuUis huiusmodi observationibus lectis,
quales nunc tradere institui, facultatem exponendo-
rum sanctorum librorum se adsecutos vel vident vel
putant, nemini esse ista praecepta necessaria, sed
potius totum, quod de illarun\ literarum obscuritati-
bus laudabiliter aperitur, divino munere fieri posse
clamitabunt. Quibus omnibus breviter respondens,
illis, non intelligunt, hoc
qui haec quae scribimus
dico,me uon esse reprehendendum,quiahaecnon
ita
intclligunt, tamquam si lunam veterem vel novam
sidusve aliquod minime clanim vellent videre, quod
ego intento digito demonstrarem, illis autem nec ad
ipsum digitum meum viuendum sufticiens esset acies
oculorum, non propterea mihi succensere deberent.
Illivero, qui etiam istis praeceptis cognitis atque
perceptis ea, quae in divinis scripturis obscura sunt,
intueri nequiveriut, arbitrentur se digitum quidem
meum videre posse, sidera vero, quibus demonstian-
dis intenditur, videre nou posse. Et illi ergo et isti
me reprehendere desinaut, et lumen oculorum divi-
nitus sibi praeberi deprecentur. Non enim si possum
membrum meum ad aliquid demonstrandum movere,
possum etiam oculos accendere, quibus vel ipsa de-
monstratio mea, ve! etiam illud quod volo demon-
strare, cernatur. lam vero eorum, qui divino munere
exsultant, et sine talibus praeceptis, qualia nunc tra-
dere institui, se sanctos libros intelligere atque tra-
ctare gloriantur, et propterea superflua voluisse me
sciibere existimant, sic est lenienda commotio, ut,
quamvis magno Dei dono iure laetentur, recorden-
tur se tamen perhomines didicisse vel literas; nec
 DE DOCTRTNA CHRIST. PROLOGUS. 3

propterea sibi ab Antonio sancto et perfecto viro Ae-

gyptio monacho insultari debere,qui sine uUa scien-
tia literarum scripturas divinas et memoriter au-
diendo tenuisse, et prudenter cogitando intellexisse
praedicatur, aut ab illo servo barbaro Christiano, de
quo a gravissimis fideque dignissimis viris nuper ac-
cepimus, qui literas quoque ipsas nullo docente ho-
mine in plenam notitiam orando, ut sibi revelaren-
tur, accepit, triduanis precibus impetrans, ut etiam
codicem ol)latum, stupentibus qui aderant, legendo
percurreret. Aut ^) si haec quisque falsa esse arbi-
tratur, non ago pugnaciter. Certe enim quoniam
cum Christianis nobis res est, qui se scripturas san-
ctas sine duce homine gaudent nosse, et si ita est,
vero et non mediocri gaudent bono, concedant ne-
cesse est, unumquemque nostrum et ab ineunte pue-
ritia consuetudine audiendi linguam suam didicisse,
et aliam aliquam vel Graccam vel Hebraeam vel
quamlibet ceterarum, aut similiter audiendo, aut
pcr hominem praeceptorem accepisse. lam ergo, si
placet, moneamus omnes fratres, nc parvulos suos
ista doceant, quia momento uno temporis adveniente
spiritu sancto repleti apostoli onnuum gentium lin-
guis locuti sunt; aut cui talia non provenerint, non
se arbitretur esse Christianum, aut spiritum sanctum
accepisse se dubitet. Imo rero et quod per hominem
discendum est, sine superbia discat, et per quem do-
cetur alius, sine superbia et sine invidia tradat quod
accepit. Neque tentemus eum cui credidimu^, ne
talibus inimici versutiis et perversitate decepti a<l
ipsun quoque audiendum evangelium atque discen-
dum nolinuis ire in ecclesias, aut codicem legere,
aut legentem praedicantemque hominem audire, et
exspcctemus rapi usque in tertium coelum sive in
corpore, sive extra corpus, sicut dicit aposto-

1) ,,Sic Mss. omnes; eiliti vero: nt si haec etc." IJened.

A2
4 AUHELII AUGUSTIM
lus^), et ibi aiidiie inetfabilia veiba, quae non licet
homini loqui, autibi videre Dominumlesuni Chiistuni,
et ub illo potius qiiam ab honiinibus audire evange-
lium. Caveamus tales tentationes supeibissimas et
periculosissimas, niagisque cogitemus etipsum apo-
stolum Paulum, licet ciivina et coelesti voce piostra-
tum et instiuctum, ad liominem tamen missum esse,
ut saciamenta perciperet atque copularetur ecde-
siae-); et centurionem Cornelium quamvis exauditas
orationes eius eleemosynasque respectas ei angelus
nuntiaverit, Fetro tamen traditum imbuendum, per
quem non solum sacramenta perciperet, sed etiam
quid credendum, quid sperandum, quid diligendum
esset, audiret. ^) Et poterant utique omnia per an-
gelum lieri; sed abiecta esset humana conditio, si
per homines hominibus Deus verbum suum mini-
strare nolle videretur. Quomodo enim a eruni esset,
quod dictum est: Templuni enim Dei sfinctum est,
quod estis vos'^), si Deus de humano templo lesponsa
nonredderet, ettotum, quod discendum hominibus
tradi vellet, de coelo atque per angelos personaret?
Deinde ipsa caritas, quae sibi invicem homines nodo
unitatis adstringit, non haberet aditum refundendo-
rum et quasi miscendorum sibimet animorum, si ho-
luines per homines nihil disceient. Et certe spa-
donem illum, qui lesaiam prophetam legens non in-
telligebat, neque ad angelum apostolus misit, nec ei
per angelum id quod non intelligebat expositum, aut
divinitus in mente sine hominis ministerio revelatun
st, sed potius suggestione divina missus est ad eum
seditque cum eo Philippus, qui noveiat lesaiam pio-
phetam, eique humanis verbis et lingua quod in scri-
ptura illa tectum erat aperuit. ^) Nonne cum Moyse
Deus loquebatur, et tamen consilium regendi atque

I) 2 Cor. 12, 2 4. 2) Act. 9, 3. ss. 3} Act. 10. 4) I Cor.

3, IT. 5) Act. 8, 26. ss.
 DE DOCTRINA CHRIST. PROLOGIS. .5

administrandi tani niagni populi a socero suo, alieni-

gena scilicet hoinine, et maxinie providus ct minime
supeibus accepitf Noverat enim ille vir, e\ qua-
cumque anima rerum consilium processisset, non
ei, sed illi qui est veiitas, incommutabili Deo tri-
,

buendum esse. Postremo quisquis se nuUis prae-

ceptis instructumdi^ino munere quaecumque in scri-
ptiuis obscura sunt intelli<^ere gloriatur, bene quidem
credit, et verum est, luui esse illam suam facultatem
quasi a se ipso exsistenten, sed divinitus traditam
(ita enim Dei gloriam quaerit et non suam); sed
quunj legit et nullo sibi hominum exponente intelli-
git, cur ipse aliis adfectat exponere, ac non potius
eos lenuttit Deo, ut ipsi quoque non per hominem,
sed illo intus docente intelli^ant? Sed videlicet
timet, ne audiat a Domino: Serve neqnain, dares pe-
cuniain nieani nunnilariis.-) Sicut ergo hi ea, quae
intelligunt, produnt ceteris acI loquendo vel scri-
bendo, ego quoque si non solum ea quae intelli-
ita
gant ^), sed etiam intclligendo ea quae observent
prodidero, culjjari ab eis pidfecto non debeo; quam-
quam nemo debet aliquid sic habere quasi suum pro-
prium, nisi forte men(hiciunj. Nam omne verum ab
illo est qui ait: Egu sunt veritas.^) Q,uid enim ha-
bemus quod non accepimusl Quod si accepimus,
quid gloriamur quasi non acceperimusi ') Qui legit
audientibus literas, utiqtie quas agnoscit enuntiat;
qui autem ipsas literas tradit, hoc agit, ut alii quo-
que lcgere noverint; uterque tamen id insinuat quod
accepit. Sic etiam (jui ea, quae in scripturis intel-
ligit, exponit au(lientil)us, tamquam literas, quas
agnoscit, pronuntiat lectoiis otTicio; qui autem prae-
cipit,quo modo intelligendum sit, similis est tradenti
literas, hoc est, praecipienti,(iUo modo sit legendum,

I; Kxoil. I'-:, l:]. ss. -2} .Maltli. 25. 21. .3) Mss. 23 exliihetif

i/iU///'go. 4} loh. 14, G. oj Cl". 1 Cot. 4, 7.

6 AUSlELll AUGUSTLM
iit, quoniodo ille, novit, alio lectoro non
qui le,t,^ere
indiget, quuni eodieem invenerit, a quo itudiat quid
ibiseriptum sit, sic i.ste,qui praecepta quae couanuir
tradere acceperit, quum in libris aliquid obscuritatis
invenerit, quasdam regulas veluti literas tenens in-
teliectorem alium ntsn requirat, per quem sibi quod
opertum est retegatur, sed quibusdam vesti,i,nis in-
dagatis ad occultum seiisum sine ullo err)ie ipse
perveniat, aut certe in absurditatem pravae senten-
tiae non incidat. Quapropter quamquam et in ipso
opere satis adparere possit, huic oiVicioso labori no-
stro non recte aliquem contradicere, tamen si huius-
modi prooemio quibuslibet obsistentibus convenien-
ter videtur esse responsum, huius viae, quam in hoc
libro ingredi volumus, tale nobis occurrit exordium.

L BER PRIMU
I S.

Caput L iJuae sunt res, quibus nititur omnis

modus inveniendi quae
tractatio sciipturarum:
intelligenda sunt, et modus proferendi
quae intellecta sunt, De inveniendo prius, de
profereudo postea disseremus. Magnum opus ^) et
arduum, et si ad sustinendum diflicile, vereor ne ad
suscipiendum temerarium! Ita sane, si de nobis ipsis
praesumeremus. Xunc vero quun in illo sit spes
peragendi huius operis, a quo nobis in cogitationc
multade hac re iam traditatenemus, non est metuen-
dum, ne dare desinat cetera, quum ea quae data
sunt coeperimus impendere, Omnis enim res
quae dando non deficit, dum habetur, et
non datur, non habetur, quomodo haben-
da est. llle autem ait: qiii habet, dabitur ei. ^)
Dabit ergo habentibus, id est, cum benignitate

1) Am., Eiasni. et Mss. 5: 0?." Ueu 2) Matth. 13, 12.

 Dli DOCTRIXA CmiLST, LIB. I. 1

utentibus eo quod accei)orunt; adiniplebit atque

cunuilabit quud dedit. illi quinque et illi septem
erant panes, antequam incipeient dari esurienti-
bus'). Quud ubi fieri coepit, coplvinos et sportas
satiatis tot hominum millibus impleverunt. Sicut
er^^o ille panis dum frangeretur adcrevit, sic ea quae
ad hoc opus adgrediendum iam Dominus praebuit,
quum dispensari coeperint, eo ipso suggerente mul-
tiplicabuntur, ut in ipso hoc nostro ministerio non
solum nullam patiamur inopiam, sed de mirabili
etiam abundantia gaudeamus.
C. II. Omnis doctrina vel rerum est, vel signo-
rum; sed res per signa discuntur. Proprie autem
nunc res adpellavi, quae non ad significandum ali-
quidadhibentur, sicuti est lignum, lapis,pecus, atque
huiusmodi cetera. Sed non illud lignum, quod in
aquas amaras Moysen misisse legimus, ut amaritu-
dine carerent ^); neque ille lapis, quem lacob sibi ad
caput posuerat ^); neque illud pecus, quod pro filio
immolavit Abraham.*) llae namque ita res sunt,
ut aliarum etiam signa sint rerum. Sunt autem alia
signa, qiiorum omnis usus in significando est, sicuti
sunt verba. Nemo enim utitur verbis nisi aliquid
significandi gratia. Ex quo intelligitur, quid adpel-
lem signa; res eas videlicet, quae ad significandum
aliquid adhibentur. Quam ob rem omne signum
etiam res aliqua est. Quod enim nulla res est, omnino
nihil est. \on autem omnis res etiam signum est.
Et ideo in hac dirisione rerum atque signorum, quum
de rebus loquemur, ita loquemur, ut, etiam si earum
aliquae adhiberi ad significandum possint, non impe-
diaut partitionem, qua prius de rebus, postea de
signis disseremus; memoriterque teneamus, id nujic

I) Matlli. 14, 17. ss. 15, 34. ss. 2) Exod. 15, 25. 3) Gen.
28, 11. 4) Gea. 22, 13.
8 AURELII AUGUSTIXI
iiirebus consideiandum esse, quod sunt, non quod
aliud etiam praeter se ipsas significant.
C. III. Res ergo aliae sunt, quibus fruendum est;
aliae, quibus utendum; aliae, quae fruuntur et utun-
tur. lllae, quibus fruendum est, beatos nos faciunt.
Istis,quibus utendum est, tendentes ad beatitudinem
adiuvamur, et quasi adminiculamur, ut ad illas, quae
nos beatos faciunt pervenire, atque his inhaerere pos-
simus. Nos vero, qui fruimur et utimur, inter utras-
que constituti, si eis quibus utendum est frui volueri-
mus, impeditur cursus noster, et aliquando etiam
deflectitur, ut ab his rebus quibus fruendum est ob-
tinendis vel retardemur, vel etiam revocemur, infe-
riorum amore praepediti.
C. IV. Frui enim est amore alicui rei inhaerere
propter se ipsam. U ti autem, quod in usum venerit
ad id quod amas obtinendum referre, si tamen aman-
dum est. Nam usus illicitus abusus potius vel ab-
usio nominandus est. Quomodo ergo si essemus
peregrini, qui beate vivere nisi in patria non posse-
mus, eaque peregrinatione utique miseriet miseriam
finire cupientes in patriam redire yellemus, opus es-
set vel terrestribus vei marinis vehiculis, quibus uten-
dum esset, ut ad patriam qua fruendum erat perve-
nire valeremus; quod si amoenitates itineris et ipsa
gestatio vehiculorum nos delectaret, et conversi ad
fruendum his, quibus uti debuimus, nollemus cito
viam finire, et peiversa suavitate implicati alienare-
niur a patria, cuius suavitas faceret beatos sic in
:

huius mortalitatis vita peregrinantes a Domino, si

redire in patiiam volumus,ubi beati esse possimus '),
utendum est hoc mundo, non fruendum, ut invisibi-
lia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspician-
tur, hoc est, ut de corporalibus temporalibusque
rebus aeterna et spiritalia capiamus.

1) Am., Er. et Cal ;

possumus.
 DE DOCTRIXA CilRIST. LliJ. I. 9

C. V. Res i<,nturquihus fruendum est, pater et

filius et spiritus saiictus est,
eaclemque trinitas, uiia
quaedam summa res communisque omnibus fruenti-
bus ea, si tamen res et noa omnium rerum caussa

sit, si tamen et caussa. Non enim facile nomen, quod

tantae excellentiae conreniat, potest inveniri, nisi
quod melius ita dicitur: trinitas haec, unus Deus,
cx quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, ') Ita
pater, etfilius et spiritus sanctus,et singulusquisque
horum Deus, et simul omnes unus Deus, et singulus
quisque liorum plena substantia, et simul omnes una
substantia. Pater nec filius est nec spiritu.s sanctus;
filius nec pater est nec
spiritus sanctus; spiritus
sanctus nec pater est nec filius: sed pater tantum
pater, et filius tantum filius, et spiritus sanctus tan-
tum spiritus sanctus. Eadem tribus aeternitas, ea-
dcm incommutabilitas, eadem maiestas, eadem pote-
stas. In patre unitas, in filio
aequalitas, in spiritu
sancto unitatis aequalitatisque concordia; et tria
haec unum onuiia propter patrem, aequalia omnia
propter filium, connexa onuiia propter spiritum
sanctum.
C. \T. Diximusnc aliquid et sonuimus aliquid di-
gnum Deo? Imo vero niliil me aliud ({uam dicere vo-
luisse sentio. Si autem dixi, noii est lioc
quod dicere
volui. lloc unde scio, nisi quia Deus ineiiabilis estl
Quod autem a me dictum est, si ineffabile esset, di-
ctuiu non esset. Ac per hoc ne ineflabilis (juidenj
dicendus est Dcus, quia et hoc quuin dicitur, aliquid
dicitur. Et fit nescio quae
pugna verborum, quoniani
si illud est ineffabile,
quod dici non potest, non est
ineffabile, quod vel ineffabile dici potest. Quae
puij;naverborum silentio cavenda potius quam voce
pacanda est. Et tamen Deus, quum de illo uihil
digne dicipossit, admisit humanae vocis obsequium,

I) Cf. Roni. 11,30.

10 AUREIJI AUGUSTIM
et verbis nostris in Uuicle sua gaudere nos voluit.
Nam inde est et quod dicitur Deus. Non enini re
vera in stiepitu istaruni duaruni syllabarum ipse
cognoscitui': sed tamen omnes Latinae linguae
scios ^) quum aures eorum sonus iste tetigerit, movet
ad coiritandam excellentissimam quamdam immorta-
lemque naturam.
C. Vil. Nam quum ille unus cogitatur deorum
Deus, ah his etiam, qui alios et suspicantur et vocant
et colunt deos sive in coelo si^e in tci-ra, ita cogita-
tur, ut aliquid quo nihil melius sit at![ue suhlimius
illa cogitatio conetur adtingere. Sane quoniam di-
versismoventur bonis partim eis quae ad corporis
,

sensum, partim eis quae ad animi inteiligentiam per-

tinent, illi, qui dediti sunt corporis sensibus, aut
ipsum coelum, aut quod in coelo fulgentissimum vi-
dent, aut ipsum mundum Deum deorum esse arbi-
trantur; aut, si e\tra mundum irecontendunt,aliquid
lucidum imaginantur, idque vel infinitum, vel ea for-
ma, quae optinia videtur, inani suspicione consti-
tuunt, authumani corporis figuram cogitant,sieam-)
ceteris anteponunt. Qu(td si unum Deum deorum
esse non putant, et potius multos aut innumerabiles
aequalis ordinis deos, etiam eos tamen, prout cuique
aliquid corporis videtur excellere, ita fiynratos ani-
mo tenent. Illi autem, qui per intelligentiam per-
gunt videre quod Deus est, omnibus eum naturis
visibilibus et corporalibus, intelligibilibus etiam et
spiritalibus omnibus mutabili])us praeferunt. Omnes
tamen ceitatim pro excellentia Dei dimicant; noc
quisquam inveniri potest, qui hoc Deum credat esse,
quo melius aiiquid est. Itaque hoc omnes Deum
consentiunt esse, quod ceteris rebus omnibus ante-
ponunt.

1) Sic Ben. et Cal. Sed apud Ani., Er. et Mss. 1": socios.
2) EditI: s/f cm. At Mss. feie omnes: st em." Ben. et Cal.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. I. 11

Et quoniam omnes, qui de Deo cogitant,

C. VIII.
vivum aliquid cogitant, illi soli possunt non absurda
et indigna existimare de Deo, qui vitam ipsam cogi-
tant, et quaecumque illis forma occurrerit corporis,
eam vita vivere vel non vivere statuunt, et viventem
non viventi anteponunt, eamque ipsani viventem cor-
poris formam, quantalibet luce praefulgeat, quanta-
libet magnitudine praemineat, quantalibet pulcliri-
tudine ornetur, aliud esse ipsam, aliud vitam qua
vegetatur intelligunt, eamque illi moli, quae ab illa
vegetatur et animatur, dignitate incomparabili prae-
ferunt. Deinde ipsam vitam pergunt inspicere, et
si eam sine sensu vegetantem invenerint, qualis est

arborum, praeponunt ei sentientem, qualis est peco-

rum, et huic rursus intelligentem, qualis est homi-
num. Quam quum adhuc mutabibMu ^iderint, etiam
huic aliquam incommutabilem coguntnr praeponere,
illam sciiicet vitam, quae non aliquando desipit, ali-
quando sapit, sed est potius ipsa sapientia. Sapiens
enim mens, id est, adepta sapientiam, antequam adi-
piscoretur, non erat sapiens. At vero ipsa sapicntia
nec fuit umquam insipiens, nec esse umquam j)otest.
Quam si non viderent, nnllu modo plena ftduciavi-
tam incomniutabiliter sapientem commutabili ^itae
antepuneient. Ipsam quippe ^) regulam veritatis,
qua illam clamant esse meliorem, incommutabilem
Aidcnt; nec uspiam nisi supra suam naturam vident,
quando quidem se vident mutabiles.
C. IX. Nemo est enim tam impudenter-J insulsus,
qui dicat: Unde scis incommutabilitei' sapientem
vitam mutabili esse nraefei-endam! Id ipsuni enim
quod inteii"tgat, unde sciam, oninibus ad contem-
plandumcommuniteratque incommutabiliter praesto

\j ,,ltii ii) >I.ss. pierisfnie, iilii in edills: ipsfnn (/iioyife.^^ Hen.

'2) ,,ln excxisis: tritn iiiifrifdcntcr, In Mss. 13: tain iinjtuileii-
tei'." Ben.
12 AURELII AUGUSTIM
est. Et hoc non videt, ita est quasi eaecus \n
qiii
sole, cui nihil prodest ipsis locis ocuioruni eius tan>
clarae ac praesentis lucis ful^or infusus. Qui auteni
videt et refufi;it, consuetudine unibrarum carnalium
invalidan mentis acieni ^'^erit. Pravorum igituj' mo-
vum quasi contrariis flatibus ab ipsa pati'ia repercu-
tiuntur homines, posteriora atque infeiiora sectara-
tcs, quam illud, quod esse melius atque praestantius
confitentur.
C. X. (|uapropter quum illa veritate perfiuendunj
sit, quae incommutabiliter livit, et in ea Trinitas
Deus, auctor et conditor universitatis , rebus quas
condidit consulat, purgandus est animus, ut
perspicere illam lucem valeat, et inhaerere
perspectae. 1) Quam purgationem quasi ambula-
tionen quamdam, et quasi navigationem ad patriam
esse arbitremur. Non eninj ad eum, qui ubique prae-
sens est, locis movemur, sed bono studio bonisque
moribus.
CXI. Quod non possemus, nisi ipsa sapientia,
tantae etiam nostrae infirmitati congruere dignare-
tur, et vivendi nobis piaeberet exemplum, non aliter
quam in homine, quoniam et nos homines sunuis.
Sed quia nos quum ad illam veninuis, sapienter faci-
mus, ipsa quum ad nos venit, ab hominibus superbis
quasi stulte fecisse putata est. Et quoniam nos
quum ad illani veninuis, convalescimus, ipsa quum
ad nos venit, quasi infirma existimata est. Sed quod
stultiim est Dei, sapientius est liominihus, et quod in-
firmum est Dei, fortius est liominihus. ^) Quum ergo
ipsa sit patria, viam se quoque nobis fecit ad patriam.
C, Xll. Et quum sano et puro interiori oculo ubi-
que sit praesens, eoruni, qui oculum illum infirmum
immundumque habeut,oculis etiam carneis adparere

l) ,,E(iifi: hihaerere lierfecte. Eleirantiiis Mss. jicTffcctne.'-''

:

Ita benelJea. De scriptoris senteatiacf. Mat. 5,8. 2) 1 Cnv. 1,25.

 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. 1. 13

clignata est. Quia enim in sapientia Dei non pofcrat

viundiis per sapientiam cognoscere Deum, placuit Deo
I per stultiiiam praedicationis salcosfacere credenfes. \)
.\on ig-itur pei" locoiuiu spatia a eniendo, sed in carne
mortali moitalibus adpaiendo, venisse ad nos dici-
tur. llluc enim venit, iibi erat, quia in Jioc mundo
erat, et mundus per eam-)factus est. Sed quoniam
cupiditate fruendi pro ipso creatore creatura, homi-
I nes confii^urati huic mundo, et mundi nomine con-
gruentissime vocati, noneam coij^noverunt, propterea
dixit evangelista: et mundus eum non cognovit.^)
Itaque in sapientia Dei non poterat mundus per sa-
pientiam co;i^noscere
Deum. Cur ergo venit, quum
I hic esset, nisi quia placuitDeo, per stultitiam prae-
dicationis salv(s facere credentes?
C. XIII. Quomodo venit, nisi quod verhum caro
esf et htthitavif in nobis?*) Sicuti quum lo-
farfum ,

quimur, ut id, quod animo gerimus, in audientis ani-

mum per aures carneas illabatur, fit sonus verbum
et locutio vocatur, nec tamen
qut)d corde gestamus,
in eumdem sonum cogitatio nostra convei'titui', sed
apud se manens integra foinjam vocis, qua se insi-
nuet auribus, sine aliqua labe suae mutationis adsu-
mit: ita verbum Dei non commutatum caro tamen
factum est, ut habitaret in nobis.
C. XIV. Sicut autem curatio via est ad sanitatem,
sic ista curatio peccatores sanandos reficiendosque
suscepit. Et quemadnuulum medici (juum adli;L,^ant
vuhicra, non incomposite, sed apte id faciunt, ut \\n-
culi utilitatemquaedan\ pulchritudo etiam consequa-
tur: sic medicina sapientiae per hominis susceptio-
nem nostris est adcommodata vuhieribus, de quihus-
dam contrariis curans, et de quibusdam sinulibus.
Sicut etiam ille, qui medetur vuhieri corporis, ad-

1) 1 Cor. 1, 21. 2) Am., Er., Cal.: per emn. 3) loli. I, 10.

4) loh. 1, 14.
14 AURELII AUGUSTINI
hibet quasdam contraria, siciit frigidum calido vel
,

humidum .sicco, vcl si quid aliud huiusmodi; adhibet

etiam quaedam similia, sicut linteolum rel rotundo
vuhieri rotundum,vel oblongum oblongo,ligaturam-
que ipsam noneamdemmembrisomnibus, sedsimilem
similibus coaptat: sic sapientia Dei hominem curans
se ipsam exhibuit ad sanandum, ipsa medicus, ipsa
medicina, Quia ergo per superbiam homo lapsus
est, humilitatem adhibuit ad sanandum. Serpentis
sapientia decepti sumus, Dei stultitia liberamur.
Quemadmodum autem illa sapientia vocabatur, erat
autem stultitia contemnentibus Deum, sic ista quae
vocatur stultitia sapientia est vincentibus diabolum.
Nos immortalitate malo usi sumus, ut moreremur;
Christus mortalitate bene usus est, ut viveremus.
Corrupto animo feminae ingressus est morbus; in-
tegro corpoie feminae processit salus. Ad eadem
contraria pertinet, quod etiam exemplo virtutum
eius vitia nostra curantur. lam vero similia quasi
ligamenta membris et vulneribus nostris adhibita
illa sunt, quod per feminam deceptos per feniinam
natus, homo liomines, uiortalis mortalcs,morte mor-
tuos liberavit. IMuUa quoque alia diligentius con-
siderantibus, quos instituti operis peragendi neccs-
sitas non lapit, vel a contrariis, vel a similibus me-
dicinne Christianae adparet instructio.
C. XV. lam vero credita Domini a mortuis resur-
rectio etin coelum adscensio magna spe fulsit fidem
nostram. Muitum enim ostendit, quam voluntarie
pro nobis auimam posuerit, qui eam sic habuit in po-
testate resumere. Quanta ergo se tiducia spes cre-
dentium conscdatur, consideians quantus quanta pro
iiondum credentibus passus sit! Quum vero iudex
vivorum atque mortuorum exspectatur e coelo, ma-
gnum timorem in(mtit negligentibus, ut se ad dili-
gentiam convertant, eumque magis bene agendo <\v-
siderent, quam male agendo formident. Quibus
 DK DOCTRIXA CIIUIST. LIB. I. 15

aufcem verbis dici, aut qua cogitatioue capi potest

praeinium, quod ille iii fine daturus est, quando ad
consolationem huius itineris de spiritu suo tantum
dedit, quo in adversis vitae huius fiduciam carita-
tcmque tantam eius, quem nondum videmus, habea-
mus, etdona') unicuique propria ad instructionem
ccclesiae suae, ut id quod ostendit esse faciendum
non solum sine murmure, sed etiam cum delectatione
faciamus?
CXVI. Est enim ecclesia corpus eius, sicut apo-
stolica doctrina commendat-J); quae etiam coniunx
eius dicitui. ^) Corpus ergo suum, multis membris
diversa olTicia gerentibus, nodo unitatis et caritatis
tamquam sanitatis adstringit. Exercet autem hoc
tenipore et purgat medicinalibus quibusdam mole-
stils, ut erutam de hoc saeculo in aeternum sibi co-
pulet coniiigem ecclesiam, non habentem maculam
aut rugam aut aliquid h.uiusmodi.
C. XVII. Forro quoniam in via sumus, nec via
ista locorum est, sed adfectuum, quau) intercludebat,
quasi septa quaedam spinosa, praeteritorun mali-
tiaM peccatorum, quid liberalius et misericordius
facere potuit, qui se ipsuni nobis, qna') rediremus,
substernere voluit, nisi ut omnia donaret pcccata
couversis, et graviter fixa interdicta reditus nostri
pro nobis crucifixus evelleretf
C. XVIII. llas igitur claves dedit ecclesiae suae,
utquae solveret in terra, soluta esse:it in coelo,(iuae
ligaretin terra, ligata essent in coelo'"*): scilicet ut
quis(juis in ccclesia eius dimitti sibi peccata
non

I) Lov. donut. Sulistitiiinuis rtoiut ex Aiii., Er. et Mss. jtle-

risi|iie nieruiris 110130." Ijeii. ('<il. s;>eiitiis e. Lov. 2) Cf. Kpli.
L 23. Kom. |-., ").
:{) .\i)oc. 1!>, 7. t2L 9. tilii etiain 't'"'/'; vo-
',

catiir. 4j L(liti: inlervludclxint iniilifiae, pro qiio .Mss.

niauiio coosensii: intvi ( Iiitliluit mitlitia.'-'' IJen. 5),iE'liti*
qiu> iiilircniits ; at Mss. 17: (jnit, praeter 't alios (jui Ii.ilieiit:

vium (jim.'' Ben. G) Cf. Mat. 1, ID. et IS, 18.

16 AURELII AUGUSTLM
crederet, non ei dimitterentur, quisquis autem cre-
deret seque ab his correctus avei-tei'et, in eiusdem
ecclesiae gremio constitutus eadem fide atque cor-
rectione sanaretur. Quisquis enim non cre-
dit, dimitti sibi posse peccata, fit dete-
rior desp erando, quasi nihil illi melius, (juam ma-
lum esse, remaneat, ubi de fiuctu suae conversionis
infidus est.
C. XIX lam vero sicut animi quaedam niors est,
vitae prioiis morumque lelictio, quae fit poenitendo,
sic etiam corporis mors est animationis pristinae i"e-
solutio. Et quomodo aniinus post poenitentiam, qua
priores mores perditos interemit, reformatur in me-
lius, sic etiam corpus post istam mortem, quam vin-
culo peccati omnes debemus, credendum et speran-
dum est resurrectionis tempore in melius commu-
tari, ut non caro et sanguis regnum Dei possideant
(quod fieri non potest), sed coiruptibile hoc induat
incorruptionem, et mortale hoc induat immortalita-
teni'), nullamque faciens molestiam, qiiia nullani
patietur indigentiam, a beata perfectaque anima cum
summa quiete vegetetur.
C. XX. Cuius autem animus non moritur huic sae-
culo,neque incipit configurari veritati, in graviorem
mortem morte corporis trahitur, neque ad commuta-
tionem coelestis habitudinis-), sed ad luenda sup-
plicia reviviscet.
C. XXI. Moc itaque fides habet, atque ita se lem
habere credendum est, neque animum, neque corpus
humanum omnimodum iuteritum pati, sed impios re-
surgere ad poenas inaestimabiles, pios autem ad vi-
tam aeternam.

1) 1 Cor. 1.1, 50. 53. 2) Tres e Yat. Mss.: nd (ommiinicfttlo-

nem ; a1.Vat. nd communioncm
. ciii consentiiint Er. et Cal.
,

Seil liliri oeteri nd commutntUmein. Praeterea in Mss. fere

:

omrii})!!.?: Jidhitudinis, proqiioAm.: Jiabitntionis ; Er., Lov.,

Cal.: beutitudinis.
 DE DOCTRIXA CIIRISr. LIB. I. IT
C. XXII. In
i^ntur (minibus rcbus illae tantum
liis

sunt, (juiljus frupnduni est, quas aeteruas atque in-

coninuitabiles conmjenioravinuis. Ceteris auteni
utenduni est, ut ad illarun perfructionem pervenire
possinius. Xos itaque, qui fruinuir et utimur aliis
rebus, res aliquae sunuis. enim quae- Magna
(iam res esthomo, factus ad imaginem et
similitudinem Dei, non in quantum mortali cor-
pore includitur, sed in quantum ])eslias rationalis
auimae houore praecellit. Itaque niagna quaestio
est, utrum frui se homines debeant, an uti, au utrum-
que. Praeceptum est enim nobis, ut diligamus invi-
cem. Sed quaeritur, utrum propter se homo ab ho-
mine diligendus sit, anpropter aliud. Sienim propter
se, fruimur eo; si propter aliud, utinuir eo. V^idetur
autem mihi propter aliud diligendus. Quod enim
propter se diiigendum est, in eo constituitur vita
beata; cuius etiamsi nondum
res, tamen spes cius
nos hoc tempore consolatur. JMaledictus autem qui
spem suam ponit in honiine. ') Sed nec se ipso quis-
quam frui debet, si liquido advertas, quia nec se
ipsum debet propter se ipsum diligere, sed propter
illum 2), quo fruendum est. Tunc est
quippe
optimus liomo, quum tota vita sua pergit
inincommutabilem vitam, et toto adfectu
inhaeret illi. Si autem
se propter se diligit, non
se refert ad sed ad se ipsum conversus nou
Deum,
ad iucommuta])ile ali(iuid convertitur. Et
propterea
iam cum defectu aliquo sefruitur, quia melior est,
quum totus haeret atque coustringitur inconunuta-
l)iliboiu), quanuiuum inde vel ad se ipsum relaxatur.
Si ergo te ipsum non propter te debes
diligere, "sod
propter illum ^), ubi dilectionis tuae rectissimus finis
est, non succenseat alius homo, si etiam ipsum
propter Deum diligis. llaec enim regula dilectionis

\) I<Mei.i. 17. :,.

2) Er. et Cal.: tV/wrf. 3) A:ii., Er., Ca]. -.11/11(1.

AuGLSi. DocTK. Christ. B

18 AURELII AUGUSTIM
divinitus constitiita est. Diliges, inquit'), proxi-
muin liiuin. sicut te Deum vero ex toto corcle
ipsum;
et ex tota anima et ex tota mente, ut omnes cogitatio-
nes tuas et oiunem vitam et omneni intellectum in
illum confei'as, a quo liabes ea ipsa quae confers.
Quum autem ait: toto corde, tota aninia, tota niente,
nuUam vitae nostrae paitem, quae vacaie debeat, et
quasi locum daie, ut alia le velit frui; sed quidquid
aliud dilii^endum venerit in animum, illuc i-apiatur,
quo totus dilectionis impetus currit. Quisquis eigo
recte proximum diligit, hoc cum eo debet agere, ut
etiam ipse toto corde, tota anima, tota mente dili^at
Deum. 8ic enim eum dilig;ens tamquam se ipsum
totam dilectionem sui et illius icfert in illam di-
lectionem Dei, quae nullum a se rivuluni duci extra
patitur, cuius derivatione minuatui".
C
XXIII. Non autem onuiia, quibus utendum est,
diligenda sunt, sedeasola, quae aut nobiscum so-
cietate quadam referuntur in Dcum, sicuti est homo
aut anijelus, aut ad nos relata beneficio Dei per nos
indigent, sicuti est corpus. \am utique martyres
non dilexerunt sceius persequentium se, quo tamen
usi sunt ad promei"endum Deum. Quum autcm qua-
tuor sintdiligenda: unumquod supra nosest, aUerum
quod nos sumus, tertiumquod iuxta nos est, quartuni
quod infra nos est; de secundo et quarto luilla prae-
ceptadanda erant. Quantumlibet enim homo cxcidat
a veritate, remanetilli dilectio sui et dilectio corpo-
ris sui. F\igaxenim animus ab incommutabili lumi-
ne onuiium regnatore id agit, ut ipse sibi regnet et
corpori suo: et ideo non potest nisi et se et corpus
suum diligere. Magnum autem aliquid adeptum sc
putat, si etiam sociis, id est, aliis himinibus domi-
nari potuerit. Inest enim vitioso animo id magis ad-
petere, et sibi tamquam debitum vindicare, quod uni

I) Matth. 22, 3T. ss. Cf. Levit 19, 18. Deut. 6, 5.

 DE DOCTRIXA CIIRIST. LIB. 1. 19

j)i()prie dcbetur Deo. Talis autem sui dileccio me-

lius odiuiu vociitur. Iniquum estenini, quiaAult sihi
seivire quod infra se est, quumipse servire superiori
nulit; rcctissimeque dictumest: Qui diligit iniquita-
teniy odit aniinam suani.^) Et ideo fit infirmus ani-
mus, et de mortali corpore cruciatur. Necesse est
enim utillud diligat, et eius corruptionc praegrave-
tur. Immortalitas enim et incorruptio corporis de
sauitate animi exsistit. Sanitas autem animi
est fi.rm issime inhaererc potiori, hoc est,
i n connuutabi li Deo. Quum vero etiam eis, qui
sibi naturalifccr pares sunt, hoc est, hominibus domi-
nari adfcctat, intolerabilis onuiino superbia est.
C
XXIV. Nemo ei"go se odit. Et liinc quidcm
nulla cum ali<|ua secta quaestio fuit. Sed neque cor-
pus suum quisfjuam odit. Verum est enim quod ait
apostolus 2\eniu nmquamcarneni suamodio hahuit. -)
:

Et quod nonnulli dicunt, malle se omnino esse sine

corpore, imnino failuntur. \on enim corpus suum,
sed corrupti)nes eius et pondus oderunt. Non ita-
quc nullum corpus, sed incorruptum et celerrimum
corpus volunt habere. Sed putant, nullum corpus
esse, si tale fuerit, quia tale aliquid csse auimam pu-
taiii. (iuod autem continentia quadam et laboribus
([uasi pcrsequi videntur corpora sua, qui hoc recte
faciunt, non id agunt, iit non habeant corpus, sed ut
habeant sul)iui^atum et paratum ad opera necessaria.
Libidines cnim male utentes corpore, id est, consue-
tudines et inciinationes animae ad fruendum inferio-
ribus, pcr ipsius corporis laboriosam quamdam mili-
tiam exstin_u;uere adfectant. Xam non se interinnint,
sed curam suac valetudinis jj^erunt. Q,ui autem per-
verse id ai^unt, (juasi naturaliter inimico suo cor|)ori
bellum inq;erunt. In quo fallit eos quod le^unt: Caro
concupiscif adcersus spiritum, et spirilus adversus car-

I) is. 10, 5. scc. LXX. 2) Epli. 5, 29.

152
20 AUKELll ALGLSTINI
nem; haec enimdhi incicein adcersantur.'^) Dictum
hoc proptei' iiidoinitam carnulem consuetu-
est enini
dinem, adveisus quam spiritus concupiscit, non ut
interimat corpus, sed ut concupiscentia eius, id est,
consuetudine mala edomita-) faciat spiritui suliiu-
gatum, quod naturalis ordo deside)'at. (iuia euim
hoc erit post resurj"ectionem ut corpus omnimodo
,

cum quiete summa spiritui subditum immortaliter vi-

geat, hoc etian\ in hac vita meditandum est, ut con-
suetudo carnalis mutetur in melius, nec inoixlinatis
motibus^) resistat spiiitui. Quod donec fiat, caro
concupiscit adcersus spiritum, et spiritus adeersus car-
nem, non per odium resistente spiritu, sed per prin-
cipatum, quia magis quod diligit vult subditum essc
meliori; nec per odium jesistente caine, sed per
consuetudiiiis vinculum, quod a paientum etiam pro-
pagine inveteratum naturae lege inolevit. Id ergo
agit spiritus in domanda carne, ut solvat malae con-
suetudinis quasi pacta perversa, et fiat pax consue-
tudinis bonae. Tamen nec isti, qui falsa opinione
depravati corpora sua detestantur, parati essent,
unum oculum vel sine sensu doloris amittere, etiamsi
iu altero tantus cernendi sensus j-emaneret, quantus
erat in duobus, nisi aliqua res quae praeponenda es-
set urgeret. Isto atque huiusmodi documento satis
ostenditur eis, qui sine pertinacia verum requirunt,
quam certa sententia sit apostoli, ubi ait: i\emo etiim
ifmquam carnem suam odio Iiabuit. Addidit etiam^):
sed nutrit et fovet eam, sicut CJiristus ecclesiam.
C. XXV. Modus ergo diligendi praecipiendus est
homini, id est, quo modo se diligat, ut prosit sibi.
Quin autem se diligat, et prodesse sibi velit. dubi-

1) Gal. 5, IT. 2) Ani., Er., Cal.: concvpiscintiain cins i. e.

consiietudinem jnitle (linnitnm ctc. Cui lcctioiii lonife praestat
ea, (juani ex Mss. restitiierunt Bened. o) Ita .Ini., Er., Cal. et
codil. Lips., uM apuil lieu. jnoribus. 4j Eph. 5, 21).
 DE DOCTRINA CmilST. LIB. [. 21
taie cTeinentis est. Piaecipiendum etiani, quo niodo
corpus .suuni diligat, ut ei ordinate prudenterque
consulat. Xani quod diligat etiani corpus suuni, id-
que salvuni habeie atque integrum velit, aeque nia-
nifestum est.
Aliquid itaque aniplius diligere aliquis
potest, quam saliitem atque intej^iitatem corporis
sui. Nam multi et dolorcs et anussiones n(nnullo-
ruin menjljrorum voluntarias suscepisseinveniuntur;
sed ut alia, quae amplius diligebant, consequeren-
tur. Xon ergo propterea quisquam dicendus est non
diligere salutem atque incolumitatem corporis sui,
quia plus aliquid diligit. Nam et avarus quamvis pe-
cuniam diiigat, tamen emit sibi panem. Quod quum
facit, dat pecuniani, quam multum diligit et augere
desiderat; sed quia pluris aestimat salutem corpoiis
sui, quae illo pisne fulcitur. Supei'vacaneum est,
diutius de re manifestissinia disputare, quod tamen
plcrununie nos facerc cogit error impiorum.
i\ XX\ I. Ergo quoniam praecepto non opus est,
ut se quisque et corpus suum diligat, id est, quoniam
id (juod sumus, et id quod infra nos est, ad nos tamen

jjertinet, inconcussa naturae lege diligimus, quac in

bestias etiam pronuilgata est (nam et bestiae se at-
(lue corpora sua diligunt), restabat, ut ct de illo,
quod supra nos est, et de illo, quod iuxta nos est,
praecepta sumeremus. Diftges, inquit M Dominiim
Deum tuum ex toto rorde tuo, et ex tota aitimu tita et ,

ex totn mente tua ; el dilis^es proxintuni tiiuin tanKjuam

t ipsum. In Jiis duohuspraecepfis tota lex pendet ct
proplietae. Finis itaque praecepti est dilectio, et ea
gemina, id est, Dei et i^roximi. Quod si te totilm in-
telligas, id est, animum et corpus tuum, et pioxi-
mum totum, id est, animum et corpus eius (homo
enim ex animo constat et corpoie), nullum rerum di-
ligendarum genus in his duobus praeceptis urapter-

I) .Malth. 22, 37. ss

22 AURKLII AUGUSTJM
missum est.Qmiin enim praKMirrat dilectio Dei,
eiusque (lilectionis modu.s prae.scriptus adpareat, ita
ut cetera in illum confluaut, de diiectione tua niliil
dictum \idetur. Sed quum dictum est: Dili^es proxi-
iHum tuuin tamquaiii te ipsum, simul et tui abs te di-
lectio non praeterniissa est.
C. XXVll. llle autem iuste et sancte vivit,
qui
rerum integer aestimator est. Ipse est autem qui or-
dinatam dilectionem liahet, ne aut diligat quod non
est diligendum, aut non dilii^at quod est dilii^enduuj,
aut amplius diligat quod minus est dili^en<lum, aut
aeque diligat quod vel niinus rel amplius diligendum
est, aut minus vel amplius quod aeque dilii,^endum
est. Omnis peccator, in quantum peccator est, non
est diligendus; et omnis homo, in quantum homo est,
diligendus est propter Deum; Deus A-ero propter se
ipsum. Et si Deus onnii homine amplius dilii^endus
est, amplius quisque debet Deum diligere, quam se
ipsum. Item amplius alius homo diligendus est,
quam corpus nostium, quia propter Deum omniaista
diligenda sunt, et potest nobiscum alius homo Deo
perfrui,quod non potest corpus, quia corpus per ani-
mam vivit, qua fruimurDeo.
XXVllI. Omnes autem aeque diligendi sunt.
C.
Sed quum omnibus prodesse non possis, his potissi-
muni consulendiim est, qui pro locorum et tempo-
rum rel quai"umlibet i'erum opportunitatibus con-
strictius tibi quasiquadam sorte iunguntur. Sicut
enim si tibi abundaret aliquid, quod dari oporteret
ei , qui non haberet, nec duobus dari posset, si tibi
occurrerent duo, quorum neuter alium vel indigentia
vel erga te aliqua necessitudine superaret, nihil iu-
stius faceres, quam ut sorte legeres, cui dandum es-
set, quod dari utrique non posset: sic in liominil^ns,
quibus omnibus consulere nequeas, pro sorte halien-
dum est, prout quisque tibi temporaliter colligatius
adhaerere potueiit.
 DE DOCTKiNA CHKlSi". Lll?. 1. 2Z
C. XXIX. Omiiium nobiscum fi'ui po.s-
auteni, qui
sunt Deo, piiitim eos dili^imus, quos ipsi adiuva-
mus, paitim eos, aquibus adiuAaniur, paitim quoium
et indi<^emiis adiutorio et indii^entiae subvenimus,
partim quibus nec ipsi confeiimus aliquid commodi,
nec ab eis ut nobis confeiatur adtendimus. "V^elle
tamen debemus, Tit omnes nobiscum diligant Denm,
et totum, (juod vel eos adiuA amus vel adiuvamur ois,
ad unum ilium finem leferendum est. Si eiiim in
theatris nequitiae qiii aliquem dilii;it b.istrionem, et
tamquam magno rel etiam summo bono eius arte
perfruitur, omncs diligit qui eum diligunt secum,
iion propter illos, sed propter enm quem pariter di-
ligunt; et quanto est in eius amore ferventioi", tanto
agit quibus potest modis, ut a pluril)us diligatur, et
tanto pluribus eum cupit ostendere, et quem frigi-
dioiem videt, excitat eum ([uantum potest laudibus
illius; si auteni contravenientem inveneiit, odit iii
illo vehementer odium dilecti sui, et quibus modis
valet, instat nt auferat: quid nos in societate di-
lectionis Dei agere convenit, quo perfrui beate vi-
vere est, ct a quo habent omnes qui eum diligunt, et
quod sunt, ct quod eum diligunt, de quo nihil metui-
nms, ne cuiquam possit cognitus displicere, et qui se
vult diligi, non ut sibi aliquid, sed ut eis qui diligunt
aeternum praemium conferatur, hoc est, ipse quem
diligunt! Jiinc etVicitur, ut inimicos etian nostros di-
ligamus. Non enim cos timemus, quia nol)is quod
diligimus auferre non possunt, sed miseramur j)o-
tius, quia tanto magis nos oderunt, quanto ab illo
<{uem diligimus separati sunt. Ad quem si conversi
iueiint, et illum tam(|uam beatificum bonum, et nos
tamquam socios tanti boni necesse est ut diligant.
C. XXX. Oritur autem hoc loco de angelis non-
nulla quaestio. lUo enim fruentes etiam ipsi l)eati
sunt, quo et nos frui desideramus; et ([uanto in liac
^ita fruimur acI per speculuni vel in aenigmate, tantu
24 AURELIl AUGUSTLM
nostram peregiinationem et tolerahiiius su.stinemus,
et ardenlius finire Sed utrum ad illa duo
cupinuis.
praecepta etiam dilectio pertineat angelorum, non
irrationabiliter quaeri potest. Xan quod nulium
hominum exceperit qui praecepit ut proximum dili-
gamus, et ipse in evangelio Donnnus ostendit et
Paulus apostolus, Namque ille, cui duo ipsa prae-
cepta protulerat atque in eis pendere totam legem
prophetasque dixerat, quum interrogaret eum di-
cens; Et quis est meus proximusi hominem quem-
dam proposuit descendentem ab leiusalem in leri-
cho incidisse in latrones, et ab eis graviter vulnera-
tum, saucium et semivivum esse derelictum. ') Cui
proximum esse non docuit nisi qui erga illum re-
creandum atque curandum misericors exstitit, ita ut
hoc, qui interrogaverat, interrogatus ipse fateretur.
Cui Dominus ait: Vade, et tufac similiter, ut videlicet
eum esse proximum intelligamus, cui vel exhiben-
dum est oiiiicium misericordiae, si indiget, vel exlii-
bendum esset, si indigeret. Ex quo est iam conse-
quens, ut etiam ille, a quo nobis hoc vicissim exhi-
bendum est, proximus sit noster. Proximi enim
nomen ad aliquid est, nec quisquam esse proximus
nisi proximo potest. NuUum
auten exceptum esse
cui misericordiae denegetur otiicium, quis non vi-
deat, quando usque ad inimicos etiam porrectum est
eodem Domino dicente-): IJilip^ile inimicos vestros,
bene facite eis qui oderunt iios? Ita quoque Paulus
apostolus docet quum dicit^) \m non adulterahis,
;

non honiicidium facies, non furaheris,non concupisces,

et si quod est aliud mandatum, in lioc sermone recapi-
tulatur: diliges proximuni tuuni tamquam te ipsum.
Dilectio proximi malum non operatur. Quisquis ergo
arbitratur non de omni homine apostoiuni praece-
pisse, cogitur fateri quod absurdissimum et scelera-

1) Liic. 10, 29. ss. 2) Mattii. 5, 44. 3) Rom. 13, 9. s

 I)E DOCTRIXA CHRIST. LIH. I. 25
tissimum est, fuisse visum apost(lo, non esse pecca-
tum, si quis uut nou Chiistiani, aut inimici adultera-
verit uxorem, aut eum occiderit, aut eius rem concu-
pierit. Q,uo(l si dementis est dicere, manifestum est,
omnem hominen proximum esse deputandum, quia
erga neminem operandum est malum. lam vero si
vel cui praehendum est, vel a quo nohis praebendum
est olVicium misericordiae, recte proximus dicitur,
n\anifestum est, hoc praecepto,quo iubemur diligere
proximum, etiam sanctos angelos contineri, a qui-
bus tanta nobis misericordiae impenduntur officia,
quanta niultis di\inarum scripturarum locis animad-
vertere facile est. Ex qno et ipse Deus et Dominus
noster proximum se nostrum dici voluit. Nam et se
ipsmn significat Dominus lesus Christus opituiatum
esse semivivo iacenti in via adflicto et relicto a latrt)-
nibus. Et proplieta in oratione ait^): siciit proxi-
iimm, sicut fralrein nostrum, ita complacebam. Sed
quoniam excellentior ac supra nostram naturam est
divina substantia, praeceptum quo diligamus Deum
a proximi dilectione distinctum est. ^) llle enim no
bis praebet misericordiam propter suam bonitatem,
nos autem nobis invicem propter illiis; id est, ille
nostri miseretur, ut se pcrfruamur, nos vero invicem
nostri miseremur, utillo perfruamur.
C. XWI. (^uapropter adhuc anibiguum esse vi-
detur, (luuuj dicimus ea re nos ))erfrui, quam dilii^i-
mus proptei" se ipsam, et ea re nobis fruenduni esse
tantum, qua elVicimur beati, ceteris vero utendum.
Diligit enim nos Deus, et multum nobis dilectioncni
eius erga nos divina scriptura commendat. ^iuo
modo ergo diligiti Ut nobis utatur, an ut fruatur?

I) l's. ;54, 14. sfc. IA\. 2) ,,.\(l(liiiit liic Mss. V.iticani tldO:
y^ns vcra (juiit iintanllit Jiiliii
nitliirii iicii>iitlcx .sittiius e/ rcjiiotn

aliiid iuiincs qitiiiii

/ininincs siiiniis, jirttctejitum ijun (iiligittnits

proxintittn a nostrti dilectiune distinctum noii est^^ Ben.

26 AURELII AUGLSTIM
Sed fruitur, eget bono nostro, quod nenio santjs
si
dixerit. Omne enim bonum nostium \e\ ipse, vel ab
ipso est. Cui autem obscurum vel dubium est, non
e;^ere lucem rerum harum nitore, quas ipsa illustra-
veritl Dicit etiam apertissime propheta ') Dixi :

Dumino: Deus meus es tu quuniam bonorum meurum

,

nun eges. Non ergo fruitur nobis, sed utitur. Nam

si
neque fruitur neque utitur, non invenio quemad-
njodun diliii;at.
C. XXXll. Sed neque sic utitui", ut nos. Nam nos
res, quibus utimur, ad id referimus, ut Dci bonitate
perfruamur; Deus vero ad suam bonitatem usum no-
strum refert. Quia enim bonus est, sumus; et in
([uantum sumus, boni sumus. Porro autem quia
etiam iustus est, non impune sumus nuili; et in qiian-
tum mali sumus, in tantum etiam ntinus sumus. Jlle
enim summe ac primitus est, qui omnino inconimu-
tabilis est, etqui plenissimedicere \ii)in\i
-):Ego sum
fjui sum; et: Dices eis: rjui est misit me ad vos : ut ce-
tera quue sunt, et nisi ab ilio esse non possint, et in
tantum bona sint, in quantum acceperunt ut sint,
usus qui dicitur Dei, quo nobis utitur, non
l!le i;r;itur
ad eius, sed ad nostran utilitatem refertur, ad eius
autem tantummodo bonitatem. Cuius autem nos
miseremur, et cui consulimus, ad eius quidem utili-
tatem id facimus, eamque intuemur; sed nescio quo
modo etiam nostra fit^) consequens, quum eam mi-
sericordiam, quam impendimus egenti, sine mercede
non reliquitDeus. Haecautem merces summa
est, utipso perfruamur, et onnies, qui eo
fiuimur, nobis etiam invicem in ipso per-
fruamur.
C. XXXIII. Nam si in nobis id facimus, remane-
mus in via, et spem beatitudinis nostrae in homine

i) 3's. 15, 2. sec. LXX. 2) Exod, 3, 14. 3) E(lii siti at

Mss./^" Ben.
 DE DOCTRLNA CIIRIST. LIB. I. 27
rel in angelo collocanius. Quod et honio superbus
et angelus superbus ailrogant sibi, atque in se aiio-
rum spem gaudent constitui. Sanctus auteni honio
et sanctus angelus etiam fessos nos atque in se ad-
quioscere et remanere cupientes reficiunt potius,aut
eo sumtu, quem propter nos, aut illo etiam, quen
projiter se acceperunt, acceperunt tamen; atque ita
refectos in illum ire compellunt, quo fruentes pariter
bcati sumus. \am et apostolus clamat ^): 'Siunqucd
Paitlns prucifixus est pro vobis/ aut in nontine Faiili
bupliznfi estis? et: Netjue qniplnntnt est nliguid, neque
qni rii^nt, sed qui incrcntentunt dat Deus. Et angeius
iiominem se adorantem monet, ut potius illum ado-
ret, sub quo eiDomino etiam ipse conservus est. -)
Quum autem homine iuDeo frueris, Deopotiusquam
honiine frueris. lUo enim fi-ueris, quo eiViceiis beatus,
et ad eum te pervenisse laetaberis. inquo spem ponis
ut venias. Inde ad Philemonem ^ i*auius: itn,frater,)

inquit, ego te fruarin Domino. Quod si non addidis-

!iet:inDonuno,et: /e/r?^//r, tantumdixisset,in eo con-
stituissetspembeatitudinissuae;qiamquam etiamvi-
cinissime dicitur/r///; cum deiectatione uti.^) Quum
enim adest quod diligitur, etiam delectationem se-
cum necesse est gerat. Fer quam si transieris, eam-
que ad illud, ubi pernjanendum est, retuleris, uteris
ea, et abusive, non proprie diceris frui. Si vero in-
haeseris atque permanseris, finem in ea ponens lae-
titiae tuae, tunc vere et proprie frui dicendus es.
Qiiod non faciendum est nisi in illa trinitate, id est,
summo et incommutabili bono.
C XXXIV. Vide quemadmodum quuin ipsa v^eri-
tasetverbum, pei-quod facta sunt omnia, caro fa-
ctumesset, ut hal)itaret in nol)is, tamen ait aposto-
lus ') : Et si noveranius Cltrislum secundum cnrnein, sed

j 1 Cnr. I, 13.
I
3, 7. 2) Apoc. 19, 10. .3) V. 20. 4) Veteres
codices: cum dilectione uti.''' Beri. b) 2 Cor. 5, IG.
28 AURELII AUGUSHNI
iam novimus. Illc qiiippe qui non soluni perve-
71011

nientibus possessioneni, sed etiani viani praeberc se

voluit venientibus ad principium ^) viaruni, voluit
carnem adsumere, Unde est etiam illud: Dominus
creavit me in principio viarum suarum-), ut inde inci-
perent, qui vellent venire. Apostolus igitur quam-
vis adhuc ambularet ad palmam supernae
in Aia, et
vocationis sequeretur vocantem Deum, ramen ea
quae retro sunt obliviscens, et in ea quae ante sunt
extentus^), iam principium viarum transierat, hoc
est, eo non indi^ebat; a quo tamen adgrediendum
et exordiendum iter est omnibus, qui ad veritatem
pervenire, et in vita aeterna permanere desiderant.
Sic enini ait*): Ego sum via et veritas et vita, hoc
est, pei"me venitur, ad me pervenitur, in me pernui
netur. Quum enim ad ipsum pervenitur, etiam ad
patrem pei'venitur, quia per aequalem ille, cui est
aequalis, ag^noscitur, vinciente et tamquam adgluti-
nante nos spiritu sancto, quo in summo atque incom-
mutabili bono permanere possimus. Ex. quo intelli-
gitur, quam nulla res in via teneie nos debeat, quan-
do nec ipse Dominus, in quantum via nostra esse
dignatus est, tenere nos voluerit, sed tiansire, ne
rebus temporalibus, quamvis ab illo pro salute no-
stra susceptis et gestis, haereamus iiifirmitei', sed
per eas potius curramus alacriter, iit ad eum ipsiim,
qui nosti"am naturam a temporalibus liberavit et col-
locavit ad dexteram patris, provehi atque pervehi^)
mereamur.
C. XXXV. Omnium igitur, quae dicta sunt, ex
quo de lebus tractamus, haec summa est, nt intelli-
gatur legis et omnium divinarum scripturaium ple-
nitudo ct finis esse dilectio rei, qua fruendum est, et

1) Ani., Ei"., Cal. et codd. TlieoJnricensis et Lips.: ad ae

prinrijihnn. 2) Prov. 8, 22. 3) Cf. Pliil. ;J, J3. s. 4) loli. 14, 6.
-jj ,,ln editis: i^ervenire, cuius loco in .Mss. perve/ti."' lien.
:
 DE DOCTRIXA CHKIST. LIB. I. 29

lei, (]uae nobiscum ea re

frui potest; quia, ut se quis-
que diligat, praecepto iion opus est. Hoc erg;o ut
n(sseinus at([ue possenius, facta est tota pro salute
nostia per divinam providentiam dispensatio ternpo-
lalis, (|ua debemus uti non quasi mansoria quadam
dilectionc atque delectatione, sed transitoria potius,
tamquam viae, tamquam vehiculorum vel alioium
quojumlibet instrumeutorum, aut si quid congi"uen-
tius (\\c\ potest, ut ea, quibus ferinuir, propter illud,
ad quod feriniur, dilie;amus,
C. XXWI. (iuisquis igitui* scripturas divinas vel
quamlibet earum partem inteliexisse sibi videtur, ita
ut eo intellectu non aedificet istani j^eminam carita-
tem Dei et pioximi, nondum intellexit. Quisquis
vero talem inde sententiam duxerit, ut luiic aedifi-
candae caritati sit utilis, nec tamen h(c dixerit, quod
ille, quem le^it, eo loco sensisse pi-ol)al)itur, non
perniciose faUitin-, nec omnino mentitur. Inest
quippe in mentiente yoluntas falsa dicendi: et ideo
multos inveniinus,qui mentiri velint; qui autem falli,
neminem. (|uuin ij^^itur hoc sciens honu faciat, illiul
nesciens patiatur, satis in una eademque rc adparet,
illum qiii fallitur, eo qui mentitur esse nieliorem;
quando quidem pati melius est iniquitatem, quam fa-
ceix'. Omnis aiitem, (jui mentitur, iniquitatem facit;
et si cui([uam videtur utile aliquando esse meiula-
cium, potest videri utilem aliquando esse iniquita-
tem. Nemo enim mentiens in eo, quod nuMititur,
seivat fidein. Nam hoc utique vult, ut cui njentitur
fidem sibi habeat, quam tanuMi ei mentiendo non ser-
vat. Onuiis autem fidei violator iniquus est. Aut
igitur iniquitas ali((uando utilis est, quod fieri non
potcst, aut mendacium semper inutile est. Sed quis-
quis in scriptuiis aliud sentit, ([uam ille qui scripsit,
illis non mentientibus fallitur. Sed tamen, ut dicere
coeperam, si ea sententia fallitur, qua aedificet ca-
ritatein, quae finis praecepti est, itafallitur, ac si
30 AURELII AUGUSTLM
quisqtiam errore deserens viam eo tamen per a^niim
pergat, quo etiaui via illa perducit. Corrigeiidus est
tamen, et quam sit utilius viam nou deserere deiuou-
strandum est, ne consuetudine deviandi etiam in
transversum aut perversum ire cogatur.
XXXVII. Adserendo enim temere, quod ille
C.
non quem legit, plerumque incurrit in alia,
sensit,
quae illi sententiae contexere nequeat. Quae si vera
et certa esse consentit, illud non possit verum esse
quod senserat, fttque in eo, nescio quo modo, ut
amando sententiam suam scripturae incipiat oiien-
sior esse quam sibi. Q,uod maium si serpere siverit,
cvertetur ex eo. Per fidem enim ambulamus, non
per speciem. i) Titubabit autem fides, si divinarum
scripturarum A^icillat auctoritas. Porro fide titii-
bante caritas etiam ipsa languescit. Nam si a fi<ie
a
quisque ceciderit, caritate etiam necesse est cadat;
nonenim potestdiiigerequodesse non credit. Porro
si et credit et diiigit, bene
agendo et praeceptis mo-
rum boiioruin obtemperando efficit, ut etiam speret,
se ad id quod diligit esse renturum.
Itaque tria
haec suut, quibus et scientia omnis et pro-
phetia militat: fides, spes, caritas.
C. XXXVlll. Sed fidei succedit species-j, quam
videbimus; et spei succedit beatitudo ipsa, ad
quam perventuri sumus: caritas autem etiam istis
decedentibus augebitur potius. Si enim creden-
do diligimus, quod nondum videmus, quanto ma-
gis quina videre coeperimus! Et si sperando diligi-
nius, quo nondum pervenimus, quanto magis quum
pervenerinuis! Inter temporalia quippe atque aeter-
na hoc interest, quod temporale aliquid plus diligi-
tur antequam habeatur, vilescit autem quum adve-
nerit; non enim satiat animam, cui vera est et certa

I) 2 Cor. 5, 7. 2) Sic Mss. 13 Bened., et Lips. Editi vero

spes, ut ajjparet ex emendatione ortum.
 DE DOCTRIXA CIIillST. LIB. I. 31

.sedes aeteniitas: aeternuin atiteni ardentius diligitur

adeptuni, (juani desideratun; nulli enim desideranti
conceditur plus de illo existiniare,quam se habet, ut
ei vilescat, quum minus in\ enerit; sed quantum quis-
que veniens existimare potuerit, plus perveniens in-
venturus est.
C, XXXIX. Homo itaque fide, spe et caritate sub-
nixus,eaque inconcusse retinensnon indigetscriptu-
ris nisi ad alios instruendos. Itaque multi per haec
tria etiam in solitudine sine codicibus vivunt. Unde
in illis arbitror iam impletum esse quod dictuiu
est ') Sive prophcti:( coacuabuntur, sive linguae ces-
:

sabunt, sice scientia evacuabitur. Quibus tamen quasi

machinis tanta fidei et caritatis in eis surrexit in-
structio, ut perfectum aliquid tenentes ea quae sunt
ex parte uon quaei"a!it: perfectum sane quantum in ,

hac vita potest; nam iii comparatione futurae vitae

nullius iusti et sarn^ti est vita ista perfecta. Ideo nia-
nenf, inquit-), Jides, spes, caritas, tria haec ; maior
aufeni horuni est caritas: quia et quuni quisque ad
aeterna pervenerit, duobus istisdecedentibus caritas
auctiur et certior jiermanebit.
C. XL. Quapropler quum quisque cognoverit
fincni praecepti esse caritatent de curde puro et con-
scientia bona etjide nonjicta^), omnem intellectum
divinarum scripturarum ad istatria relaturus ad tra-
ctationem illorum librorum securus accedat. Quum
enim diceret: caritas, addidit: de corde puro, ut iiihil
aliud, (luam id quod diligendum est diligatur. Con-
scientiam vero bonani coniunxit propter spem;^ille
enim se ad id quod credit et diligit per\ enturum esse
desperat, cui malae conscientiae scrupulus inest.
Tertio etjide, inquit, nonjicta. Si enim fides nostra
Tueiidacio caruit, tunc et non diligimus quod non cst
diliu:endum, et recte vivendo id speramus, ut nullo

1) 1 Cor. 13, 8. 2) 1 Cor. 13, 13. Z) I Tim. I, 5.

32 AURELII AUGUSTIM
modo spes nostra fallatur. Propterea et de rebus
contineiitibus fideni, quantuni pro tenipore satis esse
arbitratus suni, dicere Aolui, quia iu aliis voluniini-
bus sive per alios sive per nos nmlta iani dicta sunt.
Modus itaque sit iste libri huius. Cetera dc sijjnis,
quantum Dominus dedeiit, disseremus.

LIBER S ECUNDU S.

C. \3tu0niam de rebus quuin scriberem, prae-

I.

misi comnionens, ne quis in eis adtenderet nisi quod

sunt, non etiam si quid aliud praeter se significant ), '

vicissim de signis disserens hoc dico, ne quis in eis

adtendat quod sunt, sed potius quod signa sunt, id
est, quod significant. Sii^n um est enim res praeter
speciem, quam ingerit sensibus, aliud aliquid ex se
faciens in cogitationem venire: sicut vestigio Aiso
transisse animal, cuius vestigium est, cogitamus, et
fumo viso ignem subesse cognoscimus, et voce ani-
mantis audita adfectionem animi eius advertimus, et
tuba sonante milites vcl progredi se, vel re<^redi, et
si quid aliud pugna postulat, oportere noverunt.
Signorum igitui" alia sunt naturalia, alia data. Sn-
turalia sunt, quae sine voluntate atque ullo adpetitu
significandi praeter se aliquid aliud ex se cognosci
faciunt, sicuti est fumus significans ignem. Non
enim a olens significare id facit, sed rerum experta-
rum animadversione et notatione cognoscitur ignem
subesse, etiam si fumus solus adpareat. Sed et ve-
stigium transeuntis animantis ad fioc genus pertinet.
Et vultus irati seu tristis adfectionem animi signifi-
cat, etiam nulla eius voluutate qui aut iratus aut tri-
stis est; aut si quis alius motus animi ^ultu indice

1) Viil. I, 2.
 DE DOCTRIXA CIIKIST. LIB. II. 33
non id agentibus utprodatur.
protlitur, etiani nobis
Sed de hoc toto genere nunc disserere non est pro-
positum. Quoniani tanien incidit in partitionem
nostram, praeteriri oninino non potuit; atque id
hactenus notatum esse suffecerit.
C. II. Data rero signa sunt, quae sibi quaeque vi-
ventia invicem dant ad demonstrandos, quantum
possunt, motus animi sui, velsensa, vel intellecta
quaelibet. Nec ulla caussa est nobis significandi, id
est, signidandi, nisi ad depromendum et traiicien-
dum in aiterius animum id, quod animo gerit is qui
signum dat. Horum igitur signorum genus, quan-
tuni ad homines adtinet, considerare atque tractare
statuimus, quia et signa divinitus data, quae in scri-
pturis sanctis" continentur, per homines nobis indi-
cata sunt, qui ea conscripserunt. Habent etiam be-
stiae quaedam inter se signa, quibus produnt adpeti-
tum animi sui. Nam et gallus gallinaceus reperto
cibo dat signum vocis gallinae , ut adcurrat, et co-
lumbus gemitu coiumbam vocat, vel ab ea vicissim
vocatur; et multa huiusmodi animadverti solent.
Quae utrum sicut vultus aut dolentis clamor sine
significandi voluntate sequantur motum animi, an
vere ad signilicandum dentur, alia quaestio est, et
ad rem, quae agitur, non pertinet. Quam partem ab
hoc opere tamquam non necessariam removemus.
C. III. Signorum igitur, quibus inter se homines
.5ua sensa communicant,
quaedam pertinent ad ocu-
lorum sensunj, pleraque ad aurium, paucissima ad
ceteros sensus. iSam quum innuimus, non damus
signum nisi oculis eius, quem volumus per hoc
signum voluntatis nostrae participem facere. Et
quidam motu^) manuum pleraque significant: et hi-
striones omnium membrorum motibus dant signa
quaedam scientibus, et cum oculis eorum quasi fabu-

JJ Al. mottts, al. (Cal.) per motvs.

Al.GUST. DOCTR.. ChRIST.
34 AURELII AUGUSTINI
lantur: et vexilla draconesque niilitares per oculos
insinuant voluntatem ducuni. Et sunt haec omnia
quasi quaedam verba visibilia. Ad aures autem quae
pertinent, ut dixi, plura sunt; in verbis maxime.
Nam et tuba et tibia et cithara dant plerumque non
solum suavem, sed etiam siguificantem sonum. Sed
haec onuiia signa verbis comparata paucissima sunt.
Verba enim prorsus inter homines obtinueruntprinci-
patum significandi quaecumque animo concipiuntur,
si ea quisque prodere velit. Nam et odore unguenti
Dominus, quo perfusi sunt pedes eius signum ali- ,

quod dedit^); et sacramento corporis et sanguinis

sui per gustatum ^) significavit quod i oluit; et quum
mulier tangendo fimbriamvestimenti eius salva facta
est, non nihil significat. ^) Sed innumerabilis multi-
tudo signorum, quibus suas cogitationes homines
exserunt, in verbis constituta est. Nam illa signa
omnia, quorum generabreviter adtigi, potui verbis
enuntiare; verba vero illis signis nullo modo possem.
C. IV. Sed quia verberato aere statim transeunt,
nec diutius manent quani sonant, instituta sunt per
literas signa verborum. Ita voces oculis ostendun-
tur, non per se ipsas, sed per signa quaedam sua.
Ista igitur signa non potueruntcommunia essc omni-
bus gentibus, peccato quodam dissensionis humanae,
quum ad se quisque principatum rapit. Cuius super-
biae signum est erecta istaturris in coelum, ubi ho- j
mines impii non solum animos, sed etiam voces dis- 1"
sonas habere meruerunt. *)
C. V. Ex quo factum est, ut etiam scriptura divi-
na, qua tantis morbis humanarum voluntatum subve-
nitur, ab una lingua profecta,qua^)opportune potuit

1) loh. 12,3.7. Mc, 14, 8. 2) Ita 5 nptlmae notaeMss. Bened,;

edit. et Mss. peri)aiici :
prnegustr/to ; pliirimi: y<frg-//5f^o.
3; Mat. 9, 20. ss. 4) Cf. Gen. 11, J. ss. 5) Ba(l., Am., Er. et
aliq-.iot ?>Iss. jwwe." Ben.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. II. 35

per orbem terrarum disseminari, per varias interpre-

tum linguas longe lateque ditFusa innotesceret gen-
tibus ad salutem. Quani legentes nihil aliud adpe-
tunt, quam cogitationes voluntatemque illorum, a
quibus conscripta est, invenire, et per illas volunta-
tem Dei, secundum quam tales homines locutos cre-
dinms.
Sed multis et multiplicibus obscuritatibus
C. VI.
t't
ambiguitatibus decipiuntur, qui temere legunt,
aliud proaliosentientes: quibusdam autem locisquid
vel falso suspicentur non inveniunt. Ita obscure
quaedam dicta densissimam caliginem obducunt.
Quod totum provisum divinitus esse non dubito ad
cdomandam labore superbiam et intellectum a fasti-
dio revocandum, cui facile
investigata plerumque
vilescunt. Quid enim est, quaeso, quod si quisquam
dicat sanctos esse homines atque perfectos, quorum
vita et moribusChristi ecclesia de
quibuslibet super-
.stitionibus praecidit eos qui ad se veniunt, et imita-
tione bonorum sibimet quodammodo incorporat; qui
buni fideles et veri Dei servi deponentes onera sae-
culi adsanctum baptismi lavacrum venerunt,
atque
inde adscendentes conceptione sancti spiritus fru-
ctum dant geminae caritatis, id est, Dei et proximi:
quid e^t ergo quod si haec quisque dicat? jAIinus
delectat audientem, quam si ad eumdem sensum lo-
cum iilum exponatdecanticiscanticorum, ubidictum
est ccclesiae, quum tamquam pulchra
quaedam fe-
mina laudaretur: Denles tui sicuf grex deionsarum,
achccndcns de /avacro, fjnae ouines p^eniinos creant, et
non est sferi/is in eis. '
) .\um aliud homo discit, quam
quum illud planissimisverbis sine similitudinis huius
adminiculo audiret ? Et tamen nescio quo modo sua-
vius intueor sanctos, quum eos
quasi dentes eccle-
siae video praecidere ab erroribus
homines, atque

\) Caiit. -i, -1.

C2
36 AURELII AUGUSTIM
in eius corpus eniollita duritia quasi demorsos man-
sosque transferre. Oves etiam iocuiidissime agnosco
detonsas, oneribus saecularibus tamquam veileribus
positis, et adscendentes de lavacro, id est, de bapti-
smate, creare omnes geminos, id est, duo praecepta
dilectionis, et nullam esse ab isto sancto fructu ste-
rilem video. Sed quare suavius videam, quam si
nulla de divinis libris talis similitudo promeretur,
quum res eadem sit eademque cogiiitio, difficile est
dicere, et alia quaestio est. Nunc tamen nemo
ambigit, et per similitudines libentius quaeque co-
gnosci, et cum aliqua diificultate quaesita multo gra-
tius inveniri. Q,ui enim prorsus non inveniunt, quod
quaerunt, fame laborant; qui autem non quaerunt,
quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt:
in utroque autem languor cavendus est. Magnifice
igitur et salubriter spiritus sanctus ita scripturas
sanctas modificavit, ut locis apertioribus fami occur-
reret, obscurioribus autem fastidiadetergeret. Nihil
enim fere de illis obscuritatibus eruitur, quod non
planissime dictum alibi reperiatur.
C. VII. Ante omnia igitur opus est Dei timore
converti ad cognoscendam eius voluntatem, quid nobis
adpetendum fugiendumque praecipiat. Timorautem
istecogitationem de nostra mortalitate et de futura
morte necesse est incutiat, et quasi clavatis carnibus
omnes superbiae motus ligno crucis adfigat. Deinde
niitescere opus estpietate neque contradicere di-
,

vinae scripturae, sive intellectae, si aliqua vitia no-

stra percutit, sive non intellectae, quasi nos melius
sapere meliusque praecipere possimus; sed cogitare
potius et ciedeie, id esse laelius et verius quod
ibi

scriptum est, etiam silateat, quam id quod nos per

nosmet ipsos sapere possumus. Post illos duos gra
dus timoris atque pietatis ad tertium venitur s ci en-
tiae gradum, de quo nunc agere institui. Nam in
eo se exercet omnis divinarum scriptura-
 T)E DOCTUIXA CHRIST. LiB. U. 37
rum studiosiis, nihil in eis aliucl inventu-
rus, quam diligeudum esse Deum propter
Deum ,
e t proxi m um p r o p t er D eum ,
e t i l -

lum quideni ex toto corde, ex tota aninia,

ex tota mentc diligere, proximumvero tam-
quam se ipsum, id est, ut tota proximi,
sicut etiam nostri dilectio referatur ia
Deum. De
quibus duobus praeceptis, quum de
')
rebus ageremus, libro superiore tractavimus. -) Ne-
cesse est ergo, ut primo se quisque in scripturis in-
veniat amore huius saeculi, hoc est, temporaliuni
rerum implicatum, longe seiunctum esse a tanto
amore Dei et tanto amore proximi, quantum scriptu-
ra ipsa praescribit. Tum vero ille timor, quo cogi-
tat de iudicio Dei, et illa pietas, qua non potest nisi
credere et cedere auctoritati sanctorum lihrorum,
cogit eum se ipsum lugere. Nam ista scicntia bonae
spei hominem non se iactantem, sed lamentantem fa-
cit. Quo adfectu impetrat sedulis precibus consoia-
tionem divini adiutorii, ne desperatione frangatur,
et esse incipit in quarto gradu, hocest, fortitudi-
nis, quo esuritur et sititur iustitia. Hoc enim ad-
fectu ab omni mortifera iocunditate rerum transeun-
tium sese extrahit, et inde se avertens convertit ad
dilectionem aeternorum, incommutabilem scilicet
unitatem eamdemque trinitatem. Quam u])i adspexe-
i"it, quantun\ potest, in longinqua radiantem, suique

adspectus inhrmitatc; sustinere se illam iucem nou

posse persenscrit, in quinto gradu, hoc est, in con-
silio misericor d iae purgat animam tumultuan-
tem quodammodo atque obstrepentem sibi de adpe-
titu inferiorum conceptis sordibus. Hic vero se iii
dilectione proxinii gnaviter exercet, in caque perfi-
citur, et spe ian plenu.s atque integer a iribus, quum
pervenerit usque ad inimici dilectionen^adscendit in

Ij Ci". Ml. TZ, 37. B5. 2) L. 1, c. 22. ss.

38 AURELII AUGUSTIM
sextum gradum, ubi iam ipsum oculum purgat,
quoviderlDeus potest^), quantum potest ab eis,
qui huic saeculo moiiuntur quantum possunt. Nam
in tantum vident, in quantum moriuntur huic saecu-
lo; in quantum autem huic vivunt, non vident. Et
ideo quamvis iam certior, et non solum tolerabilior,
sed etiam iocundior species lucis illius incipiatad-
parere, in aenigmate adhuc tamen et per speculum
videri dicitur, quia magis per fidem, quam per spe-
ciem ambulatur, quum in hac vita peregrinamui",
quamvis conversationem habeamus in coelis.-) In
hoc autem gradu ita purg-at oculum cordis, ut veri-
tati ne ipsum quidem praeferat aut conferat proxi-
mum; ergo nec se ipsum,quia nec illum, quem diligit
sicut se ipsum. Erit ergo iste sanctus tam simplici
corde atque mundato, ut neque hominibus placendi
studio detorqueatur a vero ,
nec respectu devitando-
rum quorumlibet incommodorum suorum, quae ad-
Acrsantur huic vitae. Talis filius adscendit ad sa-
pientiam, quae ultima et septima est, qua pacatus
tranquillusque perfruitur. Initium enim sapientiae
timorDei. ^) Ab illo enim usque ad ipsam per hos
gradus tenditur et venitur.
C. VIII. Sed nos ad tertium illum gradum consi-
derationem refcramus, de quo disserere, quod Do-
minus subgesserit, atque tractare instituimus. Erit
igitur divinarum scripturarum sollertissimus indaga-
tor, qui primo totas legerit notasque habuerit, et si
nondum intellectu, iam tamen lectione, dumtaxat eas
quae adpellantur canonicae. Nam ceteras securius
leget fide veritatis instructus, ne praeoccupent im-
becillem animum, et periculosis mendaciis atque
phantasmatis eludentes praeiudicent aliquid contra
sanam intelligentiam. In canonicis autem scripturis

1) Cf. Mat. 5, 8. 2) Cf, 1 Cor. 13, 12. 2 Cor. 5,7. Phil. 3, 20,
3) Cf. Ps. 111, 10. Siiac. 1, 16.
 DE DOCTlllXA CilRIST. LIB. II. 39
ecclesiarum cutliolicarum quam piurium auctorita-
tem sequatur, inter quas sane illae sint, quae aposto-
licas sedes habere et epistolas accipere meruerunt.
Tenebit igitur hunc modum in scripturis canonicis,
ut eas, quae ab omnibus accipiuntuj- ecclesiis catho-
Jicis, praeponat eis, quas quaedam non accipiunt. In
eis vero, quae non accipiuntur ab omnibus,
praepo-
nat eas, quas phnes gravioresque accipiunt, eis, quas
pauciores minorisque auctoritatis ecclesiae tenent.
Si autem alias invenerit a pluribus, alias a gravioii-
bushaberi,quamquam hoc facile invenire non possit,
aequalis tamen auctoritatis eas habendas puto. To-
tus autem canon scripturarum, in quo istam conside-
rationem versandamdicimus, his libriscontinetur ^):
quinqueMoyseos, idest, Genesi,Exodo,Levitico,Nu-
iueris,Deuteronomio; et uno librolesu IVave,un() iu-
dicum, uno libello qui adpellatur Ruth, qui magis ad
Re<^norum principium-) videtur pertinere; deinde
quatuorRegnorum, et duobus Paralipomenon, non
consequentibus,sedquasi a latere adiunctis simulque
pergentibus. Haec est historia, quae sibimet adnexa
tempora continet atque ordinem rerum. Sunt aliae
tamquam ex diverso ordine, quae neque huic ordini,
neque inter se connectuntur, sicut estlob, etTobias,
et Ester, etludith, et Machabaeorum libri duo, et
Esdrae duo, qui magis subsequi videntur ordinatam
illam historiam usque ad Regnornm vel Paralipome*
non teiminatam. Deinde prophetae, in quibus David
iinus liber Psalmorum, et Salomonis tres: Prover-
biorum, Cantica canticorum et Ecclesiastes. Nam
illi duo libri, unus
qui Sapientia, et alius qui Eqcle-
siasticus inscribitur, de quadam similitudine Salo-
monis esse dicuntur; nam lesus Sirach eos conscri-

11 Cf. concil. Hippnn. annn 393. can. 38., et Cartha-j-. III. an-
no3'J7.Jialj.can.47. 2) Va\iI\: ])rincij)ia ; uiMss.
pri/uijnum."
lien.
40 AURELII AUGUSTIM
psisse constaiitissime perhibetur ^) qui tamen, quon-
;

iam in auctoritatem recipi meruerunt, inter prophe-

ticos numerandi sunt. Keliqui sunt eorum libri, qui
proprie prophetae adpellantur: duodecim propheta-
rum libri singuli, qui connexi sibimet, quoniam num-
quam seiuncti sunt, pro uno habentur, quorum pro-
phetarum nominasunt haec: Osee, loel, Amos, Ab-
dias, lonas, Michaeas, Nahum, Habacuc, Sophonias,
Aggaeus, Zacharias, Malachias; deinde quatuor pro-
phetae sunt maiorum voluminum: Isaias, leremias,
Daniel, Ezechiel. His quadraginta quatuor libris
testamenti veteris^J terminatur auctoritas. Novi
autem: quatuor libris evangelii secundum Matthae-
um, secundum Marcum, secundum Lucam, secun-
dum lohannem; quatuordecini epistolis Pauli apo-
stoli: adRomanos, adCorinthios duabus, adGalatas,
ad Ephesios, ad Philippenses, ad Thessalonicen-
ses duabus, ad Colossenses, ad Timotheum duabus,
ad Titum, ad Philemonem, ad Hebraeos; Pctri dua-
bus; tribus lohannis; una ludae, et una lacobi; acti-
bus apostolorum libro uno, et apocalypsilohannis
libro uno.
C. IX. In his omnibus libris timentes Deum et

pietate mansueti quaerunt voluntatem Dei. Cuius

operis et laboris prima observatio est, ut diximus,
nosse istos libros, et si nondum ad intellectum, le-
gendo tamen vel mandare memoriae, vel omnino in-
cognitos non habere. Deinde illa quae in eis aperte
positasunt, velpraecepta vivendi, vel regulae cre*

I) Hanc sententiam emendat ipse Aui.nist.

Retract. 2, 4., et
Specul. i\e lihro Sap.: Salonionis duo lii liliri a plurilius a;l-
peilantur propter quamdam, sicut existimo, eloquii similitudi-
nem. jS'am Salomonis non esse, nihil duLitant quique doctiores.
Nec tamen eius, qui Sdpientiae dicitur, quisnam sit auctor ad-
paret.'^ Hieronymus lumc librum ipiv6t7iiY(iacfov adpellat, et
dicit Philoni ludaeo adscriptum esse a veterilius, atqiie ipsius
retr. 2, 4.
dictioaemGraecameloqueutiamredolere. 2) Cf.August
 DE DOCTxHLVA CHRIST. LIB. II. 41
sollertius diliu;entiusque iiivestiganda sunt,
ilendi,
quae tanto quisque plura invenit, quanto est intelli-
gentiae capacior. ^) In eis enim, quae aperte in
scripturis posita sunt, inveniuntur illa oninia quae
continent fidem, moresque vivendi, spem scilicet at-
que caritatem, de quibus libro superiore tractavi-
mus. Tum
vero, facta quadam familiaritate cum ipsa
lingua divinarum scripturarum, in ea quae obscura
sunt aperienda et discutienda pergendum est, ut ad
obscuriores locutiones illustrandas de manifestio-
ribus sumantur exempla, et quaedam certarum sen-
tentiarum testimonia dubitationem incertis auferant.
In qua re memoria valet plurimum; quae si defuerit,
non potest his praeceptis dari.
C. X. Duabus autem caussis non intelliguntur
quae scripta sunt, si aut ignotis, aut ambiguis signis
obteguntur. Sunt autem signa vel propria, vel tians-
lata. Propria dicuntur, quum his rebus significan-
dis adhibentur, propter quas sunt instituta, ^icut di-
cimus bovem quum intelligimus pecus, quod omnes
nobiscum Latinae linguae homines hoc nomine vo-
cant. Translata suiit, quum et ipsae res, quas pro-
priis verbis significamus, ad aliud aliquid significan-
dum usurpantur, sicut dicimus bovem, et per has
duas syllabas intelligimus pecus, quud isto noniine
adpellari solet; sed rursus per illud pecus intelligi-
mus evangelistam, quem significavit scriptura inter-
pretante apostolo dicens-): Bovem triturantem non
infrenahis.
C. XI. Contra ignota signa propria
magnum reme-
dium est linguarum cognitio. Et Latinae quidem
linguae homines, quos nunc instruendos suscepimus,
duabus aliis ad scripturarum divinarum cognitionem
opus habent, Hebraea scilicet etGraeca, ut adexem-

I)..F.!liti: intelligcntia. Mss. aliauot: infenitrentiae." Ben.

1 Cor. 9, 9. s.
2)
42 AURELII AUGUSTIM
plaiia praecedentia recurratur, si quam dubitatio-
nem adtulerit Latinorum interpietum infinita varie-
tas. Quamquam et Hebraea verba noii interpretata
saepe inveniamus in libris, sicutamen, et halleluia,
et racha, et hosanna, et si qua sunt aiia; quorum par-
tim propter sanctiorem auctoritatem, ((uamvisinter-
pretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est
amen et halleluia, partim vero in aliam linguam
transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae
posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum lin-
guarum, quae in usum alterius linguae per interpre-
tationem transire non possint. Et hoc maxime in-
teriectionibus accidit,quae verbamotum animi signi-
ficant potius, quam sententiae conceptae ullam par-
ticulam. Nam et haec duo talia esse perhibentur;
dicunt enim rachaindignantis esse vocem, hosanna
laetantis. Sed non propter haec pauca, quae notare
atque interrogare facillimum est, sed propter diver-
sitates, ut dictum est, interpretum illarum lingua-
rum est cognitio necessaria. Qui enim scripturas
ex Hebraea lingua in Graecam verterunt, numerari
possunt, Latini autem interpretes nullo modo. Ut
enim cuique primis fidei temporibus in manus venit
codex Graecus, etaliquantulum facultatis sibi utrius-
que linguae habere videbatur, ausus est interpretari.
C. Xil. Quae quidem res plus adiuvit intelligen-
tiam, quam impedivit, si modo legentes non sint neg-
ligentes. Nam nonnuilas obscuriores sententias
plurium codicum saepe manifestavit inspectio; sicut
illud Isaiae prophetae ^) unus interpres ait: Et donte-
sticos seminis tui ne despexeris ; alius autem ait; Et
carncni tuani ne despexeris. Uterque sibimet invicem
adtestatus est. Namque alter ex alteio exponitur,

1) C. 58, 7., iilji text. Heljr. (et vevs. vulg. j : 5<b

^i^^iJa"^!!
Ci3-'!rn
T - :

:
'
sed LXX. : y.al jro zuiv oiy.{iwv xov uTzinfiaioi oov ovx
V7J toOlptl.
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. II. 43

quia posset accipi pioprie, ut corpus suum

et cnru
quisque ne despiceiet se putaret adnionituni; et do-
mestici seminis translate Christiani possent intelligi,
ex eodem Acrbi semine nobiscum spiritaliter nati.
Nuncautemcollatointerpretum sensu probabilior oc-
curritsententia, proprie de consanguineis non despi-
ciendis esse praeceptum, quoniam domeslicos seminis
quum ad carnem retuleris, consanguinei potissimum
occurrunt. Unde esse arbitror illud apostoli') quod
ait: Siquo mudo ad aemulationeui adducere potuero
carnem meam, ut salvos faciam aliquos ex illis, id est,
ut aemulando eos qui crediderant et ipsi crederent.
Carnem autem suam dixit ludaeos propter consan-
guinitatem. Item illud eiusdem Isaiae prophetae ^) :

Sisi credideritis, nonintellis;etis, alius interpretatus

est: nisicredideritis, nun permanebitis. Quis horuni
verba^) sccutus sit, nisi exemplaria linguae praece-
dentis leg;antur, incertum est. Sed tamen ex iitroque
magnum aliquid insinuatur scienter legentibus. Dif-
ficile est enim ita diversos a se fieri interpretes, ut
non se aliqua vicinitate contingant. Ergo quoniam
intellectus in specie sempiterna est, Jides vero in re-
rum temporalium quibusdam cunabulis quasi lacte
alit parvulos (nunc autem per fidem ambulamus, non
per speciem*) nisi autem per fidem ambu'Iaverimus,
;

ad speciem pervenire non poterimus,quae non trans-

it, sed permanet per intellectum purgatum nobis
cohaerentibus veritati), propterea ille ait: Nisi cre-
dideritis, nunpermanebitii ; ille vero: nisi credideritis,
nun intelligctis. Et ex ambiguo linguae praeceden-
tisplerumque intcrpres fallitur, cui non bene nota
sententia est, et eam significationem transfert, quae
a sensu scriptoris penitus aliena est. Sicut quidam

1) Uom. 11, 14. 1) C.7, 9. sec.LXX. (ovtJf //?; ai-KJ-iO etVulg.

Iii Meltr. "^Xr ^b, niin confdetis. 3) Sic 3 Mss. Alii cum
editis: KtTrt." Ben. 4J Cf. 1 Cor. 5, 7.
44 AURELIl AUGUSTIM
codices habenti): Actiti pedes eoriim ad effundeudum
Graecos eti;e-
sanguinem; olvq enim et acutum apud
locem significat. llle ergo vidit sententiam qui trans-
tulit; veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem;
ille autem alius ancipitisigno in aliam partem raptus
erravit. Et talia quidem non obscura, sed falsa sunt;
quorum alia conditio est. Non enim intelligendos,
sed emendandos tales codices potius praecipiendum
est. Hinc est etiam illud, quoniam /foo/og Graece
vitulus dicitur, ^ioax^vi-iata-) quidam non intellexe-
runt esseplantatio7ies, etvitulamina inter^vetiiti suat:
ut vix
qui error tam multos codices praeoccupavit,
inveniatur aliter scriptum. Et tamen sentcntia ma-
nifestissima est, quia clarescit consequentibus ver-
bis. Namque: adulterinae planiationes non dahunt
radices altas, convenientius dicitur, quam vitulamina,
quae pedibus in terra gradiuntur et non haerent
,
ra-
dicibus. Hanc translationem in eo loci) etiam cetera
contexta custodiunt.
C. XFil. Sed quoniam et quae sit ipsa sententia,
at-
quam plures interpretes pro suaquisque facultate
in ea
que iudicio conantur eloqui, non adparet, nisi
et plerum-
lingua inspiciatur quam interpretantui-,
si n(>n
que a sensu auctoris devius aberrat interpres,
sit doctissimus: aut linguarum illarum, ex quibus in
Latinam scriptura pervenit, petenda cognitio est,
aut habendae interpretationes eorum, qui se verbis
nimis obstrinxeruut, non quia sufficiunt, sed ut ex eis
libertas vel error dirigatur v aliorum, qui non magis
verba, ouam sentcntias interpretando sequi malue-
runt. Namnon solum verba singula, sed etiam lo-
cutiones saepe transferuntur, quae omnino inLatinae
linguae usum, si quis consuetudinem veterum, qui

1) Rom. 3, 15. (ex les. 59, 7.) 2) Sap. 4, 3. 3) Sic in)ri mss.
error de-
plerique et editinaes omnes; seil ISeneil.: veritas vel
tegatur, iihid ex II Mss., hoc ex coiiiectsira.
 DE DOCTRINA CHRiST. LIB. 11. 45
Latine locuti sunt tenere voluerit, transire non pos-
sunt. Quue aliquando intellectui nihil adiniunt, sed
oftendunt tamen eos, qui plus delectantur rebus,
quuni etiam in earum sig^nis sua quaedam servatur
integritas. Nam so loe cismus qui dicitur, nihil
,

aliud est quam quum verba non ea lege sibi coaptan-

tur, qua coaptaverunt qui priores nobis non sine
auctoritate aliqua locuti sunt. Utrum enim inter
homines, an inter Jiondnibus dicatur, ad rerum nou
pertinet cognitorem. Item barbarismus quid aliud
est, nisi verbum non eis literis vel sono enuntiatum,
quo ab eis, qui Latine ante nos locuti sunt, enuntiari
solet? Utrum enim ignoscere producta an
correpta
tertia syllaba dicatur, non multum curat qui
peccatis
suis Deum ut ignoscat petit, quolibet modo illud ver-
bum sonare potuerit. Quid est ergo integritas locu-
tionis, nisi alienae^) consuetudinis conservatio lo-
quentium veterum auctoritate firmatae ? Sed tamen
eo magis inde offenduntur homines,quo infirmiores;
et eo sunt infirmiores, quo doctiores videri volunt,
non reruni scientia, qua aedificamur, sed signorum,
qua non inflari omnino difficile est-), quum et ipsa
rcrum scientia saepe cervicem erigat, nisi dominico
reprimatur iugo. Quid enim obest intellectori, quod
ita scriptum est ^): Quac cst terra,
inqua isti insidunt
snper eam, si hona est an nequam; et quae sunt cicita-
tcs, in quihus ipsiinhahitant inipsis? Quam locutio-
--nem magis alienae linguae esse arbitror, quam sen-
sum aliquem altiorem. lllud etiani, quod iam au-
ferre non possumus de ore cantantium
populorum :

Super ipsum autem floriet sanctijicatio mea'^}, nihil

profecto sententiae detrahit. Auditor tamen peritior
mallethoc corrigi,ut non floriet, sed/?orcii>diceretur.
Necquidquam impedit correctioneiii nisiconsuetudo

!) Sic Mss. plerique. At editi: nisi Latirine consnetudinis.''

Ben. 2)Cf.l Cor.S, I. 3) Niini. 13. 19.
4) Ps. 131, 18.sec.LXX.
46 AURELII AUGUSTINI
cantantiuni. Ista eigo facile etiamcontemni possuiit,
si quis ea caveie noluerit, quae sano intellectui iiihil
dctrahunt. At vero illud quod ait apostolus ') Quud :

stullum est Dei, sapientius est hominibus, et quod in-

firmum est Dei, fortius est hominibus , si quis in eo
Grae.cam locutionem servare voluisset, ut diceret:
quod stultum est Dei, sapientius est hominum, et
quod infirmum estDei, fortius est honiinum: iret
quidem vigilantis lectoris intentio in sententiae veri-
tatem, sed tamen aliquis tardior aut non intelligeret,
aut etiam perverse intelligeret. Non enim tantum
vitiosa locutio est in Latina lingua talis, verum et iu
ambiguitatem cadit, ut quasi hominum stultum vel
hominum infirmum sapientius xel fortius videatur
esse, quam Dei; quamquam et illud: sapientius est
hominibus iion caret ambiguo, etiam si soloecismo
caret. Utrum enim his hominibus ab eo quod est
huic homini, an Jtis hominibus ab eo quod est ab hoc
homine dictum sit, non adparet nisi illuminatione
sententiae. Melius itaque dicitur: sapientius est
qua^n homines, et: fortius est quam homines.
XIV. De ambiguis autem signis post loquemur.
C.
Nunc de inc(gnitis agimus, quorum duae formae
sunt, quantum ad verba pertinet. Namque aut igno-
tum verbum facit haerere lectorem aut ignota locu-
,

tio. Q,uae si ex alienis linguis veniunt, aut quae-

renda sunt ab earum linguarum hominibus, aut cae-
dem linguae,si et otium est et ingenium, ediscendae,
aut plurium iuterpretum consulenda colhitio est. Si
autem ipsius linguae nostrae aliqua verba locutio-
nesque ignoramus, legendi consuetudine audiendi-
que innotescunt. Nulla sane sunt magis mandanda
memoriae, quam illa verborum locutionumque ge-
nera quae ignoramus, ut quum vel peritior occurre-
rit, de quo quaeri possint, vel talis lectio, quae vel

1} l Cor. 1, 25.
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. II. 4T
ex pvaecedentibus vel consequentibus vel utrisque
ostendat, quani yini habeat. quidve significet quod
ignoramus, facile adiuvante menioiia possimus ad-
vertere et discere. Quamquam tanta cst vis consue-
tudinis etiam ad discendum, ut, qui in scriptuiis
sanctis quodam modo nutriti educatique sunt, magis
alias locutiones mirentur, easque minus Latinas pu-
tent, quam illas quas in scripturis didicerunt, neque
in Latinae linguae auctoribus reperiuntur. Pluri-
mum hic qucKjue iuvat interpretum numerositas col-
latis codicibus inspecta atque discussa. Tantum
absit fdlsitas. Nam codicibus emendandis primitus
debet invigilare sollertia eorum, qui scripturas divi-
nas nosse desiderant, ut emendatis non emendati ce-
dant, ex uno dumtaxat interpretationis genere ve-
nientes.
C. XV. In ipsis autem interpretationibus Itala^)
ceteris praefcratur; nam est verborum tenacior
cum perspicuitate sententiae. EtLatinis quibuslibet
emcndandis Graeci adhibeantur, in quibus septua-
ginta interpretum, quod ad vetus testamentum adti-
net, exceliit auctoritas: qui iam per omnes peritiores
ecclesias tanta praesentia sancti spiritus interpretati
esse dicuntur, ut os unum tot hominum fuerit. (iui
si, ut fertur, multique non indigni fide praedicant^),
singuli cellis etiam singulis separati quum interpre-
tatiessent, niiiil in alicuius eorum codice inventum

1) Haec interpretatin viiletur eadem esse, qiiae al) Hiernny-

inn viiliififa et ronnnii/iis aiit reln.i vncal)atur; cf. Scliol/. |iro-
,

\e'j. iii N. T. I.
i;5(). .Seriindiiin allnnim seiiteiitiani ipsa llie-
roiiymiana, qnam .Vii^. jtrnhat in epit. 28. et II., Ii. 1. intelli-
irenda est. 2) Inter eos Irenaens ailv. Iiaer. 3, 25., Clem. .Viex.
strom. 1. 1., et priiniis nmiiinm liistin. iVlarl. nrat. ad i,'entes. .Sed
iam Oritr. et Iliernn. in jtraefat. ad Pentat. narrationem tle 70
cellis falinlam esse contendnnt, qiiiim losepli., qni Ant. 12, 2.
Siitis miracnlnsam rem refert, niliil cnmmemoi-averit. Cetenini
cf. Auj. de civ. dei 18, 43. et epp, 71. et 75.
48 AURELII AUGUSTIM
est, quod non eisdem veibis eodemque verborum or-
dine inveniretur in ceteris, quis huic auctoritati con-
ferre aliquid, nedum praeferre audeat? Si autem
contulerunt, ut una omnium communi tractatu iudi-
cioque vox fieret: nec sic quidem quemquam unum
hominem qualibet peritia ad emendanduin tot senio-
rum doctorumque consensum adspii^are oportet aut
decet. Quam ob rem, etiam si aliquid aliterin He-
braeis exemplaribus invenitur, quam isti posuerunt,
cedenduni esse arbitror divinae dispensationi, quae
per eos facta est, ut libri, quos gens ludaea ceteris
populis vel reiigione vel invidia prodere nolebat,
credituris per Dominum gentibus ministra regis Pto-
lomaei potestate tanto ante proderentur. Itaque
fieri potest, ut sic illi interpretati sint, quemadmo-
dum congruere gentibus ille, qui eos agebat ^) et qui
unum os omnibus fecerat, spiritus sanctus iudicavit.
Sed tamen, ut superius dixi, horum quoque interpre-
tum, qui \erbis tenacius inhaeserunt, collatio non
est inutilis ad explanandam saepe sententiam. La-
tini ergo, ut dicere coeperam, codices veteris te-
stamenti, si necesse fuerit, Graecorum auctoritate
emendandi sunt, et eorum potissimum, qui, quum
septuaginta essent, ore uno interpretati esse perhi-
bentur. Libros autem novi testamenti, si quid i:i
Latinis varietatibus titubat, Graecis cedere oportere
non dubium est, et maximequi apud ecclesias doctio-
res et diligentiores reperiuntur.
C. XVI. in translatis a ero signis, si qua forte
igncita cogunt haerere lectorem, partim linguarum
notitia, partim reium investiganda sunt. Aliquid enim
ad similitudinem valet, et procul dubio secretum
quiddam insinuat Siloa piscina, ubi faciem lavare
iussus est, cui oculos Duminus luto de sputo facto
inunxerat: quod tamen nomen linguae incognitae

ij A:it., Er, Cal. :

regehat, aiisep.tientiiiris IMss- Lips.
 DE DOCTRIW CHRIST. LIB. II. 49
iiisievangelista inteipretatus esset^), tam niagnus
intellectus lateret. Sic etiani nuilta, quae ab aucto-
ribus eorunidem libroruni interpretata non sunt, no-
mina Hebraea non est dubitandum habere non par-
vam vim atque adiutorium ad solvenda aenigmata
scripturarum, si quis ea possit interpretari. Quod
nonnulli eiusdem linguae periti viri non sane par-
vum beneficium posteris contulerunt, qui separata
de scripturis eadem omnia verba interpretati sunt,
et quidsit Adam, quid Eva, quidAbruhain,
quidMoy-
ses; sive etiam locorum nomina, quid sit lerusalem,
vel Sion, vel leiico, vel Sina, vel Libanus, vel lojda-
nis, vel quaecumque alia in illa lingua nobis sunt
incognita nomina. Quibus apertis et interpretatis
multae in scripturis figuratae locutiones manifestan-
tur. Rerum autem ignorantiafacit obscuras figura-
tas locutiones, quum ignoramus vel animantium, vel
lapidum , vel herbarum naturas aliarumve reruni,
quae plerumque in scripturis similitudinis alicuius
gratia ponuntur. Nam et de serpente quod notuni
est, totum corpus eum pro capite obiicere ferienti-
bus, quantum illustrat sensum illum, quo Dominus
iubet astutos nos esse sicut serpentes-}: scilicet pro
capite nostro, quod est Christus , corpus potius per-
sequentibus ofteramus, ne fides Christiana tamquani
necetur in nobis, si parcentes corpori negemus Deum !

Vel illud quod per cavernac angustias coarctatus de-

posita veteri tunica vires novas accipere dicitur,
quantum concinit ad iniitandam ipsam serpentis astu-
tiam, exuendumque ipsum veterem hominem, sicut
apostolus dicit^), ut induamur novo; et exuenclum
per angustias, dicente Domino*) Intrate per ans;u- :

stam portam! Ut ergo notitia naturae serpentis illu-

strat multas similitudines,
quas de hoc animante dare

1) loh. 9, 7. 2) Mat. 10, 16. 3) Eph. 4, 22. ss. Col. 3, 9. s.

4) Mat. 7, 13.
AuGUST. DocTK. Christ. D
50 AURELII ALGUSTIM
nonnullorum ani-
scriptura consiievit, sic ignorantia
malium, quae non minus per similitudines comme-
morat, impedit plurimum intellectorem. ^) Sic lapi-
dum, sic herbarum, vel quaecumque tenentur radici-
bus. Nam et carbunculi notitia, quod lucet in tene-
bris, multa illuminat etiam obscura librorum, ubi-
et ignorantia
cumque propter similitudinemponitur;
berilli veladamantis claudit plerumque inteliigentiae
fores. Nec aliam ob caussam facile est intelligere,
pacem perpetuam significari oleae ramusculo quem ,

rediens ad arcam columba pertulit^), nisi quia novi-

mus, et olei lenem contactum non facile aiieno hu-
more corrumpi, et arborem ipsam frondere perenni-
ter. Multi autem propter ignorantiam hyssopi, dum
nesciunt quam vim habeat, vel ad purgandum pul-
monem, vel ut dicitur ad saxa radicibus penetranda,
quum sit herba brevis atque humilis, omnino inve-
nire non possunt, quare sit dictum: Adsperges me
hyssopo, et mundahor.^) Numerorum
etiam impe-
ritia multa facit non intclligi translate ac mystice
,

ut ita dixe-
posita in scripturis. Ingenium quippe,
rim, ingenuum non potest non moveri, quid sibi velit,
quod et Moyses, etElias, et ipsc Dominus quadra-
ginta diebus ieiunaverunt. *)
Cuius actionis figura-
tus quidem nodus nisi huius numeri cognitione et
consideratione non solvitur. Habet enim dena-
rium quater tamquam cognitionem omnium rerum
intextam temporibus. Quaternario namque numero
et diurna et annua curricula peraguntur: diurna ma-
tutinis, meridianis, vespertinis nocturnisque
hora-
rum spatiis; annuavernis, aestivis, auctumnalibus
hyemalibusque mensibus. A temporum
autem de-
lectatione, dum in temporibus vivimus propter ae- ,

1) In viilgatis: lectOTem. At in Mss. : {nte?Iectore?n^' Ben.

2) Gen. 8, 11. 3) Ps. 50, 9. sec. LXX. 4) Cf. Exoil, 24, 18.
1 Iteg. 19, 8. Mat. 4, 2.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. II. 51

ternitatem, in qua vivere volumus, abstinendum, et

ieiunandum est, quamvis temporum cursibus ipsa
nobis insinuetur doctrina contemnendorum tempo-
rum et adpetendorum aeternorum. Porro autem
denarius numerus creatoris atque creaturae signifi-
cat scientiam; nam tiinitas creatoris est: septenarius
autem nunierus creaturam indicat propter vitam et
corpus. Nam in illa tria sunt, unde etiam toto corde,
tota anima, tota mente dili^endus estDeus. ') In
corpore autem quatuor manifestissima adparent qui-
bus constat elementa. In hoc ergo denario, duni
temporaliter nubis insinuatur, id est, quater ducitur,
caste et continenter a temporumdelectatione vivere,
hoc est, quadraginta diebus ieiunare monemur. Hoq
lex, cuius persona est inMoyse, hocprophetia, cuius
personam gerit Elias, hoc ipse Dominus monet, qui
tamquam testimonium habens ex lege et prophetis
medius inter illos in monte tribus discipulis viden-
tibus atque stupentibus claruit. -)Deinde ita quae-
ritur,quo modo quinquagenarius de quadragenario
numero exsistat, qui non mediocriter in nostra reli-
gione sacratus est propter pentecosten, et quo modo
terductus piopter tria tempora, antelegem,sublege,
sub gratia, vel propter nomen patris et filii et spiri-
tus sancti, adiuncta eminentius ipsa trinitate, adpur-
gatissimae ecclesiae mysterium referatur, perve^
niatque ad centum quinquaginta tres pisces, quos
retia post resurrectionem Doniini in dexteram par-
tem missa ceperunt. ^) Ita multis aliis atque aliis
numerorum formis quaedam similitudinum in sanctis
libris secreta p(nuntur,quae propter numerorumini-
peritiam iegentibus clausa sunt. Non pauca etiani
claudit atque obtegit nonnullarum rerum musicaruni
ignorantia. Nan et de psalterii atque citharae dif-
ferentia quidam non incuncinne aliquas rerum figu-

1) Cf. Mat. 22, 37. 2) Mat. 17, 2. ss. 3) loh. 21, II.
D2
52 AULiEIJl AUGUSTIM
ras aperiiit.
') decem choidarum psalterium non
^^t

impoitune inter doctos quaeritur utrum halieat ali-

quam musicae legem, quae ad tantum nervorum nu-
iiierum cogat. an vero si non habet, eo ipso magis
sacrate accipiendus sitipse numerus, vel propter de-
calogum legis (de quo item nuniero si quaei-atur,
nou nisi ad creatoi'em creaturamque i-eferendus est),
vel proptei" superius expositum ipsum denarium. Et
illenumei'us aedificationis templi, qui commemora-
tur in evangelio-). quadraginta scilicet et sex anno-
rum, nescio quid luusicum sonat, et relatus ad fabri-
cam dominici corporis, propter quani templi mentio
facta est, cogit nonnullos haereticos confiteri filium
Dei non falso, sed vero et humano corpore indutum:
et numerum quippe et musicam plerisque locis in
sanctis scrij^turis honorahiliter posita invenimus,
C. XVH. Non enim audiendi sunt errores genti-
lium superstitionum, qui novem Musas lovis et Me-
luoriae ^) filias esse finxerunt. Refellit eos A^^arro.
quo nescio utrum apud eos quisquam talium rerum
doctior vel curiosior esse possit. Dicit enim civita-
teui nescio quam (non enin nomen recolo) locasse
apud tres artifices terna sinmlacraMusarum, quod in
templo Apoliinis donum poneret, ut quisquis artifi-
cum pulchriora formasset, ah illo potissimum electa
emeret. Itaque contigisse, ut opera sua quoque illi
artifices aeque pulchra expiicareut, et placuisse civi-
tati omnes novem, atque omnes esse emtas, ut in
Apollinis templo dedicarentur: quibus postea dicit
Hesiodum poetam imposuisse vocabula. Non igitur
lupiter novem Musas genuit, sed tres fabri ternas
creaverunt. Tres autem non propterea illacivitas lo-
caverat, quia in soninis eas viderat, aut tot se cuius-

1) Cf. Ps. 32, 2. et 91,3. sec.I-XX. 2)Ioli.2, 20. 3)Mss. duo

Valicani: Minerviic. .Vlii oniues (iiilices: Mcmoriae. Sic vero
etiamstatuitAug^. (leoi(liue2, 14."Et.'n. Cf. Hesiod. Tlieog.52.ss.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. II. 53

quam illorum oculis demonstraverant; sed quia fa-

cile erat animadvertere omnemsonum, quae mate-
ries cantilenarum est, triformem esse natura. Aut
enim voce editur, sicuti eoruni est, qui faucibus sine
organo canant; aut flatu, sicut tubarum et tibiarum;
aut pulsu, sicut in citharis et tympanis, et quibusli-
bet aliis, quae percutiendo canora sunt.
C. XVTII. Sed sive ita se habeat quod Varro re-
tulit, sivenonita, nos tamcn non propter supersti-
tianem profanorum debemus musicam fugere, si
quid inde utile ad intelligendas sanctas scripturas
rapere potuerimus, nec ad eorum theatricas nugas
converti, si aliquid de citiiaris et de organis, quod
ad spiritalia capienda valeat, disputcmus. Neque
enim et literas discere non debuimus, quia earum re-
pertorem dicunt esse Mercurium; aut quia iustitiae
virtutique templa dedicarunt, etquaecorde gestanda
sunt in lapidibus adorare maluerunt, proptereanobis
Immo vero quisquis
iustitia virtusque fugiendaest.
bonus verusque Christianus est, Domini sui
esse intelligat ubique invenerit veritatem,
quamconfitens ') et agnoscens etiam in literis sacris
superstitiosa figmenta lepudiet, doleatque homines
atque caveat, qui cognoscentes Deum non ut Deum
glorificavcrunt, aut gratias egerunt, sed evanuerunt
in cogitationibus suis, et obscuratum est cor insi-
[)iens eorum; dicentes enim se esse sapientes stulti
fiicti sunt, et inunuta\ erunt gloriam incoriuptil)iiis
Dei in similitudiiieni imaginis cori'uptibiIis honiinis,
et volucrum et quadrupedum et serpentium. -)
C. XIX. Sed ut totnm istum locum (nam est ma-
xime necessarius) diligentius explicemus duo sunt :

genera doctrinarum, quae in gentilibus etiam mori-

bus exercentur. Unum earum rcium, quas institue-

Ij ,,.Mss. ilus fpiam 20 fetiam 3 Lijts.'): qumn cnnferens, ({m-

bus coiisentit rnl. .iiii." Heii. 2) Ci'. iiowi. i, Jl. Si.
54 AURELII AUGUSTIM
runt honiines, alterum earum, quas animadA erterunt
iam peractas aut divinitus institutas. lUud, quod
est secundum institutiones hominum, partim super-
stitiosum est, partim non est.
C. XX. Superstitiosum est quidquid institutum
est ab hominibus ad facienda et colenda idola, per-
tinens vel ad colendam sicut deum creaturam par-
temve uUam creaturae, vel ad consultationes et pacta
quaedam significationum cum daemonibus placita
atque foederata, qualia sunt molimina magicarum
artium, quae quidem commemorare potius quam do-
cere adsolent poetae. Ex quo genere sunt, sed quasi
licentiore anitate, haruspicum et augurum libri. Ad
>

hoc genus pertinent omnes etiam ligaturae atque

remedia, quae medicorum quoque disciplina con-
demnat, sive in praecantationibus, sive in quibusdam
notis, quas characteres vocant, sive in quibusdam re-
bus suspendendis atque illigandis, vel etiam saltan-
disi) quodammodo, non ad temperationem corpo-
rum, sed ad quasdam significationes aut occultas,
aut etiam manifestas, quae mitiore nomine physica
vocant, ut quasi non superstitione implicare, sed na-
tura prodesse videantur: sicut sunt inaures in sum-
mo aurium singularum, aut de struthionum ossibus
ansulae in digitis, aut quum tibi dicitur singultienti,
ut dextera manu sinistrum pollicem teneas. His ad-
iunguntur miilia inanissimarum observationum, si
membrum aliquod salierit, si iunctim ambulantibus
amicis lapis, aut canis, aut puer medius intervenerit.
Atque illud, quod lapidem calcant tamquam direm-
torem amicitiae, minus molestum est, quam qiiod in-
nocentem puerum colapho percutiunt, si pariter am-
bulantibus intercurrit. Sed bellum est, quod ali-
quando pueri vindicantur a canibus, Nam plerumque

1) Sic omncs Hbri editi et mss., excepto !inoHemigiano, ciiius

auctoritate Beaed. eilit. receperunt: ajitundls.
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. II 55
tani superstitiosi sunt quidam, ut etiani caneni, qui
niedius intervenerit, ferire audeant, non impune;
namque avaiio reniedio cito ille interdum percusso-
rem suum ad verum medicum mittit. Hinc suutetiani
illa: limen calcare, quum ante domum suam
transit;
redire ad lectum, si quis dum se calciat sternutave-
lit; redire domum, si procedens offenderit; quum
vestis a soricibus roditur, plus tremere suspicione ')
futuri mali, quam praesens damnum dolere. Unde
illud eleganter dictum est Catonis, qui
quum esset
consultum a quodam,qui sibi a soiicibus erosas cali-
gas diceret, respondit, non esse illud monstrum, sed
vere monstrum habendum fuisse, si sorices a caligis
]oderentur.
C. XXI. Neque illi ab hoc genere
superstitionis se-
gregandi sunt, qui genethliaci propter natalium die-
lum considerationes, nunc autem vulgo mathematici
vocantur. Nam et ipsi quamvis veram stellarum
po-
sitionem, quum quisque nascitur, consectentur, et
aliquando etiam pervestigent, tamen quod inde co-
nanturvel actiones nostras vel actionum eventa prae-
dicere, nimis errant, et vendunt imperitis hominibus
miserabilem servitutem. \am quisque liber ad hu-
iusmodi mathematicum quum ingressus fuent, dat
pecuniam, ut servus inde exeat aut Martis, aut Vene-
ris, vel potius omnium siderum, quibus illi, qui primi
erraverunt enoremque posteris propinaverunt, vel
bestiarum propter similitudinem, vel hominum ad
ipsos homines honorandos imposuerunt vocabula.
Non enim mirandum est, quum etiam propioribus re-
centioribusque temporibus sidus, quod adpeilamus
Luciferum, honori et nominiCaesaris Romani dicare
conati sunt. ^) Et fortasse factum esset atque isset
in vetustatem, nisi avia eius Venus
praeoccupasset

1) Sic IMss. melinris notae (Lips. 2), at edlti: timere suspi-

cionem.'-' Bea. 2) Cf. Viijj. Ecl. 9, 47.
56 AUIIELII AUGUSTINI
hoc nominis praediinn; neque iure ullo ad heredes
traiiceret, quod nuniquam viva possederat aut possi-
dendum petiverat. Nam ubi vacabat locus, neque
alicuius priorum mortuorum honore tenebatur, fa
ctum est, quod in rebus talibus fieri solet. Pro Quin-
tili enim et Sextili mensibus lulium atque Augustum
vocamus, de honoribus hominum lulii Caesaris et
voluerit
Augusti Cacsaris nuncupatos, ut facile qui
intelligat,
etiam illa sidera prius sine his nominibus
coelo vagata esse. Mortuis autem illis, quorun\ ho-
norare memoriam vel coacti sunt homines regia po-
testate, vel placuit humana vanitate, nomina eorum
imponentes sideribus, eos ipsos sibi mortuos in coe-
lum levare videbantur. Sed quodlibet vocentur ab
hominibus, sunt tamen sidera, quae Deus instituit et
ordiuavit ut voluit, et est certus modus illorum, quo
tempora distinguuntur atque variantur. Quem mo-
tum notare, quum quisque nascitur, quo modo se ha-
beat, facile est per eorum inventas conscriptasque
regulas; quos ^) sancta scriptura condemnat
di-

cens^): Si enim tantum potuerunt scire, ut possent ae-

stiniare saeculum, quomodo eius dominum non facilius
invenerunfi
C. XXII. Sed ex ea notatione velle nascentium
mores, actus, eventa praedicere, magnus erior et
magna dementia est. Et apud eos quidem, qui taiia
dediscenda didicerunt, sine ulla dubitatione refelli-
tur haec Constellationes enim quas vo-
superstitio.
cant notatio est siderum, quo modo se habebant,
quumille nasceretur, de quo isti miseri a miseriori-
bus consuluntur. Fieri autem potest, ut aliqui ge-
mini tam sequaciter fundantur e\ utero ut interval- ,

lum temporis inter eos nullum possit adprehendi et

alter haec verlja iisqiie ad cap.

1) Er. et Cal.: qnod, quonim
fiiiem trlossema esse putnt, qiioil a non nemine maruini aiiscri- I
ptiini iii textiini irrepserit. 2j Sap. 13, 9.
 DE DOCTRIW CHRIST. LIB. II. 57
constellationum nunieris adnotari. Unde necesse
est nonnuUos geminos easdeni habere constellatio-
nes, quum paria rerum, vel quas agunt vel quas pa-
tiuntur, eventa non habeant, sed plerumque ita dispa-
ria, ut alius felicissimus, alius infelicissimus vivat:
sicut Esau et lacob geminos accepimus natos, ita ut
lacob, qui posterior nascebatur, manu plantam prae-
cedentis fratris tenens inveniretur.i) Horum certe
dies atque hora nascentium aliter notari non posset,
nisi uf amborum constellatio esset una. Quantum
autem intersit inter amborum mores, fucta, labores
atque successus, scriptura testisest, iam oreomnium
gentium pervagata. ^) Neque enim ad rem pertinet,
quoddicunt, ipsum momentum minimum atque angu-
stissimum temporis, qund geminorum partum dister-
minat, multum valere in rerum natura atque coele-
stium corporum rapidissima velocitate. Etsi enim
concedam, ut plurimum valeat, tamen in constella-
tionibus a mathematico inveniri non potest, quibus
inspectis se fata dicere profitetur. Quod ergo in
constellationibus non invenit, quas necesse est unas
inspiciat, sive de lacob, sive de eius fratre consula-
tur, quid ei prodest, si distat in coelo, quod temere
securus infamat, ct non distat in tabula, quam frustra
sollicitus intuetur'? Quare istae quo^jue opiniones
quibuschim rerum signis humana praesumtione insti-
tutis ad eadem illa, quasi quaedam cum daemonibus
pacta et conventa, referendae sunt.
C. XXIII. Hinc enim fit, ut occulto quodam iudi-
cio divino cupidi mahirunt rerum homines tradantur
illudendi et decipiendi pro meritis voluntatuni^sua-
rum, illudentibus eos atque decipientibus praevari-
catoribus angelis, quibus ista mundi pai"s infima se-
cundum pulcherrimum oidinem rerum di>inae pro-

1) Gcn. 2o, 24. ss. 2) Beneil. Mss. Z: jjervulgata, qiios secutl

sunt Er, et Cal.
58 AURELII AUGUSTIM
ridentiae lege subiecta est. Quibiis illusionibus et
deceptionibus evenit, ut istis superstitiosis et perni-
ciosis divinationum generibus nuilta praeterita et
futura dicantur, nec aliter accidant quam dicun-
tur, nuiltaque observantibus secundum observatio-
iies suas eveniant, quibus implicati curiosiores fiant,
etsesemagismagisque inserantmultiplicibuslaqueis
perniciosissimi erroris. Hoc genus fornicationis
animae salubriter scriptura divinanon tacuit, neque
ab ea sic deterruit animam, ut propterea talia nega-
ret esse sectanda, quiafalsadicuntur a professoribus
eorum, sedL etiam si dixerintvobis, inquit, etita eve-
iierit, ne credatis eis,^) Non enim, quia imago Sa-
muelis mortui Sauli regi vera praenuntiavit^), pro-
pterea talia sacrilegia, quibus imago illa praesentata
cst, minus exsecranda sunt; aut quia in actibus apo-
tolorum ventriloqua^) femina verum testimonium
perhibuit apostolis Domini, idcirco Paulus aposto-
lus pepercit illi spiritui, ac non potius feminamillius
daemonii correptione atque exclusione mundavit. *)
Omnes igiturartes huiusmodi vel nugatoriae,velno-
xiae superstitionis ex quadam pestifera societate ho-
minum et daemonum quasi pacta quaedam infidelis
et dolosae amicitiae constituta penitus sunt repu-
dianda et fugienda Christiano: non quod idoliun sit
aliquid, ait apostolus ^) sed qnia quae
,
imniolant dae-
vioniisimmolant, et non Deo ; nolo autem vos socios
daemoniorum jieri. Quod autem de idolis et de im-
juolationibus, quae honori eorum exhibentur, dixit

2) 1 Sam. 28, Ifi. ss.

cf. Sit-ac. 46, 20.
1) Cf. Deut. 13. -1. ss.
3) Mss. Ben. 3 et Lips. 2: ventiloqua. Al. meliiis ventriloqva
sec.Gv&tc.'','Yaai'jiiiv^oc., iiti P} thonissa mulier ajjud Hiinterpr.
1 Sam.
28, 7. vocatur. Cf. Basil. M. al les. 8, 19. et Krasmus,
mii ad h.1. arlnotavit, fuisse suo etiam tempore apud Italos dl-

vinatorum cenus, (|ui sic dicti sunt, [uod ore non edentes so-
num ventrem
per visi sunt.
loqui 4) Yid. Act. 10, 16

IS
5) 1 Cor. 10, 19. s.
 DE DOCTRIW CilRIST. LIB. 11. 59
apostolus, hoc de oninibus imag-inariis signis sen-
tiendum est, quae vel ad cultum idoloruni, vel ad
creaturam eiusque partes tamquam Deum colendas
trahunt, vel ad remediorum aliarumque observatio-
num curam pertinent; quae non sunt divinitus ad di-
lectionem Dei et proximi tamquam publice constitu-
ta, sed per privatas adpetitiones rerum temporalium
corda dissipant miserorum. In omnibus ergo istis
doctrinis societas daemonum formidanda atque vi-
tanda est, qui nihil cum principe suo diabolo nisi re-
ditum nostrum claudere atque obserare conantur.
Sicut autem de steliis, quas condidit et ordinavit
Deus, humanae et deceptoriae coniecturae ab homi-
iiibus institutae sunt: sic etiam de quibusque nascen-
tibus vel quoquo modo divinae providentiae admini-
stratione exsistcntibus rebus multi multa humanis
suspicionibus, quasi regulariter coniectata, literis
mandaverunt, si forte insolite acciderint, tamquani
si nuila pariat, aut fulmine aliquid percutiatur.
C. XXIV. Quae omnia tantum valent, quantum
praesumtione animorum quasi communi quadam lin-
gua cum daemonibus foederata sunt: quae tameii
plena sunt omnia pestiferae curiositatis, cruciantis
sollicitudinis, mortiferae servitutis. Non enim quia
valebant, animadversa sunt, sed animadvertendo at-
que signando factum est, ut valerent. Et ideo diver-
sis diverse proveniunt secundum cogitationes et

praesumtiones suas. Illi enim spiritus, qui decipere

volunt, talia procurant cuique, qualibus eum irreti-
tum per suspiciones et consensiones eius vident. Si-
cut enim, verbi gratia, una figura literae X, quaede-
cussatim notatur, aliud apud Graecos, aliud apud
Latinos valet, non natura, sed placito etconsensione
significandi, et ideo qui utranique linguam novit, si
homini Graeco velit aliquid significare scribendo,
non in ea significatione ponit hanc literam, in qua
eam ponit, quum homini scribit Latino; et beta uno
60 AURELII AUCJUSTIM
eodcnique sono apud Graecos literae, apud Latinos
oleris nonien est, et quum dico lege, in his duabus
:

syllabis aliud Graecus, aliud Latinus intelligit; sicut

ergo hae omnes significationes pro suae cuiusque
societatis consensione animos movent, et quia di-
yersa consensio est, diverse movent, nec ideo ia
eas consenserunt homines, quia iam valebant ad si*^
gnificationem, sed ideo ralent, quia consenserunt iu
eas: sic etiam illa signa, quibus perniciosa daemo-
num societas comparatur, pro cuiusque obspivatio-
nibus ^alent. Quod manifestissime ostenuit ritus
augurum, qui, et ante quam observcnt, et postea
quam observata signa tenuerint, id agunt, ne videant
volatus, aut audiant voces avium, quia niiUa ista
signa sunt, nisi consensus observantis accedat.
C. XXV. Quibus amputatis atque eradicatis ab
animo Christiano deinceps Aidendae sunt institutio-
nes hominum non superstitiosae, id est, non cum
daemonibus, sed cum ipsis hominibus institutae.
Namque omnia quae ideo valent inter homines, quia
placuit inter eos ut valeant, instituta hominum sunt:
quorum partim superflua luxuriosaqueinstitutasunt,
partim commoda et necessaria. llla enim signa,

quae saltando faciunt histriones, si natura, non in-

stituto et consensione hominum valerent, non primis
temporibus saltante pantomimo ^) praeco pronuntia-
ret populisCarthaginis, quid saitator vellet intelligi :

quod adhuc multi meminerunt senes, quorum relatu

haec solemus audire. Quod ideo credendum est,
quia nunc quoque si quis theatrum talium nugarum
imperitus intraverit, nisi ei dicatur ab altero, quid
illi motus significent, frustra totus intentus est. Ad-
petunttamen omnesquamdam similitudinem in signi-
ficando, ut ipsa signa, in quantum possunt, rebus

1) nctvioniuoi qiu qiiilitisTilset gestlbiis corporisqtie nu)ti!;iis

aliorum mores et actiis imitatur.
 DE DOCTRIXA CIliUST. LIB. II. 61

quae sii^niHoantur similia sint. Sed quia

muUis mo-
(iis siniile aliquid alicui potest esse, nun constantta-
lia siunainterhomines, nisi consensus accedat. In
picturis vero ct statuis ccterisque
huiusmodi simii-
latis maxime peritorum artificum, nemo
operibus,
errat, quumsimilia ^iderit, utagnoscat, quibus sint
rebus similia. Et hoc totum genus inter superflua
hominum instituta numerandun est, nisi quum inter-
et quando, et
est,quid eorum, qua de caussa, et ubi,
cuius auctoritate fiat. JMillia denique fictarum fabu-
larum et falsitatum, quarum mendaciis homines de-
lectantur. luimana instituta sunt: etnullamagis ho-
niinum propria, quae a se ipsis habent, existimanda
sunt, quam quaeque falsa atque mendacia. Commo-
da vero et necessaria hominum cum hominibus insti-
tuta sunt, quaecumque in habitu etcultu corporis ad
sexus vel honorcs discernendos ditlerentia placuit,
et innumerabilia j^enera significationum, sinc quibus
hunuma societas aut non omnino, aut minus com-
mode geritur; quaeque in ponderibus atque mensu-
ris, et nummorun impressionibus vel aestimationi-
bus sua cuique civitati et populo sunt propria, et ce-
tera huiusmodi; quae nisi hominum instituta essent,
non per diversos populos varia essent, nec in ipsis
singnlis populis pro arbitrio
suorum principum mu-
tarentur. Sed haec tota pars humanorum instituto-
rum, quae ad usum vitae necessarium proficiunt, ne-
quaquam cst fugiendaChristiano, immo etiam quan-
tum satis est intuenda memoriaque retinenda.
C. XXVT. Adumbrata enim quaedam et naturali-
bus utcumque similia hominum instituta sunt, quo-
rum ea, quae ad societatem, ut dictum est, daemo-
numpertinent,penitusrepudiandasuntetdetestanda;
eavero, quae homines cum hominibus habent, ad-
sumenda, in quantum non sunt luxuriosa atque su-
sine quibus
perPaia, et maxime literarum figurae,
legere non possumus, linguarumque varietas, quan-
62 AURELll AUGUSTLM
tum de qua superius disputavimus. ') Ex
satis est,
eo geiiere etiam notae, quas qui didiceruiit pro-
suiit

prie iam notarii adpellantur. Utilia sunt ista, nec

discuntur illicite, nec superstitione implicant, nec
luxu enerAant, si tantum occupent, ut maioribus re-
bus, ad quas adipiscendas servire debent, non siiit
impedimento.
C. XXVIL lam vero illa, quae non instituendo,
sed aut transacta temporibus aut divinitus instituta
,

investigando homines prodiderunt, ubicumque di-

scantur, non sunt hominum instituta existimanda:
quorum alia sunt ad sensum corporis, alia vero ad
rationem animi pertinentia. Sed illa, quae sensu
corporis adtinguntur, vel narrata credimus, vel de-
monstrata sentinuis, vel experta coniicimus.
C. XXVIIL Quidquid igitur de ordine temporum
transactorum indicat ea quae adpellatur histori a,
plurimum nos adiuvat ad sanctos libros intelligen-
dos, etiam si praeter ecclesiam puerili eruditione
discatur. Nam et per olympiadas et per consuium
nomina multa saepe quaeruntur a nobis: et ignoran-
tia consulatus, quo natus est Dominus et quo passus
est^) nonnullos coegit errare, ut putarent quadra-
,

ginta sex annorum aetate passum esse Dominum,

quia per tot annos aedificatum templum esse dictum
est a ludaeis, quod imaginem dominici corporis ha-
bebat. ^) Et annorum quidem fere triginta baptiza-
tum esse retinemus auctoritate evangelica*); sed
posteaquot annos in hac vita egerit, quamquamtextu
ipso actionum eiiis animadverti possit, tamen ne
aliunde caligo dubitationis oriatur, de historia gen-

1) Vil. c. II. 2) Christiim passiim esse anno fere 30., Fufio

et liubellin Geminis Coss., i. e. 15. pnstOctaviani mortem annn,
referiint Tertull. ailv. Iud. c. 8., Oritr, nenl a<jxMv 4, .5. Aiifriist.
de civ. (lei 18, 54. Contra Iren. 2, 39. sq. lesiim usque ail annuni
50. vixisse existimavit secunihim loh. 8,57. 3) Cf. loh. 2, 19. ss
4) Vid. Luc. 3, 23.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. 11. 63
tiuni coUata cuni evangelio liquidius certiusquc col-
ligitur. Tunc
enim videbitur non frustra esse dictum,
quod quadragintasex annis templum aedificatum sit,
ut quum referri iste numerus ad aetatem Domini non
potuerit, ad secretiorem instructionem humani cor-
poris referatur,quoindui propter nos nondedignatus
est unicus Dei filius, per quem facta sunt omnia. De
autem historiae, ut omittam Graecos, quan-
utilitate
tam nosterAmbrosiusquaestionem solvit calumnian-
tibus Platonis lectoribus et dilectoribus, qui dicere
ausisunt, omnesDomininostrilesuChristisententias,
quas mirari et praedicare coguntur, dePlatonisIibris
eum didicisse, quoniam longe ante humanum adven-
tum Domini Platonem fuisse negari non potest!
Nonne memoratus episcopus considerata historia
gentium, quum reperisset Platonem leremiae tempo-
bus profectum fuisse in Aegyptum '), ubi propheta
ille tunc erat, probabilius esse ostendit, quod Plato

potius nostris literis per leremiam fuerit imbutus,

ut illa posset docere vel scribere quae iure laudan-
tur? Ante literas enim gentis Hebraeorum, in qua
unius Dei cultus emicuit,exquasecundumcarnemve-
nitDominus noster, nec ipsequidemPythagoras fuit,
a cuius posteris Platonem theologiam didicisse isti
adserunt. Ita consideratis temporibus fit multo cre-
dibilius, istos potius de literis nostris habuisse, quae-
cumque bona et vera dixerunt, quam de PlatonisDo-
minum lesum Christum, quod dementissimum est
credere. Xarratione autem historica quum praeter-
ita etiam hominum instituta narrantur, non i^iter
humana instituta ipsa historia numeranda est; quia
iamquae transierunt, nec infecta fieri possunt, in or-
dine temporum habenda sunt, quorum estconditor
et administrator Deus. Aliud est enim facta narrare,
aliud docere facienda. Historia facta narrat fideliter

Ij Hnac errorem ipse corrcxit Aug. retiact. 2, 4.

64 AURELII AUGUSTIM
atque utiliter; libri autem haruspicuni, et quaeque
similes literae facienda vel observanda intenduntdo-
cere, monitoris audacia, iion indicis fide.
C. XXIX, Est etiam narratio demonstrationi si-
milis, qua non praeterita, sed praesentia indicantur
ignaris. In quo genere sunt quaecumque de loco-
rum situ, naturisque animalium, lignorum, herba-
rum, lapidum, aliorumve corporum scripta sunt. De
quogenere superius egimus,eamque cognitionem va-
lereadaenigmatascripturarumsolvendadocuimus ^),
non ut pro quibusdam signis adhibeantur tamquam
adremediavel machinamenta superstitionis alicuius;
nam et illud genus iam distinctum ab hoc licito et
libero separavimus. Aliud est enim dicere: tritam
istam herbam si biberis, venter non dolebit, et aliud
est dicere: istam herbam coilo sisuspenderis, venter
non dolebit. Ibi enim probatur contemperatio salu-
bris, hic significatio superstitiosa damnatur; quam-
quam ubi praecantationes, et invocationes et chara-
cteres non sunt, plerumque dubium est, utrum res,
quae adligatur aut quoquo modo adiungitur sanando
corpori, vi naturae valeat, quod libere adhibendum
est, an significativa quadam obligatione proveniat,
quod tanto prudentius oportet cavere Christianum,
quanto etlicacius prodesse videbitur. Sed ubi latet
qua caussa quid valeat, quo animo quisque utatur in-
terest, dumtaxat in sanandis vel temperandis corpo-
ribus, sive in medicina, sive in agricultura. Siderum
autem cognoscendorum non narratio, sed demon-
stratio est, quorum perpauca scriptura commemorat.
Sicut autem plurimis notus est lunae cursus, qui
etiam ad passiunem Domini anniversarie celebran-
dam solemniter adhibetur: sic paucissimis cetero-
rum quoque siderum vel ortus veloccasus, vel alia
quaelibet momenta sine ullo sunt errore notissima.

IJ Cf. c. IG. S5.

 DK DOCTRIXA CllKlST. LIB. II. (>5

Quae per se ipsani cne;nitio,quamquam superstitiune

iiun adii<ret, nun multumtamen ac prope nihii adiu-
vat traetatiunem divinajum scriptiuarum, et infru-
ctuosa intentione plus impedit; et quia familiaris est
perniciosissimo errori fatua fata cantantium, com-
modius honestiusque contemnitur. llabet autem
praeterdemonstrationem praesentium etinm praeter
iturum narrationi simile aliquid, quod a praesenti
positione motuque siderum et in praeteiita eorum
\estigia regulariter licet recuriere. Habet etiam fu-
turorum regulares coniecturas, non suspiciosas et
ominosas, sed ratas et certas, non ut ex eis aliquid
trahere in nostra facta ^) et eventa tentemus qualia ,

genethliacorum deliramenta sunt, sed quantum ad

ipsa pertinet sidci-a. Nam sicut is qui computat lu-
nam, quum hodie inspexerit quota sit, et ante quotli-
bet annos quota fuerit, et post quotlibet annos quota
futura sit, potest dicere; sic de uno quoque siderum,
qui ea perite computant, respondei'e consueverunt.
De qua tota ct)j^nitione, quantum ad usum eius adti-
net, quid mihi videretur aperui.
C. XXX. Artium autem ceteiarum, quibus aliquid
fabricatur, vel quod lemaneat post operationem ar-
tiftcis ab illo efiectum, sicut domus et scamnum et
vas aliquod atque alia huiuscemodi, vel quae mini-
sterium quoddam exhibent operanti Deo, sicut me-
dicina et agriculturaetgubernatio, velquarum omnis
ertectus est actio, sicut saltationum et cursioniy.n et
luctaminum: harum ergo cunctarum artium de piae-
teritis experimenta faciuntetiam futuraconiici. iSam
nullus earum artifex membra movet in operando, nisi
praeteritorum memoriam cum futurorum exspecta-
tione contexat. Harum autem cognitio tenuiter in
ipsa humana vita cursimque usurpanda est, non ad

l).]{aii., \m , Er. et iVlss. C fetiam Lips. 3): faln.'' Ben.

qi,;il)iisciini facit ("al.

Al GLST. DoCTR. CHRIST. E

66 AURELIl AUGUS T!M
operandum, nisiforte officium aliquod cogat (de quo
nunc non aginnis), sed ad iudicandum, ne onmino
nesciamus quid scriptura velit insinuare, quum de
his artibus aliquas figuratas locutiones inserit.
C. XXXI. Restant ea, quae non ad corporis sen-
sus, sed ad rationem animi pertinent, ubi disciplina
regnat disputationis et numeri. 8ed disputationis
disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in
literis sanctis sunt penetranda et dissolvenda, pluri-
mum vaiet; tantum ibi cavenda est libido rixandi , et
puerilis quaedam ostentatio decipiendi
adAersarium.
Sunt enim multa quae adpellantur sophismata,
falsae conclusiones rationum, et plerumque ita ve-
ras imitantes, ut non solum tardos, sed ingeniosos
etiam minus diligenter adtentos decipiant. Propo-
suit cnini quidam dicens ei cum quo loquebatur:
quodegosum, tu non es. At ille consensit; verum
enim erat ex parte, vel eo ipso, quod iste insidiosus,
ille simplex erat. Tunc iste addidit: ego autem ho-
mo sum. lloc quoque quum ab illo accepisset, con-
clusit dicens: tu igitur non es homo. ^) Quod genus
captiosarum conclusionum scriptura, quantum existi-
mo, detestatur illo loco, ubi dictum est: Qui sophi-
stice loqiiilur, odihilis est~)\ quamquam etiam sermo
non captiosus, sed tamen abundantius quam gravita-
tem decet, verborum ornamenta consectans, soph^-
sticus dicitur. Sunt etiam verae connexiones ratio-
cinationis falsas habentes sententias, quae conse-
quuntur errorem illius, cum quo agitur; quae tamesi
ad hocinferuntur a bono et docto homine, ut in eis
erubescens ille, cuius erroiem consequuntur, euni-
dem relinquat errorem, quia si in eodem manere vo-
luerit, necesse est etiam illa quae damnattenere co-

O ,,Hnc syllou:ismo qnulatn adorsus Diogenem ipse facta ab

philosopho conversione captus deridebatiir." Ben. 2) Sirac.
37, 20.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. II. 67

gatur. Non euini vera inferebat apostolus, quum

diceret'): neque Christus resurrexit, et illa alia: ina-
nis est praedicatio nostra, inanis est etjides vestra, et
deinceps alia quae oninino falsa sunt, quia et Chri-
stus resurrexit, et non erat inanis praedicatio eo-
runi, qui hoc adnuntiabant, nec fides eoruni, qui hoc
crediderant; sed ista falsa verissinie connecteban-
tur illi sententiae, qua dicebatur, non esse resur-
rectioncni mortuoruni. Istis autem falsis repudiatis,
quoniam vera erant, si mortui non resurgunt, conse-
quens crit resunectio mortuorum. Quum ergo sint
verae connexiones non solum verarum sed etiani
,

falsarum sententiarum, facile est, veritatem conne-

xionum etiam in scholis illis discere, quae praeter
ecclesiam sunt. Sententiarum autem veritas in san-
ctis libris ecclesiasticis
investiganda cst.
C. XXXII.
Jpsa tamen veritas connexionum non
instituta, sed animadversa est ab hominibus et nota-
ta, ut eam possint vel discere vel docere; nam est iii
rerum ratione perpetua et divinitus instituta. Sicut
enim qui narrat ordinem temporum, non eum ipse
componit; et locorum situs aut naturas animalium
vel stirpium vel lapidum qui ostendit, non res osten-
dit ab hominibus institutas; et ille qui demonstrat si-
dera eorunK|ue motus, non a se vel ab homine ali-
quo rem institutam demonstrat: sic etiam qui dicit:
,,quum falsum est quod consequitur, necesse est ut
falsum sit quod praecedit," verissime dicit, neque
ipse facit, ut ita sit, sed tantum ita esse demonstrat.
Ex hac regula illud est, quod de apostolo Paulo eom-
mcnjoravimus. Praecedit cnim, non esse resurrectio-
neia mortuorum, quod dicebant illi, quorum errorem
destruere volebat apostolus. Porro iilam senten-
tiam praecedentem, qua dicebant non esse resur-
rectionem mortuorum, necessario sequitur: neque

1) 1 Cor. 15, 13. 3.

E2
03 AURELII AUGLSTIM
Iloc autem quod sequitur fal-
C/irisfits resurre.rit.
sum est. enim resurrexit. Falsum est ergo
Christiis
et quod praecedit. Praecedit autem, non esse re-
surrectionem mortuorum. Est igitur resurrectio
mortuorum. Quod totum breviter ita dicitur: si non
est resurrectio moituorum, neque Christus resurre-
xit; Christus autem resuirexit; est igitur resurre-
ctio mortuorum. Hoc ergo, ut consequenti ablato
auferatur etiam necessario quod praecedit, non in-
stituerunt homines, sed ostendeiunt. Et haec regula
pertinet ad veritatem connexionum, non ad verita-
tem sententiarum.
C. XXXIII. Sed in hoc loco de resurrectione quum
ageretur, et regula connexionis vera est, et ipsa in
conclusione sententia. In falsis autem sententiis
connexionis veritas est isto modo. Faciamus ali-
quem concessisse si animal est cochlea, vocem ha-
:

"bet. Hoc concesso quum probatum fuerit, vocem

cochleam non habere, quoniam consequenti ablato
illud quod praecedit aufertur, concluditur non esse
animal cochleam. Quae sententia falsa est; sed ex
concesso falso vera est conclusionis connexio. Ve-
ritas itaque sententiae per se ipsam valet; veritas
autem connexionis ex eius cum quo
agitur opinione
vel concessione consistit. Ideo autem, ut supra dixi-
mus, infertur vera connexion'? quod falsum est, ut
eum, cuius errorem corrigere volumus, poeniteat
concessisse praecedentia, quorum consequentia vi-
det esse respuenda. lam hinc intelligere facile est,
sicut in falsis sententiis veras, sic in veris sententiis
falsas conclusiones esse posse.F'ac enimaliquem pro-
posuisse: si iustus est ille, bonus est, et esse conces-
sum; deinde adsumsisse: non est autem iustus; quo
item concesso, intulisse conclusionem: non est igi-
tur bonus. Quae tamen etsi vera sint omnia, non est
tamen vera regula conclusionis. Non enim sicut ab-
lato consequenti aufertur necessarioquod praecedit,
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. il. fi9

ita etiam ablato praecedeuti aufertur necessario quod

consequitur. Quia ^erum est quum dicimus: si ora-
tor est, homoest; ex qua propositione si adsuma-
mus: non est autem orator, non erit consequeus
quum intuleris: non est igitur homo.
C. XXXIV. Quapropter aliud est nosse regulas
connexionum, aliud sententiarum veritatem. In illis
discitur, quid sit consequens, quid non consequens,
quid repugnans. Consequens est: si orator est, ho-
mo est; inconsequens: si homo est, orator est; re-
pugnans: si homo est, quadrupes est. Hic ergo de
ipsa connexione iudicatur. In veritate autem sen-
tentiarum ipsae per se sententiae, non earum conne-
xio consideranda est; sed veris certisque sententiis
quum incertae vera connexione iunguntui", etiani
ipsae certae fiant necesse est. Quidam autem sic se
iuctant, quum veritatem connexiouum didicerint,
quasi sententiarum ipsa sit veritas. Et rursusquidani
plerumque retinentes veram sententiam male secon-
tenmuat, quia leges conclusionis ignorant; quum
melior sit qui novit esse re.surrectionem mortuorum,
'

quani iiie (jui no\it consequens esse, ut, si resur-

rectio mortuorum non est, neque Christus resur-
rexerit.
C. XXXV. Item scientia definiendi, dividendi at-
que partiendi, quaniquam etiam rebus falsis plejuni-
que adhibeatur, ipsa tamen falsa non est, neque ah
hominibus instituta, sed in rerum ratione comperta.
Non enim quia et fabulis suis eam poetae, et opinio-
nibus erroris sui vel falsi philosophi vel etiam haere-
hoc est, falsiChristiani, adhibere consueverunt,
tici,
proptereafalsum est, ncque in definiendo, neque ia
dividendo autpartiendoaliquid complectendum esse,
quod ad rem ipsan non pertinet, aut aliquid quod
pertinet praetereundum. Hoc verum est, etiam si
ea quae definiuntui' aut distrihuuntur vera nou sint.
Nam et ipsum falsum (h-finitu)', quun diciiiius, f a!-
li) AUllELII AUGUSTINI
siim esse significationeni rei non ita se habentis, ut

significatur, sive alio aliquo niodo: quae definitio

vera est, quaniAis falsuni veiuni esse non possit.
Possunuis etiam dividere dicentes, duo esse genera
falsi: unum eorum quae omnino esse non possunt;
alterum eorum quae non sunt, quamvis esse possint.
Nam qui dicit, septemettria undecim esse, id dicit
quod omnino esse non potest; qui vero dicit, Kalen-
dis verbi gratia lanuariis pluisse, tanien etsi factum
non sit, id tamen dicit qu{)d fieri potuerit. Defini-
tio igitur et divisio falsorum potest esse verissima,
quanivis falsa ipsa utique vera non sint,
C. XXXVI. Sunt etiam quaedam praecepta ube-
rioris disputationis, quae iam eloquentia nominatur,
quae nihilo minus vera sunt, quamvis eis possint
etiam falsa persuaderi sedquia et vera possunt, non
:

est facultas ipsa culpabilis, sed ea male utentium

perversitas. Nam neque hoc ab hominibus institu-
tum est, ut caritatis ') expressio conciliet auditorem,
aut ut facile, quod intendit, insinuet brevis et aperta
narratio, et varietas eius sine fastidio teneat inten-
tos, et ceterae huiusmodi observationes, quae sive in
falsis sive in veris caussis, verae sunt tamen,in quan-
tum vel sciri vel credi aliquid faciunt, aut ad expe-
tendum fugiendumve animos movent, et inventae
potius quod ita se habeant, quam ut ita se haberent
iastitutae.
C. XXXVII. Sed haec pars^) quum discitur, ma-
gis ut proferamus ea quae intellecta sunt, quam ut
intelligamus, adhibenda est. IUa vero conclusionum
et definitionum et distributionum plurimum intel-
lectorem adiuvat: tantum absit error, quo videntur

1) ,,Editi: veritath expressio. At Mss. 18: caritatis." Ben.

2) Unicus Ms. ( cum qiio facit Cal. ) :fiaec nrs. Editinnes
Uad., Am. fCal.) et 9 Mss. (quiljiis adsentiuntur 3 Lips.): qinim
iihcititr. Alii 19 codices: quitm dicititr. At Er. etLov. :
quum
discutitur.^^ Ben.
 DE DOCTRLXA CHRiST. LIB. II. 71
homines ipsam beatae ritae veritatem didicisse,
sibi
quum ista didiceiint. Quamquam plerumque acci-
dat, ut facilius homines res eas adsequantur, propter
quas adsequendas ista discuntur, quam talium prae-
ceptorum nodosissimas et spinosissimas disciplinas:
tamquam si quispiam dare volens praecepta ambu-
landi, moneat non esse levandum posteriorem pe-
dem, nisi quum posueris priorem, deiude minutatim
quemadmodum articulorum et poplitum cardines
oporteat movere describat. Vera enim dicit, nec
aliter ambulari potest; sed facilius homines haec fa-
ciendo ambulant,quam animadvertunt
quum faciunt,
autintelliguntquumaudiunt. Quiautemambularenon
possunt, multo minus ea curant, quae nec experiendo
possunt adtendere. Ita plerumque citius ing-eniosus
videt, non esse ratam conclusionem, quam praecepta
eius capit; tardus autem
noneamvidet, sedmulto
niinusquod de illa praecipitur: magisque in his
omnibus ipsa spectacula vcritatis saepe delectant,
quam ex eis in disputando aut iudicando adiuvamur,
nisi forte quod exercitatiora reddunt si
iugenia,
etiam maligniora aut inflatiora non reddant, hoc
est,
ut aut decipere veri simili sormone
atque interroga-
tionibus ament, aut aliquid magnun, quo se bonis
atque innocentibus anteponant, se adsecutos putent,
qui ista didicerunt.
C. XXXVIII. lam vero numeri disciplina cuilibet
tardissimo clarum est, quod non sit ab homiuibus
instituta, sed potius iudagata atque iuventa. Nou
enim, sicut primam sj llal)am Italiae, quam brevem
pronuntiayerunt veteres, voluit Virgilius 0, et loliga
facta est, ita quisquam potest eflicere
quum voluerit,
ut ter terna aut non sint
novem, aut non possint efii-
cere quadratam figuram, aut non ad ternarium nu-
merum tripla sint, ad senarium sescupla, ad nullum

1) Cf. e. c. Aen. 1, 2. 13. 38. 68.

T2 AUllELII AUGLSTLM
diipla, quia intelligibiles numeri semisscm noii ha-
bent. Sire ergo in se ipsis considerentur, sive ad
figurarum aut ad sonorum aliarumve motionum le-
ges numeri adhibeantur, incommutabiles leges ha-
bent, neque ullo modo ab hominibus institutas, sed
ingeniosorum sagacitate compertas. Quae tamen
omnia quisquis ita dilexerit, ut iactare se inter
impe-
ritos velit, et non potius quaerere, unde sint vera,
quae tantummodo vera esse persenserlt, et unde
quaedam non sohim vera, sed etiam incommutabilia,
quae incommutabilia esse comprehenderit, ac sic a
specie corporum usque ad humanam mentem perve-
niens,quum et ipsam mutabilem invenerit, quod nunc
docta, nunc indocta sit, constituta tamen inter in-
commutabilem supra se veritatem et mutabilia infia
se cetera, ad unius Dei laudem atque dilectionem
cuncta convertere, a quo cuncta esse cognoscit:
doctus videri potest, esse autem sapiens nuUo modo.
C. XXXIX. Quam ob rem videtur mihi studiosis
etingeniosis adolescentibuset timentibusDeumbea-
tamque vitam quaerentibus salubriter praecipi, ut
nullas doctrinas, quae praeter ecclesiam Christi ex-
ercentur, tamquam ad beatam vitam capessendam
secure sequi audeant, sed eas sobrie diligenterque
diiudicent; et si quas invenerint ab hominibus insti-
tutas varias propter diversam voluntatem instituen-
tium, et ignotas propter suspiciones errantium, ma-
xime si habent etiam cum daemonibus initam socie-
tatem perquarumdam significationum quasi quaedam
pacta atque conventa, repudient penitus et detesten-
tur; aiienent etiam studium a superfluis et luxuriosis
hominum institutis. lUa vero instituta hominum,
quae ad societatem conviventium ') valent, pro ipsa
huius vitae necessitate non negligant. In ceteris

I)Er. et Lov. ciim Cal.: convenienttmn, prn qtir. 15!., .\ni.

et Mss. conviventiitm.^'' Beiu
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. II. T3
aiiteni doctrinis, quae apud gentes inveniuntur, prae-
ter historiani reruni, vel praeteriti teniporisvel prae-
sentis, ad sensus corporis pertinentium, quibus etiam
utilium artiuni corporalium experimenta etconiectu-
rae adnumerantur, et praeter rationem disputationis
et numeri, nihil utile esse arbitror. In quibus omni-
bus tenendum est: ne quid nimisij, et maxinie in
eis, quae ad corporis sensus pertinentia volvuntur
temporibus et continentur locis. Sicut autem qui-
dam de verbis omnibus et nominibus Hebraeis, et
Syris, et Aegyptiis, vel si qua alia lingua in soriptu-
ris sanctis inveniri potest, quae in cis sine
interpre-
tatione sunt posita, fecerunt ut ea separatim inter-
pretareutur, et quod Eusebius fecit de temporum hi-
storia propter divinorum librorum quacstiones,
quae
usum eius flagitant; quod ergo hi fecerunt de his
rebus, ut non sit necesseChristiano in multis propter
pauca laborare; sic video posse fieri, si quem eorum
qui possunt benignam sane operam fraternae utili-
tati delectet impendere, ut
quoscumque terrarum
locos, quaeve animalia vel herbas atque arbores sive
lapides vel metalla incognita, speciesque quaslibet
scripturacommemorut, ea generatim digerens soia
exposita literis mandet. Potest etiam de numeris
fieri, ut eorum tantummodo numerorum exposita ra-
tio conscribatur, quos divina
scriptura meminit.
Quorum aliqua ;uit onuiia forte iam facta sunt, sicut
multa, quae a bonis doctisque Christianis eiaborata
atque conscripta non arbitrabamur, invenimus; sed
sive propter turbas negligentium, sive
propter invi-
donim occultationes latent. Quod utrum de rattone
disputandi fieri possit, ignoro; ct videtur mihi non
posse, quia per totum textum scripturarum colligatii
est nervorum vice, et idoo
magis ad ambigua solven-
da et explicanda, de quibus post loquemur,
legentes

1) Tereiit. Aiidr. J, 1, 34.

74 AURELII AUGUSTINl
adiuvat, quam ad incognita signa, de quibus nunc
agiinus, cugnoscenda.
C. XL. Philusophi autem qui vocantur, si qna
forte vera et fidei nostrae adcommodata dixerunt,
niaxime Platonici, non solum foiniidanda non sunt,
sed ab eis etiam tamquam iniustis possessoribus in
usum nostrum vindicanda. Sicut enim Aegyptii non
solum idola habebant et onera gravia, quae populus
Israel detestaretur et fugeret, sed etiam vasa atque
ornamenta de auro et argento, etvestem, quae ille
pupulus exiens de Aegypto sibi potius tamquam ad
usum meliorem clanculo vindicaAit, non auctoritate
propria, sed praecepto Dei, ipsis Aegyptiis nescien-
ter commodantibus ea,quibus non bene utebantur '):
sic doctrinae omnes gentilium non solum simulata
et superstitiosa figmenta gravesquc sarcinas super-
vacanei laboris habent, quae unusquisque nostrum
duce Christo de societate gentilium exiens debet ab-
ominari atque devitare, sed etiam liberales discipli-
nas usui veritatis aptio)-es et quaedam morum prae-
cepta utilissima continent, deque ipso uno Deo co-
lendo nonnulla vera inveniuntur apud eos, quod eo-
rum tamquam aurum et argentum, quod non ipsi in-
stituerunt, sed dequibusdam quasi metallis divinae
providentiae, quae ubique infusa est, eruerunt, et
quo perverse atque iniuriose ad obsequia daemonum
abutuntur, quum ab eorum misera societate sese ani-
mo separat, debet ab eis auferreChristianus ad usum
iustum praedicandi evangelii. Vestem quuque illo-
rum, idest, hominum quidem instituta, sedtamenad-
commodata humanae societati,qua in hac vita carere
non possumus, accipere atque habere licuerit in
usum couA ertenda rhristianmn. \am quid aliud fe-
cerunt nuilti boni fideles nostri ? Nonne adspicimus,
quantu auru etaigento et veste suffarcinatus exierit

Ij Cf. Exoil. 3, 21. s. 12, 35. s.

 DE DOCTR!>a CIIRIST. Llli. IF. 75
de Aegypto Cyprianus, doctor suavissimus ot martyr
beatissimus? quanto Lactantius, quanto Victorinus,
Optatus, Hilarius, ut de vivis taceam? quanto innu-
merabiles Graeci? Quod prior ipse fidelissimus Dei
famulus Moyses fecerat, de quo scriptum est, quod
eruditus fuerit omni sapientia Aegyptiorum. *) Q,ui-
bus omnibus viris superstitiosa gentium consuetudo
(etmaxime illis temporibus, quum Cbristi recutiens
iugum Christianos pcrsequebatur) disciplinas, quas
utiles habebat, numquam commodaret, si eas in usum
colendi unius Dei, quo vanus idolorum cultus exscin-
deretur, conversum iri suspicaretur. Sed dederunt
aurum et argentum et vestem suam exeunti populo
Dei de Aegypto, nescientes quemadmodum illa, quae
dabant, in Christi obsequium cedcrent. Illud enim
in Exodo factum sine dubio figuratum est, ut hoc
praesi<i;naret. Quod sine praeiudicio alterius aut
paris aut melioris intelli;i;entiae dixerim.
C. XLl. Sed hoc modo instructus divinarum scri-
pturarum studiosus quum ad eas perscrutandas acce-
dere coeperit, illud apostolicum cogitare non ces-
set: Scientia inflat, caritas aedijicat. -) Ita enim sen-
tiet, quamvis de Aegypto dives exeat, tamen nisi pa-
scha egerit, salvum se esse non posse. Pascha autcm
nostrum immolatus est Christus^), nihilque magis
immolatio Christi nos docet, quam illud quod ipse
clamat tamquam ad eos, quos in Aegypto sub Pha-
raone videt laborare: Venite ad me qui laboratis et
onerati estis, et ego reficiani vos. Tullite iuguni meuni
super vos, et discite a me, quia mitis suni et luanilis
corde; et invenietis requiem animahus vestris. lugum
enim vieum lene est, et sarcina mea levis est.^) Qui-
bus, nisi mitibus et humilibus corde, quos non intlat
scientia, sed caritas aedificat? Meminerint er":o eo-

Ij Vid. Act. 7, 22. 2) I Cor. 8, 1. 3) Cf. 1 Cor. 5, 7. 4) .Ylat.

11, 28. 8S.
76 AURELII AUGUSTIM
rum, qiii illo tempore per iimbrarum imagi-
pascha
naria celebrabant, quum sigaari postes sanguine
agni iuberentur, hyssopo fuisse signatos. ') Herba
haec mitis et humilis est, et nihil fortius et penetra-
bilius eius radicibus, ut in caritate radicati et fun-
dati possimus comprehendere cum omnibus sanctis,
quae sit latitudo et longitudo et altitudo et profun-
dum -), id est, crucem IJomini: cuius latitudo dici-
turin transverso ligno, quo extenduntur manus, lon-
gitudo a terra usque ad ipsam latitudinem, quo a ma-
nibus et infra totum corpus adfigitur, altitudo a lati-
tudine sursum usqueadsummum, cui adhaeretcaput,
profundum vero quod terrae infixum absconditur.
Quo signo crucis omnis actio Christiana describitur,
bene operari in Christo, et ei perseveranter inhae-gj
'
rere, sperare coelestia, sacramenta non profanare.
Per hanc actionem purgati valebimus cognoscere
etiamsupereminentem scientiae caritatem ^) Christi,
quae aequalis est patri, per quem facta sunt omnia,
ut impleamur in omnem plenitudinem Dei. *) Est
etiam in hyssopo vis purgatoria, ne inflante scientia
de divitiis ab Aegypto ablatis superbe aliquid pulino
tumidus anhelet. Adsperges me, inquit ^), hi/ssopo, et
inundabor ; lavabis me et siiper nicem deatbabor. An-
ditui meo dabis exsultationem et Inetitiam. Deinde
conseqnenter adnectit, ut ostendat purgationem a
superbia siguificari hyssopo et exsultabunt ossa liu-
:

viiiiata.
C. XLII Quantum autem minor est auri, argenti
vestisque copia, quam de Aegypto secum ille popu-
lus abstulit, in
comparatione divitiarum, quas postea
Ierosol}'mae consecutus est, quae maxinie in Salo-
mone rege ostenduntur ^), tanta fit cuncta scientia,

1) Cf. Exod. 12, 22. 2) V. Eidi. 3, 18. Cf. Aucrust. ep. 55, 25.
3) .^ni., Er., Cal. et codd. Lips.: scientiam caritatis. 4) Epli-
3, 11). LXX.
b) l*s. 50, 9. s. sec. ^) Cf. 1 Keg. lU, 23. ss.
 DE DOCTRIXA CUUIST. LIB. III. 77

quae quidem est utilis coUecta de libiis

gentium si ,

livinaium scripturarum scientiae comparetur. Nam

quidquid homo extra didicerit, si noxium est, ibi
dumnatur; si utile est, ibi invenitur. Et quuni ibi
quisque invenerit omnia, quae utilitcr alibi didicit,
multo abundantius ibi inveniet ea, quae nusquam
omnino alibi, sed in illarum tantummodo scriptura-
rum mirabili altitudine et miral)ili humilitate discun-
tur. Hac igitur instructione pracditum quum signa
incognita lectorem non impedierint, mitem et humi-
lem corde, subiugatum leniter Christo, et oneratum
sarcina levi, fundatum et radicatum et aedificatum in
caritate, quem scientia inflare non possit, accedat
ad ambigua signa in scripturis consid^randa et discu-
tienda, de quibus iam tertio volumine dicere adgre-
diar, quod Dominus donare dignabitur.

LIBER TERTIUS.
C. I. Xlomo timens Deum voluntatem eius in
scripturis sanctis diligenter inquirit. Et ne amet
certamina, pietate mansuetus, praemunitus etiam
scientia linguarum, ne in verbis locutioni])usque
ignotis haereat, praemunitus etiam cognitione qua-
rumdam rerum necessariarum, ne vim naturamve
earum, quae propter similitudinem adhibentur, igno-
ret, adiuvante etiam codicum veritate, quam sollers
emendationis diligentia procuravit, veniat ita instru-
ctus ad ambigua scripturarum discutienda atquesol-
renda. Ut autem signis ambiguis non decipiatur,
quantum per nos instrui potest (fieri autem potest,
ut istas vias, quas ostendere volumus, tamquampue-
riles vel magnitudine ingenii, vel maioris illumina-
tionis claritate derideat) sed tamen, ut coeperam
;

dicere, quantum per nos instrui potest, qui eo loco

18 AURELU AUGUSTIM
aninii est, ut per nos instrui valeat, sciat anibiguita-
tem scripturae aut in verbis propriis esse, aut in
translatis: quae genera in secundo libro demonstra
\imus. ^)
C. Sed quum verba propria faciunt ambiguam
II.

scripturam, primo videndum est, ne male distinxe-

rimus, aut pronuntiaverimus. Q,uum ergo adhibita
intentio incertum esse perviderit, quo modo distin- d
guendum aut quo modo pronuntiandum sit, consulat
regulam fidei quam de scripturarum planioribus lo-
,

cis et ecclesiae auctoritate percepit, de qua satis

egimus, quum de rebus in primo libro loqueremur.
Quod si ambae vel etiam omnes, si plures fuerint
partes, anibiguitatem secundum fidem sonuerint, 1
textus ipse sermunis a praecedentibus et consequen-
tibus partibus quae ambiguitatem illam in medio
,

posuerunt, restat consulendus, utvideamus, cuinam

sententiae de pluribus quae se ostendunt ferat suf-
fragiuni, eanujue sibi contexi patiatur. lam nunc
exenjpla considera. lUa haeretica distinctio: In
principio erat verbum-),et verhu/n erat apud Deum,
et
|
Deus erat, ut alius sensus sit, verbum Itoc eratinpriii-
apud Deum, non vult verbum Deum confiteri.^)
cipio
Sed hoc regula fidei refellendum est, qua nobis de
trinitatis aequalitate praescribitur, ut dicamus: et
Deun eratverhum; deinde subiungamus: hoc erat in
principio apud Deum.
llla vero distinctionis ambigui-
tas neutra parte resistit fidei, et ideo textu ipso sermo-
nis diiudicanda est, ubi ait apostolus^): Et quid eli-
gam ignuro ; compellor autem ex duohus: concupiscen-
tiam haheus dissolvi, et esse cum Christo ; multo enim
magis oplimum; inanere in carne necessarium propter
vos. Incertumenim est, utrum: ex duohusconcupiscen-
tiam hahens an: compellor autem ex duobus, ut illud
,

I) Titl n, 10. 2) Inh. 1, 1. s. 3) SIc interjiiinxU Photintis

teste Ambrosin et Hilario. 4) Phil. 1, 22. ss.
 DE DOCTHIXA CHUIST. LIB. III. 79
adiungatur; concupiscoitiam habetisdissolvi el esseciim
Christo. Sed quoniam ita sequitur: vtuUo enim ma-
s^is optimum, adparet eum eius optimi dicere se ha-
bere concupiscentiam, ut quum ex duobus compella-
tur, alterius tamen habeat concupiscentiam, alteriug
necessitatem: concupiscentiam srilicet essc cum
Christo, necessitatem manere in carne. Quae ambi-
guitas uno consequenti verbo diiudicatur, quod po-
situm est enim, quam particulam qui abstulerunt in-
terpretes, illa potius sententia ducti sunt, ut non so-
lum compelli ex duobus, sed etiam duorum habere
concupiscentiam videretur. Sic ergo distinguendum
est: et quid elip;nm is;noro; compellor auleni ex duo-
hus; quam distinctionem sequitur: concupiscenliam
habens dissolvi, et esse cum Christo. Et tamquam
quaereretur, quare huius rei potius habeat concupi-
scentiam: mullo enim mai^is optimum, inqnit. Cur ergo
e duobus compellituri Quia est manendi necessitas,
quam ita subiecit: manere in carne necessarium pro-
plervos. Ubi autem neque praescripto fidei, nequo
ipsius sermonis textu ambi;^uitas explicari potest,
nihil obest secundum quamlibet earum,
quae osten-
dentur, sententiam distinguere. Veluti est illa ad
Corinthios ') Has ergo promissiones hahentes, caris-
:

simi, mundemus nos ah omni coinquinatione carnis

et spiritus, perjicientes
sanctijicntionem in timore Dei.
Capite nos ; nemini nocuimus. Duhium est quippe
utrum: mundemus nos ab omni coinquinatione cnrnis
et spiritus, secundum illam sententiam, ut sit sancta
et corpore et spiriln-); an: mundemus nos ah omni
coinquinatione carnis, ut alius sit sensus et spiritus ,

perficientes sanctificationem in timore Dei capife nos.

Tales igitur distinctionum ambiguitates in pittestate
legentis sunt.
C. III. (iuaecumque autem de ambiguis distinctio-

1) 2 Cor. 7, 1. s 2) Cf. l Cor. 7, 34.

80 AUKELH AUGLSTIM
nibus diximus, eadem observanda sunt et in ambiguis
pronuntiatiunibus. \am etipsae, nisi leetoris nimia
vitientui" incuria, aut regulis fidei corriguntur, aut
pi'aecedentis vel consequentis contextione sermo-
nis; aut si neutrum horum adhibetur ad correctio-
nem, nihilo minus dubiae remanebuut, ut quolibet
modo lector pronuntiaverit, non sit in culpa. iNisi
enim fides revocet, qua credimus Deum non adcusa-
turum adversus electos suos, etChristum non con-
demnaturum electos suos, potest illud sic pionun-
tiari: Qtiis adcusabit adcersm electos Dei? ut ihanc in-
terrogationem quasi responsio subsequatur: Deus
qui iustijicat; et iterum interrogetur: (juis est qui
condemunt? et respondeatur: Christus lesus qui mor-
fuus est. ') Quod credere quia dementissimum c.st,
ita pronuntiabitur, ut praecedat percontatio, sequa-
tur interrogatio. percontati onem autem et
Inter
j
nteriogationem hoc veteres interesse dixerunt,
quod ad percontationem multa responderi possunt,
ad interrogationem vero aut: non, aut: etiam. Pro-
nuntiabitur ergo ita, ut post percontationemquadici-
mus: quis adcusahitadversus electosDei? illudquodse-
quitur sono interrogantis enuntietur: Deus qui iusii-
ficat? ut tacite respondeatur: non; et item percon-
temur: quis est qui condemnat? rursusque interroge-
mus: Christus lesus quimortuus est? magis autem qui
resurrexit? qui est in dextera Dei? qui et inlerpellat
pro nohis? ut ubique tacite respondeatur: non. At
vero illo in loco ubi ait-): Quid ergo dicemus? quia
gentes, quaenon sectahantur iustitiam, adprehenderunt
iustiliam, nisi post percontationem qua dictum est:
quid ergo dicemus? responsio subiiciatur: quia gen-
tes, quae noii seclahantur iustitiam, adprehenderunt
iustitiam, textus consequens non cohaerebit. Qua-
libet autem voce pronuntietur illud quod Nathanael

l) liom. 8, 33. s. 2) Rom. 9, 30.

 DE DOCTRIXA CHUIST. LIB. 111. 81

dixit'): xl yaxnretJi pofesi aJiquid boni esse , sive aa-

lirmantis, ut illud solun) ad interrugationeni perti-
neat quod ait: a yazarelh ; sive totuni cuni dubita-
tione interrogantis, non video quo niodo discerna-
tur. Uterque autem sensus fidem non impedit. Est
etiam ambiu;uitas in sono dubio syllabarum, et haec
utique ad pronuntiationem pertinens. Nam quod
scriptum est-): jVo esl ahscondilum a te os meum,
quodfecisli in absconditu, non elucet legenti, utrum
correpfa litera os pronuntiet, an producta. Si enim
corripiat, ab eo quod sunt ossa, si autem producat,
ab eo quod sunt ora, intelligitur numerus sini^ularis.
Sed talia linguae praecedentis inspectione diiudi-
cantur; nam in Graeco non aro/na, sed oariov positum
est. L'nde plerumque loquendi consuetudo vulgaris
utilior est significandis lebus, quam integritas lite-
rata. Mallem quippe cum barbarismo dici: non est
absconditum a te ossum meum, quam ut ideo esset
minus apertum, qnia magis Latinum est. Sed ali-
quando dubius syllabae sonus etiam vicino verbo ad
eamdem sententiam pertinente diiudicatur. Sicut
est illud apostoli '): Quae praedico vobis, sicut prae-
di.ri, quoniam qni taJia agunt, regmnn Dei non possi-
debunt. Si tantummodo dixisset: quae praedico vo-
bis,neque subiunxisset: sicut praedixi non nisi ad ,

codicem praecedentis linguae lecurrendum esset, ut

cognosceremus, utrum in eo quod dixit: praedico,
producenda an corripiendaessetmedias} llaba. Nunc
autem manifestum est producendam esse; non enim
ait: sicut praedicavi, sed: sicut praedixi.
C. IV^. Non solum autem istae, scd etiamillae am-
biguitates, quae non ad distinctionem vel ad pronun-
tiationem pertinent, similiter considerandae sunt:
qualis illa est ad Thessalonicenses *) Propterea con- :

1) loh. I, 47. 2) Ps. 138, 15. sec. LXX. 3) Gal. 5, 21.

4J I Thess. 3, 7.

Al.GLST. DOCTR. ChRIST. f

82 AURELII x\UGUS TIM
solati siunus fratres in vobis. Dubium est enim, utrum :

o fratres, an: hos fratres; neutrum autem horum est

contra fidem. Sed Graeca lingua hos casus pares
non hahet; et ideo illa inspecta renuntiatur vocati-
vus, id est, o fratres. Quod si voluisset interpres di-
cere: propterea consolationem habuimus, fratres, in
vobis, minus servitum esset verbis, sed minus de sen-
tentia dubitaretur; aut certe si adderetur: nostri,
iiemo fere ambigeret vocativum esse casum, quum
audiret: propterea consolati sumus, fratres nostri,
in vobis. Sed iam hoc pciiculosius permittitur. Ita
factum est in illa ad Corinthios ') , quum ait aposto-
lus: Quotidie morior, per vesfram gloriam, fratres,
quam habeo in Christo lesu. Ait enim quidam inter-
pres: quotidie morior, per vestram iuro gloriam, quia
in Graeco vox iurantis manifesta est sine ambiguo
sono. Rarissime igitur et diniciliime inveniri potest
ambiguitas in propriis verbis, quantum ad libros di-
vinarum scripturarum spectat, quam non aut circum-
stantia ipsa sermonis, qua cognoscitur scriptorum
intentio, aut interpretum collatio, aut praecedentis
linguae solvat inspectio-
C. V. Sed verborum translatorum ambiguitates,
de quibus deinceps loquendum est, non mediocrem
curam industriamque desiderant. Nam in principio
cavendum est, ne figuratam locutionem ad literam
accipias. Et ad lioc enim pertinet, quod ait aposto-
lus^): Litera occidit, spiritus autem vivificat. Quum
enim figurate dictum sic accipitur, tamquam proprie
dictum sit, carnaliter sapitur. Neque uUa mors ani-
mae congruentius adpelhitur, quam quum id etiam,
quod in ea bestiis antecellit, hoc est, intelligentia,
carni subiicitur sequendo literam. Qui enim sequi-
turliteram, translata verba sicut propria tenet, ne-
que illud, quod proprio verbo significatur, refert ad

1) 1 Cor. 15, 31. 2) 2 Cor. 3, 6.

 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. III. 83
aliam significationeni: sed
sabLatuni audierit,
si
veibi gratia, non intelligit nisi unumdiemde septem,
qui continuo volumine repetuntur; et quum audierit
sacrificium, non excedit cogitatione illud, quod fieri
de victimis pecorum terrenisque fructibus solet. Ea
demum est miserabilis animae servitus, signa pro
rebus accipere, et supra creaturam corpoream ocu-
lum mentis ad hauriendum aeternum lumen levare
non posse.
C. VI. Quae tamen servitus in ludaeo populo
a ceterarum gentium more distabat,
l()nj:,^e quando
quidem rebus temporalibus ita subiugati erant,
ut unus eis in omnibus commendaretur Deus. Et
quamquam signa rerum spiritalium pro ipsis rebus
observarent, nescientes quo referrentur, id tamen
insitum habebant, quod tali servitutc uni omnium,
quem lum videbant, placcrent Deo. Quam custodiam
tamquam sub paedagogo parvulorum fuisse scribit
apostolus. 'j Etidcoqui talibus signis pertinaciter
inhaeserunt, conteninentem ista Dominum, quum
iam tempus revelationis eorum venisset, ferre iiou
potuerunt; atque inde calumnias, quod sabbato cu-
raret, moliti sunt principes eorum^), populusque
signis illis tamquam rebus adstrictus non credebat
Deum esse, vel a Deo venisse^), qui ea, sicut a lu-
daeis observabantur, nollet adtendeie. Sed qui cre-
diderunt, ex. quibus facta est prima ecclesia leroso-
lymitana, satis ost(M\derunt, quanta utilitas fuerit eo
modo sub paeda,!;oj;o custodiii, ut signa, quae tem-
poraliter imposita erant servientibus, ad unius Dei
cultum, qui fecit coelum etterram, opinionem obser-
vantium religarent. ISamque illi quia proximi spi-
ritalibus fuerunt (in ipsis enim
temporalibus et car-
nalibus votis atque signis, quamvis quo modo spiri-

i; Oal. 3, 24. 2) Cf. iMat. 12, 9. ss. Luc. G, fi. ss. 13, 10. ss
14, 1. ss. Mc. 3, l. ss. loli. 5, 8. ss. 3) Cf. loii. 10, 25. s. al.
F 2
84 AURELII AUGUSTIM
taliter essent intciligenda nescirent, unum tamen di-
dicerant venerari aeternum Deum) tani capaces ex- ,

stiterunt spiritus sancti ,

ut omnia sua venderent,
eorumque pretium indigentibus distribucndum ante
apostolorum pedes ponerent'), seque totos dedica-
rent Deo tamquam tempium novum, cuius terrenae
imagini, hoc est, templo veteri, serviebant. Non
enim lioc ullas ecclesias gentium fecisse scriptum
est, quia non tam prope inventi erant, qui simulacra
manu facta deos habebant.
C. \T1. Et si quando aliqui eorum illa tamquam
signa interpretari conabantur, ad creaturam colen-
dam venerandamque referebant. Quid enim mihi
prodest, simulacrum, verbi gratia, Neptuni non
ipsum habendum deum, sed eo significari universum
mare, vel etiam omnes aquas ceteras, quae fontibus
proruuntl Sicut a quodam poeta^) illorum describi-
tur, si bene recolo, ita dicente:

Tu, IVeptune pater, cui tempora cana crepanti

Cincta salo resonant, magnus cui perpete mento
Profluit Oceanus, et flumina crinibus errant.

Haec I
siliqua inter dulce tectorium sonantes lapillos
quatit. Non est autem hominum, sed porcorum ci-
bus. Novit quid dicam, qui evangelium novit. ^)
Quid ergo mihi prodest, quod Neptuni simulacrum
ad illam significationem refertur, nisi forte ut neu-
trum colaml Tam enim mihi statua quaelibet, quam
mare universum, non est Deus. Fateor tamen altius i
demersos esse, qui opera hominum deos putant, |
quam qui opera Dei. Sed nobis unus diligendus et
colendus Deus praecipitur, qui fecit haec omnia,
quorum illi simulacra venerantur, veltamquam deos,
vel tamquam signa et imagines deorum. Si ergo
signum utiliter institutum pro ipsare sequi, cui signi-

!) CA'. Act. 4, 34. ss. 2J Ciaudiaiio. 3) Cf. Luc 15, 16

 VK DOCTHLNA CHRIST. LIB. IIL 85

ticandae institutum est, carnalis est servitus, quanto

instituta pro rebus ac-
niagis inutilium lerum signa
cipere! Q,uae si retuleris ad ea ipsa, quae his signi-
ficantur, eisque colendis aninuim obligaveris, nihilo
minus servili carnalique onere atque velamine non
carebis,
C. VIII. Quam ob remChristiana libertas eos,quos
invenit sub signis utilibus tamquam prope inventos,
interpr.etatis signis quibus subditi erant, elevatos ad
eas res quarum illa signa sunt, liberavit.
,
Ex his
factae sunt ecclesiae sanctorum Israelitarum. Quos
autem invenit sub signis inutilibus, non solum servi-
lem operationem sub talibus signis, sed etiam ipsa
signa frustravit removitque omnia, ut a corruptione
multitudinis simulatoium deorum, quam saepe ac
l^roprie scriptura
fornicationeni vocat'), ad unius
Dei cultum gentes cunverterentur, nec sub ipsis iam
signis utilibus serviturae, sed exercitaturae potius
aninium in eurum intelligentia spintali.
C. IX. Sub signo enim servit qui operatur aut ve-
neratur aliquam rem significantem nesciens quid ,

si-niificet; qui vero aut opeiatur aut veneratur utile

si"'num divinitus Jnstitutum, cuius vim significatio-
nemque intelligit, non hoc veneratur quod videtur et
transit, sed illud potius quo talia cuncta referenda
sunt. Talis autem homo spiritalis et liber est, etiam
tempore servitutis, quo carnalibus animis nondum
oportet signa illa rcvelari, quorum iugo edomandi
sunt. Tales autem s|)iritales erant patriarchae ac
prophetae, omnesque inpopulo Israel, per quos no-
bis spiritus sanctus ipsa scripturarum et auxilia et
solatia ministravit. iloc ^ero tein[)ore posteaquam
resurrectione Domini nostri [lesu Chiisti] manife-
stissimum indicium nostrae libertatis iiluxit, nec eo-
rum quidem signorum, quae iam intelligimus, opera-

ij Cf. txecli. Ifi.et 2:1. Uns. I, ':. al. Sai. II, 12

86 ALRELII AUGUSTIM
tione gravi oncrati sunuis, sed quaedam pauca pro
multis, eadcmque factu facillinia, et intellectu augu-
stissima, et observatione castissinia ipse Dominus et
apostolica tradidit disciplina, sicuti est baptismi sa-
cramentum, et celebratio corpoiis et sani,aiinis Do-
niini. Quae unus quisque quum
percipit,quo referan-
tur imbutus agnoscit, ut ea non carnali servitute, sed
spiritali potius libertate veueretur. Ut autem lite-
ram sequi, et sig;na pro rebus, quae eis significantur,
accipere servilis infirmitatis est: ita inutiliter signa
interpietari male vagantis erroris est. Qui autem
non intelligit, quid significet signum, et tamen si-
gnum esse intelligit, nec ipse premitur servitute.
Melius est autem vel premi incognitis, sed utilibus
signis, quam inutiliter ea interpretando a iugo ser-
vitutis eductam cervicem laqueis erroris inserere.
C. X. Huic autem observationi, qua cavemus
figuratam lucutionem, id est, translatam quasi pro-
priam sequi, adiungenda etiam illa est, ne propriam
quasi figuratam velimus accipere. Demonstrandus
est igitur prius modus inveniendae locutionis, pro-
priane an figurata sit. Et iste omnino modus est,
ut, quidquid in sermone divino neque ad
morum honestatem, neque ad fidei verita-
tem proprie referri potest, figuratum esse
cog-noscas. Morum honestas addiligendum
Deum et proximum, fidei veritas ad cogno-
scendum Deum et proximum pertinet. Spes
autem sua cuique est in conscientia propria, quem-
admodum se sentit ad dilectionem Dei et proximi
cognitionemque perficere. De quibus omnibus pri-
mo libro dictum est. Sed quoniam proclive est hu-
manum genus, non ex momentis ipsius libidinis, sed
potius suae consuetudinis aestinuu-e peccata, fit ple-
rumque, ut quisque hominum eatantum culpanda ar-
bitretur, quae suae regionis ettemporis homines vi-
tuperare atque damnare consueverunt, et ea tantum
 DL: DOCTlll.W CHIIIST. LIIJ. III. 87

proLanda atqiie laudaiula, quae consuetudo eoruni,

cuni qtiibus Aivit, adniittit; eoque contingit, ut si
quid
scriptuia vel praeceperit quod abhorret a consuetu-
dine audientium, velquodnon abhorret
culpaverit,
si aninuim eorum iam verbi vinxit
auctoritas, fi"-ura-
tam locutionem putent. \on autem praecipit scri-
ptura nisi caritatem, nec culpat nisi cupiditatem, et
eo nu)d() informat mores hominum. Item si aninuim
praeoccupavit alicuius erroris opinio, quidquid ali-
ter adseruerit scriptura,figuratum homincs arbitran-
tur. Non autem adserit nisi catholicam fidem rebus
praeteritis et futuris et praesentibus. Fraeteritorum
narratio est futurorum praenuntiatio,
praesentium
demonstiatio. Sed omnia haec ad eamdem carita-
tem nutriendam atque corroborandam, et
cupidita-
tem ^ incendam atque exstinguendam valent, Cari-
tate m voco motum animi ad fruendum Deo
propter
ipsum, et se atque proximo propter Deun cupidi-
;

tatem autem nu)tum animi adfruendum sc et proxi-

mo et quolibet corpore non propter Deum. Quod
autcm agit indomitacupiditas ad corrumpendum ani-
mumetcorpussuumflagitium vocatur; quodauteni
agit, ut alteri noceat, facinus dicitur. Et haec sunt
duo genera omnium peccatoium; sed
flagitia priora
sunt. Quae quum exinaniverint animum et ad
quam-
dam egestatem perduxerint, in facinora prosilitur,
quo removeantur impedimenta flagitiorum, aut ad-
iumenta quaerantur. Item quod agit caritas,
quo sibi
prosit, utilitas est; quod autem agit, ut prosit pro-
ximo, beneficentia nominatur. Kt hic praecedit
iitilitas, quia nemo potest ex eo, quod non habet,
prodesse alteri. Quanto autcm magis regnum
cupiditatis destruitur, tanto caritatis au-
getur.
C. XI. Quidquid erjfo asperum et quasi saevum
fuctu dictuque in sanctis scripturis lei,ntur e\
perso-
ua Dei vel sanctorum eius, ad cupiditatis
regnum
88 AURELII AUGUSTINI
destruendum valct. Quod si perspicue sonat, non
est ad aliud refcrenduni , quasi figurate dictum sit.
Sicuti est illud apostoli ') Thesaurizas tihi iram iii
:

die irae et revelationis iiisti iudicii Dei, qui reddet uni-

cuique secunduni operasua: eis quidem, qui secunduni
sustinentiam boni operis, gloriam et honorem etincor-
ruptionem quaerentihus, vitam aeternam ; eis aufem,
credunt
qui ex contentione sunt et diffidunt veritati,
autem iniquitati, ira et indignatio! Tribulatio et
angustia in omnem animam hominis operantis
ma-
lum, ludaei primum et Graeci! Sed hoc ad eos, cum
quibus evertitur ipsa cupiditas, qui eam
vincere no-
luerunt. Quum autem in homine, cui dominabatur,
regna cupiditatis subvertuntur, illa est aperta locu-
tio^}: Qui autem lesu Christi sunt, carnem suam
cru-
Nisi
cijixerunt cum passionibus^)
et concupiscentiis.

quia et hic quaedam verba translata tractantur,

sic-
uti est: ira Dei, et: crucifixerunt. Sed non tam multa
sunt vel ita posita,ut obtegant sensum,et allegoriam
vel aenigma faciant, quam proprie figuratam locu-
tionem voco. Quod autem leremiae dicitur*) Ecce :

constitui te hodie super gentes et regna , ut evellas et

dcstruas et disperdas et dissipes, non dubium, quin
figurata locutio tota sit ad
eum finem referenda,
quem diximus.
C. XU. Quae autem quasi flagitiosa imperitis vi-
dentur, sive tantum dicta, sive etiam facta sunt, vel
ex Dei persona, vel ev hominum, quorum nobis san-
ctitas commendatur, tota figurata sunt, quorum ad
caritatis pastum enucleanda secreta sunt. Quisquis
autem rebus praetereuntibus restrictius utitur, quam
sese habent mores eorum, cum quibus vivit, aut tem-
perans aut superstitiosus est; quisquis vero sic eis

1) Rom. 2, 59.
2) Gal. 5, 24. 3) E(lili secnndiim Vulg.:
Mss. pfissioni/nts, quam Aocem leddit jtassimAii-
vitii.t, ])V{) luo

gust. pro Giaec: f^h nu&r^uaoi." Beii. 4) lerem. 1, 10.

 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. III. 89
utitur, ut metas consuetudinis bonoruni, inter quos
versatur, excetlat, aut aliquid significat aut flagitio-
sns est. In omnibus enim talibus non usus rerum,
sed libidoutentisinculpaest. Neque ullo mo-
do quisquam sobrius crediderit, Domini pedes ita
uni^uento pretioso amuliere perfusos^), ut luxurio-
sorum et nequam hominum solent, quorum talia con-
vivia detestamur. Odor enim bonus fama bona est,
quam quisquis bonae vitae operibus habuerit, duni
vestigia Christi sequitur, quasi pedes eius pretiosis-
simo odore perfundit. Ita quod in aliis personis ple-
rumquc flagitium est, in divina vel prophctica per-
sona magnae cuiusdam rei signuni est. Alia est
quippe in perditis moribus, alia in Oseae prophetae
vaticinatione coniunctio meretricis.^) Nec si flagi-
tiose in conviviis temulentorum et lascivorum nudan-
tur corpora, propterea in balneis nudum esse tlagi-
tium est. Quid igitur locis et temporibus personis-
que conveniat, diligenter adtendendum est, ne te-
mere flagitia reprehendamus. Fieri enim potcst, ut
sine aliquo vitio cupediae^) vel voracitatis pretio-
sissimo cibo sapiens utatur, insipiens autem foedis-
sima gulae flamma in vilissimum ardescat. Et sanus
quisque maluerit niore Domini pisce vesci, quam
lenticula more Esau, nepotis Abraham *), aut hordeo
more iumentorum. Non enim propterea continen-
tiores nobis sunt pleraeque bestiae,
quia vilioribus
aluntur escis. Nam in oninibus huiuscemodi rebus
non ex earum rerum natura, quibus utimur, sed ex
caussa utendi et modo adpetendi vel probandum est
vel improbandum, quod facimus. Regno terreno ve-
teres iusti coeleste regnum imaginabantur et prae-

Cf. Mat. 26,

G. ss. Mc. 14, .l. ss. I..I1. 12. 3. ss.
2) Cf. Hos.
I )

1, 2. al. 3) Editi: cvpiditdtls vel lUjtidini.i Cal.J. At .Mss. tu-

^
(

jicditie i. e. vrhpmpiitioi is adjjetitionis cilKitum (lelicatorum.

Cf. Cic. Tiisc. 4, n. 4J V. Liic. 24, 43. et Geii. 25, 34.
90 AURELII AUGUSTIM
nuntiabant. SulFiciendae i) prolis caussa erat uxo-
rum plurium simul uni viro habendaium inculpabilis
consuetudo ^), et ideo unam feminam maritos habere
plurimos honestum non erat; non enim mulier eo
est fecundior, sed merctricia potius turpitudo est,
vel quaestum vel liberos vulgo quaerero. In liuius-
cemodi moribus quidquid illorum teniporum sancti
non libidinose faciebant, quamvis ea facerent, quae
hoc tempore nisi per libidinem fiori non possunt,
non culpat scriptura. Et quidquid ibi tale narratur,
non solum sed etiam figurate
liistorice ac proprie,
ac pruphetice acceptum, interpretandum est usque In
finem illum caritatis sive Dei, sive proximi sive ,
J
utiiusque. Sicut enim talares et manicatas tunicas m
habere apud Romanos veteres fla^^itium erat, nuuG M
autem honesto loco natis, quum tunicati sunt, non
eas habere flagitium est: sic animadvertendum est
in cetero quoque usu rerum abesse oportere libidi-
nem quae non solum ipsaeorum, inter quos vivit,
,

consuetudine nequiter abutitur, sed etiam saepe fines

eius egressa foeditatem suam, quae intra claustra
morum soUemnium latitabat, flagitiosissimaeruptio-
ne manifestat.
C. XIII. Quidquid autem congruit consuetudini
eorum, cum quibus vita ista degenda vel necessitate
imponitur, vel olficio suscipitur a bonis et nuignis
,

hominibus ad utilitatem et beneficentiam referendum

est, vel proprie, sicut et nosdebemus, vel etiam figu-
rate, sicut prophetis licet.
C. XIV, In quae facta
legenda quum incurrunt in-
docti alterius consuetudinis, nisi auctoritate repri-
niantur, flagitia putant, nec possunt animadvertere
totam conversationem suam, vel in coniugiis, vel in

1) Mss. ali([iio( si/scipierulne (iit Cal.) ; <iHi cum oditis:

:

sujficixndae, quod est Virg. Georg. 3, 65. 2) Cf. Gen. 10, 1. ss.
2 Saiu. 5, 13.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. III. 91

conviviis, vel in vestitii ceteioque hinnano victu at-

que cultu aliis gentibus et aliis temporibus flagitio-
sani videri. Qua varietate innumerabilium consue-
tudinuni commoti quidam dormitantes, ut ita dicam,
qui neque alto somno stultitiae sopiebantur, nec in
sapientiae lucem poterant evigilare, putaverunt nul-
lam esse iustitiam per se ipsam, sed unicuique genti
consuetudinem suam iustam videri; quae quum sit
diversa omnibus gentibus, debeat autem incommu-
tabilis manere iustitia, fieri manifestum, nullam us-
quam esse iustitiam. \on intellexerunt, ne multa
commemorem, qiiud tibifieri non vis, nlii nefeceris ),
nullo modo posse
ulla eorum gentili diversitate va-
riari. Quae sententia quum refertur ad dilectionem
Dei, omnia flagitia moriuntur; quum ad proximi,
omnia facinora. j\emo enim vult corrumpere^) ha-
bitaculum suum; non ergo debet corrumpere habi-
taculum Dei, se ipsum scilicet. Et nemo vultsibi a
quoquam noceri; nec ipse igitiir cuiquam nocuerit.
C. XV\ Sic eversa tyrannide cupiditatis caritas
regnat iustissimis legibus dilectionis Dei propter
Deum, sui etproximi propterDeum. Servabitur ergo
in locutionibus figuratis regula huiusmodi, ut tam
diu versetur diligenti consideratione quod legitur,
donec ad regnum caritatis interpretatio perducatur.
Si autem hoc iam proprie sonat, nulla putetur figu-
rata locutio.
C. XVI. Si praeceptiva locutio est aut flagitium
autfacinus vetans, aut utilitatem aut benificentiam
iubens, non est figurata. Si autem flagitium aut fa-
cinus videtur iubere, aut utilitatem aut beneficentiam
vetare, figurata fst. Nisi )iianducaveritis, inquit^),
carnenifilii liouiinis, et sanp^uineni hiberitis, nun Itabe-
bitis vitani in vobis. Facinus vel flagitium videtur

1) Cf. Tol.. 4, 16. Mafth. 7, 12. 2) Ita Tien. .Sp.1 Am., F.r.,
Cal. et 3 codd. Lij)s. lurruuipi. 3) lesus Cliiistiis ap. luli.O, 53.
:
92 AURELII AUGUSTIM
iubere; fij^iira est ergo, piaecipiens passioni Donii-
nicae conmmnicanduni et suaviter atque utiliter re-
condenduni in menioria, quod pro noLis caro eius
crucifixa et vulnerata sit. Ait scriptura ^) Si esurie- :

rit inimicus tuus, ciha illum, si sitit, potum da iUi. Hic

nullo dubitante beneficentiam praecipit. Sed quod
sequitur: hoc enimfaciens carhones ignis congeres su-
per caput eius, malevolentiae facinus putes iuberi.
Ne igitur dubitaveris figurate dictum, et quum possit
dupliciter interpretari, uno modo ad nocendum, al-
tero ad praestandum, ad beneficentiam te potius ca-
ritas revocet, ut intelligas carbones ignis esse uren-
tes poenitentiae gemitus, quibus superbia sanatur
eius, qui dolet se inimicum fuisse hominis. a quo
eius miseriae subvenitur. Item quum aitDominus ^):
Qui amat animam suam, perdet eam, non utilitatem
vetare putandus est, qua debet quisque conservare
animamsuam, sed figurate dictum: perdat ammam,
id est, perimat atque amittatusum eius, quem nunc
habet, perversum scilicet atque praeposterum, quo
inclinatur temporalibus, ut aeterna non quaerat.
Scriptum est ^) Da misericordi, et ne suscipias pecca-
:

torem. Posterior pars huius sententiae videtur ve-

tare beneficentiam; ait enim: ne suscipias peccatorem.
Intelligas ergo, figurate positum pro peccato j>ecccr-
torem, ut peccatum eius non suscipias.
C. XVII. Saepe autem accidit, ut quisquis in me-
liori gradu spiritalis vitae vel est, vel esse se putat,
j|
figurate dicta esse arbitretur, quae infeiioribus gra-
dibus praecipiuntur, ut verbi gratia, si coelibcni ani-
plexus est vitam, et se castravit propter regnum coe- m
loruni, quidquid de uxore diligenda et regenda sancti
libri |)raeci{)iunt, non
proprie, sed translate accipi
oportcrc contendat; et si quis statuit servare in-

1) Uom. 12, 20. Prov. 25, 21. s. 2) loli. 12, 25. cf.Mat. 10, 39.
3) Sii-ac. 11, i.
 DE DOCTllIXA CIIRIST. LIB. III. 93

imptani virginem siiam, tamquam figuratam locutio-

nem cunetur interpretari, qua dictum est'): Trade
Erit igitur ctiam
jiliam, ef c^rande opiis perfeceris.
hoc in observationibus intelligendarum scriptura-
rum, ut sciamus alia omnibus communiter praecipi,
alia singulis quibusque generibus personarum, ut
non solum ad universum statum valetudinis, sed
etiam ad suam cuiusque membri propriam infirmita-
tem medicina pertineat.^) In suo quippe genere cu-
randum est, quod ad melius genus non potest erigi.
C. XVIII. Item cavendum est, ne forte, quod in
scripturis veteribus pro iliorum temporum conditio-
no, etiamsi non figurate, sed proprie intelligatur, non
est flagitium neque facinus, ad ista etiam tempora
quis putet in usum vitae posse transferri: quod nisi
dominante cupiditate et ipsarum quoque scriptura-
rum, quibus evertenda est, satellitiumquaerente non
faciet. Nec intelligit miser, ad hanc utilitatem illa
sic esse posita, ut spei bonae homines salubriter vi-
deant, et consuetudinem quam adspernabantur posse
habere usum bonum, et eam quam amplexantur esse
posse damnabilem, si et ibi caritas utentium, et hic
cupiditas adtendatur. \am si multis uxoribus caste
uti quisquam pro tempore potuit, potest alius una
libidinose. Magis enim probomultarum fecunditate
utentem propter aliud, quam unius carne fruentem
propter ipsam. Ibi enim quaeritur utilitas tempo-
rum opportunitatibus congrua, hic satiatur cupiditas
temporaiibus voluptatibus implicata. Infeiiorisque
gradus ad Deum sunt, quibus secundum veniam con-
cedit apostolus^) carnalem cum singulis coniugibus
consuetudinem propter intemperantiam eorum, quam
illi qui plures singuli quum haberent, sicut sapiens
in cibo et potu non nisi salutem corporis, sic in con-

1) Sirac.7.25. 2) M&s. 12 Uea. et 3 Lips. perveniat. 3)

. 1 Cor.
1 ss.
94 AURELII AUGUSTINI
cubitu non nisi procrealionem filiorum intuebantur.
Itaque si eos in hac rita invcnisset Domini adventus,

quum iam non mittendi, sed colligendi lapides tem-

castrarent propter
pus esset'), statim se ipsos
vegnum coelorum. Non enim est in carendo
difficultas, nisi quum est in habendo cupi-
ditas. Noverant quippe illi homines, etiam in ipsis
coniugibus luxuriam esse abutendi intemperantiam,
est copulatus
quod Tobiae testatur oratio, quando
uxori. Aitenim-): Benedictus es, Doiiiine Deus pa-
trum nostrorum, et benedictum nomen tuum in omnia
saecula saeculorum. Benedicant te coeli et omnis crea-
tura tua. Tu fecisti Adam, et dedisti illi adiuiorium
Evam. Et nunc, Domine, tu scis, quoniam non luxu-
riae caussa accipio sororem meam, sedipsa verilate, ut
miserearis nostri, Domine.
C. XIX. Sed qui effrenata libidine, vel per multa
velin ipsa una coniuge,
stupra diffluentes evagantur,
non solum excedunt ad liberorum procreationem
etiam inhumanioris ') in-
pertinentem modum, sed
temperantiae sordes inverecunda
omnino licentia
servilis cuiusdam libertatis adcumulant, non credunt
fieri potuisse, ut temperanter multis feminis antiqui
uterentur viri, nihil servantes in usu illo nisi con-
et quod
gruuni tempori propagandae prolis officium;
ipsi laqueis libidinis
obstricti vel in
faciunt,una non
nullo modo in multis fieri posse arbitrantur. Sed isti
laudari
possunt dicere, nec honorari quidem atque
oportere viros bonos et sanctos, quia ipsi, quum
honorantur atque laudantur, intumescunt superbia,
tanto avidiores inanissimae gloriae, quanto eos fre-
quentius atque latiuslinguablandior ventilaverit, qua
rumoris aura, sivequae prospe-
ita leves fiunt, ut cos
in quaslibet iuve-
ra, sive quae adversa existimatur,

1) Cf. Eccl. 3, 5. 2) Toli. 8, 5. ss, 3) Mss. 8 Beu.: imma-

nioris; 3LJps. in/mmuniores
:
 DE DOCTRINA CilKiST. LIB. III. 95
hat Aora;u;ines flagitioruni, aut in facinorum etiam
saxa collidat. Videantergo, quam sibi arduum sit
atque difRcile, nec laudis esca illici, nec contumelia-
rum aculeis penetrari et non ex se alios metiantur.
;

C. XX. Credant potius, apostolos nostros, nec

quum suspicerentur ab hominibus inflatos fuisse, nec
quum despicerentur elisos. Neutra quippe tentatio
dcfuit illis viris. Nam et credentium celebrabantur
praeconio, et persequentium maledictis infamaban-
tur. Sicut ergo isti pro tempore utebantur his omni-
bus, et non corrumpebantur, sic illi veteres, usum
feminai'um ad suiteniporisconvenientiam refeientes,
non patiebantur eamdominationem libidinis, cui ser-
Aiunt qui ista non ciedunt. F^t ideo isti sese nullo
modo coiiibeient ab inexpiabili odio filiorum, a qui-
bus vel uxores vel concubinas suas adtentatas aut
adtrectatas esse cognoscerent, si eis forte tale ali-
quid accidisset.
C. XXI. Hex autem David quum boc ab impio at-

que imniani passus esset, non solumferocientem

filio

toleravit, sed etiam planxit exstinctum. Non enim

carnali zelo irretitus tenebatur, quem nullo modo
iniuriac suae, sed peccata filii commovebant. Nam
ide(, si vinceretur, eum occidi prohibuerat, ut edo-
mito servaretur poenitendi locus; etquia non potuit,
non orbitatem doluit in eius interitu, sed noverat iu
quas poenas tam impie adultera et parricidalis ani-
ma rapcretur. ') Xanique alio prius filio, qui inno-
cens erat, pro quo aegrotante adfligebatur, moriente
laetatus est. -) Kx hoc maxime adparet, (jua mode-
ratione ac temperantia illi viri feminis utebantur,
qiiod, quum in unam illicite in-uisset rex idem, aestu
quodani aetatis et temporalium rerum prosperitati-
bus abreptus, cuius etiam maritimi occidendum prae-
ceperat, adcusatus est per prophetam, qui quum ad

l) Cf. 2 Sam. 16, l^. IS, 5. 19, 1. 2) Cf. 2 Sam. 12, 19. ss.
96 AURELII AUGUSTIM
eum enisset conviiicendum de peccato, proposuit ei
A

siniilitudinem de paupere, qui habebat ovem unam,

cuius vicinus, quum haberet multas, ad adventum
hospitis sui unicam potius vicini suipauperis ovicu-
lam exhibuit epulandam. In quem commotus David
occidi eum iussit, et quadruplicari ovem pauperi, ut
se nesciens condemnaret, qui peccaverat sciens. 'J
Quod quum ei manifestatum esset, et divinitus de-
nuntiata vindicta, diluit poenitendo peccatum. Sed
tamen in hac similitudine stuprum tantummodo desi-
gnatum est de ove vicini pauperis; de marito autem
mulieris interemto, hoc est, de ipso paupere, qui
unam habebat ovem, occiso, non est per similitudi-
nem interrogatus David, ut in solum adulterium di-
ceret sententiam damnationis suae. Ex quo intelli-
gitur, quanta temperantia multas mulieres habuerit,
quando de una, in qua excessit moduni, a se ipso pu-
niri coactus est. Sed in isto vii-o inunoderatae hnius
libidinisnon permansio, sed transitusfuit. Propterea
etiam ab arguente propheta ille illicitus adpetitus
hospes vocatus est. Non enim dixit, eum regi suo,
sed hospiti suo vicini pauperis ovem ad epulandum
exhibuisse. At vero in eius filio Salomone non quasi
hospes transitum habuit, sed regnum ista libido pos-
sedit. De quo scriptura non tacuit, culpans eum
fuisse amatorem mulierum; cuius tamen initia desi-
derio sapientiae flagraverant, quam quum amore spi-
ritali adeptus esset, amore carnali aniisit. -)
C. XXII. Ergo quamquam omnia vei paene omnia,
quae in veteris testamenti libris gesta continentur,
non solum proprie, sed etiam figurate accipienda
sint, tamen etiam illa, quae proprie lector accepeiit,
silaudati sunt illi, qui ea fecerunt, sed ea tamen ab-
horrent a consuetudine bonoruni, qui post adventum

1) Cf. 2 Sam. II, 14. ss. l'i, I. ss. 2) Cf. 1 Rei:. II, 1. s. et
2 Cluon. 1, 10.
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIF. III. 97
Domini di^ina praocepta custodiunt, fig^uraiu ad in-

tellii;;entiaiareferat, factuni vero ipsuni ad niores

non transferat. iMulta enini sunt, quae illo tenipoj-e
orticiosc facta sunt, quae niodo nisi libidinose fieri
non possunt.
C. XXIII. Si qua vero peccata niag;norum viroruni
legerit, tanietsi aliquam in eis figuram rerum futu-
rarum animadvertere atque indagare potuerit, rei
tamen gestae proprietateni ad hunc usuni adsumat,
ut se nequaquam recte factis suis iactare audeat, et
prae sua iustitia ceteros tamquam peccatores conte-
ninat, quum videattantorum virorum et cavendastem-
pestates et flenda naufrag^ia. Ad hoc enim etiam pec-
cata illorum hominum scripta sunt, ut apostolica ilia
sententia ubique tremenda sit, qua aiti) Quapropter :

qni videtur stare, videat ne cadat. Nulla enim ferc

sanctorum librorum, in qua non sonet,
paj^ina est
quod Deus superbis lesistit, humilibus autem dat
gratiani. -)
C. XXIV. ]Maxinie itaque investigandum est, utrum
propria sit an figuiata locutio, quam intelligere co-
nanuir. Nam comperto quod figurata sit, adhibitis
regulis rerum, quas in primo libro digessimus, facile
est eam versare onuiibus modis, donec perveniamus
ad sententiam veritatis, praesertim quum usus ac-
cesscrit pietatis exercitatione roboratus. Inveninus
autem, utrum propria sit an fig^urata locutio, illa in-
tuentes quae supra dicta sunt. ^)
C. XXV^ Quod (|uum adparuerit, verba, (juibus
continetur, aut a similihus rebus ducta invenieivtur,
aut al) aliqua vicinitate adtingentibus. vSed quoniani
nuiltis nu)dis res similes rebus adparent, non pute-
mus esse praesoiptum, ut quod in aliquo loco res
aliqua per similitudinem significaverit, hoc eam
semper significare credamus. Nani et in vitupera-

1) i Cor. 10, 12. 2) Cf. lac. 4, G. I Petr. 5, 5. 3) liiile a c.o.ss.

AuGUST. DocTK. Chkist. G
98 AURELII AUCUSTIM
tione fermentuni posuit Donjinus, quum diceretM:
Cavete a fermento Pliarisaeurum, et in hiude, quum di-
ceret^): Simile est regiium coelorum mnlieri, quae abs-
coiidit fermentum in tribus mensuris farinae, donec

fermentaretur totum.^} Iluius igitur observatio va-

rietatis duas habet forujas. Sic enim aliud atque
aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut
tantummodo diversa significent. Contraria scilicet,
quum alias in bono, alias in malo res eadem per simi-
litudinem ponitur, sicut hoc est quod de fermento
supra diximus. Tale est etiam quod leo significat
Christum, ubidicitur*): T icit leo detribuluda; signi-
ficat etdiabolum, ubi scriptum est'*): Adoersarius ve-
ster diabolns tamquam leo rugiens circumit, quaerens
quem devoret. Ita serpens in bono est^): astuti ut
serpentes ; in malo autem ^) serpens Evam seduxit in
:

astutia sua. In bono panis^)-, Ego sum panis vious,

qui de coelo descendi; in malo ^): Fanes occultos liben-
ter edite. Sic et alia plurima. Et haec quidem, quae
commemoravi, minime dubiam significationem ge-
commemorari non nisi ma-
runt, quia exempli gratia
nifesta debuerunt. autem quae incertum sit in
Sunt
quam partem accipi debeant, sicut'"): Calix in manu
Domini vini meri plenus est mixto. Incertuni est enini,
utrum iram Dei significet non usque ad novissimam
poenam, id est, usque adfaecem, an potius gratiam
scripturarum a ludaeis ad gentes transeuntem, quia
inclinavit ex hoc in hoc, remanentibus apud ludaeos
observationibus, quas carnaliter sapiunt, quiaifaex
eius non est exinanita. Q,uum vero res eadem non in
contraria, sed tantum in diversa significatione poni-

l) Mat. 12, 6. ss. 2) Liic. 13, 21. u])i in textu Graeco: ouoia
io-zi QvfiTj, 'fjv etc. 3) Reliquam huius libri partcin
).(x(iovact yvitj

totumque librumlV. Aiigust. adiedt, quum hoc opus suo ordine

recognovissct. Cf. Retract. 2, 4. 4) Apoc. 5, 5. 5) 1 Petr. 5, 8.
6) Mat. 10, 10. 7) 2 Cor. 11,3. 8) loh. 6, 51. 9) Prov. 9, 17.
sec. LXX. 10) Ps. 74, 9. sec. LXX.
 DE DOCTRINA CIIIUST. LIB. III. 91)

tur, illud est iii exenipluni , quod aqua et populuni

signiftcat, sicut in apocalypsi le^inms'), et spirituni
sanctuni, unde estillud-): Flumina aquae vivae fluent
de ventre eius ; et si quid aliud atque aliud pro locis, iu
quibus ponitur, aqua slgnificare intelligitur. Sic et
aliac resnonsin^ulae, sed unaquaeque earumnon so-
luniduo aliquadiversa, sedetiani nonnuniquamnuilta
sijjnificat pro loco sentcntiae, sicut posita reperitur,
C. XXVT. Ubi autemapertius ponuntur, ibidiscen-
dum est, quo modo in locis intelligantur obscuris.
Neque enim melius potest intelligi quod dictum est
Deo ' Adprehende arnia et scutunt et exsurge in ad-
) :
,

iutoriuni nii/ii, quam ex illo loco, ubi

legitur ^): Do-
inine, ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos.
Nec tamen ita, ut iam, ubicumque scutum pro
aliquo
munimento legerimus positum, non accipiamus nisi
bonam voluntatem Dei. Dictum est enim et scutunt
fidei; in quo possitis, inquit^), omnes sagittas maligni
ignitas exstinguere. Nec rursum ideo debemus iii
armis huiuscemodi spiritalibus scuto tantummodo
fideni tribuere, quum alio loco etiam lorica dicta sit
fidei. Induti, inquif'), loricamjidei et caritatis.
C. XXVTI. Quando autem ex eisdem scripturae
verbis non unum aliquid, sed duo vel plura sentiun-
tur, etiam si latet quid scnserit ille,qui scripsit, nihil
periculi est, si quodlibet eorum congruere veritati
exaliis locis sanctarum scripturarum doceri
potest;
id tamcn eo conante, qui divina scrutatur eloquia, ut
ad voluntatem perveniatur auctoris, per quem scri-
pturam illam sanctus operatus est spiritus, sive-,hoc
adsequatur, sive aliam sententiam de illis verbis,
quae fidei rectae non refragatur, exsculpat, testimo-
nium habens a quocumquc alio loco divinorum elo-
quiorum. IUe quippe auctor in eisdem rerbis, quae

1) Apoc. 17, 15. 2) loh. T, 38. 3) Ps. 34, 2. sec. LXX. 4) Is.
5, 13. bj Ephes. C, IG. Cj 1 Thess. 5, 8.
G2
100 ALUELli AUGUSTIM
intelligere volMnms, et ipsam sententiam forsitan \i-
dit, et certe Dei spiritus, qui per euni haec operatus
est, etiam ipsam occursuram lectori vel auditori sine
dubitatione praevidit, imnio ut occurreret, quia et
ipsa est veritate subnixa, providit. Nam quid in di-
vinis eloquiis largius et uberius potuit divinitus pro-
videri, quani ut eadem verba pluribus intelli^^antur
iiiodis, quoR alia non minus divina contestantia fa-
ciant adprobarii
C. XXVHl. U])i autem talis sensus eruitur, cuius
incertum certis sanctarum scripturarum testimoniis
iion possit aperiri, restat ut ratione reddita manife-
stus adpareat, etiam si ille, cuius verba intelligere
quaerimus, eum foite non sensit. Sed haec consue-
tudo periculosa est. Per scripturas enim divinas
multo tutius ambulatur; quas verbis translatis opa-
catas quum scrutari volumus, aut hoc inde exeat,
quod non habeat controversiam, aut si habet, ex ea-
dem sciiptura ubicumque inventis atque adhibitis
testibus terminetur.
C. XXIX. Sciant autem literati, modis omnibus
locutionis, quos grammatici Graeco nomine tropos
vocant, auctores nostros usos fuisse, et multiplicius
atque copiosius, quam possunt existimare vel cre-
dere, qui nesciunt eos et in aliis ista didicerunt.
Huos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt in lite-
ris sanctis, eorumque scientia ad eas inteiligendas
aliquantum adiuvantur. Sed hic eos ignaris tradere
iion decet, ne artem grammaticam docere videamur.
Extra sane ut discantur admoneo, quamvis iam supe-
rius id admouuerim, id est, in secundo libro, ubi de
linguarum necessaria cognitione disserui.*) Nam
literae, a quibus ipsa grammatica nomen accepit
(yQaufiara enim Graeci literas vocant) signa utique ,

sunt sonorum ad articulatam vocem qua loquimur

]) V. 1. II. c. 11. ss.

 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. 111. 101

pertinentiuni. Istoruni auteni troporuni n(ui soluni

exenspla, sicut onuiiuni, sed quorunidani etiani noiui-
na in divinis libris leguntur, sicut allegoria, aeni-
ji;ma, paraboia. (^uanivis paene onines ii
tropi,
qui liberali dicuntur arte cognttsci, etiani in eoruni
reperiantur loquelis, qui nulios granmiaticos audie-
runt, et eo, quo vulgus utitur, sernione contenti sunt.
Quis enim non dicit: sic iloreas j Q,ui tropus meta-
phora.vocatur. Quis non dicit piscinam etiam quae
iion liabet pisces, nec facta est propter pisces, et
tamen a piscibus nomen accepitl Qui tropus cata-
chicsis dicitur. Longuni est isto modo ceteros
pei"sequi; nam usque ad illos pervenit rulgi locutio,
qui propterea mirabiliores sunt, quia contra quani
dicitur signiticant, sicuti est quae adpellatur ii-onia
vel antiphrasis. Sed ironia pronuntiatione indi-
cat quid velit intelligi, uti quum dicimus liomini
mala facienti: res bonas facis! Antiphrasis vero,
ut contraria significet, non voce pronuntiantis elTici-
tur, scd aut \ eiba habet sua, quorum origo e contra-
rio est, sictit adpellatur lucus, quod niinime luceat;
aut consuevit aliquid ita dici, quamvis dicatur etiam
non e contrario, veluti quum quaerimus accipere,
quod ibi non est, et respondetur nobis: abundat; aut
adiunctis verbis facimus, ut a contrario
intelligatur
quod loquimur, veluti si dicamus: cave illum, quia
bonus homo est. Et quis talia non dicit indoctus,
nec onuiino sciens, qui sint, vel quid vocentur hi
tropi(
(iuorum cognitio propterea scripturarun am-
biguitatibus dissolvendis est necessaria, quia quum
sensus, ad proprietatem verborum si accipiatur, ab-
surdus est, quaerendum est utique, ne ft)rte illo vel
illo tropo dictum sit, quod non
intelligimus: et sic
pleraque inventa sunt, quae latebant.
C. XXX. Tichonius quidam qui contra Donati-
stas invictissime scripsit, quum fiierit Donatista, et
illic invenitur absurdi.ssimi cordis, ubi eos nou omni
102 AURELII AUGUSTIM
ex parte relinquere voluit, fecitlibrum^), quem re-
gularum vocavit, quiain eo quasdam septem regu-
las exsecutus est, quibus quasi clavibus divinarum
scripturarum aperiientur occuita. Quarum primam
ponit de Domino et eius corpore, secundam de Do-
mini corpore bipartito, teitiam de prumissis et lege,
quartam de specie et genere, quintam de tempori-
bus, sextam de recapitulatione, septimam dediabolo
et eius corpore. Q,uae quidem consideratae, sicut
ab illo aperiuntur, non parum adiuvant ad penetran-
da quae tecta sunt divinorum eloquiorum nec tamen ;

omnia, quae ita scripta sunt, ut non facile intelligan-

tur, possunt his regulis inveniri, sed aliis modis plu-
ribus, quos hoc numero septenario usque adeo nou
est istecomplexus, ut idem ipse multa exponat ob-
scura, in quibus harum regularum adhibet nuUam,
quoniam nec opus est. Neque enim aliquid illic tale
versatur aut quaeritur. Sicut in apocalypsi lohannis
quaerit, quemadmodum intelligendi sint angeli ec-
clesiarum septem, quibus scribere iubetur-), et ra-
tiocinatur multipliciter, et ad hoc pervenit, ut ipsos
angelos intelligamus ecclesias. In qua copiosissima
disputatione nihil istarum est regularum, etutique
res illic obscurissima quaeritur. Quod exenipli gia-
tia satis dictum sit; nam colligere omnia nimis lon-
gum et nimis operosum est, quae ita obscura sunt in
scripturis canonicis, ut nihil istai"um septem ibi re-
quirendum sit. Iste autem quum has velut regulas
commendaret, tantum eis tribuit, quasi omnia, quae
in lege, id est, in divinis libris obscure posita inve-
nerimus, his bene cognitisatque adhibitis intelligere
valeamus. Ita quippe exorsus est eumdem librum,
utdiceret: ,,\ccessarium duxi ante omnia, quae mihi
\identur, libellum regularum scribere, et secre-

1) Exstat in luhlioth. patr. toni. 1.5. eil. Colon. 1022, et lu

tom. G. Lugilun. .1677. Keceutior ed. Ven. 1772. 2) Aj)oc. 1, 20.
 DE DOCTIUXA CHKIST. LIH. III. 103
torum legis veluti claves et luminaria fabricare. Sunt
euim quaedani regulae mysticae, quae universae le-
gis recessus obtinent, et veritatis thesauros aliqui-
bus invisibiles visibiles faciunt. Quarum si ratio
regularum sine invidia, ut communicamus, accepta
fuerit, clausa quaeque patefient, et obscura dilucida-
buntur, ut quis prophetiae immensam silvam peram-
bulans, his regulis quodammodo lucis tramitibus de-
ductus ab errore defeiulatur," llic si dixisset: sunt
enim q-uaedam regulae mysticae, quae nonnullos
lej^isrecessusobtinent, autcerte: quae legis magnos
recessus obtiuent; non autem quod ait: universae
legis recessus; ncque dixisset: clausa quaeque pa-
tefient, sed: clausa multa patefient, verum dixis-
set, nec tam elaborato atque utili operi suo plus
quam res ipsa postulat dando, in spem falsam lecto-
rem eius cognitoremque misisset. Quod ideo dicen-
dum putavi ut liber ipse et legatur a studiosis quia
, ,

plurinuim adiuvat ad scripturas intelligendas, et non

de illo speretur tantum, quantum non habet. Caute
sane legcndus est, non solum propter quaedam in ,

quibus ut homo erravit, sed maxime propter illa,

quae sicut Donatista haereticus loquitur. Quid
autem doceant vel admoneant istae septem regulae,
breviter ostendam.
C. XXXI. Prima de Domino et eius corpore
est, inqua scientes aliquando capitis et corporis, id
est, Christi et ecclesiae unam pcrsonam nobis inti-
mari (neque enim frustra dictum est fidelibus '):
Erpfo Abrahae semen estis, quum sit unum semen
Abrahae, ((uod estChristus), non haesitemus, quando
a capitc ad corpus, vcl a corpore transitur ad
caput,
et tamen non receditur ab una
eadcmque persona.
Una enim persona loquitur dicens^): Sicut spo7iso
imposuif mihi mitram, et siciit sponsam ornacit me or-

1) Gal. 3, 'i'J.
2) les. Gl, tO. scc. LXX.
104 AUUELIl AUGUSTIM
iiamento ; et taiuen quid horum duoruni capiti, quid
corpori, id est, quid Cliristo, quid ecclesiae conve-
niat, utique intelliji;enduni est.
C. XXXII. Secunda de Domini corpore bipar-
tito, quod quidem non ita debuit adpellari; non
enim re Ycra Domini corpus est, quod cum illo non
erit in aeternum; sed dicendum fuit: de Domini cor-
pore vero atque permixto, aut: vero atque simulato,
rel quid aliud, quia non solum in aeternum, veruni
etiam nunc hypocritae non cum illo esse dicendi
sunt, quamvis in eius esse videantur ecclesia. Unde
poterat ista regula et sic adpellari, ut diceretur de
permixta ecclesia. Quae regula lectorem vigiian-
tem requirit, quando scriptura, quum ad alios iam
loquatur, tamquam ad eos ipsos, ad quos loquebatur,
videtur loqui; vel de ipsis, quum de aliis iam loqua-
tur, tamquam unum sit utrorumque corpus, propter
temporalem commixtionem et communionem sacra-
mentorum. Ad hoc pertinet in canticis canticorum ) ^
:

Fiisca speciosa, ut tabeniacula Cedar, utpelles

SU711 et
Salomonis. Non enim ait: fusca fui ut tabernacula
Cedar, et speciosa sum ut pelles Salomonis, sed
utrumque se essedixit, propter temporalem unitatem
intra una retia piscium bonorum et malorum. '-) Ta-
bernacula enim Cedar ad Ismaelem pertinent, qui
non erit heres cum filio liberae. ^) Itaque quum de
bona parteDeus dicat*): Ducam caecos in viatu, qnam
71071 7ioveru7it, et semitas quas no7i 7ioverunt calcabunt,
et facia77i illis te7iebras in lucetn, et prava in directu77i ;
Itaec verba facia7ti, et no7i derelinqiutjn eos ; demox
alia parte, quae male permixta est, dicit: ipsi aule7ii
conversi sutit retro, quamvis alii iam significentui- his
verbis. Sed quoniam nunc inuno sunt, tamquam de
ipsis loquitur, de quibus loquebatur; non tamen
sem-

1) Cant. 1,5. 2) Cf. Matth. 13, 4T. ss, 3) Cf. Gen. 21, 10.
Gal. 4, 30. 4) les. 42, IG. et 17.
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. III. 105

per in uno erunt. Ipse est quippe ille servus com-

nienioratus in erangelio, cuius doniiuus quuni \e-
nerit dividet euni, et parteni eius cuni hypocritis
ponet. 1)
C.XXXIII. Tertia regula est de promissis et
lege, quae alio niodo dici potest de spiritu et
litera, sicut nos eani adpellavimus, quum de hac le
librun\ scriberemus. Potest etiam sic dici: de gratia
et mandato. Haec autem magis mihi videtur magna
quaestio quam regula, quae solvendis quaestionibus
adliibenda est. Haec est, quam non intelligentes
Pelagiani vel condiderunt suam haeresini, vel auxe-
runt. Laboravit in ea dissolvenda Tichonius bene,
sed non plene. Disputans enim de fide et operibus
opcra nobis dixit aDeo dari merito fidei, ipsam vero
fidem sic esse a nobis, ut nobis non sitaDeo; nec
adtcndit apostolum dicentem-): Pax fratrihus et ca-
ritas ciimjide a Deo patre et domino lesu C/iristo. Sed
non ejat expertus hanc haeresim, quae nostrt) tem-
pore exorta nuiltum nos, ut gratiam Dei, quae per
Dominum nostrum lesum Christum est, adversus
eam defenderemus exercuit, et secundum id quod
,

ait apostolus ') Oportet haereses esse, utpruhali ma-

:

nifesli Jiant in vobis, multo vigilantiores diligentio-

resque reddidit, ut adverteremus in scripturis san-
ctis, quod istum Tichonium minus adtentum niinus-
i\\H' sine hoste sollicitum fugit, etiam ipsam scilicet
fitien donum illius esse, qui eius mensuiani uni cui-

que partitur. *) Ex qua sententia quibusdam dictuni

est ^
Vobis donatum est pro Christo, non Holum ut in
)
:

eum credatis, verum etiam ut pro eo paliamiui. Uude

quis dubitet utrumque esse Dei donum, qui fideliter
atque intelligenter audit utrumque donatum? Plura
suiit et alia testimonia, quibus id ostenditur. Sed

1) (f. Mat. 24, r,0. s. 2)Kpi. C, 23. 3) 1 Cor. 11, 19. 4) Cf.
Uom. 12, 3. 5J IMul. i, 2'J.
106 AURELII AUGUSTIM
hoc minc non agimus; alibi autem atque alibi sae-

pissime ista egimus.

C. XXXI V^ Quarta Tichonii regula est de spe-
cie et genere. Sic enim eamvocat, volens intelligi
speciem partem, genus autemtotum, cuiuseapars
est, quam nuncupat speciem, sicut una quaeque civi-
tas pars est utique universitatis gentium: lianc ille
Yocat speciem, genus autem omnes gentes. Neque
hic ea discernendi subtilitas adhibcnda est, quae a
dialecticis traditur, qui inter partem et speciem quid
intersit acutissime disputant. Eadem ratio est, si
non de una quaquc civitate, sed de una quaque pro-
vincia vel gente vel regno tale aliquid in divinis re-
periatur eh)quiis. Non soUim enim, verbi gratia,
de
lerusalem, vel de aliqua gentium civitate, sivelvro,
sive Babylonia, sive alia qualibet dicitur aliquid in
scripturis sanctis, quod modum
eius excedat, et con-
veniatpotius omnibus gentibus,verum etiam de lu-
daea, de Aegypto, de Assyria, et quacumque alia
gente, in qua sunt plurimae civitates, non tamen
to-
tus orbis, sed pars eius est, dicitur quod transeat
eius modum, et congruat potius universo, cuius haec
pars est, vel, sicutiste adpeUat, generi, cuius
haec
species est. Unde et in notitiam vulgi verba ista
ve-
nerunt, ut etiam idiotae intelligant, quid specialiter,
quid generaliter in quocumque praecepto imperiali
sit constitutum. Fit hoc etiam de hominibus: sicut
ca, quae de Salomone dicuntur ^), excedunt eius mo-
dum, et potius ad Christum vel ecclesiam, cuius ille
pars est, relata clarescunt. Nec species semper e\-
ceditur; saepe enim talia dicuntur, quae vel ei quo-
que, vel ei fortasse tantummodo apertissime con-
gruant. Sed quum a specie transitur ad genus, quasi
adiiuc de specie loquente scriptura, ibi vigilare debet
lectoris intentio, ne quaerat in specie, quod in ge-

l) 2 Scim. 7, 14. ss.

 DE DOCTHINA CIIRIST. LIB. lil. 107

neie potest melius atque ceitius inveniie. Facile

quippc' estillud, quod ait propheta KzechieU): Do-
iiuis hrael habitavit in terra, et polluerunt illam in via
sua et in idolis suis et peccatis suis; secunduni immun-
ditiani menslruatae facta est via eorum ante faciem
meam; et effudi iram meam super eos, et dispersi i/los
inter nationes, et ventilaci eos in regiones; secundum
vias eorum et secundum peccata eorum iudicavi eos:
facile est, inquam, hoc intelli^ere de illadomolsrael,
de quadicit apostolus -): l idete Israel secundum car-
7iem, quia haec omnia carnalis populus Israel et fecit
et passus est.Alia etiam quae sequuntur eidem in-
teliij^untur populo convenire. Sed quum coeperit
dicere^): Et sanctificabo nomen meum sanctum illud
magnum, fjuod pollutum estinter nationes, quod pol-
luistis in medio earum, ct scient gentes, quia ego snm
Doniinus, iam intentus debet esse qui let^it, quemad-
modum species excedatur et adiun^atur genus. Se-
quitur enim et dicit: Et dum sanctificabor in vobis
ante oculos eorum, et accipiam vos de gentibus, et con-
gregabo vos ex omnibus tcrris, el inducam vos in ter-
ram vestram; et adspergam vos aquamunda, et mun-
dabimini ab omnibus simulacris vestris, et mundabo
vos; et dabo vobis cor novum, et spirifum novum dabo
in vos; et auferam cor lapideum de carne vestra, et
dabo vobis cor carneum, et spiritum meum dabo in vos;
etfaciam ut in iusfifiis meis ambuletis, et iudicia mea
custodiafis et faciafis; et habifabifis in terra, quam
dedi patribus vestris, et eritis mihi inpopulum, et ego
cro vubis in Deum; et mundabo vos ex omnibus im-
munditiis vesfris. IIoc de novo testamento esse pro-
phetatum, ad quod pertinet non solum una j^ens illa
in reliquiis suisde quibus alibi sciiptum est*): Si
,

fuerit numerusfiliorum Israel sicut arena maris, reli-

1) C. 30, 17. ss. 2) 1 Cor. 10, 18. 3) Ezecli. 30, 23. ss. 4) les.
10, 22.
108 AURELIl AUGUSTIM
quiae snlvaejient, veruni etiam ceterae gentes, quae
promissae sunt patribus e()rum,quietiani nostri sunt,
non ambigit quisquis intuetur, et lavacrum regenera-
tionis hic esse promissum, quod nunc videmus omni-
bus gentibus redditum et iliud quod ait apostolus ),
:

quum novi testamenti gratiam commendaret, ut in

comparatione veteris emineret: Epistola nostra vos
estis, scripta non atramento, sed spiritu Dei vici, non
in tabulis lapideis, sedin tahulis cordis carnalibus, hinc
esse respicit et perspicit ductum, ubi iste propheta
dicit^): Et dabo vobis cor novum, et spirituui no-
vum dabo in vos, et auferam cor lapideum de carne
vestra, et dabo vobis cor carneum. Cor quippe car-
neum, unde ait apostolus: tabulis cordis carnalibus, a
corde lapideo voluit vita sentiente discerni, et per
vitam sentientem significavit intelligentem. Sic fit
Israel spiritalis non unius gentis, sed omnium quae
promissae sunt patribus in eorum semine, quod est
Christus. Hic ergo Israel spiritalis ab illo Israele
carnali, qui est unius gentis, novitate gratiae, non
nobilitate patriae, etmente, non g^ente distinguitur:
sed altitudo prophetica dum de illo vel ad illum lo-
quitur, latenter transit ad hunc, et quum iam de isto
vel ad istum loquatur, adhuc de illo vel ad illum lo-
qui videtur, non intellectum scripturarum nobis quasi
hostiliter invidens, sed exercens niedicinaliter cor
nostrum. Unde et illud quod ait^): Et inducam vos
in terram vestram, et paulo post, tamquam id ipsum
repetens: et habitabitis, inquit, interra, guam dedi
patribus vestris, non carnalitei', sicut cainalis lsj"ael,
sed spiritaliter, sicut spiritalis, debemus accipere.
Ecclesia quippe sine macuia et ruga ex omnibus gen-
tibus congregata, atque in aeternum regnatuia cum
Christo, ipsa est tevra beaturum, terra viventium *),

1) 2 Cor. H, 2. s. 2) Er.ocb. 26, 20. cl. 11, 19, 3) Ezcch. 30,

24. et 28. 4j Cf. Ps. 27, 13.
 DE DOCTRINA CIIiUST. LIB. III. 109

ipsa intellijreiula est patribus data, qiiando eis certa

et incomnmtabili Dei voluntate proniissa est; quon-
iani ipsa proniissionis vel praedestinationis firmitate
ian data est, quae danda suo tempore a patribus cre-
dita est, sicut de ipsa gratia, quae sanctis datur, scri-
bens ad Timotheum apostolus ait'): Aon secundum
opera nostra, sed secundum suumpropositujji et gra-
tinm, quae data est nohis in C/iristo lesu ante saecula
aeterna, manifestata autem nunc pcr adrenlum salva-
toris nostri. Datam dixit gratiam, quando nec erant
adhuc quibus daretur, quoniam in dispositione ac
praed<;stinatione Dei iam factum erat, quod suo tem-
pore futurum erat, quod ipse dicit manifestatum;
quamvis haec possint intelligi ct de terra futuri sae-
culi,quando erit coelum novum et terra nova, in qua
iniusti habitare non poterunt. ^) Et ideo recte dici-
tur piis, quod ipsa sit terra eorum, quae ulla ex parte
non erit impiorum, quia et ipsa similiter data est,
quando danda firmata est.
C. XXXV'. (iuintam Tichonius regulam ponit,
quam de temporibus adpellat, qua regula plerum-
que inveniri vel coniici possit latens in scripturis
sanctis quantitas temporum. Duobus autem modis
vigere dicit luinc regulam aut tropo synecdoche,
:

aut legitimis numeris. Tropus synecdoche aut a

l^arte totum, aut a toto partem facit intelligi: sicut
unus evangeIista^)pos/ rfiVs ocfo factum dicit, quod
alius * post dies sex, quando in monte discipulis tan-
)

tum tribus praesentibus facies Domini fulsit ut sol,

et vestin\enta eius sicut nix. Ltrumque enim verum
esse non posset, quod de numero dierum dictum^est,
nisi ille qui dixit: post dies octo, intelligatur partem
novissimam diei, ex quo id Christus praedixit futu-
lum, et partem primam diei, quo id ostendit imple-

1) 2 Tim. 1, 9. s.2) Cf. A|)oc. 21, 1. ss. 3) T.iic. 9. 2S.: W5

i^fieoac dxzoj. i) Mat. 17, 1. (.>Ic. 9, 2.): M"^' hf^k'ai; l';.
110 AURELII AUGUSTIM
tum, pro diebus duolius atque iiitcgiis posuis-
totis
se; is ver(t qui dixit: pust dies sex, integi'()s unines et
totos, sed solos medios coniputasse. Hoc niodo lo-
cutionis, quo significatur a parte totuni, etian illa de
resuirectione Christi solvitur quaestio. Pars enini
novissinui diei, quo passus est, nisi pro toto die acci-
piatur,id est,adiuncta etiani nocte praeterita, et nox,
in cuius parte ultima resurrexit, nisi totus dies ac-
cipiatur, adiuncto scilicet die illucescente doniinico,
non possunt esse tres dies et tres noctes,quibus se in
corde terrae praedixit futuruni. ') Legitimos autem
numeros dicit, quos eminentiusdivina scripturacom-
mendat, sicut septenarium vel denarium vel duode-
narium, et quicumque alii simt, quos legendo stu-
diosi iibenter agnoscunt. Plerumque enim huius-
modi numeri pro universo tempore ponuntur; sicut:
Septies in die laudabo te, nihil est aliud quam semper :

in orc meo. ^)
laiis eiiis Tantumdem valent et quum
multiplicantur, sive per deuarium, sicut septuaginta
et septingenti, unde possunt et septuaginta anni le-
remiae pro universo tempore spiritaliter accipi, quo
est apud alienos ecclesia'); sive per se ipsos, sicut
decem per decem centum sunt, et duodecim per duo-
decim centum quadraginta quatuor, quo numero
significatur universitas sanctorum in apocalypsi. *)
Unde adparet, non solum temporum quaestiones istis
numeris esse solvendas, sed iatius patere significa-
tiones eorum, et in multa proserpere. \eque enim
numerus iste in apocalypsi ad tenipora pertinet, sed
ad homines.
<C. XXXVI. Sextam regulam Tichonius rccapi-
tulationeni vocat, in obscuritate scripturarum satis
vigilanter inventam. Sic enim dicuntur quaedam,
quasi sequantur in ordine temporis, vel rerum conti-

1) Cf. V. g. Mat. 12, 40. 2) Cf. Ps, 119, 1C4. et 34, 2. 3) Cf.
ler. 25, 11. 4) C. 7,4.
 DE DOCTRLNA CHRIST. LIB. III. 111

nuatioiie nan-entur, quum ad prioia, quae praeter-

missa fuerant, latenter narratio revocetur. Quod
nisi ex hac regula intelligatur, erratur. Sicut in Ge-
nesi '): Et ylantavit, inquit, Dominus Deus paradisum
in Eden ad orienteni, etposuit ibi koniineni, quemfor-
mavit; et produxit Deus adhuc de terra omne lignum
tam-
speciosum, et bonum in escam, itavideturdictum,
quam id factum sit, posteaquam factum posuit Deus
hominem in paradiso, quum breviter utroque com-
memorato, id est, quod plantavit Deus paradisum, et
posuit ibi hominem, quem formavit, recapitulando
redeat, et dicat quod piaetermiserat, quo modo sci-
licet paradisus fuerit plantatus, quia produxitDeus
adhuc de terra omne iignum speciosum et bonum in
escani. Denique secutus adiunxit: Et lignum vitae
in viedio paradisi, et lignum scientiae boni et mali,
Deinde flumen, quo paradisus irrigaretur, divisum in
quatuor principia fluviorumquatuor explicatur, quod
totum pertinet ad institutionem paradisi. Quod ubi
terminavit, repetivit illud quod iam dixerat, et re
vera hoc sequebatur, atqueait^): Et sumsitDeusDo-
minus hominem, quemjinxit, et posuil euminparadiso
etc. Post ista cnim facta ibi est positus homo, sicut
nunc ordo ipse demonstrat, non post hominem ibi
pasitum facta sunt ista, sicut prius dictum putari
illic vigilanter intelligatur,
potest, nisi recapitulatio
qua reditur ad ea, quae fuerant praetermissa. Item-
que in eodem libro, quum commemorarentur gene-
rationes filiorum Noe, dictum est^) Hifilii Cham in :

tribubus suis secundum linguas suas, in regionibus suis

et ingentibus suis. Enumeratis quoque filiis Som di-

citur*): Hi filii Sem in tribubus suis secunduni linguas

suas, in regionibus suis et in gentibns suis. Et ad-
nectitur de omnibus: Hae tribusfiliorum Soe secun-
dum generaliones eoruni et secundum genles eorum.
ol.
l)C.2, 8. 8s. 2J V. 15. 3) Gen. 10, 20. 4)Gen. 1(J,
112 AURELII AUGUSTIM
Ab hisdispersae sunt insulae gentium super terram
post diluvium. Et erat omnis terra labium unum, et
vox una omnibus. ') Hoc itaque quod adiunctum est:
et erat omnis terra labium unum, ct vox una omnibus,
id est, una lingua oniniuni, ita dictuni Aidetur, tani-
quaiii eo iam tempore, quo dispersi fuerant super
terram, etiam secundum insulas gentium, una fuerit
omnibus lingua communis, quod procul dubio repu-
gnat superioribus Acrbis, ubi dictum est: intribubus
suis secundum linguas suas. Neque enim dicerenturha-
buisse iam linguas suas singulae tribus, quae gentes
singulas fecerant, quando erat omnibus una commu-
nis. Ac per hoc recapitulando adiunctum est: et erat
omnis terra labium unum, et vox una omnibus, laten-
ter narratione redeunte, ut diceretur, quo modo fa-
ctum sit, ut ex una omnium lingua fuerint divisi per
multas; et continuo de illa turris aedificatione nar-
ratur, ubi haec eis iudicio divino ingesta est poena
superbiae, post quod factum dispersi sunt super ter-
rani secundum linguas suas. Fit ista recapitulatio
etiam obscurius, sicutin evangelio Dominus dicit^):
Die, quo exiit Loth a Sodomis,pluit ignem de coelo, et
perdidit omnes: secundum haec erit dies filii hominis,
quo revelabitur. lUa hora qui erit in tecto et vasa ,

eius in domo, non descendat tollere illa, et qui in agro,

similiter non revertatur retro: meminerit uxoris Loth.
Numquid quum Dominus fuerit revelatus, tunc sunt
ista servanda, ne quisque retro respiciat, id est, vi-
tam praeteritam, cui renuntiavit, inquirat, et non po-
tius isto tempore,ut, quum Dominus fuerit rcvela-
tus, retributionem pro eis, quae quisque servavit vel
contemsit, inveniat? Et tamen, quia dictum est: in
illa hora, tunc putantur ista servanda, quum fuerit
Dominus revelatus, nisi ad intelligendam recapitula-
tionem sensus legentis invigilet, adiuvante alia scri-

1) Geii. 10, 32. 11, 1. sec. LXX. 2) Luc. 17, 29. ss.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. III. 113

ptura, quae ipsurum apostulorum adhuc tempore

claniu^it: "Filii, uuvissima hora est.^) Tempus ergu
ipsuni, quo evaiigelium piaedicatur, quo usque Du-
minus reveletur, hora est in qua opurtet ista sei^ ai'i,
quia et ipsa revelatio Domini ad eamdem horam per-
tinet, quae die iudicii terminabitur. '-)
C. XXXVIl. Septima Tichonii regula est eadem-
que postrema de diabolo et eius corpore. Est
cnim et ipse caput impiorum, qui stint eius quodam-
luodo corpus, ituri cum illo in supplicium ignis aetei-
ni, sicut Christus caput est ecclesiae, quod est cor-
pus eius^), futuruiu cum illo in regno et gloria sen\-
pitei iia. Sicut eig^o in prima regula, quam vucat de
Domino et eius corpore, vigilandum est ut intelliga-
tur,quum de una eademque persona scriptura loqui-
tur,quid conveniat capiti, quid corpori, sic et in ista
novissima aliquando in diahulum dicitur, quod non
in ipsu sed potius in eius corpui"e possit agnosci,
,

quod habet non sulum in eis,qui manifestissime foris

sunt, sed in eis etiam, qui, quum ad ipsum perti-
neant, tamen ad tempus niiscentur ecclesiae, donec
unus quisque de hac vita exeat, vel a frumento palea
ventilabro ultimo separetur. *) Quod enim scriptum
est apud Isaiam-') :
Qno niudo cecidit de coelo Lncifer
manc quae sub figura regis Babylu-
oriens, et cetera,
niae de eadem persuna, vel ad eamdem personam
dicta sunt in ipsa contextione sermonis, de diabolo
utique intelliguntur; et tamen quod ibi dictum est:
Contritus est in terra, (jui mittit ad omnes i^enfes, non
totum ipsi capiti congruit. Nam etsi mittit ad orones
gentes diabulus angelos suos, tamen in terra corpus
eius, non ipse conteritur, nisi quia ipse estin cur-
pore suo, quod contrituni fit ut pulvis, quem proiicit
ventus a facie terrae.

1) 1 lnli.2, 18. 2) Cf. Uom. 2, .5.

3) Cf. Eph. 1, 22. 4) Cf.
Mat. 3, 12. 5) C. 14, 12 sec. L\X.
AUOLST. DoCTR. CliKIST. II
114 AURELII AUGUSTINI
Hae autem omnes regulae, excepta una, quae vo-
catur de proniissis et lege, aliud ex alio faciunt in-
telligi, quod est propriani tropicae locutionis, quae
latiu.s patet, ut possit, ut mihi videtui', ab ali-
quam
quo universa comprehendi. Nam ubicumque velut
aliud dicitur, ut aliud intelligatur, etsi nomen ipsius
tropi in loquendi arte non invenitur, tropica locutio
est. Quae quum fit, ubi fieri solet, sine labore sequi-
tur inteilectus; quum vero, ubi non solet, laboratur
ut intelligatur, ab aliis magis, ab aliis minus, sicut
magis minusve donaDei sunt in ingeniis hominum,
vel adiutoria tribuuntui'. Proinde sicut in veibis
propriis, de quibus superius disputavimus ^), ubi res
ut dicuntur intelligendae sunt, sic in translatis, quae
faciunt tropicas locutiones, ubi aliud ex alio intelli-
genduni est, de quibus huc usque, quantum visum
est, satis egimus, non solum adniunendi sunt stu-
diosi venerabilium literarum, ut in scripturis sanctis
genera locutionum sciant, et quo modo apud eas ali-
quid dici soleat, vigilanter advertant memoriterque
retineant, verum etiam, quod est praecipuum et ma-
xime necessarium, orent ut inteliigant. In eis quippe
literis, quarum studiosi sunt, legunt^), quoniain Do-
minus dat mpientiam, et a facie eius scieJitia et intel-
lectus, a quo et ipsum studium, si pietate praeditum
est, acceperunt. Sed haec
etiam de signis,
satis
quantum ad verba Restat, ut de
pertinet, dicta sint.
proferendis eis, quae sentimus, sequenti volumine,
quae Dominus donaverit, disseramus.

Ij V. c. 2. ss 2) Prov. 2, 6.
 DE DOCTRINA CHllIST. LIB. IV. 115

L I B E R Q U A R 1' U S.

PROIiOGUS.
JlIoc opus nostnim, quod inscribitur de doctrina
Christiana, in duo quaedam fueram prima distribu-
tione partitus. Nam post prooemium, quo respondi
eis, qui hoc fuerant reprehensuri, duae sunt res,
inquam, quibus nititur omnis tractatio scri-
pturarum: modus inveniendi quae intelli-
genda sunt, ct modus proferendi quae in-
tellecta sunt. De inveniendo prius, depro-
ferendo p ostea disseremus. Quia ei"go de in-
veniendo multa iam diximus, et tria de hac una
parte volumina absolvimus, Domino adiuvante, de
proferendo pauca dicenuis, ut si fieri potuerit, uno
libro cuncta claudamus, totumque hoc opus quatuor
voluminibus terminetur.
C. I. Primo itaque exspectationem legentium, qui
forte me putant rhetorica daturum esse praecept<i,
quae in scholis saecularibus et didici et docui, ista
praelocutione cohibeo, atque ut a me non exspecten-
turadmoneo; non quod nihil habeant utilitatis, sed
quod si quid habent seorsum discendum est, si cui
fortassis bono viio etiam haec vacat discere, noii
autem a me vel in hoc opere, vel in aliquo alio requi-
rendum.
C. II. Nam quum per artem rbetoricam et vera
suadeantur et falsa, quis audeat diceie, advcrsus
mendacium in defensoribus suis inermem (Ipbeie
consistere veritatem, ut videlicet illi, qui res falsas
persuadere conantur, noveiint auditoren elbenevo-
\

Ium,vel intentum, \qI docilem proocmio facere, isti

autem non noverintl Ilii falsa breviter, aperte, veri-

similiter, et isti vera sic narient, ut audire taedeat,

intclligei'e non pateat, credcre poslremo non libeat?
llli fallacibus argujnentis veritatcm oppugnent, ad-

li2
116 AURELll AUGUSTINI
serant fal.sitatoiu ;
isti nec vera defendere, nec falsa
valeant refutare ^ lili aninius audientium in errorem
iiioventes, impellentesque dicendo tcrreant, contri-
stent, exhilarent, exhortentur ardenter ; isti pro ve-
ritate lenti frigidique dormitenti Quis ita desipiat,
ut hoc sapiati Q,uum ergo sit in n>edio posita facul-
tas eloquii, quae ad persuadenda seu prava seu recta
valet plurimuni, cur non bonorum studio compara-
tur, ut militet veritati, si eam mali ad ohtinendas
pervej'sas vanasque caussas in usus iniquitatis et er-
roris usurpanti
C. ill. Sed quaecumque sunt de hac re ohsei"va-
tiones atque praecepta, quihus quum acceditin ver-
his plui"imis ornamentisque verhorum exercitatioris
linguae sollertissima consuetudo , fit illa quae fa-
cundi a vel eloquentia nominatur, extra istas lite-
las nostras, seposito ad hoc cong-ruo temporis spatio,
apta et convenienti aetate discenda sunt eis, qui hoc
celeriter possunt. Nam et ipsos iionianae principes
eloquentiae non piguit dicese, quod hanc aitem, nisi
quis cito possit, numquam omnino possit perdi-
scere. ') Quod utrum verum sit, quid opus est quae-
rerei Noii enim etiam si possint haec a tardiorihus
tandem aliquando perdisci, nos ea tanti pendimus, ut
eis discendis iam maturas vel etiam graves hominum
aetates velimus impendi. Satis est ut adolescentu-
lorum ista sit cura, necipsorum omnium, quos utili-
tati ecclesiasticae cupimus erudiri, sed eorum, quos
iiondum magis urgens et huic rei sine dubio praepo-
uenda necessitas occupavit; quoniam si acutum et
fervens adsit ingenium, facilius adhaeret eloquentia
legentibus et audientibus eloquentes, quam eloquen-
tiae praecepta sectantibus. Nec desunt ecclesiasti-
cae literae, etiam praeter canonem in auctoritatis
arce salubriter collocatum, quas legendo homo ca-

1) Cf. Cic. de oiat. 3, 3j al. Quinctil. inst. orat. 1. 1. et 2.

 DE DOCTRIXA CHllIST. LIB. IV. 117

pax, etsi id non agat, sed tantuniniodo rebus qiiae

ibi dicuntur intentu.s sit, etiani eloquio quo dicuntui',
dum in his versatuj-, inibuitur, accedente vel niaxinie
exercitatione sive sciibendi, sive dictandi, postienio
etiani dicendi, quae secundum pietatis ac fidei regu-
lam sentit. Si autem tale desit ingeniuni, nec illa
rlvetorica praecepta capiuntur, nec si magno labore
inculcata quantulacumque ex parte capiantur, ali-
quid prosunt: quando quidem etiam ipsi, qui ea didi-
cerunt et copiose ornateque dicunt, non omnes ut
secundum ipsa dicant, possunt ea cogitare qiium di-
cunt, si non de his disputant; immo vero vix ullos
eorum esse existimo, qui utrumque possint, etdicere
bene, et ad hoc faciendum praecepta illa dicendi co-
gitare quum dicunt. Cavendum est enim, ne fugiant
ex animo quae dicenda sunt, dum adtenditur, ut arte
dicantur. Et tamen in sermonibus atque dictionibus
eloquentium impleta reperiuntur praecepta eloquen-
tiae, de quibus illi ut eloquerentur, vel quuin elo-
querentur, non cogitaverunt, sive illa didicissent,
sive ne adtigisseat quidem. Implentquippe illa, quia
eloquentes sunt, non adrnluMit, ut sint eloquentes.
Quapropter quum cx infantibus loquentes non fiant,
nisi locutiones discendo loquentium, cur eloquentes
fieri non possint, nulla elo([uendi arte tradita, sed
elocutiones eloquentium legendo et audiendo, et
quantum adsequi conceditui', imitando (^uid quod
?

ita fieri ipsis quoque experimur exemplis? \ani

sine praeceptis rhetoi-icis novimus plurimos eloquen-
tiores plui'imis qui illa didicej"iuit; sine lectis vCro et
auditis eloquentium disputationibus vel dictionibus
neminem. \am neque ipsa arte grammatica, qiia
discitur locutionis integi"itas, indigerent pueri, si eis
inter homines, qui integre loquerentuj", crescere da-
retur et vivere. Mescientes quippe ulla nomina vitio-
vum, quidquid vitiosum cuiusquam ore loquentis au-
dirent, sana sua consuctudine reprehenderent, ct
1 18 AURELII AUGUSTIM
caverent, sicut rusticos uibani reprehendunt, etiam
qui literas nesciunt.
C. iV. Debet igiturdi\ inaruni scripturarum tracta-
tor et doctor, defensor rectae fidei ac debellator er-
roris, etbona docere et mala dedocere, atque in hoc
opere sermonis conciliare adversos '), remissos eri-
gere, nescientibus quid agatur, quid exspectare de-
beant intimare. Ubi autem benevolos, intentos, do-
ciles aut invenerit, aut ipse fecerit, cetera peiagenda
sunt, sicut postulat caussa. Si docendi sunt qui au-
diunt, narratione faciendum est, si tamen indigeat,
ut res de qua agitur innotescat. Ut autem quae du-
l)ia sunt certa fiant, documentis adhibitis ratiocinan-
dum est. Si vero qui audiunt movendi sunt potius,
quam docendi, ut in eo quod iam sciunt agendo noa
torpeant, etrebus adsensuni, quas veras esse faten-
tur, adcommodent, maioribus dicendi viribus opus
est. Ibi obsecrationes et increpationes, concitatio-
iies et coercitiones, et quaecumque alia valent ad
commovendos animos sunt necessaria. Et haec qui-
dem cuncta, quae dixi, omnes fere homines iu eis,
quae eloquendo agunt, facere non quiescunt.
C. V. Sed quum alii faciant obtuse, deformiter,
frigide, alii acute, ornate, vehementer, illum ad hoc
opus, unde agimus, iam oportet accedere, qui potest
disputare vel dicere sapienter, etiamsi non pittest
eloquenter, ut prosit audientibus, etiamsi minus
quam prodesset, si et eloquenter posset dicere. Qui
vero adfluit insipienti eloquentia, tanto magis ca-
vendus est, quanto magis ab eo in eis,quae audire in-
utile est, delectatur auditor, et euni quoniam diserte
dicere audit, etiam vere dicere existimat. llaec
autem sententia nec illos fugit, qui artem rhetoricam
docendam putannit; fassi suntenim sapientiam sine
eloquentia parum prodesse civitatibus, eloquentiam

1) Am., Er., Cal. et 3 coiUl. Lips.. avcrsos

 DE DOCTllIW CHRIST. LIB. IV. 119
vero sine sapientia nimium obesse
plerumque, prod-
esse numquam."') Si ergo hocilli,
qui praecepta
eloquentiae tradiderunt, in eisdem libris, in quibus
id e^erunt, veritate instigante coacti sunt
confiteri,
veram, hoc est, supernam, quae a patre luminum
descendit, sapientiam nescientes, quanto magis nos
non aliudsentire debemus, qui huius sapientiae ftlii
et miuistri sumus! Sapienter autem dicit homo tanto
magis vel minus, quanto in scripturis sanctis magis
minusve profecit: non dico in eis multum legendis
memuriaeque mandandis, sed bene intelligendis, et
diligenter earuni sensibus indagandis. Sunt enim qui
eas legunt et negligunt: legunt ut teneant,
negligunt
ne intelligant. Quibus longe sine dubio
praeferendi
sunt, qui veiba earum minus tenent, et cor earum
sui coidis oculis vident. Sed utiisque ille melior,
qui ct quum volet eas dicit, et sicut oportet intelli-
git. Huic crgo qui sapienter debet dicere, etiani
quod non potest eloquenter, verba scripturarum te-
r.ere maxime necessarium est.
Quanto enim se pau-
periorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis
esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis,
probet ex
illis, et qui propriis verbis minor erat,
magnorum te-
stimonio quodammodo crescat. Probando enim de-
lectat, qui minus potest delectare dicendo. Porro
qui non solum sapienter, verum etian eloquenter
vult dicere, quoniam profecto
plus proderit, si utrum-
que potuerit, ad legendos vel audiendos et exerci-
tatione imitandos eloquentes eum mitto
libentius,
quam magistris artis rhetoricae vacare praecipip; si
tamen ei, qui leguntur et audiuntur, non solum elo-
quenter, sed etiam sapienter dixisse vel dicere veraci
praedicatione laudantur. Qui enim eloquenter di-
cunt, suaviter, qui sapienter, salubriter audiuntur.
Propter quod noa ait scriptura: multitudo eloquen-

l) Cf. Cic. (le iuvent, I, 1.

120 AUREIJI AUGUSTIM
tium, sed: Multitudo sapietitium snnitas esf orhis ter-
rarum. j Sicut autem saepe sumeiula sunt et amara
'

salubria, ita semper vitauda est periiiciosa dulcedo.

Sed salubri suavitate, vel suavi salubritate quid me-
liusl Quanto enim magis iilic adpetitur suavitas,
tanto facilius salubritas prodest. Sunt ergo eccle-
isiastici viri, qui divina eloquia non solum sapienter,
sed eloquentei- etiam tractaverunt; quibus legendis
magis non suliftcit tempus, quam deesse ipsi studeu-
tibus et vacantibus possunt.
C. VI. Hic aliquis forsitan quaerit, utrum aucto-
resnostri, quorum scripta divinitus inspirata cano-
nemnobis saluberrima auctoritate fecerunt, sapien-
tes tantummodo , an eloquentes etiam nuncupaiidi
sint. Q,uae quidem quaestio apud me ipsum, et apud
eos, qui mecum quod dico sentiunt, facillime solvi-
tur. Nam ubi eos intelligo, non solum nihil eis sa-
pientius, verum etiam nihil eloquentius mihi videri
potest. Et audeo dicere, omnes qui recte intelligunt,
quod illi loquuntur, simul intelligere non eos aliter
loqui debuisse. Sicut est enim quaedam eloquentia
quae magis aetatem iuvenilem decet, est quae seni-
lem, nec iam dicenda est eloquentia, si personae non
congruat eloquentis: ita est quaedam, quae viros
summa auctoritate dignissimos planeque di^inos de-
cet. Hac illi locuti sunt, nec ipsos decet alia, nec
aliosipsa; ipsis enim congruit, alios autem quanto
videtur liumilior, tanto altius non ventositate, sed
soliditate transcendit. Ubi vero non eos inteiligo,
minus quidem mihi adparet eorum eloquentia, sed
eam tamen non dubito essetalem, qualis estubiin-
telligo. Ipsa quoque obscuritas divinorum salu-
briumque dictorum tali eloquentiae miscendafuerat,
in qua proftcere noster intellectus non solum inven-
tione, verum etiam exercitatione deberet. Possem

i) Sai). 6, 26.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 121

quideni, si vacaret, omnes virtutes et oriiamenta

eluquentiae, de quibus inflantur isti, qui linguam
suam nostrorum auctorum linguae non magnitudine,
sed tumore praeponunt, ostendere in istorum literis
sacris, quos nobis erudiendis, et ab hoc saeculo
pravo in beatum saeculum transferendis, providen-
tia divina providit. Sed non ipsa me plus quam dici
potest iu illa eloquentia delectant, quae sunt his viris
cum oratoribus gentilium poetisve communia: illud
magis admiror et stupeo,quod ista nostraeloquentia
ita usi sunt per alteram quamdam eloquentiam suam,
ut nec deesset eis, nec emineret in eis, qjia eam nec
iniprobari ab illis, nec ostentari oportebat; quorum
alterum fieret, si vitaretur, alterum putari posset, si
facile agnosceretur. Et in quibus forte locis agnosci-
tur a doctis, tales res dicuntur, ut verba, quibus di-
cuntur, non a dicente adhibita, sed ipsis rebus velut
->ponte subiuncta videantur, quasi sapientiam
de do-
mo sua, id est, pectore sapientis procedere intelligas,
et tamquam inseparabilem famulam etiam non voca-
tam se(iui eloquentiam. ')
C. Vll. Quis enim non videat, quid voluerit dicere,
et quam saj)ienter dixerit apostolus-): Gturiainur iu
Irihulationihiia, scienles quia Irihulalio patieuiiaiu ope-
ratur, palientia autein prohafioncin, prohalio vero
speni, spes aulein non confundit ; quia caritas Dei dif-
fusa est in cordihus nostris per spiritum sanctum, qui
datus est nohisi' llic si fiuis, utita dixerim, imperite
peiitiis artis eloquentiae praecej)ta apostolum secu-
tum fuisse contendat, nonne a Cliristianis doctis in-
doctisque ridebitur ? Et tamen agnoscitur liic^figura,
quae /./.IfiaS, Graece, Latine vero a quibusdam est ad-
pellata gradatio, quoniam scalam dicere noluerunt.

1) Eailent sententia ajjinl f.ic. orat. c. 21. Kst elix^nentiae,

sicnt rcliiiuanim reriim , fiiiiilamrntum snpientia.'''' C"f. (iiiinct
inst. oiat. proDcn. . 13. 2) Kom. 5, S. ss.
122 AURELII AUGUSTIM
quuni verbavel sensaconnectunturalterum exalt6ro,
sicut hic ex tribulatione patientiani, ex patientia pro-
bationeni, ex probatione speni connexam videmus.
Agnoscitur et aliud decus, quoniam post aliqua pro-
nuntiationis voce singula finita, quae nostri membra
et caesa,Graeci autem y.o)).a et zo/(/(aTavocant, sequi-
turambitus sive circuitus, quem mQioSov illi adpel-
lant, cuiusmenjbrasuspendunturvocedicentis, donec
ultimo finiatur. IVam eoJum,quae piaecedunt circui-
tum, membi'um illud est piimum: quoniam tribulalio
patientiam operatur; secun(\mn: patientia autempro-
bationem; tertium: probalio vero spem. Deinde qui
subiungituripse circuitus vel tribus peragitur mem-
bris, quojum primum est: spes autem non confundit;
secundum: quia caritas Dei diffusa estin cordibus no-
stris; tertium per spiritum sanctum qui datus est no-
:

bis. At haec atque huiuscemodi in elocutionis arte

traduntur. Sicut ergo apostolum praecepta eloquen-
tiae secutumfuisse nondicimus, itaquod eius sapien-
tiam secuta sit eloquentia non negamus. Scj-ibens
ad Corinthios in secunda epistola*) redarguit quos-
dam, qui erant ex ludaeis pseudoapostoli, eique de-
tiahebant; et quoniam se ipsum piaedicare compel-
litur, hanc sibi velut insipientiam tribuens, quam sa-
pienter dicit quamque eloquenter! Sed comes sapien-
tiae, dux eloquentiae, illam sequens, istam pj-aece-
dens et sequentem non lespuens: Iterum dico, inquit,
tie quis me existimet insipientem esse ;
alioquin velut
insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glo-
rier. Quud loquor, nonloquor secundumDeum, sed
quasi in stultitia, in hac snhstantia gloriae. Quoniam
quidem multi gloriantur secundum carnem, et ego glo-
riabor. Libenter enim sustinetis insipientes, quum sitis
ipsi sapientes. Toleratis enim, si quis vos in servitu-
tem redigit, si quis devorat, si quis accipit, si quis ex-

1) C. 11, 16. ss.

 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 123

tollitur, si quis infaciein vos caedii: secundum ignohi-

litateni dico, quasi nos injirmati simus. In quo autem
quis audet (in insipientia dico), audeo et ego.
Hehraei
snnt ? et ego. Jsraelitac sunt? et ego. Semen Abrahae
sunt? et ego. Minislri Christi sunt? (insipiens dico)
super ego. ^) In lahorihus plurimum, in carcerihus ah-
undantius, in plagis supra modum, in mortihus saepius ;
a ludaeis quinquies quadraginta una ininus accepi;
ter virgis caesus sunt, scmel lapidatus sum, ter naujra-
giumfeci, nocte et die in profundo marisfui, in itine-
rihus saepe, periculis fluminum, pericuHs latronum,
in
periculis ex genere, periculis ex gcnlihus, periculis
civitate, periculis in deserto, periculis in mari, pericu-
lis infalsisfratrihus; i7i lahore et aerumna, in vigiliis

saepius, infame etsiti, in ieiuniis saepius, infrigore et

nuditate; praeter illa quae extrinsecus sunt incursus
in me quolidianus, sollicitudo omuium ecclesiarum!
Quis injirmatur, et ego non infirmor? Quis scandali-
zalur, et ego non uror? Si gloriari oportet, in eis quae
infirmitatis vieae sunt gloriabor. Quanta sapientia
ista sint dicta, Aigilantcs vident. Quanto vcro etiam
doquentiae cucuneiint fluinine, et qui steitit adver-
tit. Porro autem qui novit, agnoscit quod ea caesa,
quae /o^^ara Graeci vocant, etmembra et circuitus,
de quibus paullo ante disserui, quum decentissima
varietate inteiponerentur, totam istam speciem di-
ctionis, et quasi eius vultum, quo etiam indocti de-
lectantur mo^ enturque, fecerunt. Nam unde coepi-
mus hunc locum inserere, circuitus sunt: primus
minimus, hoc bimenibris; minus enim quam duo
est,
membra circuitus habere non possunt, pluravero
possunt. Ergo iiie primus est: iterumdico, ne quis
vie existiniet insipicntem esse. Sequitur alius triniem-

I) iMss. 2: ^>/i/j ego. At alii omnes ciim ctlitis: svper ego,

Giitec. ">(' fyi^, ulti intcrjires verba nia!.'is reddidit quani seii-
'

tcnliaiu." lieiu
 124 AURELII AUGUSTLM
bris aUofjidn, velut insipientem suscipile me, ut et ei^o
:

modicum quid glorier. Tertius qui sequitur membra

habet rjuatuor: quod loquor non loquor secnndum
,

Deum, sed quasi in stultitia, in hac substantia gloriae.

Quartus duo habet: quando quidem multi gloriantur
secundiim carnem, et ego gloriahor. Et
quintus habet
duo Uhenter enim sustinetis insipienfcs, quum sitis
:
ipsi
sapientes. Etiam sextus bimembiis est: toferatisenim,
siquis vos in servitutem redigit. Sequuntur tria caesa:
siquis devorat, si quis accipif, siqnis extoUitur. Deinde
triamenibra: si quis in
faciem vos caedit; sccunduni
ignohilitatem dico, quasi nos injirmati simus. Additur
trimenibris circuitus: inquo antem
quis audet (in insi-
pientia dico), audeo et ego. Hinc iam sini,^ulis qui-
busque caesis interrogando positis singula itidem
caesa responsione redduntur, tria tribus: Hebraei
su7it? et ego. Israelitae sunt? et
ego. Semen Abrahae
sunt? et cgo. Quarto autem caeso simili
interroga-
tione posito non alterius caesi, sed membii
opposi-
tione respondet: ministri Chrisfi sunf?
(insipiens di-
co) super ego. lam caesa quatuor sequentia remota
decentissime interrog-ationc funduntur: in lahoribus
plurimum, in carcerihus abundantius, in plagis supra
viodum , in mortihus saepius. Deinde interponitur
brevis circuitus, quoniam suspensa pronuntiatione
distinguendum est: a ludaeis quinquies, ut hoc sit
unum membrum, cui connectitur alteium: quadra-
ginta una minus accepi. Inde reditur ad caesa, et
ponuntur ti'ia: ter virgis caesus sum, semel lapidatus
sum, fer navfraginmfeci. Sequitur membrum: nocte
ac die in profundo marisfui. Deinde quatuordecim
caesa decentissimo impetu profluunt: in itineribus
saepe, pericuUs fluminum, pericuUs latronum, pericuUs
exgenere, pericuUs ex gentibus, pericuUs in ciritatc,
pericuUs in deserto, pericuUs in mari, pericuUs infalsis
fralrihus, in hihore et aerumna, in riu^iUis saepius,
infameetsiti, in ieiuniis saepius , infrigore et nudi-
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. IV. 125

late. Post haec interpoiiit tnmenibrem circuitiini:

practer il/a f/uae extrinsecus sunt, iucursus in me quo-

fidianus, sollicitudo oninium ecclesiarum. Et huic duo
nicinbia peicontatione subiungit: quis injirmatur,
et cgo non injirmor? guis scandalizatur, et ego non
uror? Postremo totus iste quasi anhelans locus bi-
inembri circuitu terminatur: si gloriari oportet, in eis
(juae infirniitatis meae sunt gloriabor. Quod vero
post hunc impetum interposita narratiuncula quo-
dammodo requiescit, et requiescere facit auditorem,
quid decoris, quid delectationis habeat, satis dici
non potest. Sequitur enim dicens: Deus et pater do-
mini nostri lesu Christi scit, qui est henedictus in sae-
cula, quod non mentior. Ac deinde quo modo peri-
clitatus fuerit, et quo modo evaserit, brevissime
narrat. Lonj^um est cetera persequi vel in aliis,

sanctarum scripturariim locis ista monstrare. Q,uid

si etiam figuras locutionis, quae illa arte traduntur,
ineis saltem,quaede apostoli eloquio commemoravi,
ostendere voluissem? Nonne facilius j^raves homi-
nes me nimium, quam quisquam studiosorum sibi
suiTicientem putarentl Haec omnia quando a magi-
stris docentur, pro magno habentur, magno emuntur
pretio, magna iactatione venduntur. Quam iactatio-
nem etiam ego redolere vereor,dum ista sic dissero.
Sed male doctis hominibus respondendum fuit, qui
nostros auctores contenuiendos putant, non quia non
habent, sed quia non ostentant, quam nimis isti dili-
gunt, eloquentiam. Sed forte quis putat, tamquam
eloquentem nostrum elegisse me apostolum Paulum.
Yidetur enim ubi ait'): Etsi imperilus sermone sed ,

non scientia, quasi concedendo obtrectatoiibus sic

locutus, non tamquan id vej'um agnosceret confiten-
do. Si autem dixisset: imperitus quidem sermone, ^)

1) 2 Cor. II, 6. 2) Sic Bad., Am. et Mss. Sed Ev., Lov. et

Cal.: et non uddidisset: sed no?i etc^* Ben.
126 AURELII AUGUSTINl
sed non scientia, nullo niodo aliud possct intellii^i.
Scientiani plune non cunctatus est profiteii sine qua ,

esse doctor gentiuni non raleret. Certe si quid eius

proferinms ad exenipluni eloquentiae, ex illis cpisto-
lis utique proferinms, quas etiam ipsi obtrectatores
eius, qui sermoneni praesentis contemtibileni putari
Tolebant, graves et fortes esse confessi sunt. ') Di-
cendum ergo mihi aliquid esse video et de eloquen-
tia prophetarum, ubi per tropologiam nuilta obte-
guntur, quae quanto magis translatis verbis viden-
tur opeiiii, tanto magis, quum fuerint aperta, dulce-
scunt. Sed hoc loco tale aliquid commemorare de-
beo, ubi quae dicta sunt non cogar exponere, sed
commendem tantum, quo modo dicta sint. Et ex
illiusprophetae libro potissimum hoc faciani, qui se
pastorem vel armentarium fuisse dicit, atque indedi-
vinitus ablatum atque missum, utDei populo prophe-
taret-): non auteni secundum septuaginta interpre-
tes, qui etiam ipsi divino spiritu interpretati ob hoc
aliter videntur nonnulladixisse^ut ad spiritalem sen-
sum scrutandum magis admoneretur lectoris intentio
(unde etiam obscuriora nonnulla, quia magis tropica,
sunt eorum), sed sicut ex Hebraeo in Ijatinum elo-
quium presbytero Hieron} mo utriusque linguae pe-
rito interpretante^) translata sunt. Quum igitur
argueret impios, superbos, luxuriosos, et fraternae
ideo negligentissimos caritatis, rusticus vel ex ru-
stico ille propheta exclamavit dicens*): Vae qui^)
opuhnli estis in Sion et confiditis in monte Samariae,
opfintafes, capita populoruni, ingredientes povipatice
domuni Israel, tranutein Chalannef et videte, et ite

2 Cor. 10, 10.

1) Cf. 2) Cf. Amns. 1, 1. 7, 14. 8. 3) De qiio
cf. Aiie. epp. 71. 75. 81. 8'2. 4) Anios. 6, I. ss. 5) .\.m., Kr.,
Cal. vue vohis qui, ailversantihus codd. et tcxtii Flelir. etGrae-
:

co. In He])r. C^ISX^fl ''""!,

vae securis; ap. LXX.: ovai lof?

t\ov&ivo\iuL ^iuv.
 DE DOCTRINA CHIUST. LIB. IV. 127

inde in Etnath map^nam, et dcscendite in Geth Palne-

stinorum, et ad optinta quaeque regna horum, si latior
terminus eorum termino vestro est: qui separati estis
in diem malum, et adpropinquatis solio iniquitatis;
qui durmitis in lectis ehurneis, et lascivitis in stratis
vestris; qui comeditis agnum de grege, et vitulos de
medio armenti; qui canitis ad vocem psalterii: sicut
David putaverunt se habere vasa cantici, hihentes in
phialis vinum, et optimo unguento delihuti; et nihil
patiehantur super contritione loseph. Sum
quidnam
isti, qui prophetas uostios taniquaru ineruditos et
elocutionis ignaros veluti docti disertique conte-
ninunt, si aliquid eis tale vel in tales dicendum fuis-
set, aliter se voluissent dicere, qui tamen eojum in-
sanire noluissent ? Quid enim est, quod isto eloquio
aures sobriae plus desiderent? Primo ipsainvectio
quasi sopitis sensibus, ut evigilarcnt, quo fremitu
illisa est! Vae qui opulenti estis in Sion, et conjiditis
in monte Samariae, optimates, capita uopulorum, in-
gredientes pompatice domum Israel. Deinde ut bene-
ficiis Dei, qui eis ampla spatia regni dedit, ostendat

inj^ratos, quoniam confidebant in monte Sanmriae,

ubi* utique idola colebantur: fransite, inquit, in Cha-
lanne, et videte, et ite inde in Emath magnam, el de-
scendite inGeth Palaestinorum, et ad optima quaeque
regna horum, si latior terminus eorum termino vestro
eat. Simuletiam quum istadicuntur, locoium nomini-
bus tamquam luminibus ornatur eloquium, quae sunt
Sion, Samaria, Chalanne, Emath magna et Geth Pa-
laeslinorum. Deinde verba, quae his adiung,untur
locis, decentissime variantur: opulenti estis , conjidi-
tis, Consequenter denuntia-
transite, ite, dcscendite.
tur futura sub iniquo rege adpropinquare captivitas,
quum adiungitur: qui separati eslis in diem malum, et
adpropinquatis solio iniquitatis. Tunc subiiciuntur
merita luxuriae: qui dormitis in leclis ehurneis, et
lascicitis in stratis vestris; qui comeditis
agnum. de
128 AUIIELU AUGUSTLM
grege, et vitiilos de medio armenti. Ista sex menibro
tres bimenibres circiiitus ediderunt. Non enim ait:
qui separati estis in diem malum, qui adpropinquatis
solio iniquitatis, qui dormitis in lectis eburneis, qui
lasciritis in stratis Aestris, qui comeditis agnum de
grege, et vitulos de medio armenti. Si ita diceretur,
esset quidem et hoc pulchrum, ut ab uno pronomine
repetito singula sex niembra decurrerent, et pronun-
tiantisvoce singula finirentur. Sed pulchrius factum
est, ut eidem pronomini essent bina subnexa, quae
tres sententias explicarent, unam ad captivitatis
praenuntiationem: qui separati estis in diem malunt, et
adpropinqualis solio iniquitatis ; alteram ad libidi-
nem: qui dormitis in lectis ebiirneis, et lascivitis in
stratis cestris;ad voracitaten vero tertiam pertiuen-
tem: qui comedifis agnum de grege, etvitulos de medio
armenti, ut in potestate sit pronuntiantis, utrum sin-
gula finiat et membra sint sex, an primum et tertium
etquintumvoce suspendat, et secundumprimo, quar-
tum tertio, sextum quinto connectendo tres bimem-
bres circuitus decentissime faciat, unum quo calami-
tasimmincns, alterum quo lectus impurus, tertium
quo prodiga mensa monstretur. Deinde luxuriosam
remordet aurium roluptatem. Ubi quum dixisset:
qui canitis ad vocem psalterii, quoniam potest exer-
ceri sapienter a sapientibus musica, mirabili decore
dicendi, invectionis impetu relaxato, et non ad illos,
sed de illis iam loquens, ut nos musicam sapientis a
musica luxuriantis distinguere commonei-et, non ait:
qui canitis ad vocem psalterii, et sicut David putatis
ros habere vasa cantici; sed quum iilud ad eos dixis-
set, quod luxuriosi audire deberent: qui canitis ad
vocem psalterii, imperitiam quoque eorum aliis quo-
dammodo iudicavit, adiungens su'w/ /)ivWjj//?rerj^;if
:

se hahere vasa cantici, bibentes in phialis vinum, et

opfimo nnguento delibuti. Tria haec melius pronun-
tiantur, si suspensis duobus prioribus membris cir-
 DE DOCTRIXA CHUIST. LIB. IV. 129

CMitus, tertio finiaiitin-. iani vero quod his onniibus

adiicitur et nHiil piitiehautnr snper contritione loseph,
:

sive continuatini dicatur, ut unum sit nienibrum, sive

decentius suspendatur: et nihil paliebantur, et post
hanc distinctioneni inferatur: super contritione lo-
seph, atque sit binienibris circuitus, miro decore non
dictum est: nihil patiebantur super contritione fra-
tris, sed positus est pro fratre loseph, ut quicumque
frater. proprio significaretur eius nomine, cuius ex
fratribus fama praeclara est, ^elin nialis quae pen-
dit, vel in bonis quae rependit. Iste certe tropus, ubi
loseph quemcumque fratrem facit intelligi, nescio
utrum ilia, quam didicimus et docuimus, arte trada-
tur, Quam sit tamen pulcher, et quemadniodum ad-
ficiatlegentes atque intelligentes, non opus est cui-
quam dici, si ipse non sentit. Et plura quidem, quae
pertinent ad praecepta eloquentiae, in hoc ipso loco,
quem prif exemplo posuimus, possunt reperiri. Secl
bonum auditorem non tam, si diligenter discutiatur,
quam, si ardenter pronuntietur, accendit.
instruit,
Neque enim haec liumana industiia composita, sed
divina mente sunt fusa et sapienter et eloquentcr,
non intenta in eloquentiam sapientia, sed a sapientia
non recedente eloquentia. Si enim, sicut quidam
disertissimi atque acutissimi Airi videre ac dicere
potuerunt, ea quae velut oratoria arte discuntur uon
observarentur et notarentur, et in hanc doctiinam
non redigerentur, nisi prius in oratorum inveniren-
tur ingeniis; quid mirum, si et in istis inveniuntur,
quos iile misit, qui facit ingenia ? Quapropter e4^ elo-
quentes quidem, non solum sapientes, canonicos no-
stros auctores doctoresque fateamur tali eloquen-
tia'), qualis personis eiusmodi congruebat.
C. Vill. Sed nos ctsi de literis eorum, quae sine
difficultate intelliguntur, nonnulla sumimus elocu-

J) ,.J5a(l., Arii., Kr. et 7 Mss.: ta/i eloque?iltu i/sos." Ben.

AiJGUST. DocTR. Chkist. 1
130 AURELII AUGUSTIM
tionis exempla, nequaquam tamen putare debemus,
imitaiulos eos nobis essein eis, quae ad exercendas
et elimandas quodammodo mentes legentium, et ad
rumpenda fastidia atque acuenda studia discere vo-
lentium, celandos quoque, sive ut ad pietatem con-
vertantur, sive ut a mysteriis secludantur, animos
impiorum utili ac salubri obscuritate dixerunt. Sic
quippe iili locuti sunt, ut posteriores, qui eos recte
inteliigerent et exponerent, alteram gratiam, dispa-
rem quidem, verum tamen subsequentem in Dei ec-
clesia reperirent. \on ergo expositores eorum ita
loqui debent, tamquam se ipsi exponendos simili au-
ctoritate proponant, sed in omnibus sermonibus suis
primitus ac maxime, ut intelligantur, elaborent ea
quantum possunt perspicuitate dicendi ut aut mul- ,

tum tardus qui non intelligat, autin rerum quas

sit

explicare atque ostendere volumus diiiicultate ac

subtilitate, non in nostra locutione sit caussa, quo
minus tardiusve quod dicimus possit intelligi.
C. IX. Sunt enim quaedam, quae vi sua non in-
telliguntur, aut vix intelliguntur, quantolibet et
quantumlibet, quamvis planissime, dicentis versen-
tur eloquio, quae in populi audientiam vel raro, si
aliquid urget, vel numquam omnino mittenda sunt.
In libris autem, qui ita scribuntur, ut ipsi sibi quo-
dammodo lectorem teneant, quuni intelliguntur ^),
quum autem non intelliguntur, molesti non sint no-
lentibus legere, et in aliquorum coUocutionibus non

J) ,,In piiiis editis: ann intclliguntiir , molesti non sint vo-

lentibiis legere; cum autemnon inteUigimttir , molesti non sint
nolentihus fcgere. Et in a/iquorum etc. Hunc locum Mss. sub-
sldio liljeravinius ab inepto glossemate, et piava interpunctin-
ne, quae a se inviccm ilistiaheltat partes liuius propositionis: in
libris fiutem 7ion est hnc ojjicium deserendum.^^ Ben. Aliani
lectionem secutus est Calixt., cul adsontitur unus cod. Lips..
qtmm intelL, mol. non sint nolentibus I. i (imnn aut. non int.,
mol. non sint volentibm leg.
 DE DOCTKIXA CHRIST. LIB. IV. 131
est hoc ofiicium (leserendum, ut vera, quamvis diiU-
cillima ad intelligendum, quae ipsi iam percepimus,
cum quantocunque lubore disputationis ad aliorum
intelligentiam perducamus, si tenet auditorem vcl
collocutorem discendi cupiditas, nec mentis capaci-
tas desit, quae quoquo modo intimata possit acci-
pere, non curante illo qui docet, quanta eloquentia
doceat, sed quanta evidentia.
C. X. Cuius evidentiae diligens adpetitus ali-
quando negli^^it verba cultiora, nec curat, quidbene
sonet, sed quid bene indicet atque intimet quod
ostendere intendit. Unde ait quidam ^), quum de
tali genere locutionis ageret, esse in ea ,,quamdam

diligentem negligentiam." Haec tamen sic detrahit

ornatum, ut sordes non contrahat; quamvis in bonis
doctoribus tanta docendi cura sit vel esse debeat, ut
verbum (quod nisi obscurumsit vel ambiguun), ijati-
num esse non potest, vulgi autem more sic dicitur,
ut ambiguitas obscuritasque vitetur) non sic dicatur,
ut a doctis , sed potius ut ab indoctis dici solet. Si
enim non piguit dicere interpretes nostros-): A'o
congregabo conaenticula eoriini de sanguinibus, quon-
iam senserunt ad rem pertinere, uteo loco pluraiiter
enuntiaretur hoc nomen, quod in Latina lingua tan-
tummodo singulariter dicitur; cur pietatis doctoreni
pigeat imperitis loqucntem, ossum potius quam os
dicere, ne ista s^llaba non ab eo quod sunt ossa, sed
ab eo quod sunt ora intelligatur, ubi Afrae aures de
correptione vocalium vel productione non iudicant?
Quid enim prodest locutionis integritas,
quam non sequitur intellectus audientis,
quum loquendi omnino nulla sit caussa, si
quod loquimur non intelligunt, propter
quos ut intelligant loquimurl Qui ergo do-
cet, vitabit omnia verba quae non docent;

i) Cic. orat. c. 23, 78. 2J Ps. 15, 4. sec. LXX.

12
132 AURELU AUGUSTIM
et si pro eis alia integra, qiiac ir.telliji,antiir, potest
dicere, id iiiagis eliii;ct; si auteni non potest, sive
(juia noii suut, sive quia in pracsentia non occurrunt,
utetur etiam verbis niiuus inte^ris, dum tamen res
ipsa doceatur atque discatur integre. Et hoc qui-
dein non solum in coUocutionibus, sive fiant cum ali-
quo uno, sive cum plui'ibus, verum etiam multo ma-
gis iu populis quando sermo promitur, ut iutelliga-
mur instandum est: quia iu collocutiouibus est cui-
que interrogaudi potestas; ubi autem omnes tacent
ut audiatur uuus, et in eum intenta ora convertunt,
ibi ut requirat quisque quod non intellexerit, nec
moris est nec decoris; ac per hoc debet maxime ta-
centi subvenire cura dicentis. Solet autem motu
suo sig^nificare utrum intellexerit cognoscendi avida
multitudo; q?iod donec significet, versandum est
quod agitur multimoda varietate dicendi, quod in
potcstate nou habent, qui praeparata et ad verbun\
inemoritcr retenta pronuntiant. Mo\ autem ut in-
tellectum esse constiterit, aut sermo finiendus, aut
in alia transeundum est. Sicut enim gratus est,
qui cogno scenda enubilat, sic onerosusest,
qui cognita in ciilcat, eis dumtaxat, quorum tota
exspectatio in dissolvenda eorum quae panduntur
difficultate pendebat. Nam delectandi gratia etiam
uota dicuntur, ubi non ipsa, sed modus quo dicuntur
adtenditur. Quod si et ipse iam notus est atque au-
ditoribus placet, paene nihil interest, utrum is qui
dicit dictor vel lector sit. Solent enim et ea quae
commode scripta sunt non solum ab eis, quibus pri-
mitus innotescunt, iocunde legi, verum ab eis etiam,
quibus iam nota sunt, neque adluic illa de memoria
delevit oblivio, non sine iocunditate relegi, vel ab
utrisque libenter audiri. Quae autem quisque iam
oblitus est, quum comnionetur, docetur. Sed de
modo delectandi nunc nou ago; de modo quo do-
cendi sunt, qui discerc desiderantj loquor. Is autem
 DE DOCTRIXA CHRIST. LiR. IV. 133
est optiimis, quo fit, iit qui audi t veruiii au-
diat, et quodaudit intelligat. Ad queni fiuem
quum ventum fuerit, nihil tunc amplius de ipsa re
tamquam diutius doeenda laborandum est, sed fortc
de comniendanda, ut in coi^de figatur. Quod si fa-
ciendum videbitui", ita modeste faciendum est, ne

perveniatur ad taediunu
C. XI. Pjorsus liaec est in docendo eloquentia,
qua fit dicendo, non ut liheat quod hoi-rebat, aut ut
fiat quod pif^ebat, sed ut adpareatquod latebat; quod
tamen si fiat insuaviter, ad paucos quidem studiosis-
simos suus pei'venit fructus, qui ea quae discenda
sunt, quamvis abiecte inculteque dicantur, scii'e de-
siderant. Quod quum adepti fuerint, ipsa delecta-
biliter veritatc pascuntur; bonorumque ing;enio-
rum insignis est indoles, in verbis verum
amare, nt>nverba. Quid enim prod^ st clavis au-
rea, si aperire quod volunuis non potest? Autquid
obest lignea, si lioc potest, quando nihil quaerimus,
nisi patere quod clausum est^ Sed quoniam inter
se habent nonnuliam siniilitudinem vescentes atque
discentes, propter fastidia plurimorum etiam ipsa,
sine quibus ^ivi non potest, alimenta condienda
sunt.
C. XII. Di\it ergo quidam eloquens
^) et verum ,

dixit, ,,ita dicere debere el oquentem, utdo-

ceat, ut delectet, \\t flectat." Deinde addi-
dit: ,,d o cere n ecessi tatis est, delectare sua-
vitatis, flectere vi ctoriae." llorum triuin quod
primo loco positum hoc est, docendi necesitas,
est,
in rebus est constituta, quas dicimus; reliqua duo
in modo, quo licimus. Qni eri,^) dicit, quum docere
vult, quain diu non inteliii^itur, noiulum se e.vistimet
dixisse quod vult ei, quem ^ult docere; quia etsi
dixitquod ipse intelligit, nondum illi dixisse putan-

1) Cic. oi-at. c. 21.

134 AURELII AUGUSTIM
dus est, a qiio intellcctus non est. Si vero intcllcctus
est, quocunique modo dixerit, dixit. Quod si etiam
delectare vult eum, cui dicit, aut flecteie, non quo-
cumque modo dixeiit,faciet, sed interest, quo modo
dicat ut faciat. Sicut est autem ut teneatur ad audien-
dum delectandus auditor, ita flectendus, utmoveatur
adagendum. Et sicut delectatur, si suaviter loqua-
ris, ita, flectitur, si amet quod polliceris, timeat quod

minaris, oderit quod arguis, quod comnuMidas am-

piectatur, quod dolendum exaggeras doleat, ((uum
quid laetanilum praedicas gaudeat, misereatur eo-
rum, quos niiserandos ante oculos dicendo constituis,
fugiateos, quos cavendos terrendo proponis, etquid-
quid aliud grandi eloquentia fieri potest ad commo-
vendos animos auditorum, non quid agendum sit ut
sciant, sed ut agant quod agendum esse iam sciunt.
Si autem adhuc nesciunt, prius utique docendi sunk
quam movendi. Et fortasse rebus ipsis cognitis ita
movebuntur, ut eos non opus sit maioribus eloquen-
tiae viribus iam moveri. Quod tamen quum opus
est, faciendumest. Tunc autem opus est, quando,
quum scierint quid agendum sit, non agunt. Ac per
hoc docere necessitatis est. Possunt enim homines
et agere et non agere quod sciunt. Quis autem di-
xerit eos agere debere quod nesciunti Et ideo fle-
ctere necessitatis non est, quia non semper opus est,
si tantum docenti vel etiam delectanti consentit au-
ditor. Ideo autem victoriae est flectere, quia tieri
potest, ut doceatur et delectetur, et non adsentiatur.
Quid autem illa duo proderunt, si desit hoc tertium?
Sed neque delectare necessitatis est, quando quidem
quumdicendo vera monstrantur, quodad ofticium do-
cendi pertinet, non eloquio agitur, neque hoc adten-
ditur, ut vel ipsa, vel ipsum delectet eloquium, sed
per se ipsa, quoniam vera sunt, manifestata dele-
ctant. Unde plerumque delectant etiam falsa pate-
facta atque convicta. Neque enim delectant, quia
 DE DOCTllIXA CIIKIST. LIB. IV. 135

falsa sunt, sed quia falsa esse yerum est, delectat

et dictio, qua hoc veruni esse monstiatum est.
C. Xlll. Piopter eos autem, quibus fastidientibus
non placet veritas, si alio quocumque modo nisi eo
modo dicatui', ut placeat et sermo dicentis, datus est
iii
clociuentia non parvus etiam delectationi locus.
Quae tamen addita non sufficit duiis, quos nec intel-

lexisse, nec docentis elocutione delcctatos esse pro-

fuerit. Quid enim haec duo confeiunt homini, qui
et coutitetur verum, et collaudat eloquium, nec in-
clinat adsensum, propter quem solum, quum aliquid
suadetur, rebus quae dicuntur invigilat dicentis
intentio? Si enini talia docentur, quae credere
vel nosse sufficiat, nihil est aliud eis consentire,
iiisi confiteri vera esse. Quum vero id docetur quod
agendum est, et ideo docetur ut agatui", frustra per-
suadetur verum esse quod dicitur, fiustra phicet
modus ipse, quo dicitur, si non ita discitur ut agatur.
Oportet igitur eioquentem ecclesiasticum,
quando suadet aliquid quod agendum est,
n on s o 1 um d o ce re u t n st ru at, e t d e e cta e
i 1 )

ut teneat, verum etiam flectere ut vincat.

Ipse quippe iam remanet adconsensionem flectendus
eloquentiae granditate, in qtio id non egit usque ad
eius confessionem demonstrata veritas, adiuncta
etiam suavitate dictionis.
C. XIV. Cui suavitati tantum operae impensum
est ab hominibus, ut non solum non facienda, verum
etiam fugienda ac detestanda tot et tanta nuihi atque
turpia, quae malis et turpibus discjtissime pers.uasa
sunt, non ut eis consentiatur, sed sola delectationis
gratia lectitentur. Avertat auten Deus ab ecdesia
sua quod de synagoga ludaeorum leiemias propheta
commemorat dicens '): Pavor et liorreudafacta sunt
super terram: prophetae prop/ietahant iniqua, et sa-

1) C. 5, 30. s.
136 AURELII AUGUSTIM
cerdotes plausiun dcderunt jnanibns suis, et plehs mea
dilexit sic. Et quid facietis infuturum ? O e o q u e n - 1

ti a tanto te) i- i b i 1 i o r , q ii a n t o p u r i o r , e t
q u a 11 1 o s o 1 i d i () r , t a n t o V e h e ni e n t i o r
! tere
securis concidens petras! Huic enini rei siniile
esse verbum suuni, qiiod per sanctos pioplietas fecit,
per hunc ipsuni prophetani Deus ipse dixit. ') Ahsit
itaque, ahsit a nohis, ut sacerdotes phiudant iniqua
dicentibus, et plehs Dei diligat sic. Ahsit a nobis,
inquani, tanta denientia! Nan\ quidfacienuis in futu-
rum Etcerte minus intelligantur,minus placeant, mi-
i!

nus moveant quae dicuntur; verum^jtaniendicantur,

et iusta, non iniqua libenter audiantur. Quod utique
non fieret, nisi suaviter dicerentur. In populo autem
gravi, de quo dictum est Deo^): In populo gravi
laudabo te, nec flla suavitas delectabilis est, qua non
quidem iniqua dicuntur, sed exigua et fragiliahona
spumeo verhorum ambitu ornantur, quali nec magna
utque stahilia decenter et graviter ornai"entur. Et
tale aliquid in epistola beatissimi Cypiiani, quod
ideo puto vel accidisse, vel consulto factum esse, ut
sciretur a posteris, quam linguam doctrinaeChristia-
nae sanitas ab ista redundantia revocaverit, et elo-
quentiam graviorem modestioremque restrinxerit,
qualis in eius consequentihus literis secure amatur,
reiigiose adpetitui", seddifficillime impletur. Aitergo
quodam loco*): ,,Petamus hanc sedem; dant seces-
sum vicinasecreta, uhi dum erratici palmitum lapsus
pendulis nexibus per arundines baiulas repunt, vi-
team porticum frondea tccta fecerunt." Non dicun-
tur ista nisi mirahiliter adfluentissima fecunditate
facundiae, sed profusione nimiagravitati displicent.
Q,ui vero haec amant, profecto eos, qui non ita di-

1) Cf. Ie;em. 23, 2'J. 2) Sic Mss. melioris nofae. At editi:

veru tnviin dicantur.-'- lieii. 3) Ps. 34, 18. sec. LXX. 4) Cypr.
ad Donat. ep. 1.
 DE DOCTRIXA CIIRIST. LIB. IV. 137

cunt, sed castigatius eloquuntur, non posse ita elo-

qui cxistiniant, non iudicio ista de^itare. Quaproptei'
iste vir sanctus et posse se ostendit sic dicere, quia
dixit alicubi, etnolle, quonian postnioduni nusquani.
C. XY. Agit itaque noster iste eloquens, quum et
iusta et sancta et bona dicit (neque enim alia debet
dicere); agit ergo quantuni potest quuni ista dicit,
dt intelligenter , ut libenter, ut obedienter audiatur:
et haec se posse, si potuerit, et in quantuni potuerit,
pietate magis orationum, quam oratorum facultate
non dubitet, ut orando pro se, ac pro illis,
quos est adlocuturus, sit orator ante quam
dictor. Ipsa hora iam ut dicat accedens,
prius quam exserat profercntem linguam,
ad Deum levet animam siticntem, ut eructet
quod biberit, vel quod impleverit fundat. Quum cnini
de una quaque re, quac secundum fidem dilectionem-
que ^) tractanda sunt, multa sint quae dicantur, et
multi modi quibus dicantur ab eis, qui haec sciunt,
quis novit quid ad praesens tempus, vel nobis dicre,
vel per nos expediat audiri, nisi qui corda omnium
videt ( E t q ui s f a c t, u t q u o d o p o r t e t e t q u e m-
i
,

admodum oportet dicatur a nobis, nisi in

cuius man u s unt et no s et s erm o n es n o -
stril^) Ac per hoc discat quidem omnia quae
docenda sunt qui et nosse vult et docere,
fa c u 1 1 ate mque dicen di, ut d ece t vi r u m e c-
clesiasti cum, comparet. Ad huram vero ipsius
dictionis illud potius bonae menti cogitet convenire,
quod Dominus ait^): ]\ulite cogitare, qico modo aut
qiiid loquamini ; dabitur enim vohis in ilfa liora" quid
loquamini; non enim vos esds qui loquimini, sed spiri-
tus patris vestri, qni loquilur in vohis. Sic ergo loqui-
tur in eis spiritus sanctus, qui persequentibus tra-

1) ,,E(1itI (et co(l<l. Lijis.): (Mectationemipie. Mss. potinros:

dilictioncmiiue.'''' Ilen. 2) Cf. Sap. 7, IG. 3j Mattli. 10, 19. s.
138 AURELIl AUGUSTIM
dunturproChristo, cur iion in eis, qui traduntdiscen-
tibus r.luistuni J

C. XVI. Quisquis autem dicit, non esse homini-

bus praecipienduni quid vel quemadmodum doceant,
si doctores sanctus efficit spiritus, potest dicere, nec
orandum nobis esse, quia Dominus ait ): Scit pater '

vester quid vobis necessariiim sit prius qudiii petatis ah

eo ; autapostolum Paulum Timotheo et Tito non de-
buisse praecipere, quid vel quemadmodum praecipe-
rentaliis. Quas tres apostolicasepistolasante oculos
habere debet, cui est in ecclesiadoctoris persona im-
posita. Nonne in prima ad Timotheum legitur^) Ad- :

7iuntiahaecetdoc? Quae autem sint,supradictumest.

Nonne ibi est ^) Seniorem neincrepaveris,sed ohsecra
:

utpatrem? Nonne in secunda ei dicitur^): Formani

hahe verhorum sanorum, quae a me audisti? Nonne ibi
eidicitur^): Satis age, te ipsum prohahilem operarium
exhihens Deo non eruhescentem, verbum veritatis recte
tractantem? Ibi est et illud ^): Praedica verhum, insta
opportune, importune, argue, ohsecra, increpa in omni
longanimitate et doctrina. Itemque ad Titum nonne
dicit^) episcopum iuxta doctrinamjidelisverhiperse-
verantem esse debere, utpotens sit in doctrina sana, ei
contradicentes redarguere? Ibi etiam dicit^): Tu vero
loquere quae decent sanam doctrinam, senes sobrios es-
se, etquae sequuntur. Ibi et illud ^) Haec loquere et :

exhortare, etincrepa cum omniimperio. Ncmo te con-

temnat. Admone illosprincipihus et potestatibus suh-
ditos esse , et cetevd. Quid ergo putamus? Numquid
coutra se ipsum sentit apostolus, qui, quum dicat
doctores operatione fieri spirirus sancti , ipse illis
piaecipit quid et quemadmodum doceant? An intel-
ligendum est, et hominum ofiicia ipso sancto spiritu

1) Matth. 6, 8. 2) C, 4. 11. 3) 1 Tim. 5, 1. 4) C. 1, 13.

5) 2 Tini. 2,15. Gj2 Tim. 4, 2. 7) C. 1 , 9. 8) C. 2,1..
D) C. 2, 15. 3, 1.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 139

largiente in docendis etiam ipsis doctoribus non de-

beie cessare ; et tamen neque qui plantat esse ali-
quid, neque qui rigat, sed Deum qui incrementum
datM) Unde ipsis quoque ministris sanctis homini-
"bus, vel etiam sanctis angelis operantibus nemo
recte discit, quae pertinent ad ^ivendum
cumDeo, nisi fiataDeo docilisDeo, cui di-
citur inpsalmo ^) Doce mefacere voluntatem tuam,
:

quoniam tu es Deus meus. Unde et ipsi Timotheo

idem dicit apostolus, loquens utique ad discipulum
doctor ^) Tu autempersevera in eis, quae didicisti et
:

credita sunt tibi, sciens a quo didiceris. Sicut enim

corporis medicamenta, quae hominibus ab homini-
bus adhibentur, non nisi eis prosunt, quibus Deus
operatur salutem, qui et sine illis mederi potest,
quum sine ipso illa non possint, ettamen adhibentur,
et si hoc officiose fiat, inter opera misericordiae vel
beneficentiae deputatur: ita et adi umenta doctri-
nae tunc prosunt animae adhibita per homi-
nem, quum Deus operatur ut prosint, qui po-
tuit evangelium dare homini etiam non ab homini-
bus, neque per hominem.
C. XVIl. Qui ergo nititur dicendo persua-
dere quod bonum est, nihil horum trium
spernens, ut scilicet doceat, ut delectet, ut
flectat, oret atque agat, ut, quemadmodum su-
pradiximus*), intelli genter, libenter obedien-
terque audiatur. Quod quum apte et conve-
nienter facit, non immerito eloquens dici
potest, etsi non eum sequatur auditoris ad-
sensus. Ad haec enim tria, id est, ut doceat, ul de-
lectet, ut flectat, etiam tria illa videtur pertinere vo-
luisse idem ipse Romani auctor eloquii, quum itidem
dixit^): ,,Is igitur erit eloquens, qui poterit

I; Cf. 1 Cor. 3, 7. 2) Ts. 143, 10. 3) 2 Tim. 3, 14. 4) C. 15.

21.
5)Cic. orat. c. 29, cl.
140 ALRELII ALGLSTIM
parva submisse, ni odica temperate, magiia
gianditer dicere," tamquani si adderet illa etiani
tria, et sic explicaret unam eamdemque sententiain
dicens: is erit igitur eloquens, qui utdoceatpoterit
parva submisse, ut delectet modica temperate, ut
Jlectat magna granditer dicere.
C. XVIll. Haec autem tria ille, sicut ab eo dicta
sunt, in caussis forensibus posset ostendere; non
autem hic, hoc est, in ecclesiasticis quaestionibus,
in qnibus huiusmodi, quem volumus informare, ser-
mo \ ersatur. In illis enim ea parva dicuntur, ubi de
rebus pecuuiariis iudicandum est; ea magn a, ubi de
salute ac de capite hominum. Ea vero, ubi nihil ho-
rum iudicandum est, nihilque agitur, ut agat sive dc-
cernat, sed tantummodo ut delectetur auditor, inter
utrumque quasimedia, et ab hoc modica, hoc est
moderata dixerunt. ]Modicis enim modus nomen
imposuit; nam modica pro parvis abusive, non pro-
prie dicimus. In istis autem nostris, quando quidem
omnia, maxime quae de loco superiore populis dici-
mus, ad hominum salutem,nectemporariam,sed aeter-
nam referre debemus, ubi etiam caveiidus est aeter-
nus interitus, omnia magna sunt quae dicimus; usque
adeo ut nec de ipsis pecuniariis rebus, vel adquiren-
dis vel amittendis, parva videri debeant, quae doctor
ecclesiasticus dicit, sive sit illa magna, si;e parva
pecunia. Xeque enim parva est iustitia, quam pro-
fecto et in parva pecunia custodire debemus, dicente
Domino ) Qui iii viinimo jidelis est, ct in magno Jide-
^
:

lis cst. Quod ergo minimum est, minimum est; sed

in minimo fidelem esse magnum cst. Nam
sicut ratio rotunditatis, id est, ut a puncto medio
omnes lineae pares in extrema ducantui', eadem est
in magno disco, quae in nummulo exiguo: ita ul)i
parva iuste geruntur, non minuitur iustitiae magni-

J) Luc. IG, 10.

 DE DOCTRINA CilHlST. LIB. IV. 141

tudo. De iudiciis denique saecula)ibus,Cquil>us uti-

que nisi pecuniaiiis?) quum loqueretur apostolus ^):
Audet quisqunm vesfrum, inquit, adcersus alterum ha-
hcns negotium, iudicari ah iniquis, et non apud san-
ctos? An nescitis, quia sancti mundu)n iudicahunt? Et
siin vohis iudicahitur mundus, indigni estis qui de mi-
nimis iudicetis? Nescitis, quia angelos iudicahimus, ne-
dum saecularia? Saecularia igitur iudicia si hahueri-
tis, eos qui contemtihiles sunt in ecclesia,
hos collo-
cute.'-) Ad reverentiam vohis dico. Sic non est inter
vos quisquam sapiens, qui possit inter fratrem suum
indicare? Sedfrater cumfratre iudicatur, et hoc apud
iufideles! lam quidem
omnino delictum est, quia iudi-
cia hahetis vohiscnm. Quare non magis iniquitatem
Sedvosini-
palimini? Quare non potius fraudamini?
quitatemfacitis, etfraudatis, et hocfratres!
An nesci-
iis, quia iniusti regnum Dci non heredituhvnt? Quid
est quod sic indignatur apostolus, sic corripit, sic
expiobrat, sic increpat, sicminatur? Quid est quod
sui animi adfectum tam crebra et tam aspera vocis
mutalione testaturf Quid est postremo quod de re-
bus minimis tam granditer dicit? Tantumne de illo
negotia saecularia meruerunt Absit. Sed hoc facit
J

nulla
propter iustitiam, caritatem, pictatem, quae,
sobria mente dubitaiite, etiam in rebus quamlibet
par\ ulis magna sunt. Sane si moneremus lion)ines,
quema<lmodum ipsa negotia saecularia vel pro se vel
pro suis apud ecclesiasticos iudices agere deberent,
recte adm(Mieremus, ut agerent tamquam par^a sub-
misse. H'""" vero de illius viri disseramus eloquio,
qiiem volumus earum rerum esse doctorem, quibus
liberamur ab aeternis malis, atque ad aeterna perve-
iiimus bona, ubicumque agantur haec, sive ad popu-

1) 1 Cor. 6, 1. ss. 2) Sic Mss. omnes secundum textiim Grae-

cuni: Toviovi icaOtleif. lien. al. ex Viilg. conslitiiite nd iinli-
:

cit7i(tnm.
142 AURELII AtGUSTIM
lum, sive privatim, sive ad unum, sive ad plures, sive
ad amicos, sive ad inimicos, sive in peipetua dictio-
ne, sive in collocutione, sive in tractatibus, sive in
libris, sive in epistolis vel longlssimis vel brevissi-
mis, magna sunt: nisi forte quoniam calix aquae fri-
g-idae res minima atque vilissima est, ideo minimum
aliquid atque vilissimum Dominus ait, quod eum qui
dedeiit discipulo eius,non perdetmercedem suam. ')
Aut vero quando iste doctor in ecclesia facit inde
sermonem, parvum aliquid debet existimare se di-
cere, etideo non temperate, non granditer, sed sub-
niisse sibi esse dicendum. Nonne quando accidit, ut
de hac re loqueremur ad populum, et Deus adfuit, ut
non incongrue diceiemus, tamquam de illa aqua fri-
gida quaedam flamma surrexit-), quae etiam frigida
hominum pectora ad misericordiae opera facienda
spe coelestis mercedis accenderet?
C. XIX. Et tamen quum doctor iste debeat rerum
dictor esse magnarum, non semper eas debet gran-
diter dicere, sedsubmisse, quum aliquid docetur,
temperate, quum aliquid vituperatur sive laudatur.
Quum vero aliquid agendum est, et ad eos loquimur,
qui hoc agere debent, nec tamen volunt, tunc ea,
quae magna sunt, dicenda sunt granditer, et ad fle-
ctendos animos congruenter. Et aliquando de una
eademque re magna et submisse dicitur, si docetur,
et temperate, si praedicatur, et granditer, si aversus
inde animus ut convertatur impellitur. Quid enim
Deo ipso maius est? Numquid ideo non discitur*'')
Autqui docet unitatem trinitatis,debet nisi submissa
disputatione agere, ut res ad dignoscendum dillicilis,
quantum datur, possit intelligil Numquid hic orna-
menta, et non documenta quaerunturl Numquid ut
aliquid agat estflectendus auditor, et non potius ut

I) Cf. Miit. 10, 42. 2) Cf. 2 Macc. 1, 22. ss. 3) Am., Cal., al.:
tUcitur. Seil Ms8., Ei-., Ben.: iliscitur.
 DE DOCTUINA CHRIST. LIB. IV. 143
discat instruendus? Porro quum laudatur Deus sive
de se ipso, sive de operibus suis, quanta facies pul-
chrae ac splendidae dictionis oboritur ei, qui potest
quantuni potest laudare, quem nemo convenien-
ter laudat, nemo quomodocunique non lau-
datl At si non colatur, aut cum ilio aut etiam prae
illo colantur idola, sive daemonia, sive
quaecumque
creatura, quantum hoc malum sit, atque ut ab hoc
malo avertantur homines, debet utique granditerdici.
C. XX. Submissae dictionis e\eniplumest
apud apostolum Faulum, ut planius aliquid comme-
morem, ubi ait^): Dicite miki, suh lege volentes esscy
legetH noii audistis? Scriptum est enini, quod Abraham
duos filios habuif, unum de ancilla, et unum de libera.
Sed ille, qui de ancilla, secundum carnem natus est; qui
autem de libera, per repromissionem. Quae sunt in al-
legoria. Haec enini sunt duo testamenta: ununi qui-
dem a monte Sina in servitutem generans, quae est
Agar. Sina enim Jiions est in Arabia, qui coniunctus
est'-) huic, quae nunc est lerusalem, et servit cumfiliis
8uis. Quae autem sursum est lerusalem, libera est,
quae est mater nostra, et cetera. Itemque ubi ratio-
cinatur et dicit'^): Fratres, secundum hominemdico:
tamen hominis confirmalum testamentum nemo irri-
tum facit, aut super ordinat. Abrahae dictae sunt
promissiones, et semini eius. Nondicit: etsemini-
bus^', tamquam in mullis, sed taniquam in uno: et se-
tnini tuo", quod est Christus. Hoc autem dico: festa-
mentum confirmalum a Deo , quae post quadringentos
et trigintaannos facta est lex, non infirmat ad eva-
cuandas promissiones. Si enim ex lege heredifas, iam
non ex promissione. Abrahae autcm per repromissio'
nem donavit Deus. Et quia occurrere poterat au-
dientis cogitationi: ut quid crgo lex data est, si ex

1) Gal. 4, 21. ss. 2) ,,In Mss. ferc omnlltus: qune cnnuincta

est.'' IlcD. 3) Gal. 3, 15. ss.
144 AUPvELIl AUGUSTLM
illa non est hereditas? ipse sibi hoc obiecit, atque
ait velut interrog^ans: Quid crgo lex? Deinde respon-
dit: Transgressionis gratia propositn est, donec veni-
ret semen, cuiproniissum est, disposita ') per angelos in
manu mediatoris. Mediator autem unius non est; Deus
vero unus cst. Et hic occurrebat, qut)d sibi ipse piM)-
posuit: Lex ergo adversus promissa Deii Kt respon-
dit Absit.
:
Reddiditque rationeni dicens: Si enim
data esset lcx, quae posset vivificare , omnino ex lege
esset iustilia. Sed conclusit scriptura omnia sub pec-
cato, ut promissio exfide lesu C/iristi daretur creden-
tibus, et cetera, vel si quid eiusmodi est. Pertinet
ergo ad docendi curam non solum aperire clausa, et
nudos solvere quaestionum, sed etiam, dum hoc agi-
tur, aliis quaestionibus, quae fortassis inciderint, ne
id quod dicimus improbetur per illas, aut refellatur,
occurrere: si tamen et ipsa earum solutio pariter
occurrerit, ne moveamus quod auferre non possu-
inus. Fit autem ut quum incidentes quaestioni aliae
quaestiones, et aliae rursus incidentibus incidentes
pertractantur atque solvuntur, in eam longitudinem
ratiocinationis extendatur intentio, ut nisi memoria
plurimum valeat atque vigeat, ad caputundc ageba-
tur disputator redire non possit. Valde autem bo-
num est, ut quidquid contra dici potest, si occurre-
rit, refutetur, ne ibi occunat, ubi non erit qui re-
spondeat, aut praesenti quidem, sed tacenti occurrat,
et minus sanatus abscedat. \\\ illis autem apostoli-

cis verbis dictio tempei'ata est^): Seniorem ne in-

crepaveris, sed obsecra utpatrem, iuniores utfrafres,
anus ut matres, adolescentulas ut sorores. Et in illis') :

Obsecro autem vos, fratres, per miscricordiam Dei, ut

exhibeatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam, Deo
placentem. Et totus fei'e ipsius exhortationis locus

I) lii ?tlss. iderisque: (lisposituui.'^ Ben. 2) 1 Tim. 5, 1. s

3) Koiii. !2, 1.
 DE DOC rRINA CHRIST. LIH. IV. 145

teniperatum habet elocutionis genus; ubi illa pul-

chriora sunt, in quihus propria propriis taniquam
debita reddita deoenter excurrunt, sicuti est'):
Habetites dona diversa secuiidum gratiam, quae data
est nobis, sive prophetiam, secunduni rep^ulam Jidei,
sive ministerium, in ministrando, sive qui docet, in do-
ctrina, sive qui exhortatur, in exhortatione, qui tribuit,
in simplicitafe, qui praeest, in sollicitudine, qui miserc-
tiir, in kilaritate. Dilectio sine simulaiione ; odio ha-
hentes malum, adhaerenfes bono; ciiritate fraternita-
tis invicem diligenies, honore inutuo praevenientes,
studio non pigri, spiritu ferventes, Domino servientes,
spe gaudentes, in tribulatione patientes, orationi in-
stantes, necessifatibus sanclorum communicantes, ho-
spitalitatem seciantes. Bene dicite perscquentibus vos,
bene dicite, et nolite male dicere. Gaudere cum gau-
dentihus, ftere cum flentibus. Id ipsum invicem sen-
tienies. Et quani pulchre ista omnia sic ertusa bi-
inembi"i ciicuitu tei"niinantur: 7io/t alia sapienics, sed
humilibus consentientes! Et aliquanto post^): In hoc
ipso, iu(iu\t, perseverantes, reddiie omnibus dehita: cui
tributum,tribuium; cuivectigal, vectigal; cuitimurem,
timorem; cui honorem, honorem. Quae nicmbratin
fusa dauduntur etiam ipsa circuitu qiiem duo mem- ,

bra contexunt: nemini quidquam debeatis, nisi ut invi-

cem diligaiis. Et post paullulum'): y,ox praecessif,
inquit, dies autem adpropinquarit. Abiiciamus iiaque
opera tenebrarum et induamus arma lucis. Sicut iii
,

die honeste ambulemus, non in comessationibus et cbrie-

iaiibus, non in cubilibus et impudiciiiis, non in conien-
tione ct aemulatione ; sed induite Dominum lesum
Christum, et carnis providentiam nefeceriiis in concn-
piscentiis. QihkI si quisqtiam ita diceret: ,,et carnis
providentiam ne in concupiscentiis feceritis", sine
dubio aures clausula numerosiore mulceret; sed

1) lliid. V. G. ss. 2) Rom. 13, C. s. 3; Ib. v. 12. ss.

Alglst. Doctk. Christ. K
146 AUHELII AUGUSTIM
gravior interyres etiam ordineni iiialiiit tenere ver-
boriim. 0,110 modo auteni hoc in Graeco eloquio
Konct, quo est locutus apostolus, liderint eius elo-
quii usque ad ista doctiores. Mihi tamen quod
nohis
eodeni verborum ordine interpretatum est, nec ibi
Tidetur currere numerose. Sane hunc elocutionis
ornatum, qui numerosis fit clausulis, deesse faten-
dum est auctoribus nostris. Quod utrum per inter-
pretes factum an (quod magis arbitror) consulto
sit,
illi haec plausibilia devitaverint, adfirmare non au-

deo, quoniam me fateor ignorare. Illud tamen scio,

quod si quisquam huius numerositatis peritus illo-
rum clausulas eorumdem numerorum lege componat
(quod facillime fit mutatis quibusdam verbis, quae
tantunidem siu-nificatione vaient, vel mutato eorum
quae invenerit ordine), nihil illorum, quae velut
magna in scholis gramniaticorum aut rhetorum didi-
cit, illis divinis viris defuisse cognoscct; et multa
reperiet locutionis genera tanti decoris, quae qui-
dem et in nostra, sed maxime in sua lingua decora
sunt, quorum nuUum in eis,quibus isti inflantur, lite-
ris invenitur. Sed cavendum est, ne divinis gravi-
busque sententiis, dum additur numerus, pondus de-
trahatur. Nam illa musica disciplina, ubi numerus
iste plenissime discitur, usque adeo non defuit pro-
phetis nostris, ut vir doctissimus llieronymus ^) quo-
rumdam etiam metra commemoret, in Hebraea dum-
taxat lingua,cuius ut veritatem servaret in verbis,
haec inde non transtulit. Ego autem ut de sensu
meo loquar, qui mihi quam aliis et quam aliorum est
utique notior, sicut in meo eloquio, quantum mode-
ste fieri arbitror, non praetermitto istos numeros
clausularum, ita in auctoribus nostris hoc mihi plus
placet, quod ibi eos rarissime invenio. Grande
autem dicendi genus hoc maxime distat ab isto

1) In i)ioloi,'o super lob.

 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 147

genere tenipeiato, quod noti tam a erl)Oi'uni ornatibus

conituni est, quan\ a iolentum animi adfectibus. Nam
capit etiam illa ornamentu paene omnia; sed ea si
non habuerit, non requirit. Fertur quippe impetu
8U0, et elocutionis pulchritudinem, si occurrerit, vi
rerum rapit, non cura decoris adsumit. Satis enini
est ei propter quod agitur, ut verba congruentia non
oris eligantur industria, sed pectoris sequantur ar-
dorem.. Nam si aurato gemmatoque ferro vir fortis
armetur,intentissimus pugnae,agitquidemillisarmis
quod agit, nonquiapretiosa, sedquiaarma sunt; ideni
ipse est tamen, et valet plurimum, etiam quum ri-
manti telum ira facit." ^) Agit apostolus, ut pro evan-
gelico ministerio patienter mala huius temporis cun\
solatio donorum Dei omnia tolerentur. Magna res
est, et granditer agitur, nec desunt ornamenta dicen-
di. Ecce, inquit-j, nuuc
tempus acceytabile ; ecce iiuiic
dies salulis! y^uIUan in quoquam dantes
offensioncmy
ut noii reprehendatur ininislerium nostrum; sed iti
onuiibus cominendanles nosmet ipsos ut Dei minisfroSf
in multa patientia, in tribulationifjus, innecessitatibus,
tn angusliis, in phis^is, in carceribus, in seditionibus, in
laboribus, in vigifiis, in ieiuniis, in castilate, in scieii-
tia, in longanimitate, in benignitale, in spiritu sancto,
in caritate non ficta, in verbo veritatis, in virtute Dei;
perarma iustitiae a dextris et a sinislris ^),
per gloriavi
et ignobifitatem, per infamiam et bonam famam; ut
seduclores, et veraces; ut quiignoramur, et cognosci-
jnur; quasimorientes, et ecce vivimus; ut cocrciti, et
non mortificati ; ut fristes, semper aufem gaudeirles;
sicutegeni, muftos aufem ditanfes; tamquam nihif ha-
benfes, et omnia possidenfes. Vide adhuc ardentem:
Os nostrum patet ad vos, o Corinthii, cor nostrum di-

1) Adliisit sciipfor Viitr. Aen. 7, 5nS. 2) 2 Cor. 6, 2. ss

3) >Iss. aliciuof <)|itiniat' riotae: anna iust. dextra et sinistra.^'
Ben. Idem legitiir in 2 coiUJ. Lips.
K2
148 ALRELII AUGUSTINI
latatum est, et cetera,
quae persequi longum est.
Iteniquc ad RoTnanosi) agit, ut pei"seeutiones huius
mundi caritate vincantur, spe certain adiutorio Dei.
Agit auteni et g;ianditer et ornate. Scimus, inquit,
quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bo-
num, eis qui sccundum propositum rocaii sunt \_sancti^.
Quoniam quos ante praescirit, ei praedestinuvit con-
formes imaginis filii sui, utsitipseprimogenitusin niul-
tis
fralribus. Quos autem praedestinacit, illos et vo-
cavit ; et quos vocacit, ipsos et iustificavit; quos autem
iustificavit, illos et glorificavit. Quid ergo dicemus
ad /laec? Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui pro-
priofilio non pepercit, sedpro nobis omnibus tradidit
illum, quomodo non etiam cum illo nobis omnia dona-
vit? Quis adcusabit adversus electos Dei? Dcus qui iu-
slificaf? est quicondemnet? CJtristusIesus qui mor-
Quis
tuuti est,magis auiem qui resurrexit, qui esl in dexlera
Dei, qui et interpellat pro nobis? Quis nos separabit a
caritate Christi ? Tribulafio, an angustia, an persecutio,
anfames, a7i nuditas, anpericulum, an gladius? Hicut
scriptum est'^): quoniam propter te mortificamur tota
die, aestimati sumus ut oves occisionis. Sedin his omni-
hus supervincimus per eum qui dilexit nos. Certus sum
enim, quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque
principatus, neque praesenfia, nequefutura, neque vir-
tus, neque altifudo, neque profundum, neque crealura
alia poterit nos separare a caritate Dei, quae est in
Chrisfo lesu Domino nostro. Ad Galatas'^) auteni,
quanivis tota ipsa epistola subniisso dicendi genere
sciipta sit, nisi in extreniis jtaitibus, ul>i est eloquiuni
teniperatum, tamen intei"ponit quenulam locum eo
motu animi, ut sine ullis quidem talibus ornamentis,
(jualia sunt in eis, quae modu posuimus, non posset
tumen nisi granditer dici. Dies, inquit, observatis, ct
menses, et annos ct tempora. Timeo vos, neforte sine

i) C. 8, 28. ss. 2j Ps. 43, 23. sec. LXX. 3) C. 4, 10. ss

 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. IV. 149
caussa lahoravcrim iu vos. Estote sicnl rf ep^o,quoniam
et es^o sirut vos,fratres, precor vos. Ni/tif me laesisfis.
Scitis quia per injirmitatem carnis iampridem evangeli-
zavi vobis, et tentationem vestram '
)in carne mea non
sprevislis, neque respuistis, sed sicut angelumDei e.xce-
pistis me, sicuf Christum lesuni. Quae ergofuitheatitudo
vestra? Testimonium vohis perhiheo, quoniam, si fieri
posset, oculos vestros eruissetis et dedissetis mihi. Ergo
inimicus factus sum vohis verum praedicans? Aemulan-
tur vos non hene, sed excludere vos volunt, uteos aemu-
lemini. Bonum est autem in hono aemulari semper, et
non solum quum praesens sum apud vos, flioli mei,
quos iterum parturio doncc formetur Christus invo-
,

bis. Vellem autem nunc adesse apud vos, et mutare

vocem meam, quia confundor in vohis. Numquid hic
aut contrariii coiitrariis veiba sunt leddita, aut ali-
qua giadatiune sibi subnexa sunt, aut caesa et niem-
bra circuitusve sonuerunti Et tanien non ideo tepuit
grandis adfectus, quo eloquium fervere sentinms.
C. XXI. vSed apostolica ista sic clara sunt, ut et
profunda sint, atque ita consciipta memoriaeque
mandata, ut non solum lectore vel auditore, verum
etiam expositore opus habeant, si qiiis in eis non su-
perficie contentus altitudinem quaerat. Quapropter
videamus ista genera dicendi in eis, qui istorum
lectione ad rerum divinarum atque salubrium scren-
tiam profecerunt, eamque ecclesiae ministrarunt./-
15eatus Cyprianus submisso dicendi genere utitur in
eo iibro, iibi de sacraniento calicis disputat. Solvi-
tur quippc ibi qu;iestio, in qua quaeritur, utrum calix
dominicus aquain solam, an eamvino mixtam delieat
habere. vSed exompli gratia aliquid inde ponenduni
est. Post principium igitur epistolac-) iam soivere

1) Sic legendiim est seciiiulum Mss. itlernsquc, textum Graec.

(Alex.): ^innaaubv viiMv, etYiik^ .\m., Fr., Cal., Ben.: tenta-
tiones vestras. 2) .1*1 Caecirmm, ep. Gi. (I. 2.)
150 AURELII AUGLSTIM
incipiens propositam quaestionem: ,,Admonitos au
temnosscias, inquit, ut in calice otrei'endo domi-
nica traditio servetur, neque aliud fiat a nobis, quam
quod pro nobis Dominus prior fecit: ut caiix, qui in
commemorationem eius otlertur, ^ino miN.tus ottera-
tur. Nam quum dicat CJiristus '): Ei^o suiii vifis vera,
sanguis Christi non aqua est utique, sed vinum: nec
potest videri sanguis eius, quo redemti etAiviticati
sumus, esse in calice, quando \inum desit calici, quo
Christi sanguis ostenditur, qui scripturarum omnium
sacramento ac testimonio praedicatur. hnenimus
cnim in Genesi'^) circa sacramentum \oe hoc idem
praecucurrisse, et figuram dominicae passionis illic
exstitisse, quod vinum bibit, quod inebriatus est,
quod in domo sua nudatus est, quod fuit recubans
nudis etpatentibus fenutribus, quod nuditas illa pa-
tiis a medio filio denotataest, amaiorevero et mi-
noie contecta, et cetera quae necesse non est exse-
qui, quuni satis sit hoc solum complecti, quod Noe,
tjpum futurae Acritatis ostendens, non aquam, sed
vinum biberit, et sic imaginem dominicae passionis
expresserit.Item in sacerdote Melchisedech donii-
nicum sacramentum ^) praefiii;uratum videmus, se-
cundum quod scriptura divina testatur et dicit^): Et
Melchiseaech rex Salem protulit panein ef vinnm. Fuit
autem sacerdos Dei summi, et bene dixit Abraliam.
Quod autem Melchisedech typum Christi portaiet,
declarat in psalmis spiritus sanctus, ex persona pa-
tris ad lilium dicens: Ante lucifernni s^enui te ; tu es
sacerdos in aeternum secundum ordinem Melcliise-
dec/t.^^^) Haec et alia quae sequuntur huius episto-
lae submis^jae dictionis modum servant, quod facile

1) loh. io, l. 2j C. 9, 21. ss. 3) Slc in Mss. etaptid Am.

iii edit. Er., Cal., al. : doininici sncrnmenti
j^t prae/ig vid.
.
my-
steriiim. Apud Cy|>i'. vern: sficrificii dominici sacram.'''' Ben.
4j Gen. 14, 18. 5) Ps. lOa, 3. 4. sec. LXX.
 Dt: DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 151
est exploruie legciitibus. Sanctus qnoque Ambro-
sius quum agat rem nuignam de spiritu sancto, ut
eum putri et filio demonstret aequalem, submisso
tamen dicendi genere utitur, quoniam res suscepta
non ornamenta verborum, aut ad llectendos animos
commotionis adfectum, sed rerum documenta desi-
derat. inter cetera in principio huius operis
Ergo
ait'): oraculo Gedeon quum audisset,
Commotus
quod deficientibus licet populorum millibus, in uno
viro Dominus plebem suam ab hostibus iiberaret,
obtulit hoedum caprarum, cuius carnem, secundum
praeceptum angeli, et azyma supra petram posuit, et
ea iure perfudit; quae simul ut virgae cacumine,
quam gerebat, angelus Dei contigit, depetraignis
erupit, atque ita sacrificium quod obfejebatur ab-
sumtum est. -) Quo indicio declaratum videtur, quod
petra illa typum habuerit corporis Christi, quia scri-
ptum est^): Bibebant de consequenti petra ; petra
autem erat Christus; quod utique non ad divinitatem
eius, sed ad carnem relatum est, quae sitientium
corda populorum perenni jivo sui sanguinis inunda-
vit. lam tunc igitur in mysterio declaratum est,
quia Dominus lesus in carne sua totius mundi pec-
cata crucifixus aboleret, nec solumdelicta factorum,
sed etiam cupiditates animorum. Caro enim hoedi
ad culpam facti refertur, ius ad illecebras
cupidita-
tum, sicut scriptum est*): Quia concupivit populus
pessimam, et dixerunt (jnis nos cihahit
cupiditateni :

carne? Quod
igitur extenditangelus virgam, et teti-
gitpetram, de qua ignis exiit, ostendit, quod^caro
Donnni spiritu repleta divino peccata omnia huma-
nae conditionis exureret. Unde et Dominus ait ^):
Is^nem veni miltere in terram,'^ et cetera, in quibus
rei docendae ac probandae maxime incumbit. De

1) Ue si.iiitii s. r.l. 1. piol. 2) Cf. lutl. C, 15. ss. 3) 1 Cor.

10, 4. 4J xNiim. i
1, 4. jj I.uc. 12, 49.
152 AURELII AUGUSTIXI
genere teniperato est apud Cypiianuni ') virginitatis
illa laudatio: ,,Nunc nobis ad virgines sermo est,
quarumquo subliniior gloria est, maior et cura. Flos
est ille ecclesiastici germinis, decus atque ornamen-
tum gi'atiae spiritalis, laeta indoles laudis et hono-
ris, opus integrum atque incorruptum, Dei imago
respondens ad sanctimoniam Domini, illustrior por-
tio gregis Christi. Gaudet per ipsas, atque in illis
largiter floret ecclesiae matris gloriosa fecunditas;
quantoque plus gloriosa virginitas numero suo ad-
dit, tanto plus gaudium matris augescit." Et alio
loco in fine epistolae^): ,, Quomodo portavimus, in-
quit, imaginem eius qui de limo est, sic portemus
et
imaginem eius qui de coelo est. ^) llanc imaginem
virginitas portat, portat integritas, sanctitas portat
et veritas; portant disciplinae Dei memores, iusti-
tian\ cum religione retinentes, stabiles in fide, humi-
les in timore, ad omnem tolerantiam fortes, ad susti-
nendas iniurias mites, ad faciendam misericordiam
faciles, fraterna pace unanimes atque concordes.
Quae Aos singula, o bonae virgines, observare, dili-
gere, iniplere debetis, quae Deo et Christo vacantes,
ad Dominum cui vos dicastis, maiore et meliorc
parte praeceditis. Provectae annis, iunioribus facite
magisterium; minores natu, praebete maioribus mi-
nisterium, comparibus incitamentum; hortamentis
vos mutuis excitate, aemulis de virtute docunien-
tis ad gloriam provocate; durate fortiter, spiritali-
ter pergite, pervenite feliciter; tantum mementote
nunc*) nostri, quum incipiet in vobis virginitas ho-
norari." Ambrosius etiam genere dicendi temperato
et ornato professis virginibus proponit tamquam sub
exempli forma, quod moribus imitentur, etdicit^):

1) De Iial.itu vir^inum c. 3. 2) 11). c. 18. 3) Cf. 1 Cor. 15, 49.

4) Am., Ei-., Cal. et coild. IJps.: tu7ic nostri. 5) De virginibus
lili. 2. c. 1.
 DE DOCTRIXA CHRIST. LIB. IV. 153

,,Virgo erat non soluni corpore, sed etiam mente,

quae nullo doli ambitu sincerum adulteraret adfe-
ctuni, corde hunulis, verbis gravis, animi prudens,
loquendi parcior, legendi studiosior, non in incerto
divitiarum, sed in prece pauperis spem reponens, in-
tenta operi, verecunda sermoni, arbitium mentis
solita non hominem, sed Deum quaerere, nullum
laedere, bene velle omnibus, adsurgere maioribus
natu, aequalibus non invidere, fugere iactantiam,
rationem sequi, amare virtutem. Quando ista vel
vultu laesit paientes? Quando dissensit a propin-
quis? Quando fastidivit humilem? Quando risit de-
bilem? Quando vitavit inopem? Eos solos solita')
coetus virorum invisei'e, quos misericordia non eru-
besceret, neque praeteriret verecundia. ISihil tor-
Aum in oculis, niliil in ^erbis procax, nihil in actu
inverecundum; non gestus fractior, non incessus so-
lutior, non vox petulantior, ut ipsa corporis spe-
cies simulacium fuerit mentis, et figura probitatis.
Bona quippe domus in ipso vestibulo debet
agnosci, ac primo praetendat ingressu, nihil intus
latere tenebrarum-), tamquam lucernae lux intus
posita foris luceat. Quid ego exsequar ciborum par-
simoniam, ofliciorum redundantiam alteruni ultra ,

naturam superfuisse, alterum ipsi naturae paene de-

fuisse? lllic luilla intermissa tempora, hic congemi-
nati ieiunio dies, et si quando reficiendi successisset
voluntas, cibus plerunu|ue obvius qui mortem ar-
ceret, non delicias ministraret," et cetera. Haec
autem propterea in exeniplo huius temperati generis
posui, quia non hic agit, ut virginitatem voveant,
qtiae nondum voverunt, sed quales esse debeant,
quae iam votae sunt. Nam ut adgrediatur animus
tantum ac tale propositum, grandi utique dicendi ge-

1) Ani. et Cal.: snlVdta. 2) Cal. h. 1. inserit verlia: vt mens

noitrti nuUis retinacvUs ctc.
corporalibus imptditUf taniquuin
154 AUREI.II AUGUSTIM
nere debet exciiari et accendi. Sed niartj-r C}-pria-
nus de habitu viri>inunj, non de suscipiendo virgini-
tatis proposito scripsit. Iste vero episcopus etiam
ad hoc eas niagno accendit eloquio. Verum ex eo,
quod ambo egerunt, dictionis grandis exempla me-
nxorabo. Ambo quippe invecti sunt in eas, quae
formam pigmentis coiorant, vel potius decolorant.
Tiuorum prior ille quuni hoc ageret, ait inter ce-
tera '}: ,, 8i quis pingendi artifex vultum alicuius et
speciem, et coj-poris qualitatem aemulo colore si-
gnasset, et signato iam consummatoque simulacro
manus alius inferret, ut iam formata, iam picta quasi
peritior reformaret, gravis prioris artificis iniuria et
iusta indignatio videretur. Tu te existimas impune
laturam tam improbae tenieritatis audaciam, Dei ar-
tificis offensam^ Ut enim
impudica circa homines,
et incesta fucis lenocinantibus non sis, corruptis vio-
latisque quaeDei sunt peior adultera detineris. Quod
ornari te putas, quod putas comi, impugnatio est ista
divini operis, praevaiicatio est veritatis. Monentis
apostoli vox est-): Expurgate vetus fermentum, 2it
sitis nova couspersio, sicut esHs Etenim pa-
azijmi.
scJia nostrum imntolatus est Chrislus.
Itaque festa ce-
lehremus, nonin fermento veteri, neque in fennento
malitiae et nequitiae, sedin azymis sinceritatis et veri-
talis. Num sinceritas perseverat et veritas, quando
quae sincera sunt polluuntur, et colorum adulteiiis
et medicaminum '')
fucis in mendacium vera mutau-
tur? Dominus tuus dicit''): Non polcs facere capiUum
unum album aut nigrum ; et tu ad vincendam Domini
tui vocem vis te esse potiorem? Audaci conatu et
sacrilego conteintu ciines tuos inficis, malo praesa-
gio futurorum capillos iam tibi flammeos auspicaris."

!j Cyprian. de Iial.itu viifr. 12. 2) I Cor. 5, 7. s. 3) Sic

enieiuianint Ben. ex Cypv. Sed Mss. et edit. Aujx.: colvrum
aduJterinis inediiuminiim. 4j Mat. 5, 36.
 DE DOCTUINA ClilllST. Ll!5. IV. 155

Longum est inserere oniniii qiiae sequuntur. llle

vei'o posterior ut in tales diceret: ,,llinc illa, in-
quit '), nascuntur incentiva vitioruni, ut quaesitis
coloribus ora depingant, duni viris displicere fornii-
dant, et de adulterio vultus nieditentur adulteriun
castitatis. Quanta haec anientia, eftigien niutare
naturae, picturan quaerere; et dum veientur maii-
t;de iudicium, prodere-) suum! Piiorenimde se
pro-
nuntiat, quae cupit mutare quod nata est: ita dum
alii studet placeie, prius ipsa sibi Queiu
displicet.
iudicem, mulier, veriorem requiremus deformitatis
tuae,quam te ipsan,quae videri times? Si pulchraes,
cur absconderis? Si deformis, cur te formosam esse
mentiris, nec tuae conscientiae, nec alieni gratiam
erroris habitura? Ille enim alteram diligit, tu alteri
vis placere, et irasceris, si amet alteram,
qui adulte-
)are in te docetur. Mala magistra es iniuriae tuae.
Lenocinari enim refuiji^it etiam quae est passa leno-
nem; ac licet vilis muiier, non alteri tamen, sed sibi
peccat. Tolerabiliora propemodum in adulterio cri-
mina sunt; ibi enim pudicitia, hic natura adultera-
tur." Satis, utexistimo, adparet, feminas, ne suani
fucis adulterent formam, et ad pudorem et ad timo-
rem har ficundia vehementer impelli. Proinde
neque submissum, neque temperatum, sed grande
omnino genus hoc elocutionis agnoscimus. Et in
his autem, quos duos ex onuiibus
proponere volui, et
in aliis ecclesiasticis viris, et bona et
bene, id est,
sicut res postulat, acute, ornate,
ardenterque dicen-
tibus, per multa eorum scriptavcl dicta possunt liaec
tria genera reperiri, et adsidua lectione vel audi-
tione, admixta etiam exercitatione, studcntibus in-
olescere.

Aniliios. med.
I ) (le vii^. I. 2. 2) Ita apud Ambr. At in Aiip-.
cndd. alifHKit: perdtre, iii aliis: aut: jierdiderunt
jjerdidere,
{\A\}i.}, iiti legitiii-
a|). Am. et tr.
156 AURELII AUGLSTLM
C. XXIL Necquisqiiani praeter disciplinam esse
existimet istamiscere; imnio quantum congrue fieri
omnibus generibus dictio vaiianda est. Naju
potest,
quando prolixa est in uno genere, minus detinet au-
ditorem. Quum vero fit in aliud ab alio transitus,
etiam si longius eat, decentius procedit oratio;
quamvis habeant et singula generavarietates suas in
sermone eloquentium, quibus non sinuntur in eoruni
qui audiunt frigescere vel tepescere sensibus. Ve-
rum tamen facilius submissum solum, quam solum
grande diutius tolerari potest. Commotio quippe
animi quanto magis excitanda est, ut nobis adscn-
tiatur auditor, tanto minus in ea diu teneri potest,
quum fuerit quantum satis est excitata. Et ideo ca-
vendum est, ne dum volumus altius erigere quod
erectum est, etiam inde decidat, quo fuerat excita-
tione perductum. Interpositis vero quae sunt di-
cenda submissius, bene reditur ad ea, quae opiis est
granditerdici,utdictionisimpetus,sicutmarisaestus,
alternet. Ex quo fit, ut
grande dicendi g&nus, si diu-
tius est dicendum, non debeat esse solum, sed alio-
rum generum interpositione varietur; ei tamen ge-
neri dictio tota tribuatur, cuius copia praevaluerit.
C. XXIII. Interest enim, quod genus cui generi
interponatur vel adhibeatur certis et necessariis lo-
cis. Xam et in grandi genere semper aut paene sem-

per temperata decet esse principia. Et in potestate

est eloquentis, ut dicantur nonnuUa submisse, etiam
quae possent granditer dici, ut ea, quae dicuntur
granditer, ex illorum fiant comparatione grandiora,
et eorum taniquam umbris luminosiora rcddantur.
In quocunjque autemgenere aliquaquaestionum ^in-
cula soh enda sunt, acumine opus est, quod sibi sub-
missum genus proprie Ac per hoc eo ge-
vindicat.
nere utendum est et in duobus generibus, quan-
aliis
do eis ista incidunt: sicut laudandum aliquid vel vi-
tuperandum, ubi nec damnatio cuiusquam, nec libe-
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 15T

rati(>,nec ad actionemquamlibet adsensioi-equiritur,

in quocumque alio genere occuiieiit, genus adhi-
bcndum et interponendum est temperatum, In grandi
ei"iCo ii;enere inveniunt locos suos duo cetera. et in
8ul)nnsso similiter. Temperatum autem genus non
quidem semper, sed tamen aliquando submisso indi-
get, si, ut dixi, quaestio, cuius nodus est solvendus,
incurrat, vel quando nonnuUa, quae ornari possent,
ideo non ornantur, sed submisso sermone dicuntur,
ut quibusdam quasi toris ornamentorum praebeant
eminentiorem locunu Giande autem genus tempe-
rata dictio non requirit; ad delectandos quippe ani-
mos, non ad movendos ipsa suscipitur.
C. XXIV. \on sane si dicenti crebrius et vehe-
mentius adclametur, ideo granditer putandus est di-
cere; hoc enim et acumina submissi generis, et or-
namenta faciunt temperati. Grande autem genus
plerumque pondere suo voces prennt, sed lacrimas
exprimit. Denique quum apud Caesaream Maureta-
niac populo dissuaderem pugnam civilem, vel potius
plus quam civilem, quam catervam vocabant (neque
enim cives tantummodo, veium etiam propinqui, fra-
tres,postremo parentes acfilii lapidibus inter se in
duas partes divisi, per aliquot dies continuos certo
tempore anni sollenniiter dimicabant, et quisque ut
quemque poterat occidebat), egi quidem gianditei',
qiiantum valui, ut tam crudele atque inveteratum
mahnnde cordibus et moribus eorum avellerem, pel-
lcrcnuiuedicendo; non tamen egisse aliquidmeputa-
\\, quum eos audiiem adclamantes, sed quum flewtes
^ idcrcni. Adclamationibus quippe se doceri et dele-
autcm lacrimis indicabant. Quas ubi ad-
ctari, tlecti
spexi,immanem illamconsuetudinemapatribusetavis
longecjue a mai(uibus ti"aditam, quae pectora eorum
hostiliter obsidebat, vel potius possidebat, devictam
anteqiiam re ipsa id ostenderent,credidi,moxqueser-
moiie ftnito acl agendas Deo gratias corda atque ora
158 AUREUI AUGUSTIM
converti. Et ccce iam ferme octo ') vel aniplius anni
sunt propitioChristo, ex quo illic nihil tale tentatuni
est. Suntet alia multa experimenta,quibusdiflicinius,
homines, quid in eis fccerit sapientis granditas di-
ctionis, non clamore potius quam gemitu, aliquando
ctiam lacrimis,postremovitaemutationemonstrasse.
Submisso etiam dicendi genere suntplerique mutati,
sed ut quod nesciebant scirent, aut quod eis videba-
turincrcdibile, crederent, non autemutagerent, quod
agendum iam noverant et agere nolebant. Ad huius-
modi namque duritiam flectendam debet granditer
dici. Nam et laudes et vituperationes quando elo-
quenter diciuitur, quum sint in genere teniperato,
sic adficiunt quosdam, ut non solum in laudibus et
vituperationibus eloquentia delectentur, veium et
ipsi laudabiliter adpetant, fugiantque vituperabiliter
vivere. Sed numquid omnes, qui delectantur, nni-
tantur^), sicut in grandi genere omnes qui flectuntur
agunt, et in submisso genere omnes qui ducentur
sciuiit, aut credunt, verum esse quod nesciunt?
C. XXV. Unde colligitur ilia duo genera quod,
efficere intendunt, hoceis e.sse maxime necessarium,
qui sapicnter et eh>quenter volunt dicere. lllud vero
quod agitur genere temperato, id est, ut elo(|wentia
ipsa delectet, non est propter se ipsum usurpandum,
sed ut rebus, quae utiliter honesteque dicuntur, si
ncc docente indigent eloquio, nec movcute, quia et
scientes et faventes auditores habent, aliquanto
promtius ex delectatione ipsa elocutionis accedat
vel tenacius adhaercscat adsensus. Nam quum
eloquentiac sit universale offi cium, in quo-
cumque istorum trium generum dicere apte

1) Ex iioc locn ndparet, ri;mlT. scrlptum esse circiter an-

li!

num 4'2G. Nain Aiignst. in i\Jainetaniain Caesar. j>rofectws est

a. 418, nti ex e\t]>. lUO. et lyj. jierspjcimiis. 2) Mss. ISen. 4 et
Lips. 2: imitanlur.
 DE DOCTRIXA CHIIIST. LIB. IV. 159
ad p e rsuasion cm, finis autem, id quod in-
te nderis pei\suadere dicendo, in qu cumque (

istorum tiium generum dicit quidem elo-

quens apte ad persuasionem, sed nisi persua-
deat, ad finem non pervenit eloquentiae. Per-
suadct autem in submisso genere vera esse quae di-
cit; persuadetin grandi, ut aganturquaeagendu esse
iam sciuntur, nec aguntur; persuadet in genere tem-
perato, pulchre ornateque se dicere: quo fine nol)is
quid opus est? Adpetant eum qui lingiia gloriantur,
et se in panegyricis talibusque dictionibus iaetant,
ubi nec docendus, nec ad aliquid agendum nioven-
dus, sed tantummodo est delectandus auditor. Nos
vero istum ftnem referanius ad alteium finem, ut sci-
licet quod erticere volumus, quum granditer dicimus,
hoc etiam isto velimus, id est, ut bona morum dili-
gantur, veldevitentur mala, si ab hac actione non sic
alieni sunt homines, ut ad eam graiidi genere dictio-
nis urgendi videantur; aut si iam id agunt, ut
agant
studiosius, atque in eo firmiter pej-severent. Ita fit,
ut etiam temperati generis ornatu non iactanter, sed
prudenter utamur, non eius fine contenti, quo tan-
tummododelectatur auditor, sed hoc potius agentes,
ut etiam ipso ad bonum, quod persuadere volumus,
adiuvetur.
C. XXVT. Ula itaque tria, quae supra ') posuimus,
euui, qui sapienter dicit, si etiam eloquenter vult di-
cere, id ageredebere, ut intelligenter, ut libenter, ut
obedienter audiatur, non sic accipienda sunt tam-
quam singula illis tribus dicendi generibus ita tri-
buantur, ut ad submissum intelligenter, ad tempera-
tum libenter, ad grande pertineat obedienter audiri,
sed sic potius, ut haec tria semper intendat, et
quan-
tum potest agat, etiam quum in illorum singulo quo-
que versatur. Nolumus enim fastidiri etiam quod

1) Cf. c. 15. et 17.

160 AURELIi AUGUSTIM
submisse dicimus; ac per lioc volumus non solum in-
telligenter, veium etiam libenter audiii. Quid autem
agimus divinis testimoniis docendo quod dicimus,
nisi ut obedienter audiamur, id est, ut credatur eis,
opitulante illo cui dictum est ^): Testivionia tua cre-
ditafacta sunt valde? Quid etiam cupit nisi credi, qui
aliquid licet submisst eloquio discentibus narrat ?
Et quis eum velit audije, nisi auditorem nonnulla
etiam suavitate detineat? Nam si non intelligatur,
quis nesciat, nec libenter eum posse, nec obedienter
audiri^ Fleiumque autem dictio ipsa submissa, dum
solvit diificillimas quaestiones, et inopinatamanife-
statione demonstrat; dum sententias acutissimas de
nescio quibus quasi cavernis, unde non sperabatur,
eruit et ostendit; dum adversarii convincit errorem,
et docet falsum esse, quod ab illo dici videbatur in-
victum. maxime quando adest ei quoddam decus non
adpetitum, sed naturale, et nonnulla
quodammodo
non iactanticula, sed quasi necessaria, atque (ut ita
dicam) ipsis rebus extoita^) numerositas clausula-
rum, tantas adclamationes excitat, ut vix intelligatur
esse submissa. IVon enim quia neque incedit ornata,
neque armata, sed tamquant nuda congreditur, ideo
non adversarium nervis lacertisque collidit, et obsi-
stentem subi"uit ac destruit membris fortissinns fal-
sitatcm. Unde autem crebro et multum adclamatur
ita dicentibus, nisi quia veritas sic demonstrata, sic
defensa, sic invicta delectat? Etin hoc ii^itur j^enere
submisso iste noster doctor et dictoj- id agere debet,
ut non solum intelligenter, verum etiam libenter et
obedienter audiatur. llla quoque eloquentia generis
tempeiati apud eloquentem ecclesiasticum nec inor-
nata relinquitur, nec indecentei* ornatur; nec solum
hoc adpetit ut delectet, quod solum apud alios proft-

1) Ps. 'J2, .). sec. LXX. 2) Mss. plnres cum Ani., Er., Cal. :

exorta.
 DE DOCTIUXA CURIST. LIB. IV. ICI

tetur, venim etiani in eis, qiiae laiidat sive vituperat

i.sti.s
adpetendis vel firniiu.s tencndis, illis auteni de-
^itandi.s vel respuen(li.s,A ult utique obedienter audiri.
nec libenter pot-
Si auteni noii audituj- intelligenter,
est. Proinde ut inteliigant qui audiunt, ut
illa tria,
delectentur, ut obediant, etiam in hoc genere agen-
dum est, ubi tenet delectatio principatum. lam vero
ubi movere et flectere grandi genere opus est audi-
torem (<juod tunc est opus, quando et ^ eraciter dici
et suaviter confttetur, et tamen non vult facere quod
dicitur),dicendum estprocul dubio granditer. Sed
quis mOA etur, si nescit quod dicitur? Aut quis tene-
tur ut audiat, si non deiectatur? Unde et in isto ge-
nere, ubi ad obedientiam cor durum dictionis gran-
ditate flectendum est, nisi et intelligentcr et libenter
qui dicit audiatur, non potest obedienter audiri.
C. XXV'11. Habet autem ut obedienter
au-
diatur quantacumque granditate <lictionis
maius pondus vita dicentis. Nam qui s.apien-
ter et eioquenter dicit, vivit auteni nequiter, erudit
quidem multos discendi studiosos, quamvis me
suaesi! iinitilis, sicut sciiptum est. ') Unde ait et
apostolus^); Sife uccasione^), sive verilate Chrisfus
adnuntietur. Christus autem veritas est, et tamen
etiam non veritate adnuntiari veritas potest, id est,
ut pravo et fallaci cordequae recta et vera sunt prae-
dicentur. Sic quippe adnuntiatur lesus Christus ab
eis, qui sua quaerunt, non quae lesu Christi. Sed
quoniam boni Hdeles non quemlibet hominum, sed
ipsum Dominum obedienter audiunt, qui ait*): Quae
dicant facite, quae autenifaciunt,facere nolite ; dicunt
enint, et nonfaciunt,i(\eo audiuntur utiliter,qui etiam
non agunt. Sua enim quaerere student, sed
utiliter
sua docere non audent, de loco scilicet superiore se-

1) Sirac. 37, 19. 2) Plnl. 1, 18. 3J Iii textu Graeco: lin

jiooifu.fti, sive siriiiilate. 4) Mat. 23, 3.

AucLST. DocTK. Christ. h

162 AURELII AUGUSTIM
dis ecclesiasticae, quani sana doctrina constituit.
Pro|)ter quod ipse Doniinus prius quani de talibus
quod conunenioravi diceret, praemisit*): Sitper ca-
tJtedram Moysi sederinit. Illa ergo cathedra, non eo-
runi, sed Moysi, cogebat eos bona dicere, etiani non
bona facientes. Agebant ergo sua in vitasua; do-
cere auteni sua, cathedra illos non permittebat alie-
na. Multis itaque prosunt dicendo quae non faciunt;
sed longe pluribus prodessent faciendo quae dicunt.
Abundant enin qui nialae vitae suae defensionem ex
ipsis suis praepositis et doctoribus quaerant, respon-
dentes corde suo, aut etiam si ad hoc erumpunt, ore
suo, atque dicentes: quodmihi praecipis, cur
ipse non facis? Ita fit, ut eum non obedientei" au-
diant, qui se ipse non audit, et Dei verbum, quod
eis praedicatur, simul cum ipso praedicatore conte-
mnant. Denique apostolus scribens adTimotheum-),
quum dixisset: Nemo adolescentiam tuam contemnat,
subiecit unde non contemneretur, atque ait: sedfor-
via esto fideUum in sennone, in conversatione , in di-
lectione, infide, in castitate.
C. XXVTII. Talis doctor, ut obedienter audiatur,
non impudenter non solum submisse ac temperate,
verum etiam granditer dicit, quia non contemtibili-
ter vivit.Sic namque eligit bonam vitam, ut etiam
bonam non negligat famam, sed provideat bona co-
ram Deo et hominibus ^), quantum potest, illum ti-
mendo, his consulendo. In ipso etiam sermone
malit rebus placere quam verbis, ncc aesti-
met dici melius, nisi quod dicitur verius, nec doctor
verbis serviat, sed veiba doctori. Hoc est enim quod
apostolus ait*): JSon in sapientiaverhi, ne evacuetur
crux Christi. Ad hoc valet etiam quod ait ad Timo-
theum''^: Noli verbis contendere; ad nihil enim utile

1) Mt. 2:^, 1. 2) 1 Tini. 4, 12. 3) Cf. 2Cor. 8, 21. 4) 1 Cor.

1, 17. 5) 2Tim. 2, 14.
 DE DOCTRINA CHRIST. LIB. IV. 163

ad subversionem nudientiiim. Neque enim hoc

est, nisi
ideo dictum est, ut adversaiiis oppugnantibus veiita-
tem nilnl nos pro veritate dicamus. Et ubi erit quod,
quum ostenderet, qualis esse episcopus debeat, ait
inter cetera '): Ut potens sit in doctrina sana, et con-
tradicentes redarguere? Verbis enim contendere est
non curare quomodo error veritate vincatur, sed quo
modo tua dictio dictioni praefejatur alterius. Porro
qui nou verbis contcndit, sive submisse, sive tempe-
rate, sive graiuliter dicat, id agit verbis, ut veritas
pateat, veiitas placeat, veritas moveat; quoniam nec
ipsa, quae praecepti ftnis et plenitudo legis est, cari-
tas 2)ullo modo recta esse potest, si ea quae diligun-
tur-^) non veia, sed falsa sunt. Sicut autem cuius
pulchrum corpus et deformis est animus, magis do-
lendus est, quam si deforme haberet etcorpus, ita
qui eloquenter ea quae falsa suntdicunt, magis mise-
randi sunt, quam si talia deformiter dicerent. Quid
est ergo non solum eloquenter, verum etiani sapien-
ter dicero, nisi ^erbain submisso genere sufficientia,
in temperato spiendentia, in grandi vehementia, ve-
ris tamen rebus, quas audiri oporteat, adhibere? Sed
qui utrumque non potest, dicat sapientei", quod non
dicit eloqucnt^ r, potius quam dicat eloquenter, quod
dicit insipienter.
C. XXiX.
wSi autem ne hoc
quidem potest, ita con-
non solum sibi praemium comparet, sed
versetui", ut
etiam praebeat aliis exemplum, et sit eius quasi co-
pia dicendi forma vivendi. Sunt sane quidam, qui
bene pronuntiare possunt; quid autc^m pronuntrent,
excogitarc non possunt. iiuod si ab aliis sumant
eloquenter sapienterque conscriptum, memoriaequc
commendent, atque ad populum proferant, si eam
personam gerunt, non iinprobe faciunt. Sic enini.

1) Tit. 1,9. 2) Cf. 1 Tini. I, 5. et Kooi. 13, 10. -.i)

Er. et
Cal. : dicuntur.
1.2
164 AURELII AUGUSTIXI
quod profecto utile est, niulti praedicatores veiitatis
fiunt, nec multi niagistii, si unius veii niagistii id
ipsumdicantonuies, et non sint in eis schisnuita, Nec
detenendi sunt isti voce lereiniae piophetae, per
queni Deus arguit eos, qui furanturverba eius, unus-
quisque a proximo suo. *) Qui enini furantur, alie-
nuni auferunt; verbum autemDei non est ab eis alie-
nuni, qui obtemperant ei, potiusque ille dicitaliena,
qui quum dicat bene, vivit male. Quaecumque enim
bonadicit, eius excogitari videntur ingenio; sed ab
eius moribus aliena sunt. Eos itaque dixit Deus fu-
rari verba sua, qui boni volunt videri, loquendo quae
Dei sunt, quum mali sint faciendo quae sua sunt.
ISec sane ipsi dicunt bona quae dicunt, si diligenter
adtendas. Quomodo enim dicunt verbis, quod ne-
gant factis? Non enim frustrade talibus ait aposto-
lus-): Confitentur se nosse Deum, factis auteni ne-
gant. Modo
ergo quodam ipsi dicunt, et rursus alio
modo non ipsi dicunt, quoniani utrumque verum est,
quod veritas ait. De talibus enim loquens: Quae
dicunt, inquit-^) /c?7e/ quae autem faciunt, facere
,

'jiolite ; hoc est: quod ex ore illorum auditis, facite;

quod opere videtis, facere nolite; dicunt enim, in-

in
quit, et nonfaciunt. Ergo quamvis non faciant, di-
cunt tamen. Sed alio loco taies arguens: hypocritae,
inquit*), qnomodo potestis bona Ioqui,quum sitis malii
Ac per hoc et ea quae dicunt, quando bona dicunt,
non ipsi dicunt, voluntate scilicet atque opere ne-
gando quod dicunt. Unde contingit, ut homo diser-
tus et malus
sermonem, quo veritas praedicetur, di-
cendum ab alio nondiserto,sedbono,ipse componat;
quod quum fit, ipse a se ipso tradit alienum ille ab ,

alieno accipit suum. Quum

vero boni fideles bonis
fidelibus hanc operam commodant, utrique sua di-

Ij Cf. ler. 23, 30. 2) Tit. 1, 10. 3) Mat. 23, 3. 4> Mattli
12, 34.
 DE DOCTRINA CIIRIST. LIB. IV. 165

cunt, quia et Deus ipsorum est, cuius sunt illa quae

dicunt, et ea sua faciunt, quae non ipsi conjponeie
potuerunt, qui secundum illa composite vivunt.
C. XXX. Sive autem apud populum vel apud quos-
libet iamiamque dicturus, sive quod apud populuni
dicendum, vel ab eis qui voluerint aut potuerint le-
gendum est dictaturus, oret utDeus sermoneni
bonum det in os eius. Si enim regina oravit
Esthei', pro suae gentis temporaria salute locutura
apud regem, ut in os eius Deus congruum sermoneni
daret^), quanto magis orare debet, ut tale
munus accipiat, qui pro aeterna hominum
salute in verbo et doctrina lab orat! llli vero
qui eadicturi sunt, quae ab aiiis acceperunt, et ante-
quam accipiant, orcnt pro eis, a quibus accipiunt, ut
eis detur, quod per eos accipere v(dunt, et quum ac-
ceperint, orent, ut bene et ipsi proferant, et illi ad
quos proferunt sumant; et de pi-ospero exitu dictio-
nis eidem gratias agant,a quo id se accepisse non du-
bitant, ut qui gloriatur inillo glorietur, in cuius ma-
nu sunt et nos et sermones nostri. ^)
XXXI. Longior evasit liber liic, quam volebani
C.
quamque putaveram. Sed legenti vel audienti, cui
giatus est, longus non est. Cui autem longus est,
per partes eum legat, qui habere vult coguitum.
Quem vero cognitionis eius piget, de longitudine
non queratur. Ego tamen Deo nostro gratias ago,
quod in his quatuor libris, non qualis ego essem, cui
multa desunt, scd qualis esse debeat, qui in doctrina
sana, id est, Christiana, non solum sibi, sed etiam
aliis laborare studet, quantulacumque potui facul-
tate, disserui.

1) Cf.Estli.4, Ifi. ss. aimil LXX., iibi iiaec: 66^ kdyov tvQv^^iov
<<? iJutufia fiav etc. 2) CF. Sap. 7, If.

Msnzzin^*
 mi;p>irwT-CTrji.a

S. AURELII
A U G U S T 1 N I
ENCHIRIDION AD LAURENTIUM
SIVE
DE FIDE, SPE ET CAKITATE
LIBER.

C. 1. l/ici non potest, dilectissime fili Laurenti,

quantum tua eruditione delecter, quantunique te cu-
piam esse sapientem, non ex eorum numero, de qui-
bus dicitui- ) Uhi sapiens ? ubi scribn ? uhi conquisitor
^
:

huius saecnU? Nonne stuUam fecit Deus sapientiam

huitis mundi? Sed ex eorum numero, de
quibus di-
ctum est-): Multitudo sapientium sanitas orbis terra-
rum; et quales vult apostolus fieri, quibus dicit^):
Tolo autem vos sapientes quidem esse in bono, simpli-
ces autem in vialo. [Sicuti autem nemo a se
ipso esse
potest, ita etiam nemo a se ipso sapiens esse potest,
sed ab ilio illustrante, de quo scriptum est*): Omnis
sapientia a Deo est.^l ^)
C. II. Hominis autem sapientia pietas est.
Habes Nam ibi legitur, quod
lioc in libro sancti lob.
ipsa sapientia dixerit homini : Ecce pietas est sapien-

1) 1 Coi-. 20. 2) Sap. 6, 2G. Rom.

I,
.3) Ifi, T<J. 4) Sirac. 1, 1.
5) Hac sententia carent veteres codices Mss." Ben.
 AUR. AUGUST. ENCHIRIDION. 16T

tia.^) Si aiitem qnaeras, qiiam dixerit eo loco pie-

tatem, distiiictius in Giaeco repeiies O^ooipn^av qui ,

est Dei cultus. Dicitur eniin Graece pietas et aliter,

id est fvoiftiia, quo nomine significatur bonus cultus,
quamvis et hoc praecipue referatur ad colendum
Deum. Sed nihil est comnKtdius illo nomine, quo
e\ identer Dei cultus expressus est, quum quid esset
hominis sapientia diceretur. Quaerisne aliquid dici
brevius, qui petis a me, ut breviter magna dicanturl
An hoc ipsum tibi fortasse desideras breviter aperiri,
atque in sermonem colligi brevem, quonam modo sit
colendus Deus?
C. ill. Hic si respondero, fide, spe, caritate
colendum Deum, profecto dicturus es, brevius
hoc dictum esse, quam velis ac deinde petiturus ea
,

tibi breviter explicari quae ad singula tria ista per-

,

tineant, quid credendum scilicet, quid sperandum,

quid amandum sit. Q,uod quum fecero, ibi erunt
omnia illa, quae in epistola tua quaerendo^) posui-
sti. Cuius exemplum si est penes te, facile est, ut ea
revolvas et relegas ;
si autem non est, commemorante
me recolas.
C. IV. Vis enim tibi,ut scribis, librum a me fieri,
quem enchiridion (ut dicunt) habeas, ct de tuis
nianibus non recedat ,
continens postulata, id est,
quid sequendum maxime, quid propter diversas prin-
cipaliter haereses sit fugiendum, in quantum ratio
pro religione contendat, vel quid inratione, quuni
fides sit sola, non conveniat-^), quid primum,quid ul-
timum teneatur, quae totius definitionis summa sit,
quod certum propriumque fidei catholicae fuftda-
mentum. Haec autem omnia, quae requiris, procul

1) Cf. lob. 2S, 2S. 2) Sic Lnv. et Arn. etld.; sed Am., Er.,
Dan. ac iMss. phires: quderetidit.^'- TJen. .{J Sic Hen. e pluiiniia
Mss. Sed nnnnulli coihl. antiquissinii: in r a tlo ne (aut: inra-
tiotiem) .... non veniat.
168 AURELII AUGUSTLM
dubio scies,diligenter sciendo quid credi,
quid sperari deb eat, quid amari. Haec enini
maxime, immo vero sola in religione se-
quenda sunt. His qui contradicit, aut omnino a
Christi noniine alienus est, aut haereticus. Haec
sunt defendenda ratione, vel V) a sensibus corporis
inchoata, vel ab intelligentia mentis inventa. Qtiae
autem nec corporeo sensu experti sumus, necmente
adsequi valuimus aut valemus eis sine ulla dubita-
,

tione credenda sunt testibus, aquibus ea quae divina

vocari iam meruit scriptura confecta est: qui ea sive
per corpus, sive per animum divinitus adiuti,
vel vi-
dere, vel etiam praevidere potuerunt.
C. V. Quum autem initio fidei quae per dilectio-
,

nem operatur-), imbuta mens fuerit, tendit bene

vivendo etiam ad speciem pervenire, ubi est
sanctis et perfectis cordibus nota ineffa-
bilis pulchritudo, cuius plena visio est sum-
ma felicitas. Hoc est nimirum quod requiris, quid
primum, quid ultimum teneatur: inchoari fide,
perfici specie. Haec etiam totius definitionis est
summa. Certum vero propriumque fidei ca-
tholicae fundamentum Christus est. Fun-
damentum enim aliud, ait apostolus"^), potest 7ie}no
Christus
ponerepraeter id rjuod positum est, quod est
lesus. Neque hoc ideo negandum est proprium fun-
damentum esse fidei catholicae, quia putari potest
esse commune.
aliquibus haereticis hoc nobiscum
Si enim diligenter, quae ad Christum pertinent, cogi-
tantur, nomine tenus invenitur Christus apud quos-
libet haereticos, qui se Christianos vocari volunt; re
vero ipsa non est apud eos. Quod ostendere nimis
longum est, quoniam commemorandae sunt omnes
haereses, sive quae fuerunt, sive quae sunt, sive quae

I) Am., Er., Dan., 4 Mss. Ben. et 2 Lips.: quae veh 2) Cf.

Gal. 5, 0. 3) 1 Cor. 3, II.
 ENCHIRIDION AD LAUREXT. 169

potuerunt^) esse sub vocabulo Christiano; et quam

sit hoc veruni per singulas quasque nionstianduni.

Quae disputatio tam multorum est voluminum ,

ut
etiam infinita videatur.
Tu autem enchiridion a nobis postulas,
C. VI.
id est, quod manibus possit adstrin<i;i, non quod ar-
niaria possit onerare. Ut igitur ad illa tria redea-
mus, per quae diximus colendum Deum, fidem,
spem, caritatem, facile est, ut dicatur, quid creden-
dum, quid sperandum, quid amandum sit. Sed quem-
adniodum adversus eorum, qui diversa sentiunt, ca-
lumnias defendatur, operosioris uberiorisque doctri-
nae est. Quae ut habeatur non brevi enchiridio ma-
nus debet impleri, sed grandi studio pectus accendi.
C. Vll. Nam ecce tibi est symbohnn et dominica
oratio. Quid brevius auditur aut legitur? Quid fa-
cilius memoriae commendatur? Quia enim de pec-
cato gravi miseria premebatur genus humanum, et
divina indigebat misericordia, gratiae Dei tempus
propheta praedicens ait ^) Et erit oinnis, rjui invoca-
:

verit nonien Doniini, salvus erit. Propter hoc [domi-

Sed apostolus quum ad ipsam gratiani
nica] oratio.
commcndandam hoc propheticum comnuMnoiasset
testimonium, continuo subiecit'^): Quo niudo auleni
incocabunt, in queni non crediderunt? Propter hoc
symbolum. In his duobus tria illa intueie: fides
credit, spes et caritas orant. Sed sine fide
esse non possunt; ac per hoc et fides orat. Propterea
quippe dictuni est: Quo viodo incocabunt in queni ,

non crediderunt?
C. Vlll. Quid autem sperari potest, quod nonX^re-
ditur? Porro ali(iuid etiam quod non speratur, credi
potest. Quis namque fidelium poenas non credit im-

I) ^SicDan. et jilciifnis ;Mss. Ar Ain., F,r., I-nv., Arn. (et

etl. Cnl.): 7)oferj//j<." IJ;-:i. LXX.
2) loel. 2, a-2. sec. 3) Kom.
lU, 13. 14.
ITO .
AURELll AUGUSTiXI
pionini, nec sperat tanien? Et quisquis eas imniinere
sibi credit ac fugaci motu aninii exhorret, rectius ti-
mere dicitur quani sperare. Quae duo quidam di-
stinguens ait ): ,,Liceat sperare timenti." Non
autem ab alio poeta quamvis meliore proprie dictum
est-): ,,Hunc ego si potui tantun\ sperare dolo-
rem." Denique nonnuUi in arte gramnuitica verbi
huius utuntur exemplo ad ostendendam impropriam
dictionem, etaiunt: Sperare dixit pro timere. Est
itaque fides et malarum rerum et bonaium, quia
et bona creduntui- et mala, et hoc fide bona, non
mala. Est etiam fides et praeteritarum rerum, et
praesentium et futurarum. Credimus enim Christum
mortuum, quod iam praeteriit; credimus sedere ad
dexteram patris, quod nunc est; credimus venturum
ad iudicandum [vivos et mortuos], quod futurum est.
Item fides et suarum rerum et alieuarum. Nam et
se quisque credit aliquando esse coepissc, nec fuisse
utique sempiternum, et alios, atque alia. ^) Nec so-
lum de aliis hominibus multa, quae ad religionem
pertinent, verum etiam de angelis credimus. Spes
autem non nisi bonarum lerum est, nec nisi futura-
runi, et ad eum pertinentium, qui earum spem gerere
perhibetur. Quae quum ita sint, propter lias caussas
distinguenda erit fides a spe, sicut vocabulo, ita et
rationabili ditterentia. Nam quod adtinet ad non
videre, sive quae creduntur, sive quae sperantuj',
fidei speique commune est. In epistola quippe ad
Hebraeos, qua teste usi sunt illustres catholicae
regulae*) defensores, fides esse dicta est convictio

I) Lncan. PJiars. 2, 15. 2) Virsr. Aen. 4, 419. 3) E(liti; et

alia atque alia (ut in nonnullis Mss.). At ,Mss.: et n/ios (homi-
ncs) atque afia (sc. rerum ifenera esse cocpisse, nec fuisse sem-
j)iterna)." IJen. 4) ,, Siuatuor Mss. : calhoJ. fidei ac regulae.
Apud Aug. regula iidei solet dici symboluni, iit infra c. 56."
Ben.
 ENCHIRIDION AD LAURENT. ITl
rennn quae non videntur. ') Qiuinivis qiiando se qiiis-
quc non verbis, non tostibus, non denique ullis aigu-
mentis, sed praesentiuni rerum evidentiae credidis-
se, hoc est, fidem acconiniodasse dicit, nonitavi-
detur absurdus^), ut recte reprehendatur in verbo,
eique dicatur: Vidisti, ergo non credidisti. Unde
putari potest, non esse consequens, iit non videatnr
rcs quaecumque creditur. Sed nieiius hanc adp^l-
lanius fidem, quam divina eloquia docuerunt, earum
scilicet rerum, quae non videntur. De spe quoque
ait apostolus ''): Spes qune videtur non estspes. Quod
enini videt quis, quid sperat? Si auteni quod non vide-
mus speranius, per patientiam exspectamus. Quum
ergo bona nobis futura esse creduntur, nihil aJiud,
quam sperantur. lam de amore quid dicam,
sine quo fides nihil prodest ? Spes vero esse
sine amore non potest. Denique ut ait aposto-
lus lacobus *) Etdaeviones credunt, etcontremiscunt ;
:

nec tamen sperant, vel amant, sed potius, quod spe-

ramus et amamus, credendo venturum esse formi-
dant. Propter quod apostolus Paulus fidem, quae
per dilectionem operatur, adprobat atque commen-
dat^), quae utique sine spe esse non potest. Froinde
nec amor sine spe est, nec sine amore spes,
neque utrumque sine fide.
C. IX. (iuum ergo quaeritur, quid credendum
sit quod ad religionem pertineat, non rerum natura
ita rimandaest, qucmadmodum ab eis,quos physicos
Craeci vocant; nec metuendum est [quemadniodum
ab eisdem] ^), ne aliquid de vi et numero eiemento-
rum, de motu atque ordine et defectibus siderum^ de
figura coeli, de generibus et naturis animalium, fru-

1) Heltr. 11,1. nQdyftixTOjv (i.fyxoi ov (iXs^ioftfpojv. 2) ,,Sic mc-

liores Mss. Kdili voro absiirdinn."- Ben. .1) Korn.8, 24. s.
4) C.
:

2i 19. 5) Cf. Giil. 5, C. C) Hoc glossema deest in liljris vete-

ribus.
172 AURELII AUGUSTINI
ticuni, lapidum, fontiuni, iluminuni,niontiuni, de s| a-
tiis locorum et temporum, de signis imminentium

tempestatum, et alia sexcenta de eis rebus, quas lli

vel invenerunt, vel invenisse se existimant. Chri-
stianus ignoret: quia nec ipsi omniarepererunttanto
excellentes ingenio, flagrantes studio, abundantes
quaedam humana coniectuia investigantes,
otio, et
quaedam vero historica experientia persoutantes,
et in eis, quae se invenisse gloriantur, plura opinan-
tes potius quam scientes. Satis est Christiano, reruni
creatarum caussam,sive c()elestium,sive terrestrium,
sive visibiliuni, sive invisibilium, non nisi bonitatem
credere creatoris, qui est Deus unus etveius, nul-
lamque esse naturam, quae non aut ipse sit, aut ab
ipso; eumqueesse trinitatem, patrem scilicet et
genitum et spiritum sanctum ab eodem
filium a patre
patre') procedentem, sed ununi eumdemque spiri-
tum patris et filii.
C. X. Ab hac suninie et aequaliter et inimutabili-
ter bona trinitate creata sunt omnia, et nec sumnie,
nec aequaliter, nec immutabiliter bona, sed tamen
bona etiam singula; siniul vero universa valde bona,
quia ex omnibus consistit universitatis admirabilis
pulchritudo.-)
C. XI. In qua etiani illud, quod nialum dicitur,
bene ordinatum et loco sut) positum emineiitius com-
niendat bona, ut niagis placeant et laudabiliora sint,
dum comparantur malis. Neque enini Deus onini-
potens, quod etiam infideles fatentur '), ,,rerum cui
sunima potestas", quum sunime bonus sit, ullo modo
sineret mali esse aliquid in operibus suis, nisi usque
adeo esset omnipotens et bonus, ut bene facejet
etiam de malo. [De bono naturae vitiatum ipseDeus
bene facit leforniando, aut puniendo vitiatum; ac

i) Dtio Yaticani Mss. et tsniis T,iiis. Iiic adtlnnt: et filio proc.

2) Cf. Gen. I, 31. 3J Cf. Yirs- Aen. 10, 100.
 ENCHIRIDION AD LAURENT. 173

per hoc ergo nialum nec vitiuni erit, quia nihil est
quun evacuatur.] ^) Quid est auteni aliiid quod nia-
luni dicitur, nisi privatio honif Nam sicut corpori-
bus aninuiliuni nihil est aliud niorbis et vulneribus
adfici, quani sanitate privari (neque enim id agitur,
quum adhibetur curatio, utmalaista, quae inerant,
id est, morbi ac vuhiera recedant hinc, et alibi sint,
sed utique ut non sint; non enim ulla substantia, sed
carnalis substantiae vitium est vuhius aut morbus,
quum cairo sit ipsa substantia, profecto aliquod bo-
num, cui accidunt ista mala, id est, privationes eius
boni, quod dicitur sanitas): ita et animorum quae-
cumque sunt vitia, naturalium sunt privationes bono-
rum. Q,uae quum sanantur, non aliquo transferuntur,
sed ea quae ibi erant, nusquam erunt, quando in illa
sanitate non eiunt.
C. Xll. Naturae i<;^itur omnes, quoniam natuiarum
prorsus omnium conditor summe bonusest, bonae
sunt. Sed quia non sicut earum conditor summe at-
que incommutwbiliter bonae sunt, ideo in eis et n\i-
nui bonum et auj^eri potest. Sed bonum minui ma-
lumest,quamvis quantumcumque minuatur, remaneat
aliquid necesse est (si adhuc natura est), unde na-
turasit. Neque enim si qualiscumque aut quantula-
cumque natura est, consumi bonum, quod-) natura
est, nisi et ipsa consumatur, potest. Meiito (j(iiiq)e
natura incorrupta laudatur. Porro si et incorrupti-
bilis sit, (juae coiriimpi omnino non possit, multo est
procul dubio laudabilior. Quunr yero corrumpittn*,
ideo malum est eius corruptio, quia eam qualicum-
que privatbono. Nam si nullo bono privat, noirno-
cet: nocet autem; adimit igitur bonum.^) Quam

I) Hocineptiim glossenia deest in Ben.Mss. et Lips. omnilms.

2) Sic Mss. ct edd.; sed IJen. e\ iino Valic, cni adsentitiir cod.
Li|>8. -V :
tjt/o
natiira. 3J .Sic veteres Ben. libri; alii iMss. et
edd.: adimendv boiiinn.
174 AURELII AUGUSTINI
diiiitaque natura corrumpitur, inest ei bonum, quo
privetur; ac per hoc si naturae aliquid renianebit,
quod iam corrunipi nequeat, profecto natura incor-
ruptibiiis erit, et ad hoc tam magnum bonum corru-
ptione perveniet. 1) At si corrumpi non desinet, ncc
bonum utique habere desinet, quo eam possit privare
corruptio. Quam si penitus totamque consumpserit,
ideo nullumbonum inerit, quia natura nulla erit.
Quocirca bonum consumere non potest corruptio,
nisi consumendo naturam. Omnis ergo natura bo-
num est, magnum, si corrumpi non potest, parvum, si

potest; negari tamen bonum esse, nisi stulte atque

injperite prorsus non potest. Quae si corruptione
consumitur, nec ipsa corruptio remanebit, nulla, ubi
essc possit, subsistente natura.
Ac per hoc nullumestquoddicitur malum,
C. XIII.
sinullum sit bonum. Sed bonum omni malo carens
integrum bonum est. Cui vero inest nitalum, vitia-
tum vel vitiosum bonum est; nec malum umquam
potest esse ullum, ubi bonum est nuUum. Unde res
mira conficitur, ut, quia omnis natura, inquantum na-
tura est, bonum est, nihii aliud dici videatur, quum
vitiosa natura mala esse natura dicitur, nisi malum
esse quod bonum est, nec malum esse nisi quod bo-
nun\ est, quoniam omnis natura bonum est, necres
aliqua mala esset, si res ipsa, quae mala est, natura
nonesset. Non igitur potest esse malum,nisi aliquod
bonum. Quod quuni dici videatur absurde, connexio
tamen ratiocinationis huius velut inevitabiliter nos
compellit hoc dicere. Et cavendum est, ne incida-
nnis in iUam sententiam projiheticam, ubi legitur-);
Vae qui dicunt, quod honum est maluni, et quod
eis
malum bonum ; qui dicunt tenebras lucem, et lucem
est
tenebras; qui dicunt dulcc amarum, et amarum dulce.

1) It.iRen. et Arn. i sedAm., Ev., Lov. :

comrptio non perven.
2) les. 5, 20.
 ENCHIRIDION AD LAUREXt. 175
Et tanien Doniiiuis ait*): Malus homo de malo the-
sauro cordis sui profcrt mala. Qiiid est auteni nialus
honu), nisi mala natuia, quia homo natura estl Porro
si honu) aliquod bonuni est,
quia natura est, quid est
maius honu), nisi nialum honum? 'ramen quum duo
ista discernimus, invenimus nec ideo malum, quia
honu) est, nec ideo bonum, quia iniquus est; sed
bonum, quia homo, malum, quia iniquus. Quisquis
igiturdicit: Malum est liominem esse, aut: Bonum
est iniquum esse, ipse incidit in propheticam illam
sententiam: Vae eis qui dicunty quod bonum est ma-
lum, et quodmalnm est bonum. Opus enim Dei cul-
pat, quod cst honio, et vitium hominis laudat, quod
est iniquitas. Omnis itaque natura, etiam si vitiosa
est, in quantum natura est, bona est, in quantum vi-
tiosaest, mala est.
XIV. Quapropter in eis contrariis, qiiae mala
C.
et bona vocantur, illa dialecticorum reguia deficit,
qua dicunt: Nulli rei duo simul inesse contraria.
Nullus enim aer simul est et tenehi"osus etlucidus;
nulhis cihus aut potus simul dulcis est et amarus;
nuUum corpus simul uhi albuni, ibi et nigrum; nul-
lum simul ubi deforme, ibi et formosum. Et hoc in
niultis ac paene in omnibus contrariis reperitur, ut
in una re sinuil esse non
possint. Quum autem bona
etnmla nullus anihigat esse contraria, non solum si-
mul esse possunt, sed etiam mala omnino sine bonis,
et nisi in bonis esse non possunt, quamvis bona sine
malis esse possint. Fotest enim honu) vel angelus
non esse iniustus; iniustus autem non potcst esse nisi
hon\o vel angelus: etbonum, quod honu), bonum,
quod angelus, malum, quod iniustus. Et haec duo
contraria ita sinuil sunt, ut si bonum non esset, in
quo [maluni] esset, prorsus necmalum esse potuis-
set; quia non nu)do ubi consisteret, sedunde orire-

\) i>uc. C, 45. Matih. 12, 35.

176 AUIIELI! AUGUSTLM
tur corruptio non luiberet, nisi esset quod corrunipe-
retur, quod nisi bonuni esset, nec cojiuinpoetur:
quoniani nihil est aliud cor luptio, quam boni ex-
tcrminatio, Ex bonis igitur niala orta sunt, et nisi in
aliquibus bonis non sunt; nec erat alias, uude orire-
tur ulla mali natura. Nam si esset, inquantum natura
esset, profecto bona esset; et aut incorruptibiiis na-
tura magnum esset bonum, aut etiam natura corru-
ptibilis nullo modo esset, nisi aliquod boiuim, quod
bonum corrumpendo posset ei nocere corruptio.
C. XV. Sed quum mala ex bonis orta esse dici-
mus, non putetur hoc dominicae sententiae refra-
gari, qua dixit ^): Non potest arbor bona frnctiis ma-
losfacere. Non potest enim, sicut yeritas ait ^), col-
ligi uva de spinis, quia non potestmanasci de spinis.
Sed exbonaterra etvites nascipossevidenuis,etspi-
nas. Et eodem modo tamquam arbor mala fructus bo-
nos, id est, opera bona, non potest facere voluntas
nuila. Sed ex bona hominis natura oriri voluntas et
bona potest et mala. Nec fuit prorsus unde primi-
tus oriretur voluntas niala, nisi ex angeli et hominis
natura bona. Quod et ipse Dominus eodem loco, ubi
de arbore et fructibus ioquebatur, apertissime osten-
dit. Aitenim^): Aut facite arboreni bonam, et fru-
ctuni eius bonuni, aut facite arborem malam, et fru-
ctuni eius malum ; satis admonens ex arbore quidem
bona malos, aut ex mala bonos nasci fructus non
posse, ex ipsa tamen terra, cui loquebatur, utram-
que arborem [oriri] posse.
C. XVL Quae quum ita sint, quando nobis Maro-
nisille versus placet*): Felixqui potuit reruni
cognoscere caussas," non nobis videatur ad feli-
citatem consequendam pertinere, si sciamus caussas
magnarum in mundo corporalium nu)tionum, quae

I) Mat. 7, 18. 2) Ibid. v. 16. 3) Mat. 12, 33. 4) Cf. Virg.

Geori;. 2, 4D0,
 EXCHIRIDIOX AD LAURENT. 177
abditissiniis naturae finibus occuluiitur: unde tienior
terris, qua vi nuiiia alta tumescant, obicibus ruptis,
rursusque in se ipsa residant, et cetera huiusniodi.
Sed bonarum et nialarum reium caussas nosse debe-
mus; et id hactenus, quatenus eas homini in hac
vita, erroribus aerumnisque plenissima, ad eosdem
errores et aerumnas evadendas nosse conceditur.
Ad illam quippe felicitatem tendendum est,
ubi nulla quatiamur aerumna, nullo errore
fallamur. iSam si caussae corporaliun motionum
noscendae nobis essent, nullas magis nosse quam no-
strae valetudinis deberemus. Quum vero eis igno-
ratis medicos quaerimus, quis non videat, quod de
secretis coeli et terrae nos latet, quanta sit patientia
nesciendum?
C, XVII. Quamvis enim error quanta possumus
cura cavendus sit, non solum in maioribus, veruni
etiam in minoribus rebus, nec nisi rerum ignorantia
possit errari, non est tamen consequens, ut continuo
erret quisquis aliquid nescit, sed quisquis se existi-
nmt scire quod nescit. Pro vero quippe adprobat fal-
sum, quod est erroris proprium. V^erum tamen in
qua re quisque erret, interest plurimum. Nam in
una eademque re nescienti sciens et erranti non er-
,

rans recta ratione praeponitur. In diversis autem

rebus, id est, quum iste sciat alia, ille alia, et iste uti-
liora, et ille minus utilia, vel etiam noxia, quis non
in eis, quae ille scit, ei praeferat nescientem? Sunt
enim quaedam, quae nescire quam scire sit melius.
Itemque nonnullis errare profuit aliquando; sed in
via pedum, non in viamorum. Nan nobis ipsis ac-
cidit, ut in quodam bivio falleremur, et non iremus
per eum locum, ubi opperiens transitum nostrun
Donatistarum manus armata subsederat ') atque ita ;

factum est, ut eo, quo tendebamus, per devium cir-

J) Dixit (le hac re Possid. in vita Aiigust. c 12.

AUGUST. EXCHIRID. M
178 AURELII AUGUSTLM
caitum venirenius, cognitisque insidiis illoruni nos
gratularemur errasse, atque inde gratias aj^eremus
Deo. Q,uis ergo viatorem sic errantem sic non er-
ranti latroni praeponere dubitaveiit 1 Et foitasse
ideo apud illum summum poetam') loquens quidam
miser amator: Ut vidi, inquit, ut perii, ut me
malus abstulit error!" quoniam est et error bonus,
qui non solum nihil obsit, verum etiam prosit ali-
quid. Sed diligentius considerata veritate, quum ni-
hil sit aliud errare, quam verum putare quod falsum
est, falsumque quod verum est, vel certum habere
pro incerto, incertumve pro certo, sive falsum, sive
sit verum, idque tam sit in animo deforme atque in-
decens, quampulchrum acdecorumesse sentinuis,vel
in loquendo, vel in adsentiendo: est est, non non^);
profecto et ob hoc ipsum est vita ista niisera, qua vi-
vimus, quod ei nonnumquam, ut non amittatur, error
est necessarius. Absit ut talis sit illa vita, ubi est
animae nostrae ipsa veritas vita, ubi nemo fallit, fal-
litur nemo. Hic autem homines fallunt, at-
que falluntur, miserioresque sunt, quuni
mentiendo fallunt, quam quum mentienti-
bus credendo falluntur. Usque adeo tamen ra-
tionalis natura refugit falsitatem, et quantum potest
devitat errorem, ut falli nolint etiam quicumque
amant fallere. Non enim sibi, qui mentitur, videtur
errare, sed alium in errorem mittere credentem sibi.
Et in ea quidem re noii errat, quam mendacio con-
tegit, si novit ipse, quid verum sit; sed in hoc falli-
tur, quod putat sibi suum non obesse mendacium,
quum magis facienti, quam patienti obsit onuie pec-
catum.
C. XV''!!!. Verum hic diflicillima et latebrosissi-
ma gignitur quaestio, de qua iam grandem libruni,
(luum lespondendi necessitas nos urgeret, absolvi-

1) Virsj. Ecl. 8, 41. 2) Cf. Mat. 5, 3T.

 ENCHIIilDIOX AD LAUUEXT. 179
iiius: utiuni ad hominis iusti portineat ali-
ojficiuni
quaiido nientiii. Nonnulli enini eo usque progre-
diuntur, ut et peierare, et de rebus ad Dei cultuni
pertinentibus ac de ipsa Dei natura falsum aliquid
dicere, nonnumquan\ bonum piumque opus esse con-
tendant. iVlilii autem videtur peccatum quidem esse
omne mendacium, sed multum interesse, quo animo
et quibus de rebus quisque mentiatur. Non enim sic
peccat ille qui consulendi, quomodo ille qui nocendi
voluntate mentitur; aut vero^) tantum nocet, qui
viatorem n.entiendo indiversum iter mittit, quantuni
is, qui vian> vitae mendacio fallente depravat. Ne-
mo sane mentiens iudicandus est, qui dicit falsuni
quod putat verum, quoniam, quantum in ipso est,
non fallit ipse, sed fallitur. ]Son itaque mendacii,
sed aliquando temeritatis arii^uendus est, qui falsa
incautius credita pro veris liabet; potiusque e con-
trario, quantum in ipso est, ille mentitur qui dicit ,

verum, quod putat falsifhi. Quantum enim ad ani-

mum eius adtinet, quia non quod sentit hoc dicit,
non verum dicit, quamvis veium inveniatur esse quod
dicit: nec ullo modo liber est a mendacio,
qui ore
nesciens verum loquitur, sciens autem voluntate
mentitur. iNon consideratis itaque rebus ipsis, de
quibus aliquid dicitur, sed sola intentione dicentis,
melior est, qui nesciens falsum dicit, quoniam id ve-
rum putat, quam qui mentiendi aninmm sciens gerit,
nesciens veruni esse quod dicit. llle namque aliud
non habet in animo, aliud in verbo; huic vero, qua-
lecumque per se ipsum sit quod ab eo dicitur, ajiud
tamen clausum in pectore, aliud in lingua promiftum
est; quod malum est proprium mentientis. In ipsa-

1) .im., Er., Lov., Dan. (et ed. Col.): haudvern. At ."Mss.

et.Vm.: avtverd, cnncinniiis, sed codem scnsii, qiiod vis neL-a-
tionis anleceilentis lnic
iisiiue jieitinct." IJen. CoiJ. Lips. C:
xti vero.

M2
180 AURELII AUGUSTIM
ium autem quae dicuntnr consideratione rerum tan-
tmn interest, qua in re quisque faliatur sive mentia-
tui-, ut quum falli, quam mentiri minus sit malum,
quantum pertinet ad hominis voluntatem, tamen lon-
ge tokMabiiius sit, in his, quae a religione sunt se-
iuncta, mentiri,quam in eis, sinc quorum fide vel no-
titia Deus coli non potest, falli [ut in plurihus a per-
quirente lucidius investigabitur]. ') Quodut illustre-
tur exemplis, intueamur quale sit, si quisquam, dum
mentitur, viveie nuntiet aliquem mortuum; et alius,
dum fallitur, credat iterum Christum post quaelibet
longa temporaiuoriturum: nonne illo modo mentiri,
quam isto modo falli incomparabiliter praestat, mul-
toque minoris mali est, in illum errorem aliquem in-
ducere, quam in istum ab aliquo induci?
XIX. In quibusdam ergo rebus magno, in qui-
C.
busdam parvo, in quibusdam nullo malo, in quibus-
dam nonnullo etiam bono fallimur. Nam magno
malo fallitur homo, quum hoc non credit, quod ad
vitam ducit aeternam, vel hoc credit, quod ad mor-
tem ducit aeternam. Parvo autem malo failitur, qui
falsum pro vero adprobando incidit in aliquas mole-
stias temporales quibus tamen adhibita fidelis^)
,

patientia, convertit eas in usum bonum: veluti si

quisquam bonum hominem putando, qui malus est,
aliquid ab eo patiatur mali. Qui vero malum homi-
nem ita bonum credit, ut nihil ab eo patiatur mali,
luillo malo^) fallitur; nec in eum cadit illa prophe-
Vae eis qui dicunt quod malum est
tica detestatio *) :

honum. De
enim rebus, quibus homines mali
ipsis
sunt, non de hominibus dictum intelligendum est.
Unde qui adulterium dicitbonum, recte arguitur illa

1) Haec veilia sjmiia letriiiitur in eilil. Am., Er., Daii. et Cnl.

2) Am., Er. , Dan,, Col. et plnves potioresque Mss.: fide}i>'-
Ben. 3) Sic Dan., Arn. et aliqnot Mss. (Lips. D.) At Am ,

Er., Lov. (et Col.): nullo modo. Mendose." Ben. 4^ les. 5, 20

 ENCHIRIDIOX AD LAURExXT. 181
voce proplietica. Qni vero ipsum hominem dicit bo-
num, quem putat castum et nescit adulterum, non
in doctrina reium bonarum et malarum, sed in oc-
cultis hunianoium fallitur morum, vocans hominem
bonum, in quo putat esse, quod esse non dubitat bo-
iium, et dicens malum adulteium, et bonum castuDi^
sed hunc bonum dicens nesciendo adulterum esse.
non castum. *) Porro si per erroj-em o adit quisque
peinicifm, sicut superius dixi nobis in itiner; con-
tigisse. etiam boni aliquid homini errore confertur.
Sed quum dico in quibusdam rebus nullo malo ali-
quem, vel nonnulio etiam bono falli, non ipsuni erro-
rem dico nuUum malum vel nonnullum bonum, sed
inalum quo non venitur, vel bonum quo venitur er-
rando, id est, ex ipso errore quid non eveniat, vel
quid proveniat. Nam ipse per se ipsum error aut
luaj^num in re magna, aut parvum in re par^a, tamen
sempcr est malum. Quis enim nisi errans maluni
neii^et, adprobare falsa pro veris, aut improbare vera
pro falsis, aut habeie incejta pro ceitis, a el ceita
pro incertist Sed aliud est, bonum hominem putare,
qui malus est, quod est erroris; et aliud est, ex hoc
malo aliud malum non pati, si nihil noceat homo ma-
lus, qui est putatus bonus. Itemque aliud est, ipsani
vitam putare, quae non est ipsa, et aliud est, ex hoc
erroris malo aliquid boni consequi, velut est ab in-
sidiis malorum hominun liberari.
C. XX. Nescio sane, utrum etiam huiusmodi eno-
res: quum homo de malo h(mine bene sentit, qualis
sitnesciens; aut pro eis, quae per sensus corporis
capimus, occurrunt similia, quae spiritu tamquani
corpore, aut corpore tamquam spiritu sentiuntur
(quale putabat esse apostolus Peti-us, quando existi-
mabat se visum videre, repente de cluustris etvin-

1) Sic leeitnr iii veterilnis Heu. liln-is et I-ips. nniniliiis. SeA

\n aatc eilitisi twsc. udtilt. (.stCyiUurn nifiluin iteicitndo ctnUiin.
182 AURELII AUGUSTINI
ciilis '
per angehmi liberatiis) aut in ipsis rel)us cor-
;

poreis lene putatui' esse, quod asperum est, aut

(lulce, quod aniaruni est, aut bene olere, quod puti-
duni est, auttonare, quuni rheda traiisit, aut illuni
esse iiomineni, quuni alius sit, quando duo siniillinu
sibi sunt, quod in geniinis saepe contingit (unde ait
ille-): ,,gratusque parentibus error"J, et cetera ta-
lia etiam peccata dicenda sint. ISec quaestio nodo-
sissima, quae homines acutissimos Academicos tor-
sit, nunc mihi enodanda suscepta est, utrum aliquid
debeat sapiens adprobare, ne incidat in errttren, si
pro veris adproba^ erit falsa, quum omnia, sicut ad-
firmant, vel occulta sint vel incerta. Unde tria con-
feci volumina in initio conversionis meae, ne impe-
dimento nobis essent'), quae tamquam in ostio con-
tradicebant. Et utique fuerat removenda invenien-
dae desperatio veritatis quae illorum videtur argu-
,

luentationibus roborari. Apud illos ergo error omnis

putatur esse peccatum, quod vitari non posse con-
tendunt, nisi omnis suspendatur adsensio. Errare
qnippe dicunteum, quisquis adsentitur incertis; ni-
hilque certum esse in hominum visis*) propter in-
discretam similitudinem falsi, etiam si, quod videtur,
forte sit verum, acutissimis quidem, sed impuden-
tissimis contlictationibus disputant. Apud nos autem
iiistusexjide civit. ^) At si tollatur adsensio, et fides
tollitur,quia sine adsensione uihil creditur. Et sunt
vera, quamvis non videantur, quae nisi credantur,
ad vitam beatam, quae non nisi aeterna est, non pot-
est perveniri. Cum istis vero utrum loqui debeamus
ignoro, qui non solum victuros in aeternum, sed iti
praesentia se vivere nesciunt; immo nescire se di-
cunt, quod nescire non possunt. Neque enini quis-

1) Act. 12, 7. ss. 2) Virtr. Aen. 10, 392. 3) AlJi Mss. (Lips.
B.): esset, tjiiae . cuntraiiit ehnt ; sc. quaestio.
. .
4) Al. visu.
5) Cf. llom. 1, 17. Habac. 2, 4.
 ENCHIUIDIOX AD LALRENT. 183

(juam nescire se viA ere, quando quidem si non

sinitiir
vivit, non potest uliquid vel nesciie; quoniani non
soluni scire, verum etiam nescire viventis est. Sed
videlicet non adsentiendo quod vivant, cavcre sibi
,

videntur enoiem, quum etiam errando convincantur

vivere; quoniam non potest qui non vivit errare.
Sicut ergo nos vivere non solum verum, sed etiam
certum est, ita vera et certa sunt multa, quibus non
adsentiii, absit ut sapientia potius quam dementia
nominanda sit.
C. XXI. In quibus autem rebus nihil intei"est ad
capessendum Dei regnum, utrum credantur, an non;
vel utrum vera sive sint, sive putcntur, an falsa: in
liis errare, id est, aliud pro alio putare,non arbitran-
dum est esse peccatum, aut si est, nunimum esse
atque levissimum. Fostremo (|ualecumque illud et
quantumcumque sit, ad illam ^ iam non pertinet, qua
imus ad Deum: quaeviafides estChristi, quae
per dilectionem operatur. ^) Neque enim ab
hac via devijibat in geminis filiis ,,giatus ille paren-
tibus ciror"; aut n\) hac via deviabat apostoius Pe-
trus, quando se existimans visum videre, aliud pro
alio sic putabat, ut a corporum imaginibus, inquibu.s
se esse arbitrabatur, vera, in quibus erat, corpora
noPi dignosceret, nisi quum ab illo angclus, per
(luem fuerat liberatus, abscessit^); aut ab hac via
tleviabat lacob patriarcha, quando viventem filium
a bcstia credebat occisum.^) In his atque huius-
njodi falsitatibus salva fidc, quae in Deum nobis est,
fallinnir, et via non relicta, quae ad illum noa. du-
cit, cnamus: ({ui errores etiam si peccata non sunt,
tatncn in malis huius vitae deputandi sunt, (juac ita
subiccta est vanitati, ut adprobentur hic falsa pro
veris, respuantur vera pro falsis, teneantur incerta
pio certis. Quamvis enim haec ab ea fide ahsint,

1) Cf. Gal. 5, 6. 2) Cf. Act. 12, 9. s. 3) Cf. Gen. 37, 33.

184 AURELII AUGUSTI.M
per quani veram certaniquc ad aeternam beatitudi-
nem tendimus, ab ea tamen miseria non absunt, in
qua adhuc sumus. Nullo modo quippe falleremur
tum aliquo vel animi vel corporis sensu, si iam vera
illa atque perfecta felicitate frueremur.
C. XXU. Porro autem omne mendacium ideo di-
cendum est essepeccatum quia homo non soluni
,

quando scit ipse quid verum sit, sed etiam si quando

errat et fallitur sicut homo, hoc debet loqui, quod
animo gerit, sive illud verum sit, sive putetui' et non
sit. Omnis autem qui mentitur, contra id, quod ani-
mo sentit, loquitur voluntate fallendi. Et utique
verba propterea sunt instituta, non per quae se invi-
cem homines fallant, sed per quae in alterius quis-
que notitiam cogitationes suas perferat. Verbis igi-
tur uti ad fallaciam, non ad quod instituta sunt, pec-
catum est. Nec ideo nullum mendacium putandum
est, non esse peccatum,quia possumus aliquando
ali-

cui prodesse mentiendo. Fossumus enim et furando

cui palam
[aliquando alicui prodesse], si pauper,
datur, sentit commodum, et dives, cui clam tollitur,
non sentit incommodum: nec ideo tale furtum quis-
quam dixerit non esse peccatum. Possumus et adul-
terando, sialiqua, nisi ad hoc ei consentiatur, ad-
pareat amando moritura, et si vixerit, poenitendo
adul-
purganda: nec ideo peccatum negabitur tale
tei'ium. Si autem nierito nobis placet castitas, quid
[quaeso] offendit veritas, ut propter alienam
utilita-
tem illa non violetur adulterando, et violetur ista
mentieiido? [Xon ideo mendacium poterit aliquando
laudari, quia nonnumquam pro salute quorumdam
mentimur. Peccatum ergo est, sed veniale, quod
benevolentia excusat, ct ideo fallacia damnat]. ')
Plurimum quidem ad bonum profecisse homines, qui
non nisi pro salute hominis mentiuntur, non est ne-

I) Haec ACiba desiint in omnilnis prope Mss.

 ENCHIRIDION AD LAURENT. 185

gandum; sert in eorum profectu merito laudatur,

tali
vel etiam temporaliter remuneratur benevolentia,
non fallacia, quae ut ignoscatur satis est, non ut et-
iam praedicetur, maxime in heredibus testamenti
novi, quibus dicitur*): Sit in ore vestro: est, est;
jion, non ; qiiod enim amplius est, a malo est. Propter
quod malum, quia subrepere in hac mortalitate non
desinit, etiam ipsi coheredes Christi dicunt: Dimitte
nobis dehita nostra.^)
C. XXIII. His itaque pro huius brevitatis neces-
sitate tractatis, quoniam caussae cognoscendae sunt
rerum bonarum etmalarum, quantum viae satis est,
quae nos perducat ad regnum, ubi erit vita sine
morte, sine errore veritas, sine perturbatlone felici-
tas: nequaquam dubitare debemus, rerum, quae ad
nos pertinent, bonarum caussam non esse nisi boni-
tatem Dei; malarum vero ab immutabili bono defi-
cientem boni mutabilis voluntatem, prius angeli, ho-
minis postea.
C. XXIV. Hoc primum est creaturae rationalis
malum, id est, prima privatio boni. Deindc iam et-
iam nolentibus subintravit ignorantia rerum agen-
darum, et concupiscentia noxiarum, quibus comites
subinferuntur error et dolor: quae duo mala quando
imminentia seiitiuntur, ea fugitaiitis animi motus vo-
catur metus. Porro aninius quum adipiscitur con-
cupita, quamvis perniciosa vel inania, quoniam id
errore non sentit, vel delectatione morbida vincitur,
vel^) vana etiam laetitia ventilatur. Ex his morbo-
rum, non ubertatis, sed indigentiae tamquam fonti-
bus omnis miseria naturae rationalis enianat.
C. XXV. Quae tamen natura iu malis suis non
potuit amittere beatitudinis adpetitum. Verum haec
connnunia mala sunt et hominum et angelorum pro

1) Mat. 5, 37. 2) Mat. 6, 12. 3) Ani., Er., Dan., .\rn.(C..l.)

et aIi<|uot Mss. (Lijis. li.) omittunt U(7." Ue.
1S6 AUUELII AUGUSTINI
siia malitiaDomini iustitia damnatorum. Sed homo
habet et poenam piopiiam, qua etiam coiporismorte
punitus est. Mortis quippe supplicium Deus ei com-
minatus fuerat 1), si peccaret, sic eum munerans li-
bero arbitrio, ut tamen regeretimperio, terreretexi-
tio; atque in paradisi felicitate tamquam in imibra
ritae, unde iustitia custodita in meliora conscende-
ret, collocavit.
C. XXVI. Hinc post peccatum exsul effectus stir-
pem quoque suam, quani peccando in se tamquam in
radice vitiaverat, poena mortis et danuiationis -) ob-
strinxit ut quidquid prolis ex illo et simul damnata
:

per quam peccaverat coniuge, per carnalem concu-

piscentiam, in qua inobedientiae poena similis retri-
l)uta est, nasceretur, tiaheret originale peccatum,
quo traheretur per errores doloresque diversos ad
iilud extremum cum desertoribus angelis, vitiatori-
bus et possessoribus et consortibus suis sine fine
supplicium. ^\c per imnm hominempeccatumintra-
'nit in mundum et per peccatummors ; etitain omnes
,

homines pertransit, inquo omnes peccaverunt.^) Mun-

dum quippe adpellavit eo loco apostolus universum
genus humanum.
C. XXVII. Ita ergo se res habebat. lacebat in
inaiis, vel etiam volvebatur, etde malis in malaprae-
cipitabatur totius humani generis massa damnata,
et adiuncta parti eorum qui peccaverant angelorum,
luebat impiae desertionis dignissimas poenas. Ad
iram quippe Dei pertinet iustam quidquid caeca et
indomita concupiscentia faciunt libenter mali, et
quidquid manifestis apeitisque^) poenis patiuntur
inviti, non sane creatoris desistente bonitate, et ma-

1) Gen. 2, 17. 2) Sic Am., Er., Dan., Col et T3en. At Lnv.,

Arn., Lu2(l.: (Unnndtione. 'i) Kom. 5, 12. 4) ita lcuitiii- in iMss
fere muibns, a]iiitl Ani., Er., Dan., Col. Sed Ben. et Lna^d.:
02}trtisij^ue.
 EXCHIRIDION AD LAURENT. 187
lis angelis subniinistrare vitam vivacenique poten-
tiani (quae subministratio si auferatui', inteicidit');
et hominum quamvis de propagine vitiata damnata-
que nascentium formare seminaet animare, ordinare
membra, pertemporum aetates, per locorum spatia
vegetare sensus, alimenta donare. Melius enim iu-
dicavit de malis bene facere, quam mala nulla esse
permittere. Et si quidem in meiius hominum lefoi*-
niationem nuliam prorsus esse voluisset, sicut im-
pioruni nuUa est angelorum, nonne merito fieret, ut
iiatura, quae Deum deseruit, quae praeceptum sui
creatoris, quod custodire facillime posset, sua male
utens potestate calcavit atque transgressa est, quae
in se sui creatoris imaginem ab eius lumine contu-
maciter aversa violavit, quae salubrem servitutem
ab eius legibusmale libero abrupit aibitrio, universa
in aeternum desereretur ab eo, et pio suo merito
poenam penderet sempiternami Plane ita faceret,
si tantum iustus, non etiam misericors esset, suam-

que indebitam misericordiam multo evidentius in in-

dignorum potius liberatione monstraret.
C. XXVIII. Angelis igitur aliciuibus impia super-
bia deserentibus Deum, et in huius aeris iniam cali-
ginem de superna coelesti habitatione deiectis, resi-
duus numerus angelorum in aeterna cum Deo beati-
tudine et sanctitate permansit. Neque enim ex uno
angeio lapso atque dainnato ceteri propagati sunt,
ut eos sicut homines originale malum obnoxiae suc-
cessionis vinculis obligaret, atque universos trahe-
ret ad debitas poenas: sed eo, qui diabolys factus
est, cum sociis impietatis elato, ct ipsa cum eis ela-
tione prostrato, ceteri pia obedientiaDomino cohae-
serunt, accipientes etiam, quod illi non habuerunt,

Ita Heii. Alss. |ilnrcs et

I )
Lips. U. C, D.; al. uiteribi/fU ; al.
intenidet i al. inleriidiint.
188 AURELII AUGUSTIM
ceitam scientiam, qua essent de sua sempiterna et
iiumquam casuia stabilitate securi.
C. XXIX. Placuit itaque universitatis creatori at-
que moderatoriDeo, ut, quoniam non tota multitudo
angelorum Deum deserendo perierat, ea quae peric-
rat in perpetua perditione remaneret; quae autem
cum Deo illa deserente perstiterat, de sua certissime
cognita semper futura felicitate [secura] gauderet:
alia vero creatura rationalis,quae in hominibus erat,
quoniam peccatis atque suppliciis et originalibus et
pi(priis tota peiierat, ex eius parte reparata, quod
angelicae societati ruina illa diaboiica minuerat,
suppleretur. ^) Hoc enim promissum est resurgen-
tibus sanctis, quod erunt aequales angelis Dei. -) Ita
superna illa Hierusalem, mater nostra, civitas Dei,
nulla civium suorum numerositate fraudabitur, aut
uberiore etiam copia fortasse legnabit. Neque enim
numerum aut sanctorum hominum, aut immundorum
daemonum novimus, in quorum locum succedentes
filii sanctae matris
[ecclesiae], quae sterilis adpare-
bat in terris, in eapace, de quailli ceciderunt, sine
ullo temporis termino permanebunt. Sed illorum
civium numerus, sive qui est, sive qui futurus est, in
contemplatione est eius ajtificis, qui vocat ea, quae
non sunt, tamquam ea quae sunt, atque in mensura
et nuniero et pondere cuncta disponit. ^)
C.XXX. Verum haec parsgeneris huniani, cui libe-
rationem Deus regnumque promisit aeternum, num-
quid meiitis operum suorum reparari potestl Absit.
Quid enijn boni operatur*) perditus, nisi quantum^)
fuerit a perditione liberatus?^) Numquid libero vo-
luntatis arbitriof Et hoc absit. Nam libero arbitrio

1) Lov., Arn., Lugd.: siippleret. 2) Liic. 20,36. Cf. Auir.tle

civ. (lei 22, 1. 3) Cf.Rom.4, 17, Sapll,2l. 4) Sic in Mss. i
incflit. operari potest.
:
b) W.Mss.: nisi quando. C)Nonnulli
Ben. Mss. et 3 Lips.: TejKirutus.
 ENCHTRIDION AD LAUREXT. 1S9

niale iitens honio et se perdidit et ipsuni. Sicut enim

qui se occidit, utique vivendo se occidit, sed se occi-
dendo non vivit, nec se ipsuni poterit lesuscitHre,
quum occideiit: ita quum libero peccaretur arbitrio,
victoie peccato amissum est et libeium aibitiium.
Aquo enimquisderictus est, huic et servus addictus est.
Petii ceite apostoli est ista sententia. ') Quae quum
vera sit, qualis, quaeso, potest servi addicti esse
libertas, nisi quando eum peccare delectatl Libeia-
liter eriim servit, qui sui domini voluntatem libenter
facit. Ac per hoc ad peccandun liber est, qui pec-
cati servus est. Unde ad iuste faciendum liber non
erit, nisi a peccato liberatus esse iustitiae coeperit
servus. Ipsa est vera iibertas propter recti facti
laetitiam^), simul et pia servitus propter praecepti
obedientiam. Sed ad bene faciendum ista libertas
unde erit homini addicto etvendito, nisi redimat
cuiusillavox est: Si vos Jilius liberaverit, tunc vere
lifjeri Quod antequam fieri in homine inci-
erilis?^)
piat, quo modo quisquam de libero arbitrio in bono
gloriatur opere, qui nondum liber est ad operandum
bene, nisi se vana superbia inflatus extollat, quam
cohibet apostolus dicens: Gratia salcifacti estis per
fideni?^)
C. XXXI. Et ne ipsam sibi saltem fidem sic [ho-
mines] arrogarent, ut non intelligerentdivinitus esse
donatam, sicut idem apostolus alio loco dicit^), se,
ut fidelis esset, misericordiam consecutum; hic quo-
que adiunxit atque ait: Et hoc non ex vohis, sed Dei
donum est ; non ex operibus, ne forte quis extollatur.
Et ne putarentur fidelibus bona opera defutura,"rur-
sus adiecit: Ipsius enim sumus fis^mentum, creati in
Christo lesu in operibus bo7iis, quae praeparaint Deus,

1) 2 Petr. 2, 19. 2) Sic .\m., Er., Dan., Arn., Col., Ben. Ple-
riqne .Mss., Lov. et Liiffil.: rectefacti licentiam. 3) loh. 8, 36.
4) Eph. 2, 8. ss. 5) l Cor. 7, 25.
190 AURELII AUGUSTINI
utin amhulemus. Tunc ergo efficimur vere liboii,
illis

quuin Deus nos fingit, id est, format et creat, ut noii

homines, quod iam fecit, sed utboni homines sinuis,
quod nunc gratia sua facit, ut simus Ip Chri-
sto lesu nova creatura'), secundum quod di-
ctum est: Cor mundum creainme, Deus.^) Neque
enim cor eius, quantum pertinet ad naturam cordis
humani, non iam creaverat Ueus [sed renovationem
animae demorantis in corde propheta postulat].^)
C. XXXII. Item ne quisquam etsi non de operi-
hus,de ipso glorietur libero arbitrio voluntatis, tam-
quam ab ipso incipiat meritum, cui tamquam debi-
tum reddatur praemium bene operandi ipsa liber-
tas, audiat eumdem gratiae praeconem dicentem*):
Deus est enim, qui oyeratur in vohis et velle et operari
pro hona voluntate; et alio loco ^): Igitur non volen-
tis, neque currentis, sed miserentis est Dei. Q,iium
procul dubio, si homo eius aetatis est, ut ratione iam
utatur, non possit credere, sperare, diligere, nisi ve-
lit, nec pervenire ad palmam supernae vocationis
Dei, nisi vohintatc cucurrerit: quomodo ergo non
volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei,
nisi quia etipsa voluntas, sicut scriptum est**), aDeo
praeparaturl Alioquin si propterea dictum est: Ao/i
volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, quia
ex utroque fit, id est, et vohintate hominis et miseri-
coidia Dei, ut sic dictum accipiamus: non volentis,
neque currentis, sedmiserentis est Dei, tamquam di-
ceretur: non snfticit sola voluntas hominis, si non
sit etiam misericordia Dei; non ergo sufticit et sola
misericordia Dei, si non sit etiam voluntas hominis,
ac per hoc, si recte dictum est: 7ion volentis Itominis,
sed miserentis estDei, quia id voluntas hominis sola

I) Cf. 2 Cnr. '), 17. 2) Ps. .M, 12. 3) Hnc trlossemii ileest in
veterlln.s Hea. Mss. et Lips. B. C. D. 4) riiil. 2, i:J. r,J
liom.
9, IG. fij
LXX.
Prov. 8, 25. sec.
 ENXIIIHIDIOX AD LAURENT. 191
non implct; cur non et e contrario recte dicitur: non
niserentis est Dei, sed volentis est hominis, quia id
nusericordia Dei sola non implet? Porro si nullus
Christianus dicere audebit: non miserentis est Dei,
sed Aolentis est hominis, ne apostolo apertissime
contradicat; restat, ut propterea recte dictuni intel-
ligatur: nonvolentis, ncque ciirrenlis, sed miserentis
est Dei, ut totum Deo detur, qui homiuis voluntatem
bonam et praeparat adiuvandam et adiuvat praepa-
ratam. Praecedit enim bona voluntas hominis mu!ta
Dei dona, sed non omnia; quae autem non praecedit
ipsa, in eis est et ipsa. Numutrumque lej^itui- in san-
ctis eloquiis, et: Misericordiaeiiispraevenietnie^), et:
Misericordia eius snhsequetur nie. '-) Nolentem prae-
venit, ut velit;volentem subsequitur,ne frustravelit.
Cur enim admonemur^) oiare pro inimicis nnstris
utique nolentibus pie vivere, nisi ut Deus in illis
operetur et velie? Itemque cur admonemur*) petere
ut accipiamus, nisi ut ab illo fiat quod volumus, a
quo factum est, ut velimusf Oramus ergo pro inimi-
cis nostris, ut misericordia Dei praeveniat eos, sicut
praevenit et nos; oramus autem pro nobis, ut mise-
ricordia eius subsequatur nos.
C. XXXIII. Tenebatur itaque iusta damnatione
genus humanum, et omnes erant irae filii. De qua
ira scriptum est^) Quoniani onines dies nostri defece-
:

runt, et in ira tua defeciinus ; anni nostri sicut aranea

viedilabuntur. De qua ira dicit etiam lob*'): Honio
enini natus ex muUere hrevis vitae et plenusirae. De
qua ira dicit et dominus lesus ^) Qui credit infilium, :

hahet vitam aeternant ; qui autem non credit infilium,

non habet vilam \jieternani], sed ira Dei manet super
eum. ^on ix\t: yen\et, sed: j/ianel super eum. Cuni

1) Ps. o9, 1 1. 2) Ps. 23, 6. 3) Mat. 5, 44. 4) Mat. 7, 7. s.

5) I's. 89, !). spc. LXX. fi) C. 14, 1. 7) lo!i. 3, 36. Siint potius
verba lohaimis Ijaptistue.
192 AURELII AUGUSTIXI
hac quippe oninis honio nascitur; propter quod dicit
apostolus ) Fuimiis enim et nos natiira filii irae, sic-
'
:

ut et ceteri. In hac ira quum essent homines per oii-

ginale peccatum, et tanto gravius et perniciosius,
quanto maiora vel plura insuper addiderunt, neces-
sarius erat mediator, hoc est, reconcilia-
tor, qui hanc iram sacrificii singularis, cuius erant
umbrae omnia sacrificia legis ct prophetarum, obla-
tione placaret. Unde dicit apostolus-): Si enim
qiium inimici essemus, reconciliati sumus Deo per mor-
eius , multo magis reconciliati nunc in sangui-
tem jilii
neeius, salvi erimus ab ira per ipsum. Quum autem
Deus irasci dicitur, non eius significatur perturba-
tio, qualis est in animo irascentis hominis, sed ex
humanis motibus translato vocabulo vindicta eius,
quae non nisi iusta est, irae nomen accepit. Quod
ergo per mediatorem reconciliamur Deo, et accipi-
nuis splritum sanctum, ut ex inimicis efficiamur filii
(quotquot enimspiritu Deiagunfur, liiJiliisuntDei^):
haec est gratia Dei per lesum Christum dominum
nostrum.
C. XXXIV. De quo mediatore longum est, ut
quanta dignum est, tanta dicantur, quamvis ab ho-
mine dici digna*) non possint. Quis enim hoc sohim
congruentibus explicet veibis, quod verbum caro fa-
ctum est, et habitavit in nobis *), ut crederemus in Dei
patris omnipotentis unicum filium natum de spiritu
sancto et Maria virgine? Ita quippe verbum caro fa-
ctum est, a divinitate carne suscepta, non in carnem
divinitate mutata. Carnem poiro hic hominem de-
bemus accipere, a parte totum significante locutione,
sicut dictum est^): Quoniam ex operibus legis non
iustijicabitur omnis caro, U\ esi, omnis homo. Nam

Eph. 2, 3. 2) Roni.o, 9. 10. 3) Rom. S, 14. 4) Ita in I

1)
j)leiis(|iie Uen. Mss. et Lips. B. C. Al. digne. 5) loh. I, 14.
Gj Rom. 3, 20.

1
 ENCIIIRIDION AD LAURKXT. 193
nihil natiirae humanae in illa susceptione fas est di-
cere defuisse, sed nutuiae ab onini peccati nexii
omni niodo liberae; non qualis de utroque sexii na-
scitur per concupiscentiani carnis cuni obl)g;iti(me
delicti, cuius reatus regeneratione diluitur, sed qua-
lem de virginc nasci oportebat, quem fides niatris,
non libido conceperat. Quo si vel nascente cor- '
)

lumperetur eius integritas, non de virgine

iani ille
nasceretur, eumque falso, quod a!)sit, de ^ijgine
Maria natum tota confiteretur ecclesia, quae imitans
eius matrem quotidieparit membra eius, et virgo
est. IjCge, placet, de virginitate sanctae IVIariae
si
meas liteias missas ad illustrem virum, ([uem vum
honore iic dilectione nomino Volusianum. -)
,

0. XXXV. Proinde Christus lesus, Dei fi-

li us, est et Deus et h omo: Deus ante omnia sae-

cula,homo in nosti"o saeculo Deus, quiaDei a erbuni

;

(Deus enim erat verhiiin^), homo autem, quia in uni-

tatem personae accessit verbo anima rationalis ct
'
)

caro. (^uo ciroa iu quantum Deus est, ipse et })ater

nnum sunt, in qiiantum autem homo, pater maior est
illo.5) enim esset unicus Dei filius, non gra-
Quum
tia, sed natura, ut esset etiam plenus gratia, factus
est et hominis fiiius: idemque ipse utiumque, ex
utroque uiius Cliristus; quia quum in forma Dei es-
set, non rapinam arbitratus
est, quod natura erat, id
est, aequalis Kxinanivit autem se, formam
Deo.").
servi accipiens, non amittens vel minuens formnm
Dei. Ac per hoc et minor est factus, et mansit ae-
qualis, utrumque unus, sicutdictun est; sed jJiu<l
propte;; verbum, aliud propter hominem. Propter
verbumaequalis patri,propter hominem minor. Unus

1) Sic iu.Mss. et Ben. In eihl. leiritiir: qiiod si vif jtcr ifisicn-

tem. 2) Cf. Kpist. 137. el. Ben. 3; loh 1,1. 4) .Viiiinot FJen.
Mss. et Lips. hic et infra: in. vnitate. 5) Cf. loh. 10,30. et 14,23.
6) Cf. Phil. 2, G. s.

AuGUST. Ekchirid. N
194 AUREIJI AUCUSTLM
Dei idemque honiinis filius; unus honiinis
filius,
filius, idenique Dei filius; non duo filii Dei, Deus et
honio, sed unus Dei filius: Deus sine initio, honio a
ceito initio, dominus noster lesus Christus.
C. XXXVI. Hic omnino ^ianditer et evidenter
Dei gratia commendatur. Q,uid enim natura humana
in honiine Christo meruit, ut in unitatem personae
unici Dei singulariter esset adsumptaf Quae
filii

bona voluntas, cuius boni piopositi studium, quae

bonJi opera praecesserunt, quibus mereretur iste
liomo, una fieri persona cum Deo? iSumquid antea
fuit homo, et hoc ei sin^uhire beneficiun praestitum
est, quum ')singulariter promerereturDeuml Nempe
ex quo esse homo coepit, non aliud coepit esse homo,
quam Dei filius; et hoc unicus, et propter Deum ver-
bum, quod illo suscepto caro factuni est, utique Deus,
ut quemadmodum est una persona quilibet homo,
anima scilicet rationalis et caro, ita sit Christus una
persona, verbum et homo. Unde naturae humanae
tanta gloria nullis praecedentibus meritis sine du-
bitatione gratuita, nisi quia mao;na hic et sola Dei
gratia fideliter et sobiie considerantibus evidenter
ostenditur; ut intelli^ant homines per eam-
dem gratiam se iustificari a peccatis, per
quam factum est, ut homo Christus nullum
habere posset peccatum? Sic et eius matrem
angelus salutavit, futurum adnuntiavit
quando ci
hunc partum Ace, \ni\n\t, gralia pJena ; etpaulo post.
:

Invenisti, ait, gratiant apud Deum.~) Et haec qui-

deni gratia plena, et invenisse gratiam apud Deuni
dicitur, ut Domini sui, immo omnium Domini mater
esset. De ipso auteni Christo loannes evangelista
quum dixisset: Et verbuni carofactum est, et hahita-

l) Sic optimae notae Uemigianiis codex, Colbprt. 2 et Va-

tican. I. Alii iMss. et etlil.: ut singuhiriter.^^ Ben. 2) Cf.
Luc.l, 28. et 30.
 EXCHIRIDIOX AD LAURENT. 1!)5

vit in nobis ; etvidimus, inqiiit, p^loriam eius,

gloriam
quasi unigeniti a patre, plenum gratiae et veritatis. ) '

Quodait: Jerbum carofaclum est, hoc est, plenum

gratiae; quod ait: gloriam unigeniti apatre, hoc est,
plenum veritatis. Veiitas quippe ipsa, unigenitus Dei
tilius, non j,Matia, sed natuia, gratia suscepit homi-
nem tanta unitate personae, ut ideni ipse esset etiam
hominis filius.
C. XXXVII. Idem namquc lesus Chiistus, filius
Dei unigenitus, id est^), unicus, dominus noster, na-
tus est de spiritu sancto et Maria Et utique
virgine.
spiritus sanctus Dei donum est, quod quidem et
ipsum est aequale donanti. Et ideo Deus est etiam
spiritus sanctus, patre filioque non minor. Ex hoc
ergo quod de spiritu sancto est secundum homineni
nativitas Christ4, quid aliud
quam ipsa gratia demon-
stratur^ Quun enim \irgo quaesivissct ab
ang-elo,
quo modo id fierct,quod ei nuntiabat, quandoquidem
yirum non cognosceret, rcspondit ang-elus^):
illa

Spiritus sanctus superveniet in le, et virtus altissimi

obumbrabit tibi; ideoque et cjuod nascetur e.x te san-
ctum vocabitur filius Dei. Et loseph quum vellet eani
dimittere, suspicatus adulteram quam sciebat noii ,

de se gravidam, tale responsum ab

angelo accepit^):
ISioli timere
accipere Mariam coniugem tuam; quod
enim in ea nntum esf, de spiritu sancto est, id est,
quod
tu esse de alio viro suspicaris, de spiritu saiicto est.
C. XXXVIII. \umquid tamen ideo dicturi sumus
patrem homiuis Chiisti esse spiritum sanctum, ut
Deus paterverbum genuerit, spirrtus sanctus humi-
nein ex <|ua utraque sul)stantia Christus unus esset,
,

et Dei patris filius secundum

verbum, et spiritus
sancti filius secundiim hominem,
quod eum spiritus
sanctus tamquant pater eius de matre
virgine ge-

I) I.)Ii. 1, 14. 2) Sir Mss. pliircs etAm., Er., nan. .At T.ov.,
Aiii. (ct Col.): idcm.'- Uca. MmiU.
dj Luc. I, 35. 4) 1, 20.
N2
196 ALRELII AUGUSTIM
nuisset? Quis hoc dicere audebit? Nec opus osten-
dere disputando, quanta alia sequantur absurda,
quum hoc ipsum ian\ ita sit absurdiini, ut nullae fide-
les aures id valeant sustinere. Fjoinde sicut confi-
teniur'): ,,Doniinus noster, lesus Christus, qui de
DeoDeus, honio auteni natus est de spiritu sancto et
Maria yirgine, utraque substantia, divina scilicet at-
que huniana, fiiius est unicus Dci patris omnipoten-
tis,de quo procedit spiritus sanctus." Quo nvodo
dicinujs Christuni natuni de spiritu saiscto, si
ei'iii;o

mm euni genuit spiritus sanctus? An quia fecit euni,

quoniam Donuiuis noster lesus Christus in quantum
Deus est, oinnia per ipmmfacta sunt'-) ; in quantum
autem homo est, et ipse factus est, situt apostolus
dicit 'jFactus est ex semineDavid secundum carnemi
:

Sed quum illam creaturam, quam virgo concepit et

pepeiit, quamvis ad solam personam filii pcrtinen-
tem, tota trinitas feceiit (neque enim separabilia
sunt opera trinitatis), curin ea facienda solus spiri-
tus sanctus nominatus est^ An et quando unus trium
in aliquo opej"e nominatur, universa operari tiinitas
inteliigituri Ita \ ero est, et exemplis doceii potest.
Sed non est in hoc diutius inimorandum. Illud enim
movet, quo modo dictum sit*): natus de spiritu
sancto," quum filius nullo modo sit spiritus sancti.
Neque enim quia mundunj istum fecitDeus, dicl eum
fas est Dei filium, aut eum natum de Deo, sed fa-
ctum, velcreatum, velconditum, vel institutum ab
illo, vel si quid huiusmodj recte possumus dicere.
Hic ei'go, quum confiteanuir natum de si)iritu sancto
et Maria virgine, quo modo non sit filius spiritus

iWn symliolo apost. ecclcsiae Latinae antiqiiiorc. 2) loh.

1,3. lloin. 1, i.
;}) 4) In symliolo a]>ostol., ((uemadniodiim
tiiulitiii"a Kiirmo et Kpiplianio ex Marcelli Ancyiani symb.
Graeco. Sed in exemplo ecclesiae Itom. lei^itor :
concepfus de
spiritu *., natus ex Maria virginc. Cf. Augnst de fiile et sym-
Lolo c. 4.
 ENCJinUDiOX AD LAURENT. 197

sancti, ot sit filius vii';2;iiiis Mariae, qmmi ct de illo et

deilla natus, explicaie difficile est.
sit Frocul du-
l)io quippe non sic de illo ut de patie, sic auteni de
illa ut de matre uatus est.
C. XXXIX. Non igitui- concedenduni est, quid-
eiusdeni rei
quid de aliqua re nascitur, continuo
filiuni nuncupanduni. Llt eninj oniittam aliter de ho-
mine nasci filiuni, aliter capiUum, pediculum, lum-
bricum, quurum nihil est filius: ut ergo haec
omit-
tam, quoniam tantae rei deformiter comparantur;
certe qui nascuntur ex aqua et spiritu sancto, nou
aquae filios cos rite dixerit quispiam, sed phine di-
cuntur filii Dei patris et matris ecclesiae, 8ic ergo
de spiritu sancto natus est filius Dei patris, non spi-
ritus sancti. Xam
ct illud quod de capillo et de ce-
teris diximus, ad hoc tantum valet, ut admoneamur,
r.on omne, quod dc aliquo nascitur, etiam filiumeius,
de quo nascitur, possedici: sicut non omnes, qui
dicuntur alicuius filii, consequens est, ut de illo et-
iam nati esse dicantur; sicut sunt qui adoptantur.
Dicuntur etiam filii <;eh( nuae non ex illa nati, sed
iii illam praeparati, sicut filii regni '} praeparantur in
regnum.
C. XL. ((uum itaque de aliquo nascatur aliquid
etiam non eo modo, ut sit ftlius, nec rursus omnis,
qui dicitur filius, deillo sit natus, cuius dicitur filius;
modus iste, est Christus de spi-
quo natus
]i()fccto
ritu sancto non
sicut filius, et de ^laria virgiue sicut
filius, insinuat nobis gratiam Dei, quahomo, nullis
praecedentibus meritis, in ipso exordio naturae suae
quo esse coepit, verbo Deo-) copularetur in tantam
personae unitatem, ut idem ipse esset filius Dei, qui

1) Ben. et ab: ijui prfiepf/rnnfur. Sed pronomeii (/t/i tleest \n

4iVlss. Vaticanis et antiquioribiis Gallicanis, iit inoinnilms codd.
Lips. et ed. Colon. 2) Sic nielinies >lss.-, sed al. et eilit.:
Vvrlto /^c/.'" L{ea.
19S AUREIJI AUGUSTLM
Dei ac sic
filius honiinis, et filius honiinis, qui filius ;

in natuiae hunianae susceptione fieretquodani niodo

ipsa gratia illi honiini natuialis, quae ') nulluni pec-
catuni posset adniittere. Quae gratia propteiea per
spirituni sanctum fuerat significanda, (juia ipse pi'o-
piie sic est Deus, ut dicatur etiani Dei donuni. Undc
suilicienter loqui-), si tanicn id fieri polest, valdc
prolixae disputationis est.
C. XLI. Nulla igitur voluptate carnalis concu-
piscentiae senunatus sive conceptus est, et ideo nul-
lum peccatum originaliter trahens, Dei quoque gra-
tiu verho patiis unigenito, non gratia filio, sed na-
tuia, in unitate personae, modo miiahili et inelfahili
adiunctus et concretus, etideo nullum peccatum et
ipse committens, tamen propter similitudinem carnis
peccati, in qua venerat, dictus est et ipse peccatum,
sacrificandus ad diluenda peccata. In veteri quippe
lege peccata vocahantur saciificia pro peccatis. ^)
Quod vere iste factus est, cuius umbrae erant illa.
Hinc apostolus quum dixisset*): Ohsecramus pro
Christo, reconciliari Deo ; continuo suhiunxit, atque
ait: Enm, quinoiinoverat peccatum, pro nohispecca-
tumfecit, ut nos simus iustitia Dei in ipso. Non ait,
ut in quihusdam mendosis codicihus legitur: ,,ls, qui
non noverat peccatum, pro nohis peccatum fecit,"
tamquam pro nohis Chiistus ipse peccaverit; sed ait:
Eum, qui non noverat peccatum, id est, Chi'istum, pro
?iohis peccatumfecitDeus, cui reconciliandi sumus,
hoc est, sacrificium pro peccatis, per quod reconci-
liari valeremus. Ipse ergo peccatum, ut nos iustitia,
nec nostra, sed Dei [simus^, nec in nohis, sed in ipso:
sicut ipse peccatum non suum, sed nostrum, nec iii

I) ,,German. cndex : al. ilun Mss

</?//*; q7/a." Bfn.
:
2) ,,Hic
Am., Er., jjiiv., Aiii. al. add.mt: jici/o/iginn esset, (iiiae verba
absiint a Mss." Ben. 3) nixi^n. Cf. Lev. G, 23. Num. 8, 8.
Hos. 4, 8. 4) 2 Coi. 5, 20. s.
 ENCHIRIDIOX AD LALREXT. 199

se, sednobis constitutuni, sinjilitudine carnis pcc-

in
cati, inqua ciuciftxus est, denionstra^ it, ut, quonian
peccatun ei non ineiat, ita quodani niodo peccato
ujoreietur, dum nioritur carni, in qua erat sinnlitudo
peccati, et quum secundum vetustatem peccati num-
quani ipse vixisset, nostram exniorte veteii. qua in
peccato mortui fueramus, leviviscentem vitam no-
\ani sua resurrectione signaret. ^)
C. XLIl. Ipsum est, quod in nobis celebratur
magnuin baptismatis sacramentum, ut quicumque ad
istani pertinent gratiam, nio)iantur peccato, sicut
ipse peccato niortuus dicitur, quia mortuus est carni,
hoc est, peccati similitudini , et vivant a lavacro re-
nasceiido, sicut ipse asepulcro resurgendo, quamli-
bet corpoiis aetatem gerant.
C. XLIII. A parvulo enim recens nato usque ad
decrepitum senem, sicut nuUus est prohibendus a
baptismo, ita nullus est, qui non peccato moriatur iu
baptismo. Sed parvuli tantum originali, maiores
autem etiam eis omnibus moriuntur peccatis, quae-
cumque male vivendo addiderunt ad illud, quod na-
scendo traxerunt.
C. XLIV. wSed ideo etiam ipsi peccato mori ple-
runujue dicuntur, quum procul dubio non uni sed ,

multis peccatis omnibusque moriantui', quaecumque

iam propria commiserunt, vel co<i;itatione, vel locu-
tione, vel opere; quia etiam per sin^ularem nume-
lum pluralis numerus significari solet, sicut ait
ille^): ,,Uteruinque aiinato inilite coniplent;" quam-
vis hoc multis militihus feccrint. Et in nostris iite-
ris lej^itur ^): Orn ergo ad Dominum, iit
anfcrat a no-
/jin
Hfrpeutem. Non ait serpentes, (juos patiebatur
populus, ut Iioc diceret; et innuineral)ilia talia.
Uuum \ ero et illud originale unum plurali numero

I) Cf. Koni. f., 3. ss. et 8, 3. 2) Virg. Aeu. 2, 20. 3) Ximi

21, 7. cf. iiiteipr. LXX.
200 AURELII AUGUSTLM
/

significatur, qucuulo dicinius, in peccatoruni reniis-i

sionenj baptizari parvulos, nec dicinuis in leniissio-
neni peccati, illa est e contrario locutio, qua per plu-
ralem significatur numerus singulaiis. Sicut in evan-
gelio ') Herode mortuo dictum est: Mortui sunt enim
qui quaerehant animam pueri. Non dictum est: nu)r-
tuus est. Et in Exodo ^) Fecerunt, inquit, sihi Dcos
:

aureos, quum unum vitulum feceiint tantum, de quo

dixerunt^): Hi sunf dii tui, Isracl, qui eduxerunt te de
terraAegi/pti; et hic pluralem ponentes pro singulaii.
C. XIjV. Quamvis et in illo peccato uno, quod
per unum hominem intravit in mundum, et in onines
homines perti"ansiit *), piopter quod etiam parvuli
baptizantur, possmt intelligi plura peccata, si unum
ipsuni in sua quasi membra singula dividatur. Nam
et superbia est illic, quia homo in sua potius esse,
quam in Dei potestate dilexit; et sacrilegium, quia
Deo non credidit; et homicidiun, quia se praecipi-
tavit in moitem; et fornicatio spiritalis, quia integri-
tas mentis humanae serpentina suasione corrupta
est; et furtum, quia cibus prohibitus usurpatus est;
et avaritia, quia plus quam illi sufticere debuit adpe-
tivit, et si quid aliud in hoc uno admisso diligcnti
consideratione inveniri potest.
C. XLVI. Parentum quoque peccatis pai'vuIos
obligari non solum primornm hominum, sed etiam
,

suorum, de quibus ipsi nati sunt, non improbabiliter

dicitur. llla quippe divina sententia Reddam pec- 'j
:

catapatrnmin filios, tenet eos utique ante quam per

regenerationem ad testamentum novum incipiant
pertinere. Quod testamentum prophetabatur, quum
diceretur per Ezechielem, non accepturos filios pec-
cata patrum suorum, nec ulterius futuram in Israel
parabolam illam: Patres manducaverunt uvam acer-

1) Matth. 2, 20. 2) C. :{2, .31. 3) Exod. 32, 4. 4) Cf. Knm.

5, 12. et Gen. a, 1. ss. o) Cf. txtxL 20, 5. et Deiit. 5, i).
 ENCHIKIDIOX AD LAUIIEXT. 201

ham, et dentes filiorum ohstiipuerunt.^) Ideo enim

quisque i*enascitur, ut solvatur in eo quidquid pec-
cati est, cuni quo nascitur. Nani peccata, quae niale
agendo postea coniniittuntur, possunt et poenitendo
sanari, sicut etiam post baptismum fieii videnuis.
Ac per hoc non est instituta regeneratio, nisi quia
vitiosa est generatio, usque adeo ut etiani de legi-
tiino matrimonio procreatus dicat: Iti iniquitutihus
conceptus sum, et in peccatis mater viea ine in utero
aluit.'^) Neque hic dixit: in iniquitate, acI peccato,
quum et hoc recte dici posset; sed iniquitates et pec-
catadicere maluit: quia et in illo uno, quod in onines
homines pertransiit, atque tam magnum est, ut eo
mutaretur et converteretur in necessitatem mortis
humana natura, reperiuntur sicut supra disserui,
plura peccata, et alia parentum, quae etsi non ita
possunt nujtare naturan, reatu tamen obligant filios,
nisi gratuita ^ratia et misericordia divina sub; eniat.
C. \LV II. 8ed de peccatis aliorum parentum, qui-
bus ab ipso Adam usque ad patrem suum progenera-
toribus suis quisfjue succedit, non immerito disce-
ptari potest. Utrum omnium malis actibus et multi-
plicatis dclictis oriyinalibus qui nascitur implicetur,
ut tantc peius, quanto posterius (juisque nascatur;
an propterea Deus in tertiam et quartam generatio-
nen) de peccatis pareiituni eorum posteris conunine-
tur, (|uiairam suam quantum ad progeneratorum cul-
pas non extendit ulterlus moderatione miserationis
suae, ne illi, quibus regenerationis gratianon con-
fertui', nimia saicina in ij)sa sua aeterna damnatione
premerentur, si cogerentur al) initio generis limnani
omnium praecedentium parentum suorum originali-
ter peccata contrahere, et poenas pro eis (lebitas
pendere; an aliud aliquid de re tanta, scripturis
sanctis diligentius perscrutatis atque tractatis, va-

I) Ezecl. 18, 2. S8. 2) Ps. 30, 7. sec. LXX.

202 AURELII AUGUSTIM
leat vel non A-aleat reperiri, temere adfirniare non
aucleo.
C. XLVIII. Ilhid tamen unum peccatum,quod tam
magnum loco et habitu tantae felicitatis admis-
in
sum est, utin uno homine originaliter, atque, ut ita
dixerim, radicaliter totum genus liuniaiium damna-
letur, non solvitur ac diluitur, nisi pcr unum media-
torem Dei et hominum, hominem Christum lesum,
qui solus potuit ita nasci, ut ei non opus
esset renasci.
C.XLIX. Non enim renascebantur, qui baptismate
lohannis baptizabantur, a quo et ipse baptizatus
est ^), sed quodan praecursorio illius ministerio, qui
dicebat-): Parate viam Dumino! huic uno, in quo
sulo renasci poterant, parabantur. Huius enim ba-
ptismus est non in aqua tantum, sicut fuit lohannis,
verum etiam etiu spiritu sancto^), ut de illo spiritu
vegeneretur quisquis in Christum credit, de quo
Christus generatus regeneratione non eguit. Unde
vox illa patris quae super baptizatum facta est: Ego
hodie genui te'^), non unum illum temporis diem, quo
baptizatus est, sed immutabilis aeternitatis ostendit,
ut illum hominem ad unigeniti personam pertinere
monstraret. Ubi enim dies nec hesterni fine inchoa-
tur, nec initio crastini terminatur, semper hodiernus
est. In aqua ergo baptizari voluit a lohanne, non
uteius iniquitas ulladilucretur, sed ut magna com-
mendaretur humiiitas.^) Ita quippe nihil in eo ba-
ptismus, quod ablueret, sicut mors nihil quod puni-
let, invenit; ut diabolus veritate iustitiae,
non vio-
lentia potcstatis oppressus et victus, quoniam ipsum
sine ullo peccati merito iniquissime occiderat, per
ipsumiustissime amitteret, peccati merito de-
quos

Lvic. 3, 4. .1) Cf. Mat.

J) Cf. Matth. 3, 13. ss. 2) iMatili. .1,
r?.

5.
,1!, II. IMarc. 1, 8. 4j llacc veiba le;:iiii(tir: He)r. J, "i. 5,
(e Ps. 2, 7.), setl in ev. Mat. 3, 17. et loc. par.
otnk luin' 6 viv^
:

uov 6 Liyaiirjzui;, !v u iiduxi;ua. 5) Cf, Mattli. 3) l^.

 EXCHIRIDIOX AD LAURENT. 202
tinebat. Utruruque igitur ab illo, id est, et baptisnuis
et niors, ceitae dispeiisationis caussa, non niiseranda
necessitate, sed miseiante potius voluntate susce-
ptuni est, ut unus peccatum tolleret mundi, sicut
imus peccatum misit in mundum, hoc est, in univer-
sum genus humanum.
C. L. Nisi ille unus nnum peccatun misitin
quod
mundum, vero unus non solum unum illud, sed
iste
cuncta simul abstulit, quae addita invenit. Unde di-
cit apostolus ^): JSo/< sirut per intnm peccantem'^), ita
est et dunum; nam iudicium quidem ex uno in conde-
jnnationem, gratia autem ex multis delictis in iustifica-
tionem: quia utique illud unum, quod originaliter
trahitur, etiani si sohmi sit, obnoxios damnationi fa-
cit; ji;ratia vero ex multis dehctis iustificat homi-
nem , qui praetei' illud unum, quo(i communiter cum
omnibus originaliter traxit, sua quoque propria
multa commisit.
C. Ll. Veium tamen quod paulo post dicit'):
Sicut per unius delictum in omnes liomines ad conde-
innationem,ita etper unius iustitiam in omnes liomines
ad iustificalionem vitae, satis indicat, ex Adam nemi-
nem natum, nisi danuiationc detineri, et nenii-
nem nisi in Chiisto renatum a damnatione
lib erari.
C. IjII. De qua per unnm hominem poena, et per
unum homineni j^ratia quum lucutus fuisset, quan-
ttun epistolae suae loco sufficeie iudicavit, de-
illi

iiide sacri baptisniatis in cruceChristi grande myste-

rium commcnda\ it eo modo, ut intelligamus, nihil
aliud esse in Chiisto baptismum, nisi niortis Christi
similitudinem; nihil autcm aliud mortem Christi

1) Rnm. 5, 16. 2) Sic Ben. secunrliim textum Graec. : ^t' fio;

Uwijiroinioc, (niem scinii solot .\u!:ust. Seil Arn., Luatl., H IJcn.
Mss., ct codd. Lips. :
jxr iinum p<^t(<ituni (Jt' ft, ufuaji^fiuioi:).
3J Kom. 5, 18.
204 AURELII AUGLSTIM
cnicifixi, nisi remi.ssioni.s peccati similitudiiiein ut, ,

queinndniodum in illo a era mors facta est, sic in no-

bis Aera remissio peccatoium; et quemadmodum in
illo vera resurrectio, ita in nobis veia iustiiicatio.
Ait enim '): Quid ergo dicemus? Permanebimus in
peccato, ut gratia abundet? Dixeydt enim superius-):
Ubi enim abnndavit peccatum, ibi supcrabundarit gra-
tia. Et ideo quaestionem sibi ipse proposuit, utruni
propter abundantiam gratiae consequendam in pec-
cato sit permanendum. Sed respondit^j: Absit.
Atque subiecit: Si mortui sumus peccato, quoniodo vi-
vemus in eo? Deinde ut ostenderet, nos mortuos esse
peccato An ignoratis, inquit, quoniam quicnmque
:

haptizati sumus in Ckristo lesu, in morte ipsius bapti-

zati siunus? Si ergo hinc ostendimur mortui esse
peccato, quia in morte Christi baptizati sumus, pro-
fecto et parvuli qui baptizantur in Christo, peccato
,

moriuntur, quia in morte ipsius baptizantur. Nullo

enim excepto dictum est: Quicumque baptizati sumus
in Christo lesu, in morte ipsius baplizati sufnus. Et
ideo dictum est, ut probaretur mortuos nos esse pec-
cato. Cui autem peccato parvuli renascendo mo-
riuntur, nisi quod nascendo traxerunt? Ac per hoc
etiam ad ipsos pertinet quod sequitur, dicens: Con-
sepulli sumus ergo *) illiper baptismum in mortem, ut,
quemadmodum surrexit Christus a mortuisper gloriam
patris, ita et nos in nointate vitae amhulemus. Si ei:im.
complanfatifactisumus similitudini morfis eius, simul
et resurrcctionis erimus, hoc scientes, qnia vetus homo
?ioster simul crucifixus esf, ut evacuefur corpus peccati,
iit ultra non serviamus peccafo. Qui enim morfuus
est, iustificafus esf a peccato. Hi autem morfui sumus
cum Christo, credimus, quiasimul efianivivemus cum

1) Rnni. 0, I. 2) Hom. 5, 20. 3) Rom. fi, 2. ss. 4) Sic an-

ti(;iiiores ."\5ss. seciindiini Graec. (ojj/). At editi: consipuJl!. fnini
siiinus.''^ Ueii.
 KNCHilUDiON AD LALRENT. 205
Ulo , scieJites, Chrisfus resitrgens a mortuis inm
(jnia
non moritur ; mors illi ultra non dominabitur. Quod
enim mortuus est peccato, mortuus est semel, quod au-
tem vivit, vicit Deo. Ita et vos existimate, mortuos
guidem vos esse peccato , vivere autem Deo in Ckristo
lesu. Hinc enini probaie coeperat, non esse nohis
pernianenduni in peccato, iit <;;satia abundet, et dixe-
lat: Si mortui sumt/s peccato, quomodo vivemus in eo?
Atque ut ostendeiet, nioituos nos esse peccato, sub-
iecerat: An is^noratis, quoniam quicnmque haptizati
sumus in Christo lesu, in morte ipsius baptizati su-
mus? Sic itaque totun htcun istum conclusit, ut coe-
pit. ') Moiteni quippe Christi sic insinuavit, ut etian
ipsum niortuuni diceret esse peccato. Cui peccato,
nisi carni -), inqua eratnon peccatuni,sed similitudo
peccati, et ideo nomine adpellata peccati I Baptiza-
tis itaque in morte Chiisti, in qua non solum maio-

res, verum etiam parvuli baptizantur, ait: Sic et vos,

id est, quemadmodum Christus, sic et vos existimate
vos mortuos esse peccato , viuere autem Deo in Christo
lesu.
C. LIII. Quidquid igittir gestum est in cruce Chri-
sti,in sepultura, in resurrectione teitio die, in ad-
scensione in coelum, in sede ad dexteram patris, ita
gestum est, ut his jebus non mystice tantum dictis,
sed etiam gestis configuraretur vitaChristiana, quae
hic geritur. Nam proptei- eius crucem dictum est^):
Qui aulem lesu Christi sunt, carnem suam crucifi.v'
runt cum passionibus^) et concnpiscentiis. Propter
sepulturam 5): Consepulti enim sumus Christo per
baptismujn iii mortem. F)"opter resurrectionem: Ct
qneniadmodum Christus resurrexit a mortuis per glo-
riam patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus.

\) Rftm C, 11. 2) Sic meliores Mss. ;at eild. carjiis. 3) Gal.

:

5, 24. 4) Sic loLMtur in optimis codtJ. sec. Graec. textimi:

uui' luii TTCfftriiaui- At in etld.: cum vitiis, 5) Kom. G, 4.
206 AURELIl AUGUSTIM
Propter adscensionem vero in coelimi, sedenique ad
dexterani patris: Si autem resurrexistis cuin C/tristo,
quae sursum sunt quaerite, uhi Clirisfus est ad dexte-
ram Dei sedens; quae sursum sunt sapite, nun quae
super terram: mortui enim estis, et vila vestra abscun-
dita est cum Christo in Deo. )
'

C. LIV. lam vero quod de Christo confitemur fu-

tuium, quoniam de coelo venturus est, vivos iudica-
turus et mortuos, non pertinet ad vitam nostram,
quae hicgeritur, quianec in rebus gestiseius est, sed
in ftne saecuii gerendis. Ad hoc pertinet, quod apo-
stolus secutus adiunxit-): Quum Christus adparuerit,
vita vestra, tunc et vos adparebitis cum illo in gloria.
C. LV. Duobus autem modis accipi potest, quod
vivos et mortuos iudicabit: sive ut vivos intelliga-
mus, quod hic nondum mortuos, sed adhuc in ista
carne viventes inventurus est eius adventus, mor-
tuos autem, qui de corpore prius quam veniatexie-
runt vel exituri sunt; sive vivos iustos, mortuos
autem iniustos, quoniam iusti quoque iudicabuntur.
Aliquando enim iudicium Dei ponitur in malo, unde
illud est^): Qui autem male egerunt, in resurrectio-
nem iudicii; aliquando et in bono, secundum quod
dictum est Deus,in nomine tuo salvum mefacet iu
*):
virtute tua iudica me. Fer iudicium quippe Dei fit
ipsabonorum malorumque discretio, ut liberandi a
malo, non perdendi cum malis, boni ad dcxteram se-
ludica me,
gregentur ); propter quod ille clanuibat:
Deus. Et quid dixerat velut exponens: Et discerne,
de gente non sancta.
inquif^), caussam jueam
C. LVI. Quum autem de lesu Christo, filio Dei
unico, domino nostro, quod ad brevitatem confes-
sionis pertinet, dixerimus, adiungimus, sicOcre-

1) Col. 3, I. ss. 2) Col. 3,4. 3) lo!.. r> , 29. 4) Ps. 54, 3.

l's. 43, I. 7) Al. ftlss.: adiiiiiglimts Jiis
5) IMattli. 25, 31. ss. G)
ut scis.
q^uidani (Liiis. B.) udiuiiiiiimis,
:
 ENCIIIUIDION AD LAUREXT. 207
derc nos et in spiritiini sanctum, ut illa trinitas coni-
pleatur, quae Deus est. Deinde sancta coninienioia-
tui" ecclesia. Unde datur intelligi rationaleni crea-
turam ad Ilierusalen) liberam pertinentem '), post
commemorationem creatoris, id est, summae illius
trinitatis, fuisse suhdendam: quoniam quidquid de
homine Christo dictum est, ad unitatem peisonae
unigeniti pertinet. Rectus itaque confessionis ordo
poscebat, ut tiinitati subiungeretur ecclesia, tam-
quam habitatoii domus sua, et Deo templum suum,
et conditoii civitas sua. Q,uae tota hic accipienda
est, non solum exjjarte, qua peregrinatur in terris, a
.solisortu usjjue ad occasum laudans nomen Domini
et post captivitatem vetustatis cantans canticum no-
vum; verum etlam e\ ilia, quae in coelis semper, ex
quo condita est, cohaesit Deo, nec ullum malum sui
casus experta est. Haec in sanctis angelis beata
persistit, etsuae parti peregrinanti sicutoportet opi-
tulatur; quiautraque una erit consortio aeternitatis,
et nunc una est vinculo caritatis, quae tota instituta
est ad colendum unum Deun>. Unde nec tota, nec
ulla pars eius vult se coli pro Deo, nec cuiquam esse
Deus pertinenti ad templum Dei, quod aedificatur
ex diis, quos facit non factus Deus. Ac per hoc spi-
ritus sanctus, si creatura non creator esset, profccto
creatura rationalis esset. Ipsa est enim^) summa
creatura; et ideo in regula fidei^) non poneretur
ante ecclesiam, quia et ipse ad ecclesiam pertincret
in illa eius parte,quae in coelis est. Nec haberct
templum, sed etiam ipse templum esset Teniplum
autem habet, de quo dicit apostolus*): yescitis, quia
corpura veslra femplnm esf'' )
spirifas sancfi, qiii in vo-
bisSt,queni/iabefisaDeo^ Dequibus alio locodicit''):

.1) Cf. Gal. 4, 20. 2) Sic Mss. ; .it pditi: ipse enim esset.''
Jien. .3) I. e. in symliold
apostoiico. Cf. c. S. 4) I ('or. (i, 19.
5J .Sic ia AIss. leiriliir. Etltl.: sunt. d) l Cor. G, lo.
208 AURETJI AUGUSTINI
Nescitis, quia corpora vesfra memhra sunt CJiristi?
(^uomodo ergo Deus iion est, quiteniphnn habet;
aut nnnorChiisto est, cuius luembra templuni hiibet?
Neque enim aliud templum eius, aliud templum Dei
est, quum idem dieat apostolus'): Nescitis, (piia
lem-
adieeit: Ef spiri-
ylum Dei estis? Quod ut probaret,
tus Dei habitat invobis? Deus ergo habitat in templo
suo; non solum spiritus sanctus, sed etian pater, et
filius, qui etiam de corpore suo, per quod
factus est
caput ecclesiae, quae in hominibus est, ut sit ipse in
omnibus primatum tenens, ait-j: Solvite temphun /toc,
etin tridno suscitabo illud. ergo Dei, hoc
Templum
est, totius summae illius trinitatis,
sancta est eccle-
sia, scilicet universa in coelo et in terra.
C. LVll. Sed de illa, quae in coelo est, adfirmare
in ea malus est, nec
quid possumus, nisi quod nullus
quisquam deinceps de illa cecidit aut casurus est, ex
sicut scri-
quo Deus angelis peccantibus nonpepercif,
bit apostolus Peti-us ^) sed carceribus caliginis inferi
,

retrudens tradiditin iudicio puniendos reservari?

C. LVHl. Quo modo autem se habcat beatissima
illa et superna societas; quae ibi sint ditferentiae
praepositurarum*), ut, quum
omnes tamquam j?ene-
rali nomine angeli nuncupentur, sicutin epistoia ad
Hebraeos ^) legimus: Cui enim angelorum Deus dixit
aliquando: sede a dexteris meis? (hoc quippe
modo
significavit omnes
universaliter angelos dici) sint
tamen illic archangeli; et utrum eidem archangeli
adpellentur virtutes, atque ita dictum sif^):
Laudate
eum, omnesangeli eius, laudate eum, omnes virtutes
eius, ac si Laudate eum, omnes angeli
diceretur:
eius, laudate eum, omnes archangeli eius; et quid in-
ter se distent quatuor illa vocabula, quibus univer-

1) 1 Cor. .3, 16. 2) loh. 2, 19. Cf. Col. I, 18. 3) 2Petr. 2, 4.

4) ^Eiliti:
,,Eiriti :
person
personarinn. At Mss. plerique: jnrirposittirnnnn,
nonuiilli riraejwsitoriun."' Ben.
illi: jiraej^os
:
5) C. I, 13. 6j Ps. 143, 2.
 EXCHllliniOX AD LAURENT. 209
sain ipsaia coelestem societatem Yidetur apostolus
esse complexus dicendo '): sice sedes, sive dominatio-
nS,sii'ei)rincipatHS,sicepoteslates: dicantquipossunt,
si tamen possunt piobaie quod dicuut; ego me ista

ignoiare confiteor. Sed nec illud quidem certum ha-

beo, utrum ad eamdem societatem pertineant sol et
luna et cunctasidera,quamvisnonnullis lucida corpo-
ra esse, non cum sensu vel intelligentia videantur. '-)
C. LIX. Itemque angeli, qiiis explicet, cum qua-
libus corporibus adparueiint hominibus, ut nou so-
lun\ cernerentur, verum etiam tangerentur; et rur-
sus non solida corpulentia, sed spiritali potentia
quasdam visiones, non oculis corporeis, sed spirita-
libus, vel mentibus ingerant, vel dicant alicjuid non
ad aurem forinsecus, sed intus animae^) hominis,
etiam ipsi ibidem constituti, sicut scriptum est in
prophetarum libro *) : et dixit inilii angeliis, qui loque-
batur in m<> (non enim loquebatur ad me, sed
ait: qui

inme); vcl adpareant etinsomnis, et colloquantur

moie sonuiiorum; habemus quippe in evangelio ^):
eccc angelus Doniini adparuit illi in somnis dicensi
llis enini modis velut indicant se angeli contrcctabi-
lia corpora non habcre; faciuntque difticillinunu
quaestionem, qiu) modo patres eis pedes laverint^),
quo modo lacob cun angelo tam solida contrecta-
tione luctatus sit.^) Quum ista quaeruntur, et eu,
sicut potest, quisque coniectat, non inutilitcr exer-
centur ingenia, si adhibeatur disceptatio moderata,
et absit error opinantium se scire quod nesciunt.
Qui<l enim opus est, ut haec atque huiusmodi a"dfir-
mentur vel negentur vel definiantur cum discriuiine,
quando sine crimine nesciunturl

Ij Col. I, IC. 2) Cf. Aiijr. ail Orosiiim cnntra Piiscill.

c. 1 I. 3) Sic INlss. At eilit. onines: intiis i/i (tniino. 4) Zacli.
1, 5) Maltli. 1, 20.
'.).
G) Cf. Gen. 18, 4. 10,2. 7) V. G-n.
32, 25. ss.
AUGLST. EXCHIRID. O
210 ALUELII AUGUSTLM
C. LX. Magis opus est diiudicare atque digno-
scere, quum se satanas tiansfigujat velut angelum
lucis^), fallenuo ad aliqua pernicioaa seducat.
iie
Nam quando sensus corporis fallit, mentem vero noii
movet a veia rectaque sententia, qua quisque vitam
fidelem geiit, nullum est in religione peiiculum: vel
quum se bonum fingens ea facit sive dicit, quae
bonis angelis congruunt, etiam si credatur bonus,
non est error Christianae fidei periculosus autmor-
bidus. Q,uum vero per haec aliena ad sua incipit
ducere, tunc eum dignoscere, nec iie post eum,
magna et necessaria vigilantia est. Sed quotusquis-
que hominum idoneus est omnes moitiferos eius do-
los evadere, nisi regat atque tueatur Deus? Et ipsa
huius rei difficultas ad hoc est utilis, ne sit spes sibi
quisque aut homo alter alteri , sed Deus suis omni-
,

bus. Id enim nobis potius expedire prorsus piorum

ambigit nemo.
C. IjXI. Haec ergo, quae in sanctis angelis et
virtutibus Dei est ecclesia, tunc nobis, sicuti est, in-
iiotescet, quum ei coniuncti fuerimus in finem ad
simul habendam beatitudinem sempiternam. Ista
vero, quae ab illa peregrinatur in terris, eo nobis
notior est, quod in illa suiiius, et quia hominum est,
quod et nos sumus. Haec sanguine mediatoris, nul-
lum habentis peccatum, ab onini redempta est pec-
cato, eiusque vox est: Sl Dens pro iiobis, guis contra
iios? Qui filio proprio suo iion pcpercit, sedpro nohis
omnibus tradidit illuni.-) i\on enim pro angelis
mortuus est Christus. Sed ideo etiam pro angelis
fit, quidquid hominum per eius mortem redimitur et
liberatur a malo, quoniam cum eis quudain modo
redit in gratiam, post inimicitias, quas inter homi-
nes et sanctos angelos peccata fecerunt, et ex ipsa

\) Cf. 2 Cor. 11. 14. 2) Roni. 8, 31.

 ENCHIRIDION AD LAURENT. 211
honiiniini redeniptione ruinae illius angelicae detii-
nienta reparantur.
C. LXIl. Et utique noverunt sancti angeli docti
aDeo, cuius reritatis aeterna conteniplatione beati
sunt, quanti nunieri supplementuni de genere hu-
luano integritas illius ciritatis e\spectet. Fropter
hoc ait apostolus ), instaurari omnia inC/iristo, quae
'

iii coelis sunt et

guae in terris. Instaurantur quippe
quae iu coelis sunt, quum id quod inde in angelis
lapsum est, ex hominibus redditur: instaurantur au-
tem quae in terris sunt, quum ipsi homines, qui prae-
destinati sunt ad aeternam Aitam, a corruptionis ve-
tustate lenovantur. Ac sic per illud singulare sacri-
ficium, in qiu mediator est imnu)latus, quod ununi
niultae in lege victimae figurabant, pacificantur coe-
lestia cum terrestribus, et terrestria cum coelesti-
bus. Quoniam sicut idem apostolus dicit-): In ipso
complacuit omnem plenitudinem [^dicinitafis^ inhabi-
tare, etper eum reconciliari omnia in ipsum, pacificans
per sanguinem crucis eius, sive quae in terris sunt, sive
quae in coelis.
C. LXIII. Pax ista praecellit, sicut scriptuni
est ^), omnem intellectum; neque sciri a no-
bis, ni si quum ad eam venerimus, po test. Q,uo
modo enim pacificantur coelestia nisi nol)is, id est,
concordando nobiscum* Nam ibi semper est pax et
inter se universis intellectualibus creaturis, et cuni
suo creatore. Quae pax praecellit, ut dictum est,
omnem intellectum, sed utique nostrum, non eoruni,
qui semper vidont faciem patris. \os autem, quan-
tuscumque sit in nobis intellectus humanus, ex parte
scimus, et videmus nunc per speculum in aenigma-
te. *) Quum vero aequales angelis Dei fuerimus,
tunc, quemadmodum et ipsi, videbimus facie ad fa-

n Kj.li. 1, 10, 2) Cnl. 1, 10. 20. 3) Phil. 4, 7. Cetenim cf.

Aug. ile civ. (lei 22, 21). 4) Cf. 1 Cor. 13, 12. et T,iic. 20, 30.
02
212 AIJRELII AUGUSTIM
ciem, tantamquo pacem habebimus erga eos, quan-
tam et ipsi erga nos, quia tantum eos dilectuii su-
mus, quantum ab eis diligimui". Itaque pax eorum
nota nobis erit, quia et nosti^a talis ac tanta erit, nec
praecellet tunc intellectum nostrum; Dei veio pax,
quae illic est erga nos, et nostium et illoium intel-
lectum sine dubitatione praeceilet. De ipso quippe
beata est ratii)nalis cieatura, quaecum({ue beata est,
non ipse de illa. Unde secundum hoc melius acci-
pitur quod scriptum est: Pfi.r Dei praecellil omnem
inteUectum; ut in eo quod dicit: omnem, nec ipse in-
tellectus sanctorum angelorum esse possit exceptus,
sed Dei solius. Neque enim et ipsius intellectum
pax eius excellit.
C. LXIV. Concordant autem angeli nobiscum et-
iam nunc, quum remittuntur nostra peccata. Ideo
post commemorationem sanctae ecclesiae in oidine
confessionis ponitur remissio peccatorum. Per hanc
enim stat ecciesia, quae in terris est; per hanc non
perit quod pejiciat ct inventum est. Excepto quippe
baptismatis munere, quod contra originale peccatum
donatum est, ut quod generatione adtractum est, re-
generatione detrahatur (et tamen activa quoque
peccata, quaecumque corde, oie, opere commissa
invenerit, tollit); hac ergo exceptaniagna indu]g;en-
tia, unde incipit hominis renovatio, in qua solvitur
omnis reatus et ing;eneratus et additus, ipsa etiam
vita cetera iam ratione utentis aetatis, quantalibet
praepolleat fecunditate iustitiae, sine remissione
peccatorum non agitur; quoniam filii Dei, quam diu
mortaliter vivunt, cum morte confligunt. Et quam-
vis de illis sit veraciter dictum '): Quotquot spirifu
Dei aguntur, hi filii sunt Dei, sic tamen spiritu Dei
excitantur, et tamquam filii Dei proficiunt ad Deum,
ut etiam spiritu suo, maxime adgravante corruptibili

I) Roiii. S, 14.
 EXCIIIRIDION AD I.ATJRENT. 213

corpore'), taniquam honiiiiis-) in quibusdam

filii

hunianis niotibus deftciant ad se ipsos , et ideo pec-

cent. Interest tamen quantum. Neque enim quia
peccatum est omne crimen, ideo crimen est etiam
omne peccatum. Itaque sanctorum hominum vitani,
quam diu in hac moitali^) vivitur, inveniii posse di-
cimus sine crimine; peccaluin autem si dixerinius
(juia non habemus, ut ait tantus apostolus*), nosniet
ipsos seducinius, et veritai in nohis non est.
C
LXV. Sed neque de ipsis criminibus, quamli-
bet ma2;nis remittendis in sancta ecclesia, Dei de-
speranda est misericordia ai^entibus poenitentiam,
secundum modum sui cuiusque peccati. In actione
autem poenitentiae, ubi tale [crimen] commissum
est, ut is qui commisit a Christi etiam corpore sepa-
jetur, non tam consideranda est mensura temp(iis,
quam doloris. Cor enini contriluni et huniiliafuui
])eus non spernit. ') Verum quia plerumque (h>lur
alteiius cordis occultus estalteri, neque in alioruni
notitiani per verba vel quaecunique alia sij^na pro-
cedit, quum coram illo, cui dicitur^): a^eniitus
sit
meus a te non
absconditus; recte constituuntur ab
est
eis, qui ecclesiis praesunt, tempora poenitentiae, ut
fiat etiam satis ecclesiae, in qua remittuntur ipsa

peccata; extra eam quippe non remittuntur. Ipsa

namque proprie spiritum sanctum pignus accepit ^),
sine quo non remittuntur ulla peccata, ita ut quibus
remittuntur consequantur vitam aeternam.
C. IjXVI. Magis enim propter futurum iudicium
fit remissio
peccatorum. In hac auten vita usjtjue
adeo Aaletquod scriptum est*'): Grave iugum super
Jilius Adani a die e.xilus de ventre matris eoruui usque

]) Cf. Sap. 9, 15. 2) Ita legitiir in Msa. omniltus; at iii edd..

yifu /lot/iint/m iji//fiusf/m/i s(iq. 3) Sic in iVTss. IJeii exliibcturi
SP(1 in edd. Jinti^iuiorilms : i/i hnc //iiirtc. 4j I loli. I, S. 5) l's.
51, l<J. J Ps. 38, lU. 7) Cf. 2 Cor. I, -n. SJ Sirac. 40, I.
214 AURELII AUGUSTIM
in diem sepiilturaein matreni ojtmiuni, ut etiain par-
viilos videamus post lavacium re^enerationis diver-
soium malorum adflictione cruciari; ut intelliga-
mus, totum, (juod salutaribus agitur sacramentis,
magis ad spem futurorum bonorum, quam ad reten-
tionem vel adeptionem praesentium pertiiiere, Multa
etiam hic videntur ignosci et nullis suppliciis vindi-
cari; sed eorum poenae leservantur in posterum
(neque enim frustra ille proprie dicitur dies iudicii,
quando venturus est iudex vivoium atque mortuo-
rumj: sicut e contrario vindicantur hic aliqua; et
tamen si remittuntur, pi'ofecto in futuro saeculo noii
nocebunt. Propteiea de quibusdam temporalibus
poenis, quae in hac vita peccantibus irrogantur, eis,
quorum peccata delentur, ne reserventur in finem,
ait apostolus ^): Si enini jiosmel ipsos iudicareuius, a
Domino jioji iudicareniur; quunt iudicajnur autejJi a
Domino, corripijjiur, Jie cujji Itoc jjiundo dajJinejnur.
C. LXVII. Cieduntur [autem] aquibusdam etiani
ii qui nomen Christi non relinquunt, et eius lavacro
,

in ecclesia baptizantur, nec ab ea ullo schismate vel

haeresi prueciduntur, in quantislibet sceleribus vi-
Aant, quae nec diluant poenitendo, nec eleemosynis
ledimant, sed in eis usque ad huius vitae ullimum
diem pertinacissime perseverent, salvi futuri per
ignem: ,,Iicet pio magnitudine facinorun\ flagitio-
rumque diuturno, non tamen aeterno igne puniri."-)
8ed qui hoc credunt, et tamen cathoiici sunt, hu-
mana quadam benevolentia niihi falli videntur. Nam
scriptura divina aliud consulta respondet. Ijibrum
autem de hac quaestione conscripsi, cuius titulus
est: ,,de fide et operibus," ubi secundum scri-
pturas sanctas, quantum Deo adiuvante potui, de-

I) 1 Cor. II, 31. s. 2) Videntiir liaec vevlia a(lversarIorum

esse, quoniiu uoniiiia solet oniittere.
Aiitj^ist. Cf. ile civ. dei
21, 17. ss.
 ENCniKIDION AD l.AUKENT. 215
monstravi '), eani fiilcni salvos facere, quani satis
evidenter expi-essit Panlns apostolus dicens'^): In
C/iristo eniin Jesn neque circumcisio quidquain valct,
jieque praeputium, sedjides, quae per dilectionem ope-
ratiir. Si auteni niale, et non bene opeiatur, procul
(lubio, secundun apostoluni lacobuni, mortua esf in
seinet ipsa.^')Qui rursus ait*j: Si fidein dicat se
quisquain habere, opera autem non habeat, numquid
poterit fides saltare euin? Porro auteni si honu) sce-
leratnspropter fidein solani per i^neni salvabitur, et
sic est accipieiiduin, quod ait beatus Faulus aposto-
lus'): Ipse autem salvus erif, sic tameii quasi per
isj^nem; poterit ev^o salvare sine operibus fides, et
falsuni erit quod dixit eius coapostolus lacobus.
Falsuin erit et illud, quod ideni ipse Faulus dixit.
Isolile, inquit^), errare : neque fornicatores, neque
idolis serinenfes,
neque adulteri, neque molles, neque
masculorum concubitores, neque fures, neque avari,
neque maledici, neque ebriosi, neque rapaces regnuin
Dei possidebunt. Si enim etiam in istis perseveran-
tes liininibus, tanien propter fidem Christi salvi
erunt, (juomodo in reji^no Dei non eruntf
C. LXVIII. Sed quia haec apostolica manifcstis-
sima et apertissima testimonia esse falsa non pos-
sunt, illud quod obscure dictum est de eis, qui su-
peraedificant supra fundamentum, quod estChristus,
non aurum, non arj^entum, non lapides pretiosos,
sed ligna, foenum, stipulam^) (de his enim dictuni
est, quod per ignem salvi erunt, quoniam funda-
nienti merito non peribunt), sic intelligendum est:
ut his manifestis non inveniatur esse contrarium.^)
Ligna quippe et foenum et stipula non absurde ac-

1) Cf. AiiL'. (le fiile et opeiil). c. 14. ss. 2) Gal. .5, 6. 3) lac
2, 17. 4J Ihitl. V. 14. 5) I Cor. 3, 15. C) I Cor. 6, 9. s. 7) Cf.
1 Cor. 3, II. ss. 8) Cf. Aiiij. de fiile et oper. c. 15. s. et de civ.
ilei 21, 21. et 20.
216 AURELII AUGUSTINI
licite con-
cipi possunt reruni saeculariuni, quanivis
cessaiuni, tales cupiditates, ut aniitti sine aninii do-
lore non possint. Q,uum autem iste dolor urit, si
Christus in corde fundamenti habet locum, id cst,
ut ei nihil anteponatur, et malit homo, qui tali do-
lore uritur, rebus quas ita diligit magis carere, quam
Christo, per ignem sit salvus. Si autem les huius-
niodi temporales ac sacculares tempore tentationis
nialuerit tenere,quam Christum, eum in fundamento
non habuit; quia haec priore loco habuit, quum in
aedificio prius non sit aliquid fundamento. Ignis
enim,dequoeo loco est locutus apostolus, talisdebet
intelligi, ut amb per eum tianseant,
id est, et qui
aedificat super lioc fundamentum aurum, argentum,
lapides pretiosos, et qui aedificat ligna, foenum et

stipulam. Quum enim hoc dixisset, adiunxit'):

Unius cuiusque opus quale sit, is^nis prohahil. Si cuius
opus pernianserit, quod superaedijicavit, ntercedeni ac-
cipiet: si cuius opus auteni exustuni fuerit,
danmuni
salvus erit, sic tanien quasi per
patietur ; ipse auteni
igneni. Non ergo unius eorum , sed utriusque opus
ignis probabit. Est quidam ignis tentatio tribula-
tionis, de quo aperte alio loco scriptum est: Vasa
trihu-
figuliprobatfornax, et honiinesiustos tentatio
lalionis.^) Iste ignis in hac interim vita facit quod
apostolus dixit, si accidat duobus fidelibus,
uni
scilicet cogitanti quae Dei sunt, quo modo placeat
Deo^), hoc est, aedificanti super Christum funda-
nientum*) aurum, argentum, lapides pretiosos; al-
teri autem cogitanti ea quae sunt mundi, quo modo
placeat uxori, id est, aedificanti super idem
fun-
damentum ligna, foenum, stipulam. lllius enim
opus non exuritur, quia non ea dilexit, quorum
amissione crucietur. Exuritur autem opus huius,

1) 1 Cor. 3, 13. ss. 2) Siiac. 27, 5. cl. 2, 5. 3) Cf. 1 Cor.

7, 32. s. 4) (iiil(lam Mss.; su}*er Christi fimdumentum.''' Ben
 ENCHIRIDIOX AD LAURENT. 217

quoniam sine dolore non pereunt, qutic cuni

amore possessa sunt. Sed quonian alterutra
conditione proposita eis potius carere malit, quam
Christo, nec tin\ore amittendi talia deseritChristum,
quamvis doleat, quum amittit, salvus est quidem, sic
tamen quasi per ignem; quia urit eum rerum dolor,
quas dilexerat, amissarum, sed non subvertit, neque
consumit fundamenti stabilitate atque incorruptione
munitum.
C. LXlX. Tale aliquid etiam post hanc vitam fieri,
incredibilc non est; et utrum ita sit, quaeri potest,
et aut inveniii, aut latere, nonnullos fideles per
ignem quemdam purgatoriuni, quanto magis minusve
Lona pereuntia dilexerunt, tanto tardius citiusque
salvari; non tamen tales, de quibus dictum est'),
quod regnnni Dei iion possidchunt, nisi convenienter
poenitentibus eadem crimina remittantur. Convc-
nienter autem dixi , ut steriles in eleemosynis non
sint, quibus tantum tribuit scripturadivina, ut earuni
tantummodo fructum se injputaturum praenuntiet
Dominus dexteris, et earum tantummodo sterilita-
tem sinistris, quando his dictui"us est-) Jenile, he- :

nedicti pntris inei, percipite regnum; illis autem:

Ite, maledicti, in ignem aelernum.
C. LXX. Sane cavendum est, ne quisquam existi-
met infanda illa criniina, (|ualia qui agunt, regnuni
Dei non possidcbunt, quoti<lie perpetranda, et elee-
mosynis quotidie redinienda. ^) \\\ melius quippe
est vita mutanda, et per eleemosynas de peccatis
praeteritis est propitiandus Deus, non ad hoc emen-
dus quodam modo ut ea semper liceat impune com-
,

mitterc. Nemini enim dedit laxamentum peccan-

di*), quamvis miserando deleat iam facta peccata,
sinon satisfactio congrua negligatur.

1) 1 Cnr. 6, 10. 2) Mat. 25, 34. ss, 3) Cf. Aug. de civ. lei
21, 11 et 27. 4) Cf. Siiac. 15, 20.
2IS AURELII AUGUSTIM
C. LXXI. De cotidianis aiiteni brevibus levibus
que peccatis, sine quihus haec non ducitur, co-
vita
tidiana fidelium oratio satis facit. Eoruni est enim
dicere: Pater nosterj qui es in coelis ), qui iam patii
'

tali regenerati sunt ex aqiia et spiritu.^) Delet

omnino haec oratio mininia et cotidiana peccata.
Delet et illa, a quibus vita fideliun etiam scelerate
gesta, sed poenitendo in melius mutata discedit, si,
quemadmodum veraciter dicitui-: Diniitte nobis de-
hita nostra (quoniam non desunt, quae dimittantui),
ita veraciter dicatur: Sicut et nos diniittiinus debito-
ribiis nostris, id est, fiat^) quod dicitur; quia et ipsa

eleemosyna est, reniam petenti homini ignosceie.

C. LXXll. Ac per hoc ad omnia, quae utili mise-
ricordia fiunt, valet quod Dominus ait*): Dnte elee-
mosijnani, et ecce omnia miinda suntvobis. Non so-
lum ergo, qui dat esurieuti cibum, siticnti potum,
nudo vestimentum, peregrinanti hospitium, fu^ienti
latibulum, aegro vel incluso visitationem, captivo
redemptionem, debili subvectionem, caeco deductio-
nem, tristi consolationem, non sano medelam, ei'-
rantiviam, deliberanti consilium, et quod cuique'')
necessarium est indigenti; verum etiam qui dat ve-
nium peccanti, eleenu)synam dat; et qui emendat
verbeie, in quem potestas datur, vel coercet aliqua
disciplina, et tamen peccatum eius, quo ab illo lae-
sus aut olfensus est, dimittit ex corde vel orat ut ei
,

dimittatur, non solum in eo, quod dimittit atque

orat, vcrum etiam in eo, quod corripit, et aliqna
emendatoria poena plectit, eleemosynam dat, quia
misericordiam praestat. Multa enim bona praestan-
tur invitis, quando eorum consulitur utilitati, non
voluntati, quia ipsi sibi inveniuntur esse inimici,

1) Mat. 6, 9. ss. 2) Cf. loh. 3, 5. 3) Sic leeJtnr in omnibus

Ms. et edr. antiqnioribiis at Ben. perpcrani correxenint: si
;

fiut. 4) L\ic. 11, 41. 5) Nonniilli Mss.: quodciimiue.'-'' Bcn,

 ENCHIRIDIOX AD T.AUKr.NT. 219
aniioi vei'0 eorum potius quos ininiicos putant,
illi,
ct leddunt eriMiuio niula pro b(>nis, quum reddere
luiilii Cliristianus non debeat
pro malis. ^) Multa
itasjue sunt j^enera eleemosynaruni, quae quum faci-
nius, adiuvaniui" ut dimittantur nostra peccata.
C. LXXllI. Sed ea nihil est maius, qua ex corde
dimittimus, quod in nos quisque peccavit. Minus
enim magnum est, erga eum esse benevo-
lum, ^ive etiam beneficum, qui tibi mali ni-
li il f ece rit. Illu d m ulto grandius et magni-
ficen ti s simae bonitatis est, ut tuum quoque
inimicum diligas, et ei qui tibi malum vult, et
,

si potest facit, tu bonum semper velis,

faciasque
(juod possis-j, audiens dicentem Deum ^): Diligite
iitiinicos vestros,bene facite eis, qui vos oderunt, et
orate yro eis, qui vos prrsequunlur.^) Sed quoniam
perfectorum sunt ista filiorum Dei, quo quidem se
debet omnis fidelis extendere, et luiniaiuim aninuim
ad hunc adfectum orando Deum secumque agendo
luctandoque perducere; tamen, quia hoc tam ma-
gnum bonum tantae nuiltitudinis non est, quantam
credimus exaudiri, quum in oratione [dominica] di-
citur^): Diinitte nohis debita nostra, sicut et nos
diniittiinus dcbitoribus nostris, procul dubio ACiba
si()nsionis huius implentur, si hon\o , qui nondum
ita profecit, ut iam (liiigat inimicum, tamen quando
r(gatur ab homine, qui peccavit in eum, ut ei dimit-
tat, dimittit ex coide, quia etiamsibi roganti uti^iue
Aultdimitti, quum orat, et dicit: sicut et nos dintilli-
inus debitoribus nostris, id est: sic dimitte debita lui-
stra rogantibus nubis, sicut et nos dimittimus rogan-
tibus debitoribus nostris.

1) Cf- Kom. 12, n ss. Matth. 5, 44. ss. 2) Sic in plerisqiie

]MsR.; al.: qiiinn jtossis. 3) Ita leiritiir in .Mss., qiiorimi noniiiiUi
loco voc. IJcum exliilient Icsum. Seti in eild. Er., I^ov., .Vrn. :

ilfius memor eacmpti, t/ui

in CTUce ^icndciis pro suis e.rorrit per-
secutori/jus, suosi^ue ri((innuit(liccm. 4) ."^lat.S, 44. 5).Mat.C, I-'
220 AUIIELII AUGUSTIM
C. LXXIV. lani vero qui eum, in quem peccavit,
homineni logat, si peccato suo movetur, ut roget,
non est adhuc deputandus inimicus, ut eum diligere
sit difficile, sicut difficile erat, quando inimicitias
exercebat. Quisquis autem roganti et peccati sui
poenitenti non ex corde dimittit, nullo modo existi-
met a Domino sua peccata dimitti; quoniam mentiri
veritas non potest. Quem vero lateat evangelii au-
ditorem sive lectorem, quis dixerit: Ego sum veri-
tas?^) Qui quum docuisset rationem,hanc in ea posi-
tam sententiam vehementer commendavit dicens ^) :

Si enim dimiscritis hominibus peccata eorum, dimittet

et vobis paler vester coelestis delicta vestra. Si autem
non dimiseritis hominibus, nec pater vester dimittet
vobis peccata vestra. Ad tam magnum tonitruum qui
non expergiscitur, non dormit, sed mortuus est; et
tamen potens estille, etiam mortuos suscitare.
C. LXXV. Sane qui sceleratissime vivunt, nec
curant talem vitam moresque corrigere, et inter ipsa
facinora et flagitia sua eleemosynas frequentare
non cessant, frustraideo sibi blandiuntur, quoniam
Dominus ait^): Date eleemosynam, et ecce omnia
juunda suntvobis. lioc enim quam late pateat, non
intelligunt. Sed ut intelligant, adtendant quibus
dixerit. Nempe in evangelio sic scriptum est*):
ut
Quum loqueretur, rogavit illum quidam Pharisaeus,
pranderet apud se. Et ingressus recubuit. Phari-
saeus autem coepit intra se reputans dicere quare non ,

haptizatus esset ante prandium. Et ait Dominus

ad
illum: Nunc vos, Pharisaei, quod deforis est calicis et
catini, mundatis ; quod autelfi intus est vestrum, ple-
num est rapina et iniquitate. Stulti, nonne qui fecit
id, quodforis est, etiam id quod intus estfecit? {^Jldete,

l) Cf. loh. 14, 6. 2) Mat. 6, U. 15. 3) Luc. 1 1,41. 4) Luc.

II, 37. ss.
I EXCHIRIDION AD LAURENT. 221
nt ctiam id, quod iiitus est, inundumjiaf.'^ ') Verum
tamen quod superest, date ehenwsynam, et ecce oninia
jnunda sunt iwbis. Itane hoc iiitellectiiii sumus, ut
Pharisaeis noii habentibus fidem Christi, etiam si
noii ineum ciedideiint, nec lenati fuerint ex aqua
et spiritu [sancto], munda sint omnia, tantum si
eleemosynas dederint, sicut isti eas dandas putant;
quum sint immundi omnes, quos non njundat fides
Christi, dc qua scriptum est-): mundans jide corda
eorum ; et dicat apostolus^) immundis autem etin- :

fideJihus nihil est mundum, sed polluta sunt eorum et

mcns el conscienlia? Quo niodo crgo Pharisaeis
)miiia munda essent, si eleemosynas darent, et fide-
les non essent? Aut quo modo fideles essent, si in
Christum credere, atque in eius renasci gratia no-
luissentl Et tamen verum est quod audierunt: Date
e/ecmosi/nam, et ecce omnia munda sunt vohis.
C. LXXVl. Qui enim vuit ordinate eleemo-
synam dare, a se ipso debet incipere, et
eam sibi primum dare. Est enim eleemosyna
opus misericordiae, verissimeque dictum est:
Misererc aninuic tuae placens Deo.*) Propter
hoc renascimur, utDoo placeamus, cui merito displi-
cet, quod nascendo contraxinuis. Haec est prima
eleemosyna,quam nobis dcdimus, quoniam nosipsos
niiseros pcr miserantis Dei misericordiam
requisivi-
mus, iustum iudicium eius confitentes, quo miseri
ettecti sumus, de quo dicit apostolus^): hidicium
quidem e.x uno in condcmnationem; et magnae ca^itati
eius j2;ratias ag;entes, de qua idem ipse dicit
gratiae
praedicator*^) Commcndat auteui suam dilrci.ioncm
:

Dcus in nohis, quoniam, quum adliuc peccalorcs esse-

vius, Christus pro nohis mortuus est; ut et nos vera-

l) Haec Terli.i in pleiisqiie ac potioribns Mss. desiint, neqne

letriinhir in evanir. I.iicae 1. 1. 2) Act. lo, !).
3) Tit. I, 15. 4) Cf.
Sirac. 30, 24. b) Ilom. 5, 16. 6) Rom. 5, 8.
222 AURELII AUCUSTIM
citer de nostra niiseria iudicante.s, et Deuni caritate,
quam donavit ipse, diligentes pie recteqxie vivainus.
Q,u()d iudiciuni et caiitateni Dei quum Pharisaei
praeterirent, decimabant tamcn piopter eleemos}--
nas, quas faciebant, etiam quaeque niinutissima fru-
ctuum suorum, et ideo non dabant eleen\osynas a se
incipientes, secumque prius misericoidiam facientes
[sicut isti eas dandas putant]. Fiopter quem dile-
ctionis ordinem dictum est: Dilip^es proximani tuuin,
tamquam ipsum.^) Quum ergo increpasset eos,
fe

quod forinsecus se lavabant, intus autem rapina et

iniquitate plcni essent, admonens quadam eleemo-
syna, quam sibi homo debet primitus dare, interiora
mundari: lerum tamen, inquit, qiiod superest, dale
eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vohis. Deinde
ut ostenderet, quid admonuisset, et quid i[)si facere
non curarent, ne illum putarent eorum eleemosynas
ignorare: Hed eae vobis, inquit^), Fkarisaeis, tani-
quam diceirt: ei;o quidem commonui vos eieemo-
synain dandam, per quam vobis munda slnt omnia,
sed vae vohis, qui decimatis mentam et rutani et omne
olus; has enim novi eleemosynas vestras, ne de iilis
me nunc vos admonuisse arbitremini; et praeteritis
iudicium et caritateni Dei, qua eleemosyna possetis
ab omni inquinamento interiori mundari, ut vobis
munda essent et corpora quae lavatis; hoc est enini
omnia, ct interiora scilicet et exteriora; sicut alibi
legitur^): Mundate quae intus sunt, et quaeforis sunt,
munda erunt. Sed ne istas eleemosynas, quae fiunt
de fructibus terrae, respuisse videretur: Haec, in-
quit, opurtuilfacere, id est, iudiciuni et caritatem
Dei, et illa non omittere, id est, eleemosynas fru-
ctuum terrenorum.
C. LXXVIl. Non ergo se fallant, qui per elee-
mosynas quaslibet largissimas fructuum suorur.i, vel

l) Cf. Luc. 10, 27. 2) Liic. 11, 42. 3) Cf. Matth. 23, 26.
 EXCHlRfDION AD l.AUREXT. 223

cuiiisruiiiqTip poctiinae iniiiuuitatcm se enicre e\i-

,

stiniaut iu facinoruin suorum ininuinitatc ac fiaji^itiu-

runi nequitia pernumendi. Non solum enim huec
faciunt, sed ita diligunt, nt in eis semper optent,
tantum si possint impune, versari. Qui autem di-
li<;itiniquitatem, odit animam suam'); et
qui odit animam suam, non est in eam mise-
ricors, sed crudelis, Diligendo eam quippe
s ec un dum s aecu 1 u m ,
odi t ea m s e c und u m
Deum. dare eleemosyiuim per
Si erj^o vellet ei ,

quam illi essent muiida omnia, odisset eam secun-

dum saeculum, et diligcret sccundum Deum. iSemo
autem dat eleemos} nam quamlibet, nisi unde det ab
illo accipiat, qui non eget. Ideo dictum esf-): Mi-
sericordia praeveniet ine.
eiiiH
C. LXXV III. (iuae siut autem levia, quae gravia
peccata, non hunuuu), sed divino sunt pensanda iu-
dicio. Videmus enim, quaedam ab ipsis quoque apo-
stolis ignoscendo fuisse concessa; quale illud est,
quod venerabilis Paulus coniugibus ait'): Nolite
fraiidare iuvicem, nisi e.x consensu ad tempus, ut vace-
tis orationi; et iterum ad id ipsum estote^), ne vos ten-
tel satanas propter incontinentiam vestram; quod pa-
tari posset non esse peccatum: misceri scilicet con-

iugi non filiorum procreandoruni caussa, quod bo-

num est nuptiale, sed carnaiis etiam voluptatis, ut
fornicationis, sive adulterii, sive cuiusquam alterius
immunditiae mortiferum malum, quod turpe est et-
iam dicere, (|uo potest tentante satana libido peitra-
here, incontinentium devitet infirmitas. Posset ergo,
ut dixi, hoc putari non esse peccatum, nisi addidis-
set-'): Hoc autem dico secundum veniam, nonsecun-

1) Cf. Ps. II, r>. 2) Ps. :>S, n. sec. LXX. .3) 1 Cor. 7, n.
i) \l. revcrffiiiini e\\u]\x. s.ec. Teceyt.i owfijxt'"'''- Sed scqui
Bolet Aii?. lertionem anliciniorem Alex.: ;t<. Cf. contra Kaiist.
5, 9. Epp. 2()2. .Seimon. 351 (:>). 5) V. 6.
224 AURELII AUGUSTIM
dum imperium. Quis autem iam esse peccatum ne-
get, quum dari veniam facientibus apostolica aucto-
ritate fateatur? Tale quiddam est, ubi dicit '): Audet
quisquam vestrum adversus alterum nes;otium Jiabens
iudicari apud iniquos, et non apud sanctos? Et paulo
post'^) Saecularia igilur iudicia si habuerilis, inquit,
:

eos qui contempiihiles sunt in ecclesia, hos collocate

\ad iudicandum^? Ad reverentiam vobis dico. Sic
non est inter vos quisquam sapiens, qui possit inter
fratrem suum iudicare? Sedfrater cu?nfratre iudica-
tur^), et hoc apud infidelesl Nam et hic posset putari,
iudicium habere adversus alterum, non esse pecca-
tum, sed tantummodo id extra ecclesiam velle iudi-
cari, nisi secutus adiungeret*) lam quidem omnino
:

deliclum est [inter vos^, quia iudicia hnbetis vobiscum.

Et ne quisquam hoc ita excusaret, ut diceret, iustum
se habere negotium, sed iniquitatem se pati, quam
vellet a se iudicum sententia removeri, continuo
talibus cogitationibus vel excusationibus occunit,
atque ait: Quare non magis iniquitatem patimini?
Quare non potius fraudamini? Ut ad illud redeatur,
quod Dominus ait^): Si quis voluerit tunicam tuam
toJlere, et iudicio tecum contendere, dimitte illi et pal-
lium; et alio loco ''): Qui abstulerit, inquit, tua, noli
repetere. Piohibuit itaque suos de saecularilius
rebus cum aliis hominibus habere iudicium. Ex
qua doctrina dicit apostolus esse delictum. Tameu
quum sinit in ecclesia talia iudicia finiri inter fra-
tres, fratribus iudicantibus, extra ecclesiam vero
terribiliter vetat, manifestum est etiani hic, quid
secundum veniam concedatur infirmis Propteihaec
atque huiusmodi peccata, etalia, licet eis minora,
quae fiunt verborum et cogitationum otlensionibus,

I) I Cor. 6, 1. 2) V. 4. ss. 3) Sic veteres codil., sec. texttiin

Graec. at al.
;
: iuditio coTitendit. 4) V. 7. 5^ Mattli. 5, 40.
6) Liic. 6, 30.
 EXCHIRIDION AD LAURExNT. 225

apostolo lacobo confitente ac dicente'): In jnullis

enini ojfcndinins onmes, oportet ut quotidie ciebio-
qiie oienuis Dominum atque dicanius: Dimitfe nohis
dehita nostra, nec in eo quod sequitur mentiaiiHjr,
sicutet nos dimitlinius dehitorihus nostris.
V LXXIX.
. Sunt autem quaedam, quae levissima
puturentur, nisi in scripturis demonstrarentur (pi-
nit)ne gravitna. Quis enim dicentem fratri suo: fa-
tue reum gehennae putaret, nisi veritas diceret?
,

Cui tamen vulneri subiecit continuo medicinam,

prueceptuin fraternae reconciliationis adiunj^ens. ^)
Mox quippe ait: Si era^o ojferes niunus tuum nd nltare,
et ihi recordatusfueris, quiafrater tuus hahet aliquid
adcersum te, etc. Aut quis aestimaret, quam magiuim
peccatuni sit, dies observare, etmenses, et annos,
et tempora, sicut observant qui certis diebus, sive
mensibus, sive annis, volunt vel nolunt aliquid in-
choare, eo quod sccundum vanas doctrinas homi-
iiuni fausta vel infausta existinuMit
tempora; nisi
huius mali mai;nitudiiu'm ex timore apostoli pensa-
remus, qui talibus ait Tinieo vos, neforte sine caussa
:

lahoraverim in vohisf^)
C. LXXX. Huc accedit, quod peccata quamvis
niagna et horrenda, quum in consuetudinem vene-
rint, aut parva, aut nulla esse creduntur; usque adeo
ut non solum non occultanda, verum etiam praedi-
canda ac difiamanda videantur, quando, sicut scri-
ptum est*) luudafur peccator in desideriis animae
suae, et qui iniqua gerit hene dicitur. Talis in divi-
nis libris iniquitas damor vocatur. Sicut habes
apud Isaiam prophetam de vinea mala. Exspectaviy
inquit'*), ul faceref iudicium, fecit autem iniquifatem,
et non iustitiam, sed clnmorem. Unde est iilud in Ge-
ncsi*^): Clamor Sodomorum el Gomorrhaeorum mul.

C. 2. 2) Cf. Matth. 5, 22. et

1) ;{, 2-3.
3) Cf. Gal. 4, 10. s.
4) Ps. 10, 3. a) C. 5, 7. (sec. LXX.) C) C. 18, 20.
AlJGUST. EXCHIRID. P
226 AURELII AUGUSTIM
tipVicatus est; quia non soliim iam apud eos non \m-
niebantur Teruni etiani pubiice veiuti
illa flagitia,
le;j;e frequentabantur.Sic nostris teniporibus ita
multa mala, etsi non talia, in apertam consuetudi-
nem iam venerunt, ut pro his non solum excommuni-
care aliquem iaicum non audeamus,sed necclericuni
degradare. Unde quum exponciem ante aliquot an-
nos epistolam ad Calatas, in eo ipso loco, ubi ait
apostolus '): Timeo vos, neforte aine caussa lahoracc-
riuiin vobis, exclamare compulsus sum: ,,Vae pec-
catis hominum, quae sola inusitata exhorrescimus;
usitata vero, pro quibus abluendis filii Dei sanguis
etfusus est, quamvis tam magna sint, ut omnino
claudi contra se faciant regnum Dei , saepe videndo
omnia toleraie, saepe tolerando nonnulla etiam fa-
cere cogimur. Atque utinam, o Doniine, non omnia,
quae non potuerimus prohibere, faciamus!" Sed vi-
dero, utrum me immoderatus dolor incaute aliquid
compulerit dicere.
C. LXXX[.
Hoc nunc dicam, quod quidem et in
opusculorum meorum loeis saepe iam dixi.
aliis
Duabus ex caussis peccanius, aut nondum
videndoquid faceic debeamus, aut non fa-
ciendo quod d eb ere f ieri iam videm us. Quo-
rum duorum illud ignorantiae malum est,
hoc infirmitatis. Contra quae quidem pugnare
nos convenit; sed profecto vincimur, nisi divinitus
adiuvemui', ut non solum videamus, quid faciendiim
sit, sed etiam accedente sanitate delectatio iustitiae
vincat in nobis eaium reium delectationes, quas vel
habere cupiendo, vel amitteie metuendo, scientes
videntesque peccamus; iam non solum peccatores,
quod eramus etiam, quum per ignorantiam pcccaba-
mus, verum etiam legis praevaiicatores, quum id
non facimus, quod faciendum [iam esse novimus],

C. 4, 11. Cf. Ang. expos. ppist ^ti Gal. 1. 1.

 EXCIflRlDIOX AD LAUREXT, 22T
vel facimus,quod non facienduni esse iam scinins.
Quapropter non solum si peccavimus, \\t ignoscat
(proptenjufKl tlicimus Bimitte nohis dehita
'

): nostrfr,
sicut et nos ili/nittimus dehitorihus nostris),
verum et-
iam ne peccemus, ut regat (propter quod dicimus :

JSe nos inferas in tenlationem), ille

rogandus est, cui
dicitur in Psalmo -):Dominus illuminatio mea et salus
7nea, ut illuminatio detraliat ignorantiam
salus infirmi tatem.
C. LXXXn. Xam et ipsa poenitentia, quando di-
gna caussa est secundum morem ecclesiae ut a^atur,
plerumque infirmitate non agitur; quia et pudor ti-
mor est displicendi, dum plus delectat hominum
aestimatio, quam iustitia, qua se quisque humiliat
poenitendo. Unde non solum quum aj^itur poejii-
tentia, verum etiam ut agatur, Dei miseiicor<lia ne-
cessaria est. Alioquin non diceret apostolus de qul-
busdam^): 'Se forte det iUis Deus poenitenfiam. Et
ut Fetrus amare fleret, praemisit
evangelista et
ait * )
:
Kesperit eum Dominus.
C. rjXXXni. Qui vero in ecclesia remitti
peccata
non eredens contemnit tantam divini muneris larj:;!-
tatem, et in hac obstinatione mentis diem claudit ex-
tremum, reus est illo irremissibili peccato in spiri-
tum sanctum ^), in quo Christus peccata dimittit. De
qua quaestione difficili in quodam propter hoc solum
consciipto libello^) enuclcatissime, quantum potui,
dispnta^ i.
C. TjXXXIV. lam vero de resurrectione carnis,
non sicut quidam revixerunt, iterumque sunt mortui,
sed in aeternam vitam, sicut Christi
ipsius caro re-
surrcxit, quenjadmodum possim breviter disputare,
et omnibus quaestionibus,
quae de hac re moveri ad-

1) Malth. fi, 12. s. 2) Ps. 27, I. 3) 2 TJm. 2, 25. 4) \a:c.

22, 01. r.) CF. Miittli. 12, 32. fi) Xon alin credlmns lil.ello,
nisi sermone minc7l., (jni olini de verliis domini fnit II." litMi.

P2
22S ALllEl.lI AUGUSTLM
solent, satisfacero, non invenio. Resurrecturam fa-
nien carneni oinniuni quicunique nati sunt hominum
atque nascentur, et mortui sunt atque morientur,
nuili)modo dubitare debet Chiistianus.
C. LXXXV. Unde primo occurrit de abortivis
foetibus quaestio, qui iam quidem nati sunt in utei'0
matrun, sed nondum ita ut iam possent renasci. Si
enim resuijectuios eos dixerimus, de eis, qui iam
formati sunt, tolerari potest utcumque quod dicitur.
lnfoinjes vero abortus quis non proclivius perire ar-
bitietur, sicutsemina quae concepta non fuerint?
Sed quis negare audeat, etsi adfirmare non audeat,
id acturam resurrectionem, ut quidquid formae de-
fuit impleatur, atque ita non desit perfectio, quae
accessura erat tempore, quemadmodum non erunt
vitia, quae accesserant tempore; ut neque in eo,
quod aptum et congruum dies adlatuii fuerant, na-
tura fraudetur, neque in eo, quod adversum atque
contrarium dies adtulerant, natura turpetur, sed in-
quod nondum erat integrum, sicut instaura-
tes^retur
bitur quod fuerat vitiatum ?
C. LXXXVl. Ac per hoc scrupulosissime quidem
inter doctissimos quaeri ac disputari potest, quod
utrum ab homine inveniri possit ignoro: quando in-
cipiat homo in utero vivere; utrum sit quaedam
vita
et occulta, quae nondum motibus viventis adpareat.
Nam negare vixisse puerperia, quae propterea mem-
bratim exsecantur et eiiciuntur ex uteris praegnau-
tium, ne matres quoque, si mortua ibi rclinquantur,
occi(lant, impudentia nimia videtur. Ex quo autem
incipithomo vivere, ex ilio utique iam mori potest.
Mortuus vero, ubicumque illi mors potuit evenire,
quomodo ad resurrectionem non pcrtineat mortuo-
rum, reperire non possum. ^)

1) Cf. Aiig. de civ. lei 22, 13.

 ENCHiRIDION AD LAURENT. 229
C. LXXX^'!!. Neqiie enini et nionstra, quae na-
scuntur et vivunt, quanilibet cito nioriantur, aut le-
surrectura negabuntur, aut ita [vitiata] jesurrectura
credenda sunt, ac non potius correcta emendataque
natura. Absit enini, ut iliun bimenjbrem, qui nuper
natus est in oriente, de quo et fraties fidelissimi,
qui eum viderunt, retulerunt, et sanctae memoriae
Hieronymus ') presbytcr scriptum reliquit, absit, in-
quam, ut unum hominem duplicem, ac non potius
duos, quod futurum fuerat, si gemini nascerentur,
resurrecturos existimemus. Ita cetera, quae sins^uli
quique partus amplius, vel minus aliquid haben-
vel
do, \e\ quadam nimia deformitate monstra dicuntur,
ad humanae naturae figuram resurrectione revoca-
buntur, ita ut singulae animae singula sua corpora
obtineant, nullis cohaerentibus etiam quaecumque
cohaerentia nata fuerant, sed seorsum sil)i singulis
sua membra gestantibus, quibus humani corporis
completur integritas.
C. LXXXVllI. Non autem perit Deo terrena ma-
teries, de qua mortalium leatur caro; sed in quem-
(

libet pulverem cineremve solvatur, in quoslibet ha-

litus aurasque diffugiat, in
quamcumque aliorum
corporum substantiam vel in ipsa elementa vertatur,
in quorumcumque animalium etiam hominum cibum
cedat carnemque mutetur, illi animae humanae i)un-
cto temporis redit, quae illam primitus, ut homo fie-
ret, viveret, crescciet, animavit.
C. LXXXIX. Ipsa itaque tericna materies, quae
discedente anima fit cadaver, non ita resurrectiune
reparabitur, ut ea quae dilabuntur, et in alias atque

I) Hiernn. in epist ad Vitalem: Ninn c^init. nnslni iiiqnit, ,

fictirtv f.ijitiiire lutlns rsf fiomn iliiininn riipihnn, iiuiiliinr inii-

iiiiiim, II nn vintic ct diinljiis oinnes hnmiiies itit niisfi
/icililjiis ,

necesse est? Cf. Auc;. de civ. dei Ifi, 8., et |tio(l nostra aelate a.
ISiil. in Calaiiria arcldil, niii natns est foftnH |invtenf(>sns. (Iiri-
stiaa et Ritta, prorsns einsdem forniac, 'inan
ilescriisit Mieron.
23 AUUELII AUGUSTIM
alias aliarum lerum species forniasque vertuntur,
quamvis ad coipus redeant, unde dilapsasunt,ad eas-
dem quoque coipoiis partes, ubi fuerunt, redire ne
cesse sit. Alioquin si capillis [capitis] redit, quod
tam crebra tonsura detraxit, si unguibus, quod to-
tiens dempsit exsectio, immoderata et indecens co-
gitantibus, et ideo resuriectionem carnis non cre-
dentibus occuriit infoiniitas. ^) {^ed quemadmodum
si statua cuiuslibet solubilis metalli aut
igne lique-
sceret, aut contereretur in pulverem, aut confunde-
retur in massam, et eam vellet artifex rursus ex illius
Kiateriae quantitate reparare, nihil interesset ad
eius integritatem, quae particula materiae cui mem-
bro statuae ledderetur, dum tamen totum, ex quo
constituta fuerat, restituta resumeret: ita Deus mi-
labiliter atque ineffabiliter artifex, de toto, quo caro
nostra constiterat, eam mirabili et ineffabili celeri-
tate restituet. Nec aliquid adtinebit ad eius redin-
tegrationem, utrum capilli ad capillos redeant, et
ungues ad ungues, an quidquid eorum perierat,
mutetur in carnem, et in partes alias corporis re-
vocetur, curante artificis providentia, iic quid inde-
cens fiat.
C. XC. Nec illud est consequens, utideo diversa
sit statura revi\iscentium singuloium, quia fuerat
diversa viventium, aut macri cum eadem macie, aut
pingues cum eadem pinguedine reviviscant. Sed
si hoc est in consilio creatoris, ut in effigie sua cuius-

que proprietas et discernibilis similitudo servetur,

in ceteris autem corporis bonis aequalia cuncta red-
dantur, ita modificabitur illa in unoquoque nmteries,
ut nec aliquid ex ea pereat, et quod alicui defuerit,
iiie suppleat, qui etiam de nihilo potuit, quod voluit,

operari. Si autem in corporibus resurgentium ra-

tionabilis inaequalitas erit, sicut est vocum, quibus

l) Cf Aiii^. (le clv. ilei 21, ]\).

 ENCHIRIDIOX AD LAURENT. 231

cantus iiupletur, hoc cuique de niaterie coj^poris

fiet
sui, (]U()d et honnnen leddat [aequaleni] angelicis
coetibus, et niliil inconveniens eoiuni in<i;erat sensi-
l)us. Indecoruni quippe aliquid ibi non erit; sed
quidquid futuruni est, hoc decebit, quia nec futuruni
est, si nou decebit.
C. XCl. Kesuii^ent igitur sanctorum corpora sine
uUo vitio, sine ulla deforniitate, sicut sine ulla cor-
i'uptioiie, onere, difficultate, In quibus tanta facili-
tas,quanta felicitas eiit. 1'ropter quod et spiritalia
dicta sunt, quuni procul dubio corpora sint futura,
non spiritus. Sed sicut nunc corpus aniniale dicitur,
quod tainen corpus, non aninia est: ita tunc spiritalo
corpus erit, corpustamen, non spiritus erit. ') Pro-
inde quantuni adtinet ad corruptioneni quae nunc ,

adjj^ravat aniniani, et ad Aitia, quibus caro adversus

spirituni concupiscit^), tunc non erit caro, sed cor-
j)us, quia et coelestia corpora perhibentur. Propter
quod dictum est^) Caro et sans^nis r2;nnm Dei non
:

j)ossideljunt ; et tamquam exponens quid dixerit: ne-

fjue corruptio, inquit, incorrupfionentpossidelnt. Quod
prius dixit: caro el sanguis, hoc posterius dixit: cor-
ruptio ; et quod prius: res^nuni Dei, hoc posterius:
incorruptionem. Quantun\ autem adtinet ad sub-
stantiain, etiam tunc caro erit. Propter quod et
post resurrectionem corpus Christi caro adpellata
est. ^) Sed ideo ait apostolus ''): Seminatur corpus
animale, resurget corpus spirituale, quoninmtdntix eiit
tunc concordia carnis et sj^iritus, vivificante spiritu
sine sustentaculi alicuius indiirentia sul)ditani car-
nem, utnihil nobis repui;;net ex iiobis, sed sicut foris
neniineni, ita nec intus nos ipsos patiamur inimicos.
C. XCII. QuicunKjue vero ab illa perditionis nias-
sa, quae facta est per hominem priinum, non libe-

1) Cf. 1 Cor. 15, 44. 2) Cf. Sap. 9, l"). ct Gal. 5, 17. 3) 1 Cor
15, 50. 4) Cf. Liic. 24, 39. 5.) I Cor. 15, 44.
232 AURELII AXJGUSTIM
vantur per unum niediatoreni Dei et hominuni, re-
surgent quideni etiam ipsi, unusquisque cuni sua
carne, sed ut cum diabolo et ana;elis eius puniantur.
Utrum sane ipsi cum \itiis et deformitatibus suoruni
in eis vitiosa et
corporum resurgant, quaecumque
deformia membra gestarunt, in requirendo laborare
quid opus est? Neque enim fatigare nos debet
in-
certa eorum habitudo vel pulchritudo, quorum erit
certa sempiterna damnatio. Nec moveat, quo modo
in eis erit corpus incorruptibile, si dolere pote-
rit, aut quo modo corruptibile,
si mori non pote-

rit.i) N on est enim vera vita, nisi ubifeli-

citer vivitur; nec vera incorruptio, nisi
ubi salus nullo dolore corrunipitur. Ubi
autem infelix mori non sinitur, utitadicam, mors
ipsa non moritur; et ubi dolor perpetuus
non inter-
imit, sed adfligit, ipsa corruptio non finitur. Haec
in sanctis scripturis secunda mors dicitur. 2)
C. XCIII. Nec prima tamen [mors], qua suum
corpus animarelinquere cogitur, nec secunda, qua
non permittitur,
poenale corpus anima^) relinquere
homini accidisset, si nemo peccasset. Mitissinia
sane omnium poena erit eorum, qui praeter pecca-
tum, quod originale traxerunt, nullum insuper addi-
derunt; etin ceteris, qui addiderunt, tanto quisque
tolerabiliorem ibi habebit damnationem, quanto hic
minorem habuit iniquitatem.
C. XCIV. Remanentibus itaque angelis et honiini-
bus reprobis in aeterna poena, tunc sancti scientple-
nius, quid boni eis contulerit gratia. Tunc rebus
ipsis evidentius adparebit, quodin
Psalmo scriptum
est*): Misericordiam et iudicium cantaho tibi, Domi-
ne ; quia nisi perindebitam misericordiam nemo libe-
ratur, et nisi per debitumiudicium nemo damnatur.

OCf.Aug. (le clv. lei 21,5. 2) Apoc. 2, 11. 20, G. 14. 3)Itam
Mss.lcgitiir; seil iii eiUl.Er., Lnv.etArn.: (iiuiiuuii. 4)I*s. 101, 1.
 ENCHIRIDION AD LAURENT. 233
C. XCV. Tunc non nunc latet, quum
latebit, qiiod
de duobus parvulis unus esset adsumendus per Dei
misericordiam, alius periudicium relinquendus, in
quo is, qui adsumeretur, agnosceret, quid sibi per
iudicium deberetur, nisi misericordia subveniret;
cur ille potius, quam iste fuerit adsumptus, quum
caussa una esset ambobus; cur apud quosdam non
factae sint yirtutes, quae si factae fuissent, eg^issent
illihomines poenitentiam, et factae sint apud eos,
qui non fuerant credituri. Apertissime namque Do-
minus dicit '): Vaetibi, Corozaim, ct vae tihi, Beth-
saida, quia si in Tijro et Sidone factac ftmsent rirlii-
tes, quac factae sunt in vobis, olini in cilicio et cinere
poenitentiant egissent! Nec utique Deus iniuste no-
luitsalvos fteri, quum possent salvi esse, si vellet. ^)
Tunc in clarissima sapientiae luce videbitur, quod
nunc piorum fides habet, ante quam manifesta coj^ni-
tione videatur, quam ceita, imnuitabilis, efticacis-
sima sit voluntas Dei; quam nuilta possit, et non ve-
lit, nihil autem veiit, quod non possit; quamque sit
verun, quod in Psalmo canitur^): Deus autem nostcr
in coelo sursuvi, in coelo etin terra omnia quaccumque
vnluit fecit. Quod utique non est verum, si aliqua
voluit, et non fecit; et quod est indiijMuus, ideo non
fecit,quoniam ne fieret, quod volebat omnipotens,
voluntas hominis impedivit. Non ergo fit ali-
quid, nisi omnipotens fieri velit, vel sineu-
do ut fiat, vel ipse faciendo.
C. XCVI. Nec dubitandum est, Deum facereJjene
etiam sinendo fieri, quaecunuiue fiunt nuile. Non
enim hoc nisi iusto iudicio sinit. Et profecto bonum
est omne quod iustum est. Quamvis ergo ea quae
I) i^latlli. II, 21. 2) Sir Ipfreruliim pst seciiniliim veteres co-
lices 23 Ben., Lips. C. et ielr. Loinliard. sent. I. ili. c, nti ne-
xns ilocet; cf. c. 97. et 103 Sed in liliris .Mss. II, et editionilnis
oniniltiis, exc. Arnald.: si veflen/. .'{) l*s. 115, 3.
(113, U. sec
I.\X.) Cf. Ang. iii l*salm. enanat. I. 1.
234 AURELll AUGUSTIM
nuila sunt, in quantimi nmla sunt, iion sintbona, ta-
nu'n ut non solun bona, sed etiani sint et niala, bo-
num est. Nam nisi esset hoc bonum, ut essent et
nuila, nullo niodo esse sineientur ab omnipotente
bono; cui procul dubio quam facile est, quod vult
facere, tam facile est, quod non vult esse, non sinere.
Hoc nisi credamus, periclitatur ipsum nostrae con-
fessionis') initium qua nos in Deum patrem
,

omnipotentem credere confitemur. Neque enim

ob aliud veraciter vocatur omnipotens, nisi quoniani
quidquid vult potest, nec voluntate cuiuspiam crea
turae voluntatis omnipotentis impeditur etfectus.
C. XCVII. Quam ob rem videndum est, quemad-
modum sit deDeo dictum, quia et hoc verissime apo-
stolus dixit^): qiii omnes homines vult salvos fieri.
Quum enim non omnes, sed nuilto plures non fiunt
.salvi, videtur utique non fieri quod Deus vult fieri,
,

humana scilicet voluntate impedicnte voluntatem

Dei. Quando enim quaeritur caussa, cur non omnes
salvi fiant, responderi solet: quia hoc ipsi nolunt.
Quod quidem dici de parvulis non potest, quorum
nondum est velle, seu nolle. Nam quod infantili^)
niotu faciunt, si eorum voluntati iudicaretur esse
tribuendum, quando baptizantur, quum resistunt
quantum possunt, etiam nolentes eos sahos fieri di-
ceremus. Sed apertius Dominus in evangelio com-
pellans impiam civitatem: Qiiotiens, inquit*), voliti
ef nolui-
colligere filios tuos ,
sicut gaUina pullos suos
,

sti! tamquam Dci voluntas superata sit hominum vo-

luntatc, et, infirmissimis nolendo impedicntibus, non
volebat! Et ubi
potuerit facere potentissimus quod
est illa omnipotentia, qua in coelo et in terra omnia,
quaecumque voluit, fecit, si colligere filios Hierusa-

1) W. fdci confvxsiimis, Sed cnnfessio etiam aliis in locia

(le svmliolo apostol. tlicitur. 2) 1 Tim. 2, 4. 3) Al. infantuH
4) Matth. 23, 37.
 ENCHIRIDION AD LAUUENT. 235

leni voluit, et noii fecit? An potius illa quidem filios

suos ab ipso colligi n( luit? Sed ea quoque nolente
filios eius collegit ipse quos voluit; quiat/i coelo et
in terra non quaedam voluit et fecit, quaedam vero
voluit et non fecit, sedo//i/ qnaecumque voluil fecit.
C. XCVIII. Quis pono tani impie de.sipiat, ut di-
cat, Deum malas iiominum voluntates, quas volueiit,
quando voluerit, ubi voluerit, in bonum non posse
converterei Sed quum facit, per misericordiam fa-
cit; quum autem non facit, per iudicium non facit:
quoniam cuius vult uiiseretur, et quei/i vult ohdurat.
Quod ut diceret apostolus ), gratiam commendabat;
ad cuius commendati()nem de illis in Rebeccae utero
geminis fuerat iam locutus^), quibus nondum 7iatis,
iiec aliquid agentibus boni seu mali, ut secundum ele-
ctionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed
cx vocanfe, dictum est ei: quia muior serriet minori.
l^jopter quod adhibuit alterum propheticum testi-
moniunr^j, ubi sciiptum est: lacob dilexi, Esau autem
odio habui. Seiitiens autem, quemadmodum posset
hoc quod dictum est pernjovere eos, qui penetrare
intelligendo non possunt hanc altitudinem gratiae*
Quid ergo dicemus? ait. *) Numquid iniquitas apud
Deum? Absit. Ini(jaum enim videtur, ut sine ullis
bonorum malorum\e opeium meritis unum Deus di-
ligat, oderit alterum. Q,ua in re si futura opera vel
tona huius vel mala illius, quae Deus utique prae-
sciebat, vellet intelligi, nequaquam diceret: non ex
operibus, sed diceret: e\ futuris operibus, eo({ue
modo istam solveiet quaestionem, immo nullam,
quam solvi opus esset, faceiet quaestionem. Nunc
vero quum respondisset: absit, id est, absit ut sit ini-
quitas apud Deum, mox, ut probaret, nullahocini-
quitate Dei fieri, inquit^): Moysi enim dicit: misere-

\)Roni. y, 18. 2) V. 11 ss. c1. Gen. 25, 23. 3) Alalacli. 1, 2. s.

4J Koin. y, 14, 5J V l j. tl. txoil, 33, 19.

236 AURELII AUGUSTLNI
hor, cui mtsertus ero , et misericordiam praestaho , cui
misericors fuero. Quis enim nisi insipiens Deum ini-
quum putet, sive iudicium poenale ingerat digno,
sive misericordiam praestet indigno? Denique infert
etdicit^): Igitur 71011 volentis, neque currentis, sed
viiserentis est Dei. Ambo
itaque gemini natura filii
irae nascebantur^), nuUis quidem operibus propriis,
sed originaliter exAdam vinculo damnationis obstri-
cti. Sedquidixit: miserehor, cuimisertus ero, lacob
dilexit per misericordiam gratuitam, Esau autem
odio haljuit per iudicium debitum. Quod quumdc-
beretur ambobus, in altero alter agnovit, non de suis
distantibus meritis sibi esse gloiiandum, quod in ea-
dem caussa idem supplicium non incurrit, sed de di-
vinae gratiae largitate, quianon volentis, neque
currentis, sed miserentis es t D ei. Altissimo
quippe ac saluberrimo sacramento universa facies,
atque, ut ita dixerim, vultus sanctarum scripturarum
bene intjentes id admonere invenitur, ut qui glo-
riatur, i n Domino glorietur. *)
C. XCIX. misericordiam com-
Quum autem Dei
mendasset in eo quod non volentis, neque
ait: Is;itur
currentis, sed miserenfis cst Dei, deinde ut etiam iudi-
cium commendaret, quoniam in quo non fit mise-
ricordia, non iniquitas fit, sed iudicium (non est
quippe iniquitas apud Deum), continuo subiunxit at-
que ait*) Dicit eniin scriptura Pharaoni: quia ad lioc
:

te excitavi, ut ostendam in te potentiam meam, et ut

adnuntietur nomen meum in universa terra. Quibus
dictis ad utrumque concludens, id est, ad misericor-
diam et ad iudicium: Ergo, inquit^), cuius vult mise-
retur Deus, et quem vult obdurat. Miseretur, scilicet
magna bonitate, ohdurat, nulia iniquitate, ut nec
liberatus de suis meritis glorietur, uec damnatus nisi

1) V. 16. 2) Cf. Epli. 2, 3. 3) Cf. 1 Cor. 1,31. 4) Kom. 9,

17. ss. Cf. Exoil. 9, l(i. 5) V. 18.
 EXCHIRIDION AD LAURENT. 237
de suis meritis conqueratur. Sola enim gratia re-
denjptos discernit a perditis, quos in unani peiditio-
nis concreaverat massani ab origine ducta caussa
conjnuinis. Hoc autem qui eo modo audit, ut dicat:
Quid adliuc conqueritur? }iam voluntati eius quis resi-
stit? tamquam propterea malus non videatur esse
culpandus, quia Deus cuius vult miseretur, et quem
vult obdurat; absit ut pudeat nos hoc respondere,
quod respondisse videnius apostolum: O homo, tu
quis es, qui respondeas Deo? ISumquid dicitfigmentum
ei qui sefinxit: quare
mefecisti sic? An non /tnhetpo-
testatem figulus luli, ex eadem massa facere aliud qui-
dem vas in honorem, aliud vero iti contumeliam?^)
Hoc enim loco quidam stulti putant, apostolum in
responsione defecisse, ct inopia reddendae rationis
repressisse contradictoris audaciam. Sed magnum
habet pondus quod dictum est O homo, tu quis es? :

Et in talibus quaestionibus ad suae capacitatis con-

siderationem revocat homincm verbo quidem brevi,
sed re ipsa magna est redditio rationis. Si enim
haec non capit, quis est, qui respondeat Deo? Si
autem capit, magis non invenit, quid respondeat. Vi-
det enim, si capit, universum genus humanum tam
iusto iudicio divino in apostatica radice damnatum,
ut etiam si nuUus inde liberaretur, nemo recte pos-
setDei vituperare iustitiam; et qui liberantur, sic
oportuisse liberari, ut ex pluribus non liberatis, at-
que in daninatione iustissima derelictis, ostendere-
tur, quid meruisset universa conspersio; et qu-o et-
iam istos debitum iudicium Dei duceret, nisi eis in-
debita misericordia subveniret; ut volcntium de suis
meritis gloriari omne os obstruatur, et qui gl)riatur,
in Domino glorietur. -)

1) Cf. An. (1p civ. lei 15, 1. 2) Cf. Rotn. 3, l'J. 1 Cor.
1, ai.
238 AURELII AUGUSTNII
C. C. Haec sunt mas^na opera Donmii, exqmsifa
in omnes vulunfafes eins ), et tani sapienter exquisita,
'

ut quum angelica et huniana creatura peccasset, id

est, non quod ille, sed quod
vohiit ipsa fecisset, et-
iam per eamdem creaturae voluntatem, qua factum
est, quod creator noluit, impleret ipse quod voluit,
bene utens et malis, tamquam summe bonus ad eo-
rum damnationem, quos iuste praedestinavit ad poe-
nam, et ad eorum salutem, quos benigne praedesti-
navit ad gratiam. ^) Quantum enim ad ipsos adtinet,
vero ad omni-
quod Deus n(luit, fecerunt; quantum
potentiam Uei, nulio modo
id eificere valuerunt.
Hoc quippe ipso, quod contra voluntatem fecerunt
eius, de ipsis facta est voluntas eius. Propterea
namque magna opera Domini, exquisita in omnes
voluntafes eius ut miro et ineffabili modo non tiat
,

etiam contra eius f\t

praeter eius voluntatem, quod
voluntatem; quia non fieret, si non sineret (nec uti-
bonus fieri
que nolens sinit, sed volens); nec sineret
male, nisi omnipotens et de malo facere possetbene.
C. CI. Aliquando autem bona voluntate homo vult
aliquid, Deus non vult, etiam ipse bona multo
quod
illius mala
amplius multoque certius voluntate (nam
Toluntas esse numquam potest): tamquam si bonus
filius patrem velitvivere, quem Deus bona voluntate
Tult mori. Et rursus fieri potest, ut hoc velit homo
voluntate mala, quod Deus vult bona: velut si malus
filius velit mori patrem, velit hoc etiam Deus. Nem-
iste vero id vult,
pe ille vult, quod non vultDeus,
Dei voluntati
quod vult etDeus; et tamen bonae
aliud volentis,
pietas illius potius consonat, quamvis
Tantum inter-
quani huius idem volentis impietas.
et ad
est, quid velle homini, quid Deo congruat,
finem suam quisque referat voluntatem, ut aut
quem
adprobetur aut improbctur. Nam Deus quasdam

IJ Ps. 110, 2. sec. LXX. 2) Cf. .liig. de civ. ilei 14, 27.
 ENCHIRIDION AD LAUREXT. 239

voluntates suas, utique bonas, iniplet per malorum

honiinuni voluntates malas: sicut per ludaeos male-
volos bona voluntatc patrispro nobis Christus occi-
sus est; quod tantum bonum factum est, ut aposto-
lus Petrus quando id tieri nolebat, satanas ab ipso,
qui occidi venerat, diceretur. ') Quam bonae adpa-
rebant voluntates piorum fidelium, qui nolebant apo-
stolum Faulum Hieiusalem pergere, ne ibi patere-
tur mala, quae As;abus propheta praedixerat; et
tamen Deus haec illum pativolebat pro adnuntianda
fide Christi, exercens martyrem Christi. ^) Xeque
istam bonam voluntatem suam implevit per Christia-
norum voluntates bonas, sed per ludaeorum malas;
et ad eum potius pertinebant qui nolebant, quod vo-
lebat, quam illi, per quos volentes factum est, quod
volebat, quia id ipsum quidem, sed ipse per eos bona,
illi autem mala voluntate fecerunt.

C. CII. Sed quantaelibet sint voluntates vel an-

gelorum vel hominum, vel bonorum vel malorum,
velillud quod Deus, vel aliud volentes quam Deus,
omnipotentis voluntas Dei semper invicta est; quae
mala esse numquam potest, quia etiam quum mala
irrogat, iustaest, et profecto quae iusta est, mala
non est. Deus igitur omnipotens, sive per
misericordiam cuius vult misereatur, sive
per iudicium quem vult obduret, nec iniquc
uliquid facit, nec nisi volens quidquam fa-
cit, et omnia quaecumque vult facit.
C. CIII. Ac per hoc quum audimus et in sacris
literislegimus^), quod velit omnes homines salvt>s
fieri,quamvis certum sit nobis, non omnes homines
salvos fieri, non tamen ideo debemus omnipotentis-
simae Dei oluntati alitiuid derogare, sed ita intelli-
\

gere quod sci"iptum est: qui oninen lioininea rnlt nal-

vosfieri, taniquam diceretur, nullum hominem fieri

I)Cf. Matt.h. 10,21.83. 2)Cf.Act. 21, 10. ss. 3) V. I

Tim.-2,4.
240 AURELII AUGUSTINI
salvum, nisi qiiem salvum fieri ipse voluerit; non
quod nuUus sit hominum, nisi quem salvum fieri ve-
lit, sed quod nullus fiat, nisi quem velit, et ideo sit
rogandus ut velit, quia necesse est fieri, si voluerit.
De orando quippe Deo agebat apostolus, ut hoc di-
ceret. *) Sic enim intelligimus et quod in evangelio
scriptum est^): qrii illuminal omnem hominem; non
quia nullus est hominun, qui non illuminetur, sed
quia nisi ab ipso nullus illuminatur. Aut certe sic
dictum est: qui ojunes homines vult sahos fieri ; non
quod nullus hominum esset, quem salvum fieri nol-
let, qui virtutes miraculorum facere noluit apud eos,
quos dicit acturos fuisse poenitentiam, si fecisset;
sed ut omnes homines omne genus humanum intelli-
gamus per quascumque ditierentias distributum, re-
ges, privatos, nobiles, ijj^nobiles, sublimes, humiles,
doctos, indoctos, integri corporis, debiles, ingenio-
sos,tardicordes, fatuos,divites,pauperes,mediocres,
mares, feminas, infantes, pueros, adolescentes, iu-
renes, seniores, senes; in linj^iiis omnibus, in mori-
bus omnibus, in artibus omnibus, in professionibus
omnibus, in voluntatum et conscientiarum varietate
innumerabili constitutos, et si quid aliud differen-
tiarum est in hominibus. Quid est enim eorum, unde
non Deus per unigenitum suum, Dominum nostrum,
per omnes gentes salvos fieri homines velit, et ideo
faciat, quia omnipotens velle inaniter non potest,
quodcumque voluerit? Praeceperat enim apostolus,
wt oraretur pro omnibus hominibus, et specialiter
addiderat: pro regifjus, et eis quiinsuhlimitate sunt,
qui putari poterant fastu et superbia saeculari a fidei
Christianae humilitate abhorrere.^) Proinde di-
cens: Hoc enim bonum est coram salvatore nostro Deo,
idest, ut etiam pro talibus oretur, statim ut despe-

1) Cf. Vnir. (le corrept. et irrat. c. 14. 2) loh. 1,9. 3) Cf.

1 Tini. 2, 1. ss.
 ENCHIRIDION AD LAURENT. 241
rationem tolleret, addidit: qiii omnes hoiniues rult
sahosfieri, etin m^nilioneni veritatisvenire. Hoc qiiij)-
peDeus boiuiiu iudicavit, utorationibus humiliuni di-
gnaretur salutem praestare sublimium: quod utique
iam videmus impletum. Isto locutionis modo et Do-
ininus est usus in evangelio'), ubi ait Pharisaeis:
Deci/natis mentain et rutani et onine ohis. Neque
eni-m Pharisaei et quaecumque aliena, et omniuni
per omnes terras alienii^eiiarum omnia olera deci-
niabant. Sieut ei'g;o \\\c omne olus omne olerum ge-
iius, ita et illic omnes homines omne hominum genus
intelligere possumus. Et quocumque alio modo in-
telligi potest, dum tamen credere non cogamur, ali-
quid omnipotentem Deum voluisse fieri, factumque
non esse; qui sine ullis ambiguitatibus, si in coelo et
in terra, sicut eum veritas cantat-), omnia quaccum-
que voluit j ecit profecto facere noluit, quodcumque
,

non fecit.
C. CIV. Quapropter etiam primum hominem Deus
in ea salute, in qua conditus erat, custodire voliiis-
set, eumque opportuno tempore post genitos ftlios
sine interpositione mortis ad meliora perducere, ubi
ian non solum peccatum non ^) committere sed nec ,

Toluntatem posset habere peecandi, si ad permanen-

dun sine peccato, sicut factus erat, perpetuam volun-
tateni habiturum esse praescisset. Quia vero eum
niale usurum libero arbitrio, hoc est, peccaturum
esse praesciebat, ad hoc potius praeparavit volunta-
tem suam, ut bene ipse faceret etiam de male fa-
ciente, ac sic hominis voluntate mala non evacuare-
tur, sed nihilo minus impleretur onuiipotentis bona.
C. CV. Sic enim oportebat prius hominem fieii,
ut et bene velle posset, et male, nec gratis, si bene,
nec impune, si niale. Posteavero sic erit, ut male

\) Liic. 1 1, 42. 1) Ps. I

!3^ M. sec. LXX. 3) Alest non al
omiiilitis piope .Mss "^ Heii.

AUGUST. EVCHIKID. Q
242 AUUELII AUGUSTIM
velle non possit; nec ideo libero carebit arbitrio.
Multo quippe liberius erit arbitriuni, quod oninino
non poterit servire peccato. Neque enini culpanda
est voluntas, aut voluntas non est, aut libera dicenda
non est, qua beati esse sic volunius, nt esse niiseri
non soluni nolinius, sed nequaquain pi'orsus \elle
possinuis. Sicut ergo anima nostra etiani nunc noiie
infelicitatem, ita nolle iniquitatem seniper habitujal
est. Sed ordo praetermittendus non fuit, in quo
Deus voluit ostendere, quam bonum sit animal ratio-
nale, quod etiam non peccare possit, quamvis sit n>e-
lius quod peccare non possit: sicut minor fuit im-
mortalitas, sed tamen fuit, in qua posset etiam non
mori, quamvis maior futura sit, in qua non possit
mori.
C CVI. lllam natura humana perdidit per libe-
rum arbitrium ) et hanc est acceptuia per gratiam,
^
,

quam fuerat, si non peccasset, acceptnra per meii-

tum; quamvis sine gratia nec tunc ullum meritum
esse potuisset: quia etsi peccatum in solo libero ar-
bitrio erat constitutum, non tamen iustitiae retinen-
dae sufficiebat liberuin arbitrium, nisi paiticipatione
immutabilis boni di^inum adiutorium praeberetur.
Sicut enim mori est in hominis potestate quum velit
(nemo est enim qui non se ipsum ut nihil aliud di-
, ,

cam, vel non vescendo possit occidere; ad vitam

vero tenendam voluntas non satis est, si adiutoria
sive alimentorum, sive quorumcumque tutaminum
desint): sic homo in paradiso ad se occidendum re-
linquendo iustitiam idoneus erat per voluntatem, ut
autem ab eo teneretur vita iustitiae, parum erat
velle, nisi ille qui eum fecerat adiuvaret. Sed post

1) Petnis Loml). Sent. II. 29, c. I. sic interpi-etatiir hnnc lo-

ciim: ., Iliari! immoitalitatem iii qiia poterat non moii naliira
,

luiniana, periliilit (ler liberum arbitritim; lianc vero, in qiia non

poteiit mori, acceptnra est per gratiam."
 ENCHIRIDION AD LAURENT. 243

illam riiinam niaior est misericordia Dei, quaudo et

ipsum [liberum] arbitrium libcrandum est a servi-
tute, cuidominatur cum morte peccatum. Nec omni-
no per se ipsum, sed pcr solam Dei gratiam, quae in
fide Christi posita est, liberatur; ut voluntas ipsa,
sicut scriptum est '), a Domino praeparetur, qua ce-
tera Dei munera capiantur, per quae veniatur ad
muiius aeternum.
C. CVII. Unde et ipsam vitam aeternam, quae
certe merces est operum bonorum, gratiam Dei ad-
peilat apostolus. Slipendiinn enim, inquit ^), peccati
mors, gratia auteni Dei vita aeterna in Christo lesir,
doniino nostro. Stipendium pro opere militiae debi-
tumredditur, nondonatur; ideo dixit: stipendiunt pec-
catimors, utmortem peccato non immerito iilatam,
sed debitam demonstraret. Gratia vero nisi gratis
est, irratia non est. ^) Intelligendum est igitur etiani
ipsa iiominis bona merita esse Dci munera, quibus
quum vita aeterna redditur, quid nisi gratia pro gra-
tia redditur? Sic ergo factus cst homo rectus, ut et
maneie in ea rectitudine posset non sine adiutorio
divino, et suo fieri perversus arbitrio. Utrumliliet
horum elegisset, Dei voluntas fieret, aut etiam ab
illo, aut certe de illo. Proinde quia suam maluit
facere, quan> Dei, de illo factaest voluntas Dei, qui
ex eadem massa perditionis, quae de illius stirpe
profluxit, facit aliud vas in honorem, aliud in
contu-
ineliariK in honorem per miscricovdiam, in contume-
lian per iudicium*); ut nemo glurictur inliomine,
ac per lioc nec in se.
C. CVUI. Nam neijue per ipsum liberaremiir ununi
mcdiatorem Dei et hominum, hominem Chiistum
lesum, nisi esset ctDeus. Scd quum factus estAdan,
homo scilicet rectus, mediature non opus erat. Q,uum

I
) ln,v. 8, .ir,. scc. L\X. 2) Uom. C, 23. 3) Cf. Rnm. 1 1, <}.

4"i (T. I(o:ii. D, 21. ss.

*>
244 AURELII AUGUSTIM
\ero g;enus hunianum peccata lonj^e separaverunt a
Deo, per niediatoreni, qui solus sine peccato natus
cst, vixit, occisus est, i'econciliari nos opoj"tebat
Deo usque ad carnis resurrectinen in vitani aeter-
nani; ut hunmna supeibia per liuniilitateni Dei ar-
gueietur ac sanaretui-, et denionstraretur honiini,
quam longe a Deo iecessei'at, quum per incarnatuni
Dcum levocaretur, ct exemplum obedientiae per
honiinem Deum contumaci homini praeberetur, et
unij^enito suscipiente formani servi, quae nihil ante
meruerat, fons gratiae pandcretur, et carnis etiam
resurrectio redemptis promissa in ipso r<'demptore
praemonstraretur, et per eamdem natuiam, ([uam se
decepisse laetabatur, diabohis vinceretur, nec tameii
homo gloriaretur, ne iterum superbia nasceretur;
et si quid aliud de tanto mediatoris sacramento a
proficientibus videri etdici potest, aut tantum videri,
etiam si dici non potest.
C. CIX. Tempus autem, quod inter hominis mor-
tem et ultimamresurrectionem interpositum est, ani-
mas abditis receptaculis continet, sicut unaquaeque
digna est vel requie vel aerumna, pro eo, quod sor-
tita est in carne quum viveret.
C. CX. Neque negandum est, defunctorum ani-
nias pietate suorum viventium relevari, quum pro
illis sacrificium mediatoris oflfertur, vel
eleemosy-
nae in ecclesia fiunt. Sed eis haec prosunt, qui
quum viverent, ut haec sibi postea possent prodesse,
meruerunt. Est enim quidam vivendi modus, nec
tam bonus, ut non requirat ista post mortem, nec
tain malus, ut non ei prosint ista post mortem: est
yero talis in bono, ut ista non requirat, et est rur-
sus talis in malo, ut nec his valeat, quum e\ hac
Tita transierit, adiuvari. Quo circa hic omne me-
ritum comparatur, quo possit post hanc vitam rele-
vari quispiam el gravari. Nemo se autem speret,
\

quod hic neglexcrit, quum obierit, apud Deum pro-

 K.XCHIKIDION AD LAURENT. 245
meicii. ') Non igiturista, fjuae pro defunctis com-
menilandis fiequentat ec"iesia, illi apostolicae sunt
ad\ei'sa sententiae, (\nu dictun est-}: Omncs eiiiiu
adstalji/niis aiite trihuual Cliristi, ut referat unusquis-

fjue secundam ea, qaac per curpus p;ssit, sive bonum,

sive malum ; quia etiani hoc njerituni sibi quisque,
quuni in corpore viveret, ccmiparavit, ut ei possent
ista prodesse. Non enin omnibus prosunt. Et quare
non omnibus prosunt, nisi proptei' diflerentiam vitae,
quam quisque gessit in coipore? Quum ei"go sacri-
ficia sive altaris, sive quarumcuinque eleemos^iia-
rum pro baptizatis defunctis omnibus otteruntur, pro
valde bonis i^ratiarum actiones sunt, pro non valde
malis propitiationes sunt, pro valdemalis, etiamsi
nulla sunt adiumenta mortuorum, qualescumque ^i-
vorum consolationes sunt. Quibus autem prosunt,
aut ad lioc prosunt, ut sit plena remissio, aut certe
tolerabilior fiat ipsa damnatio. ^)
C. CXl. Post resurrectionem vero, facto universo
completoque iudicio, suos fines habebunt civitates
duae, una scilicet Christi, altera diaboli, una bono-
rum, altera malorum; utraque tamen ani^eioium et
hominum. Istis voluntas, iUis facultas non
potcrit ulla esse peccandi, vel ulla conditio
moriendi; aeterna vita vere feliciterque vi-
istis in

ventibus, aeterna morte sine mo-

illis infeliciter in
riendi potestate durantibus, quoniam utricjue sine
fine. Sed in beatitudine isti alius alio |)iaestal'.ilius,
in miseria vero illi alius alio tolerabilius ^jenna-
nebunt.
C. CXII. Frustra ita(jue nonnulli, immo quam
l)lurimi aeternam dainnatorum poenam et cruciatus

I) Vl.: nniKi sc fnttcmprnej^ftrcf ,

tjitdd hir neghxcrlt, t^ititin
iihicrit, 1iii'uininii ]irfni)crcri. 2) !2 Cor. 10. et Koni. 14. H.
W
,"1,

'Jj {.'t'", tU' lioc l(u(i I*i'tiiis lionil. ., 45. caj).: ne<iiie neaaiuliim
eet., et .illieit. .M. \\\ 1. 1. sentent.
246 AURELII AUGUSTIM
sine intermis.sione perpetiios huniano miserantur ad-
fectu, atque ita futurum esse non credunt; non qui-
dem scripturis divinis adversando, sed pro suo motu
dura quaeque molliendo, et in leniorem flectendo
sententiam, quae putant in eis terribilius esse dicta,
quam Aerius. Noti enim ohliviscetur, inquiunt, niise-
reri Deus, nut continehit inira sua niiserationes suas.
lioc quidem in psalmo legitur sancto. ') Sed de his
sine ullo scrupulo intelligitur, qui vasa misericor-
diae nuncupantur-), quia et ipsi non pro meritis
suis, sed Deo miserante de miseria liberantur. Aut si
hoc ad omnes existimant peitinere, non ideo necesse
est ut damnationem opinentui- posse finiri eorum, de
quibus dictum est: Et ihunt isti in suppliciuin aeter-
nuni, ne isto modo putetur habitura finem, quando-
que felicitas etiam illorum, de quibus e contrario
dictum est: iusti auteni in vitani aeternani.'^) Sed
poenas damnatorum certis temporum intervallis ex-
istiment, si hoc eis placet, aiiquatenus mitigari. Et-
iam sic quippe intelligi potest manere in illis ira
Dei *), hoc est, ipsa damnatio (haec enim vocatur ira
Dei, non divini animi perturbatio), ut in ira sua, hoc
est, manenteira sua, non tamen contineat misera-
tiones suas, non aeteino supplicio finem dando, sed
levamen adhibendo, vel interponendo cruciatibus;
quia nec psalmus ait: ad finiendam iram suam, vel:
post iram suam, sed i7i ira sua. Q,uae si sola esset,
:

quanta ibi minima cogitari potest, perire a regno

Dei exsulare acivitate Dei, alienaii a vita Dei, ca-
,

rere tam magna multitudine dulcedinis Dei, quan

a])scondit timentibus se, perfecit autem sperantibus
in se^), tam grandis est poena, ut ei nulia possint
tormentaquae novimus coniparari, si illa sit aeterna,
ista autem sint quamlibet multis saeculis longa. *)

l)Ps.77, 10. 2jHoni.'J,2a. 3) Cf. Mat.^.'!. 4(i. 4) rf.Icli..?, 36.

5) Cf.Ps.31, 20. G)Cf .Viig. ileciv.D.'21, IS.2a. s. et i's. :i(i.eiiurr.
 ENCHIRIDION AD LAURENT. 247
Manebit ergo sine fine mors illa per-
C. CXIII.
petua danuiatorum, id est, alienatio a vitaDei, et
omnibus eiit ipsa communis, quaelibet homines de
rarietate poenarum, de dolorum revelatione vel in-
termissione pro suis humanis motibus suspicentur,
sicut manebit communiter omnium vita aeterna
.sanctorum, qualibet honorum distantia concorditer
fulgeant.
C. CXIV. Ex ista fidei confessione, quae
breviter symbolo continetur, et carnaliter cogitata
lac est parvulorum, spiritaliter autem considerata
atque tractatacibus est fortium, nascitur spes bona
fidelium, cui caritas sancta comitatur. Sed
de eis omnibus, quae fideliter sunt
credenda, ea tan-
tum ad spem pertinent, quae in oratione dominica
continentur. Maledictus enim oinnis, sicut divina te-
stantur eloquia '), fjui spein ponif in homine; ac per
hoc et in se ipso qui spem ponit, huius maledicti
vinculo innectitur. Ideo non nisi a Domino Deo
petere debemus, quidquid speianuis nos vel bene
operaturos, velpro bonis operibus adepturos.
C. CXV. Proinde apud evangelistamAlatthaeum^)
septem petitiones continere dominica videtur oratio,
quarum tribus aeterna poscuntur, reliquis quatuor
temporalia, quae tamen propter aeterna consequen-
da sunt necessaria. Nam quod dicimus: Sanctijice-
tur nomen tuum; adoeniat rei^num tuiun; fiat colun-
tastua, sicutin coelo et in terra (([noii non absurde
,

quidam intellexerunt: in spiritu et corpore)^omnino

retinenda sunt; et hic inchoantur -), quan-
.sine fine

tumque proficimus, augentur in nol)is, perfecta vero,

quod in alia vita sperandum est, semper possidobun-
tur. Quod vero dicimus: Panem nustrum quotidia-

1) Forem. 17, 5. 2) C. (i, . ss. ;{) Ita |leri4iie Mss. ;

al.:
ct iiic incftoutu, quunttnimiiiniuc priijiiiiiius.
248 AURELII AUGUSTIXI
nnvi da nohis liodie ; et dimitte nobis dehita nostra,
sicut et 710S dimittimus dehitorihus jwstris; et ne nos
inferas in tentationem, sed Uhera nos a vialo ; quis
non videat ad praesentis vitae indigentiani peiti-
nere? \n illaitaque vita aeterna, ubi nns semperspe-
ranius futuros, et noniinis Dei sanctificatio, et re-
gnum eius, et voluntas eius in nostro spiiitu et cor-
pore perfecte atque immortaliter permanebunt. Panis
vero cotidianus ideo dictus est, quia hic est necessa-
rius, quantus animae carnique tribuendus est, sive
spiritaliter, sive carnaliter, sive utroque intelligatur
modo. Hic est etiam quam poscimus remissio, ubi
est commissio peccatorum; hic tentationes, quae nos
ad peccandum vel adliciunt, vel impellunt; hic deni-
quemalum, unde cupimus liberari: iilic autem nihil
istorum est.
C. CXVI. Evangelista vero Lucas^) in oratione
dominica petitiones non septem, sed quinque com-
plexus est; nec ab isto utique discrepavit, sed quo
modo istae septem sint intelligendae, ipsa sua brevi-
tate commonuit. Nomen quippc Dei sanctificatur
in spiritu; Dei autem regnum in carnis resurrectione
renturum est. Ostendens ergo Lucas tertiam peti-
tionem duarum superiorum esse quodam modo lepe-
titi(tnem, magis eam praetermittendo fecit intelligi.
Deinde tres alias adiungit: de pane quotidiano, de
lemissione peccatorum, de tentatione vitanda. At
rero quod ilie-) in ultimo posuit: sed lihera nos a
malo, iste non posuit, ut intelligeremus ad illud su-
j:eiius, quod
de tentatione dictum est, peitinere.
3deo quippe ait: sedlihera; non ait: et libera, tam-
quam unam petitionem esse demonstrans: noli hoc,
sed hoc, ut sciat unusquisque in eo se liberari a
malo, quod non infertur in tentatiunem.

1) C. 11, 2. ss. -1) Matth. C, 13.

 EiXCHlRlDlOX AD LAURENT. 249
C. CXVII.lam pono caritas, quam duabus
istis, id est, fide ac spe nuiioi-em dixit apo-
stolus'), quaiito iii quocumque maior est, tauto
luelior est, iu quo est. Quum euim quaeritur, utrum
quisque sit homo bouus, non quaeritur, quid credat,
aut speret, sed quid amet. Nam qui recte amat,
procul dubio recte credit et sperat; qui vero
uou amat, inauiter credit, etiamsi siut veja quap
credit; inauiter sperat, etiamsi ad veram felicita-
tem doceautur pertinere quae sperat, nisi et hoc cie-
dat ac speiet, quod sil)i petenti douari possit ut
amet. (tuamvis enim sperare sine amore uon pos-
sit, fieii tamen polest, ut id non amet, sine quo ad
id, quod sperat, non potest perveuire: tamquam si
speret vitam aeternam (quam quis non amat?) et non
amet iustitiam, sine qiia uemo ad illam pervenit.
Ipsa est autem fides Chiisti, quam cominendat apo-
stolus, quae per dilectiouem operatur-), et quod in
dilectione nondum habet, petit ut accipiat, quaerit
ut inveuiat, pulsat ut aperiatur ei.^) Fides uan-
<iue impetrat, quod lex imperat. \am sine
Dei dono, id est, sine spiiitu sancto per quem dif- ,

funditur caritas iii cordibus nostris*), iul)ere lex pot-

erit, non iuvare, et
praevaiicatorem insuper faceie,
qui de ignorantia se excusare non possit. Reg^nat
e ni mcarna1 s c up i d tas
i ub i u o n est De i
i
,

caritas.
C. CXVllI. Sed quum in a1 tissimis ignoran-
tiae tenebris, nulla resistente ratione, se-
cundum carnem vivitur, haec sunt prima homi-
uis. Deinde quuni per legen cognitio fuerit facta
peccati, si uondum
divinus adiuvat spiritus, secun-
dum legem volens vivere vincitur et sciens j^eccat,
peccatoque subditus servit (a quo enim quis devictus

1} I Cor. 13, 13. 2) Gal. 5, C. 3) Matth. 7, 7. 4) Koni. 5, J.

250 AUREI.II AUGUSTIM
esf, hiiic et servus addictus esf ), id agente scientia
manduti, ut yeccatum operetur in homine omneni
concu|)iscentiam, cumulo piaevaricationis adiecto,
atqueita quod scriptum esf-) inipleatur: Lcx suhiii-
travit, ut ahundaret deUctuin. llaec sunt secunda
hominis. Si autem respexeiit Deus, ut ad implen-
da, quae mandat, ipse adiuvare credatur, et ugi ho-
mo coe[)eritDei spiritu, concupiscitur adversus car-
nemfortiore robore caritatis, ut quamvis sit adhuc,
quod hominiTcpugnet ex homine, nondum tota infir-
mitate sanata, ex fidc tamen iustus vivat, iusteque
vivat, in quantum non cedit malae concupiscentiae,
vincente delectatione ^) iustitiae. Haec sunt tertia
bonae spei hominis, in quibus si pia perseverantia
quisque proficiat, postrema pax restat, quae post
hanc vitam in requie spiritus, deinde in resurrectio-
ne etiam carnis implebitur. Harum quatuor ditie-
rentiarum prima est ante legem secunda sub Ipge, ,

tei'tia sub gratia, quarta in pace plcna atque per-

fecta. Sic est et Dei populus ordinatus per tempo-
rum intervalla, sicut Deo placuit, qui in mensura,
numero et pondeie cuncta disponit. *) Nam fuit
primitus ante legem; secundo sub lege, quae data
est pei" jVIoysen; deinde sub giatia, quae revelata
est per primum mediatoris adventum. Quae quidem
gratia nec antea defuit, quibus eam oportuit imper-
tiri, quamvis pro tempoiis dispensatione velata et
occulta. Neque enim antiquoi-um quicumque iusto-
Tum praeter Chiisti fidem salutem potuit in^enire;
aut vero, nisi et illis cognitus fuisset, potuisset no-
bis per eorum ministerium alias apertius, alias oc-
cultius piophetari.
C. CXIX. In quacunique autem quatuor istarun,
relut aetatum singulum quemque hominem gratia

I) 2 VcAv. 2, 19. 2) Hom. 5, 20. 3) AL: dtlectione. 4) Cf.

Sap. II, 21.
 ENCIIIRIDION AD l.AUREiNT. 251

regencrationis invenerit, ibi ei lemittuntur praeter-

ita uni\ersa peccata, et reatus ille , nascendo con-
tiactus, renascendo dissolvitur: tanique multuni va-
let, quod spiritus ubi vult spirat'), ut quidam
secundam illam servitutem sub lege non noverint, sed
cum mandato incipiant adiutorium habere divinum.
C. CXX. Ante quam possit autem homo capax
esse. mandati, secundum carnem vivat necesse est.
Sed si iam sacramento regenerationis imbutus est,
nihil ei mors oberit, si tunc ex hac vita migraverit:
quia ideo Chi'istus mortuus est et resurrexit, ut ei
vivorum et nu)rtu()i'un dominetur ^); nec tenebit
rc;,nuim mortis eum, pro quo mortuus est ille liber in
moituis.
C. CXXI. Omnia igitur praecepta divinare-
f eruntur ad caritatem, de qua dicit apostolus ^):
Finis autem praecepfi est carilas de corde pi/ro, et
conscientia bona, et Jide non Jicta. Onuiis itaque
praecepti finis est caritas, id est, ad caritatem refer-
tur omiie praeceptum. Quod vero ita fit vel
timoie poenae, vel aliqua intentione car-
naii, ut non referatur ad illam caritatem,
quam diffundit spiritus sanctus in cordibus
nostris, nondum fit quemadmodum fieri
oportet, quamvis fieri videatur. Caritas quippe
ista Dei est et proximi, et utique in his duobus prae-
ceptis tota lex pendet et prophetae.*) Adde evan-
gelium, adde apostolos. \on enim aliunde a ox ista
est: Finis praecepti est caritas, et De-us ca-
ritas est. 5) Quaecumque ergo mandat Deus,
ex quibus unum est: non moecltaheris^), et quae-
cumque non iubentur, sed speciali consiiio nu)nen-
tur^), ex quibus unum est: bonum est homini mulie-

1) Cf. loh. 3, 8. 2j Kom. 9, 14. 3) I Tlm. 1. .'5.

4)rf.Uom.
5, 5. et Matth. 22 40. 5) Cf. 1 loh. 4, 16. G) Cf. Matth. 5, 27.
Koni. 13, 9. 7) Al.: vouentur.
252 AUR. AUGUST. ENCHIRIDION.
rem non fangere^), tunc recte fiunt, quun re-
feruntur ad diligendum Deuni, et proximuni
pr optcr Deum, et in hoc saeculo et in futuro; nunc
Deum per fidem, tunc per spcciem, et ipsuni proxi-
mum nunc per fiden. Non enim scimus mortales
corda mortalium. Tunc autem illuminabit Domi-
nus abscondita tenebrarum, et manifestabit cogita-
tiones cordis; et tunc laus erit unicuique a Deo-);
quia id laudabitur et dilig^etur a proxinio in proxinu),
quod ne lateat, ab ipso iiluminabitur Deo. Minui-
turautem cupiditas caritate crescente, do-
nec veniat hic ad tantam maj^ni tudincm, qua
m ai o r e s s e n o n p o s s t. Maiorem enim caritatem
i

nemo habet, quam ut animam suam quis ponat pro

amicis suis.^) Ibi autem quis explicet, quanta eari-
tas erit, ubi cupiditas, quam vel coei'cendo superet,
nulla erit; quoniam summa sanitas erit, quando cou-
tentio mortis nuUa erit!
C. CXXII. Scd sit aliquando huius roluminis finis,
quod ipse videri.s, utrum enchiridi o n adpellare de-
beas, vel habere. Ego tamen quum spernenda tua in
Christo studia non putarem, bona de te credens in
adiutorio nostri redemptoris ac sperans, teque in
eiusmembris plurimum dilijj;ens, librum ad te, sicut
valui, ntinam tam commodum, quam prolixum, de
fide, spe et caritate conscripsi.

I)lCor. 7, I. 2) Cf. l Cor. *, 5. aj loh. 15, 11.

 DATE DUE
-
 WELLESLEY COLLEGE LIBRARY

3 5002 03110 2556

|r4rci>