Mmmd min Rsulzad

BR TRK MLLYTSNN
STALNL
XTLAL XATRLR

Kitab Mmmd min Rsulzadnin Stalin v stalinizm haqqnda 1954-c

ild Trkiyd ap etdirdiyi seriya mqallrindn ibartdir. Buraya byk
vtnda XX srin vvllrind arizml mbariz gediind Stalinl bal
hadislr xatrlayr, bilavasit itiraks olduu hadislr fonunda Stalinin siyasi
portretini yaradr, bu proseslrin xarakterini ar. Mstqil Azrbaycan
respublikasnn ialndan sonra bana gln srgztlr, Stalinl mhur gr
inclnir. Azrbaycan tarixi v ictimai fikri n son drc maraql olan bir sra
mtlblr alr. Vtn tarixinin ox hmiyytli bu dvr v M..Rsulzadnin
xsiyyti, elc d stalinizmin anatomiyas il maraqlananlar n nzrd
tutulmudur.
 Az 2

Redaktoru: akademik Ziya Bnyadov

apa hazrlayan: Nsib Nsibli

M..Rsulzad

BR TRK MLLYTSNN
STALNL XTLAL XATRLR

Bak, elm nriyyat, 1991

Bak: qanun, 2010, 132 sh.

apa imzalanmdr: 10.11.2010.

Format 70x100 1/32. Fiziki /v 8,25
Tiraj 500
Qiymti: 3 AZN

SBN 978-9952-26-089-2

Qanun nrlr evi

Bak, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9.
Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18
Mobil: (+994 55) 212-42-37
e-mail: info@qanun.az
www.qanun.az
 N SZ

Kemiini bilmyn bu gnn drki ed bilmz hqiqti baya olduu

qdr d acdr. Qoaqlar illrl qlnc v qlm aldlar. Lakin el hmin nslin
zn-zgni, byyn-kiiyini, xilaskarn-xyantkarn tanmaq istyi,
xobxtlikdn, sonsuzdur. Bu isty cavab olaraq linizd tutduunuz kitaban
apa hazrlama lazm bildik.
Byk vtnda Mmmd min Rsulzadnin Stalinl bal xatirlri
Trkiyd Dnya qzetinin 1954-c il may-iyun nmrlrind 28 mqald ap
edilmidir. M..Rsulzad kimdir? adl bioqrafik yaz da bu mqallr lav
edilmidir.
M..Rsulzadnin xatirlrini tam ad orijinalda Bir trk milliytisinin
Stalinl ixtilal xatirlri adlanr. Bu sr bir qayda olaraq Stalinl ixtilal
xatirlri kimi mhur olduundan biz d onu mhz bu adla tqdim etmyi
mnasib grdk.
Onu da demliyik ki, bu mqallrin fotosurtini dostu doktor li Yavuz
by Apnar gndrmidir. Xatirlrd Stalinin v stalinizmin anatomiyasnn
almas il yana, srimizin ilk onillrind Azrbaycanda gedn ox maraql
proseslr tsvir edilir. Onu apa hazrlayarkn hr hans izahat vermkdn
kindik. Bizim iimiz Mmmd min Rsulzadnin slubunu mmkn qdr
saxlamaqla, geni oxucu n rahat olsun dey stanbul lhcsin xas szlr v
ifadlrin (ms: nasl, kndi, yl, byl), artq arxaiklmi rb-fars
trkiblrinin qarln vermkdn, elc d yen stanbul lhcsi n xarakterik
olan fel sonluqlarn (ms: gliyorum, gediyorum) dyidirmkdn ibart
olmudur.
Mmmd minin slubuna xll glmsin dey ara-sra vacib qarlql
szlri mtrizd vermyi lazm bildik.
XX sr Azrbaycann n dyrli xsiyytinin ox maraql siyasi xatirlri
il istkli oxucularn grn lngitmmk n yalnz onu demkl kifaytlnk
ki, orijinaldak cmllrin quruluu olduu kimi saxlanlmdr.
 MMMD MN RSULZAD KMDR?

Sabahdan etibarn drdnc shifmizd ox maraql xatirlrini

oxuyacanz Mmmd min Rsulzad Qafqazda Azrbaycan cmhuriyytinin
tkklnd v milli qurtulu hrkatnda tarixi rolu olan Milli Azrbaycan
Msavat Xalq Partiyasnn liderliyin 1917 v 1919-cu illrd Bakda toplanan
partiya qurultaylarnda yekdillikl seilmidir.
28 may 1918-ci ild cmhuriyytin istiqlaln elan edn Azrbaycan Milli
urasnn sdri idi. Mhacirtd Azrbaycan milli hrkatn illrdn bri tmsil
edn Milli Azrbaycan Mrkzin sdrlik etmidir.
Mslman dnyasnn tannm bir mhrriri olan Rsulzad 1905-1908-ci
illr arasnda Bakda intiar edn trkc qzetlrd ilmi; 1915-1917-ci illrd
yen Bakda mhur Aq sz qzetini tsis v nr etmidir. 1908-1911-ci illr
arasnda Tehranda ran n ilk df olaraq Avropa sulunda gndlik rani-nou
qzetinin mdir v ba redaktorluunu etmidir (bu xsusda bax: E.Brown. Nisfory
literary of Persia. London). stanbulda xan eidli trk qzet v jurnallarnda (o
cmldn Trk yurdu) alm v 1923-c ildn 1929-cu il qdr stanbulda
nr olunan Azrbaycan jurnallarn idar etmidir.
Qafqazllar arasnda tannm siyast adamdr: Mavrayi-Qafqaz seymind
(1918) mslman fraksiyasna sdrlik etmi, Maverayi-Qafqaz hkumtinin 1918-
ci ild Trabzona, sonra da Batuma, o zamank Trkiy nmayndlri il
mzakiry gndrdiyi heytlrd itirak etmidir.
***
1884-c ild Bakda doulmu Mmmd min Rsulzad hl gnc ikn
siyasi hyata atlm, 1903 v 1904-c ildn etibarn ar rejimi leyhin gizli
faliyytlrd itirak etmidir. znn tkil etdiyi azrbaycanl gnc inqilablar
drnyin balq etmidir. Bu arada konspirasiya rtlri iind Stalinl tmasa
girmi v aralarnda yax mnasibtlr tsis olunmudur. 1908-1910-cu illrd
randak mrut hrkatna qoulmu, burada ran Demokrat Partiyasnn Mrkzi
Komitsin daxil olmu v bu partiyann ideologiyasn hmin partiyann lideri
Seyid Hsn Tazad (ran senatnn sdri) il birlikd ilmidir.
1910-cu ild randa nfuzu qvvtlnn ar hkumti sfartinin tlb v
tzyiqi il oran trkl stanbula glmidir. Burada Trkiy siyasi cmiyytlri, o
cmldn Trk ocaqlar il brabr alm; eyni zamanda buradan, Bakda
tkilatlanmaqda olan gizli Azrbaycan faliyytil tmas davam etdirmi v
1911-ci ild Msavat Partiyasnn tsisini tviq etmidir.
1913-c ild Romanovlar slalsinin 300 illik sltnt yubileyi mnasibtil
elan olunan fvi mumidn istifad edrk Bakya qaytm, burada hm nriyyata
balam, hm d gizli Msavat Partiyas almalarna v yarm gizli bir ne
tkilat v cmiyytlrin faliyytlrin myssr olmudur.
 1915-ci ild I Dnya mharibsi snasnda Bak hrbi qubernatoru
trfindn hbs edilmi v 1917-ci ild hrbi mhkmy verilmk zr ikn
Rusiyada zhur edn inqilab zndn azad olunmudur.
1917-ci ild Milli Azrbaycan Msavat Xalq Partiyas birlmi qurultay
il eyni ild Bakda toplanan Qafqaz Mslmanlar qurultaynda Qafqaz il
Azrbaycann Rusiyadan ayrlaraq muxtar v mstqil olmalar tezisini mdafi
etmi; eyni ilin mayn 10-da Moskvada toplanan Rusiya Mslmanlar
qurultaynda Rusiyann milli dvltlr paralanmasn istyn bir qrar layihsini
qbul etdirmidir.
Bundan sonra Tiflisd toplanan Mavrayi-Qafqazn Rusiyadan ayrlmasn
tlb elmi v bu tlb 1918-ci ilin fevralnda qbul olunmudur.
1918-ci il mayn 26-da Maverayi-Qafqazn paralanmas zndn
Azrbaycan Milli uras 1918-ci il mayn 28-d Azrbaycan cmhuriyytinin
istiqlaln elan etmi v bu urann sdri siftil M..Rsulzad Osmanl
hkumtil bir mqavil imzalamdr. Bu mqavily gr trk ordusu bolevik
istilas altnda olan Baknn qurtuluu n Azrbaycan silahl qvvlrin yardm
etmidir.
***
Cmhuriyynin rus boleviklri trfindn istilasndan sonra (27 aprel
1920) M..Rsulzad hbs olunur. Hbsd ikn Stalin onu ziyart edir. Nticd
Moskvaya aparlr v orada iki il gz dusta olur. 1922-ci ild Fin krfzi
zrindn qaaraq Avropaya xr, oradan stanbula glir v burada nriyyat v
siyasi faliyytini davam etdirir.
Dvri v davamsz nriyyatla bolevik siyastini, xsusn kommunistlrin
rq siyastini ifa edir. Sovet intriqalar il diplomatik demarlar nticsind
stanbulu trk mcbur qalnca o z almalarn Avropaya krr. Burada
Promotey cmiyytind (Rusiya mzlum milltlrinin birlmi cbhsi) v
1934-c ild Qafqaz konfederasiyas paktn imzalayan Qafqaz Milltlri
Birliyind alr. Rusiya mzlum milltlrinin mtrk orqan olub Parisd
franszca intiar edn Promotey jurnalnda mntzm mqallr drc etdirir
(1928-1939).
kinci dnya mharibsi onu drd il yaad Varavada yaxalayr. Polal
dostlar il birlikd Buxarest glir. Almaniyann Sovet Rusiyas il balanan
mharibsi snasnda Almaniya Xarici lr nmayndsi fon ulenberqin (sonra
Hitler sui-qsd hadissind itirakna gr ldrln) dvti il 1942-ci ild
qafqazl digr milltlrin nmayndlri il birlikd Berlin glir. Qafqazn v o
cmldn Azrbaycan cmhuriyytinin mqddrat trafnda mzakirlr giriir
v nasistlrin milltlrin istdiklrini anlamaq qabiliyytindn mhrum
olduqlarna, Almaniya hkumtinin Azrbaycan xalqnn haqlarn tanmaq
istmdiyin v milli qurtulu hrakatnn grkliyin hrmtsiz olduqlarna qnat
gtirrk, Almaniya siyasti haqqndak mnfi dnclrini 5 avqust 1943-c il
tarixli bir memorandumda byan edrk Berlini trkl Buxarest qaydr.
1944-c ild boleviklr Buxarest yaxnlanca hadislr onu Qrb
kilmy mcbur edir. svery getmk n viza almaq imkannda
olmadndan sver srhdin yaxn Freyburq 1/B hrin gldi. 1944-c ilin
oktyabr aynda bu hr qorxunc hava hcumuna mruz qaldndan o, mrkzi
Almaniyaya snma mcbur etdi. 24 aprel 1945-ci ild Amerika ial
mntqsind olur. Nhayt, 1947-ci ilin sentyabrnda Trkiyy gl bilir v o
zamandan bri Ankarada yaayr. Trk ensiklopediyasnda alr. 1951-ci ild
Trkiy Cmhuriyyti Milli Thsil nriyyatnda Azrbaycan airi Nizami adna
kapital bir sri ap edilmidir. Sovet Rusiyas v Azrbaycan mvzularna dair
mxtlif mqal v risallr nr olunur. Kommunizm leyhind v Qafqaz davas
lehindki inadl mbarizsini davam etdirir.

Dnya, 21 may 1954-c il

 STALNL XTLAL XATRLR

Stalin nekroloq yazanlardan biri mqalsin: Fantastik

adamn fantastik karyeras bitdi; 73 il vvl Qorid fqir bir
pini ailsind doulmu olan Kremld dnyann n byk
imperatorluunun n byk diktatoru olaraq ld - dey
balayr.
Hqiqtn d briyytin yaad btn dnya tarixind
osif Vissarionovi Cuqavili - Stalindn daha mtlq hkmdar
yoxdur. Mhm drcd onun xsi faliyytil yaradlm
Sovet rejimindn daha totalitar bir rejim dnyada mvcud olmamdr.
Dvrmzn tarixini yazanlar tarixin bu n byk mstbidi haqqnda
crbcr hkmlr verck, onun allahladrlan xsiyytini mxtlif mvqelrdn
thlil edcklr. Fqt biz onu bir kll olaraq l almaq niyytind deyilik. n
qorxunc rus arlarna nsib olmayan bir iqtidarla 30 il yaxn bir mddtd Sovet
imperatorluundak iki yz milyon insann mqddratna hkm edn, yer
krsinin d birini kontrolu altna alm, btn dinlri inkar edn kommunist
dininin bir peymbri saylan, totalitarlar totalitar bir rejimin n byk
nmayndsi Stalini, onun nec bir demaqoq, bir diplomat, bir diktator v ne bir
terrorist, bir ixtilal (inqilab), bir maral, bir generalissimus, fironlara,
Neronlara, ingizlr rhmt oxutduran bir tiran, bir qzl ar olduunu azad
milltlr cmiyytind bilmyn bir kims yoxdur. Bilinnlri tkrar etmk
istmirik.
1905 v 1917-ci illrd Rusiya rtlri daxilind ortaya xan sosialist
cryanlarna mnsub ixtilallar arasnda adi bir xsiyyt olub, ox da hmiyyt
verilmyn Stalinin mumiyalanm csdi indi Marksdan sonra kommunizmin
ikinci peymbri Leninin mumiyalanm csdi yannda yatr.
Leninizm marksizmin bir tfsiri olaraq meydana glmidi; stalinizm hr
ikisini tkmil etmi bir sistemdir. Hitlerin nasional-sosializm formulunu evirib
sosial-nasionalizm halna qoyan stalinizmi yaxca qavraya bilmk n Stalinin
fantastik xsiyytini haqqyla anlamaq lazmdr. Bunu yapa bilmk n
tarixilrin Stalin haqqnda yazlan xatirlri, nql olunan tssratlar v anladlan
mahidlri material olaraq gzdn keirmlri lazm glckdir.
Stalinizmin meydana glmsinin xarakterik cizgilrini slin yaxn bir
kild tsvir ed bilmk n hr ksin zn gr grdy v anlad
Stalinlrin qarladrlmasnda, bhsiz, byk bir fayda vardr.
Eyni dvrd, eyni rtlr daxilind, eyni nsl mnsub olaraq yaayan, drl
zamanlarda, drl rtlr altnda Stalinl bu v ya baqa kild tmasa glmi
bulunan bir adam siftil xatirlrimin ona aid olan qismini nr qrar verdim.
arlq rejimin qar mcadil Sovet istilas v sarti. Moskva yolunda,
Moskvada iki il v Moskvadan qa fsillrini ehtiva edn bu xatirlr ada
tarixilrin iin yarayarsa, srf ediln mk boa getmmi olar qnatindym.
Bu xatirlri Stalin hyatda ikn ediln bzi tkliflr rmn nr etmk
istmmidim; nki obyektiv olaraq nql olunacaq hadislrin bir qismi, bir
baxmdan, qrzli izaha yer qoya bilrdi. ndi is bu ehtimal meydandan qalxm,
Stalin artq tarix qarmdr.

ARLIA QARI MCADL YARIM 100 L NC

Qafqazn bir parasn tkil edn mmlktin - Azrbaycann Rusiya

imperatorluu trfindn istilasndan yz il yaxn bir zaman keirdi. Bu dvr
snasnda btn milli mssislrimizi datmaq politikasn gdn arlq
mqsdin pk d nail olmamd. Milli zlliklri (xsusiyytlri) he bir zaman
unutmam xalqmzda hrriyyt v milli istiqlal fikirlrini mnimsyn yeni bir
mnvvr nsil yetimidi: bu nsil mnsub olduu ktly istifad ed bildiyi
vasitlrl xidmt etmk istyirdi.
1903-c ild Uzaq rqd tarixi bir hadis ba gstrdi. Avropa
mdniyytin uyunlam Yaponiya Susima aqlarnda qoca rus
imperatorluunun ta Baltik dnizindn qalxaraq gln hrb gmisini bir hmld
suyun dibin batrd; arxasndan Port-Arturun fthi v bir-birini qovalayan yapon
zfrlri gldi.
Btn dnyan, xsusil Yaxn rq il xsn Rusiyan hycana vern bu
hadis arln srlr grm binasn sarstd. Rusiya daxilindki hrriyyt v
ixtilal nsrlri hrkt gldilr: bunlar ar rejimindn mmnun olmayan xalq
ktllrini inqilabladrmaq n llrindn glni sirgmdilr. Bu mqsdl hr
trfd hrriyyt v demokratik fikirlrini yayan tkilatlar quruldu.
arla qar mcadil (mbariz) edn siyasi zmr v siniflr arl tkil
edn milltlr, zmrlr v siniflr qdr hr cr rng v ahng dayan bir ox
partiyalara ayrlmdlar. Fqt btn mxalift v ixtilal partiyas v qruplarn
mtrk bir blnm xtti il iki cbhy ayrmaq qabildi. Bunlardan bir qismi
Rusiyada parlamentli bir idar tsisi il kifaytlnir, mtlq arlq (arizm) rejimi
yerin mruti (konstitusiyal) bir krallq qurmaq istyirdi. Bunlar liberal-burjua
partiyalar idi. Radikal-demokratlarla sosialistlr ikinci qismi tkil edirdilr.
Bunlar arln devrilmsini, yerind demokratik bir cmhuriyyt rejiminin
qurulmasn tlb edirdilr. Eyni zamanda siyasi bir inqilabla kifaytlnmyn bu
qrupa daxil olan sosialist partiyalar Avropa kapitalizmindn frqli sosial bir
reform proqramnn ttbiqini d vacib grrdlr.
Sosialist partiyalar idealist-xalq ideologiyasnda sosialist-devrimilrl
(qsaca eser), tarixi materializm ideologiyas dayan sosial-demokrat (qsaca eser)
zmrlrin ayrlrdlar.
 Bolevik - menevik mcadilsi

Sosial - demokratlar mhur London konqresind (1903) ikiy paralanm;

bir qolu Leninin liderliyind bolevik, digr qolu da Martovun liderliyind
menevik fraksiyalarn tkil edirdilr.
O sralarda Qafqaz arlq idar sistemi daxilind bir visruvalq (vitse-
krallq, caniinlik) klind idar olunurdu. ksriyytl ar xandanna mnsub
bir prins trfindn idar olunan Qafqazn idar v intellektual mrkzini tkil
edn Tiflisd meneviklr, petrol ocaqlar (neft mdnlri) il olduqca iklnmi
bir snaye mrkzi olan Bakda mdn v liman iilri arasnda is boleviklr
yuva qurmudular. Sosial - demokrat partiyas Tiflis il Bakda adtn bir qrargah
qurmu, bu iki dmn fraksiyas ixtilal hrkat zrind mssir olmaq n
Qafqazn xalq ktllrini qazanmaa alrdlar.
Mlum olduu zr bu iki fraksiyan bir-birin toqquduran ana mvzu
mhur taktika mslsi idi. Meneviklr rejim qar siyasi yolla mbariz edrk
arl devirmk, yerin cmhuriyyt idarsi qoymaa trfdar olub, sosializm
prinsiplrinin sosial quruluda mssir olmasn tlb etdiklri halda, mvcud
kapitalizm rtlri iind sosial bnvrnin cbr v inqilab yolu il deyil, tdrici
evolyusiya sullar il glidirilmsini (inkiafn) tvsiy edirdilr; bu mqsdl
onlar burjua sinfinin arlq rejimi leyhind olan liberal v radikal zmrlri il
siyasi koalisiya yapma lzumlu grrdlr. Bir inqilab partiyas olaraq
konspirasiya v gizli faliyytd olmasna baxmayaraq, bu fraksiya zvlri rtlr
lverili olunca qanuni imkanlardan da istifad etmyi lzumlu bulurdular: bu
mqsdl onlar ii (fhl) sindikalarna soxularaq bunlar ii sinfinin hqiqi
mnftlrini mdafiy ilk srada nm vermy tviq edirdilr. Bir ixtilal
partiyas olaraq bulunduu konspirasiya rtlri daxilind bel meneviklr
demokratik sullara sdaqti zruri grr, tkilata daxil komitlrin aadan
yuxarya gln demokratik bir seim ierarxiyasna qti bir nm verirdilr.
Halbuki boleviklr buna tamamil zidd olan bir taktika yeridirdilr; bir
kr bunlar burjua partiyalar il hr cr koalisiyann leyhind idilr; siyasi bir
sistem olaraq, arlq rejimi il birlikd onlar iqtisadi bir sistem olaraq kapitalizmi
d devirmk zmind idilr. i sindikalarna, iilrin ekonomik mnftlrini
mdafidn ziyada bunlar rejim qar daima mxalif v mcadil edn bir ixtilal
orqan kimi baxrdlar. Partiyann z iindki tkilat sistemin glinc, aadan
yuxarya gedn bir demokratik sistemi deyil, yuxardan aaya gln bir ixtilal
sistemini mdafi edirdilr. nqilab azlq hakimiyyti v mrkziyyt bolevik
partiyasnn dyimz ar idi.
O zamank rtlr daxilind Bak Azrbaycan cmhuriyytinin paytaxtn
tkil edn Bak o zamank rtlr daxilind yalnz Rusiyada sosialist
cryanlarnn v ar leyhdar hrkatlarn qaynar bir oca deyil, eyni zamanda
Qafqazda yaayan mslmanlarn v xsusil Azrbaycan trklrinin milli
hrkatna mrkzlik yapan bir hr idi.
Milli Azrbaycan hrkatnn hr drl siyasi, sosial, iqtisadi v kltrl
(mdni) hrkatlar zrind mssir olan mrkzi mssislr ksriyytl
burada bulunurdu. Bak snayesind, petrol ocaqlarnda alan iilrin byk bir
qismi il orta mktblrd thsil edn gncliyin mhm qismini Azrbaycan
trklri tkil edirdilr. Bu sbbl burada faliyytd bulunan mumi ixtilal v
mxalift cryanlarnn yannda mstqiln hrkatda bulunan yerli v milli
qruplarla tkilatlar da vard. O cmldn trfimdn tkil olunmu, zvlri
mxalif rus liselrind v digr orta mktblrd oxuyan Azrbaycan trk
tlblrindn ibart gizli bir drnk vard. Bu drnk mnsublarnn milli
hisslrini thrik etmk, rus mktblrind oxudulmayan trkcni z-zn
ilrltmk, yerli diblrin srlrini oxumaq, arlq leyhin yazlm ixtilal
eirlrini zbrlmk v arada-srada mtb sulu il baslm byannamlr
datmaq, iilr arasna gedrk hrriyyt v inqilab fikirlrini bunlarn arasnda
sistemli surtd yaymaq kimi faliyytlr d olurdu. Drnyin mtb sulu il
intiar edn bir d Hmmt adn dayan bir drgisi (jurnal) vard.
Cmiyyt v xsusil gnclik iindki hr cr qaynama v birlmlri z
nfuzlar altna almaq n rqabt edn boleviklrl meneviklrin frst
qarmayan propaqandistlri, tbii, bizim drny d soxulur, hr nec olsa da
bizlri z hesablarna qazanmaq istyirdilr. Bolevik fraksiyas Tiflis nisbtn
Bakda daha qvvtli idi.
Grk bhs etdiyim bu drnyimiz soxulan propaqandistlrdn, grks
baqa rtlr daxilind qarladm arlq leyhdar bzi xslrdn Bakda
bolevik fraksiyasn idar edn Koba adnda enerjili birisinin olduunu
eitmidim.

Stalinl ilk tmas

Bak Petrol Snayesi ilri Sindikas adn dayan bir tkilat vard;
iilrin srf ekonomik mnftlril laqdar olan bu rsmi qurulu prdsi altnda
gizlidn-gizliy siyasi faliyyt d icra olunurdu. arlq leyhind gizli olaraq
alan milli tkilat zvlrindn mim olu Mhmmd li yuxarda ad ken
sindikada katiblik vzifsini yapard. Bir gn o, Kobrann biziml grmk
istdiyini xbr verdi.*
Bak civarnda olan Balaxan petrol ocaqlar mhllrind bir fabrikann
iilrin mxsus evlrdn birind ox bsit bir otaqda qarmza zif, zgn v

*
Mlum olduu zr Koba osif Vissarionovi Cuqavilinin ilk istifad etdiyi uydurma addr.
Qafqazda ikn bu ad gtrmd; Stalin adn is sonra, Rusiya daxilind almaa balarkn qbul
etmidi. Yen mlum olduu zr Koba bir gcl romanndan alnm arla qar mcadil edn bir
ete qhrmannn addr.
ortadan bir az uzun boylu birisi xd. Bsit qiyafli olan bu zatn ik pozuu il
opurlanm zn diqqt etdim, ciddi bir tvrl glmsnrd. Bizi tbii v
srbst bir da il qarlad. Grc aksenti qvvtl hiss olunan bir rusca danrd.
Adi xo-bedn sonra sz siyasi v sosial msllr kedi.
bhsiz ki, msahib o gnlrin n aktual bir mslsi zrin glckdi.
O zamank sosialistlr, mumiyytl, marksistlr, boleviklrd xsusn ii sinfini
v xsusil proletariat idealiz etmk bir moda idi. Koba proletariat sinfinin digr
siniflr nisbtl tarixn stn bir sinif olmas zrind durdu, dnyadak
daltsizliklrin sl sbbi mlkiyyt sasna dayanan kapitalist sisteminddir,
dedi. Dnyan hqiqtn msum grmk istyn hqiqi hrriyyt v dalt
trfdarlar ona gr bu sistemi kkndn yxmaldrlar. Milltlri v alan
xalqlar zlm v istibdad altnda tutan arlq bu sistem saslanmdr. arln
kkn tamamil ksmk n bu mlkiyyt sistemi yxlmaldr. Bel drin bir
inqilaba ancaq mlkiyytl bal olmayan proletariat sinfi hazr olar. nki o he
bir ey malik deyildir, onun mal ancaq iki li il bir badr. nqilab mvzusunda
yalnz proletariatn smimiyytin inanmaq mmkndr. Marksistlrin mhur
seilmi sinif nzriyysin uydurulan bu formulu Stalin bir d praktikada
rastlad bariz bir misalla tsvir etdi. Mn, dedi, bir qrup iilrl konspirasiya
raitind arada-srada tapr, tkilat v tbliat ilril mul olurdum.
Bu qrupa gedib-glnlrin biri haqqnda bir gn yoldalara bhlndiyimi
syldim, bu adam mnim he xouma getmir, dedim. Etibar ed bilmirm. Sonra
bir ne df qarlasaq da, o adam aramzda grmdim. Bir gn maraqlandm,
n oldu bu yolda, dedim, niy glmir, dey sorudum. ilr:
- Koba yolda, siz bu adama etibar yoxdur, dediniz ha!.. Biz d onu drhal
tmizliy verdik!.. dedilr.
lk tan olduu bizlr proletariat sdaqti haqqnda anlatd bu
hvalatdan xarlacaq ntic aydndr.

Kobann Vinskiy bir tblii

Koban ox seyrk olaraq arada-srada grrdm. Drl konspirasiya

rtlri daxilind nadir tsadflr bizi qarladrrd.
1905-ci ildn sonra arlq mexanizmasnda ba vern sarsnt v ziflmk
zndn bzi yerlrd bir sra ixtilal ykslii zhur edirdi. Bak bu yksli
yerlrindn biri idi. Burada mxtlif vasitlrl ba vern mumi ttilllr, siyasi
nmayilr v mumi fkar alxalandran bir sra soyunuluq, siyasi qtl kimi
hadislrin havas iind mxtlif ixtilal tkilatlarnn yar gizli faliyytlri
formalamaqda idi. Tez-tez toplantlar, konqreslr v konfranslar olurdu.
Gnn birind Bak civarnda petrol tsfiyxanalarnn (neftayrma
zavodlarnn) bulunduu Qarahr deyiln bir mhld idik. Gecnin gec
saatlarnda bir dlgr atelyesind arlq leyhdar mxtlif inqilab tkilatlarna
mnsub delegelrdn ibart bir konfransda idik. Gnn taktikasna aid olan
mtrk msllr mzakir edilmkd idi. Mzakirlr yuxarda qeyd etdiyim
bolevik-menevik gr zrin cryan edirdi. Bolevik grn Koba, yni
Stalin, menevik grn is indi sovetlrin milltlraras szlyn yapan
Andrey Vinski mdafi edirdi.
O zaman azrbaycanca intiar edn arlq leyhdar milli mxalift orqan
Tkaml qzetsini bu toplantda mn tmsil edirdim. Mzakirlr rusca idi. Rus
olmayan bir oxlar kimi mnim ruscam da ox mkmml saylmazd. slub v
qramer xtas da yapmam deyildim. Mzakird itirak il tmsil etdiyim milli
mxalift cryannn anlad taktika icab olaraq baltan arln da kkn vuran
bolevik grn stnlk vern bir ifadm vard. Bunu hzm etmyn o zamank
menevik Vinski yapdm yanllqlara eyhamla:
- Yolda, dbi deyil!.. - dey slubuma taxld (satad). Koba is drhal:
- Hayd, yolda Vinski, bir xb trkc, azrbaycanca dan, baxaq kim
daha dbi danr?.. - dey ona qar xd.

Trkiyd Gnc Trklr inqilab

1908-ci ild Trkiyd Gnc Trklr inqilab ba vermidi. Hrriyytsevn

drnklrd, xsusn Qafqaz trk v mslmanlarnn fikir v siyasi hrkat
mrkzi olan Bakda bu hadis gnn mvzusu idi. Bir tsadfl Kobaya rast
gldim.
- Osmanl inqilab haqqnda bizim drgiy bir mqal yazsanz, dedi.
Bizim drgidn mqsdi yuxarda bir mnasibtl qeyd etdiyim Snaye
ilri Sindikasnn orqan Qudok (Ddk) idi. Mqalni yazdm. Qudok
redaksiyonuna gtirdim. Redaksiyann o zamank bir ox mssislr kimi iki z
vard. Bir z rsmi idi. Drginin hkumtdn icaz alm imtiyaz sahibi v msul
mdiri iilrdn Saa Samartsev adnda birisi idi. Bunun arxasnda drginin bir d
gizli bir redaksiya heyti vard ki, buraya Koba il Timofeyev adnda partiyal bir
mnvvr daxildi. Heyt bir kmi dkannn prd il ayrlan arxa trfind
toplanrd. Trkiydki mrutiyyt inqilab haqqnda yazdm mqalni burada,
bu kmi dkannda oxuyacaq, tdqiq edckdik. Mqalni oxuduq. Timofeyev
onu iddtl tnqid etdi:
- z burjuaziyamz tnqid edir v htta ona xor baxrq. Rsulzadnin
mqalsind is Trkiy burjua inqilab ylr. zmzd xo grmdiyimiz
bir eyi n dey Trkiyd xo grb, idealiz etmliyik? - dedi: mqalnin rddini
istdi.
Koba mdaxil etdi:
- Yolda yanlr, mslni ox bsitldirirsn, - dedi. - Rusiya raiti il
Trkiy raiti bir-birindn ayrdr; bizd bir reaksiyon dey hesab olunan hadis
Trkiyd bir trqqi hadissidir. Rsulzadnin mqalsi ox yerinddir, orada
yrdln mhakim ox haqldr, mqal baslmaldr. Nhayt, mqal basld.

Bizim 200 rubl

Yuxarda izah etdiyim hrci-mrc illrind Rusiyada v Qafqaziyann hr

trfind olduu kimi, Bakda da mxtlif izinli v izinsiz cmiyytlr faliyyt
halnda idilr. mumi xeyir ilri v maarif yapan cmiyytlrl brabr gizli
faliyytlrd bulunan siyasi-ideoloji tkilatlardan baqa hkumt idarsindki
ziflikdn istifad edn bir ox soyunu dstlri d faliyytd idilr. Mxtlif
ideyalar namna mhtkirlik yapan bu quldur dstlri znginlri thdid edrk
para kir, bzilrini alb-apr, aldqlar girov pulu mqabilind buraxr, ox kr
byk firmalara gndrdiklri thdid mktublar il bunlar xrraca balayrdlar.
Baknn mhur milyonerlrindn Musa Na bir aralq tutulmu, verdiyi byk
miqdarda bir nicat puluna mqabil hrriyytin qovumudu. Hali-faliyytd
bulunan bu quldur dstlri arasnda bolevik partiyas hesabna alan bir
dstnin d mvcudiyytindn bhs olunurdu. Bu etenin banda is Erivan
meydannn qhrman (bu hadis mhurdur) xsn Kobann bulunduu sonradan
yrnilmidi.
Sonralar, stanbulda eitdiyim bir rvayti bu syldiklriml ilgili
olduundan burada zikr edim:
Sz ken dvrd polisin acizliyini grn bzi firmalar thlksizliyini
verdiklri dolunca maa mqabilind Baknn qou dey mhur olan
qoaqlarna mant etmidilr. O cmldn mhur petrol irkti Nobel bu
mqsdl H.M.-yev deyiln birisil balamd. Bu zat 1927-28-ci illrd
emiqrant ikn stanbulda bir oxlarna Bakya aid xatirlri arasnda ayani-diqqt
bir hekay danmd:
Bolevik partiyasnn thdid qolundan ad ken firmann neft alan bsin
bir mktub glir. Mktub 50 000 rublnin myyn gn v saatda glck
yoldalara tslim edilmk zr hazrlanmasn tlb edir. Firmann mdiri H.M.-i
arr v ondan tyin olunan saatda terroristlrl qarlanmasn tlb edir. H.M.
bir ne qousu il birlikd gzlyir. Tyin olunan saatda iki yolda il Koba (yni
Stalin) peyda olur. Qorxu tlqin edn srt bir baxla H.M.-i szn Koba ona ismi
il xitab edrk qandrc bir ifad il:
- H., deyir, biz adi bir oru-quldur deyilik. Kapitalizm qar vuruan bir
ii partiyasyq. Hdfimiz Rusiya arldr. Biz iilr bu zlmn altndayqsa,
siz mslmanlar iki zlmn altndasnz. Baqasnn xsusi mnftini qorumaq
n biz qar silah kmk, cannz mnasz yer hdr etmkdir. Halbuki bizim
aldmz paralar hrriyyt n srf olunur; bir millt olaraq sizin hrriyytiniz d
bunun iinddir.
 Bundan sonra H.M. byin mqavimti qrlr v hmn arkadalarna
dnrk:
- Biz pas, deyir.
Mahiyytin qsaca tmas etdiyim bu dvrd mn Bakda maarif yayan
Nicat cmiyytinin ryastind bulunurdum. Bu, rsmi icaz il faliyyt yapan
bir cmiyyt idi. Onun prdsi altnda siyasi faliyytd bulunan gizli bir qrup
gizlnirdi. Bu qrup arla qar konspirasiya yapan btn ixtilal partiyas v
qruplar il tmas halnda idi.
Gnn birind bolevik partiyas maliyy komisyonuna mnsub zvlrdn
bir nesi mn mracit etdi:
- Mtrk ba gzintisi yapaq, siz rsmi nvannz verir, biz d hrd v
cmiyyt iind nfuzu olan mhur xanm v bylrdn, tannm aktyor v
aktrisalardan mrkkb bir dst il ba gzintisinin baarl olmasn tmin edrik,
dedi.
Nticd: Nec olur-olsun, gliri aramzda brdrrik tklifind
bulundu.
O dvrd bu kimi kombinasiyalar adi ilrdndi. Bunun heyrt edilck bir
trfi yoxdu. dardki yoldalarla grdm. Hams arlq leyhdar adamlar
olduundan tklifi iyi qarladlar. Hrkt keildi. Ba gzintisi baland.
Baknn mhur vali baasnda trtib olunan bu ba gzintisi gn davam
edckdi. Gzintinin ilk gn baarl oldu. Yax glir ld edildi. Bu temp il
davam edck olursa, gzintinin tam bir glir vercyi hr drl bhnin xaricind
idi. kinci gn d gzinti eyni temp il davam etdi.
Bu arada rikimiz maliyy komisyonu zvlrindn Serebryakov mn
mracit edir: Koban tanyrsan, onu Bayl hbsxanasndan (Baknn Bayl burnu
deyiln xlicind trfi su olan bir hbsxana qalas ki, bir zaman mn d bunun
sakinlrindndim) qarmaq istyirik, deyir. Ba gzintisinin baarl olduu v
yax hasilat vercyi bhsizdir. Bizim hissmiz dck glir hesabna yolda
Kobann (yni Stalinin) qarlmasn finans etmk zr gzintinin mdiri siftil
200 rubllik bir avans versniz minntdar olarq, deyir; iin tcili olmasn da
Kobann iki gn sonra gedck mhbuslar kfilsi il gndrmk zrurti il izah
edir. Hr ehtimala qar bkldiyimiz ntic aldmz avans qapamayacaq olsa,
hissmiz dn a drhal dmyi thhd edirik, dey tminat vermyi d
ihmal etmir. Mslni yoldalara deyirm: istniln avans vermkd bir mane
grlmr.
Ba gzintisinin nc gn kassadak pulun hamsn, lotereya n
zrgrlik maazalarndan borc edilmi gm ya qalqlarn v sairni toplayaraq
gzintinin ba qadn mdiri madam Baykova, maliyy komisyonu zv v
Nicat cmiyyti idar heyti zvlrindn bir yoldala birlikd nticni bir
hesabat halnda tsbit etmk zr madamn evin doru hrkt edirik. Qubernator
iqamtgahnn yannda bulunan hr baasndan aralanm, el yan klrindn
birin dnmdk ki, li silahl banditlr arabalarmza hcum edir, kassa pulu il
gm yan alr, stlik madamn bilrziklri il sralarn da kib qeyb olurlar.
Txmin edcyiniz bir hycan v tssr iind madamn evin glirik;
normal protokol yapacamza polis zbti hazrlamaq lazm glir.
Ba gzintisi gzlnilmdn bir fiasko il nticlnmidi. Bizim riklr
indi zrrlri qapamaq deyil, aldqlar 200 rubllik avans bel qaytarmaq
niyytind deyillr. Bu gn-sabah dey mslni boyunlarndan atrlar.
in arxas var: Soyunularn bizzat boleviklr partiyasna mnsub
terroristlr olduu qvvtl sylnilir.
Lenin i bana glinc arln milltlraras btn borclarn lv etmi
ikn, 1903-c ild Rusiya Sosial-Demokrat Partiyasnn konqresini finans etmk
n yaplan borcu drhal dmi, nqilab z borcunu dyr! dey
lovalanmd.
Ya bizim 200 rubl...

AZRBAYCAN CMHURYYTNN
BOLEVKLR TRFNDN ALI

1917-ci ild hkumt risi Lenin v milltlr komissar Stalinin imzalarn

ehtiva edn bir byannam il Sovet hkumti Rusiya imperatorluu daxilind
bulunan byk-kiik btn milltlrin z mqddratlarn v istrlrs Rusiyadan
ayrlaraq zlrin mxsus mstqil bir dvlt d qura bilcklrini tmin edirdi.
Tntnli kild ifad olunmu bu aydn deklarasiyaya rmn, 28 may
1918-ci ild milli istiqlaln elanla hakimiyyt haqqna malik milli bir dvlt halna
gln Azrbaycan xalq cmhuriyytinin hdudlar Moskvadan gndriln Qzl
Ordu hisslri trfindn zorlanm, 27 nisan (aprel) 1920-ci ild mmlkt qzl
rus hisslri trfindn istila edilmidi.
Cmhuriyyt hdudlar (srhdlri) stn qvvlrl keilmi, hr cr
mqavimt hrkatlar amansz surtd basdrlmd. Qzl Ordunun aktiv yardm
il mmlkt sovetldirilirdi. Yni szd Sovet Azrbaycan cmhuriyyti nvan
mhafiz edilirdis, id demokratik milli btn mssislr ortadan qaldrlr;
liderlr tqib olunur, qzl istila terroru hr trfi qovururdu. Fvqlad ixtilal
mhkmsi mnasna gln rezvayka cza makinsi (man) durmadan
alr (ilyir), gzd bulunan btn mnvvrlr biri-biri arxasndan yaxalanaraq
zindanlara atlr, bir qismi d lli-ayaql ortadan qeyb olurdular. Qzl qasra
devirmdik milli bir mssis, ksmdik bir xsiyyt buraxmrd.

Bakda Osob Otdel hbsxanasnda

Bu rtlr daxilind bir mddt saxlandqdan sonra ski mcadil

arkadalarmdan mrhum Kazmzad Abbasqulu byl brabr Bakn trk etmi,
ski irvan vilaytinin mrkzi amax civarnda Qafqaziya sra dalar tyind
Lahc deyiln bir yerd gizlnmidik.
Bulunduumuz yer bir sui-tsadf nticsind kf edilmi, yaxalanaraq
Bakya geri gtirilmi v o zaman eka deyiln siyasi polis mssissinin
fvqlad ilr bsi olan Osob otdel tslim edilmidik.
Osob otdeld bizi hbsxana halna gtiriln ski, byk bir binann bir
otana qapadlar. Otaq deyib stndn kemyk. Zatn bu qoca binann tsvvr
edil bilck adi bir ota deyildi. Baya bir mtbx idi. Alt qatda gn grmyn
qaranlq bir mtbx ota. Yeri asfalt olan bu otaqda yataq v mumiyytl, mebel
namna he bir ey yoxdu. stmz zrimizdki yay paltosunu k bilsk d
altmza dyck bir eyimiz yox idi.
lk dncmiz quru asfalt zrind yatmamaq n bir ar aramaq idi.
Qaryola-filan (arpay) aramaq bsdi. Mn d, arkada Abbasqulu da arlq
dvrnn hbsxanalarn boylam adamlar idik. O zaman da asfalt zmin zrin
yataqlarmz srr, elc yatardq. Fqt indi srck yataq da yoxdu. Qardiyanlara
(gztilr) vcudumuzu soyuq yerdn ayracaq bir ey bulunamazm, dey
maraqlandq. Bir ar bulundu. Hytd bir ne yeik vard. Bunlar bizim ricamz
zrin Qzl Ordu nfrlri drhal skdlr v paralarn biz verdilr. Bunlar
altmza dyrk elc yatdq.
Bir-iki gn iki yolda mtbxin yegan sakinlri idik, iki gn sonra mtbx
ailsi yeni gtiriln bir-iki msafirl d bollad. Bunlardan hrd olub-
bitnlrdn bir drc mlumatlandq. Paytaxta gtirildiyimizin hali zrindki ilk
ks-tsirin vaqif olduq. Bunlar bir trfdn zc, bir trfdn d sevindirici idi.
Clladl il hr trf qorxu tlqin edn Pankratov kimi birisinin mdir
bulunduu Osob otdel hbsxanasndak mqddratmz hr ksi ndid
buraxr v mmkn olacaq hr cr fnalqlar nlmk n hr ks lindn gln
tsiri-icradan geri qalmrm.
Mtbxd bulunduumuz nc v drdnc gn idi. lk df olaraq
xarici alml bir nv tmas hasil oldu. Bizi tutulduumuz yerdn Bakya qdr
trn birisi vard. smini Zrgr dey qeyd edcyim bu adam skidn Baknn
ba caddlrindn birind zrgr maazas tutard. ndi boleviklrin zl (xsusi)
ilrin xidmt edn bir vzifddir. mumi fkar onu bolevik casusu dey
tanyr. ndi bu casus bizi mtbxd ziyart edir. Mqsdi bizdn bir
rekomendasiya almaqdr. hrd hr ks onu biz qar pis rftar etmkl
ittiham edirmi. Halbuki biziml n qdr yax rftar etdiyin xsn biz ahidik.
Hm d buraya bir ne gn sonra srbst buraxlacamz mutuluqlamaq n
glibmi. Yalnz bir ricas var, hr cr dedi-qoduya bir xatim vermk n mn
ona bir kaz verim v bu kaza ondan mmnun olduumu sylyim, ta ki, o bunu
onu tnqid ednlr gstrsin, onun biz pislik deyil, yaxlq yapm olduunu
isbat etsin. Onu tskin etdim: Sylnnlr hmiyyt verm - dedim. - Madam
ki, bir ne gndn sonra hrriyyt qovuacaq, o zaman bir ziyaft verr, orada
sizin biz n qdr yaxlq etdiyinizi deyrik, msl bitr. Belc, caib bir
kild istniln etibarnamni rdd etdik.
Eyni gnd biz evdn bir paket iind yemk gndrilmidi. Yemklr bir
qzet kazna bklmd. Bu kaz bir ne gn vvl intiar edn trkc
Kommunist qzetinin bir nsxsi idi. Bizim durumda olan bir adamn bu qzeti
n cr bir ciddi chdl oxuyacan, bhsiz, txmin edrsiniz. Qzet drhal bir
gz gzdirdim. Azrbaycan Sovet hkumtinin sdri dr. Nriman Nrimanovun
imzas il ilk shifd rsmi bir mlumat vard. Mlumatn xatirimd qalan mtnini
slin yaxn bir kild burada nql edirm: Mmmd min Rsulzadni
vilaytlrd hr cr thlkdn qorumaq mqsdil Sovet hkumti onun paytaxta
gtirilmsin qrar vermidir. Burada is hyat mniyyt altndadr, halinin bu
xsusda min olmasn v hycana dmmsini tvsiy edirik.
Bu xbr mtbx gln yeni msafirlrin anlatdqlarn tsdiq
mahiyytind idi. ski Zrgrin ld etmk istdiyi hsni-hal vsiqsi d
bununla bal olacaqd. Sonralar yrndiyim gr bu gnlrd ran mrut
hrkatnda mniml brabr aldm Heydr xan miolunun da byk bir
laqsi olmudur.
Heydr xan rann n yaxn tarixind mhm rol oynam qafqazllardan
biridir. O, ran mrutilri arasnda Heydr xan Bombi (Bomba Heydr xan)
dey mhurdur. Vaxtil Tehranda Qacarlardan Mhmmd li ahn ba naziri
mhur irtica minddvlni ldrn fdai Abbas aaya bomban vern o idi;
bunun kimi Tbrizd yen mrutiyyt mcadillri snasnda ah trfdar,
mhur irtica caddvlni pot il gndrdiyi bir chnnm makinas il
partladan da odur. Bir terrorist v bir inqilab olaraq onun mcahidlr zrind
drin bir nfuz v tsiri vard. O zaman ran inqilab hrkatlarnda ah trfdar
ski rejimlr qar mcadild yerli trqqiprvr v mrutiyytilr yardm
n gln qafqazl nsrlrl yaxndan laqsi olan bu Heydr xan indi Bakda
olur v bandak bir qrup mcahidlrl ran hrkatlarna itirakla laqdar bzi
kombinasiyalar dnrm. Mnim tutularaq Bakya gtirildiyimi xbr alnca,
randak mrutiyyt hrkat zaman yaranm dostluq namin hmn hrkt
kemi, bada dr. Nriman olmaq zr Sovet Azrbaycannn btn nfuzlu
xslrin ba vuraraq, Mmmd minin bandan bir tk bel skik
olmamaldr! demidi.
Anormal mtbx hyat yava-yava znmxsus bir forma alr. Saatlar
saat, gnlr gn qovalayr. Gln yeni msafirlrdn duyulan crbcr
sylntilrdn gndlik hvadislr alr, mqddratmz gzlyirik. Btn
bunlar v mtbximizd z formasn alan hr eyi burada tfsir etmk niyytind
deyilm. Buradak mhrumiyytlri, yemk dey veriln bulaq suyu andran
orbalar v sair zrind d durmaq istmirm. Mvzum mumi xatirat yazmaq
deyildir. Tfrrata yalnz l aldm sl mvzu nsrlrini bir-birin balamaq
surtil tmas edirm.
 Hbsxanada Stalinl babaa

Mtbxin yeni msafirlrindn hrd olub-bitnlr haqqnda mlumat

alrdq. Bunlar hrd Padvalyon adnda gizli bir cmiyytin kf edildiyindn
bhs edirdilr. Padval rusca bir szdr, zirzmi demkdir. Qzl Ordu trfindn
yeni ial olunan Bakda, burada qalan trkiyli ski mhacir zabitlrindn bir
qismi il limanda olan matroslar arasnda guya ki bir anlama olmu, bunlar
yerlilrdn bir qismi il szlrk, hkumt qar qiyam hazrlayrmlar.
Tkilat zvlrinin gr yeri hrin ski Nikolay, sonra Parlament, indi
d Kommunist ksi deyiln byk ksind zirzmid yerln bir dkan imi.
Bu mnasibtl onlara zirzmiilr mnasna gln padvalyon deyirmilr.
Padvalyonularn n n hbs edildiklri haqqndak yar ciddi, yar zarafat
hekaylrini byk laq il dinlyirdik ki, qap ald. Gzti iri girdi. Mn
xitab edrk, yolda Rsulzad (mhbuslara da yolda dey xitab olunurdu),
arxamca glin, dedi.
Saat 17 idi, axamn bu gec saatlarnda kameradan bu kild gtrlnlr,
adtn gedr, bir daha dnmzdilr. Bu, xrclnmy gtrln bir saatdr.
Baxdm dostlarma bir hzn gldi. Hl arkada Abbasqulunun rngi qad,
mlul v mhzun gzlril mn baxd. Zorla zbt olunan bir hycanla
qucaqladq. Ondan uzun v nticsi mchul bir sfr xrm kimi ayrldm. O,
titrk bir ssl xeyir-dua verir, mn d ona hmiyyt verm, qorxma dey tslli
verirdim.
Mn nd, gzti d arxada gedirik. Qaranlq koridorlardan kedik (neft
mrkzi olan Bakda neft qtl zndn qnat olsun dey adtn geclr lampa
yandrlmaz). Bu yolun ox da yabans deyildim. Bir df yen bu koridorla
Pankratovun hzuruna aparlmdm. Burada bir heyt mni istintaq etmidi. Hiss
etdim ki, yen Pankratovun yanna aparlram.
Gldik. El buradr. ki hft vvl istintaq edildiyim otaq. Gzti qapn
ad. Girdim. Masann arxasnda ayaq st duran Pankratovun yannda uca boylu
Qzl Ordu uniformasnda birisi mn diqqtl baxr.
Zabit mni qarlamaq mqsdil iki addm irli gldi, lini uzadaraq:
- Yolda Rsulzad, tandnzm (bir az pauza il), Stalin, - dedi.
- Bli, tandm (bir az dayandqdan sonra), Koba, - dedim.
Dayanmamda bir mna var idi, mn rus sovet komissar Stalin deyiln
zat tanmrdm. Mnim tandm Qafqaz ixtilals bir Koba vard. Stalin hmn
Pankratova mracitl, bizi buraxn, dedi.
Pankratov xdqdan sonra mn:
- tin gnlrd brabr aldq, indi is toqquduq, - dedi.
- Dnya beldir, hr ey ola bilr, - dedim.
- Dosyenizi grdm, vziyytiniz d ox pisdir, - dedi.
Mn bir lhz gznn iin baxdm.
 - Msavat partiyasna mnsub olmaq thmtil iilrin qruplar halnda
glllndiyi bir yerd bu firqnin lideri qalaraq vziyytinin yax olacan
dnck qdr sad deyilm. Fqt bu pisliyin dosyedn xdna inanmram,
nki vziyytimin pisliyini isbat edck bir dosyedn xbrim yoxdur.
Stalin mvzunu lst dyidirdi.
- Mn bunun n glmdim, - dedi. - Buraya glinc mhbus olduunuzu
yrndim. Sizinl grcyimi yalnz dr. Nrimana syldim, - dedikdn sonra
szn davam etdi. - Buradaklar (yerli kommunistlri nzrd tutaraq) Sizdn
qorxurlar, bir qismi Msavat risi ldrlmlidir deyir, bir qismi d yox, mr
olduqca hbsd qalsn, tklifi edir. Fqt mn bu iki ehtimaln he birini Siz rva
grmrm. Siz ski mbariz yoldasnz. Ziyartimin yegan sbbi d budur.
ar istibdadna qar mcadillrinizi, sizin inqilabi hrkatdak rolunuzu v
hmiyytinizi bilirm. Bu inqilab n grkli bir xsiyyt olduunuzu tqdir
edirm. Siz n ldrlck, n d mr boyu hbsxanalarda rdlck bir
insansnz. Mnc, Siz azadlq verilmlidir: istsniz burada qaln, istsniz
mniml brabr Moskvaya gedk - ki bunu mn Siz xsn tvsiy edirm, nki
buradaklar Sizi rahat buraxmayacaqlar v zhur edck hr hans bir hadisni
bhan edrk, Sizi msuliyyt kcklr - istsniz dnyann sediyiniz hr
hans bir trfin gedin, bir szl, azadsnz. Dnn, dann, blk d biziml
mkdalq yaratdnz!..
Stalinin Rusiyadan bhs aan rsmi mqddimdn ski mcadil
dostluundan bhs edn smimi bir shbt dasna evriln bu ifadsin eyni
kild cavab vermk lazm idi.
- Bu qdr hadis olub-bitdikdn sonra mkdalq mzakir mvzusu
ola bilmz, yolda Koba, - dedim.
- Bli, haqlsnz, biz 1918-ci ild buraya aumyan gndrmyckdik, -
dedi.
Bu cml il ny iar edildiyi izah edilmzs, n yaxn Azrbaycan
tarixinin tfrratna vaqif olmayan oxucular mslni yax anlamazlar. Bunun
n bir az tfsilat verim:
aumyan Sovet hkumti trfindn inqilabn ta vvlind Qafqaz
fvqlad komissarlna tyin olunmu kommunist bir ermni idi. Hl
boleviklrin lind olmayan Qafqaza fvqlad komissar tyin olunan bu adama
eyni zamanda rqi Anadoluda hnuz rus ordular ial altnda olan vilaytlrd
Byk Ermnistan tkkl mqsdil bir referendum tkil etmk vzifsi d bir
dekretl bu aumyann hdsin buraxlmd. 1905-ci ildn bri tandm
aumyan 1918-ci ilin balarnda Bakda mniml grrk z missiyasndan bhs
etmi v Msavat firqsin mkdalq tklifind bulunmudu. Bizdn hsni-
qbul grmyn aumyan sonra Tiflis getmi, orada grc meneviklrinin
iddtli bir mxaliftil qarlaaraq tkrar Bakya qaytm v burada eyni ilin 31
martnda cbhlrdn dnb, Bakda cmlmi rus hrbi hisslrini thrik edrk
Bakdak trk v mslman hali zrind bir qtliam trtib etmidi.
Stalin indi bu hadisy iar edirdi. Bununla o, bir trfdn 1918-ci ildki
mart facisinin btn qbahtini aumyann boynuna yklyir, digr trfdn d o
zamann ermni mslsind alnan bolevik istiqamtini szaras tnqid etmkl
trk-ermni ixtilafn istismar etmk istyirdi.
Stalin dedim:
- Msl aumyann xsiyytind deyildir, yalnz 1918-ci ild deyil, siz
buraya indi d glmmli idiniz!
Stalin diqqtl zm baxd. Lisaniyl deyil, hal il n n dey
soruurdu:
- nki rus gc il tsis olunan proletariat diktaturas Azrbaycanda rus
hakimiyytinin tsisindn baqa bir ey ola bilmz, - dey soruurdu.
- nki rus gc il tsis olunan proletariat diktaturas Azrbaycanda rus
hakimiyytinin tsisindn baqa bir ey ola bilmz, - dey davam etdim.
Fikrimi bir misalla izah edrk lav etdim:
- Tsvvr edin ki, almanlar glir. Moskvada bir Sovet hkumti qururlar,
bu nec olar? - dey sorudum:
- Bizdn daha yax ttbiqat yaparlar, - dey Stalin glmsdi.
- Fqt rus xalq da daha yax idarni nec qbul edr?.. Txmin ed
bilmzsinizmi? - cavabn verdim.
Stalin mnal bir baxla zm baxd... Bu baxda rus xalqnn ruhiyyatn
mn daha yax bilirm, deyn ifad vard. Stalin bir lhz dndkdn sonra
mvzunu dyidirdi.
- Yax, dedi, - olan olub, ken keib. ndi n dnrsnz, ondan
danaq.
- Sizin, - dedim, - burada Pankratovun bu masas banda bir heyt mni
istintaq edirdi. stintaq idar edn mstntiq, fhldn yetim bir gnc idi.
Mndn soruurdu.
- Dalarda dolardnz, orada yaxalandnz zaman n dnrdnz? -
dey mndn cavab gzlyirdi. Ona:
- Hadislri mahid il mul idim, - cavabn verdim. Qane olmad.
Mni daha ox dandrmaq istyirdi, dedi ki:
- Nec ola bilr, Siz Msavat hkumtinin ruhu idiniz, milli Azrbaycan
hkumti Sizin mnvi tsiriniz saysind faliyyt gstrirdi. Bel bir
adamn hadislr qarsnda passiv bir mahid durumunda qaldna inana
bilrmmi? Biz sizin hbsxananzda ikn dnr, zmz gr bzi planlar
qururduq. Hbsdn xnca onu-bunu edcyik, deyirdik. Siz nec olur ki, he bir
ey dnmr, sadc, mahid il vaxt keirir, faliyytsiz qalrdnz? - dey
mstntiq zm baxd, ona:
 - Siz mndn daha gncsiniz, aradak frq hr halda bundan irli glmi
olar, - cavabn verdim.
Onunla smimiyytl, lbtt ki, dana bilmzdim; nki mni yax
tanmrd. Cavabm can qurtarmaq n uydurulan bir ey dey dnr, smimi
qbul etmzdi; fqt Siz, ski smimiyyti xatrlayan bir da il danan Kobaya
mstntiqin anlamad daltin sl sbbini izah ed bilrm.
Siz demokratiyann mqdds sayd byk haqq, milli istiqlal haqqn
tapdalayaraq srhdimizi kediniz. Buna gcmzn yetdiyi qdr mqavimt
gstrdik. stn qvv il yurdumuzu bundan sonra davam etdirmy bizim
qvvlrimiz atmrd. Milltlraras daha byk qvvy istinad etmyimiz lazm
glirdi. Halbuki yaadmz rtlr daxilind istinad edcyimiz byk qvvlr
rqdki milli istiqlal hrkatlar il, xsusn milli Trkiy hrkat il dmn
vziyytinddirlr. Siz d bu vziyytdn istifad edrk Trkiyy yardm n
Azrbaycandan keid istmk ar altnda mmlkt soxulursunuz, bu mqsdl
burada olan macra bir qrup nsrdn d istifad edir v mumi-fkar
aldadrsnz. Yaranm bu rtlr daxilind biz iki od arasnda qalan bir adam
vziyytind idik. Bu vziyytd biz lverili vaxt glincy qdr gzlmk
lazm glirdi. Mstntiqinizin anlamad ey bir talt deyil, bir intizar idi.
Sovet ialn tanmayaraq yenidn fal mbarizy balamaq haqqn saxlamaqla
lverili bir rait yaranncaya qdr gzlyckdik. Stalin:
- Yax, frz edk istdiyiniz rtlr mvcuddur v z qvvlrinizl
hrkt etmk imkanndasnz; o halda biz qar n edrdiniz? - dey sorudu.
- He dnmdn hmn siz qar qiyam qaldrarq, - dedim.
- Yax, amma siz kiik bir mmlktsiniz, z banza mstqil olaraq
znz idar ed bilmzsiniz; baqa byk bir dvltl nec d olsa, anlamanz
lazmdr, - dedi; mn:
- Bu tqdird biz yen byk qonumuz olan sizinl anlaardq, fqt
Nrimann anlad trzd yox, - dedim.
Stalin gld:
- Nrimanm biziml, yoxsa bizmi Nrimanla; anladq?! - dedi.
Bir saatdan ox kn shbt qurtarmaq zr idi. Stalin shbti praktik bir
nticy gtirmk niyytil sz tkrar bizim Hrriyyt gtirdi. Bakda
qalmama, yoxsa Moskvaya getmy stnlk verdiyimi bilmk istyirdi. Ona
dedim ki:
- Madam ki, biz azadlq rva grlr, o halda drd divar arasnda mhbus
olaraq dnb, qrara glmkdns, btn msllri azadlq havas iind
salam bir ba il dnb, hll etmy stnlk verirm.
- Yax, - dey razlad. Sslndi. Bir az sonra Pankratov iri girdi. Shbt
snasnda qaranlq bir mtbxd saxlandmz, hal-hval sorumas mnasibtil
anlatm olduumdan, iri girn Pankratova:
 - Bura bax, adam qaranlq bir mtbxd saxlayrsnz, drhal onu mnasib
bir otaa krn v ailsin d onunla grmk imkan verin, - dey mr etdi.
Ayrldq, gzti bizi tkrar mtbx gtirdi. Mhbus dostlarn sevinc
iind idilr. Abbasqulu arkadamn is adl inthasz idi.
Bel ha, demk bu gedi xrclnm gedii deyilmi!..

Xsusi otaq

ki- saat sonra gzti tkrar gldi. yanz yn, yolda Pankratov Sizi
mnasib bir otaa krmk haqqnda mr verdi, - deyir.
Mtbxdki dostlarma tkrar bir hzn v ndi glir. Bu hiyl olmasn
dey dndklri zlrinin ifadsindn, gzlrinin baxndan bllidir. Mn
dostlarmdan ox da ayrlmaq istmirm, amma rdd etmk d yax dmz.
Baxaq grk sonras nec olur... Dostlarmla vidalar, gedirm; gzti yalarm
arxasna alb, dalmca glir.
Mni Pankratovun znn yaad mnzilin yannda qaps mtrk
balkona xan xsusi bir otaa gtirirlr. l-lpaq olan bu otan mtbxdn frqi
yerinin taxta olmas v bir d arpay yerini tutan taxtadan bsit bir arpaynn
olmasdr.
Payzn sonlar olduundan otaqda isitm sistemi olmadndan insann
iliklrin ilyn soyuq bir hava var idi. Mtbxd he olmasa limiz ken taxta
paralarn, qzet v sair kimi kazlar yandrr, bir az da olsa isinirdik. lav
olaraq orada maddi istilikdn baqa mnvi bir hrart d var idi; bir icma halnda
yaayr, drdlirdik.
Gecni bu soyuq tnhalqda keirrk sabah erkndn bir frstl balkonun
knarna gldim v oradan zmn salamat olduumu gstrdim. Sevinclrini
uzaqdan bildirdilr. Abbasqulu hava plri gndrirdi.
Bir gn bel tnhalqda kedi. Ertsi gn mni rfiqml grdrdlr.
Evdki v hrdki vziyyti ondan yrndim. Ona da vziyyti syldim v
Stalinl olan shbtin xlassini bildirrk, dostlarn n dndklrini v n
tvsiy etdiklrini yrnib, glmsini istdim.
Bellikl, dostlarla aramzda bir laq yaranm oldu. Bu vasit il hrd
olub-kenlr haqqnda mlli-bal mlumat ala bildim. Bizim tutularaq hr
gtirilmmizin mumi bir hycan dourduunu, rsmi hkumt xbrinin bu
hycan sakitldirmk mqsdil bel bir diplomatik da il yazlm olmasnn
sbblrini yrndim. Dostum Heydr xan miolunun mnim xatirim etdiyi
csuran demarn tfsilatn xbr aldm. Dostlar Moskvaya getmyimi daha
mnasib bilirlr. nki burada qalmaq thlkli imi, hr cr srprizlr hr zaman
mruz qala bilrmmi.
 Vziyytimizin aydnlamasn istyirm

Bir-iki gn d kedi. Stalinin biz vd etdiyi azadlqdan bir sr-lamt

yoxdur... ndim artr. Vziyyti aydnladrmaq n alma bir tdbir glir.
Pankratovla grrm; ona:
- im, mnasibtlrind qtiyyt v aydnlq sevn bir partiyann linddir.
Yolda Stalin atdrn: vd etdiyi azadlq mn hqiqtn rva grlbs, bu n
zaman gerklck? Bu bir; sonra mnim iiml laqdar Mhmmd li il
Abbasqulu da tutulmular. Bunlarn da mniml brabr azad olunmasn rica
edirm. Sonra, Moskvaya getmli olsam, orada tamamil srbst ola bilcymmi?
Mnim iim tbirini xsusi vuru il dedim. nki dostum Abbasqulu il
brabr hbs edildiyimi bilirsiniz; Mhmmd li d son df biziml laq
saxlad n hbs edilmidir. Bundan baqa ta arla qar mbariz illrindn
bri sx laqlrl bir-birimiz sx bal idik. Mhmmd li d Abbasqulu kimi
mxtlif vaxtlarda gizli faliyyt sahlrind birg msuliyyt dayan yoldalarm
olduu kimi milli hrkatn son illrind d mniml eyni srada olmudu. 1911-ci
ild Bakda Msavat firqsinin tkklnd bu iki dost mrhum Na
oullarndan Na il birlikd gizli tkilatn ilk lyn tkil etmidilr.
Pankratov xahiimi Stalin atdracan deyir, ayrlmaq zr ikn mmkn
ed bilrs, mni tkrar mtbx krmsi n mr vermsini xahi edirm:
- Mn ayrdnz otaq, bhsiz, daha tmiz, haval v mstqildir,
tkkr edirm; fqt orada yoldalarmla birlikd bir yerd idim, mni tkrar
yoldalarmn yanna qovudurmaq ltfn sirgmyin, - dedim.
- Yax, - dedi, ayrldq.
Tkrar mtbxdym. Mhbus yoldalarmla bir ne gnlk ayrlq
hsrtini ortadan qaldrr, duyduqlarmz (eitdiyimiz) yeni hadislri bldrr,
drdlirdik.

Yolda Stalin inciyib

Gzti Pankratovun mni tkrar ardn xbr verir, gedirm. Osob

otdel efi ciddi da il: - Yolda Stalin Sizdn inciyib, - deyir.
Diqqt ksilirm. zmdki sual sezn Pankratov davam edrk Stalinin:
- Yolda Rsulzadnin etimadszln haradan qazandq. Mnim vdim
niy bh edir?! - szlrini atdrdqdan sonra cavab gzlmdn Stalinin adndan
bunlar deyir:
- Mn bir ne gn d buradayam. Siz (yni mn) mniml brabr
Moskvaya gedcksiniz. Sizi Moskvaya gedcyimiz gn srbst buraxacaqlar.
stsniz ailnizi d znzl gtr bilrsiniz. Moskvada tamamil srbst
olacaq, hm mnim, hm d Sovet hkumtinin himaysind olacaqsnz. Ailniz
burada qalmal olsa, o da Azrbaycan Sovet Hkumtinin himaysind olacaq.
Yoldalarnz Mhmmd li il Abbasqulu da sizinl brabr gedcklr.
Nticni ev v onlarn vasitsi il yoldalara atdrdm. Yolulua
hazrlar, hrkt gnn gzlyirik.

Tam yerin yetirilmyn vdlr

Gzldiyimiz tarix gldi. Azadlq gn azadlq saatna evrildi. Mhmmd

lini saxlad baqa bir hbsxanadan Osob otdel krdlr, mniml birlikd
azad etdilr. Fqt Abbasquludan xbr yoxdur. Ona icaz vermmilr.
Mhmmd li il birlikd ikimiz d ev gldik. Mnim olmadm vaxt
doulmu iki aylq olum Azr yatrd. Atasnn pndn oyanan uaq alayr.
Onun v digr ail zvlrinin v bu anda ev toplaan yaxn qohumlarn zntlri
v xeyir-duas iind vidalaaraq, qapda gzlyn mana minir, vazal yoluna
xrq.
Dkan-bazar bal, drin bir hzn dalan Baknn sssiz, hzin
klrindn keirik. Vazala gldik. Moskva qatar gzlyir. Stalinin gedcyi
salon-vaqona mindirildik, bada Stalin olmaqla byk sovet xadimlrindn Serqo
Orconikidze, Budu Midivani (Ankarada milli Grcstan hkumtinin elisi olan
Semyon Midivaninin doma qarda) v baqalar burada idi. Stalin bizi qarlayr.
- Yerli kommunistlr Abbasqulunu sizinl brabr gndrmk istmdilr.
ndns onun leyhin byk hiddt var, - deyir.
Bir az sonra doktor Nriman Nrimanov glir, biziml salamlar v drhal:
- Abbasqulu han? - dey sorudu. Abbasquluya icaz vermdilr deyirik.
O, tam bir heyrt iind:
- Hm.., biz onun da getmsini demidik... - deyir.
- Siz ola bilsin ki, demidiniz, amma olan oldu, icaz vermdilr...
 MOSKVA YOLUNDA

Bir az sonra iallarn aqraq qhqhlri, yerlilrin d hzin v

mtssir baxlar arasnda qatar hrkt edir. Moskva yolundayq. Normal rtlr
daxilind beinci gn Moskvada olmal qatar indi n az on be gn yol gedck.

Drbnd divarlar n n kilmidir

lk stansiya olan Drbndd bir-iki gn qalmaq lazm glir. Stalin

miyytil brabr Temirxanuraya (indi Buynaksk) gedck, orada Dastan sovet
muxtariyytinin tkili mrasimind itirak edck. Onu mayit ednlr arasnda
o zaman Moskvada intiar edn Vostok (rq) jurnalnn mhur mdir v
mhrriri Mixaylovi (vvllr Volontyor adn dayan inqilab bir emiqrant) da
var. Bu imza il Bakinski raboi qzetind xan mqald tarixi Drbnd
divarlarna aid bir yaz drc edilmidi. Hl Sasanilr zamannda kilmi, sonra
rblr zamannda tmir olunmu bu divarlar, Mixayloviin mqalsin gr,
cnubdan gln tcavzlr qar yaradlm bir sdd olaraq tqdim edilirdi.
Uzaqdan grnn Drbnd divarlarna baxmaqla bu mqalnin hqiqt uyun
olmadn anladm. Stalin drhal gzlril arad v bir az o trfd baqalar il
shbt etmkd olan Mixaylovii ard:
- Qulaq as, - dedi. - Sn zn tarixi hesab edirsn, bax Rsulzad n
deyir. Drbnd divarlar cnuba deyil, imala qar yaradlm bir sdd imi...

Salon vaqonda kimlr vard

Stalinin salon-vaqonuna balanm dftrxana vaqonunda biz bir kupe

ayrlmd. Bu vaqonda bizdn baqa vaxtil Polann kiicik qsblrinin birind
silah zavodunda dzgahdar ilmi, indi Stalinin dftrxana mdiri olan
berzanovski rus aristokratlarndan dul bir qadnla evli idi. Bu qadn ri il brabr
dftrxana katibliyi vzifsini dayrd. Yannda vvlki rindn 8 yalarnda bir
qz da var idi.
Bizim kupenin yanndak kupeni d vvllr Peterburqda (sonra Leninqrad)
pinilik edn vaqon bldisi, simpatik Davidov ial etmkd idi.
Dftrxana vaqonu bizim n eyni zamanda vaqon-restoran idi.
Yemyimizi Berzanovski ailsi v Davidovla birlikd el burada yeyirdik.
Uzun srn yoluluumuzun yeknsq olduunu sylsk hqiqt ox da
uyun olmaz. Hr shr qalxanda kupeni taxtabitilrdn tmizlmk tualetimizin
zruri ilrindn idi. Bununla bel dftrxana sfrsind aylarla kdiyimiz
sxntnn vzini xr, Azrbaycann qara krsn qrmz vaqonda z halal
malmz kimi yeyirdik.
 Stalinin xatirlri

Yoluluun verdiyi frstlrdn istifad edrk Stalin bizi arabir z salon-

vaqonuna arrd. Bzn d dftrxana vaqonuna glrk oradaklarla ordan-
burdan danrd.
Bzn madam Berzanovskinin qz il shbt edr, zarafatyana sn Dd
Vilsonun 14 maddsini bilirsnmi? - dey ltif danar, bzn d z srgzt
v macralarna aid xatirlr sylrdi. imalda srgnd olduu eskimoslar
arasnda balq ovu il doland v bu id istifad etdiyi sul saysind yerlilrdn
daha mvffqiyytli olmas sbbindn onlarn nzrind az qala kramt sahibi
bir vliya kimi grndyndn v odur ki, xsiyytinin sitayi edildiyindn aq
bir zvql bhs edirdi. Stalin eskimoslarn gznd hr ey imi; xstlnnd
onun yanna glirlrmi; o da verdiyi bzi sad hb v tozlarla yngl xstliklrin
qarsn alrm. Bir gn eskimos dilbrlrindn birisi malic n onun yanna
glibmi; mayin snasnda cinsi bzi vziyytlr albm. Stalin hmiyyt
vermyib. Halbuki bu dilbr, zkas il eskimoslar arasnda mhur olan bir
qhrmandan hamil qalmaq istyirmi...
Eskimoslar arasnda grnn bu cinsi toleransa mqabil, sz Qafqaz
milltlrindki erotik xlaqn ciddiyytin gtirn Stalin Dastanda tzc verdiyi
edam mrini biz danr. Kommunist Partiyasnn inqilab sahsind xidmtlri
olmu, snanm zvlrindn biri komissar vzifsindn sui-istifad edrk, dal
bir qzn namusuna toxunubmu; Stalin onun n byk cza il czalandrlmasn
mr edib. Partiya v sovet xadimlri bu yoldan dyr v xidmtlrini nzr
alaraq Stalinin yannda onun n zmant vermi, fqt o, qtiyyn olmaz, el
indi xalqn gz qarsnda edam edilck demidir; nki mslman xalq bu
xsusda gz yumma qtiyyn balamaz! Dalardak adtlr, buradak
namus anlayna hrmt hkumt etibar baxmndan sasdr.

rana ttbiq olunan siyast

Yolboyu shbtlrd, tbii ki, hr cr mvzulara toxunulur v sasn

Qafqazda cryan edn hadislrl bal olaraq bir qrup tannm xslrin
oynadqlar rollardan v xarakterlrindn bhs alrd. Qafqazdak rait v o
zamank hadislrdn xbri olanlar n maraql olmas bh dourmadna
baxmayaraq, dnya fkari-mumisini ox o qdr d ilgilndirmyn bu
tfrratdan srf-nzr edrk, yolboyu ediln shbtlrd toxunulan mvzularn
yalnz n mhmlrini burada qeyd edcym.
Stalin bir gn rana qar ttbiq ediln siyast msllrin toxundu.
- Mn Bakya glnd, - dedi, - baxdm ki, bizimkilr rana hcum planlar
hazrlayrlar. Drhal mane oldum (o zaman Azrbaycann sovetldirilmsindn
sonra yerli boleviklr rann Gilan vilaytin hcum edrk ran hkumti il
ixtilafa dmdlr).
 N n mane olduunu bel izah etdi:
- ran sovetldirmy balamaq yanl bir hrktdir. Orada ninki
cmhuriyyt, konstitusiyal bir monarxiya rejimini mhkmlndirmk bel kifayt
qdr mtrqqi bir idir. Sosializm v kommunizm prinsiplrini oralarda ttbiq
girimk macralqdan baqa bir ey deyildir, - dedi.
- Yax, ran n tsbit etdiyiniz bu taktikan niy Azrbaycana ttbiq
etmirsiniz, demirm; nki bilirm burada Bak kimi bir snaye mrkzi v
proletariat hrkat vardr, deycksiniz. Bs Trkstan? Ona n deyirsiniz;
oradak rait randak rait bnzmirmi? Niy ran taktikasn oraya ttbiq
etmysiniz? Stalin bir az dnd:
- Nec d olsa, Trkstanda rus mktblrindn xm ziyallar var, - dedi.
- Bu cavab he d marksist bir izah olmad, el deyilmi? - dey etiraz etdim.
Mbahisni drinldirmdi.

Rus-alman mkdal

O zamank vtnda mharibsi v inqilabi hadislrin crbcr shn v

msllrin tmas edn Stalin xarakterik bzi hekaylr danr v cmllr
ildirdi.
Dnya inqilab tezisi shbtlrin ana mvzusu idi. O, dnya inqilabnn ba
tutmas n rus-alman mkdalna fvqlad hmiyyt verirdi. Bu baxmdan
Ropolloda balanm mqavilni yrd. Bu mqavily gr rus inqilabi
imkanlar il Almaniya yaradc qvvlri arasnda smimi bir ittifaqn yaradlmas
lazm idi; Rusiyann dnyan doyurmaa kifayt edck srvtlri il Almaniyann
texniki istedad v qabiliyyti bir araya glinc dnya inqilabnn mvffqiyytinin
qarsn ala bilck bir qvv taplmaz; Lenin indi ttbiq etmk istdiyi beillik
planla Rusiyann knd tsrrfatn Almaniyann mhtac olduu yeyinti mhsullar
il tmin edck bir hala gtirmk zminddir, - deyirdi.

ngilislr qar nifrt

Dnya inqilabn qsr salan v dolays il mstmlk v

yarmmstmlk halnda olan btn milltlrin azadlq v qurtulularna ngl
olan dnyada bir qvv varsa, o da ngiltr imperializm qvvsidir, - deyirdi.
Shbt buraya glinc Stalinin ssi srtldi v intiqam qlcm saan
parlaq gzlri il uzaa baxaraq:
- Mnim vicdanmda 59 ingilisin qan vardr. Yumruu bkl lini havaya
qaldraraq, bunlar xsn z liml ldrmm. ndi polkovnik Stoks deyiln bir
claf var, o da bir lim kes, ryim of demz, o saat gbrdrm, - deyir.
Stalinin hiddt v nifrtl and bu claf xsn tanyram. Onunla 1911-
ci ild Tehranda tan olmudum. O zaman orada rani-nou qzetinin ba
redaktoru idim. Avropa sulunda randa ilk df olaraq tsis olunan bu gndlik
demokratik qzet getdikc artan rus nfuzunun intriqalar il balanrd. O
gnlrd Amerikadan rann maliyysini islah mqsdi il gln mhur Morqan
usterl etdiyim siyasi msahibnin qzetd drc edilmsin gr Rusiya sfarat
mni randan xaric atdrmaq n tbbs etmidi. Dnya mtbuat bizim
mqddratmzla yaxndan maraqlanrd. O cmldn Parisdn xan Siyeql
qzetinin Tehrana glmi xsusi redaktoru rani-nou qzeti il mn hsr edilmi
byk bir reportajdrc etmidi. O zamank ran xarici ilr naziri yaxn dostum
mrhum Hseyn xan Nvvab mnim rfim verdiyi axam yemyin indi ran
senatnn sdri olan digr dostum Seyid Hsn Tazad kimi xslrl birlikd
Telmis qzetinin mxbiri il ingilis sfirliyinin hrbi attaesi Stoksu da dvt
etmidi. Stoks randak irtica qvvlrini mdafi edn Rusiya siyastinin zmkar
mxaliftlrindndi.
Daha sonra Stoksla grmdk. Birinci dnya mharibsind qalib gln
mttfiqlr adndan Azrbaycanda olan ingilis ial qvvlri komandan general
atelvortun tabnda siyasi mavir idi.
Stalinin adn hiddt v thdidl kdiyi Stoks el bu Stoks idi.

ngilis-rus rqabti

Shbt bir aralq boleviklrin tqib etdiklri v edcklri rq siyasti

stn glmidi. Bu msld grlrini izah edrkn Stalin arlar dvrndki
mhur ingilis-rus rqabtil indiki ingilis-rus, onun tbiri il ingilis-sovet
mnasibtlrinin bir-birindn radikal kild ayrldqlarn anladaraq:
- O zaman iki yrtc qar-qarya durmudular; indi is (bir
mstmlkiy qar bir xilaskar durur, deycyini sezrk, szn tamamlamaa
frst vermdn):
- ndi is iki xilaskar durur, - dedim.
Fqt Allah bizi bu xilaskarlardan saxlasn, dmnlrl biz zmz
bacararq, anlamndak rus zrb-mslini tkrar etdim.

ran haqqnda xatirlrim

Sz dnb-dolab yen ran stn glmidi. Bu mnasibtl mn randak

mrut hrkatnda itirakmla bal orada grdym hadislr toxunan
xatirlrimi danrdm; o cmldn txminn 1911-ci ild randan srgn
edildikdn sonra stanbulda ran inqilab haqqnda tssratlarmn bir qismini nr
etdirdiyimi, digr qisminin is nr edilmmi qaldn syldim.
Stalin drhal maraqland, bunlar Moskvada nr edk, bizim n ox
maraql olar, - dedi.
- Yazlar yanmda yoxdur, Bakda qald, - dedim.
 - Mhmmd li el indi geri dnsn, materiallar gtirsin, - dedi.
- Hllik qalsn, birdflik Moskvada yerldikdn sonra baxarq, lazm
olarsa, Mhmmd li oradan da Bakya gl bilr, el deyilmi? - dedim.

Sultan Mhmmd Fateh

Stalin biz bolevik partiyasnn ona vermi olduu bir mvzunu ilmkl
mul olduunu danrd. O, dvlt v inqilab ilrindn bo vaxtlarnda
Leninizmin saslar mvzusunu aradrmaqla mul idi. Bu mnasibtl
ideoloji v tarixi bzi msllr trafnda shbt etmyi sevirdi. Bir gn mn:
- Mamed Saltan kimdir? - dedi.
- Mamed Saltanm? Bu ad harada grdnz? - dey sorudum. Yadna sala
bilmdi.
Plexanovda grm olduunu sonradan baa ddm. Dem Mamed Saltan
dediyi xs Sultan Mhmmd Fateh imi.
Rus arlnn qurucusu olmaqla brabr ar mtlqiyytinin d ideoloqu
saylan Mdhi van (van Qrozn) n Presvetov trfindn Sultan Mhmmd
Fatehin idarsini xlas edrk yazlm bir sr vardr. Rus sosial-demokratlarnn
mhur ideoloqu Plexanov Rusiya tarixin aid yazd srind bu kitabdan
iqtibasla Mamed Saltandan bhs etmkddir. Stalinin he cr tanmad v
yrnmk istdiyi Mamed Saltan el bu idi: Sultan Mhmmd Fateh!

Mdhi van bir idealdr

Mdhi van Stalinin dnya grnd ox kk salm, nmunvi bir

simadr. O, bir dvltin ancaq terrorun ilndiyi metodlarla yaradla bilcyin
inanr. Qurucu bir dvlt adamnn n tsirli istifad etdiyi silah terrordur.
Mrkzdn qaan qvvlri bir mrkz trafnda birldirmk n, onun fikrinc,
vann etdiklrindn baqa bir hrkt qabil deyildir. Tarixin inkiaf amili xalq
deyiln amorf ktl deyil, inqilab qliyyt (azlq) zmrsidir. Bu zmr
mqsd atmaq n myyn bir plan qurar, ktlni bu plana uyunladrmaq
n onu zorlayar. Dnyann btn inqilablar bel etmilr. Stalin gr Mdhi
van da bir nv inqilab idi.
Mn terrorun bir sistem olaraq faydal olduunu dmnin doru
olmayacan izah etmk istdim. Fransa inqilabndan bzi misallar gtirmy
baladm.
O, bir az dinlrdi v:
- Yox, - dedi, yanlrsnz, terrorun, hl ktlvi terrorun tarixindki rolu
mhmdr. Biz boleviklr, tbii ki, xsi terroru qbul etmirik. Bunun faydas
yoxdur. Bu, eserlrin sistemidir. Fqt ktlvi terror baqa, onu qbul v ttbiq
edcyik. Bunun faydas is bhsizdir, - dey davam etdi.
 - Bir adam ldrmkdn, lbtt, bir ey xmaz; bir ox adam birdn
ldrmk ki, ktlvi bir tsiri olsun, - dedi v lav etdi: Biz trbiy etmk n
xalqa ktl halnda tlim vercyik, bu tlimatmza asanlqla uymalar n onlar
lazm gls ktl halnda czalandracaq.

Demokratiya mfhumuna nifrt

Ktlnin mntiql qandrlacaq bir ey olmadn isbat etmk n o

vaxtil Tiflisd meneviklrdn Xomeriki il z arasnda olan bir macran dand.
- Mn, - dedi. - Rusiya Sosial-Demokrat Fhl Partiyas Mrkzi Komitsi
trfindn (komitnin banda Lenin dururdu) gndrilmidim. Xomeriki d eyni
Sosial-Demokrat Partiyasnn Tiflis Tkilat Mrkzinin nmayndsi idi.
ksriyyti fhllrdn ibart olan yerli partiyalar ktlsi qarsnda mrkzi
komit il yerli tkilatn iki nmayndsi sifti il mniml Xomeriki
grlrimizi izah etdik. Bir hft tamam mbahis etdik. Bir ne df mn, bir
ne df d Xomeriki z tezislrimizi mdafi etdik. Nhayt, mnaqilrdn bir
ntic almaq lazm glirdi. Bir qrar layihsini mn, bir qrar layihsini d
Xomeriki qlm alaraq iclasa tqdim etdik. ki qrar layihsindn birini ss
oxluu il qbul etmli idilr. Halbuki n oldu. Mvqqti olaraq ikimizin d
iclasdan bayra xmamz tlb etdilr. Bir az sonra iclas yenidn baland v bizi
d ardlar. N qdr verslr bynrsiniz:
- Xomeriki yolda ox sevirik, illrdir biz balq edir, onunla brabr
ilmiik. Koba yolda da mrkzi komitnin mvkkilidir, onu da ox sevirik.
Dndk-dandq; n yaxs bu iki yolda bir otaa salaq, qarlql anlamaya
glsinlr, ikisini d tmin edn bir formul tapsnlar, biz d onu qbul edk, - dey
qrar verdilr.
Bu hekayni dandqdan sonra Stalin biz xitabla:
- Xomerikiy bu da snin demokratiyan! dedim, - deyir.
Demokratiyaya nifrtini v inqilab qliyyt prinsipin, diktatorlua
bsldiyi simpatiyan ifad edn daha bir misal gtirk.
Rusiya inqilabnn vvllrind proletariat sinfini idealiz etmk bir moda
idi. Proletariata l dyilmz, proletariat n edrs ona thmml olunur, mayir
rtlr ortaya ataraq ttil edrs d onu zorla iltmk olmaz kimi dnclr
xsusil sosialist partiyalar trfindn demaqoji bir surtd proletar fndilr
tlqin olunmudu. Fhl sinfin bu tlqini alayanlarn banda xsn
boleviklrin zlri dururdu. El biziml ilk tanlnda xsn Stalin d bu sinfi
seilmi, qabaqcl bir sinif dey ymd.
Alara qar mbariz snasnda Volqa boyunda bir gminin ykn
boaltmaq lazm glmi, sahildki fhllr ilmk istmmilr; Stalin o saat
onlarn iindn 20 adamlq ilk partiyan drhal gllltmi, gminin boaldlmasn
tmin etmidi. Bunu biz byk bir iftixarla danrd.
 Xalq grs inqilab olar

Salon-vaqonda yemk sfrsi banda ikn qatarmz qlblik bir

stansiyada dayand; burada bir az gzlyckdi. Stalin Mhmmd liy prdlri
endir dedi. Mhmmd li:
- Yolda Stalin, bu niy? - dey sorudu.
- Bayrdaklar masamz grmsinlr, - dedi.
- Grrlr grsnlr, n olar ki?..
- Qulaq asn, nec yni n olar, sfalt v mhrumiyyt iind olan xalq
bizim bolluq iind olduumuzu grs inqilab olar, bilmirsn?

Trotskiy qar drin bir nifrt

Vtnda mharibsi v inqilab zmrsi iindki kimlr, bolevik-

menevik mnaqilrin aid crbcr mvzular trafnda inqilab aktyorlarndan
bhs edn Stalin, Lenindn byk bir ehtiramla bs edir, onun rus olduunu yerli-
yersiz qeyd edirdi.
O zaman ad Leninin ad il brabr kiln Trotskinin hr eydn lav
yhudi olmas sbbindn bada ola bilmycyini sylrdi. Xalq dvltin
bandak xs ox diqqt edir. Onun btn smklrini bir-bir yrnir, slin-
ncabtin hmiyyt verir - deyirdi.
Bu arada bir mnasibt gtirrk zn Leninin ndn daima Lenin ad
yannda bir d Ulyanov adn qeyd etmyi unutmamasnn sbbini sorudum
(grnr, Lenin bunu znn yhudi deyil, sl rus olduunu gstrmk n
edirdi). Bir az dnd v: Bunun sbbini bilmirm, - dedi.
Lenin Stalin n byk bir mllim, dahi bir rhbr idi. N qdr srt
v tin mrlri olurdusa, bunlar mtlq yerin yetirmk onun n bir zvq idi.
Sarisn (sonra Stalinqrad) cbhsi mkl bir vziyytd ikn Lenin n bahasna
olursa-olsun Sarisn ld saxlamalsan dey gndrdiyi teleqrama Stalin lim
titrmz! dey cavab vermi v znd ziflik hiss edn hr ksi gllltmk
surtil istniln nticni tmin etmidi.
Trotskiy glinc, bu ski menevikdn Stalin istehza il danrd.
Stalin gr o, tmtraq sevn, xudprst, qeyri-smimi, dyrsiz, yalan bir dil
phlvan imi. Uzun zaman bolevik leyhdar bir menevik ikn onun Lenin
yalnz son dmd zfr transi alaraq gldiyini istehzal bir dill qeyd edirdi.
1919-cu ild Varava altndak mlubiyyti n Qzl Ordu Stalinin ifadsin
gr yalnz Trotskinin dbazlna borclu imi.
 Antisemitizm

Trotskini tnqid v istehza edrkn Stalinin ifadsindn ox da

gizldilmyn bir antisemitizm qoxusu glirdi. Bir gn qatarmzn durduu
stansiyalarn birind bayrdan iri girn Stalin mmmal bir da il mn xitab
edrk:
- Yolda Rsulzad, Siz Qaqar proletariatn tanyrsnzm?- dey sorudu.
- Orada proletariat n gzir! - dey cavab verdim. O:
- H!.. Chudun (rusca hqartl deyiln jid tbirini ildrk) birisi
glib, zn mn Qaqar proletariatnn nmayndsi dey tqdim edir, bel
bir proletariatdan xbrim yoxdur, dey onu rdd etdim. - dedi.

Avropallar haqqndak hissiyat

ierinin xarici siyastdki rolunu da Slalin ciddi saymrd. Tlk

avropallar bizim hrif diplomatlarmz aldadrlar deyirdi. Grc v rus
dillrindn baqa bir dil bilmyn v Avropaya qsa mddtd yalnz bir df
Leninl grmk n gedn v orada ikn son drc sxlan Stalin Avropa
mdniyyti deyiln ey haqqnda yksk bir fikir sahibi deyildi. Onun n bu
mdniyyt slavyanofillrin dndklri kimi rm bir mdniyyt idi. sl
yeni v salam mdniyyti sovetlr yaradacaq, buradan dnyaya yeni bir iq
yaylacaqd.
Bu gn Rusiyada artq kinmdn triflnn mdni sahdki rus liderliyi
Stalinin shbtlrind hl o zaman sezilirdi. Rus onun n dnyann mnn
olduu kimi tbitc d n mhsuldar bir millti idi. Kndd rast gldiyi hamil rus
qadnnn on be uam var, on altncs da el buradadr, dey byk bir
iftixarla qarnn gstrdiyini, bhs etdiyi qadn tqlid edn bir jestl canlandrrd.
Avropa kapitalistlri z mdniyytlrini ya ngiltr v Fransa kimi
llrin keirrk mstmlklrin evirdiklri lklr hesabna, ya da Almaniya
kimi mlubiyyt uratd Fransan hrraca qoymaq surti il tmin etmilr.
Snayec bu milltdn ox geri qalan Rusiyan inkiaf etdirmk n daxili
mstmlkilikdn istifad etmkdn baqa bir ar qalmamdr. Leninin
tsvvr etdiyi beillik plan is inqilabi Rusiyan bir an vvl snayeldirmy
ynlmi bir zmdir. Rusiyada zmtli bir snayeldirm plan ttbiq olunacaq;
bu sahd srlrin nticsi olan gerilik aradan qaldrlacaq; kommunist inqilabn
btn dnyaya yaymaq n mstmlk v yarmmstmlk halnda olan btn
rq milltlrinin Qrb kapitalistlrin qar apardqlar istiqlal mbarizsin zlri
hm dayaq, hm d rhbr olacaq.
Stalinin bu yolda el siqayi-mzari il (indiki-glck zaman formasnda)
bhs etdiyi planlara qar cbhdn hcum etmk bizim vziyytimizd olanlar
n bir nzaktsizlik olard; /onun/ nzri-diqqtini grlmk zr olan ilrin
bu xsusda ox da midverici bir halda olmadna iar etmkl tmin edirdik;
Sovet sistemind insann bir frd v bir xsiyyt olaraq ortadan qaldrldn irli
srrdk.

Milltlr mslsi

Stalinin qznlqla mbahis ad msllrdn biri d milli msl idi.

Bolevik partiyasnn milli msl sahsindki nzriyysi v praktikas zr
mtxssisi saylan Stalinin bir d Milltlr komissar olmas tsadfi idi?..
Meneviklrin milli msldki taktikasn iddtl rdd edn Stalin
Avstriya sosialistlrindn Otto Bauerin myyn bir raziy bal olmadan milli-
personal (milli-mdni) muxtariyyt prinsipin dayanan sistemini iddtl tnqid
edir. Bir millt n yalnz mdni ilrdn ibart bir muxtariyytin qtiyyn
kifayt etmycyini, milltlri tmin edn eyin hr eydn nc zlrini xsn
idar etmkdn ibart olmasn deyir. Rusiya daxilindki milltlr n milli-
personel deyil, milli-territorial (milli-razi) bir muxtariyytin qbul edilmsi
lzumunu irli srr.
Sovet hkumtinin i bana glr-glmz nr etdiyi mhur dekreti dlil
kimi gstrirdi.
Fqt mn nzriyyd dekretlmi olan prinsip, praktikada ox da
riayt edilmdiyin v bunun n yeni misal olaraq mqddratna xsn sahib
olmaq istyn Azrbaycann qvv ttbiq edilrk sovetldirildiyin iar edrkn
o:
- sasnda ayani-tqdir olan tyini-mqddrat hququ mtlq deyil, fhl
inqilabnn ba mnafeyin tabeli bir hquqdur, - dedi.
- Bu kimi rt aid qeydlrl n mkmml prinsiplri praktikada
gddklri mqsdlrin tam leyhin olan nticlr xarmas mmkndr, -
cavabn verdim.
Stalinl bu shbt mn 1917-ci ilin maynda Moskvada Rusiya
Mslmanlar Qurultaynda olan mbahislri xatrlatd. Orada mn Rusiyann
milli-territorial muxtariyytlr ayrlmas prinsipini mdafi edir, hmd by
Salkov is Rusiyann mrkzi demokrat bir hkumt halnda qalaraq milltlr n
yalnz milli-mdni ilrl mhdudladrlan milli-personal bir muxtariyyt tlb
edirdi. Nticd qurultay ksriyytl bizim istiqlal tezisimizdn xan milli-
territorial muxtariyyt tlb edn qrar layihsini qbul etmidi. Qurultaydak bu
mbahislri szglii dandm zaman hmd Salkov haqqnda Stalin:
- Mqsdsiz, rusofil bir menevik deyilmi? - dedi. - V biz d bu gnlrd
inqilab hazrl il mul idik, - dey lav etdi.
 Mmmal bir hadis

Sfrimiz Trkiy-sovet mnasibtlrinin ox grgin bir dvrn tsadf

etmidi. Kamal Trkiydn Moskvaya bir heyt gndrilmidi. Heyt Moskvada
mzakirlr apard vaxt Ankara hkumtinin o zamank xarici ilr naziri Bkir
Sam byin Fransada imzalad birtrfli mqavil sovetlrin narahatlna sbb
olmudu; Trkiyy gndrilmkd olan hrbi sursat gndrilmsi dayandrlmd.
Bu mnasibtl Ankara il Moskva arasnda yazmalar davam edir, dalbadal
alnan teleqramlarda Stalinin mlahizsin mracit olunur, onun fikri soruulurdu.
Moskvadan gln narahatlqlarla dolu bu tcili teleqramlar Berzanovski ona
gstrdikc Stalin:
- Ziyan yox, gzlyrlr, - dey cavab verirdi.
hmiyytli teleqramlarn yamaqda olduu bu gnlrdn birind salon-
vaqon risi Davidov bizim yanmza gldi:
- Yolda Stalin sizi o biri vaqona krmk istyir, hazrlan, - dedi.
Bu zrurt ndn dodu? Davidovdan bir ey sorumadq. Hr halda bu
yax bir lamt deyildi, narahatlq iind bamza nlr glcyini acizan kild
gzlyirdik. eylrimizi ydq; hr saat yerimizi dyimy hazr bir vziyyt
aldq...
Xbr gnorta verilmidi. Axama qdr bir hadis olmad. Gecni
narahatlqla keirdik. Shr oldu. Davidov bir ne df gldi-getdi, bir ey demir.
z-zmz thlk sovudu deyirik, amma xbrin sbbini he cr izah ed
bilmir, maraq iind gzlyirdik. Mslni Berzanovski v ya Stalindn sorumaa
da mnasib grmrk. Nhayt, zehinlrimizi mmma il yox, hazrk vziyytl
mul etmy baladq, zmz bizi bezdirn hratlardan kupeni tmizlmk
ii il mul etmy stnlk verdik.
Hadisnin ndn ibart olduunu sonra bildik. rlid anladacam kimi
Moskvada onunla bir tavan altnda yaadmz Davidov bir gn biz dand.
Yolda glrkn sizi baqa kupey krckdik, sonra bundan vaz kedik, sbbini
bilirsinizmi? - dedi v izah etdi:
- Berzanovski glib, Stalin Trkiy mslsi zr teleqramlar glir-gedir,
Rsulzadlr d dftrxana vaqonunda, iin mxfi trfi pozulur, demidi. Stalin
bundan sonra mn sizi baqa bir kupey krmk mri vermidi. Sonra mndn
Rsulzadlr zlrini nec aparr dey sorudu. Mn d ox tmkinli v sakit
insanlardr, yemklrini yeyib, sonra z kupelrin kilir, baqa he bir ey
qarmrlar, dedim.
- Mn onlar yax tanyram. Onlar rahat burax. Yerlrind qalsnlar, -
dedi.
 MOSKVADA K L

Bakdan ayrlal on be gn olurdu. Moskva trafna glmidik. Harada

yerlcyimizi dnrdk. Yni bir mchulatla qarlardq. Stalin mnasib bir
yer myynlncn vaqonda qalma mnasib hesab etdi. Bu mqsdl apaz
da vaqonda saxladlar. Bir manevr il vaqon sas yoldan aralanaraq, yan yollardan
birin verildi. Sonra bizi vaqonla birlikd tmirxanalardan birin apardlar. Gecni
orada keirdik. Shr tezdn kic zrblri bizi yuxudan oyatd. Dem,
vaqonumuz tmir edilirmi. gn bu raitd yaadq. Drdnc gn
Berzanovski Davidovu gndrib, bizi z evin apard. Burada, Davidovun da
olduu mnzild biz bir otaq ayrlmd.
Bu, Stalinsaya bir i idi; hm hrmt gstrilmi, z katibinin mnzilind
biz bir otaq ayrlm, hm d btn hrktlrimiz daimi bir nzart altna alnm
olurdu. Gz dusta el bu qdr olur.

Hrbi kommunizm dvrnn Moskvas

qamtgahmz myyn olunduqdan sonra zruri formal ilr grlm,

biz Raboaya knijka - i dftri deyiln bir hadtnam verilmidi. Bu
dftr saysind biz mumi yemk yerlrindn birin qeyd olunur, oradan orba ala
bilirdik. Aldmz bu orbann Baknn Osob otdel deyiln hbsxanasnda
aldmz orbadan frqi yox idi. Onun qdr bir bulanq suya bnzr v eyni
qoxunu verrdi. Bu bulaq suyu almaq n sraya durur, qapdan iri girrkn
bir dmir boqabla bir qaq alr, byk bir sbir v itatl ta byk qazann
banda duran orbaya qdr glirdik. tatl uzadlan boqaba bir m orba
tklnc, sradak yerimizi eyni itatl gzlyn bir baqasna trk edrdik. Bu
mrasim gnorta vaxt hr gn tkrar olunurdu. Shr v axam yemklrini is
ham kimi biz d z imkanlarmzla hazrlamaq mcburiyytind idik. Bu mqsdl
bzn rzaq mrkzlrindn alna biln tyinatdan, bzn d ox sx bir tqib
altnda olan qara bazardan istifad ed bilirdik.
Moskvan ilk df 1917-ci ilin maynda grmdm. Bu dfki is
Moskvaya ikinci gliim idi. O zaman be-on gn n Rusiyada mslman-trk
ellrinin n yaxn tarixind mhm bir yeri olan Mslman qurultaynda itirak
n glmi olduumdan, bu qurultayn mzakirlrin dalm, hri grmk
frsti ox da tapa bilmmidim. ndi is vaxtmz boldur. Moskvada qalma
bizim n daha mnasib grmdlr.
Ortodoks kilssinin sitayiin nail olan ski Moskof arlarnn paytaxtnda
indi hr cr din v mbdlri inkar edn kommunist inqilabnn liderlri
hkmrandr. hrin hr trfind ilk gz arpan ey bu liderlr aid olan
fotoqrafiyalardr. Bunlar arasnda Lenin v Trotskinin fotoqrafiyalar birinci srada
glir. Qzetdki mqallr, xalqa xitab edn nitqlr, mxtlif nriyyatlarda ap
olunan klielr d ilk srada bu iki lider aiddir. Bunlardan sonra Zinovyev,
Kamenev, ierin, Radek, Tomski, Lunaarski, offe, Frunze v sair kimi
xsiyytlrin isim v fotoqrafiyalarna rast glmk olur. Ad az kiln, hl
fotoqrafiyasna adtn he yerd tsadf olunmayan birisi varsa, o da Stalindir.
Partiyann ba katibi, Rabkin deyiln fhl-kndli mfttii camaat arasnda adtn
tannmr. Hl tamamil tkkl etmmi olan Milltlr Komissarlndan
(Narkomnats) he kimin xbri yoxdur.
lk gnlrd hamnn kiik v adi grdy bu mssisnin irlid btn
rqiblrini ortadan qaldrmaq n Mdhi van rnk bir hkmdar dey idealiz
edn Stalin diktatorluunu tsisd ox yaram olduunu hadislr biz
gstrmidir.
lmndn bir ne il vvl qocaman bstn Himalay dalarnda bir
qllnin bana qoydurub, oradan idar etdiyi Yevraziyann geni sahlrin
qrurla baxan v istisnasz hyatn hr sahsind z damasn grmkdn zvq
alan Stalin o gnlrd klgd qalma, Lenindn sonra btn hakimiyyti l
keirmk taktikas baxmndan anlalan, zruri i hesab etmidi.

zdn d irkindir

1920-ci ild Stalinin Moskva mhitind n kimi bir hrt malik olduunu
xarakteriz edn bir tsadf burada gstrmk istyirm. Moskva klrind
gzrkn vvllr tandm bir fhly rast gldim. Bu hl 1904-c ild Bakda
tan olduum Peterburjest adl ziyal bir fhl idi. Bakda bolevik fraksiyasna
mnsub bir sosial-demokrat idi. Bak fhllri arasnda nfuzu vard. Xeyirxah v
fdakarl il tannm bir adamd. Peterburjest grdymz ox mmnun
oldu. Bizi drhal evin apard; evli imi; bir ay dzltdirib, bizi qonaq etdi.
Mnim Bakda tutulmam v Pankratovun sdrliyi il bir komissiya trfindn
istintaq edilmyimin tfsilatn bilirdi. Bunu el hmin komissiya zvlrindn
Moskvaya glmi olan birisindn yrnmidi. Hmin adamn anlatdna gr
mnim gnlrim saylm imi. Haqqmda Moskvaya veriln raportda edamm
tlb olunurmu. Fqt oraya Stalin yolda glincy qdr saxlayn, - dey
teleqram vurulubmu...
Peterburjets biz bu surtl kemi olsun dedikdn sonra Oktyabr
inqilabndan ken dvr rzind yaranm vziyyti thlil etmy balad. znn
Lenin il arabir grdyn dedi: Lenin yolda, - dedi, - rsmi hkumt v
partiya mssislri xaricind, ilrdn xsn mlumat almaq n inand khn
dostlarndan bzilrin mahid elmk - izlmk vzifsi taprrm.
Peterburjets d Leninin gzlrindn biri imi. O bu gzlk vzifsini qrzsiz
surtd ifa edrk Lenin yolda daima mlumatla tmin edir; hrbi kommunizm
rejiminin dyidirilmsinin lzumunu daima ona deyirmi.
 Birisi xb fhllr inqilabdan vvlki vziyyti siz tmin edrik, bir
rtl ki, bir daha ttil etmyin, deyirs, bunlar bunu zlrin byk hrmt hesab
edirlr, - dey Lenin xalq arasndak hval-ruhiyyni atdrrd. Peterburjets d
midsizliy drk n edk? - soruan gnclr Plexanova qaytmal dey
cavab verirmi (Plexanov rus meneviklrinin tannm lideri idi).
Peterburjets vvldn yax tand Baknn inqilabdan sonrak hval il
maraqlanrd. nqilabn - orann mitind n kimi tbddlat gtirdiyini soruur,
ona lazm olan izahat verirdik. Shbt dnb-dolab yolda Stalinin stn gldi.
Bizim msahib:
- O, - dedi, - xoniyytli bir inqilab deyildir. Onun n balcas ideya
deyil, sadc, hakimiyytdir. O, idealist sosialistlrdn ox, dliqanl terroristlr
istinad etmk istr. Bolevik inqilabn crndan xaran bu kimi demaqoqlardr.
Grcksiniz, o, fhl sinfinin bana bla olacaqdr. N cahprst, n intriqan, n
qorxunc adamdr o, bilmzsiniz. Stalin gr bomba olmayan birisi hqiqi
revolyusioner ola bilmzmi, he tsadfi deyil ki, trafn bu cr qafqazllarla
doldurmudur.
Biz Stalinin hr halda baqalar kimi ox da hrt sevn bir adam
grnnd olmadna, xsusi hyatnda tvazkar davrandna,
fotoqrafiyalarnn bel digr komissarlar kimi he bir yerd grnmdiyin iar
edinc, o, lil ba zrindn bir jest edrk: - Eh... - dedi. - Ona gr ki, kifirdir.

Bir ct ayaqqabnn verdiyi zvq

Moskvaya payzda glmidik. Q n yax da tdarkl deyildik. Hl

mnim ayaqlarm demk olar yaln idi. Yayda Azrbaycan dalarnda dadm
ust deyiln inc bir ayaqqab dayrdm. Gnlr keir, havalar soyuyurdu.
Moskvann srt q gnlri yaxnlard. Hrbi kommunizmin iddtli gnlrind
ayaa bir ayaqqab tapmaq imkanszd. Bir ayaqqab n mracit, xahi etmk
is he alma bel glmzdi. Bu kimi skikliy dzck, ddymz raitd
grlmsi mmkn olacaq ilrl mul olacaqdq.
Rumyansev muzeyi deyiln Moskvann ski mdni mssissi
yaadmz evin yerldiyi mhlld idi. Burada mzzm bir kitabxana vard.
Oraya getmy qrar verdim. Azrbaycan tarixi v mxtlif mvzular zrind
aradrmalar aparrdm. Yarac, yarlpaq bir vziyytd hr eyi unutmu,
kitablara dalmdm.
Q qar tplri v dondurucu havas il brabr gldi. Yay ustu il gn-
gndn kitabxanaya getmk tinlirdi. Bu tinliyi vvl yanmda olan qaln yun
corab geymkl qarladm; sonra madam Berzanovskinin borc kimi verdiyi
kedn valenka dediklri km iim yarad. Fqt havalar bir az ilqlab,
qarlar rimy balaynca valenka artq geyilmz oldu. O zaman tkrar
Azrbaycandan gtirdiyim ust il qaln yun coraba qaytdm. Fqt hr gn
tdqiqat iindn dnnc bu corab gzlc sxb, ocaq banda qurutmaq lazm
glirdi.
Nyin bahasna olursa-olsun bir ayaqqab tdark etmk artq zruri
olmudu. stmzd qalm bir qzl pul var idi. Bununla blk d bir ct ayaqqab
almaq mmkn idi. Fqt ayaqqab haradadr, yoxdur ki alasan. Bu arada amerikal
fhllrdn bir hisssinin Rusiyadak fhllr datmaq n bir gmi ayaqqab
gldiyi xbri nr edildi. Bir ne gn sonra bu ayaqqablarn suxarovka deyiln
bazarda satla xarlacan yrndik. Bunlardan bir ctn satn almaq midi il
Mhmmd li il birlikd bazara getdik, stmzdki qzl istniln qiymtin
sasn tkil etmk zr idi, fqt kifayt deyildi. sl dyr tkil edn eylri d
buna lav etmli idik; bu dyrli yadan bir ne iyn, bir az tiki sap v bir
qdr d duz vermk lazmm, bu mtlr o dvrn qzldan da qiymtli
valyuta mallar idi. kr olsun ki, bu valyuta mallarndan bir qdr var idi;
verdik, nhayt, ayaqqablar aldq. Byk bir sevinc iind ev dnrdk. Mn
nd, Mhmmd li arxada addmlayrdq. Mhmmd linin ssini eitdim:
- Bura bax, bu yr ancaq bayram hdiyysi alan uaqlarda olur!

Mhmmd linin xsusi qatar

Moskvada Kommunist Partiyasnn 8-ci qurultay alrd. Bu mnasibtl

Rusiyann hr trfindn hkumt mrkzin nmayndlr glmidi. Qafqazdan
da n mhur kommunist liderlri glmidilr. Bu arada Krontad qiyam balam
v bu hadis mmlktin hr trfind diqqt ayan tsir buraxmd. syan az bir
vaxtda drhal yatrlmsa da, Lenin bu hadisdn drs alaraq hrbi kommunizm
taktikasn nep deyiln yeni iqtisadi siyast taktikasna evirmidi. Sovet
siyastind yeni bir dvr tkil edck bu hadisnin Azrbaycanda n kimi tsirlr
yaratdn yrnmk lazm idi; bu mnasibtl alnacaq tdbir v hrkt xttinin
sasn doru olaraq tsbit ed bilmk n bu informasiyalara byk bir ehtiyac
var idi.
Mhmmd liy dedim ki:
- Yolda Stalinl grdymz zaman ran inqilab haqqndak
xatirlrimdn bhs etdiyim yadndadr. O, bunlara aid materiallar drhal dnb,
Bakdan gtirmni istmidi. Mn ii sonraya saxladm. ndi sl vaxt gldi.
Qurultay nmayndlri bu gnlrd Bakya qaydrlar; bir yolunu tapb, onlarla
birlikd Bakya getsn fna olmaz, vziyyti yrnmi olarsan.
Mhmmd li ran inqilab haqqnda materiallar gtirmk n Bakya
gedck dey mslni Berzanovskiy arq. Msl onu da maraqlandrdndan
(bazar gn olmasna baxmayaraq, msl tcili olduundan) drhal telefonla
mslni Stalin rz edir. Stalin drhal Mhmmd li yola xsn dey mr
edir. Nmayndlr bir az sonra, o axam yola xacaqlarndan Berzanovski tlsik
broya qar, lazm olan kazlar hazrlayr v xsusi olaraq qodurduu
komissarlq xizyi il glrk bizi d evdn gtrr. Birlikd stansiyaya glirik.
Gecikmiik. Nmayndlri aparan qatar on dqiq vvl hrkt edibmi...
ndi n olacaq? - dey Berzanovski byk bir qss il stansiya efin:
- Bu nec ola bilr, yolda Stalin mr edib, yolda Mhmmd li bu
qatarla gedckdi?..
Stansiya efi:
- Yolda direktor, zlmyin, hl ki, gec deyil, lac var. Qatar iki stansiya
irlid su almaq n yarm saata qdr gzlyck; xsusi bir lokomotivl bir
vaqonu el indi yola salarq, yolda onunla gedr, nmaynd qatarna yetir.
Berzanovski:
- Bravo, yolda ef!.. - dey drin bir nfs ald. On dqiq sonra
Mhmmd linin xsusi qatar hrkt etdi, arxasnca bir d onu gzlsinlr
dey bir teleqram vuruldu.
Kontr-revolyusioner msavat Mhmmd lini aralarnda Orconikidze,
dr. Nriman Nrimanov, Qorxmazov, Ter-Mikaelyan v sairlri kimi bolevik
balar olan 8-ci Kommunist Partiyas nmayndlrini aparan xsusi qatar
gzlyib durmaldr; nki...
Yolda Stalinin mri icra edilck!..
Mhmmd li getmi, bir mddt Bakda qalm, vziyyt haqqnda
dolun mlumatlarla ykl olaraq geri dnm, fqt syahtinin sl mvzusu
olan materiallar tapb gtir bilmmidi.
slind biz xatrlatmadqca bunlar axtaran da yox idi.

Abbasqulu Butrkadan xr

Kommunist Partiyas mrkzi brosundan Berzanovskiy telefon edib,

Rsulzadni dostu Abbasqulu Kazmzad axtarr deyiblr. Drhal getdik.
Dostumuzu yanmza gtirdik... ndi mz - mn, Mhmmd li v Abbasqulu
- bir otaqda yaayrq. Abbasqulu, xatrlayarsnz, Stalinin mn verdiyi ilk sz
gr Moskvaya biziml brabr glckdi. Son dmd ona bu rfi vermk
istmdilr. Yerli kommunistlrin ona qar xsusi bir nifrti vard. deoloji
mbariz illrind onlan n ox pozan, mlubiyyt uradan o olduundan onu
mtlq incitmk v hr cr hqartl alaltmaq istyirdilr.
Abbasqulunu Moskvaya canilr mxsus adi srgn eolonunda
gndrmidilr; hbsxanadan-hbsxanaya ke-ke o, nhayt, Moskvann
Lubyanka deyiln meydanndak mhur Butrka zindanna salnmd. Bir mddt
burada da staj kedikdn sonra qaplar am, onu ky atmdlar.
Abbasqulunu bir i qoymaq lazm glirdi. Onun n Berzanovskinin
bldiliyi il yen Stalinin yanna getdik, bu zaman o Milltlr Komissarl,
qsaca Narkomnats (rusca Narodny komissariat nasionalnostey szlrinin ba
hrflrindn ibartdir) Nazirliyi Xalq komissar (naziri) idi.
 Milltlr Komissarl nazirinin otanda grdk. vvllr mul olduu
dftrxana mmulat ticartin mnasib olaraq Abbasquluya yeni yaranmaqda olan
komissarlnda tchizat mmurluu verilmsi n Stalin Berzanovskiy tlimat
verdi.

Trkiyy ged bilrmmi?

Abbasqulunun ii il laqdar grdym snada Stalin:

- Nec yaayr, n dnr, n edirsiniz? - dey hal-hval tutdu.
- Xrda-mrda ilrl, gndlik hyat zrurtlril mulam, - dedim.
- Hyat deyiln ey slind el xrda-mrda ilrdn ibartdir, hr halda bir
perspektiviniz vardr, - dedi.
- Moskvada qaldqca bir perspektivim yoxdur, - dedim.
- Blk Trkiyy gedsiniz? - dedi.
- Hm. - dey bir az dndm, sonra, - bli, - dedim. - Artq Trkiy il
tam anlam vziyytdsiniz... Blk d mnim oraya getmyim bir mane
yoxdur. caz versniz bundan mmnuniyytl istifad edrm, n deyirsiniz?.. -
dey cavab verdim.
- Stalin drhal qalxd. Blarn buraraq otan iind o trf - bu trf
gedrk...
- Bu qrardan vaz kein, - dedi.
- Qrar deyiln bir ey yoxdur, bu fikri indic mn slind siz tlqin
etdiniz, - dedim.
- Yox, tlqin etmmi olum, - dedi.
Msl aydnlad. Moskva yolunda ikn myyn ideoloji nmayndlri
olan mxaliflr qar Sovet hkumtinin mrhmt gstrdiyindn htta Ukrayna
eflrindn Vernienkoya xaric getmk n izhar etdiyi arzunu tmin edrk
rsmn icaz verilmi olduundan danan Stalinin artq bunu bir daha tcrbdn
keirmk niyytind olmad mlum oldu (boleviklrin Ukrayna haqqndak
tdbirlrini tqdir edn Vernienkonun xaric xdqdan sonra fikrini dyidirrk
sovet dvlt adamlarna qar mxalif bir kild danmasndan bhs edn Stalin
tcrbdn kemi bir ii ehtimal ki, bir daha tcrb etmk niyytind deyildi).

Yeni mnzil, yeni ml

Tchizat mmuru Abbasqulu dostumuzun tbbs il mz

Milltlr Komissarlnn idarsind Pereistenski bulvarda yerln binada iki
otaqdan ibart yeni bir mnzil ayrld. Bu arada rq Dillri nstitutunda (sabiq
Lazarev nstitutu) fars v rus dillri mllimliyin tyin olundum. Bu tyinat mn
hmin institutun mdirliyin tyin olunmu tatar ziyallarndan tanm smti
tmin etmidi. Az bir vaxtda buradak rqnaslarla yax mnasibtlr, htta
dostluq yaratdm. Bunlardan birin dbi mtnlri oxumaqda yardm gstrmidim.
O, bir gn mn:
- Sizdn sorumadan bir i elmim; siz bir akademiya pay tmin etdik, -
dedi.
Btn instituta iki akademiya pay alimlr mxsus rzaq tyinat
varm. Paylar bldrn heytd bizim professor da sz ken zvlrdn biri
imi. Bizim mnsub olduumuz institut professorlarndan bu iki paya ona qdr
namizd varm. Dostum bu paylardan birinin mnim n ayrlmasna mvffq
olubmu.
Ona tkkr etdim. Akademiya pay deyib stndn kemyin. Kommunist
inqilabnn o hr trfd qhtlik douran bir zamannda a un, kr, ay, qhv,
t, ya, rk v sairdn ibart bir rzaq tyinat tapmaq hddindn artq qayani-
tkkr ikn, bunu dostluun hqiqi bir tzahr olaraq almaq hqiqtn d
tminedici bir eydi.
Yeni mnzil il yeni ml srgndki hyatmza bir az frh gtirmidi;
yeni ttbiq olunan nep siyasti nticsind hrlr arasnda artan xsusi gli-
gedilr saysind mmlktd tmaslar da artrd. Maddi chtdn olduu kimi,
mnvi chtdn d nisbtn rahat bir nfs almaa balamdq.

rqnaslar cmiyytinin sdri

Bir gn Milltlr Komissarlnn ba katibi Braydo grmk n mni

komissarla dvt etdi. Tyin olunan saatda onunla komissarln komissara (yni
Stalin) mxsus otanda grdk. Msl dem n imi...
Milltlr Komissarl rqi yrnm ilril mul olacaq elmi bir
cmiyyt tkilin qrar vermidir. Rusiyann tannm rqnaslarndan tkkl
edck bu cmiyytd sovetlrdki milltlrin elm sahsind nfuz sahibi olan
nmayndlri d itirak edck; mn d bu cmiyytin sdrliyini hdm
gtrcymmi.
Bu gstriln diqqt tkkr etmkl brabr, bel bir cmiyyt sdr
olmayacam dedim.
- N n? dedi.
- Hr eydn vvl zm hr ksdn daha yax tandm n. Mn
davamzla bal olaraq myyn qdr elml mul olsan zm, ad v san sahibi
mhur alimlrin itirak edcylri slahiyytli bir elm mssisnin sdri olacaq bir
slahiyytd grmrm.
Braydo israr etdi.
- Lzumsuz bir tvazkarlqdr bu! dedi.
- Xeyr, syldiyim bir hqiqtdir. Sizinki is mbalili bir iltifatdr, -
dedim.
 Braydo tkrar israr etdi. llam olduumu mn isbata ald. Mn d
bel olmadm sylyib durdum. O, yolda Stalin Sizdn bu vzifni qbul
etmnizi xsn rica edir, dey n qvvtli arqumentini i sald.
Mn d:
- Ona mnim trfimdn tkkr edin, fqt zrmz d yetirin, - dedim.
O, yen israr etdi, tkrar Stalinin nfuzunu istinad etdi. Baxdm ki, msl
ciddi bir kil alr. Taktikam dyidirdim:
- Mn slahiyyt sahibi dnyaca mhur rqnaslarn topladqlar bir
cmiyyt sdr olmaq dbsizliyini boynuma gtr bilmrm, fqt ox arzu
edilirs, bu cmiyytd sravi bir zv kimi ily bilmrm blk... dedim.
Braydo bu yumalmadan mmnun bir da il drhal:
- Yax, zv olun, - dedi.
- Fqt bunun rti var, - dedim.
- Ndi o rt?
- Tsvvr olunan cmiyytin nizamnamsini bir kr tdqiq n ehtiyac?
- N olsa da, hr nizamnamni n qdr normal olsa da bir kr tdqiq
etmk i ciddiytl hmiyyt vern hr bir ksin grcyi normal idir, - dedim.
- Nizamnam yalnz bir nsxdir, onu oxaltmaq el bir i deyil, - dedim.
- Yax, - dedi, ayrldq.
Bir ne gn sonra nizamnamnin istyim surti gldi. Tdqiq etdim.
Maddlrindn birind zvlrin 51 faizi Kommunist Partiyas nmayndlrindn
olmasnn zruri olduunun yazldn grdm.
- H! dey drin bir nfs kdim v drhal son qrarm Braydoya
bildirdim; rqnaslq cmiyytin zv bel olmayacaam, - dedim, - nki bu,
elmi deyil, siyasi bir cmiyytdir.

rq milltlri kommunist universiteti professorluu

Braydonun tklifindn bir ay sonra Pereistinski bulvardak mnzilimiz

gncdn ibart bir heyt glir. Bu, Moskvada yeni tsis olunan rq milltlri
kommunist universiteti tlblri adndan gndrilmi xsusi bir heytdir. Bu
universitet rq mmlktlrind kommunizmi yaymaq n propaqandistlr
yetidirmk mqsdil yaradlmdr. Heytin zvndn biri bakl, biri gncli,
biri tbrizli idi. Demk, btn Azrbaycan biziml grmy glmidi. Gnc
yurddalarm hmiyyt v diqqtl dinldim. Onlardan biri n n gldiklrini
dedi.
- Universitetimizd rq ellrind inqilab hrkatlar kafedras bodur, -
dedi. - Buraya tyin edilmk n slahiyyt sahibi bir professor axtarrlar. Bir
dndk-dandq, bu kafedraya Sizdn daha slahiyytli bir professor taplmaz
qnatin gldik. Yoldalar bir ssl qrar verdilr v bizi Sizin yannza
gndrdilr. Bu mllimliyi qbul etmk ltfn bizdn sirgmmnizi rica
edirik.
- Uaqlar, gldiyiniz ox mmnun oldum. Azrbaycann mhm
mrkzini tmsil edn heytiniz msbt cavab ver bilmycyim hqiqtn
tssf etdiyim sizi inandrram.
- Cavabnz niy msbt olmasn?
- Olmaz, uaqlar, incimyin, amma olmaz!
- Niy olmaz?
- Olmaz, nki mllim il tlb arasnda hr eydn vvl bir smimiyyt
olmas rtdir. Mnim sylycklrimi siz daima qeyd-rtl qbul edck, bu
msavat cba, hadislri dorumu izah edir? - dey dncksiniz. Mn d
daima mnim syldiklrimi bu kommunistlr cba, tam bir etimadla
dinlyirlrmi? - dey dncym. N mndn siz yax bir mllim, n d
sizdn mn yax bir tlb olmaz!

fqanstan sfartini istiqbal

Qapm dylr, glin - deyirm. ri tanmadm birisi girir.

- Mn, - deyir, - Xarici lr Komissarlnn mmurlarndanam. Stalin
yoldan tvsiysi il ierin yolda mni Sizin yannza gndrdi.
- N olub, xeyir ola?!
- fqanstan bir sfart glir. Onlar qarlamaq n onlara sovet hkumti
adndan farsca xitab etmk lazmdr. Fars dilind is Moskvada Sizdn yax biln
yoxmu. Yolda Stalin bu i n yolda ierin Sizi tvsiy etmidir. Bu ii
ltfn hdniz gtrn.
- Tssflr olsun, ed bilmirm.
Sovet xariciyy mmuru gzlmdiyi bu cavab qarsnda zn itirdi.
ierin v Stalinin ricalarndan ibart olan bir tklifi rq Dillri nstitutunun bir
mllimi hans csartl rdd edir, - dey dndyn ifad edn bir heyrtl:
- Niy?! - deyir.
Bu niynin cavabn smimi olaraq vermk Bakda Osob otdeldki
mstntiq cavab vermkdn daha mkldr. Ona trcmeyi-halm v siyasi
vziyytimi ab sylyck deyildim ki...
- Ed bilmrm, he ed bilmrm, - deyib dururdum. Mmur l kmir,
mtlq rddin sbbini yrnmk istyir.
- Adi bir mtrcim vziyytin dmk istmirm, - deyirm; baa dmr.
- rqdn gln msafirlri Sovet hkumti adndan qarlamaq bir rfdir.
Bu frstdn niy istifad etmk istmirsiniz? - dey israr edir.
- Adi bir mtrcim olmaqda n rf varm, - deyirm. - Mn Xarici lr
Komissarlnn fqan heyti rfin trtib etdiyi bir ziyaft v ya qbula rsmn
dvt olunan msafirlr arasnda olsam v burada yolda ierin mn msafirlrl
mzakirlrd ltfn trcmanlq vzifsini qbul etmyim n mracit edrs, o
zaman baqa, bu bir rf ii sayla bilrdi. Baqa cr bu i olmaz. Mmur:
- Yax, eitdiklrimi rz etmk n gedim, sonrasn fikirlrik, - dedi
getdi.
Bir ne gn sonra nstitutdayam. Sizi axtarrlar, dedilr. Baxdm bizim
xarici ilr mmuru.
- Qapda Sizi avtomobiliniz gzlyir. ierin yolda Sizi fqan elilrinin
glmsi mnasibti il tkil edilck tntny dvt edir. ndi is heyt zvlri
il ncdn tan olmaq mqsdi il dvt olunmu xslrdn bir qismi il brabr
stansiyaya getmliyik.
O anda mni bir narahatlq brd, dilimin blasnam ddm? - dey
iim sxld. Fqt bu anda mana minmkdn baqa bir yol yox idi.
Tandm mmurdan baqa manda iki mmur da var idi. Bunlar mn
uzun-uzad fqanlara aid istiqbal proqramn baa salr, bu proqrama gr tkil
olunacaq qbul tntnlrin digr Sovet xadimlri il bir sviyyd tutulacaq
msafir siftil itirak edcyimi v yolda ierinin d mndn mtrcimlik xahi
edcyini deyib dururdular.
Btn bunlar tam bir skutla qarlayan mni narahat edn sl ey
ddym bu tldn nec syrlb xacam dncsi idi.
Man dayand. Stansiyaya glmidik. Perronda bir az duracaq,
msafirlri gzlyckdik. Mrasim msul olan adam mn yanad,
sfart heytini istiqbal n istifad olunacaq szlri eynil trcm
etmmi xahi etdi. Mn vvlc tan olduum mmura:
- rtimiz bu deyildi, - dedim.
O, yenidn heyrtl:
- Niy bel edirsiniz? - dey vziyyti he cr baa dmr.
Nhayt, sbrim tkndi, ona:
- tin d olsa, yolda ierinin bir qzaya urayaraq mhacir v ya
srgn gndrilmi bir adam vziyytin ddyn frz edk. Bu
vziyytd o, adi bir mtrcimlik vzifsini zn rva grrdimi? -
deyirm.
Mmur lap zn itirir:
- Bu n szdr? - deyir v drhal enerjili bir jestl perronun ta o
banda duran digr yoldalar il danmaq n addmlayr, bu snada
iimdn bir ss:
- N durursan!.. - deyir.
Tez perrondan xb, hrkt etmkd olan tramvaya minirm. Mni
thdid edn rfdn bu surtl azad oluram.
 Sfarti gtirn qatarn bir saata qdr gecikmsi mmurlar mkl
vziyytdn qurtarr. nstitutdak dosentlrdn birinin clb edilmsi il
istiqbal mrasimi birthr ba tutur. Bunu yrninc mnim d narahatlm
bir az azalr.
Ertsi gn nstitutdak dostlar mni tldn qab qurtarmam
mnasibti il tbrik edirlr.

Mslman qhtzdlrin yardm cmiyyti

1921-ci ild dil (Volqa) ay evrsind qorxunc bir qhtlik v

aclq olmudu. Buralarda z zizlrini yeyn insanlarn olmas danlrd.
Deyirdilr ki, qida maddsi olan torpa bldr bilmmk zndn
kndlilr silahlanaraq bir-birinin stn hcum kmilr... Acln
dourduu sfalt haqqnda bu cr tkrpdici tfsilat azdan-aza
tkrarlanb gedirdi. nqilabi hadislr v vtnda mharibsinin bir
nticsi olaraq yaranm bu sfalt zndn iyirmi milyona yaxn adam
lb getmidi.
Qhtzdlr yardm mqsdi il Moskvada yaayan bzi ictimai xadimlr
trfindn Qhtzdlr mumi yardm cmiyyti ad il xsusi bir tkilat tsis
edilmidi. Bu cmiyyt crbcr vasitlrl ianlr toplayr v aclq kn
rayonlara xsusi dstlr gndrrk yardm edirdilr.
Moskvada yaayan tatar (mslman) ziyallarndan bir qrupu
qhtzdlrdn oxunun trk v mslman halidn ibart olduunu nzr
alaraq, Qhtzdlr yardm cmiyyti ad il bir komit tkili n rsmi
mqamlara mracit etmidilr. Bu mqsdl yazlm mracitlrini Leninin
katibi csartverici bir mehribanlqla qarlam, fqt bu kimi msllrd sz
sahibi olan yolda Stalinl d bir kr danmaq lazm gldiyini bildirmidir. Stalin
is o zaman Moskvada deyilmi, yaxnda qaydacaqm, onda bu msl n
onunla grmk grk imi.
Qeyd olunan bu mnasibtdn hvslnn Moskvadak mslman ziyallar
indi grcklri ilrin plann kir; Mslman Komitsi adndan btn islam
dnyasna byannamlr yayaraq mslman qhtzdlrin yardm n
mslman fqti namin din qardalarnn riqqti thrik olunacaq v nticd
Hindistan, Misir, Trkiy, ran, fqanstan v sair kimi mmlktlrdn, bhsiz
ki, byk miqdarda ianlr glck, zavall milltdalarmzn bu surtl olsun
lm v iztirablar bir az da olsun azalacaqm.
Moskva mslman ziyallar niyytlrini mn adlar, mnim d bu
tbbs qoulmam istdilr. Htta yaxnda Moskvaya qaydacaq Stalin
mslman ziyallar adndan gndrilck heyt mnim d daxil olmam arzu
etdilr. Onlara xam xyallara qapldqlarn dedim. Dnln bu tkilata Sovet
hkumtinin hr eydn vvl prinsip baxmndan icaz vermycyini, praktik
mqsdlr n olsa bel insanlara din v millt frqini sas tutaraq yardm tkil
etmyin kommunist internasionalizmi anlay il uyun glmdiyini xatrlatdm.
Onlar mnim nzriyyilik etdiyimi, mslnin is feln hll edilmi
olduunu, iin indi yalnz Stalinl bir df grmy qaldn, bunun sadc, bir
formal msl olduunu irli srdlr v mtlq mnim d Stalinin yanna gedck
heytin trkibin daxil olmam israrla tlb etdilr (Stalinl olan mnasibtimi
mbalili surtd tsvvr edn bunlar mnim bu heyt girmm xsusi
hmiyyt verirdilr). Mn bu tbbsn msbt bir nticy varacana inanmr,
inanmadm v ncdn nticsiz qalmaa mhkum olduuna bh etmdiyim
bir tbbsd faktiki itirakda da bir mna grmrm, dedim. Siz madam ki, bu
tbbs girimisiniz, ii axra atdrn, mnim bdbinliyim zn dorultmasa, i
msbt bir nticy vararsa, onda mn siz sz verirm, limdn gldiyi qdr bu
i yardm edcym, - dey tminat verdim. Heyt getdi. Stalinl grd gldi. -
Nec oldu? - dedim.
-Nec olacaq, la! Stalin bizi gzlc qbul etdi. Sizin bdbinliyiniz
qtiyyn sas yoxdur. Projelrimizi (lahiylrimizi) ox faydal v msbt
qiymtlndirdi!
- Ey?...
- Yalnz bir df d mslman kommunistlrdn soruaq, - dedi.
- Mslman kommunistlr bu iin mmkn olmayacan deycklr, tbii,
- dedim.
El d oldu. Qti cavab almaq n gedn heyt Stalin byk bir
tssfl:
- Mslman kommunistlri bu iin leyhindirlr, - demidi.

Azrbaycan Azrbaycana bitidirmlimi:

Mhmmd li kd Bakdan yeni gln Orconikidzey rast glmi,

Orconikidze Stalinin bizi grmk istdiyini v glsk Kremld bizi qbul edcyini
demidi.
Orconikidze qafqazl boleviklrin qocamanlarndadr. Stalinin ski
mbariz yolda idi. Qafqazn sovetldirilmsind mhm bir rol oynamd.
Bhs etdiyimizi dvrd d byk komissarlqlardan birini tutmudu. Stalinin n
yaxn, sevdiyi v tqdir etdiyi xslrdn idi. Mhmmd li il arlaqar
brabr aparlan mbariz dvrnd tan olmudular. ar polisinin tqibin qar
Mhmmd li onu myyn bir vaxt saxlamd. Bir-biri il snl danrdlar.
Dvti qbul etdik. Tsbit olunan gn gnorta vaxt Kremlin bayr qapsndayq.
Mqsdimizi dedik. Gzti bizi badan-ayaa szd. ri zng etmy ox da
csart etmir, trddd edirdi. Kim bilir n dnmd. Bu snada onu ta
stanbuldan tandm Kamo peyda olur.
 Kamonu 1911-ci ild stanbulda arizmdn qaan bir mhacir hyat
yaayarkn grmdm. Bir gn Parisdn glmi, ran mrut inqilablarndan
birinin tvsiynamsini gtirmidi. Yannda vaxtil Stalinin Tiflisd, Erivan
meydannda qart etdiyi dvlt pullarndan 100 manatlq bir skinas vard. Bu
skinas xrdalamaq istyirdi. Ona Sirkidki srraflara dymyi mslht
grdm. Getdi pulu xrdalaya bildi. Niyyti bir-iki gn stanbulda qalmaq, sonra
is bir yol tapb Qafqaza kemk idi. Orada Trkiy srhdin yaxn bir yerd yurd
salacaq, arizm leyhin bir ne terror akt hyata keirckdi.
Ertsi gn qzetlrd bolqariyal bir komitinin yaxalandn oxudum.
Qzetlrdki tsvirdn yaxalanan bolqarn bizim Kamo olacan txmin etdim.
Drhal ttihad v Trqqi mrkzind tandm yurddam prof. li by
Hseynzadnin yanna getdim. Mslni dandm. Yaxalanan adamn bolqar
etiliyi il laqsi yoxdur, bu, Rusiya arizmindn gizlnn, qaan bir tkilata
mnsubdur, - dedim. mdaxil etmsini xahi etdim.
ki gn sonra bizim Kamo gldi. Onu gndz hbsxanaya salm, geclri
hotel gtirirlrmi, yax da rftar edirlrmi. Rus konsulxanas da onu daim tlb
edib dururmu. Bu tlbi rdd etmi v nhayt, azad edrk, hmin anda
stanbuldan getmsini tlb etmilr. o indi mmnun olub, tkkr edir v yalnz
birc drdinin olduunu deyirdi:
- N olar, bir tbbs d edin, bombalarm da geri versinlr.
- Bu artq a olar, bomban birthr taparsan, indilik hkumtin vziyytini
pisldirmmk n tezc buradan x get, - dedim.
ndi bu Kamo Kremlin qapsnda biz bldilik edir.
Kamo drhal telefonu gtrd. ri girmk icazsini alaraq, bizi ta Stalinin
aparatmanna qdr mayit etdi.
Stalin bizi yemk otanda qbul etdi. Orconikidze d orada hazrd.
Masada oxdan grmdiyimiz v he bir trfd taplmayan a rk, nfis
Grcstan rab, qara Azrbaycann krs v sair vard.
Hm yeyir, hm d danrd. Shbtin tbbs Stalinin lind idi. Bir
vaxt biz xitabla:
- Azrbaycanda bir az hkumt etdiniz. Fqt ox drin bir iziniz qalmdr.
Bu izl hl d mbarizdyik. Tmsil etdiyiniz ideyann tsirlrini tamamil
aradan qaldrmaq n daha uzun zaman v daha ox ilmk lazmdr. Xsusil
ziyallar milltilik ruhu il alanmdr, - dedi v sonra zn xsn mn
evirrk:
- Sizc, bu milltilik tsirinin sas amili ndir? Dey sorudu.
- Milltilik deyiln baqa bir insan birliyinin z varln mdafidn baqa
bir ey deyildir. Frdlrl mdafieyi-nfs tbii v qanuni olduu kimi milli
kollektivin z zlliklrini mdafisi d tbii bir hadisdir, - dedim.
- Yox, - dedi, - msl daha ox bsitdir. Milltilik deyiln hadis yerli
ziyallarn z mnfrlrini qsqanmaqdan baqa bir ey deyildir, - dedi.
 Bu snada otan birindn o birin telefon bana ken Kalinin (ozamank
Sovet ttifaq prezidenti) peyda oldu. Stalin drhal ona:
- Yolda Kalinin, Azrbaycan Azrbaycana birldirmk istmirsiniz?!
dey xitab etdi. O is dayanmadan li il srt bir jest edrk:
- Yox, yox, istmirm, - dedi.
Bu dialoq hr halda o vaxtlar Qafqaz Azrbaycan kimi ran Azrbaycannn
da sovetldirilmsi planlarndan bhsl ortada dolaan sylntilrin ox da
sbbsiz olmadna bir dlildi. Bu, dialoq mslsinin hr necs Sovet yuxar
dairlrind mzakir edilmi olduunu gstrirdi.

caib insandr Rsulzad

Yemk bitdikdn sonra ay in vaxt bir knc oturduq. Stalin mn:

- Braydonun tklifini qbul etmmisiniz. rqi tdqiq cmiyytin niy
getmk istmdiniz? - dedi.
- O, elmi deyil, siyasi bir cmiyytdir. zvlrinin kommunist oxluuna
sahib olmas rtdir, - dedim.
- sla, - dedi, - o madd Sizin deyil, mrtce rus professorlarnn leyhin
ynlmi bir madddir.
Birinci ay stkann boaldb, ikincisin kediyimiz zaman Stalin daha bir
tklif etdi: Kamenevin idarsind Rusiya inqilab hrkatn tdqiq edn bir
cmiyyt vardr. Tdqiqlrini nr etmk n bu cmiyyt bir jurnal da xarr.
Siz bu jurnaln redaksiyasna girsniz, xsn Sizin n d yax olar.
Sovetlrdki trk ellri blmsini hdniz gtrr, redaksiya adndan mxtlif
yerlr tdqiqat sfrlrin xarsnz. Bu surtl dolaysil msavat fikirlrinizi
yayar v yerlrd zklr d tsis edrsiniz, - dedi. zn mnal-mnal baxdm,
iimdn Azrbaycan xalq ivsil aldada bilmzsn mnasna gln Kel suya
getmz! tbirini tkrarlayaraq Stalin yeni iltifat n tkkrl dedim ki:
- Mn zn sadiq bir adamam. N zm, n d baqalarn aldatmaq
istyirm. Zahird mslki, xasiyyti myyn olan bir redaksiyaya daxil olub,
batind baqa bir mqsd gdmk limizdn glmz.
Stalin bu cavabdan sonra Orconikidzey dnd:
- caib insandr bu Rsulzad. dealizm ona mane olur. Aciz-aciz oturub
durur. He bir arzu, he bir ehtiyac rz etmir, - dedi.

Sensasiyal hadis

Kremldn ayrldmz zaman Stalinin otann yerldiyi koridordan

xarkn tatar kommunistlrindn Sultan Qaliyev rast gldik. Sonradan milli
tmayl suu il thmtlndirilrk edama mhkum olan Sultan Qaliyevi lap
Bakdan tanyrdm. Moskvada onunla bir ne df grmdm. znmxsus
orijinal bzi fikirlri vard. Bizi grr-grmz:
- Siz burada n gzirsiniz, - dedi.
Ona ayaqst izahat verck deyildik, tbii ki.
- Siz bir tklifmi etdilr? dey maraqlanrd...
- Yox canm. Sizd bir sz var deysn, glrsiniz, shbt edrik, - dedim.
Ayrldq.
Ertsi gn Sultan Qaliyev gldi. Partiya dairlrind sensasional bir xbr
yaylbm. Sultan Qaliyev maraqlanb soruur:
- Bu dorudurmu ki, dr. Nrimanovu (o vaxt Azrbaycan Sosialist Sovet
Respublikas Komissarlar urasnn sdri) gtrb, yerin Sizi (yni mni)
gtircklr...
- Yox canm, bunu hardan xartdnz?...
- Kreml dairlrind bel danrlar.
- Siz alnz itirdinizmi? Bu ayilr nec olur qulaq asrsnz?... Dr.
Nrimann yerin bir msavat olan Rsulzadnin gtirilcyi nec bhs mvzusu
ola bilr?
Bu ayilrin, hqiqtn gr varsa, myyn bir mqsdl xsusi
uydurulub yayldn, Sultan Qaliyevin tez inanan adam olduuna eyhamla izah
edirm. Fqt iimdn bu sensasiyal hadis il bir gn vvl Stalinl Kalininin
arasnda iki Azrbaycann birldirilmsi mvzusundak zarafat arasnda hr
halda bir mnasibt araman bs olmad fikri d alma glmmi deyildir.

Bir mqalnin macras

lifba mslsinin Azrbaycanda mbahislr sbb olduu gnlr idi.

rb hrflri tamamil gtrlb, yerin latn hrflrimi qoyulsun, yoxsa rb
hrflrin ssli hrflr lav edilmk surtil v lifbann sadc, islah ilmi
kifaytlnilsin, dey cmiyyt iki zmry ayrlm, hr iki trf z tezisini
mdafi edirdi. O zaman Azrbaycanda maarif komissar olan Dada Bnyadzad
rb lifbasnn islah tezisini mdafi edirdi. Bu tezis ozamank rtlr v
mlahizlrl Azrbaycan vtnprvrlri v trklri trfindn d mdafi
olunurdu. Dada Bnyadzad Moskvaya gliind mni ziyart etmi, lifba
mslsindki grm bir layih halnda yazmam xahi etmi v bu lahiynin
Azrbaycanda mdafisini xsn zrim gtrcyini vd etmidi. Mn msl
haqqndak grlrimi bir mqal klind Moskvada Milltlr Komissarl
trfindn nr olunan Jizni nasionalnostey qzetind nr etdirdim.
Boleviklrin rb hrflrini latn hrflri il vz etdirmk xsusunda gizli
v sl fikirlrini bildiyimizdn (ki bu fikir sonradan hyata keirilmi, rb hrflri
nc latn hrflrin, sonra da rus hrflrin tbddl edilmidir) bu mqald trk
ellri arasndak mdni laqlri tamamil ksdirmmk n yazlan daha asan
oxutdura bilmk mqsdini tmin edn inqilablara haqq verirdim. Mqalni
eynn nr edn bu qzet sonunda zndn bir-iki cml lav etmi v bu lav
cmllrd lifban islah xsusundak fikirlrimizin kommunizmi
mvffqiyytl yaymaq niyytindn irli gldiyi d gstrilmidir.
Mqalnin Azrbaycandak oxucular, tbii, bu fikrin mn aid olmadn
yaxca anlamlarsa da bu taktikann nyi gz ald da bhsiz ki, sezmidilr.
bu mnasibtl qzet idarsi qarsnda verdiyim btn protestlr nticsiz qalm,
gndrdiyim mktub da he cr nr edilmmidir.

nvr paann tklifi

Hl Bakda Osob otdelin mtbxind mqddratmz acizan

gzlyib qaldmz zaman Sovet hkumtinin btn rq milltlri Avropa
kapitalizm qar ayaa qaldrmaq n tdbirlr grdyn aid hr gn yeni-yeni
mlumatlar alrdq.
Vaxtil Hindistanl Brktulla fndi, tatar mhurlarndan bdrrid
brahimov v Musa Begiyevin Lenin v Stalinin mhur dekretlrini mdafi
etmk n islam dnyasna etdiklri xitablardan xbrimiz vard. Bu df is
Bakda mhur rq millrlri qurultay toplanrd. Qurultaya Rusiya idarsind
olan trk-mslman milltlrdn baqa Rusiya srhdi xaricindki inqilab
nsrlrin nmayndlri d glmidilr. gnn n sensiyal hadissi nvr
paann da bu mnasibtl Bakya glmsi idi. Paann mslman hali trfindn
qarlandna dair dastan v rvaytlr saxladmz hbsxanann sskemz
divarlarndan nfuz edrk biz qdr glirdi. Paann minmi olduu avtomobilin
trafn brm qlblikdn hrkt etmz bir hala gldiyi, lini, tyini,
mann pnlr olduunu hr ksin aman paam, n zaman qurtaracayq? dey
ona xitab edildiyi kameradan-kameraya danlrd.
rq milltlri qurultaynda paaya sz vermmi, ksin kemidki siyasi
faliyytini ac-ac tnqid edn bir nitql qarlamlarsa da, lojada grnr-
grnmz btn qurultay ayaa qalxm, onu zmtli bir kild, gurultulu
alqlarla qarlamlar.
1918-ci ildki mlubiyytlrdn sonra nvr paann Rusiyada nec peyda
olduunun tfsilatn burada anladacaq deyilm. Yalnz onunla Moskvada ikn
grmd boleviklrl hans mqsdlrl tmasa glmi olduuna v bu tmasn
n kimi bir ntic il bitdiyin aid qeydlrimi birbaa v dolaysil Stalinl laqsi
olduu n burada tsbit edcym.
Moskvaya glib yerldikdn sonra burada iki trk nmayndliyinin
olduunu yrndik. Bunlardan biri Ankara hkumtini rsmn tmsil edn Trkiy
nmayndliyi idi. Digri is trk missiyas (Turetskaya missiya) deyiln ikinci bir
heyt idi. Bu, sl ttihad v Trqqi liderlrindn nvr paa il Camal paann
btn islam dnyasn qurtarmaq qaysil tkil etdiklri slam nqilab
Cmiyytinin bir brosundan ibart idi.
nvr paa mhrumla bu trk missiyas binasnda grdk. Onu daha
vvl 1918-ci ild stanbulda hakimiyytinin n yksk pillsind, hrbiyy naziri
v ba komandan mavini olaraq grmdm. O zaman mn stanbulda olan
Azrbaycan nmaynd heytinin sdri idim, imali Qafqaz, Grcstan v
Ermnistan cmhuriyytlrinin nmaynd heytlril birlikd Mrkzi Avropa
dvltlrinin slahiyytli nmayndlrindn ibart olacaq milltlraras konqresd
Qafqaz cmhuriyytlri ilrinin mzakirsini gzlyirdik. Bu mnasibtl
stanbulda, htta ondan nc yen Qafqaz ilril laqdar olaraq Glcamal
paroxodu il gldiyi Batumda paan grm, mxtlif vsillrl onunla tez-tez
tmaslarda olmudum. Onun idealist bir inqilab olduunu bilir, islami bir
romantizm ruhu dadna vaqifdim.
Bu df ona qrmz Moskvada rast glirdim. Bir gn byan etdiyi arzuya
gr trk missiyasnn katibi vzifsini ifa edn qafqazl bir yolda vasitsil
onunla qarladm. Mn tmsil etmkd olduu cmiyytin qaysini anlatd:
Biz, dedi, boleviklrl mvafiq qaldq. slam dnyasndak mhkum milltlrin
istiqlallarn qurtarmaq qaysil faliyyt balamq.
Bu mqsdl Berlind nr etmi olduqlar byannam v rvtlvska
balql mcmudn d bir nsxsini mn verdi. XIX yzilin ortalarna aid
ittihadi-islam mhur Cmalddin fqaninin vaxtil nr etmi olduu bir
qzetin baln dayan bu mcmu mn ox xarakterik grnd. Bir gz
gzdirinc mcmunin el d ada olmayan arxaik islami bir para mfhumlar.
aytlr, hdislr v klie tbirlrl redakt edilmi olduunu grdm.
Paa izah edirdi: Avropa imperializminin lind sir olan mslman
milltlr zlrini qurtarmaq n tkilatlanmal; fqt bu tkilatlarn aralarnda
sx bir rabit v hmrylik olmaldr, yoxsa btn bu hrkatlarn mtrk qay
namin mtrk bir mrkz ehtiyaclar vardr.
Bu mrkz is paann digr slahiyytdar yoldalar il birlikd vcuda
gtirmi olduqlar cmiyyt idi. Paa bu cmiyyt bizim partiyann, yni Milli
Azrbaycan Msavat Xalq Partiyasnn da qatlmasn istyirdi; fqt:
- Msavat firqsi Sovet hkumti leyhindki mxaliftindn hllik vaz
kemli, bu hkumt qar hr cr qiyam niyytlrindn uzaq olmaldr. nki
Qzl Orduya qar he n ed bilmz; n kiik bir hrkat nticsind mhvi-
prian olar, bundan da btn Azrbaycan zrr grr, trklr v mslmanlar
qlncdan keirilrlr, dey rt qoyurdu.
- Eyni vziyyt Hindistandak mslmanlar n varid deyildirmi, paam? -
dey sorudum.
Bu suala verdiyi cavab hrkat xttini boleviklrin Avropa kapitalistlrin
qar btn rqi, ilk srada mslman rqini ayaa qaldrmaq taktikasna
uyunladrmaq qrarn vermi bir adamn vercyi cavab idi. Mntiq v
smimiyytdn ox uzaq olan bu cavab mni tmin etmdi, tbii, ona:
- Paam, - dedim, - qaye z-zlynd mkmmldir. rq milltlri v o
cmldn mslman milltlri hrr v mstqil olmaldrlar. Biz azrbaycanllar v
dolays il biz msavatlar bu dava urunda yanm insanlarq. Fqt, mnc,
diqqt edilck mhm bir nqt vardr. Sizin tsvvr etdiyiniz mslman
milltlrini qurtarma tkilat ona gr bir nv internasionaldr. Sosialist
internasionalnn mrkzi Moskvadr; nki Moskva sosializmin hal-hazrda
vuruan bir mrkzidir. Milli istiqlal internasionalnn mrkzi d analoji olaraq
bu ideyann hyata kemsi n hal-hazrda mbariz halnda olan bir yerd,
msln, Ankarada olmas lazm glir. Yoxsa mrkzi qrmz Moskvada olacaq bir
mslman hrkat mumi kommunist hrkatnn bir silah olar. Bel olmaqdan
xmaq istdiyi gn is mvcud rtlr daxilind mhv olduu gndr, - dedim.
Paa tkilat proqramn bir kr (K) byl (katib) trafl mzakir etdikdn
sonra bir daha grrik, dey mvzunu dyidirdi v bir az sonra vidalaaraq
ayrldq.

nvr - Camal paalarn aqibti

Bundan gnlr, hftlr v aylar kedikdn sonra paann Trkstana

kediyi, orada basma deyiln bolevik leyhdar milli Trkstan partizanlarnn
bana keib, Qzl Ordu hisslrini myyn razid qovduunu v onunla
mzakiry girimk istyn Moskva nmayndlrin Trkstandan xmalar
xsusunda ultimatum verdiyi xbri Moskvada bomba kimi partlad. Bu xbr hr
ks n bir srprizdi; hl mnim n bu, yuxarda anlatdm tfsilata nzrn,
adracaq bir eydi. Ehtimal olunan Msavat qiyamn tqdir etmyn paa nec
oldu bu qdr qsa bir zamanda boleviklrin i birliyi yaradlacaq dost deyil,
onlara qar silah kilck dmn bir qvv olduqlar qnat v qrarna gldi,
dey heyrt iind qaldm. Paann mn etdiyi tklifi Moskvada ikn o zaman
Trkstanda gizli faliyytd olan Milli Birlik Cmiyyti liderlrin d etdiyini v
bu fikrin onun kimi dostu Camal paa trfindn d mdafi olunduunu sonradan
yrndim.
Trkstanda nvr paann sonu 1922-ci il avqustun 4-d intihara bnzyn
bir igidlik iind yaln qlnc pulemyot atin hcum edrk hid dmsin
mncr olacaq facilr cryan edrkn, dostu il mzakir etmk n Rusiyaya
dnmkd idi.
nvr paann Trkstanda boleviklr leyhin syan bayra qaldrd
xbrini Tiflisd eidn Camal paa ran yolu il tkrar fqanstana getmk zr
idi. 28 iyun tarixli zvestiya qzetin gndrdiyi mktubunda paann bu
hrkatn almi-islamn mtthid cbhsind alan bir rxn dey tsvir edirdi.
 Fqt Camal paann dostu nvr paann macrasndan bu kild z
dndrmsi boleviklrin ona qar hmiyyt v etimadn clb etmdi v nvr
paann hadtindn iki hft nc 21 iyulda Tiflisd kd arxadan atlan bir
gll il ldrld. nvr paa hadisnin cryan etdiyi gnlrd Stalin Pravda
qzetind bir mqal yazr, bu yazsnda paa il brabr Trkstan milltilrini
imperializmin bir ua olaraq tnqid edirdi. Stalinin nvr paa haqqnda csur
olduu qdr sbirsiz v tkm bir adam olduu haqqndak fikrini bilirdim.
Bununla brabr, o, paann idealizmini d etiraf edirdi.

Atatrk haqqnda

Trkiy msllri v mumiyytl, rqd inqilab mvzular trafnda

shbt etdiyimiz zaman (yoldak shbtlr snasnda) Stalinin Atatrk haqqndak
fikrini d eitmidim. mumi bir qayda olaraq strategiyan v diplomatiyan
nfslrind ram edn siyasi adamlarn ancaq byk dvlt adam ola bilmlrini
qeyd edn Stalin Atatrkn mqtdir bir dvlt v inqilab adam olduunu deyrdi,
eyni zamanda yeni mumi bir qayda olaraq yaadmz srd dvlt idarsind
hququ tmsil prinsipinin zehnlrd olduqca yer etdiyini, Millt Mclisi olmadan
he bir hakimiyytin mvffqiyytl hyata kemycyini sylyn bu diktator
Atatrk deyir, gnc yoldalar dflrl rast gldiyi mxalift qarsnda
sbirsizlik gstrrk idarni tamamil z lin almasn tvsiy etmilrs d
Atatrkn bu fikr ehtiyat edib yanamadndan biz bhs edirdi.

Trkiy istiqlal hrbinin bhranl gnlrind

Yunanlarn bir ara skihr qdr glrk Ankaran Mustafa Kamal

hakimiyyti gnlrinin saylm olduunu dnrd. Stalin balq etdiyi
Milltlr Komissarlnn orqan jizn nasionalnostey qzetind fkari-
mumiyytl Ankarann squtuna hazrlayan bir mqal drc etdi. Mqal
Trkiynin mlubiyytinin sbbini Kamal siyastinin milliyyt mslsind
gstrdiyi geriliy, ovinist prinsiplrindn ayrlmasna v zhmtke siniflrin
mnafeyini tqdir edn acizliyin hcum edir, vziyyti xilas etmk n
hakimiyytin daha zmkar v idealist llr kemsi lzumunu irli srrd. Eyni
zamanda siyasi dairlr yaxn olanlar arasnda nvr paann komandanl
altnda Qafqazn Trkiy srhdind srhdi amaa hazr hrbi hisslrin frst
gzldiklrini hmiyytl tkrar edirdilr.
Fqt bu dairlrin blk d daxiln arzu edib gzldiklri flakt yerin
trkn dnk taleyin enn zfr gni btn grkmi il parlad; bir gn sonrak
qzetlr trk istiqlal ordusunun qaan iallar Aralq dnizin tkmk zr
zmiri hdf alaraq irlildiyini xbr verdilr.
 MOSKVADAN FRAR

Tam bu gnlrd Bakdan yoldalar glmi, orada tkilatn vziyytinin

dzldiyini, Msavat qeyri-leqal hrkatnn canlandn bildirmidilr. Tkilat
arzu edrs mnim xaric xaraq orada milli hrkat tmsil edrk faliyyt
balamann faydal olaca qnatind olduunu bildirirdi. Digr trfdn,
Moskvada qaldqca talt mhkum olunur v stlik Stalin taktikasnn bizi i
clb etmk chdlrin qar daima sayqlq gstrmk mcburiyytind qalrdq.
Yuxarda qeyd etdiyim vchl inqilabn vvllrind bzi misallarda
grdymz kimi Sovet hkumtinin mvffqiyytil z kontrolunda olmayan bir
sahy xmaq tsvvr d artq meydandan qalxm olurdu. Yegan ar
qamaqd.
Gnn aktual mslsi bu frar tkil etmk v plan mvffqiyytl
ttbiq etmkdi.
Bunun n Moskvada qalb, mdniyyt sahlrind olsa da, ilmy
qrar vermi kimi davranmaq tsvvrn yaratmaq suluna kedim. Bu mqsdl
Vostok ad il Pavloviin idarsind xan qaln bir mcmud nr edilmk
n Sasanilr dvrndki mhur Mzdk hrkat haqqnda mqal qlm
aldm. Mlum olduu zr, Mzdk Sasani Qubad zamannda peyda olmu bir
kommunist peymbri idi ki, tlimi il ah z dinin dndrmi, mmlktind
mallarla qadnlarn ictimailmsini nzrd tutan kommunist mzhbinin rsmn
qbulunu tmin etmidi. Sonra nuirvann qti bir mdaxilsi il bu mzhb
trfdarlar payaya keirdilmi, Mzdk d edam edilmidi.
Nr n verdiyim bu elmi mqal il birlikd bir d Azrbaycan tarixinin
tdqiqi il mul olduumu irli srrk, Leninqradda Elmlr Akademiyas
kitabxanasnda Azrbaycan tarixi il laqdar xsusi bir ne lyazman tdqiq
etmk n rq Dillri nstitutunda yay istirahtindn istifad edrk Leninqrada
getmk mqsdil mzuniyyt aldm.
Leninqradda Leninqrad rq Dillri nstitutunun yayda bo olan sinif
otaqlarndan birind yerlrk Akademiya kitabxanasna gedir v bada prof.
Marr, Bartold v sair olmaq zr akademiya professorlar il grrk,
Azrbaycan tarixi v dbiyyatna aid mvzular zr shbtlr etmkl Leninqrada
gliin hqiqi mqsdini prdly bildim.
l altndan hl Moskvada ikn grdym dostlarmdan aldm
tvsiylr gr, xsusil mrhum Musa Begiyevin vasitsil Fin krfzi zrindn
Finlandiyaya kemk plannn hyata kemsi tfrratn hazrlamaa baladm.
Leninqraddak tatarlarn bu xsusda tcrblri vard. Mndn vvl bu
tcrbdn prof. Sdri Maqsudi Arsal, redaktor Abdulla Taymas bylr istifad
etmidilr; v Helsinqforsa xaraq sovet chnnmindn qurtarmdlar. Fqt
onlar qaarkn q mvsm idi. Krfz donmu v qarla rtlmd. Bu yolu
onlar xizkl kemidilr. ndi is mvsm mktblrin ttil buraxld bir yay
mvsmdr. Krfzdn ancaq bir qayqla kemk olar. Btn msl etibarl bir
qayq tapmaqda idi.
Musa Begiyev mni Fin krfzinin knarnda bir tatar evin gtirdi.
Szliln fin qayqlar gecnin yarsnda bu ev yanaacaq, mni gtrb yola
xacaqdlar. Gldiyimiz evd bir tatar msafirin rast gldim. Dem bu, 1917-ci
ilin maynda Moskvada toplanan mhur Mslman qurultaynn
nmayndlrindn imi. Mni drhal tand. Qurultaydak mvffqiyytlrimdn
hycanl danmaa balad. Mn tez mvzunu dyidirdim, tarixi xatirlrin
canlandrlmas vaxtnn olmadn ona hiss etdirdim (konspirasiya raitind
1917-ci il Moskva Mslman qurultaynn nmayndlrin bu ilk tsadf deyildi).
Szlilmi saatda qayqlar glmdilr. Mtlq bir hadis oldu, dey mni
narahatlq brd. Ertsi gn oradan drhal uzaqlamaq, baqa bir yerd qalmaq
lazm glirdi.
kinci bir qayq tutuldu. Bu df gz nndki ba evind deyil, hr
knarndak bir fin kndind qalacaq, gecnin hamnn yatd bir vaxtnda
kimsy sezdirmdn sahil enck v qamlqda vvldn gizldilmi qaya
minrk dniz xacaq v bellikl Fin krfzini kerk qardak Finlandiya
sahilin xacayq.
Qrarladrlm saatda myyn edilmi bir fin kndindyik. Biri qoca,
digri gnc iki fin qayqs bizi gtrck. Qoca bir az rusca bilirs, gnc yalnz
finc danr. Mqddratmz bunlarn lin tslim edcyik.
Kndlinin daxmasna girinc bir srprizl qarlaram. Burada biri qz,
digri olan iki tatar ua var. Bunlar da mniml brabr yoluluq edckdilr.
Ana-atalar o trfd olan bu uaqlar z aillrin qovudurmaq vzifsini d
insanlq namin mn hdm gtrmliym. vvlc bilsydim, tbii, zrim
bel bir klfti almazdm. Fqt indi olan oldu, ken kedi qarsndayam.
Gecnin yarsnda qumlar zrind adtn srnrk qamla gldik. Finlr
qayqlarn qamlqlardan xardlar; iki uaq il brabr mni d qaya
mindirdilr. Bizi trmy gln tatarlarla vidalaaraq, sssizc dniz xdq.
Qoca qayq vvlcdn mn xbrdarlq etmidi. Danmayacaqdq, ss
salmayacaqdq. nki su keiricidir. Ssimizi Krontad mahid qllsi drhal
eidr. Projektorla olduumuz nqtni tapar v qaymz pulemyot atin tutar.
Hrkt etdiyimiz gec yamurlu bir gec idi. Uzun zaman imaln mhur
aydn geclri kesin dey gzlmidim. Aydn geclr kemi, arxasndan
aydnlq geclr balamd. Daha gzly bilmzdim. nki mzuniyytimin vaxt
qurtarr, Moskvaya qaytmamn gecikmsi bhy sbb olar; btn planm alt-
st olard. Onun n yamurlu bir gecni xsusi semidim.
Gec saat 12-dn sonra dniz xm, shr saat 7 radlrind dan yeri
aararkn fin sahilin yaxnlardq. Yandan sn namnasib bir klk bizi tkrar
rus srhdin apara bilr narahatl iindyik. Qaymz sahil yanaar-yanamaz
silahl fin gztilri bizi tuturlar.
 Oradan Feriokidki qarantind on be gn qaldqdan sonra Helsinkiy;
Helsinkid bir aya qdr tatar koloniyasnn msafiri olduqdan sonra Almaniyaya,
oradan Paris, Parisdn d stanbula gldim. stanbul o zaman hl mttfiq
ordularnn ial altnda idi. Fqt eyni zamanda hrd milli qvv nmayndsi
vard v polis d Ankara hkumtinin lind idi.
Burada yoldalarla birlrk milli nriyyata qrar verdik v ilk i olaraq
Stalin, surti aada drc olunan mktubu gndrdim:

Stalin mktub

Mhtrm Stalin,
Qurtuluum dostlarm zrind xo bir heyrt tsiri buraxmdr. Onlar,
tbii, haqldrlar. Fhllrdn bir oxu msavat olduqlar n
glllnmdilrmi? Bu saatlar daxilind, ad kiln partiyann risi olmaq hesabil
mnim qurtuluum bir nv mcz imi. Vaqinin trifi, bu tbir layiqdirs, insaf
tlb edir, qeyd edim ki, bu mcznin sbbi-kramti Sizsiniz; nki kemi
dostluu unutmayaraq mni Bak zindanndan xarmaa lzum grdnz.
Moskvada olduum iki il snasnda dostluumuzdan faydalandm. Bzi
mhrumiyytlr mruz qaldmsa da bunlar hr ksin mumiyytl yklndiyi
mhrumiyytlrdn ibart olub, mn aid bir xsusiyyt malik deyildir. ksin,
bzn el olurdu ki, bir sra imtiyazlardan bel faydalanrdm. Bunun n Siz
tkkr edirm.
Moskvadan ayrlarkn Sizinl gr bilmdim. nki Rusiyan gizlinc
trk etmy qrar vermidim. Bu hrktimd Siz qar hrmtsizlik
grmycyiniz mid edirm. Sfr n icaz istmdim; iin mnfi trfini
mlahiz etdim. Blk Siz icaz vermzdiniz; o zaman hr n cr olsa da Rusiyan
trk etmk haqqndak qrarmdan tamamil vaz kemk lazm glirdi. Halbuki bu,
mnim n mmkn olan i deyildi. nki bu, zm rdd etmk v bdi olaraq
tam bir faliyytsizliy mhkum etmk demk idi. Eyni zamanda bu, Rusiyada
cryan edn hadislrin v hsul glmkd olan haln dilsiz bir mahidi qalmaq
olard.
Hazrda Rusiyada hsul gln hadislr is bundan yz il vvl cryan
edn hadislrdn baqa bir ey deyildir. Yz il vvld olduu kimi indi d
Rusiya mstmlklri bir yer toplamaqdadr.
Taleyin hkm il hakimiyyti l keirmi kommunist firqsi
ideologiyann btn cbhlrind geri kil-kil kemi rus imperiyasnn
brpas fikrin dayand. Bu fikir is firqnin ideoloji arlarndan ziyad hakim
olduu mhitin cahangiran tmayllrindn domu bir sra mnafe v hdf
malikdir. Bir hkumtin rsmi ideologiyas zadgan ovinizmindn fhl
kosmopolitizmin tbddl edrs, bundan msl ox da dyimz v n sonunda
gerid qalm v az inkiaf etmi milltlrin milliyytlrindn mhrum olmasna
(denasionaliz olmas), digr bir milliyyt tmsillri (assimiliz olmalar) kimi bir
nticy sbb olur. Yerli fhl (proletariat) sinfin istinad iddiasil ld silah
Qafqaz v Trkstan kimi ucqar vilaytlrd ml glmi olan demokratik siyasi
tkkllri ial etdiyiniz zaman mumiyytl, sabiq imperiyann arizm
siyastiyl rusladrlm mstmlk hrlrindki rus fhlsindn ibart n kiik
azln arzusuna uyun olaraq byk bir oxluq tkil edn yerli halinin n qanuni
bir haqqn kobud bir surtd eynmi olursunuz. Fhlnin Azrbaycan v ya
Trkstanda diktatura elan etmsinin Moskva diktaturasndan baqa bir ey
olmad gn kimi akardr.
ski Petroqrad dvrnn siyasti d bundan baqa bir ey deyildi. Ucqar
vilaytlrin muxtariyyat klindki zahiri grn d ciddi bir ey ifad etmz.
Azrbaycan xanlqlarnn ilk Qafqaz namesniklri (caniinlri) zamanndak
istiqlallar indiki Qafqaz cmhuriyytlrinin Zakkraykom (Zaqafqaziya vilayt
komitsi) ba katiblri zamanndak istiqlallarndan he d az deyildi. Ortadak frq
olsa-olsa, indiki cmhuriyytlrin dalmas prosesi ozamank xanlqlarn dalma
prosesindn daha artq olmasndan ibartdir.
Bolevik partiyasnn mrkziyyti olduunu bildiyimdn bu partiyann
nv znmxsus bir imperialist olduunu sezmi v zruri bir dyiikliy ke
bilcyini daha vvl sylmidim. Qeyri-ixtiyari mahidi durumunda
olduumdan bu dyim gzlrimin nnd ba verirdi. Moskvada olduum iki il
rzind mn rq milltlrinin v xsusil trk ellrinin nicatnn yalnz zlrind,
zn bir millt kimi tanmalarndan ibart olduuna qti surtd inandm. Bunun
n sisteminizd milltin zn bsldiyi bu inamn kkndn yox edildiyini v
milli anlamnn milli inqilab anlamna tbdil edildiyin soyuqqanl baxa bilmirdim.
Sizin istdiyiniz bu mbadil ba tuta bilmz. rq milltlri kommunist
hyat il deyil, z milli hyatlar il yaamaq istyirlr.
Bu mqsdl d onlar zlrini sir edn qvvlr qar mbariz aparrlar
v bu mbarizlrind onlara yardm ed bilck mttfiqlr axtarrlar. Bir zaman
onlar Vilsonun prinsiplrin inandlar; sizin arlarnz is onlara daha clbedici
grnd. Fqt, heyhat, Vilson prinsiplri Versal, Trianon v Sevr mqavillrin
mncr oldusa, sizin arlarnz da Ukrayna, Trkstan v Qafqazn yenidn
istilas il nticlndi. Buna gr d vtnim Azrbaycann sizin ial v
sartiniz qar mbarizy qhrman Trkiynin Antantaya qar yrtdy
mcadil qdr bir haqq vardr.
z siyasi qidm sadiq qalmaqla brabr, mn eyni zamanda Sizin d
xeyirxahnz qalr, xsiniz qar ehtiram hissi bslyirm. Nticd mn qar
gstrdiyiniz laqni he bir zaman unutmayacama inanmanz xahi il Siz
yax bir xidmt gstrmk frstini can-dildn tmnni etdiyimi rz edirm.
Ehtirami-tamla: Rsulzad Mmmd min. Yanvar 1923 (bu mktub vaxtil
stanbulda xan 23.1.1923-c il tarixli v 5 nmrli Yeni Qafqaziya drgisind
nr olunmudur).
 Dostlarn mqddrat

Mhtrm oxucular, yuxardan bri hekaysini anlatdm srgztlrimd

daima digr iki dostumla - Mhmmd li v Abbasqulu il birlikd olduuma
bhsiz diqqt yetirmisiniz. Moskvada Preirtenski bulvardak mnzild brabr
yaayrdq. Mn frara qrar verib, bir fin qay il Finlandiyaya qadm zaman
onlarn bana nlr gldi, dey sorua bilrsiniz. Mn Moskvadan mzuniyyt
alb, Leninqrada yola ddym zaman Mhmmd li Narkomnats yannda
mvcud olan bir kooperativin nmayndsi kimi Bakda idi. Abbasqulu da
sonradan bir mzuniyyt uyduraraq mn Leninqradda ikn Moskvadan Bakya
getmidi. Fin sahilin xdm aramzda qrarladrdmz bir vasit il Bakya
bildirckdim. Mnim fin qay il salamat sahil xdm xbrini alnca, hr iki
yolda drhal vvlcdn hazrlanm olan bir trkmn qayna minrk Xzr
dnizin xm v gnlrl su znd qalaraq, nhayt, rann Phlvi (o zaman
nzli) limanna varmdlar.
Yox olmam Moskvada bir ne gn sonra aydn olmusa da he bir iz
ld edilmmi, i sadc, bir ox thqiqatlar, istintaqlar v hbslr mncr
olmudur.

Tfsir mhtac olmayan bir frq

Moskvadan frar zbana anladlacaq ox hycanl bir sra tfrrata

maliks d sl mvzu il az laqsi olduundan burada tsvirdn vaz keir, yalnz
zrimd ox byk bir tsir buraxan, biri Sovet Rusiyas, digri azad v mstqil
Finlandiyaya aid iki tablonun tsvirindn burada zm saxlaya bilmycym.
Moskva yolunda bzi stansiyalarda qatarmz dayanr, biz bzn bayra
xr, traf seyr v tdqiq edirik. Bir df Don ay zrindki Rostovdak byk
ose yolunu gzmi, zruri ehtiyac Mhmmd lini sxdrdndan su tkmy
mhrm bir yer axtararkn rostovlulardan birisi biz Marksn mvqqti heykli
arxasna getmmizi tvsiy etmidi. nc bh il qarladmz bu tklifd
sonradan bhli he bir ey olmadn xsn grm, heyklin arxa trfin
yaxnlanca burann hqiqtn d bir hla olduuna heyrt etmidik.
Xarkovda grdymz mnzr is daha caibdi. Stansiya trafnda
marksizmin byk mrd v bolevik inqilabnn n ox sitayi olunan ideoloji
simvolu Marksn gipsdn yaplm qoca bstnn aacdan olan sasnn yanlar
Qzl Ordu nfrlrinin ifrazat il pislnmidi.
Bu mnzr kommunist inqilab nsrlri il kommunist ideal arasndak
mnvi rabit haqqnda biz qti v aydn bir fikir verirdi.
Finlandiya Sovetlr qar istiqlal mbarizsi aparmd v bu mcadild
z istiqlal v hrriyytini Lenin hkumtin qbul etdirmidi. Finlandiya istiqlal
hrbind hid dnlrin qarda mzarlar zrind Finlandiya paytaxt
Helsinkinin mrkzind bu mmlkt xas qranitdn bir abid qoyulmudu...
Finlandiyaya xdqdan sonra Helsinkidki ox sevimli v msafirprvr tatar
koloniyasna qonaq qaldm bir ay snasnda hr gn yolum bu hidlikdn
keirdi. Hr df kend burada etinal v minntdar llrin qoyduu yeni eidli
saxslar taprdm.
Sovetlrd grdym Marks abidsinin hal il Helsinkidki bu hidliyin
vziyytinin mqayissi tfsir mhtac olmasn grk!..
 NTC

Fantastik adamn fantastik karyerasna aid zlliklr gzdn keirilinc

XII yzil Yaxn rq dbiyyatnn byk airi Gncvi Nizaminin Hft peykr
mnzumsind tsvir olunan qzl kynkli bir demoqoq tipi gz nnd canlanr.
Son drc gzl bir rus prinsesi. Gzlliyi nisbtind xudbin, qddar v
mstbid olan bu prinses zn tilsimli bir qala tikdirmi v orada qalmd.
Tilsimi qrb, qalan ala bilck bir dliqanlya ancaq qovuacaam,
tbbslrind mvffq olmayan gnclrin is balarn ksib qala divarna
asacaam, dey elan etmidi. Nticd minlrl ksik ba qala divarna
bzmidi.
Camaat hycana gtirn bu qddarla qar syan edn csur bir gnc
ynin qrmz bir kynk geymi, qanl prinsesl evlnmk n deyil, tkln bu
qdr qanlarn intiqamn almaq mqsdil syan bayra qaldrmd. Eqoist deyil,
altruist bir niyytl hrkt ken igidin bana geni bir xalq ktlsi toplanmdr.
Nticd prinsesin tilsimli qalas alnm, qrmz kynkli qhrman mvffq
olmudu. Fqt o, sznn stnd durmam, qanl prinsesl evlnmi v taxta
xaraq, zn qzl ar elan etmidi.
Stalin XII yzil mslsind tsvir olunan bu qzl arn XX yzild rus
rtlri daxilind yetin real bir yarsdr.
Dnyann byk bir parasn xsi iqtidar v kontrolu altna alan bu
qorxunc adamn ehtiras btn dnyan hakimiyyti altna almaq hddind idi.
Onun yegan qaysi insan hr cr ideyalardan uzaq qalaraq yuxarda ad ken
fhl Peterburjetsin dediyi kimi hakimiyyt ancaq hakimiyyt n glmk v
btn dnyaya yaymaq idi.
O, rus imperializminin tarixi seyrin hakim olan cahangirlik nnsinin n
qddar bir nmayndsi idi!
 NDKLR

N SZ.....................................................................................................................3
MMMD MN RSULZAD KMDR?......................................................... 4
STALNL XTLAL XATRLR .................................................................... 7
ARLIA QARI MCADL YARIM YZ L NC .................................... 8
AZRBAYCAN CMHURYYTNN ............................................................. 15
BOLEVKLR TRFNDN ALI ........................................................... 15
MOSKVA YOLUNDA .......................................................................................... 25
MOSKVADA K L ............................................................................................. 35
MOSKVADAN FRAR ........................................................................................ 54
NTC................................................................................................................. 60