You are on page 1of 116

MDULO 1

MDULO 2
MDULO 3
MDULO 4
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

MINISTERIO DE EDUCACIN

Cuaderno de Formacin Continua


Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Nivel Bsico - Aymara 2
(Documento de Trabajo)

Coordinacin
Viceministerio de Educacin Superior de Formacin Profesional
Direccin General de Formacin de Maestros
Equipo de Formacin Docente Continua

Equipo de Revisin y Direccin


Unidad Especializada de Formacin Continua - UNEFCO

Cmo citar este documento:


Ministerio de Educacin (2011). Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 2. Cuaderno de Formacin Continua.
UNEFCO, Tarija.

La venta de este documento est prohibida. Denuncie al vendedor a la


Direccin General de Formacin de Maestros, Tel. 2440815 o a la Unidad
Especializada de Formacin Continua, unefco@unefco.edu.bo.

Diseo & Impresin:


Grafika W.L.H. Telf./Fax: 2235231

www.minedu.gob.bo
www.unefco.edu.bo

Bolivia, julio de 2011

1
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

NDICE

Presentacin
Datos Generales del Cuaderno ....................................................................7
Ubicacin del curso en el ciclo .....................................................................7

TEMA N 1: YNAKA UTAANI (Conociendo los objetos)....................9


1.1.Ynaka utaa qalltaani
Objetivo del tema...................................................................................9
1.2 Manqaanaka malltaani...................................................................10
1.3 Nayra, taypi, qhipa amuytaani..........................................................10
1.4 Jaka, jaya arunakampi jisktasiskakiani...........................................11
1.5.Urunaka utapxaani..........................................................................11

TEMA 2
UTATA ARUNAKA UKHAMRAKI YNAKA UYWANAKA
Palabras, objetos y animales conocidas.................................................... 13
2.1. Qillqtatanaka sapa mayni arstaani, mayninakaru yatiyaataki .
Objetivo del tema..............................................................................14
2.2. Yaqha qillqtawinaka.........................................................................17
2.3. Yantawinaka.....................................................................................18

TEMA 3
IRNAQAWI LURAYIRI ARUNAKA (Utilizando verbos).............................. 19
3.1. Pantjasia amuytaa arunaka
Objetivo del tema..............................................................................23
3.2. Lurayiri qhananchiri arunaka............................................................24
3.3. Achichilanakana luratanakapa........................................................25
3.4. Yantawinaka.....................................................................................27
YATIQATA ARUNAKA LURAWINAKASANA ARSUATAKI
Consignas para la etapa de aplicacin.......................................................29
Yatiqatanaka jiwasanakkama yatichasipxaani........................................29
THAQATA ARUNAKA..................................................................................30
PANQA JISKTATANAKA..............................................................................31

Bibliografa consultada.............................................................................. 31

3
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

PRESENTACIN
Uno de los factores ms importantes para la calidad educativa es el trabajo
de los/as maestros/as: de su compromiso, de su profesionalidad y su
profesionalismo, dependen, en gran medida, el ambiente y los resultados
educativos.

Por ello, el Ministerio de Educacin de acuerdo a lo establecido en la


Constitucin Poltica del Estado (Arts. 78, I, II y III; 96, II), la Ley de la
Educacin Avelino Siani - Elizardo Prez y el Sistema Plurinacional de
Formacin de Maestros, viene implementando los Itinerarios Formativos
para Maestros/as en forma sistemtica y sostenida, para garantizar que
todos los/as educadores del pas tengan oportunidades para capacitarse y
actualizarse en forma permanente; esta modalidad formativa -desarrollada
por el propio Ministerio de Educacin, mediante la Unidad Especializada
de Formacin Continua UNEFCO (Ex-ISER y Ex- INFOPER)- est enfocada
en la prctica educativa concreta, abordando diversos contenidos:
enfoque del Sistema Educativo Plurinacional, herramientas didcticas,
formacin segn los niveles y especialidades, y procesos orientados a la
pertinencia cultural y lingstica de la accin educativa.

Los Cuadernos de Formacin Continua son materiales de apoyo


para cada uno de los cursos y ciclos que desarrollan aspectos terico
prcticos relacionados a las temticas presentadas e incluyen propuestas
de actividades, preguntas y/o ejercicios que ayudarn en el proceso de
asimilacin.

Cada Cuaderno de Formacin Continua est estructurado en unidades


de trabajo que tienen relacin con las sesiones de la etapa presencial;
asimismo, contienen opciones para las consignas de la etapa de
implementacin y orientaciones para la etapa de intercambio de
experiencias o socializacin.

Sobre la base de estos Documentos de Trabajo (versiones en construccin


colectiva), los facilitadores podrn aadir y/o adecuar contenidos
y estrategias formativas de acuerdo a cada contexto. Invitamos a
facilitadores y participantes de todo el pas a contribuir con observaciones
y sugerencias para mejorar y enriquecer posteriores ediciones (unefco@
unefco.edu.bo).

Fernando Carrin J. - Director General UNEFCO

Compromiso social y vocacin de servicio: Maestros forjadores de la


Revolucin Educativa
5
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

DATOS GENERALES DEL CUADERNO

CICLO CURSO
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 1

Comunicacin Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Oral y Escrita en Originaria Nivel Bsico - Aymara 2
Lengua Originaria
Aymara - Nivel
Bsico Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 3

Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Originaria Nivel Bsico - Aymara 4

AYMARA ARUNA SARANAKAPA


Objetivo Holstico del Ciclo

Aymara laxrasata kunaymana lurawinakana, aruskipawinakana arsutawa


jiwasana sarnaqawinakasana arupawa, taqi kasta tantachawinakana
arsutawa.

Practicamos la lengua originaria aymara mediante dilogos en las


diferentes actividades y espacios sociales de la vida comunitaria para
apropiarnos de la estructura lingstica bsica y el manejo de la oralidad
en los diferentes espacios de interaccin.

LUPIWINAKASA ARU TUQI QHANSTAWIPA


Objetivo Holstico del Curso

Sarnaqawisana luratanakata aruskipapxtana, amuyunakasa laxrasampi


jikikipasina, amuyunakasa, lupiwinakasa ukhamaraki munasiasata
kikipa aymara aruta arsusipxtana.

Compartimos experiencias de la vida cotidiana, mediante la recreacin


del lenguaje oral, para comunicar sentimientos y opiniones en lengua
originaria aymara.
7
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

TEMA N 1: YNAKA UTAANI


Conociendo los objetos

Ynaka Utasa
Objetivo del Tema

Taqi kasta ynakasxa kunaymana aruskipawinaka taypinkiwa, jiska


ukhamaraki jacha aruskipawinakana.

Utilizamos los objetos en dilogos sencillos en diferentes actividades para


comunicarnos con las dems personas.

1.1 YNAKA UTAA QALLTAANI



Ynaka mayaru apthapiani

Machaqanaka, murqunaka,thanthanaka chhijlljaani.

Machaqa murqu thantha

Akhama sapa mayni masinakasaru uachtayaani:


Aka machaqa kachuchaxa nayankiwa
Nayana chutuqujaxa machaqawa
Jupana isipaxa thanthawa

Masinakasampi arkatayaani,
akhama sasa aruskipaani-

Jilataxa machaqa piskhua


apasinitayna.
Kullakaxa murqu wiskhuniwa
Nayana qillqaa pankaxaxa
thanthaxiwa
Khaya yatichirixa machaqawa
Aka thantha chuwaxa khitinkisa
9
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

1.2 MANQAANAKA MALLTAANI

Jaxu / xaru kallku muxsa / musqa /


miski

Chaphaqa jasa qhulu

Qillqtata arunakampi akhama sasa sapa mayni jisktasipxaani.

Jilata jasa aycha kanka muntati?


Kullaka jasa tanta waxtamati?
Tata khaya jasa tanta muntati?
Uka waykaxa xaruti?
Aka manqaxa chaphaqawa
Juntu umxa wali muxsawa.
Wasuru tantaxa qhuluwa
Muxsa achuxa kallkuwa

1.3 NAYRA, TAYPI, QHIPA AMUYTAANI


Paninkama aruskipaani.

Jiskhiri Jaysiri
Kullaka, nayra pachaxa
kawkhansa yatiqayta? Warisata markana yatiqayta
Jichha maranakanxa yatiqaskaktati Chukiyawu markana
yatiqaskaktwa. Qhipamaranakanxa Pachpa markana yatiqaskakiwa
yatiqaskakitati?
Kawqhiri utasa jumanki nayriri utawa nayanki
10
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

Ukhamata nayra, taypi, qhipa arunakampi kunaymani arunakampi


jisktasiskakiani.

1.4 JAKA, JAYA ARUNAKAMPI JISKTASISKAKIANI

Jiskhiri Jaysiri
Kullaka, maya jisktasima? kunasa
Jilajaxa kawqhansa irnaqpacha? Jilamaxa jaya markana irnaqi
kullakajasti? Kullakamaxa jaka markanaki
irnaqi
Kawqhiri utasa jumanki nayriri utawa nayanki
Jikisiriwa saraa munta walikiwa jikisiri saramaya
Waliki. Walikipanaya

Jisktasisa yatiyasisa paninkama aruskipani

Nayraqata, ukxaru, qhiphata arunakampi aruskiptaskakiani.


Kimsankama nayraqataru mistuatakiwa jawsapxama.
Jumawa nayraqata jutata
Jumawa ukxaruxa jutarakita
Jupawa qhipata jutarakini

Jichhaxa masinakasampi kikpa m aruskipawi wakichaani

1.5 URUNAKA UTAPXAANI

Walru, masru, jichhru, qharru, jurpru arunakampi jisktasiskakiani.

Jiskhiri Jaysiri
Wawamaxa kuna urusa sarxi? Wawajaxa masurwa sarxi
Warmimaxa kuna urusa sarxi? Warmijaxa walruwa sarxi
Jilamaxa kuna urusa purini? Jilajaxa jichhruwa purini
Mamamaxa kuna urusa purini? Mamajaxa qharurwa purini
Tatamaxa kuna urusa jutani? Tatajaxa jurpurwa jutani

Pusinkama qutuchasisa akhama jisktawinaka jisktasipxaani.


Jisa, inasa, janiwa arunakampi jisktasiani.

Yatichiri yatiqiri
Kullaka, masurxa yatiqiri juttati? Jisa jutthwa
Walurxa yatiqiri juttati? Janiwa jutkti
Qharruxa yatiqiri jutatati? Inasa jutch
Jichhaxa kikpa yantaani.
11
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

Tema 2 UTATA ARUNAKA UKHAMRAKI YNAKA


UYWANAKA
Palabras, objetos y animales conocidas

Objetivo del tema

Redactamos oraciones ayudados por imgenes y objetos conocidos de


nuestro contexto para mejorar nuestra expresin en lengua originaria
Aymara

ARUNAKA UKHAMRAKI YNAKA

Imilla ala kayu Uraqi

Yatiqiri ullaa panka anu

khuchi uta chhiwchhi / phisi

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Anuxa nayankiwa qapha imillawa pachamama uraqiwa

13
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

2.1. Qillqtatanaka sapa mayni arstaani, mayninakaru yatiyaataki

Chacha

Chapara Chita Churi

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Pirqa iwija / iwisa Jinchu

Lukana panqara pilpintu

14
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

Jaraphi jiliri juri


Janchi jacha qau
Lixwi jathi jariqaa

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Suxta

Axawiri tixi tuxu

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Katari

Kallaa Kirkia kunka puria

15
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

Lawa

Larua Liwaa Lupi

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Llamayu

Llajlla llijulliju llupaa chhijllaa

16
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

2.2. Yaqha qillqtawinaka

Taxa Taxjaa
Aljaa Aljxaa
Utjaa

Uta Utaja Utajjama


Warmi Warmija Warmijjama

Qillqanakaru Phuqhachtaani

Utaja jiwakiwa
Tatajaxa sarxi
Warmipa. jutataynawa
Jumaki. kunanaksa munaskta

17
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

2.3. Yantawinaka

A I U CH J X K L

Aych. Uw.ja An. .ara .araphi Ta.a .una A.aa

Niy. Ar. .ru .illka .iliri Ti.i .awki ....ayia

u.
Nin. .si .ywa .aya Tu.u .illia .upi
aa

.su .ru .y. .apara .uma A.taa Chu.ua .arua

...nat... .u .r. .uri .upa Ara.a .allaa .uraa

Aka qillqtatan

aymara aruru qillqtaani

Carnaval

Ropa

Enfermedad

Fro

18
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

TEMA 3 IRNAQAWI LURAYIRI ARUNAKA


(Utilizando verbos)

Objetivos del tema

Utilizamos los verbos en la redaccin de oraciones y frases cortas para


utilizarlas en situaciones comunicativas concretas del idioma Aymara

Uchukia arumpi arsuyapxaani sapa yatiqiriru

Nayaxa uchuktwa jumaxa uchuktawa jupaxa uchukiwa

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi arsupxaani ukatxa


qillqtapxaani


Thuqua

19
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

Pachpa arunakampi arunaka wakichapxaani jupanakaxa thuqusipkiwa,


jupanakaxa thuqupxiwa, jiwasaxa thuquyatanwa taqinimpi
thuqupxaani sapa mayniru thuquyaani ukata arsuyaani kunsa luri,
kunsa luratayna, kunsa lurani.

...................................thuquniwa

...................................thuquaniwa

...................................thuquwa

................................thuqtwa

.-...................

.-...............

.-...............

.-...............

.-...............

Phichaa

Sapa mayniru phichayapxaani uktxa taqinirakiwa phichapxaani, ukata


taqiniwa sapxaani nayaxa phichayatwa, jupaxa phichanwa, jiwasaxa
phichayatanwa, nayaxa phichawa, jupaxa phichaniwa, jupaxa phichiwa,
jumaxa phichtawa. Phichaa tukuyasaxa qillqapxaani kuntixa
lurapktana ukanaka.

20
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

nayaxajumaxajiwasaxa............

jupaxanayaxajumaxa...............

jiwasaxajupaxanayaxa.....................

.-...................

.-...............

.-...............

.-...............

.-...............

Chawaa / chawaqaa

Chawaa arumpi taqini chawaa yatxapayaani, ukatxa taqini


arsupxaani, nayaxa chawtwa, jupaxa chawiwa..............................

21
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

Yatiqaa

Yatiqirjamaxa taqini sapxaani nayaxa yatiqtwa, jupaxa aymara aru yatiqi,


jiwasaxa aymara aru yatiqasktana maynita maynikama sapxaani
qhiparuxa amtasisina qillqapxaani kuntixa arsupkaytana ukanaka.

.-...................

.-...............

.-...............

.-...............

.-...............

Pututu phusaa

Maya pututu phusaxa jupaxa jiwasaxa..


Nayaxa pututu kimsa......... wasuruxa...

22
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

Churaa

Taqi kasta ynaka maytasipxaani ukata kuttayasina churaa arumpi


arsupxaani, aka qillqaa churama, uka panka churita, khaya phiskua
churta..................

.-...................

.-...............

.-...............

.-...............

.-...............

3.1 PANTJASIA AMUYTAA ARUNAKA

Sapa mayni aka qillqtatanakata amuytaani.ukata sapxaani janiti


panjasipksna, khuskakipachati uka arunakaxa

Armjaa armxaa
Jaljaa jaljxaa
Tukjaa tukjxaa
Thantha tanta
Phisi pisi
Manqha manqa

Pachpa arunakampi arunaka amthapiani ukata arsupxaani ukharuxa


qillqtapxaani

23
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

Maya.- Amuyusarjama amuyaskakiani

.-...................

.-...............

.-...............

.-...............

.-...............

3.2 LURAYIRI QHANANCHIRI ARUNAKA

Laqa.....tantiyu.....kacha.............

Ancha...walja.......tantiyu..........juka.

Musqa.....kallku....chaphaqa.......

Sinti jila..................sinti juka..........................waliki.......................................

Thuru......................juchusa/ jichusa.............jasa...........................................

Chhama..................utu................................tantiyu......................................

Jiwaki......................uxu................................phiru.........................................

Jacha taa...taypi yaa......................jiska taa................................

lunqhu.....................tantiyu............................tukha.......................................

wixchu.....................chiqa...............................kumu.......................................

talpha.....................muruqu..........................saytu........................................

juntu.......................llaphi..............................chuchu/chuu........................

waa........................maki..............................charana/juri.............................

24
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

Jukampi arunaka amptahapisina, ynaka mayata mayakama


apnaqapxaani anatapksnasa ukhama larumpi larumpi arunaka
waktayapxaani aka arunakaxa kimsa urutaki wakichtataapawa.

3.3. ACHICHILANAKANA LURATANAKAPA

Tari

Takia tiji tuxu

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Pachpa arunakampi arunaka jaqthapiani


Maya.- Utjawinakasaxa ina tuntikixiwa

.-...............

.-...............

.-...............

25
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

Wislla

wayna willka wanku

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

Maya.- Imillawa wislla ayaniski

.-...................

.-...............

.-...............

Yatiri

Yapu yayua yuku

Jichhaxa yaqha arunaka pachpa qillqanakampi qillqtapxaani

26
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

.-...................

.-...............

.-...............

3.4 Yantawinaka

Ll M N P
.upaa .ay.uru .i.a Ima.a .am.a

.aja .illu Manu .aka .il.intu

.aki .uyu Cha.aku Chullu.a .ura.a

.u.u i.illa .iya I.u .ichaa

.usu .anu .aya Imaa .uruma

R S T W Y
Sa.ii .apa .ari .ara .atia

Sati.i .amka Chi.a .illka .uria

.ixia .ulka .unka .allpa Chu.ma

a.maa .ata .un.i .ayna Wi.aa

Jaia .ullu .ixi .illjta .atiri

Sapa mayni ullartaani, ukjaruxa kastilla aruru jaqukipaani.

AYMARA ARU CASTILLA ARU


Musqa tanta
Llamayu pacha
Wixchu lawa
Jani jachamti
Anataani
Saraani
27
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

YATIQATA ARUNAKAMPI ARUSKIPAWI


Actividades Propuestas

Aruskipawina jisktawinaka:

1. Kunasa khayaxa .......

2. Kunasa imaa .......

3. Khitinkisa

Jisktawinakaru jaysawipa:

1. .. janiwa nayankiti

2. . Jisa ukaxa jupankiwa

3. . M qhulo tantawa

ARUSKIPASINA YATIQAANI
Actividades complementarias

kunasa akaxa? Akaxa utawa.


kunasa ukaxa? Ukaxa autuwa.
kunasa khayaxa? Khayaxa punkuwa.
.?
.?
.?

Akaxa jacha awtuwa


Ukaxa jiska pankawa.
Khayaxa thantha isiwa.
Ukaxa kari aruwa.
Akaxa miskiwa.
Khayaxa kallku umawa.

28
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

YATIQATA ARUNAKA LURAWINAKASANA ARSUATAKI


(Consignas para la etapa de aplicacin)

Lurawinaka: Aruskipawi
Actividad 1: Dialogo

Aruskipawinakaxa jani khitiru jiskachasa aymara aruta


auskipataapawa

1. Jasa arunaka ukhamaraki kulthi arunakasa kachata arsutaapawa


yatichawi yatiqawi pachanxa:

La aplicacin de la oracin simple y compuesta es lenta en la etapa de


enseanza y aprendizaje:

Ku na sa su ti ma xa
Kaw khan sa ir naq ta
Kaw ki na yu ri ri ta sa
Wa li kisk ta ti
Ku si si a wa
ir na qa wi ru sar xa ta ti?
khi ti ta sa?
ku na sa wa ki si?
Pan ka a pan ta ti?

YATIQATANAKA JIWASANAKKAMA YATICHASIPXAANI


Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias (socializacin)

Jiwasanakkama yatiqatanakasa yatichasipxaasatakixa m qhaturu


yatxapayasawa yatiqatanakasa uachtayapxaani.

La estrategia es la demostracin en un simulacro de feria o mercado de


un pueblo, donde cada grupo comparte su aprendizaje.

Qhatutakixa wakichasispawa, aymara aruta qillqatanaka,


waruqatanaka, jamuqatanaka, yatiyawinaka.

Para la feria se puede utilizar Letreros, anuncios, laminas, fotografas,


grabaciones en idioma aymara.

Yatiqaatakixa taqi kasta chikanchasiri ynakawa utjaapa:

29
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/2
Nivel Bsico - Aymara 2

Tomar en cuenta ciertos aspectos formativos en la presentacin de


objetos y materiales.

Isinaka
Luraa ynaka
Uywanakata jamuqatanaka
Manqaanaka
Pachamama uraqita

THAQATA ARUNAKA

QHICHWAPI CASTELLANOPI
uywa animal
qhathu Feria o mercado
aru idioma
luraa hacer
yatxapayaa imitar
waruqaa copiar
kusisia Entusiasmarse
panka libro
aruskipaa dilogo
yatiqaa aprender
Jisktawinaka preguntas
amuyu pensamiento
llamayu Escarbar, cosechar la papa
qhulu duro
anu perro
Kari mentira
jaya lejo
pachamama Madre tierra
Jacha grande
wixchu Chueco, torcido, curva
muxsa dulce
Manqa comida
anataa jugar
30
Cuadernos de Formacin LOA/2 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 2

uuyaa amamantar
machaqa nuevo
thantha viejo
wislla Cucharon

PANQA JISKTATANAKA
Bibliografa consultada

1. Galdanes, Viviana, Walki, Aida, Gustafson, Bret. Enseanza de lengua


indgena como lengua materna. La Paz Bolivia: Trrra Nova.

2. Layme, Felix (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

3. Huanca, Vitaliano y Primitivo Mita (2008). Aymara aru yatiqaa. Lapaz


Bolivia.

4. Layme, Felix (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

5. Layme, Felix (2008). Gramtica Aymara. La Paz: artes graficas amayta

6. Concejo educativo aymara (2009), Revista Qhanatatayita La Paz: Corase

7. Bertonio P. Ludovico (1993), Transcripcin de la lengua aymara. La Paz


creaciones y producciones guila.

8. Gutierrez Pascual (2007) aymara parlasiani La Paz Editorial LAVADENZ

9. Chavez Gregorio, Chambi Mery, Ajacopa Sotero (2009) Aymara Basico.


El Alto La Paz Imprenta offset GRAFDYL

31
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

MINISTERIO DE EDUCACIN

Cuaderno de Formacin Continua


Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Nivel Bsico - Aymara 1
(Documento de Trabajo)

Coordinacin
Viceministerio de Educacin Superior de Formacin Profesional
Direccin General de Formacin de Maestros
Equipo de Formacin Docente Continua

Equipo de Revisin y Direccin


Unidad Especializada de Formacin Continua - UNEFCO

Cmo citar este documento:


Ministerio de Educacin (2011). Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 1. Cuaderno de Formacin Continua.
UNEFCO, Tarija.

La venta de este documento est prohibida. Denuncie al vendedor a la


Direccin General de Formacin de Maestros, Tel. 2440815 o a la Unidad
Especializada de Formacin Continua, unefco@unefco.edu.bo.

Diseo & Impresin:


Grafika W.L.H. Telf./Fax: 2235231

www.minedu.gob.bo
www.unefco.edu.bo

Bolivia, julio de 2011

1
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

NDICE
Presentacin
Datos Generales del Cuaderno .................................................................... 7
- Ubicacin del curso en el ciclo .................................................................. 7
- Objetivo Holstico del Ciclo........................................................................ 7
- Objetivo Holstico del Curso ..................................................................... 7

Tema N 1:
AYMARA ARUTA ARUNTASISA SUTINAKASA UTAYASIA..................... 9
Objetivo del tema......................................................................................... 9
1.1. Sapamayni sutisa yuriwisa irnaqwisa taqiniru utayaani............. 9
1.2. Aymara aruna saranakapa qillqanakapa...........................................10
1.3. Sarnaqwisata aruskipaani..............................................................11
1.4. Janchisana sutinakapa untaani.......................................................11
1.5. Suti lanti sutinchirinaka...................................................................12
1.6. Lurayiri arunaka..................................................................................14

Tema N 2:
AYMARA ARUTA JAKHUNAKA................................................................ 17
Objetivo del tema.......................................................................................17
2.1. Jakhunaka qallantaataki.................................................................17
Actividades Iniciales ...........................................................................17
2.2. Jakhunakampi aruskipaani..............................................................18
2.3. Saminaka.............................................................................................18
2.4. utaani.............................................................................................19
2.5. ynakasa jukata waljata utaanI...................................................20

Tema N 3: WILA MASINAKASATA UKHAMARAKI JIWASAN


ACHUNAKASAUTAANI........................................................................ 23
3.1. Wila masinaka.....................................................................................23
3.2. Phisna, jathi ynaka..........................................................................24
3.3. Achunakasa utasa............................................................................25
4. ACTIVIDADES PROPUESTAS................................................................25
4.1 YATINTATA ARUNAKA ARSUATAKI
Consignas para la etapa de aplicacin..............................................26
4.2 Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias
(socializacin)......................................................................................27

PANQA JISKTATANAKA..............................................................................28
Bibliografa consultada.............................................................................. 28

3
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

PRESENTACIN
Uno de los factores ms importantes para la calidad educativa es el trabajo
de los/as maestros/as: de su compromiso, de su profesionalidad y su
profesionalismo, dependen, en gran medida, el ambiente y los resultados
educativos.

Por ello, el Ministerio de Educacin de acuerdo a lo establecido en la


Constitucin Poltica del Estado (Arts. 78, I, II y III; 96, II), la Ley de la
Educacin Avelino Siani - Elizardo Prez y el Sistema Plurinacional de
Formacin de Maestros, viene implementando los Itinerarios Formativos
para Maestros/as en forma sistemtica y sostenida, para garantizar que
todos los/as educadores del pas tengan oportunidades para capacitarse y
actualizarse en forma permanente; esta modalidad formativa -desarrollada
por el propio Ministerio de Educacin, mediante la Unidad Especializada
de Formacin Continua UNEFCO (Ex-ISER y Ex- INFOPER)- est enfocada
en la prctica educativa concreta, abordando diversos contenidos:
enfoque del Sistema Educativo Plurinacional, herramientas didcticas,
formacin segn los niveles y especialidades, y procesos orientados a la
pertinencia cultural y lingstica de la accin educativa.

Los Cuadernos de Formacin Continua son materiales de apoyo


para cada uno de los cursos y ciclos que desarrollan aspectos terico
prcticos relacionados a las temticas presentadas e incluyen propuestas
de actividades, preguntas y/o ejercicios que ayudarn en el proceso de
asimilacin.

Cada Cuaderno de Formacin Continua est estructurado en unidades


de trabajo que tienen relacin con las sesiones de la etapa presencial;
asimismo, contienen opciones para las consignas de la etapa de
implementacin y orientaciones para la etapa de intercambio de
experiencias o socializacin.

Sobre la base de estos Documentos de Trabajo (versiones en construccin


colectiva), los facilitadores podrn aadir y/o adecuar contenidos
y estrategias formativas de acuerdo a cada contexto. Invitamos a
facilitadores y participantes de todo el pas a contribuir con observaciones
y sugerencias para mejorar y enriquecer posteriores ediciones (unefco@
unefco.edu.bo).

Fernando Carrin J. - Director General UNEFCO

Compromiso social y vocacin de servicio: Maestros forjadores de la


Revolucin Educativa
5
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

DATOS GENERALES DEL CUADERNO

CICLO CURSO
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 1

Comunicacin Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Oral y Escrita en Originaria Nivel Bsico - Aymara 2
Lengua Originaria
Aymara - Nivel
Bsico Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 3

Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Originaria Nivel Bsico - Aymara 4

AYMARA ARU YATIQAA


Objetivo Holstico del Ciclo

Aruskipawinakasana, lurawinakasa ukhamaraki lupiwinakasanwa


aymara aruta arsupxtana ukhamatwa jiwasana arusaru qillqatasaru
utasipxtana, taqini aruskipasipxaasataki.

Practicamos la lengua originaria aymara mediante dilogos en las


actividades y espacios sociales de la vida comunitaria para apropiarnos de
la estructura lingstica bsica y el manejo de la oralidad en los diferentes
espacios de interaccin.

AYMARA ARSUASATAKI
Objetivo Holstico del Curso

Kunaymana llakinakana kusisianakana ukhamaraki aruskipawinakasansa


aymara aruta jakawisata arsutapiniwa, lupiwinakasa qhanstayaatakisa.

Desarrollamos nuestra oralidad de la lengua aymara para comunicarnos


mejor mediante dilogos y compartimos experiencias de vida cotidiana,
para participar a otros nuestras opiniones.

7
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

1.- AYMARA ARUTA ARUNTASISA SUTINAKASA


UTAYASIA
Tema N 1: Saludndonos nos presentamos

NAYRIRI ARUNAKA UTAA


Objetivo del Tema

Utilizamos los saludos y presentaciones en dilogos en y diferentes


actividades para conocernos mejor.

1.1.- SAPAMAYNI SUTISA YURIWISA IRNAQWISA TAQINIRU


UTAYAANI

jichhaxa sutinakasa arstasiani

9
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Aymara arxata taqini aruskiptapxaani, kawkhata jutirisa, aymara


aruxa kamsasa munaraki, khitinakasa khitinakana arupasa taqi
ukanakata qhananchapxaani.

1.2.- AYMARA ARUNA SARANAKAPA QILLQANAKAPA.


Aymara aruxa janiwa castilla aru kipkakiti, aymara aruxa pachpa
qillqaniwa janirakiwa ina ukhamaki arsuakisa.
Consonantes aymaras satawa

Modo de articulacin Punto de articulacin


bilabial alveolar palatal velar postvelar
OCLUSIVOS
Jasa arsuyirinaka P t k q
/Simples
Phustasa arsuyirinaka ph th kh qh
/Aspirados
Phallayasa arsuyirinaka P T K q
/Glotalizados
AFRICADOS
Jasa arsuyirinaka ch
/Simples
Phustasa arsuyirinaka chh
/Aspirados
Phallayasa arsuyirinaka ch
/Glotalizados
FHUSTASA JASA s j X
ARSUYIRINAKA /FRICATIVOS
Laxrampi arsuyirinaka l ll
/Laterales
Nasampi arsuyirinaka m n
/Nasales
Phuqanchiri arunaka / w y
Semiconsonante
Laxra khatatisa arsuyirinaka r
/Vibrante simple
KUNKA ARSU /VOCALES i a u
Alargamiento voclico ()

10
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

Qillqanaka yatiqasa arunaka jikikipaani

Taqinisa jasata chamkisa uka arunaka, qillqanaka arusampi jikikipayaani,


walja arunaka arsupxaani, jasata chamakama, ukata tuptapxaani
kawkirinaksa jaski ukanaka ukharuxa chamkisa ukanakampi.

Chhijllapxaani jasa arunakxa yaqhachaqaru, chamakisa uka arunakxa


yaqhachaqaru, aski yatiqaatakixa ynaka tantachaani ukatxa
chhijllapxaani jasa jikikipaa sutininakkisa ukxa yaqhachaqaru chama
jikikipaa sutininakkisa ukxa yaqhachaqaru

1.3. SARNAQWISATA ARUSKIPAANI


Jisktaa, jaysaa, arstaa, yatiyaa, yqasia kallta arunakampi
aruskipaa yatxatapxaani

ARUSKIPAWI

ROSITA MANUELA
Aski urupana kullaka Aski urupanaya
Kawkirusa saraskta Qhathuruwa sarasktxa
Ukhamaxa laqaki sarama iyawa
jikisikama jikisikama

jiwasaxa kipkaki aruskipaani, pani yatiqirinakaru yanayapxaani


waltaytanti chamtaytancha uakipaani

1.4. JANCHISANA SUTINAKAPA UNTAANI

Ajanu cara
Laka boca
Laxra lengua
piqi cabeza
nasa nariz
nayra ojo
jinchu oreja
kunka cuello
ampara mano
kayu pie
qunquri rodilla
mujlli codo
lukana dedo

11
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Aka aruskipawi uakipaani

JISKHIRI JISA JANIWA


janiwa ukaxa
Akaxa amparati? Jisa ukaxa amparawa amparkiti, kayuwa
Akaxa nasati? Jisa ukaxa nasawa janiwa ukaxa naskiti,
amparawa

Mayni yatiqirimpi janchichiqanaka uachayasiani

1.5. SUTI LANTI SUTINCHIRINAKA

12
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

Jiwasankiwa, nayankiwa, jumankiwa, jupankiwa, sasa untaani

Tantachasisina sapamayni ynaka apthapisa chaxluntasina, sapa mayni


ynakasa sutipa qhananchasina nayankiwa, jumankiwa, jupankiwa,
jiwasankiwa sasina thaqasina katjapxaani.

Kimsakama, akhama sasa aruskipaani

Akaxa isixa nayankiwa akaxa jupankiwa


Aka isixa jupankiwa akaxa jiwasankiwa
Akaxa janiwa nayankiti aka qilqaaxa nayankiwa
Aka pankaxa janiwa jupankiti aka phiskhuaxa janiwa jipankiti
Khaya utaxa janiwa jiwasankkiti khaya kaaskuxa janiwa
jiwasankkiti

Yanakasa utaskakini

Ynaka mayachani
Ukatxa nanakankiwa, jumanakankiwa, jupanakankiwa sasa utaani

13
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Aruskipaskakiani

Aka laphixa Janiwa jiwasankiti Aka Janiwa Jumanakankkiti


Aka Janiwa Jupanakanakkiti Aka Janiwa
Jiwasankkiti

1.6 LURAYIRI ARUNAKA

Anataa - jugar qillqaa - escribir larua - reir


Qunua - silla ullaa - leer saraa - caminar

14
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

Aruskipaani, ukatxa taqini uachaani

wawaxa anataskiwa wawaxa qunuskiwa

yatichirixa wawanakaruwa qillqaa yatichaski

yatiqiri wawaxa ullaskiwa wankuxa manqaskiwa

jiwaskama jisktasipxaani

Qhathuru saraataki aruskipaani


Aka Jamuqanaka uxatani

15
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Kuna Ynaksa apansna?


Nayaxa qullqi Nayaxa awayu nayaxa kanasta
apaniristha iqaniristha wayuniristha
nayaxa kanasta
Nayaxa qullqi apantha nayaxa awayu iqantha
wayuntha

ACTIVIDADES PROPUESTAS

jisktanakaru jaysaani

jisktiri .............................................................................................................

jaysiri ...............................................................................................................

wawaxa kamachaskisa? .................................................................................

wawaxa uuskiwa .....................................................................

wawaxa anataskiti? .....................................................................

wawaxa ikiskiti?.............................................................................

wawaxa kunsa muni?............................................................................

Jichhaxa qutu qutu kikpaki yanani

16
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

Tema N 2: AYMARA ARUTA JAKHUNAKA

JAKHUATAKI
Objetivo del tema

Jakhuwinakampi, saminaka utasa aruskipaskakiani ukhamata


mayninakampi amuyuna jaqthaptaataki.

Utilizamos nmeros y colores dando respuestas a las diferentes preguntas


segn comprender a los dems.

2.1 JAKHUNAKA QALLANTAATAKI


Actividades Iniciales

Qawqhanisa yatia utankasktana khitinakasa chhaqhata masuruxa


qawqhaniyatansa jakthapisiani.

2.1 Ynaka lakisiani


Ynaka mayata tunkau jakhunuqaani, ukatxa uchayaani.

Maya 1

Paya 2

Kimsa 3

Pusi 4

Phisqa 5

Suxta 6

Paqalqu 7

Kimsaqallqu 8

Llatunka 9

Tunka 10

17
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Anataanaka apanisina taqini anatapxaani, nayraqata lukananakasa


jakhusipxaani. Qhiparuxa amtasisina arunakampi jakhunakampi
qillqapxaani.

2.2.- JAKHUNAKAMPI ARUSKIPAANI

Maya pankaxa nayankiwa


Paya pankaxa jumankiwa
Kimsa pankaxa jiwasankiwa

Yaqha yanaka lakisiani uichayasina

Nayaxa kimsa laphi chursma Nayaxa juparu kimsa laphi churtha


Jumaxa juparu paya laphi churta Jupaxa nayaru kimsa laphi churitu
Jupaxa juparu kimsa laphi churi jupaxa jiwasaru kimsa laphi churistu
Nayaxa jumaru pusi laphinaka churama jumaxa paya qilqaanaka churita

Jichha arunakampi sapa mayni arsuani

2.3.- SAMINAKA UTAANI

Janqu chupica chiyara

18
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

Qillu Chuxa Larama

Ynakasa samitkama utaani, jiwaskama jisktasiani.

Ukaxa kuna samisa?

Akaxa akhama saminiwa

2.4.- YNAKA QAWQCHASA UKA YATIQAANI TUPTAANI

Ynakaxa qawqchanakasa uka aruskipaani.

Jacha Tantiyu Jiska

Tuptasianaka

Taqi kasta ynaka apthapiani ukatxa utaraani sutipata ukhamaraki


jachata jiskatjama, ukatxa kuntixa nayrasaxa ujki ukana wikuchayasina
sapxaani jiskati jan ukaxa jachacha ukanaka qhananchaani.
Jiwasaxa qawqchatansa uka utasiani.

.....................

Ynakasaxa qawqchanakasa uka utaani.


19
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Nayanxa jacha pankawa, Jumanxa tantiyu pankawa, jiwasanxa jiska


pankawa

2.5.- YNAKASA JUKATA WALJATA UTAANI

Taqini qutu qutu qutuchtasiani ukata waljanitanti juykanitancha uka


uakiptasiani.

Ynakasa maya chiqaru apthapiani, ukata yatiqiri masiru


churaani.

ukharuxa sapa maynita maynikama maytasipxaani juka ynaka


ukhamaraki walja ynaka jachata arstasina, AKHAMATA: aka walja
qillqaa maytama, juka panka maytita sasina.

Aka ........ ynakaxa jumatakiwa Aka.......... ynakaxa


nayatakiwa

Jichhaxa jisktasipxaani

khitinsa waljaxa? .................................................

khitinsa jukaki?...............................................................................................

kunanakasa walja? ......................................................

kunasa jukaki?.................................................................................................

Actividades Propuestas

Jichhaxa jiwasawa saminchaani

chuxa chupika larama

Qillu janqu chiyara


20
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

waljati jukakicha uka uachayaani

juka walja

21
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

Tema N 3: WILA MASINAKASATA UKHAMARAKI


JIWASAN ACHUNAKASA UTAANI

WILA MASI UTASIA


Objetivo del tema

Wila masinaka maynita maynita arstaani qawqha jilanitansa, qawqha


kullakanitansa tayka awkixa kuna lurawinisa taqi unakaukhamaraki
jiwasan achunakasa utaani.

Nombramos los diferentes miembros de la familia, describiendo las


funciones que cumplen los padres y las actividades que realizan en los
diferentes espacios sociales.

WILA MASISA UTAA QALLANTAANI


Actividades Inciales

Kuna sutinisa awkisaxa, kuna sutinisa taykasaxa, qawqha jila sulkatansa


kuna sutininakasa taqini maynita maynita artapxaani.

3.1.- WILA MASINAKA

Awki, tayka, jila, kullaka, jiska imilla, jiska yuqalla.

jichhaxa m aruskipawi istapxaani mayni jilatawa m jiskalalaru


jiskhintaski.

Aski uru churatama jilata? jumatakisa ukhamaraki kullaka


Maya arxaytitasmati jilata? Jisa kunasa
Qawqha jilanitasa? Kimsa
Kullakamasti? Panini
23
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

Awkimaxa kunansa irnaqi? yatichiriwa


Taykamasti kunsa luri? Nanakaru ujapxitu, manqa
phayi, isi taxsu taqi ukanaka luri
Pay kullaka waliki arxaytawayista iyawa jilata jikisikama

Jichhaxa jiwasaxa kikpaki yanaani


Entre dos demostremos una conversacin similar.

3.2.- PHISNA, JATHI YNAKA

Phisna jathi

Jichhaxa taqini ynakasa aptasina saani jathiti, phisnacha?

Masinakasaru qhananchaani akxa jathiwa jani ukaxa phisnawa sasina


Nayanxa jathiwa.
Nayanxa phisnawa ..

Jichhaxa aruskipaani

Panqarita: Kunasa jumanxa jathi?


Inti: Nayanxa qipijawa jathi
Panqarita: kunasa jumanxa phisna?
Inti: qillqaa laphinaka
Inti: isimaxa jathiti?
Panqarita: janiwa phisnakiwa

Jiwasa pura jisktasiani jathi ynaka, phisna ynaka aptasina

24
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

3.3. ACHUNAKASA UTASA

Jupha chuqi Qaawa

Jawasa Apilla Ulluku

Tunqu Qalilo

4. ACTIVIDADES PROPUESTAS

Jichhaxa taqini ynakasa aptasina saani jathiti, phisnacha?

Nayanxa jathiwa.

Nayanxa phisnawa ..

Markasana achunakapata sapa mayni arsuani

25
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

4.1 YATINTATA ARUNAKA ARSUATAKI


Consignas para la etapa de aplicacin

Actividad 1: Saludos

Yatiqiri wawanakaxa aruntasipxphana ukatxa sapa mayni aymara


aruta ustaphana yatiqiri masinakapampi utasipxaapataki.
Utjawi taypina taqini aymara aruta aruntasipxaani.
Entre personas o maestros nos saludamos y presentamos a travs de
la lengua originaria Aymara y tambin dentro la familia podemos
realizar la misma actividad.
Yatiqiri wawanakaxa kunsa masinakapaxa luraski uka utasa
arsupxphan.
Observamos a nuestros compaeros y expresamos que es lo que hacen
ellos en ese momento re, canta, lee todo lo que observa.
M qhathuru utasita yanapxphana
Realizamos una dramatizacin sobre la feria.

Actividad 2: Conocer los nmeros y los colores

Sapa mayni jaktapxphana ukata m jiska laphiru jakhuwinakani


qillqtapxphana ukata sapa mayni masinakaparu jiskhintapxphana.
Cada uno cuenta los nmeros en el idioma aymara, elaboran lotas con
nmeros y uno por uno muestran y preguntan a sus compaeros.
Yatiqiri wawanakaxa ynaka jachata jiskaru lakinuqapxana.
Repartimos nuestras cosas de pequeo a grande
Yatiqiri wawanakaxa ynaka jachata jiskaru siqisipxphan ukhamata
qawchapxisa uka utasiataki
En grupos diferenciamos los tam,os de nuestros compaeros.
M awayu jannuqasa saminakapa uichayistphana.
Que en la familia sealen los colores de un aguayo

Actividad 3: conocer la familia y nuestros productos andinos

Yatiqirinakaxa wila masi taypinkixa qhitinaksa uka aymara aruta


arsupxphana
Diferenciamos y nombramos a los miembros de la familia utilizando la
lengua originaria aymara.
Yatichirija ma qutu wachichphana ukata laphinaku sutinakapa aymara
aruta qillqtasa ukhamata yatiqiri masipampi aruskipaataki.
Representamos a una familia en la que estn todos los miembros,
hacen carteles con respectivos nombres escritos en aymara.

26
Cuadernos de Formacin LOA/1 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Basico Aymara 1

4.2 ESTRATEGIAS PARA LA ETAPA DE INTERCAMBIO DE EXPERIEN-


CIAS (SOCIALIZACIN)

Yatichirixa jupana yatichawi sarapa qhananchi ukatxa tamampiwa


aruskipti

Cada maestro presenta la estrategia para aplicar y socializa con el grupo.


Kunaymani lurawinaka utasawa wakichawi ustayi tamankirinakampi
aruskiptaataki.

Tomando en cuenta diferentes aspectos presenta el trabajo de acuerdo a


su creatividad para socializar con el grupo.

Qallantawi
introduccion
Yatichawi amta
Propsito de la enseanza
Lurawinaka
Desarrollo
Yatiqawi yanta
Evaluacin en el proceso de enseanza

27
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/1
Nivel BasicoAymara 1 Aymara aru arsuani

PANQA JISKTATANAKA
Bibliografa consultada

1. Galdanes, Viviana, Walki, Aida, Gustafson, Bret. Enseanza de lengua


indgena como lengua materna. La Paz Bolivia: Trrra Nova.

2. Layme, Felix (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

3. Huanca, Vitaliano y Primitivo Mita (2008). Aymara aru yatiqaa. Lapaz


Bolivia.

4. Layme, Felix (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

5. Layme, Felix (2008). Gramtica Aymara. La Paz: artes graficas amayta

6. Concejo educativo aymara (2009), Revista Qhanatatayita La Paz: Corase

7. Bertonio P. Ludovico (1993), Transcripcin de la lengua aymara. La Paz


creaciones y producciones guila.

8. Gutierrez Pascual (2007) aymara parlasiani La Paz Editorial LAVADENZ

9. Chavez Gregorio, Chambi Mery, Ajacopa Sotero (2009) Aymara Basico


El Alto La Paz Imprenta offset GRAFDYL

28
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

MINISTERIO DE EDUCACIN

Cuaderno de Formacin Continua


Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Nivel Bsico - Aymara 3
(Documento de Trabajo)

Coordinacin
Viceministerio de Educacin Superior de Formacin Profesional
Direccin General de Formacin de Maestros
Equipo de Formacin Docente Continua

Equipo de Revisin y Direccin


Unidad Especializada de Formacin Continua - UNEFCO

Cmo citar este documento:


Ministerio de Educacin (2011). Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 3. Cuaderno de Formacin Continua.
UNEFCO, Tarija.

La venta de este documento est prohibida. Denuncie al vendedor a la


Direccin General de Formacin de Maestros, Tel. 2440815 o a la Unidad
Especializada de Formacin Continua, unefco@unefco.edu.bo.

Diseo & Impresin:


Grafika W.L.H. Telf./Fax: 2235231

www.minedu.gob.bo
www.unefco.edu.bo

Bolivia, julio de 2011

1
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

NDICE

PRESENTACIN
DATOS GENERALES DEL CUADERNO ..........................................................7
Aymara aruna saranakapa (Objetivo Holstico del Ciclo) ..........................7
Lupiwinakasa qillqawi tuqi qhanstawipa
(Objetivo Holstico del Curso) ......................................................................7

TEMA N 1: PACHANA SARANAKAPA


Pachata yatxataa (Objetivo del Tema).......................................................9
1.1. P acha.......................................................................................................9
1.2 Urunaka.................................................................................................10
1.3 U runa pachanakapa..............................................................................13
1.4 I sinaka ...................................................................................................14
Actividades Propuestas...............................................................................14

TEMA N 2:
AYMARA QILLQANAKAMPI UTJIRI ARSUWINAKA
Objetivo del tema...................................................................................... 16
2.1. J ichha uru arunaka...............................................................................16
2.2. chiqa arunaka saraa aru lurayirimpi ...............................................18
2.3 Jisktasiwinaka .....................................................................................18
2.4. Janiwa siri arunaka..............................................................................18
2.5. Jani yatiri arunaka (janiwa chiqakiti janirakiwa karikarakisa).........18
Actividades Propuestas...............................................................................19

TEMA N 3:
HABLAMOS Y ESCRIBIMOS OBSERVANDO
Objetivo del tema...................................................................................... 20
3.1 utasa amuyuani ukataxa qillqaani................................................20
3.2 jamuqanaka utaani..........................................................................20
3.3 jaylliwi Mayata Tunkaru....................................................................21
Actividades Propuestas...............................................................................21
Yatiqata arunaka lurawinakasana arsuataki...........................................22
Consignas para la etapa de aplicacin.......................................................22
Yatiqatanaka jiwasanakkama yatichasipxaani........................................24
Estrategias para la etapa de intercambio de
experiencias (socializacin).........................................................................24

JISKTATA PANKANAKA
Bibliografa consultada.............................................................................. 24

3
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

PRESENTACIN
Uno de los factores ms importantes para la calidad educativa es el trabajo
de los/as maestros/as: de su compromiso, de su profesionalidad y su
profesionalismo, dependen, en gran medida, el ambiente y los resultados
educativos.

Por ello, el Ministerio de Educacin de acuerdo a lo establecido en la


Constitucin Poltica del Estado (Arts. 78, I, II y III; 96, II), la Ley de la
Educacin Avelino Siani - Elizardo Prez y el Sistema Plurinacional de
Formacin de Maestros, viene implementando los Itinerarios Formativos
para Maestros/as en forma sistemtica y sostenida, para garantizar que
todos los/as educadores del pas tengan oportunidades para capacitarse y
actualizarse en forma permanente; esta modalidad formativa -desarrollada
por el propio Ministerio de Educacin, mediante la Unidad Especializada
de Formacin Continua UNEFCO (Ex-ISER y Ex- INFOPER)- est enfocada
en la prctica educativa concreta, abordando diversos contenidos:
enfoque del Sistema Educativo Plurinacional, herramientas didcticas,
formacin segn los niveles y especialidades, y procesos orientados a la
pertinencia cultural y lingstica de la accin educativa.

Los Cuadernos de Formacin Continua son materiales de apoyo


para cada uno de los cursos y ciclos que desarrollan aspectos terico
prcticos relacionados a las temticas presentadas e incluyen propuestas
de actividades, preguntas y/o ejercicios que ayudarn en el proceso de
asimilacin.

Cada Cuaderno de Formacin Continua est estructurado en unidades


de trabajo que tienen relacin con las sesiones de la etapa presencial;
asimismo, contienen opciones para las consignas de la etapa de
implementacin y orientaciones para la etapa de intercambio de
experiencias o socializacin.

Sobre la base de estos Documentos de Trabajo (versiones en construccin


colectiva), los facilitadores podrn aadir y/o adecuar contenidos
y estrategias formativas de acuerdo a cada contexto. Invitamos a
facilitadores y participantes de todo el pas a contribuir con observaciones
y sugerencias para mejorar y enriquecer posteriores ediciones (unefco@
unefco.edu.bo).

Fernando Carrin J. - Director General UNEFCO

Compromiso social y vocacin de servicio: Maestros forjadores de la


Revolucin Educativa
5
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

DATOS GENERALES DEL CUADERNO

CICLO CURSO
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 1

Comunicacin Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Oral y Escrita en Originaria Nivel Bsico - Aymara 2
Lengua Originaria
Aymara - Nivel
Bsico Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 3

Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Originaria Nivel Bsico - Aymara 4

Aymara aruna saranakapa (Objetivo Holstico del Ciclo)

Aymara laxrasata kunaymana lurawinakana, aruskipawinakana arsutawa


jiwasana sarnaqawinakasana arupawa, taqi kasta tantachawinakana
arsutawa.

Practicamos la lengua originaria quechua mediante dilogos en las


diferentes actividades y espacios sociales de la vida comunitaria para
apropiarnos de la estructura lingstica bsica y el manejo de la oralidad
en los diferentes espacios de interaccin.

Lupiwinakasa qillqawi tuqi qhanstawipa (Objetivo Holstico del


Curso)

Aruskiptasa utata arunaka qillqtasa kunaymani


aruskiptawinakiptaani, aymara aru arstaataki.

Diferenciamos las caractersticas de la comunicacin oral y escrita


conociendo sus letras y ejemplos de pronunciacin, para mejorar la
oralidad e introducirnos en la escritura.

7
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

TEMA N 1: PACHANA SARANAKAPA

Pachata yatxataa (Objetivo del Tema)

Aymara aru ursusa pachana saranakapa yatiqapxaani, kuna


pachankapxtansa uka yatiataki, taqi kunasa sarani saraniwa uka
kipkarakiwa pachaxa saraniraki.Conocemos el tiempo y las horas en la
escritura de la lengua Aymara, mediante el uso de las estaciones y el reloj,
segn las estaciones del ao con referencia a las actividades agropecuarias
de cada regin y de su diccin.

1.1. Pacha.

Awti pacha

Awti pachanxa kunanakasa utji ukanaka amthapipxaani ukatxa


kunanakasa utjaraki ukhamaraki kuna jan askinakanisa, kuna askinakasa
utjaraki ukanaka amuytapxaani.

Jukampi yatiqaatakixa, kunasa juyphi pachana utjki ukanaka janchisampi


lakasampi lurapxaani jachata arsusina.

M yatichawi:
Khatatisina alalay wali thayawa, sinti chuchuwa, brbrbrbrbrbrbrbrbrbrbrrr.

Chuqi chuuchaani...............................................................................

Isthapisiani..............................................................................................

Jukampinaka....................................................................................................

9
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

Jallu pacha

Jallu pachanxa kunanakasa utji ukanaka amthapipxaani ukatxa


kunanakasa utjaraki ukhamaraki kuna jan askinakanisa, kuna askinakasa
utjaraki ukanaka amuytapxaani.

Jukampi yatiqaatakixa, kunasa juyphi pachana utjki ukanaka janchisampi


lakasampi lurapxaani jachata arsusina.

1.2. Urunaka

Pacha

Willka uru

Phaxsi uru

Saxra uru / atru

Pacha uru / warru

Illapa uru

anqha uru / uru uru

Samaa uru / willka uru

Jichhru

Warru / waluru

Wasru / masuru

10
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

Qharru / qhara

Jurpru

M jichhru

Sapru

Maykipa uru

Aski uru

Ina uru / inru

Jutiri uru

Qhipa uru

Jjiska uru

Jacha uru

Nayra pacha

aka pacha

manqha pacha

jichha pacha

alaxa pacha

khaya pacha

Jutiri pacha

a. Kunjamaskisa pachaxa

Phajsa uruwa

Jallu uru

11
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

Qinayrantata uru

Juyphi uru

Thaya uru

Lupi uru

Juntu uru

Janra pachanaka ullkasinxa taqini yatiqapxaani jani panka uxatasina,


jichhuruxa kamsatasa, kunjamaskisa ukanaka qhananchasina,
sapa mayniru urunakana sutinakapampi sutinchasipxaani, ukatxa
sutinakata jawsasipxaani, uka sutinakata jisktasipxaani, ukakipkaraki
wakichasipxaani kunanakasa luraani sapa urunxa ukanaka,
ukhamaraki kunjamatixa urunakaxa ukhamarjama siqisipxaani ukatxa
charqhuntaani ukatxa sapa maynirakiwa sapa urru siqichtani
kunjamatixa urunakaxa wakichataki ukhamarjama.

b. Phaxsinaka

Chinuqa phaxsi

Anata phaxsi

Achuqa phaxsi

Qasawi phaxsi

Llamayu phaxsi

Mara taqa phaxsi

Willka kuti phaxsi

Llumpaqa phaxsi

Sata qallta phaxsi

Taypi sata phaxsi

Lapaqa phaxsi

Jallu qallta phaxsi


12
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

Janra paxsinaka ullkasinxa taqini yatiqapxaani jani panka uxatasina,


jichha phaxsixa kamsatasa, kunjamaskisa ukanaka qhananchasina,
sapa mayniru phaxsinakana sutinakapampi sutinchasipxaani, ukatxa
sutinakata jawsasipxaani, uka sutinakata jisktasipxaani, ukakipkaraki
wakichasipxaani kunanaksa luraani sapa phaxsina ukanaka,
ukhamaraki phaxsinakana saranakaparjama siqisipxaani ukatxa
charqhuntasipxaani ukatxa sapa maynirakiwa sapa phaxsiru siqichtani
kunjamatixa sarapki ukhamarjama.

Jichha uruxa kuna urusa?

Qharuruxa kuna urusa?

Illapa uruxa kunsa lurata?

1.3 Uruna pachanakapa

Willjata chika uru jaypu

Chika aruma...........................qhantati........................aruma.........................
Chamaka................................Qhantati....................wallpa aru.....................
Payi aruma........................................................................................................
Kuna pachaxisa?......................Tunka pachaxiwa............................................
Chika uruxiwa..........................Janiwa chika urukiti.........................................
Kuna pacharusa sarata?...................................................................................
Kuna pachasa jutata?.......................................................................................
13
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

1.4 Isinaka

Jichaxa isinaka samipata ukhamaraki sutipata, khitinkisa ukana


arsupxaani

Lluchu ikia

Jasintuna lluchupaxa qarwa tarwata luratawa.


Jupana lluchupawa
Jiwakiwa uka ikiaxa

Actividades Propuestas
YANTAWINAKA

Urunaka phaxsinaka pachanaka


Mircoles.. Anata phaxsi
Sbado..
Domingo.
Aski uru

14
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

Jichhaxxa taqiniwa phuqantaani, nayraqataxa qillqanaka phuqhachaani


ukatxa sapa mayniwa jachata arstani kuntixa amtaski uka arunaka.

Pachanaka

Qhi. Willka
Qhau i..a uu Ju..ru
uru ..
.chha Ana.
..yu phaxsi Ma. pacha p..ha
u phaxsi
Al. P.. Jic.. Sat..
Ja ..ru Aw p
ha ur qa.

M uru qillqaataqixa wakisiwa yatia kuna urunktansa uka tuqita


chimpunakawa suma amtasia pachanakaxa sarani saraniwa.

15
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

16
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

17
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

TEMA N 2: AYMARA QILLQANAKAMPI UTJIRI


ARSUWINAKA
Objetivo del tema

Conocemos las oraciones en los tiempos antes y despus (presente pasado


y futuro) de la escritura de la lengua Aymara, mediante el uso y sus formas
de pronunciacin para mejorar nuestros dilogos, en forma afirmativa,
forma interrogativa, forma negativa, forma interrogativa negativa,
utilizando los verbos ms comunes.

2.1. Jichha uru arunaka

Wiphalawa

wiphalaniwa Wiphalanwa

jichhapacha, nayra pacha ukhamaraki jitiri pacha arunakampi arunaka
jikikipaani jasa arunakata qalltasina.

Tantaniwa tantawa tantanwa

Taqi kunasa lutkamakiwa ukatwa sapxaasa kunapachatixa luraski


ukhaxa kunanisa, ukharuxa kunasa, kunansa.

16
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

Taqi kasta ynakamapi arsupxaani arunakasampi arsusinxa qunuanakaru


quntasipxaani ukata apmthapisisina qillqapaxaani kuntixa arusampi
yatiqapxtana ukanaka.

Amtasisa qillqaipkakiani.

Pisaqawa

Pisaqaniwa pisaqanwa

Kunapachatixa karisianakaxa utjki jani ukaxa amuyunakasa


nayrtayapktana, jan ukaxa amthapisipktansa ukapachaxa taqi uka
arunaka arsupxtana ampthapisipkakiani.

Thuquniwa, thuquwa, thuqunwa qhatuniwa, qhatuwa, qhatunwa

17
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

Wakichapxaani kunanakatixa wakichajamaki taqi uka lurawinaka


wakichapxaani amtapxaani, ukata sapxaani kunanisa..qhatuniwa,
thuquniwa, qillqaniwa, arsuniwa, jukampinaka, ukharuxa kunapachatixa
pachaxi ukhaxa sapxaani, qhatuwa, thuquwa, qillqiwa, arsuwa, ukhma
lurawinakampi yatiqapxaani, sapuruwa uka arunakaxa arsutaapa.

2.2. chiqa arunaka saraa aru lurayirimpi

Nayaxa sartwa
Jumaxa sartawa
Jupaxa sariwa
Jiwasaxa sartanwa

2.3 Jisktasiwinaka

Nayaxa sartti?
Jumaxa sartati?
Jupaxa sariti?
Jiwasaxa sartanti?

2.4. Janiwa siri arunaka

Nayaxa janiwa sarkti


Jumaxa janiwa sarktati
Jupaxa janiwa sarkiti
Jiwasaxa janiwa sarktanti

2.5. Jani yatiri arunaka (janiwa chiqakiti janirakiwa karikarakisa)

Inasa
Ukhamapachawa
Lurpachaniwa
Janjakiwa
Karintarakiristama

Aru yatiqatanakampi jichaxa arsupxaani nayraqata jasa arunaka jan


armasiataki ampthapisipkakiani
18
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

Actividades Propuestas

YANTAWINAKA

Qillqanaka phuqhachasina sapa mayni ullartaani.

Naya Juma jupa Jiwasa

Jichhaxa aka qillqatanaka phuqhachtasa amuytaani.

Naya Juma jupa Jiwasa

Naya Juma jupa Jiwasa

19
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

TEMA N 3: HABLAMOS Y ESCRIBIMOS OBSERVANDO


Objetivo del tema

Desarrollamos el lenguaje oral y escrito describiendo las caractersticas de


cada animal, utilizando fotografas y tcnicas de llenado de los puntos de
segmentacin para familiarizarnos con la lengua Aymara.

3.1 utasa amuyuani ukataxa qillqaani

UTASA QILLQTAPXAANI

Akhamata uakipasa qillqtaani.


Kuna sutinisa? Kawkjansa utji? KUnjamasa? Kunatakisa aski?
Kuna iwxacha utji?

3.2 jamuqanaka utaani

Aka jamuqanxa kunsa ujtana, kunsa amuyayistu taqi ukaka qillqtaani.

20
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

3.3 jaylliwi Mayata Tunkaru

MAYATA TUNKARU

Awatias Tamankirinaka - Jaylliwi

Actividades Propuestas

Kunatixa ujatki ukanaka qillqapxaani jani jayrasisa.

21
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

Yatiqata arunaka lurawinakasana arsuataki


Consignas para la etapa de aplicacin

Kunjamasa wawnakampi yatichataspha

Actividad 1: Aymara qillqanaka

1. Yatichirixa nayraqataxa uachtayiwa, ukatxa istaapawa sapa


yatiqiriru kuntija yatipki ukanaka.

Escuchamos y presentamos nuestros conocimientos previos:

2. Yatiqirinakaxa qallantapxiwa ujasa ukatxa amuytasa ullaraa


qillqaa aymara qillqanakauxatasa.

Practicamos el uso de algunas palabras de acuerdo con las letras de la


lengua Aymara

3. Ukharuxa niya taqa tukuykasinxa sapa nayniwa luraapa yantawinaka


sapa pankaru, jupanakaxa qillqapxaapawa aski lupisa.

Completamos el trabajo propuesto practicando la escritura.

Iskay kaq ruway: Jakawinakasa utasa yatintasipkakiani

22
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

Actividad 2: Aprender conociendo nuestra convivencia.

1.
Yatiqirinakaxa taqpacha kasta qillqanaka utjki ukanakaru
phuqhachaapawa aski amuytasina qillqantaapa, ukatxa
taqinitakiwa arsuapa.

En el cuaderno encontraremos espacio para llenar o completar la actividad,


se debe completar y luego expresar en forma oral para todos.

2. Qhipanxa utxiwa phuqhachaataki yantawinaka ukanakaxa askiru


tukuyataapawa kuntija yatiqki ukanaka:

En la actividad complementaria completamos el trabajo y adems la


actividad refleja la evaluacin procesual, tambin escribe lo aprendido.

Kimsa kaq ruway: Utasa amuyuani ukataxa qillqaani

Actividad 3: Describir observando, luego escribir.

1. Jamuqanaka laqanchayaani sawuta uchukisa, ukatxa ukanaka


nayraqataxa arsuani ukata qillqaani.

En este espacio creamos adivinanzas, observando el tejido aymara, luego


debe expresar en forma oral y escrita.

2. Akanxa taqi yatiqirixa kusistaapawa ukatakixa yatintaaniwa ma


jaylliwi, nayraqataxa yatichiriwa qalltaapa jayllintasina salla arumpi .

Aprendemos canciones, para ello el docente empieza cantando la primera


parte.

3.
Wasitata tukuyaatakixa wakiyatawa yantawinaka uka
phuqhaapawa.

Nuevamente presentamos una actividad complementaria para


autoevaluar lo aprovechado durante el proceso de aprendizaje.

23
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/3
Nivel Bsico - Aymara 3

Yatiqatanaka jiwasanakkama yatichasipxaani


Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias (socializacin)

Yatiqiri jiska wawanakaxa yantapxaapawa aru phallayaa, ukatxa


uka qillqanakampixa aru nka arsupxaapa.

Aprendemos a pronunciar las letras adems clasificar los sonidos, despus


intentamos escribir.

Aka chaqanxa taqiniwa amtasipxaapa kunjamasa jiwasana


qamawisaxa, ukanaka utasawa taqinisa arktapxaani pankana
utjirinakaru.

Reflexionamos sobre las caractersticas que tiene el contexto andino


Aymara, observando las imgenes y sus formas de escritura.

Yatiqirixa waruqatanaka ujasawa amuytaapa,ukxaruxa taqi


amuyuka utjki ukanaka qillqaapa.

Observamos, reflexionamos y luego escribimos frases en base a nuestras


observaciones.

JISKTATA PANKANAKA
Bibliografa consultada

1. GALDANES, Viviana, Walki, Aida, Gustafson, Bret. Enseanza de


lengua indgena como lengua materna. La Paz Bolivia: Trrra Nova.

2. LAYME, FELIX (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

3. HUANCA, VITALIANO Y PRIMITIVO MITA (2008).Aymara aru yatiqaa.


Lapaz Bolivia.

4. LAYME, FELIX (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

5. LAYME, FELIX (2008). Gramtica Aymara. La Paz: artes graficas amayta

6. CONCEJO EDUCATIVO AYMARA (2009), Revista Qhanatatayita La Paz:


Corase

24
Cuadernos de Formacin LOA/3 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 3

25
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

MINISTERIO DE EDUCACIN

Cuaderno de Formacin Continua


Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Nivel Bsico - Aymara 4
(Documento de Trabajo)

Coordinacin
Viceministerio de Educacin Superior de Formacin Profesional
Direccin General de Formacin de Maestros
Equipo de Formacin Docente Continua

Equipo de Revisin y Direccin


Unidad Especializada de Formacin Continua - UNEFCO

Cmo citar este documento:


Ministerio de Educacin (2010). Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 4 Cuaderno de Formacin Continua.
UNEFCO, Tarija

La venta de este documento est prohibida. Denuncie al vendedor a la


Direccin General de Formacin de Maestros, Tel. 2440815 o a la Unidad
Especializada de Formacin Continua, unefco@unefco.edu.bo.

Diseo & Impresin:


Grafika W.L.H. Telf./Fax: 2235231

www.minedu.gob.bo
www.unefco.edu.bo

Bolivia, julio de 2011

1
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

2
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

ndice
Presentacin
Datos generales del cuaderno
AJAYPACHA

Tema N 1:
Espiritualidad (Objetivo del Tema)........................................................... 10
1.1. Qallantawi ...........................................................................................10
1.2. Yatiqiri wawanakana ustawipa........................................................10
1.3. Ayni ......................................................................................................10
1.4. Pachanaka...........................................................................................10
ACTIVIDADES PROPUESTAS .......................................................................10
UJASA ARUSKIPTAXAANI .....................................................................10

Tema N 2:
Dialogar identificando (Objetivo del Tema) ............................................ 12
2.1 Ceremonia ancestral ............................................................................12
ACTIVIDADES PROPUESTAS .......................................................................12
AJAYPACHATA YATINTAANI....................................................................12

Tema N 3:
Actividades ancestrales (Objetivo del Tema) ........................................... 12
3.1 Cronograma de ceremonias ................................................................12
3.2. Cuentos ancestrales.............................................................................12
ACTIVIDADES PROPUESTAS .......................................................................12
GLOSARIO DE PALABRAS ...........................................................................12
YATINTATA ARUNAKA ARSUATAKI ........................................................12
Consignas para la etapa de aplicacin......................................................12
Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias (socializacin)
.....................................................................................................................12
Waruqata pankanaka ................................................................................12

Bibliografa consultada ............................................................................. 14

3
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

4
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

PRESENTACIN
Uno de los factores ms importantes para la calidad educativa es el trabajo
de los/as maestros/as: de su compromiso, de su profesionalidad y su
profesionalismo, dependen, en gran medida, el ambiente y los resultados
educativos.

Por ello, el Ministerio de Educacin de acuerdo a lo establecido en la


Constitucin Poltica del Estado (Arts. 78, I, II y III; 96, II), la Ley de la
Educacin Avelino Siani - Elizardo Prez y el Sistema Plurinacional de
Formacin de Maestros, viene implementando los Itinerarios Formativos
para Maestros/as en forma sistemtica y sostenida, para garantizar que
todos los/as educadores del pas tengan oportunidades para capacitarse y
actualizarse en forma permanente; esta modalidad formativa -desarrollada
por el propio Ministerio de Educacin, mediante la Unidad Especializada
de Formacin Continua UNEFCO (Ex-ISER y Ex- INFOPER)- est enfocada
en la prctica educativa concreta, abordando diversos contenidos:
enfoque del Sistema Educativo Plurinacional, herramientas didcticas,
formacin segn los niveles y especialidades, y procesos orientados a la
pertinencia cultural y lingstica de la accin educativa.

Los Cuadernos de Formacin Continua son materiales de apoyo


para cada uno de los cursos y ciclos que desarrollan aspectos terico
prcticos relacionados a las temticas presentadas e incluyen propuestas
de actividades, preguntas y/o ejercicios que ayudarn en el proceso de
asimilacin.

Cada Cuaderno de Formacin Continua est estructurado en unidades


de trabajo que tienen relacin con las sesiones de la etapa presencial;
asimismo, contienen opciones para las consignas de la etapa de
implementacin y orientaciones para la etapa de intercambio de
experiencias o socializacin.

Sobre la base de estos Documentos de Trabajo (versiones en construccin


colectiva), los facilitadores podrn aadir y/o adecuar contenidos
y estrategias formativas de acuerdo a cada contexto. Invitamos a
facilitadores y participantes de todo el pas a contribuir con observaciones
y sugerencias para mejorar y enriquecer posteriores ediciones (unefco@
unefco.edu.bo).

Fernando Carrin J. - Director General UNEFCO

Compromiso social y vocacin de servicio: Maestros forjadores de la


Revolucin Educativa
5
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

6
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

DATOS GENERALES DEL CUADERNO

CICLO CURSO
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 1

Comunicacin Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Oral y Escrita en Originaria Nivel Bsico - Aymara 2
Lengua Originaria
Aymara - Nivel
Bsico Comunicacin Oral y Escrita en Lengua
Originaria Nivel Bsico - Aymara 3

Comunicacin Oral y Escrita en Lengua


Originaria Nivel Bsico - Aymara 4

AYMARA ARUNA SARANAKAPA


Objetivo Holstico del Ciclo

Aymara laxrasata kunaymana lurawinakana, aruskipawinakana arsutawa


jiwasana sarnaqawinakasana arupawa, taqi kasta tantachawinakana
arsutawa.

Practicamos la lengua originaria aymara mediante dilogos en actividades


y espacios sociales de la vida comunitaria para apropiarnos de la estructura
lingstica bsica y el manejo de la oralidad en los diferentes espacios de
interaccin.

LUPIWINAKASA ARU TUQI QHANSTAWIPA


Objetivo Holstico del Curso

Sarnaqawisana luratanakata aruskipapxtana, amuyunakasa laxrasampi


jikikipasina, amuyunakasa, lupiwinakasa ukhamaraki munasiasata
kikipa aymara aruta arsusipxtana.

Compartimos experiencias de vida cotidiana, mediante la recreacin


del lenguaje oral, para comunicar sentimientos y opiniones en lengua
originaria aymara.

1
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

2
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

AJAYPACHA
Tema N 1: espiritualidad

Kunjamsa munapxtana
Objetivo del Tema

Ayamara aru taqini utasa amuytapxaani, ukatxa arsupxaani sapa


waruqatanaka ujasina.

1.1 Qallantawi

Jichhaxa kunsa akhakamaxa yatiqtana uka qillqaani

1............

2............

3............

4............

5............

6............
3
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

7............

8............

1.2. yatiqiri wawanakana ustawipa

Aka waruqawinxa kunsa ujtana, kuna saminakanisa uka qillqaani

Jichhaxa arusampi qhananchaani.

Kunsa ujtana?

4
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

Saminakana sutipa mayata mayata qillqaani.

5
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

Aka phusawinakaxa, kuna pachansa phusasi, kunjamasa thuqhua


ukanakata arsupxaani.

1.3. Ayni

Ayni ukaxa kunjamasa sapa markana phuqhasi.

6
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

Kuna lurawinakansa yanapasiaxa utji, ukanakata qillqapxaani

Jichhaxa sapa mayni arsupxaani.

Kunsa ujtana kunasa jiwasataki aski taqini maynita maynita arsuani.

1.4. Pachanaka

7
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

8
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

ACTIVIDADES PROPUESTAS

Sapa jamuqanaka utasa, qutuchtasisa artaani, kunsa amuyayistu,


kunatakisa aski, kunsa ujtana taqi ukanakata arruskiptaani.

Sapa qutuxa taqi masinakasaru yatiyaani amuyunakasa.

9
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

10
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

UJASA ARUSKIPTAXAANI
(Tema 2 platicar identificando)

Kunjamsa munapxtana
Objetivo del Tema

Aka payri taqanxa taqiniwa sapxaani kunasa ujasi sapa waruqatana


ukhamata taqi kasta arunaka phallyaataki, ukxaruxa jiwasana utjirinaka
utaani.

11
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

2.1 ceremonia ancestral

12
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

ACTIVIDADES PROPUESTAS

Taqi kasta waruqawinaka ujasinxa, jichhaxa qillqaani kunatixa ujataki


ukanakata.

Kunjamaskisa ayllunakasanxa pachamamaru yupaychaaxa utjaskiti,


wilka tataru qatuqasipkiti purapata yanapasiaxa utjaskiti, jiwasana
isinakasxa isisisipkiti taqi ukanakata sapa mayni arstasa qillqtaani.

13
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

14
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

AJAYPACHATA YATINTAANI
(Tema 3 Actividades ancestrales)

Kunjamsa munapxtana
(Objetivo del Tema)

Kunjamakitixa aylluna qamawisaxa ukhama utasa yatintaani, qilqaani


ukharuxa arsurakiani.

Jichhaxa sapa mayniwa amuyusa phuqhachaani sapa waruqawiru,


ukharuxa utata qillqanaka chixallaani.

3.1 Cronograma de ceremonias

Kunanakasa ujasi sutinaka aka kasta sarawixa


qillqaani jiwasankpachati

. .

15
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

Kunapachasa pusaapacha khitinakasa thuqhusipki

Khitisa ajayuni kunapacha

3.2. Cuentos ancestrales

16
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

Kunsa lurasipki khitisa aynachti

17
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

ACTIVIDADES PROPUESTAS

Jichhaxa sapa mayni amuytapxaani, jiwasana sawutanakasa uxatasa,


ukampirusa wiphalana saminakapa utaani.

18
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

Jachata arsupxaani kunanakasa jamuqatana ujasi ukanaka

Jiwaskama kuntixa ujasina yatktana ukanaka yatichasipxaani.

QHICHWAPI CASTELLANOPI
uywa animal
qhathu Feria o mercado
aru idioma
luraa hacer
yatxapayaa imitar
waruqaa copiar
kusisia Entusiasmarse
panka libro
aruskipaa dilogo
yatiqaa aprender
Jisktawinaka preguntas
amuyu pensamiento
llamayu Escarbar, cosechar la papa

19
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

qhulu duro
anu perro
Kari mentira
jaya lejo
pachamama Madre tierra
Jacha grande
wixchu Chueco, torcido, curva
muxsa dulce
Manqa comida
anataa jugar
uuyaa amamantar
machaqa nuevo
thantha viejo
wislla Cucharon

YATINTATA ARUNAKA ARSUATAKI (Consignas para la etapa de


aplicacin)

Actividad 1: Espiritualidad

Wawanakaxa wakichasipaxaapawa kunatixa chamanchiri


ajayunakaxa utjki ukanakata, pachmamaru jani anqhachasa
aqchichilanakana yatitanakapampi kunjamatixa pachana saranakapaki
ukhamararu taqi waxtanaka wakichtasa, ukakipkarakiwa ma utjawi
tuqinsa wawanakaxa yatichatapxaaparaki.

Nos preparamos en la espiritualidad a travs de los saberes y creencias


ancestrales preservando la madre tierra segn los cronogramas
ceremoniales y los ritos de la cultura originaria Aymara y tambin dentro
de la familia podemos realizar la misma actividad en la educacin de los
nios.

Yatiqiri wawanakaxa kunsa masinakapaxa luraski uka utasa


arsupxphan.
Observamos a nuestros compaeros y expresamos lo que hacemos en el
momento: re, canta, lee, todo lo que observa.

20
Cuadernos de Formacin LOA/4 Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria
Nivel Bsico - Aymara 4

M qhathuru utasita yanapxphana


Realizamos una dramatizacin sobre la feria.

Actividad 2: Conocer los nmeros y los colores

Sapa mayni jaktapxphana ukata m jiska laphiru jakhuwinakani


qillqtapxphana ukata sapa mayni masinakaparu jiskhintapxphana.
Contamos los nmeros en el idioma aymara, elaboran lotas con nmeros
y uno por uno muestran y preguntan a sus compaeros.

Yatiqiri wawanakaxa ynaka jachata jiskaru lakinuqapxana.


Separamos nuestras cosas de pequeo a grande

Yatiqiri wawanakaxa ynaka jachata jiskaru siqisipxphan ukhamata


qawchapxisa uka utasiataki
Nos organizamos en grupos para diferenciar quien es ms alto y quien es
menos alto.

M awayu jannuqasa saminakapa uichayistphana.


En la familia sealamos los colores de un aguayo

Actividad 3: conocer la familia y nuestros productos andinos

Yatiqirinakaxa wila masi taypinkixa qhitinaksa uka aymara aruta


arsupxphana
Reconocemos y nombramos a los miembros de la familia utilizando la
lengua originaria aymara.

Yatichirija ma qutu wachichphana ukata laphinaku sutinakapa aymara


aruta qillqtasa ukhamata yatiqiri masipampi aruskipaataki.
Nos organizamos en un grupo representando a una familia en la que
estn todos los miembros y hacemos carteles con los nombres escritos en
aymara.

Estrategias para la etapa de intercambio de experiencias (social-


izacin)

Yatichirixa jupana yatichawi sarapa qhananchi ukatxa tamampiwa


aruskipti.

Cada maestro presenta la estrategia para aplicar socializa con el grupo.


Kunaymani lurawinaka utasawa wakichawi ustayi tamankirinakampi
aruskiptaataki.
21
Comunicacin Oral y Escrita en Lengua Originaria Cuadernos de Formacin LOA/4
Nivel Bsico - Aymara 4

Tomando en cuenta diferentes aspectos presenta el trabajo de acuerdo a


su creatividad para socializar con el grupo. Tomar en cuenta los siguientes
puntos:

Qallantawi
introduccion
Yatichawi amta
Propsito de la enseanza
Lurawinaka
Desarrollo
Yatiqawi yanta

Evaluacin en el proceso de enseanza

Waruqata pankanaka (Bibliografa consultada)

1. GALDANES, VIVIANA, WALKI, AIDA, GUSTAFSON, BRET. Enseanza de


lengua indgena como lengua materna. La Paz Bolivia: Trrra Nova.

2. LAYME, FELIX (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

3. HUANCA, VITALIANO Y PRIMITIVO MITA (2008). Aymara aru yatiqaa.


Lapaz Bolivia.

4. LAYME, FELIX (1995). Aymara qillqaa Yatiqaani. La Paz: Editorial


Industrias offset color.

5. LAYME, FELIX (2008). Gramtica Aymara. La Paz: artes graficas amayta

6. CONCEJO EDUCATIVO AYMARA (2009), Revista Qhanatatayita La Paz:


Corase

7. BERTONIO P. LUDOVICO (1993), Transcripcin de la lengua aymara. La


Paz creaciones y producciones guila.

8. GUTIERREZ PASCUAL (2007) aymara parlasiani La Paz Editorial


LAVADENZ

9. CHAVEZ GREGORIO, CHAMBI MERY, AJACOPA SOTERO (2009) Aymara


Basico El Alto La Paz Imprenta offset GRAFDYL

22

You might also like