DERS I : KAVRAMLAR VE AMALAR

A-GR
Millet; insanln bu gn ulat uygarlk dzeyinde oluturabildii en yksek
toplumsal aamay ifade etmektedir. phesizdir ki, bir millete mensup olmann gemile ve
gelecekle youn ilikisi vardr. Birlikte yaanan ve kuaktan kuaa devredilerek dnyaya
bak ekillendiren ortak gemi, hem bireyin zgvenini hem de toplumun birlikte yaama
ve daha iyi bir gelecei birlikte ina etme lksn glendirmektedir.
Szkonusu ettiimiz ortak gemi, hep iyi ya da ideal deerler dorultusunda gelimi
bir dizge deildir. yi-kt, doru-yanl tpk hayatn kendi ak gibi i-ie gemi
bulunmaktadr. Unutmamalyz ki, tarih adn verdiimiz gemi, bize srekli dorusal bir
izgi sunmaz . Yani her ey, btn milletler iin, her zaman iyiye doru bir deiim izgisi
izlemez. Medeniyet adn verdiimiz insanln toplam deerlerinin gelitii merkezler her
zaman sabit olmamtr.Bu merkezler zaman iinde deiirler. nclk, farkl kltrler
tarafndan stlenilebilir ve byle olmutur. Gelecekte de bunun farkl ileyeceine ilikin bir
belirti henz yoktur ama btn yaratc kltrler, temsil ettikleri medeniyetin lmsz
olduuna ilikin ilgin bir inanc srdrrler. Toplumlarn kar karya kald asl travma bu
duygudan kaynaklanmaktadr denilebilir.
nk, yle bir an gelmektedir ki; d dnyada ortaya kan deiim, o zamana kadar
egemen olan ve d dnyay pek fazla nemsemeyen, kendi zmlemelerini evrensel olarak
tanmlayan ve bakalarnn bu deerlere uyum salamasn bekleyen G, artk ; d
dnyadan gelen meydan okumalara yeterli cevaplar retmekte zorlanmakta ve hatta geri
ekilmektedir. te toplumsal travmalar da bu geri ekilme srelerinde olumaktadr.
kiye blnm Romann Bats, M.S. V. Yzyln sonlarna doru bozkrlardan
gelen sava topluluklarn kuatmas altnda olduu bir dnemde, kendini gnei hi
batmayacak olan ihtiamn temsilcisi olarak tanmlyordu. Romann ykl Avrupay
koyu bir karanla srkledi ve insanln meden merkezi Douya kayd.
Trk kltr ve medeniyeti bu tarz bir travmay 18. yzylda yaad.
Romann knden sonra Batnn srklendii karanlk a kendi ykseli
dinamiklerini oluturmaya abalarken, medeniyetin merkezi olan Doudaki nclk 11.
yzyldan balayarak Araplardan Trklere geti.
Medeniyet merkezlerindeki kayma 17. yzylda tekrar Batya yneldi ama, bunun
sarsc sonular Trkler tarafndan ancak 18. yzylda hissedildi ve halen de hissediliyor.
 Trkler de tpk Romallar gibi kendi temsil ettikleri medeniyetin ve mensup olduklar
kltrn evrensel ve ebedi stnlk imgelerine itenlikle inanyorlard. Nitekim gnmzde
de bu inancn izlerini srmek mmkndr. Ancak bu davran ve sorun zme kodlarnn
artk yetersiz kaldn yaayarak rendike sistemi, kendi medeniyetlerinin kodlarn ve
nihayet zgn kltrel kodlarn sorgulamaya baladlar. Bu sorgulamann gnmzde de
srdn kabul etmek gerekmektedir.
te bu dersler sz konusu sorgulama iin salam bir arka plan oluturmak bakmndan
anlam kazanmaktadr ve bu tr dersler btn ulus-devletlerin insan yetitirme programlarnda
rastlanan uygulamalarn Trkiyeye zg bir modeli olarak alglanabilir.

B-AMALAR

Dersin Amalar Yksek retim Kurulunun ortaya koyduu esaslar dorultusunda

aadaki ekilde sralanabilir :

1-Trk Bamszlk sava, Atatrk inklplar ve Atatrk Dnce Sistemi, Trkiye

Cumhuriyeti Tarihi hakknda doru bilgiler vermek.
2-Trkiye ile Atatrk nklplar ve lkeleri ve Atatrk dnceye ynelik tehditler
hakknda doru bilgiler vermek.
3-Trk genliini; lkesi ve milleti ve devleti ile blnmez bir btnlk iinde,
Atatrk ilkeleri ve inklplar ve Atatrk dnce dorultusunda ulusal hedefler etrafnda
birletirmek,
4-Trk genliini Atatrk Dnce dorultusunda yetitirmek ve bilinlendirmek.
Bu amalarn anlalabilir hale gelmesi iin biraz geriye dnmek gerekmektedir.
Bilindii gibi, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Osmanl imparatorluunun yklmasndan
sonra kurulmutur. Yeni Trk Devletinin kuruluu srasnda yaanan zorluklarn gen
nesillere retilmesi ve yeni deerlerin benimsenmesini hzlandrmak kurulu yllarnn
esas meselelerinden biri olmutur. Bu amala ilk defa 1925 ylnda Ankara Adliye
Mektebinde htilller Tarihi ad altnda bir ders konulmu ve bu derste Trk nklb,
Fransz ve Rus Devrimleriyle karlatrmal olarak anlatlmt.
1930lu yllarn balarnda geen dnemin deneyim ve birikimi de gz nne alnarak
1933 ylnda stanbul niversitesi bnyesinde bir Trk nklp Tarihi Enstits kuruldu ve
Trk nklp Tarihi Dersleri sistematik olarak verilmeye baland.
 4 Mart 1934te dnemin Mill Eitim Bakan Yusuf Hikmet Bayur stanbulda, 20
Martta da Babakan smet nn de Ankarada ilk dersi verdiler.
Dersleri, dnemin nl ve nemli ahsiyetlerinin vermesine zellikle dikkat edilmitir.
Nitekim inklbn siyas ksm Yusuf Hikmet Bayur,hukuk ksm Adalet Bakan Mahmut
Esat Bozkurt, ekonomi bahsi Yusuf Kemal Tengirenk ve asker ve idari ksm ile inklbn
getirdii siyasal kavramlar ise daha sonra Babakanlk da yapan Recep Peker tarafndan
verilmitir. Dersler Ankara ve stanbulda deiik zamanlarda verilmi ve ayrca radyoda ve
gazetelerde yaynlanarak geni kitlelere ulatrlmaya allmtr.
Dersin sorumluluu,15 Nisan 1942de Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi bnyesinde kurulan Trk nklp Tarihi Enstitsne verildi ve dersin ad da
nklp Tarihi ve Trkiye Cumhuriyeti Rejimi olarak deitirildi. Ders btn faklte ve
yksek okullarda baraj dersi nitelii kazand.
27 Mays 1960 Asker Darbesinden sonra dersin mfredatnda deiiklik yaplarak
btn fakltelerde iki yaryl okutulmas kararlatrld. 1968 ylnda dersin ad Trk
Devrim Tarihi olarak deitirildi.
12 Eyll 1980 Asker Darbesinden sonra dersin ad nce Trk nklp Tarihine
dntrld YK Kanununun karlmasndan sonra ise Atatrk lkeleri ve nklp
Tarihi ad altnda ve mfredat program yeniden dzenlenerek srdrld.
Bu ksa tariheden de anlalaca gibi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Dersleri,
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ve Rejiminin dayand temelleri anlatmaya ve aklamaya
dnk bir ders niteliindedir.
Srekli deiim iinde olan dnyada, bamsz bir ulus olarak varln srdrmenin
yolu; sorunlar karsnda doru zmler retmektir. Bu ders, dnya iinde Trkiyenin
yerini bilgiyi ve bilimsel yntemleri kullanarak yeterince kavram ve zm retecek
insan gc iin, gerekli tarihsel derinlie sahip bir bak as kazandrmaya dnktr.
Cumhuriyetimizin kurucusu byk Atatrkn dedii gibi : uras unutulmamaldr ki
kendi gemiini bilmeyen milletler bakasnn av olurlar.

C-KAVRAMLAR
Trk inklbnn anlalmas asndan, derste kullanlan baz kavramlarn da
aklanmas gerekmektedir. Bunlar htill, nklp, Devrim gibi kavramlardr.
htill
 Arapa hatele kknden tretilmi bir kelimedir. Kavram dzeni deitirmek zere
zor kullanarak kullanlarak yaplan geni halk hareketi anlamna gelmektedir. Bu kavram,
nklbn ilk aamasn ifade etmek iin kullanlmaktadr.
nklp
Arapa kalebe kknden gelen bir kelimedir, deime, bir halden baka bir hale
dnme anlamna gelmektedir. Kavram, ihtilalden daha geni ve daha kkl bir deiimi
ifade etmektedir.
Devrim
Kelime Trkedeki devirmek kknden, Franszca rvolution kelimesinin
karl olarak tretilmitir. htill ve inklp kavramlarnn karl olarak
kullanlmaktadr ve bu tamamen bir tercih sorunudur.

OSMANLI YENLEMES

Trkiyedeki dnmn yeterince iyi kavranlabilmesi bu dnmn tarihsel

boyutunun renilmesi ile mmkn olacaktr.
Osmanl Devletinin gerileme sreci 17. yzyla kadar indirilebilir. Bu dnemde
devletin savalarda zorlanmaya balamas bu sorunu ortadan kaldrmak iin zellikle askerlik
ve maliye sahalarnda baz dzeltmeler yapma yoluna gidilmi ve bunlar geici bir sre iin
olumlu sonular vermise de istenilen hedeflere bu yntemle ulalamayaca yzyln
sonlarnda aka grlmeye balanmtr.
18. Yzylda ilk defa yurt dndaki benzerlerinden ilham alan baz kurumlarn lkede
oluturulmas yoluyla giderek derinleen sorunlarn zlmesi iin aba harcanm, fakat ; bu
abalarn da yetersiz kald giderek arlaan askeri yenilgilerin sonucunda artk iyice
anlalmtr.
lk defa III. Selim zamannda, 1790l yllarn banda geleneksel Osmanl geleneksel
sistemi dnda yeni ve Avrupa tarznda kurumlarn oluturulmas yoluna gidildi. Bu yeni
kurumlar, 18. yzyl boyunca Osmanl askeri ve idari sistemi iinde balayan dzeltmelerden
farkl bir nitelik tarlar. Bu deiime Nizam- Cedit= Yeni Dzen ad verilmitir. Yeni bir
askeri birlik kurularak, bat usullerinde eitilmeye balanm, maliye alannda baz
dzenlemelerle bu yeni askeri birliin ihtiyalar gerek kaynaklardan salanmaya
allmtr.
 Keza, ayn dnemde, Avrupa bakentlerinde Daimi Elilikler kurulmak suretiyle,
Osmanl snrlar dndaki gelimelerden zamannda haberdar olmak ve diplomatik ilikileri
hzlandrmak amalanmtr.
Ancak bu gelimeler lke iindeki muhafazakr unsurlarn tepkisine yol am ve III.
Selim bir ihtilalle tahttan indirilmitir.
stanbulda ortaya kan bu gelimeler sonunda , Osmanl tarasyla g birliine
giden yenilik taraftarlar Alemdar Mustafa Paann nclnde harekete geerek III.
Selimi yeniden tahta geirmek iin bakente yrm, fakat Selimin bodurulmas zerine
gen ehzade Mahmutu tahta geirmilerdir.

II. MAHMUT DNEM

II.Mahmutun lk iktidar yllar olduka hassas bir iktidar dengesi zerine kurulu
olarak yrtlmtr.
Sultan, tara glerini temsil eden Ayanlarla Sened-i ttifak imzalayarak anlama
yoluna gitmitir. Bu gelime, Osmanl geleneksel sisteminde mutlak egemen ve temel
meruiyet kayna konumunda olan Padiahn yetkilerinin paylalmas anlamna geliyordu.
nk ; Padiahn bakentteki egemenlii yanlar tarafndan gvence altna alnyor, buna
karlk Sultan da yanlarn taradaki egemenliklerini srdrmelerini meru hale
getiriyordu. Balangta olduka zayf durumda bulunan Padiah, dengeleri dikkatle gzeterek
iktidar tekelini yeniden ele geirmeye zen gstermitir. Bu amala hkmdar, her vesileyi
kullanarak Ayanlarn etkisini krmaya almtr.
kinci olarak, devletin kar karya bulunduu k nleyecek tedbirlerin alnmas
iin yaplan btn yenilikleri kendi varlna dnk gelimeler olarak alglayarak kar kan,
merkezdeki, yani stanbuldaki iktidar belirleyebilecek tek askeri g konumunda bulunan
yenieri ocann denetim altna alnmas padiahn temel hedeflerinden biri haline geldi.
nc nokta ise, batda ortaya kan yeni devlet ve toplum dzeninin Osmanl
Devleti bnyesine sokulmasyd. Bat tarznda eitim veren yeni kurumlarn oluturulmas,
idari adan bir takm dzeltmelere gidilmesi kanlmaz bir ihtiya olarak ortada duruyordu.
Bu amalara ulaabilmek iin sabrla ve dikkatle bekleyen II. Mahmut, 1826da
Yenieri Ocan ortadan kaldrarak Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad altnda yeni
bir ordunun temellerini oluturma abasna balamaya muvaffak oldu.
Vaka-i Hayriye olarak tarihe geen bu gelimeden sonra ise geleneksel Osmanl
sisteminden farkl olarak padiah btn yetkileri merkezde toplayan ve ball tamamen
padiaha ynelmi yeni bir brokrasi ve ordu yaratmak zere Avrupa tarznda eitim veren
kurumlar oluturdu. Mekteb-i Tbbiye, Harbiye, Mlkiye gibi okullar bu amala ve yurt
dndan retmenler getirilerek, ders kitaplar tercme ettirilerek faaliyete geirildi.
Babali Tercme Odas kuruldu. Devletin btn ileri yeni oluturulan bu merkez
kalemlerinden yrtlmeye alld.

Eski Osmanl Kaleminde alan Ktipler

Osmanl hkmet sistemi deitirildi. Kabine sistemine geildi. Osmanl mlki

sisteminde kkl deiiklikler yapld. Mali deiiklikler yapld, vergi sisteminde slahat
yoluna gidildi.
lkenin genel durumuna ilikin salkl bilgiler elde etmek amacyla ilk nfs saym
bu dnemde yapld.
Klk ve kyafete ilikin ilk dzenlemeler de gene bu dnemde gerekletirildi. Teba
arasndaki grn farkllklarnn ortadan kaldrlmas yoluna gidildi.

SYASAL SORUNLAR
Devletin varln srdrmek amacyla giriilen btn bu yenilikler olduka ciddi
siyasal ve mali sorunlar iinde yrtlmeye alld. Bu dnemin iki nemli sorunu : Yunan
Bamszlk Hareketi ve Msr Valisi Mehmet Ali Paann ayaklanmasdr.
Yunanistan 1820li yllarn balarndan itibaren giritii bamszlk hareketini
1830da Avrupal byk glerin mdahalesiyle baarya ulatrd ve bamszln elde etti.
Bu gelime, Osmanl tebas gayrmslimlerin ayn yntemi izleyerek bamszlklarn elde
etme srecinin de balangcn tekil eder.
te yandan, baaryla gerekletirdii reformlarla Msrda olduka gl duruma
gelen Mehmet Ali Paann, Osmanl Hanedannn egemenliini tehdit eden ayaklanmas,
ancak Avrupal byk glerin mdahalesiyle nlenebildi. Ancak bunun bedeli ar oldu.
Adana ve Suriye Eyaleti Mehmet Ali Paann idaresine geti ve bu blgelerin veraset
yoluyla Mehmet Ali Paann ailesi tarafndan ynetilmesi anlamna gelen Hidivlik
sistemini ortaya karan gelimeler kendini gsterdi.
Yenieri ocann kaldrlmasndan sonra, henz kurulu aamasnda olan yeni
Osmanl ordusunun bu ayaklanmalar nleyememesi, Avrupal byk glere ok ar tavizler
verilmesini zorunlu hale getirdi. ngiltere ile yaplan ve benzeri dier Avrupal devletlerle de
imzalanan Baltaliman Gmrk Anlamas, ite bu artlarda imzaland ve geleneksel Osmanl
ekonomisinin yklmasyla sonuland.
Bu srada (1839) II. Mahmut vefat etti ve yerine olu Abdlmecid tahta geti.
Abdlmecid, Hariciye Nazr Mustafa Reit Paann hazrlad ve Glhanede okunduu iin
Glhane Hatt- Hmaynu adn da alan Tanzimat Fermann imzalayarak Osmanl
Devletinin tarihinde keskin bir dnm noktasn oluturan yeni bir devri balatt. Tanzimat
Devri. Bir bakma Mdahaleler Devri olarak da adlandrabileceimiz bu dnem Osmanl
geleneksel sisteminin yerini yeni dzene brakt kkl bir deiimi ifade etmektedir.

TANZMAT VE ISLAHAT FERMANLARI DNEM

Tanzimat Fermannn getirdii en nemli deiim, hkmdarn mutlak olan
yetkilerinin bir ksmndan kendi isteiyle feragat ederek, kendisinin de uyaca bir yasa
dzeni kurulmasn vaad etmi olmasdr. Teba olarak tanmlanan ve kendisinden sadece
itaat beklenen Osmanllar, artk yasalarn gvencesi altnda olacaklar, tanmlanm yasal
ereveler ierisinde eit vatandalar haline gelecekler ve belli llerde de ynetime
katlacaklard.
Bu amala yeni meclisler oluturuldu ve idari reformlar gerekletirilmeye baland.
Msr meselesinin 1841de imzalanan anlamayla zmlenmesinden sonra Osmanl devleti
tamamen i sorunlarla boumaya yneldi ve Tanzimatn kendine zg yaplanmalar bu
dnemde ortaya kt.
Mlki taksimata ilikin yeni dzenlemeler yapld. Hem askerlik hem eitim alannda
yurt dndan getirilen uzmanlar grevlendirilerek devletin modern bir ehreye
kavuturulmas iin abalar harcand.
Rusya ile ortaya kan anlamazlklarn sonucunda ortaya kan Krm Sava (1854)
srasnda eitli sebeplerle Osmanl Devleti d borlanmaya gitmek zorunda kald ki bu, d
bor sarmal sonuta Osmanl maliyesini bat denetimi altna sokacak olan Dyun-u Umumiye
daresinin kurulmasna kadar gidecektir.
Ancak 1856 ylnda Krm Savann yaratt olumlu havay da kullanarak Avrupa
devletler ailesi iinde yer almak isteyen Osmanl Devleti Islahat Fermann iln etti. Bu
fermanla Osmanl Devleti Batl byk glerin Osmanl Islahatn denetlemesine yol aacak
olan gelimelerin de kapsn aralam oldu. Berlin Antlamasyla uluslararas anlamalarda
yer alan ve uluslararas denetimi kabul etmeyi bir taahht haline dntren bu gelime
imparatorluun dalmasn hzlandran bir olguya dnmtr.
 te yandan, II. Mahmut ve Tanzimat reformlar sonucunda ortaya kan yeni
brokrasinin , Tanzimat Fermannn vaad ettii yasa dzeni erevesinde elde ettii ve
glendirdii haklar, bat fikirlerinin lkeye girmesine ve yeermesine uygun bir zemin
hazrlad.
Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn devletin yasa dzeninde ortaya kard gelime,
hrriyet taleplerinin ykselmesine ve Osmanl siyasal ve toplumsal dzeninde yeni
taleplerin ortaya kmasna yol at.

OKUMA LSTES

1. Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilali, stanbul, 1940.

2. Recep Peker, nklap Dersleri Notlar, Ankara, 1935.
3. Yavuz Abadan, Trk nklab Tarihi Notlar, 1956.
4. Cyrill E. Black, adalamann tici Gleri, ev: Fatih Gm, stanbul, 1976.
5. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara, 1976.
6. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev: Metin Kratl, Ankara, 1984.
7. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara, 1973.
8. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I-VI, Ankara, 1973.
9. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.V, Ankara, 1975.
10. Ercmend Kuran, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, Trk Dnyas
El Kitab, c.1, s. 491-506.
 AVRUPA GELMELER*
Osmanl Devletinin tarih sahnesine kt dnemlerde, henz oluumunu
tamamlama aamasnda olan Avrupa siyasal corafyasnda muhatap olduu devletler, daha
ok Balkanl topluluklarn oluturduu devletler ve Douda ran olmutur. 16. yzyldan
itibaren dnemin en nemli Orta Avrupa gc olan Avusturya ile atmalarn younlat
iyi bilinmektedir. Osmanllarn grece daha yksek maliyetli savalar yapt ve geleneksel
dzenin zorland 16. yzyl sonlar ile 17. yzyl, Avrupada da nemli deiimlerin
kendini gstermeye balad bir dneme denk dmektedir.
Burada Avrupada ortaya kan deiimlerin etrafl olarak aklanmasndan ziyade,
Osmanl devletini ilgilendiren boyutlar ele alnacaktr.
Bu gelimelerden birincisi, esasnda bir kara devleti olan ve 15. yzyln ilk
eyreinden itibaren de bir Akdeniz Gc haline dnen Osmanllarn nemli gelir
kaynaklarndan birini oluturan ticaret yollarnn deimesidir.
Bilindii gibi, Balkanlardan Arap yarmadasna uzayan Akdeniz lkelerinin ok
nemli bir blm Osmanllarn egemenlii veya denetimi altnda idi. Buralarda mal ve emtia
dolamndan oluan deer sirklasyonunda, ticaret yollarna hkim olmas dolaysyla
Osmanllarn ciddi bir pay vard. 16. yzyldan balayarak denizcilikte ortaya kan
gelimeler ve nce yeni gzergahlarn, sonra da yeni topraklarn bulunmas geleneksel ticareti
hem boyutlar hem nitelikleri bakmndan deitirdi. Bu deiimin ilk sonucu mal akndaki
farkllama ise ikinci ve asl nemli olan sonucu Avrupada koloniyalizm ve smrgecilie
dayal yeni glerin ortaya kmasdr. Osmanl devleti bu deiimi zamannda fark
edememitir. spanya, Portekiz ve 17. yzyldan balayarak ngiltere ve Fransa nfs ihrac
yoluyla yeni topraklar ve gelir kaynaklar yaratmay baardlar ve bu Osmanl maliyesi
zerinde ciddi bir bask yaratt.
te yandan, Avrupann feodal gelenekten devrald yerel ynetimlerin etkinlii
merkezi devletlerin gelimesiyle paralel olarak bir yerinden ynetim geleneinin
ekillenmesini salad. 17. yzyln aydnlanma dncesi, kilisenin etkinliinin krlmas,
toplumun geni kesimlerinin ynetime katlmas ve dnce zgrl geni bir tartma
alan buldu. Aydnlanma dncesi, Avrupada kilisenin bilgi zerindeki tekelini krd ve
bilimin ne kmasn salad. Bilimsel bilginin gelimesinde 17 ve 18. yzyllarda tam bir
patlama yaand. Sadece bununla da kalmad insann dnyaya bak as da byk lde
deiti. Doal olarak bu gelime, sanayi inklbna yol at ve geleneksel retim tarz deiti.
Buhar gcnn retimde ve tamaclkta kullanlmas hem retim srelerini ksaltt,
hem retimin boyutlarn geniletti, hem de retilen mallarn pazarlara aktarlmasn
hzlandrd. Tabiatyla, artan hammadde ve Pazar ihtiyac, kefedilen veya esasl bir direni
ortaya kmad iin kolayca ele geirilen topraklarda yeni organizasyonlarn domasna yol
at. te, smrgecilik ve koloniyalizm bu gelimenin bir sonucu olarak karmza
kmaktadr. Avrupadan nfs ihrac yoluyla kurulan koloniler, nemli hammadde retim
merkezlerine dnmenin yan sra byk gelir kaynaklar haline geldi .
te yandan, Amerikan ihtilaliyle balayan gelimeler smrgelerin uluslamas
srecinin de balangcn tekil etti. htill byk lde Fransz aydnlanma dncesine
dayanmaktadr.
Fransz aydnlarnn 18. yzylda ortaya koyduu fikirler temelde liberal/
zgrlk bir yaklam ifade etmektedir. Bireylerin, snfsal ayrcalklarn ortadan
kaldran ve yasalar nnde eitliklerine vurgu yapan yaklamlar, Avrupada da, Fransada
balayan gelimelerle byk bir patlamaya dnt. Fransz ihtilli, iki nemli gelimenin
Napolyon ordularyla Avrupaya yaylmasn salad : Demokrasi ve milliyetilik .
1815te sarslan Avrupa dengelerini yeniden ve eski dzen erevesinde oluturmak
amacyla toplanan Viyana Kongresinde yaratlan dzen 1830 ihtillleriyle sarsld ve
milletlerin lke ynetimine katlmalarn salayan Anayasal rejimler pepee kurulmaya
ve Avrupada ulus-devletler ortaya kmaya balad.
Avrupal byk glerin, paylatklar dnyada kurulan denge; 19. yzyln
ortalarndan balayarak Alman ve talyan ulus-devletlerinin kurulmasyla bozuldu ve bu
yeni ulus-devletlerin, gerek kurulu srelerinde ortaya kan siyasal uzlamazlklar, gerekse
smrge elde etme abalarndan kaynaklanan rekabetler, Avrupal gler arasnda genel ve
ar bir atmaya yol aan bloklamalarn asl sebebini tekil etmektedir.
Osmanl Devletinin egemen olduu topraklar, yukarda temas edilen smrgecilik
rekabetinin temel hedeflerinden birini oluturmutur. Stratejik bakmdan, Avrupa
smrgelerine giden yolda nemli bir balant durumunda bulunan Trkiye zerindeki
egemenlik mcadelesi I. Dnya savann nemli sebeplerinden birini oluturmaktadr.

Prens Bismarck Alman mparatorluunun ln (1871)

Almanyann, Bismarckn nclnde yrtt temel siyaset : Avrupadaki

sorunlar mmkn olabildiince grmeler yoluyla zmek ve Fransay yalnz brakmak
ilkesine dayanyordu. 1890l yllarn banda, Almanya bu politikay brakarak, bir dnya
gc olmaya yneldi.. Gen imparator II. Wilhelm, bu amala Osmanl imparatorluuyla
ilikilerini gelitirmeye ve glendirmeye byk nem verdi. Bu gelime, Avrupa olaylar
karsnda kuvvetler dengesinin bozulmamas ilkesini dikkatle srdrmeye alan
ngilterenin harekete gemesine ve Fransa ve Rusyay yaknlatrarak l tilf blokuna
nclk etmesine yol at. Almanya, Germen Birlii ile yanna ald Avusturya
Macaristan imparatorluunun yanna talyay katmaya byk aba harcamtr. talya,
olduka zayf balarla baland bu gruptan daha sonra kopacak olmasna ramen l
ttifakn bir paras olarak kabul edilmitir. Avrupada bu gelimeler ortaya karken Trkiye
19. yzyln balarndan itibaren gerekletirmeye alt byk dnmn yaratt
ekonomik, toplumsal ve siyasal sorunlarla bouuyor.

OKUMA LSTES

1. Alan Palmer, Osmanl mparatorluu, Bir kn Yeni Tarihi, stanbul, 1997.

2. Henry Kissinger, Diplomasi, ev: brahim H. Kurt, stanbul, 2002.
3. Philip Graves, ngilizler ve Trkler (1789-1939), ev: Y. Tezkan, Ankara, 1999.
4. Pierre Gaxotte, Fransz htilali Tarihi, ev: Semih Tiryakiolu, stanbul, 1962.
5. Oral Sander, Siyasi Tarih, Ankara, 1984.
6. Fahir Armaolu, Siyasal Tarih, Ankara, 1975.
 OSMANLI SYASAL HAYATINDA MERUTYET VE MUHALEFET*

Tanzimat ve Islahat Fermanlar dneminde saylar giderek artan bat tarznda eitim
veren kurumlardan yetien Osmanl aydnlar, bat fikirlerinden ve zellikle Fransz
dncesinden nemli lde etkilendiler. Derinlemesine bir felsef gelenek oluturmasa bile,
Osmanl aydnlar 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren hrriyet, adalet, eitlik, toplumsal
dayanma, parlamento gibi kavramlar fikir kategorileri arasna yerletirmeye balad.
Bu tartmalarn ve Tanzimatla birlikte yeermeye balayan yasalara dayal devlet
fikrinin etkisiyle, Osmanl siyasal hayatnda sistemin deitirilmesine ynelik ilk
rgtlenmeler de balam oldu. Bu rgtlenmelerden ilki Gen Osmanllar Hareketidir.
1865 ylnda kurulan Gen Osmanllar Cemiyeti cemiyeti, 1867ye kadar daha ok, taraftar
toplama ve fikirlerini yayma abas iinde oldu. kardklar gazetelerle dncelerini
yaymaya alan bu aydnlar, 1867de artk yeterli sayya ulatklarn dnen Gen
Osmanllar, Babaliye yryerek bir ihtill yapmaya karar verdiler. Durumdan haberdar olan
Sadrazam li Paa, derhal harekete geerek cemiyet mensuplarndan ele geirebildiklerini
tutuklayarak hapsetti, kurtulabilenler ise yurt dna katlar. Bylece Trk siyasal hayatnda
da bir gelenein balatcs oldular : muhalefeti yurtdnda kardklar gazeteler etrafnda
toplanarak yrtmek. Namk Kemal, Ziya Paa,
Namk Kemal
Ali Suavi ve benzeri Trk aydnlar kardklar gazetelerle Osmanl hkmetine kar
Avrupann eitli merkezlerinde zaman zaman Avrupa hkmetlerinin Osmanl devleti ile
olan ilikilerine bal olarak da dozu deien- bir muhalefet yrttler.
1876da, bir saray darbesi sonucu Sultan Abdlaziz tahttan uzaklatrld ve
merutiyet yanls olan V. Murat padiah oldu. Merutiyet yanls Osmanl yksek brokrasisi
ile bu aydnlar arasndaki yaknlama sonucunda bu aydnlarn nemli bir blm lkeye
dnd. Bir Kanun- Esasi Encmeni kuruldu. Asab, hkmdarlk yapacak kadar gl
olmayan V. Murad tahttan ayrld ve yerine merutiyeti iln edeceine sz veren II.
Abdlhamid geti.

lk Osmanl Parlamentosunun Al
Hazrlanan Anayasa 23 Aralk 1876da iln edildi ve ilk Trk parlamentosu 1877
ylnn ilk aylarnda topland. 1876da Osmanl lkesinin pek ok blgesinden stanbula
gelen mebuslar, birbirlerinin farkllklarn ilk defa bu parlamentoda gayet ak olarak
grdler. Zaten bu ilk merutiyet de pek uzun mrl olmad. 1877 ylnda Rusya ile patlak
veren sava, Osmanl ordusunun ar malubiyeti ve Ayastefanos Antlamas ile son bulunca,
Padiah II. Abdlhamid, sava kkrtclyla sulad meclisi tatil etti ve Kanun- Esasiyi
askya ald. 1878den 1908e kadar devam edecek olan kendi kiisel egemenliine dayal bir
ynetim oluturdu.

II. ABDLHAMD DNEM

Aydnlar zerinde kat bir denetimin oluturulduu bu dnemde, tebasnn henz
merut idareyi uygulayabilecek eitim dzeyinde olmadn ileri sren padiah ; bu
dncesiyle rten bir eitim reformu izlemitir. Onun dneminde, ilkrenimin yurt
sathnda yaygnlatrlmas yoluna gidilmi, yksek renimle ilkrenim arasndaki
kopukluklar gidermek zere ortaretim kurumlar faaliyete geirilmi ve bu alanda nemli
mesafe alnmtr.
Tanzimatn, stanbul ve Rumelinin baz byk ehirleri dna kamayan slahat
hareketi, II. Abdlhamid dneminde ksmen yaygn hale getirilmeye allmtr. Yeni alan
okullarn retmen ihtiyacn karlamak zere Muallim ve Muallime mektepleri kurularak
faaliyete geirildi.
Sultan, lke iinde denetimi salamann ve srdrebilmenin yol ve haberleme a ile
ilgili olduunu dnd iin ciddi bir demiryolu ve telgraf a oluturmak zere youn bir
aba gsterdi, bunda da baarl olduu sylenebilir. Ancak demiryolu siyaseti, 19. yzyln
en nemli uluslararas ekonomik rekabetlerinden biri olan Badat Demiryolu projesi
erevesinde Osmanl devletini emperyalizmin en nemli rekabet alanlarndan biri haline
getirdi. zellikle Almanya, ngiltere ve Fransa arasndaki bu rekabet, d politikada da II.
Abdlhamid tarafndan bir denge unsuru olarak kullanld. ark Meselesinin en gergin
safhalarndan birini tekil eden bu dnemde Osmanl devletinin egemen olduu topraklarn da
batl gler arasnda paylalmas srd.
AYDIN MUHALEFET
te yandan, hkmdarn kurduu kat ve baskc ynetim ieride geni bir aydn
muhalefetini yaygn hale getirdi. 1890l yllardan balayarak, nce Askeri Tbbiyede
oluturulan Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti bu muhalefet hareketinin oda haline
geldi.
Hkmdarn merutiyeti askya almasndan sonra yurt dna kaarak burada
kardklar gazeteler etrafnda toplanmak suretiyle II. Abdlhamide ve Osmanl
hkmetine kar muhalefeti srdren aydnlarn kardklar gazeteler zellikle stanbuldaki
okullara gizli olarak sokuluyor ve buralarda bir ekilde oaltlarak elden ele dolayordu.
Denilebilir ki ; szkonusu eitim kurumlarnda okuyan renciler arasnda ttihatlk
neredeyse doal bir olgu haline gelmiti. Ancak Sultann muhalifleri yurt dnda da rahat
brakt sylenemez. Zaman zaman gerekletirilen teebbslerle, bir ksm muhalifler ikna
edilerek lkeye dnmeleri salanm, bazen Jntrk gruplarnn bulunduu lkelerdeki
hkmetler zerinde bask kurulmaya allarak faaliyetleri engellenmeye allmtr.
Esasnda, yurt dndaki muhalif hareket de tam bir fikir beraberlii ve birlikte hareket
edebilmekten ok, sadece ynetime kar olmak konusunda birleebiliyorlard.
Avrupadaki bu Jntrk gruplar arasnda yaanan bir dizi ekime sonucunda ortaya iki
nemli muhalefet rgt kmtr : Ahmet Rza Beyin nclndeki Osmanl Terakki ve
ttihat Cemiyeti ile Prens Sebahattinin nclndeki dem-i Merkeziyet ve Teebbs-
ahsi CemiyetiAhmet Rza Beyin nclndeki Cemiyet, yurt iinde zellikle
Selanikte rgtlenmi olan ve daha ok kk rtbeli subay ve memurlarn oluturduu
Osmanl Hrriyet Cemiyeti arasnda yaplan grmeler sonucunda 1906 ylnda
birleme karar alnd ve Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ad altnda gl bir
muhalefet rgt ortaya km oldu. Bu rgtn 1908 yl balarndan itibaren yrtt
youn almalar sonucunda II. Abdlhamid, 24 Temmuz 1908de Merutiyeti yeniden iln
ederek Kanun- Esasiyi yrrle koydu.

OKUMA LSTES

1. M. kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve

Jn Trklk (1889-1902), c.1, stanbul, 1985.
2. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1989.
3. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), stanbul, 1985.
4. Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji II. Abdlhamit Dnemi (1876-1909),
ev: Gl aal Gven, stanbul, 2002.
5. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul, 1987.
6. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 1983.
 II. MERUTYET DNEM

A- SYASAL GELMELER

Sultan II. Abdlhamidin merutiyeti fiilen ortadan kaldran ferman 23 Temmuz

1908de yrrle girdi.
Merutiyetin yeniden yrrle girmesinin ardndan Avusturya/Macaristan, 1878de Berlin
Konferansnda geici olarak kendisine braklm olan Bosna-Hersek vilyetini topraklarna
kattn duyurdu (5 Ekim 1908). Ayn gn Bulgaristan bamszln iln etti. Osmanl
Devleti bu gelimeler karsnda, Avusturyay protesto etmek iin bu lkeden gelen mallara
kar boykot iln etmekten teye gidebilecek bir eylemde bulunamad.
te yandan merutiyetin ilnndan doan serbestlik ortam iinde yzlerce gazete
karlmaya baland.
1908 ylnn yaz aylarnda yaplan seimlerde ttihat ve Terakki Cemiyeti
parlamentoda ounluu salam grnyordu, fakat; seilen mebuslarn cemiyetle balar
olduka zayft. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu zayfl, 17 Aralk 1908de Meclis-i
Mebusann almasyla daha net biimde ortaya kt.Sadrazam Kmil Paa ile ttihat ve
Terakki Cemiyeti arasnda cereyan eden iktidar mcadelesi balangta basn araclyla
srdrld ve ksa bir sre sonra tam bir siyasal bunalma dnt. Padiah, hkmetle
Cemiyet arasndaki bu ekimede tarafsz grnmeye zen gsteriyordu. II. Merutiyet
dneminin ilk nemli siyasal buhran 31 Mart Vakasdr1.
Ayaklanmaya Katlan Birlikler
Olayn patlak vermesine yol aan gelimelerin balangcn, Kmil Paa kabinesinin,
mecliste yaplan bir oylama sonucunda drlmesi tekil eder.
Cemiyete yakn olan Hilmi Paann Sadrazamlnda kurulan yeni kabine 17 ubat
1909da programn okuyarak Meclisten gvenoyu ald ve greve balad.
Hilmi Paa kabinesi, greve balad andan itibaren, Dervi Vahdetinin sahibi
olduu Volkan gazetesi bata olmak zere ttihat ve Terakki kartlarnn iddetli muhalefeti
ile kar karya kalmtr.
Alayl subaylardan 1400 kadarnn ordudan tasfiye edilmeleri giriimi, bunlarn
mektepli subaylara kar harekete gemesine yol at. Cemiyetin asl dayana durumundaki

1
Rumi takvimle miladi takvim arasndaki 13 gnlk farktan tr, Rumi takvimdeki 31 Mart 1909 tarihinin
Miladi takvimdeki karl 13 Nisan 1909dur.
cihet-i askeriyede ilk atlak da bu vesileyle kendini gstermeye balad. Mektepli
subaylarn ttihat ve Terakki Cemiyeti ile zdeletirilmesi, alayllarn ayn zamanda
cemiyete de dman olmalarna sebep tekil ediyordu. 6 Nisanda ttihat ve Terakki Cemiyeti
kart olan Serbesti Gazetesinin bayazar olan Hasan Fehminin ldrlmesi ve buna bal
olarak ortaya kan gelimeler sonucunda 13 Nisan 1909 gn Avc Taburlar, niversite
(Darlfnn) rencilerinin de katlmasyla merutiyete kar bir ayaklanma balatt.
Hkmet istifa etti, kabine deiti ; mektepli subaylar ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde
gelen isimleri ya sakland veya stanbul dna kamak zorunda kaldlar.
Ayaklanmay destekledii dnlen II. Abdlhamid tahttan indirildi ve yerine V.
Mehmet Reat tahta geirildi.
Fakat siyasal kargaa sona erdirilerek istikrarn salanmas bir trl mmkn olmad.
Ksa mrl kabineler geldi, gitti ve sonunda ttihat ve Terakki Cemiyetinin karsnda 11
muhalefet partisinin birlemesiyle 1911 ylnda Hrriyet ve tilf Frkas dodu. ki siyasi
parti arasndaki cepheleme, orduya da srayarak ttihatlara kar muhalefet eden Halaskr
Zabitan grubunun ortaya kmasna yol at. Sadrazam Mahmut evket Paa bu grup
tarafndan dzenlenen bir suikast sonucunda ldrld.
Bu siyasal karklklar srasnda devletin dalma sreci de btn hzyla devam
ediyordu.
Osmanl devletinin dalmasn hzlandran iki nemli gelime zerinde de ksaca
durmak gerekmektedir. Bunlar Trablusgarp Sava ve Balkan Bozgunudur.
TRABLUSGARP SAVAI
Bosna-Hersekin igaline en iddetli tepkiyi gsteren devletlerin banda Rusya
geliyordu. Boazlar, Rusya asndan hayati derecede nem tamaktayd. Zira buralarn rakip
byk glerden birisi tarafndan kontrol altna alnmas bu devletin durumunu
gletirecekti. Boazlarla ilgili olan dier devletler zerinde bask kurabilmek amacyla
Rusya, Balkanlarda iddetli bir rekabet iinde olduu Avusturyadan baka bir devletin
desteini almak zere harekete geerek, talyaya yaklat. ki lke arasnda imzalanan
Racconigi Antlamas ile Rusya ve talya, Trablusgarp ve Boazlar zerindeki menfaatlerini
karlkl olarak tanmay taahht ediyorlard. Anlamadan iki yl sonra talya, Trablusgarba
saldrd. Rusya ise Boazlar konusunda Osmanl Devletine baskda bulunmaya balad. 1911
Eyllnde talya, Trablusgarb igal etmeye balad. ngiltere, bu devleti bsbtn kstrerek
karsna almamak iin Msr yolunu Osmanl kuvvetlerine kapatnca, buraya asker sevketme
imkn da ortadan kalkm oldu.
Gen Osmanl subaylar (Mustafa Kemal, Enver, Ali Fethi, Aziz Ali el-Msr) klk deitirerek
gnll olarak Trablusgarba geip, burada bulunan Osmanl ve Arap kuvvetlerini rgtleyerek, etin
bir gerilla savana giritiler.

talyanlar, beklemedikleri bu iddetli direni karsnda ardlar. Bu srada balayan

Balkan Muharebesi talyann iini kolaylatrd. 1912 Ekiminde imzalanan Ui antlamas ile
Osmanl Devleti Trablusgarb talyaya terkettii gibi, Yunanllarn gz koyduklar 12
Aday da talyann koruyuculuuna terketti.
BALKAN BOZGUNU
Bulgaristan, bamszln kazandktan sonra Balkanlarda aktif bir politika izlemeye
balamt. Bu lkenin Srbistanla bir atmaya girmemesi iin gayret sarfeden Rusya, her
iki devlet arasnda arabuluculuk yaparak Osmanl Devletine kar anlamalarn salad. Gene
ayn devletin tevikiyle 1912 ortalarnda Yunanistan ve Karada da bu anlamaya katldlar.
Byk devletlerden, yenildikleri takdirde snrlarn deimeyecei garantisini de alan Balkanl
balaklar Ekim aynda Osmanl Devletine kar sava atlar.
Osmanl Devleti Ordu ierisindeki siyas ekimelerden tr, emir-komuta zincirinde
ortaya kan aksamalar sebebiyle hemen hemen her cephede ar bir malubiyete urad.
Taraflar arasnda sava bitiren anlama 1913 Maysnda Londrada imzalanmtr. Bu
anlamaya gre: Arnavutluk bamszln kazanyor, Girit Adas Yunanistana braklyor,
Osmanl Devletinin Trakya snr, Edirneyi darda brakacak ekilde Midye-Enez hatt
oluyordu.
Balkan Savanda ummadklar kadar kolay bir zafer kazanan bu devletler, elde ettikleri
topraklarn paylalmasnda anlamazla dnce bu defa birbirleriyle savaa tututular.
Bunun zerine harekete geen Osmanl Ordusu Edirneyi kurtarmay baard.
Balkan Sava, Trkiyenin i politikas zerinde ok derin etkiler brakmtr. O zamana
kadar yaygnlk kazanamayan Trklk glenmeye ve Balkanlardan gelen gmenlerin
etkisiyle Trklk uuru yerlemeye balad. Balkan Bozgunu salt bir askeri yenilgiden teye
Trkiyede ok derin toplumsal bir travmaya yol amtr. Vatan olarak benimsenmi
topraklardan Anadoluya akan yzbinlerce insan yollarda salgn hastalklardan, alk ve
sefaletten krlmtr.
TC, Balkan savandaki yenilgi zerine Bbli Basknn dzenleyerek ynetime el
koydu.
 II. MERUTYET DNEM FKR AKIMLARI
II. Merutiyet dnemi her bakmdan kendisinden sonraki dnemi ok derinden etkileyen
bir dnemdir. Bu dnemde ortaya kan tecrbeler ve kazanlan yeni siyasal ya da fikri
gelenekler, yaplan mnakaalar, gerekletirilmeye allan reform hareketleri, cumhuriyet
dneminde yaplan inklplara k tutmutur. Bu akmlarn ve genel program ve hedeflerinin
bilinmesi bu bakmdan faydal olacaktr.
mparatorluklarn dokusu bir bakma genel ve zel vatanlardan rldr. Huzur ve bar bu
iki doku arasndaki uyumla yakndan ilgilidir. Oysa milliyetilik anda bu uyumun
srdrlmesi mmkn olmamtr. Tanzimat ve slahat dnemlerinde gelien Osmanlclk
fikri ite bu uyumu salama abasnn ideolojisidir. Hibir etnik ve siyas ayrm
gzetmeksizin btn Osmanl tebasnn vatandalk bayla birbirine balanmas dncesi
devletin btnln koruma isteinin resm ideolojisi olarak gelitirilmitir. Balangta
teorik olarak hayli cazip grnen bu fikir, hayatn gerekleri karsnda anlamsz hale
gelmekten kurtulamayacaktr. Lkin her eye ramen, yklna kadar Osmanl Devletinin
resm politikas olmaya devam etmitir. Ancak Merutiyet devrinin hayli renkli ve hareketli
ortamnda resmi ideoloji dnda lkenin kurtuluu iin ortaya atlan reeteler ve gelien fikir
hareketleri iinde Batclk, slmclk ve Trklk fikirleri ana akmlar olarak n plana
kmaktadr. Elbette dnemin fikr ve siyas akmlar bu dnceden ibaret deildir, fakat
hemen hemen her akm, bu temel fikir hareketinden az ya da ok etkilenmitir.
Osmanl slahatlarnn Tanzimat dneminde hz kazanmasyla birlikte, bat fikirlerinin de
Osmanl aydnlarn etkiledii zerinde durmutuk. Esasnda modernleme konusunda
dnemin fikir akmlar arasnda az-ok bir mutabakat vardr. Fakat bunun derecesi konusunda
mnakaalar yrtlmektedir. Genel izgileri itibaryla dnemin fikir akmlarn aadaki
kategorilerde deerlendirebiliriz.
Batclk
Batclar, bat medeniyetini bir btn olarak grmekte ve medeni olabilmek iin btn bu
deerlerin benimsenmesi gerektiini savunmaktadrlar. tihad, leri gibi gazete ve mecmualar
etrafnda toplanmlardr. Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Klzade Hakk tannm
temsilcileri olarak kabul edilebilir.
Bu hareketin nclerinden Abdullah Cevdetin kard tihad Mecmuasnda
yaynlanan ve Klzade Hakknn kaleme ald Pek Uyank Bir Uyku balkl iki yazda
batclarn btn hedefleri zetlenmitir. Bu makalede zetle unlar sralanmtr:
* Fes kmilen defedilip yeni bir serpu kabul olunacaktr.
 * Mevcut kuma fabrikalar geniletilecek ve yenileri de alacaktr. Yerli mallarnn
kullanlmas tevik edilecektir.
* Kadnlar diledikleri tarzda giyinecekler, yalnz israf etmeyeceklerdir. Polisler ve
softalarla, arabac makulesi kimseler kadnlarn giyimlerine asla mdahale etmeyeceklerdir.
eyhlislm Efendiler de araflara dair beyannameler yazmayacak ve imza etmeyeceklerdir.
Polisler, kadnlarn iine ancak mnasebetsiz ve genel ahlka dair meselelerde mdahale
edebilecekler ve bu vazifelerini de byk bir nezketle yerine getireceklerdir. Kadnlar
vatann en byk velinimeti saylarak kendilerine erkekler tarafndan hrmet ve riayet
gsterilecektir.
* Kadnlar ve gen kzlar, Mslman Bonak ve erkezlerde olduu gibi, erkekten
kamayacaklardr. Her erkek, kendi gzyle grd, tetkik ettii, beendii ve setii kzla
evlenecektir. Grclk adetine nihayet verilecektir.
* Kzlar iin dier mekteplerden baka bir de Tbbiye Mektebi alacaktr.
* Birer tembellik yuvas olan btn tekkeler ve zaviyeler lga olunacak, varidat ve
tahsisatlar kesilip, Maarif btesine ilve edilecektir.
* Btn medreseler kapatlacaktr.
* Sark sarmak ve cbbe giymek sadece yksek alimlere mahsus hale getirilecektir.
* Evliyaya nezirler yasak edilecek, bu gibi teberrular Donanma ve Mdafaay Milliye
Cemiyetleri kasalarna girecektir.
* Arazi ve Evkaf kanunlarndan balanarak btn kanunlar slah edilecektir.
* eri mahkemeler kaldrlacak ve Nizami mahkemeler slah edilecektir.
* Mecelle kaldrlacak veya en azndan o derece deiecektir.
* Mevcut Osmanl Elifbas atlarak yerine Ltin harfleri kabul edilecektir.
* Avrupa Medeni Kanunu kabul edilerek bugnk evlenme-boanma artlar tamamiyle
deitirilecektir. Birden fazla kadnla evlenmek ve bir szle kar boamak usulleri kalkacaktr.
Esas metne bal kalnarak zetlenen bu dncelere eklenebilecek sistemli baka eyler
olduu pek sylenemez. Bu dnceler dnemin aydnlar arasnda yaplan mnakaalarn
esasn oluturmaktadr. Dikkat edilecek husus, zellikle slamclarla batclar arasndaki
mnakaalarda, birincilein srekli savunma halinde bulunmalardr ki, bu husus gnmzde
bile pek fazla deimemitir.
Trklk
 Esasnda, Trkleri; Tanzimatla birlikte gelien fikir hayatmzda ortaya kan yeniliki -
muhafazakr atmasnda telifi, yani uzlamac bir noktaya koymak gerekmektedir. nk;
vatan, dil ve kltr kavramlarna dayanan milliyetiliin bizatih kendisi, 19. yzyl
sonlarnda gelien bat kkenli bir harekettir. Ali Suavi, Mahmut Celaleddin Paa ve Gaspral
smail Beyi ncleri arasnda sayabileceimiz Trkler dncelerini daha ok dil, kltr
ve ekonomi meseleleri zerinde younlatrmlardr.
Trklerin programlarn da Milli Tetebbular, Halka Doru ve Trk Yurdu
mecmualarndan ve hayli geni yaynlardan derlemek mmkndr. Bu program u ekilde
zetlenebilir:
Byk Trk Birlii: Dilleri, rklar, adetleri hatta ounun dinleri bir olan btn Trklerin
birlemesi. Osmanl Devleti bu camia iinde merkez bir yer igal edecektir. Gaspral smail
Bey bunu Dilde, fikirde, ide birlik iaryla ifade etmektedir.
Trk Tarihi ve Kltr: Trk tarihi Osmanl Devletinin kuruluu ile balamaz. Ondan evvel
de byk bir Trk mazisi ve medeniyeti vardr. Trk milletinin Osmanllardan evvel balayan
tarihini, ahlk ve adetlerini, lisan ve edebiyatlarn, iktisadi durumlarn aratrmak arttr.
Trk Dili: Trk dili, Arap ve Acem dillerinin tesirinden kurtarlacaktr. stanbul Trkesi
ortak yaz ve konuma dili haline getirilmelidir. simler konulurken Trke adlarn
yaygnlatrlmasna nem verilmelidir. Ziya Gkalp bunu Trklemek, slamlamak,
Muasrlamak eklinde formle etmitir.
Mill ktisat: Yoksulluktan ve yabanc basksndan kurtulmann yolu, mill istihsali (retimi)
artrmann arelerini bulmak ve Trk iktisad hayatn yabanc maliyecilerin penesinden
kurtarmaktr.
Mill Edebiyat: Halk dilinin ve folklornn aratrlmas, mill vezin olan hece vezninin
kullanlmas ve halka inilmesi.
slmclk
slamclk hareketinin iki temel izgisini olan ihyaclk ve selefiyecilik oluturur.
Bunlardan hyaclk dinin asr- saadette, peygamberimizin hayatta olduu dnemdeki haliyle
yaanmas gerektiini savunmaktadr. Buna karlk Selefiyecilik ise dinin kurallar
deimemekle beraber yeni itihatlarn yaplabilecei ve Mslman hayatnn yeni artlara
gre tanzim edilebilecei grn benimsemektedir. Bu iki ana gruba mensup olan aydnlar
Srat- Mstakim, Sebilrreat gibi dergiler etrafnda toplanmlardr. Bunlarn dnce ve
tekliflerini de aadaki ekilde zetleyebiliriz:
Byk slm Birlii: Din, cemiyetin temel direidir ve dinle millet birdir. slm dinine
mensup insanlar, Hilfet etrafnda dil fark gzetmeksizin bir tek millet olutururlar.
slm Terakkiye Mni Deildir: slm dini insanln n plana kard btn deerlere,
demokrasi, hrriyet, eitlik, kardelik vb. sahiptir. Mslmanlarn gemite kurduu yksek
medeniyet bunun gstergesidir. Dolaysyla, gelimeye mani olan din veya dini deerler deil,
fakat dinin deerlerine gre hareket etmeyen Mslmanlardr.
adalama: Batnn ilim ve tekniini, sanayiini almaya mecburuz. Fakat, Avrupallarn
btn adetlerini, ahlkn ve hayat tarzn kabul edemeyiz.
Kadn Haklar: eriat, yani dinin koyduu kurallar, kadnn kendisine mahrem olmayan
erkeklerden kamasn emreder. Tesettr arttr. Fakat bu, kadna hibir meru hakkn
kaybettirmez. Kadn da maln erkek gibi istedii ekilde kullanabilir.
Taaddd-i Zevcat: Birka kadnla evlenmek tabii zaruretlerdendir. slmdan evvel ok
evlilie bir snr konulmamt, slm dini ok evlilii drt ile snrlandrmtr.
slamclar, batclarn ileri srd eylerden sadece bat ilim, teknik ve sanayiinin
alnmasna taraftardrlar.
II. Merutiyet dneminin fikir hayatnda, aktarlan bu akmlarn dnda kalan baka fikir
akmlar da ortaya kmlardr. Bunlarn Cumhuriyet sonrasnda ideoloji araylarnda etkili
olanlarn zetle aadaki ekilde sralayabiliriz:
Meslek-i timai Cereyan
Prens Sabahattinin esas temsilcisi olduu bu grup dem-i merkeziyeti (yerinden
ynetimci) ve teebbs- ahsi (bireysel giriim) taraftar bir program ortaya koymutur.
Ahrar Frkas ad altnda rgtlenmi ve daha sonra Hrriyet ve tilafa katlmtr.
Sosyalizm
Bu cereyann merutiyet dneminde etkili olduu sylenemez. Herhangi bir programndan sz
etmek mmkn olmamakla birlikte Halk tirakyyun Frkas ad altnda bir rgt
kurulmutur. Frkann adna izafeten tiraki lakabyla tannm olan Hilmi Bey tarafndan
temsil edilmilerdir.

OKUMA LSTES
1. Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul,
1960.
2. kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, 1981.
3. Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, Ankara, 1988.
4. Halil Menteenin Anlar, Haz: smail Arar, stanbul, 1986.
5. Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli
Mcadele, stanbul, 1959.
6. Mmtazer Trkne, Siyasal deoloji Olarak slamcln Douu, stanbul, 1991.
 I. DNYA SAVAI VE OSMANLI DEVLET

A- Savan Sebepleri

I. Dnya savann sebepleri 19. yzyl gelimelerinde yatmaktadr.

ngiltere Fransa Belika Hollanda Almanya (1914)

lke Yzlm
94,000 212,600 11,800 13,200 210,000
(Kilometrekare)

lke Nfsu 45,500,100 42,000,000 8,300,000 8.500,000 67,500,000

Kolonilerin Yzlm 13,100,000 4,300,000 940,000 790,000 1,100,000

Kolonilerin Nfsu 470,000,000 65,000,000 13,000,000 66,000,000 13,000,000

Yukardaki tablo smrgeci glerin lkeleri ve nfslar ile smrge alanlarn ve

nfslarn karlatrmaktadr.

Blge Smrgeci Glerin Kontrol Ettii Alan Yzdesi

Afrika 90.4%

Polinezya 98.9%

Asya 56.5%

Avustralya 100.0%

Amerika 27.2%

kinci tablo smrgeciliin egemen olduu alanlarn yaygnln gstermektedir.

19. yzylda kendini gsteren hzl sanayileme, Avrupay dnyann sermaye, sanayi
ve retim merkezi haline getirmiti. Fransz ihtillinin Avrupada yaratt milliyetilik
akm, bu ktadaki kuvvetler dengesini byk lde deitirerek, yeni ulus-devletlerin
ortaya kmasna yol at. Almanya ve talya, yeni kuvvetler dengesinin iki nemli unsuru
olarak ortaya kt.
zellikle Alman Birliinin kurulmas srasnda ekillenen Alman-Fransz
uzlamazl I. Dnya savana yol aan gelimelerin temelini oluturmaktadr. Zira, bir Orta
Avrupa gc olan Prusyann nclnde doan Almanya, Avusturya-Macaristan ve Fransa
ile ortaya kan atmalar sonucunda kurulmutu. Prusya; Avusturya-Macaristan
mparatorluunun onurunu koruyarak yanna almay baarrken Germen Birliinin
ncln de stlenmiti. Ancak; imparatorluun kurulmas, Fransaya indirilen ar bir
darbenin sonucunda gereklemi ve Alman mparatorluunun kuruluu igal edilen Pariste
iln edilmiti. Fransz onuruna indirilen bu ar darbe Alman/Fransz uzlamazlnn esas
sebebidir.
Alman Birliinin gerek mimar olan Prusya anslyesi Prens Bismarck, Fransann
muhakkak bir intikam savana gireceini tahmin ediyor ve bu ihtimali ortadan kaldrmak iin
de usta bir diplomasi uyguluyordu. Fransann Avrupada yalnz braklmas esasna dayal
olan bu politika u manta dayanyordu :
Fransann Almanya ile tek bana savamas mmkn deildi. Avusturya/Macaristan
imparatorluu 1868 Beyaz Garanti Antlamasyla Alman politikalarna sk ekilde
balanmt. Bu durumda, Fransann ibirlii yapabilecei iki devlet kalyordu : ngiltere ve
Rusya. Bismarckn uygulad politika, Fransann, Almanyaya kar bu devletlerle
anlamasn nlemek olarak zetlenebilir. Bunun iin bir yandan, Rusyann Balkanlarda
izledii yaylma politikalarn denetim altnda tutmaya ve Avusturya/Macaristan
mparatorluu ile Rusya arasnda, sz konusu blgede devam eden rekabette bu iki devlet
arasnda olabildiince dengeli davranmaya zen gsterirken ; te yandan ngiltere ile de bir
atmadan kanyordu.
19. yzyl boyunca ngilterenin izledii d politika temel esas zerine
oturtulmutu :
1-Avrupada kuvvetler dengesini korumak, yani ; ktada herhangi bir gcn egemen
duruma gelmesine mani olmak, ki; Almanyann 1870den itibaren dengeleri sarst
ortadayd.
2-Denizlerde, rakipsiz bir g olarak egemenliini srdrmek.
3-Smrgeleri arasndaki balant noktalarnn gvenliini salamak.
Bismarck, 1890l yllarn balarna kadar bu ilkelere saygl davranm ve
Almanyann bir dnya gc durumuna gelmesi iin harekete gemekten kanmt.
Smrgecilik rekabetinden kaynaklanan atmalar Avrupa dnda tutmay ve ngiltereyi
rktmemeyi nemseyen Bismarckn izledii bu politika, lk Alman mparatoru I.
Willhelmin lmne kadar baaryla uyguland. Uzlamazlklar, diplomasi yoluyla zld
ve Fransann Rusya ve ngiltere ile birlemesi engellendi.
Ancak 1890da Amcasnn lm zerine Almanya mparatoru olarak tahta geen II.
Willhelm, anslyenin bu politikasn korkaka buluyor ve bir dnya gc haline gelmek iin
harekete geme zamannn geldiini dnyordu. Bismarck ibandan uzaklatran II.
Wilhelm, bu hedeflerine ulamak iin ncelikle gl bir donanma oluturmak zere
hazrlklara giriti. Hamburgda kurulan tersanelerde byk gemiler ina ederek denizlerdeki
ngiliz egemenliini tehdit etmeye yneldi.

AFRKANIN
PAYLAILMASI

Smrgeci Gler
ngiltere
Fransa
Almanya
Portekiz
talya
Belika
spanya
Bamsz

Yukardaki harita Afrikann 1914deki paylamn gstermektedir.

Osmanl Devleti ile ilikilerini gelitirerek, douya doru atlm politikasn

uygulamaya giriti. Osmanl lkesinin snrlar, Arap Yarmadas dolaysyla Hint
Okyanusuna kadar ulayordu.
Almanyann Osmanl devleti ile yaknlamas, ngiliz smrgelerini cidd ekilde
tehdit altna alnmas anlamna geliyordu. Bu durumu gren ngiltere, Almanyann artk
durdurulmas gerektiini dndnden, Rusya ve Fransa arasndaki przleri ortadan
kaldrarak bir ittifak oluturmay temel siyaset olarak benimsedi. Bu yeni ngiliz politikasnn
sebeplerinden biri Osmanl devletinin zayflyd ve 1877/1878 Osmanl Rus Sava,
Osmanl devletinin tek bana ayakta durmasnn artk mmkn olmad kanaatini
kuvvetlendirmi bulunuyordu.
Badat Demiryolunun inas iin ortaya kan rekabet Almanyann douya
sarkmaktaki kararlln iyice gstermi bulunuyordu ve Sultan II. Abdlhamidin byk
devletler arasndaki rekabetten yararlanarak Osmanl devletinin varln srdrme eklinde
zetlenebilecek denge politikas aslnda Osmanl lkesini rekabetlerin neredeyse ak bir
atma alan haline getirmiti.
Bu gelimeler sonucunda Avrupada bir bloklamann da temelleri atlm oldu. Bir
tarafta 1868 Anlamasyla birbirine sk skya balanm olan Almanya ve
Avusturya/Macaristan mparatorluklarnn oluturduu Pan Germen Bloku, gevek balarla
da olsa talyay da yanna alarak l ttifak ; dier tarafta ise Avusturya ile rakip
durumda bulunan ve Osmanl lkesinin Dou Anadolu ve Balkan Yarmadasndaki
topraklarn kendi doal yaylma alan olarak gren Rusya, Almanyadan intikam almak iin
frsat kollayan Fransa ve kendi imparatorluk politikalarn tehdit altnda gren ngilterenin
oluturduklar l tilf oluturdular. Bloklar arasnda giderek artan silahlanma yar,
bunalm trmandrd ve 1914 ylnda Balkanlarda patlak veren bir kvlcm, Avrupann
dnya egemenliinin sonunu getirecek olan I. Dnya savann patlak vermesine yol at.
Bir Srp milliyetisinin, Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahtna suikast
dzenleyerek ldrmesi (28 Haziran 1914), bu lkenin Srbistana saldrmasna, Srbistanla
Anlam olan Rusyann Avusturya-Macaristana sava amasna, Avusturyaya garanti
vermi olan Almanyann Rusyaya ve bunun zerine Fransa ile ngilterenin de Almanyaya
sava amasna yol at. Birbirlerine ittifaklar yoluyla balanm olan devletler zincirleme
olarak kendilerini bir sava iinde buldular ve tam bir Avrupa sava balad (28 Temmuz
1914). talya ve Osmanl Devleti savan banda tarafszlklarn iln ettiler. Almanyann bir
baskn savala Fransay ele geirme stratejisi uygulanamad ve 1914 ylnn yaz aylarnda
Avrupadaki sava bir tabya savana dnt.
Almanya, zerindeki basky hafifletmek ve sava geni bir cepheye yayabilmek iin
Osmanl Devletini kendi yannda savaa sokmak zere ciddi bir aba iine girdi.

OKUMA LSTES

1. A. Haluk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol, Ankara, 1972.

2. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Ankara, 1989.
3. Ali hsan Sabis, Birinci Dnya Harbi, stanbul, 1990.
4. Kazm Karabekir, Birinci Cihan Harbine Nasl Girdik, stanbul, 1994.
5. David Fromkin, Bara Son Veren Bar, Modern Ortadou Nasl Yaratld 1914-
1922, ev: Mehmet Harmanc, stanbul, 1989.
6. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler (1859-1952), stanbul, 1952.
7. E. E. Adamof, Cihan Harbi Esnasnda Avrupa Hkmetleri ve Trkiye, Anadolunun
Taksimi, ev: Hseyin Rahmi, stanbul, 1926.
 OSMANLI DEVLET VE I. DNYA SAVAI

1913 Ylnda gerekletirilen bir darbeyle ynetime el koyan ttihat ve Terakki

Cemiyeti, hemen akabinde dier siyasi partilerin faaliyetlerini engelledi ve en nemli siyasal
rakibi olarak grnen Hrriyet ve tilf Frkasnn ileri gelenlerini stanbul dna gndererek
lkede fiilen bir Tek Parti Ynetimi oluturdu.
Yaklamakta olan bir Avrupa savann farknda olan ynetim, bu hesaplamada
yalnz kalmamak iin mttefik aramaya aba harcamtr. Osmanl devleti geleneksel dostu
sayd ngiltereden ve Fransadan bu giriimlerine olumlu cevap alamad.
Buna karlk Almanya, Osmanl Devleti ile ilikilerini younlatrmaya ve
gelitirmeye dnk ciddi aba harcyordu. Bu durumda Osmanl ynetimi de Almanya ile
anlat ve yaplan grmeler sonunda 2 Austos 1914de gizli olmak kaydyla bir Trk-
Alman ttifak Antlamas imzaland. Osmanl hkmeti adna imzalanan bu anlama, askeri
ynetimin liderleri tarafndan kabul edilmi ve balangta hkmetten gizlenmitir.
Sadrazam Sait Halim Paann bile olaylardan ge haberdar olduu bilinmektedir.

I. Dnya Savanda
Devletler ve Bloklar
ttifak Devletleri
tilaf Devletleri
Tarafsz Devletler

Sava Srasnda Taraflar

Sava baladnda (28 Temmuz 1914) Osmanl hkmeti tarafszln iln etti ve bu
frsattan faydalanarak kapitlasyonlar da kaldrdn duyurdu. Geri bu karar savaan
taraflarca ciddiye alnmadysa da ttihat ve Terakki hkmeti bunu fiilen uygulamtr.
Osmanl hkmeti ksm seferberlik hazrlklarn balatt. Fakat, bu gemilerin
mrettebat deitirilmeden Yavuz ve Midilli adn alarak Osmanl donanmasna katlm
olmas da Almanlara Trkiyeyi savaa sokacak gerekeyi yaratma frsat verdi.
Ekim aynn sonlarnda, Karadenize devriye ve tatbikat amacyla stanbul
Boazndan kan bu gemiler, 29-30 Ekim gecesi Odessa ve Sivastopol bombaladlar.
Bunun zerine Rusya ve balaklar pe pee Osmanl Devletine sava iln ettiler. Bylece
30 Ekim 1914de Trkiye I. Dnya savana katlm oldu.
Osmanl ordular I. Dnya savanda yedi cephede vurutu : Kafkas ve Galiya
cephelerinde Ruslarla, Makedonyada Yunan ve Franszlarla, anakkalede ngiltere, Fransa
ve talya ile ; Filistin, Suriye ve Irak cephelerinde ngiliz ordularyla.
ttihat ve Terakki hkmetinin Tekilat- Mahsusa araclyla ngiliz ve Fransz
smrgelerinde yrtmeye altklar ttihad- slam propagandas bu lkeleri ciddi bir
telaa srklemitir. Bu amala Trkiyenin bir an nce sava d braklmas tilf
devletlerinin en nemli sava amalarndan biri haline gelmitir. En nemli smrgelerinde
Mslman nfsun fazlal zellikle ngilterenin Trkiye ile giritii savata alaca
sonularn nemini artryordu. Trkiye karsnda baarszlk zellikle Hindistanda
karklklara yol aabilirdi.
te yandan, Almanyann Rusya zerindeki basks artm, komnistlerin ihtill
giriimleri savan getirdii zorluk ve yokluklarla birleince arlk rejimi zor gnler
yaamaya balamt.
Osmanl devletinin bir an nce sava d braklmas iin en kestirme yol, denizden
yaplacak bir kartmayla Gelibolu yarmadasndan doruca stanbula yrmek ve bakenti
ele geirerek Dou Cephesini drp Rusyaya Boazlar zerinden yardm ulatrmak
gibi grnyordu.
Bu amala mttefik donanmalarnn giritii anakkale Saldrs Trk ordusunun
kahramanca direnii ile baarszla urad.
anakkale Sava Krokisi

Denizden giritikleri saldrlarda byk kayba urayan mttefik donanmas, karaya

asker karmay baard noktalarda Miralay Mustafa Kemal Beyin ynetimindeki Trk
askeri ile karlat.
Mustafa Kemal Bey, dman tutunduu yerlerden atmay baard.
Savan ksa yoldan bitirilmesi umutlar anakkale Boaznn sularna gmld.
anakkale Savalarnda ortaya kan baarszlk zerine mttefiklerinden gerekli yardm
alamayan Rusyada arln yklmasn hzlandrd.
Yeni Bolevik rejimi ttifak Devletleriyle Brest-Litowsk Barn imzalayarak
savatan ekildi (3 Mart 1918).
Kafkas cephesinde ortaya kan bu yeni durumdan faydalanan Trk kuvvetleri askeri
harekt Azerbaycana kadar genileterek burada Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin
kurulmasna katkda bulundular.
anakkale savalarnn bir baka nemli sonucu da Mustafa Kemal Paann askeri
yetenekleriyle ne kmas ve tannmasdr.
te yandan, gney cephelerinde 1916daki Arap Ayaklanmasna kadar Trk
ordular nemli baarlar kazand. Kutlammarede kuatlan bir ngiliz ordusu esir edildi.
Fakat 1917den itibaren bu cephelerde de durum deimeye balad.
 Svey Kanalna kar giriilen Trk askeri harektnn baarszlkla sonulanmas ve
1916 sonlarnda Sinann ngiliz kuvvetlerinin kontrolne gemesi dengelerin deimeye
baladn gsteriyordu. 1917 yl sonunda hazrlklarn tamamlayan tilaf devletleri, gney
cephelerinde ngiliz ordusunun arlkl olduu kuvvelerle ar bir saldrya giritiler.
Ayn gnlerde, Franszlar da Bulgaristan bozguna uratarak teslim olmaya zorladlar.
Almanya ile mttefikleri arasndaki ulamn kesilmesi baarlmt ve Osmanl hkmeti de
Mtareke arayna giriti.
Mtareke artlarn daha iyi anlayabilmek amacyla, sava srasnda Osmanl
devletinin paylalmasyla ilgili gelimeler zerinde ksaca durmak gerekmektedir.

OSMANLI DEVLETNN PAYLAILMASIYLA LGL

GZL ANLAMALAR
anakkale harektnn balamas zerine, Osmanl topraklarn kendi sava hedefleri
arasnda gren Rusya, Osmanl topraklarnn paylalmasyla ilgili bir yazl antlamann
ortaya kmas iin srarl giriimlerde bulundu.
Bu grmelerde ngiltere, Boazlar ve stanbulu Rusyaya brakmay kabul etti.
Bu durum tilf devletlerinin Osmanl topraklar zerindeki ihtiraslarn kamlad ve bir dizi
paylama anlamasnn imzalanmasna yol at. Bu devletler Osmanl mparatorluunun
sonunun geldiini dnerek, daha sava sona ermeden birtakm dzenlemeler yapmay
kararlatrmlard. Kt zerinde de olsa, Rusyann Boazlar ve stanbulu almas, kendi
hissesini elde etmek bakmndan Fransay harekete geirdi ve Rusya ile yaplan anlamadan
sonra Fransa, ngilterenin kendileri ile de anlamas gerektiini ileri srd. Sava artlarnda
bu isteklere olumlu bir cevap vermekte mahzur grmeyen ngilterenin bu tavryla 1915
ylnn ilkbahar ve yaz aylarnda yaplan grmelerde Rusya, Suriye ve Adana blgesinin
Fransaya verilmesini prensip olarak kabul etti.
1915 yl sonlarnda iki yeni unsurun ortaya kmas Anadolunun paylalmas
konusundaki grmeleri hzlandrd. Bunlardan birincisi Rusyadaki gelimelerdir.
anakkale savalarnn balamasndan sonra, mttefiklerin urad baarszlk bu lkede
rejime kar honutsuzluklar artrd. Rusya bu durumu ortadan kaldrmak iin Dou
Anadoludan toprak istedi. kinci unsur Fransaya aittir. 1915 yazndan itibaren ngiltere,
Araplarla anlaarak Ortadouya yerlemek iin faaliyete gemi ve grmelere balamt.
ngiltere, bu gizli grmelerden Fransay son anda haberdar edince, Fransa durumu kabul
etmedi ve Suriye ile Adana zerindeki srarlarn srdrd.
Rusya, Bamsz bir Arap devleti veya Arap Devletleri Konfederasyonunun kurulmasn
ve Suriye, Adana ve Mezopotamyann ngiltere ile Fransa arasnda paylalmasn kabul etti.
Buna karlk Erzurum, Van, Bitlis vilyetleri ile Vann gneyinde Frat nehri ile Mu ve
Siirt arasnda kalan topraklar ve Trabzonun batsnda sonradan tesbit edilecek bir noktaya
kadar Karadeniz kylarn alacakt.
Fransa; Alada, Kayseri, Akda, Yldzda, Zara, Ein ve Harput arasnda bulunan
Anadolu topraklarn alacakt. Kesin snrlar sonradan tesbit edilecekti.

Sykes-Picot Antlamasna Gre Osmanl Topraklarnn Paylalmas

Osmanl Devletinin savaa girmesinden sonra, muharebelerin gn getike iddetlenmesi

ve Cihat Fetvasnn youn Mslman nfsun yaad ngiliz smrgelerinde etkili
olmaya balamas ihtimali ngilizleri Haimi ailesinden erif Hseyin ile anlamaya itti.
nk, erif Hseyin, Peygamberimizin ailesindendi ve O'un ngiltere'in yannda yer
almas, slm Halifesi'in nfzuna ar bir darbe indirmekle kalmayacak; Irak-Suriye-Filistin
cephelerinde de ngiltere'i rahatlatacakt. erif Hseyin, btn Arap Yarmadas ile Irak ve
Suriye'nin tamamn iine alacak bamsz bir devlet kurulmasn ve bana da kendisinin
getirilmesini istedi. 1915 ylndaki uzun mzakerelerden sonra ngiltere ile erif Hseyin
arasnda 1916 Ocak aynda bir anlamaya varld. ngiltere, erif Hseyinin Lbnan hari
btn isteklerini kabul etti (erif Hseyin-Mc Mahon Anlamas). Fransa, bu
grmelerden ancak 1915 Kasmndan itibaren haberdar olmutur. Bu gelime zerine
Fransa, Ortadounun da paylalmas iin srar etmeye balad. Sonunda ngiltere ve Fransa
arasnda 9 ve 16 Mays 1916 tarihleri arasnda karlkl olarak verilen mektuplarla bir
anlama saland. Buna Gre:
Suriyenin Akkdan itibaren kuzeye doru Beyrut dahil olmak zere btn ky blgesi,
Adana ve Mersin Fransaya ait olacakt. Geri kalan topraklarda bir Arap Devleti yahut Arap
Devletleri Konfederasyonu kurulacakt. Bu devletin kurulaca alann Akk-Kerkk izgisinin
gneyinde kalan ksm ngiliz, kuzey ksm ise Fransz nfz alan olarak ayrld. Ayrca,
skenderun serbest liman ve Filistin de milletleraras blge oluyordu. Bu anlamalarn
mzakerelerini Fransa adna Geoeges Picot, ngiltere adna Sir Mark Sykes yrtt iin bu
anlamaya Sykes-Picot Anlamas da denir.
1917 ylnda Bolevik htilli ile arln yklmas ve Boleviklerin, arlk diplomasisinin
btn gizli vesikalarn aa vurmas Araplar iin bir souk du oldu ve ngilterenin btn
oyunlarn ortaya koydu.
te yandan, talyann tilf Devletleri safnda savaa katlmas ve Anadoludan srarla pay
istemesi sonucunda 21 Nisan 1917de St. Jean De Mauriennede grmeler yapld ve
sonunda u kararlara varld:
talya, 1916da ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yaplm olan tm anlamalar kabul
ediyordu. Buna karlk Mersin hari olmak zere Antalya, Konya, Aydn ve zmir blgeleri
talyaya braklyordu. ngiltere ve Fransa zmirde birer serbest liman kurabileceklerdi.
Ancak bu anlamann yrrle girmesi Rusyann da onay artna balanmt ki; Rusyada
geici hkmet iktidardan dnceye kadar bunu onaylayamamtr. Bu olay sava sonrasnda
yaplan Paris bar grmelerinde talya ile mttefiklerinin arasn bozmutur.
Grlyor ki; Osmanl Devleti mtareke imzalamaya hazrlandnda, tilf Devletleri
aralarnda yaptklar gizli anlamalar uygulayabilmek ve kendi igal alanlarn elde
edebilmek iin gerekli ortam oluturmak konusunda hemfikirdirler.

MONDROS MTAREKES

Osmanl Devletinde, savan sonunu gren ttihat ve Terakki hkmetinin istifasyla

kurulan Ahmet zzet Paa kabinesinin giriimleriyle ngilizlerle irtibata geerek mtareke
grmelerine Rauf (Orbay) bakanlnda bir heyet gnderdi. Limni Adasnn Moudros
limannda yaplan grmeler sonrasnda tarih literatrmze Mondros Mtarekesi olarak
geen anlama imzaland( 30 Ekim 1918).
Mtareke balangta, atmalara son vermi olmasndan tr buruk bir
memnuniyetle karlanmsa da, gnler getike ve mtareke artlarnn ne kadar elastiki
ekilde hazrland ortaya ktka lkeye ar bir karamsarlk havas kmtr.
Durumun arln ilk grenler cephelerdeki komutanlar olmutur. Mustafa Kemal,
Yakup evki ve Ali hsan Paalar hkmeti uyarmaya almlarsa da, stanbul durumu
kabullenmekten baka yol bulamamtr.
Mondros Mtarekesinin artlarn tahlil etmek gerekirse :
Bilindii gibi mtareke anlamas, sava durumuna son veren geici bir anlamadr.
Kesin durum ise bar anlamasnn imzalanmas ve bu anlamann hkmetler tarafndan
tasdiki ile belli olur ve yrrle girer. Halbuki, Mondros mtarekesinin imzalanmasndan
hemen sonra, tilf Devletleri, bar antlamasn beklemeye lzm grmemiler ve derhal
Osmanl topraklarn igale balamlardr. zellikle Trkiyenin gney blgelerinde bu
durum daha ak biimde grlmtr.
* 1, 2, 3 ve 6. Maddeler alacak olan stanbul ve anakkale Boazlar ile Karadenizdeki
maynl sahalarn tilf devletlerine bildirilerek temizlenmesi, sahil koruma dndaki Trk
sava gemilerinin belirli limanlarda kalmasna dairdir.
* 5. Madde, snrlarn korunmasn ve i gvenlii salayacak miktardan fazla olan
askerlerin terhis edilmesi, bunlarn silah ve techizatlarnn tesliminin denetlenmesini ngrr.
* 7. Madde, tilf devletlerinin gvenliklerinin tehlikeye dmesi halinde, herhangi bir
stratejik blgeyi igale haklarnn olduunu;
* 8, 9, 13 ve 14. Maddeler tilf devletlerinin demiryollarndan, ticaret gemilerinden,
limanlardaki tamir aralarndan faydalanmalarn, kmr ve ya gibi maddeleri alabilmelerini,
bahr, asker ve ticar malzemenin tahrip edilmesinin nlenmesini;
* 10 ve 12. Maddeler, hkmet yazmalar dndaki telgraf ve telsiz haberlemesinin
denetlenmesini ve Toros tnellerinin tilf kuvvetleri tarafndan igal edilmesini;
* 11, 15, 16 ve 17. Maddeler, ran ve Kafkasyada bulunan Trk kuvvetlerinin harpten
nceki snrlara ekilmesini; Hicaz, Yemen, Asir, Suriye, Irak, Trablus ve Bingazideki Trk
birliklerinin en yakn tilf kumandanlklarna teslim olmalarn ve tilf devletlerinin
demiryollarndan faydalanarak Kafkasya ve Bakyu igal edebileceklerini;
* 19 ve 20. Maddeler asker ve sivil Alman ve Avusturya tebasnn en ksa zamanda
Trkiyeden ayrlmasn ve Osmanl Devletinin bu lkelerle ibirliine son vermesini;
 * 4 ve 22. Maddeler tilf devletleri ve ermeni esirlerinin derhal serbest braklmasn, Trk
esirlerin ise onlarn emrinde kalmasn;
* 24. Madde Dou Anadolu vilyetlerinde ( Erzurum, Sivas, Elaz, Van, Bitlis ve
Diyarbekir) bir karklk kmas halinde buralar igal etme hakknn doacan;
* 25. Madde ise 31 Ekim 1918de gece yarsndan itibaren her trl harp halinin sona
ereceini ngrmektedir.
Grld gibi mtareke hkmleri olduka ardr. Bilhassa 7. ve 24. Maddeler tilf
devletlerinin Anadoluda istedikleri yerleri kolayca igal etmelerine uygun zemini hazrlamak
maksadn tamaktadr. Mtarekenin Trke metninde Vilyt- Sitte (alt vilyet) olarak
geen blge ngilizce metinde The six Armenian Vilayets (alt Ermeni vilyeti) olarak
tanmlanmaktadr ki, anlan blgede bir Ermenistan kurma tasarsnn ne kadar ciddi ekilde
dnldn gstermesi bakmndan nemli bir ipucudur. Mtareke metninde kullanlan
coraf terimlerin de ngiliz ve Trk taraflarnca farkl algland anlalmaktadr. Mesel,
Trk taraf Suriye ve Irak terimlerini Osmanl idar yaps iindeki Suriye ve Irak vilyetleri
olarak anlamakta, buna karlk ngilizler Musul vilyetini Iraka dahil saydklarndan 16.
Maddeye gre buradaki Trk birliklerinin teslim olmasn istemekteydiler. Halbuki Musul,
Osmanl idar yapsnda Iraktan ayr bir vilyetti. Dier taraftan mtareke metninde Kilikya,
Mezopotamya, Irak gibi snrlar belli olmayan tarih terimler kullanlm bu da karkla yol
amtr ki bunlar ngilizler tarafndan bilerek kullanlmtr.
Mtareke hkmleri Osmanl Devletinin elini-kolunu balamtr. Yaplacak igallere kar
koyma ihtimali bulunan Trk birlikleri silahszlandrlarak, denetim altna alnm, zellikle
snr blgelerindeki kuvvetlerin datlmas salanmaya allmtr.
Nitekim tilaf Devletleri de mtarekenin hemen ardndan igal sahalarn
geniletmeye girimiler ve yukarda da belirtildii gibi bu igallere kar ik tepkiler de
cephelerdeki komutanlardan gelmitir.

OKUMA LSTES

1. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, 3 c., stanbul, 1973.

2. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara, 1981.
3. Osman Olcay-Seha L. Meray, Sevres Andlamasna Doru, Ankara, 1981.
4. Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948.
5. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, c.1, Ankara, 1991.
6. M. Tayip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, c.1, Ankara, 1959.
7. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (1919-1921), Ankara, 1959.
8. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983.
9. Hikmet zdemir vd., Ermeniler: Srgn ve G, Ankara, 2004.
 MLL MCADELE : HAZIRLIK DNEM

Birinci Dnya Savann sona ermesiyle imzalanan Mondros Mtarekesi tilaf devletlerinin
Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan gibi Trkiyeye de hibir hayat hakk
brakmayacak kadar ar ykmllkler getirmeyi dndklerini gsteriyordu. Birinci
Dnya Sava srasnda yaptklar gizli anlamalarla Osmanl topraklarn paylaan tilaf
devletleri Mondros Mtarekesi ile emellerini gerekletirecek hukuki dayana oluturmaya
aba harcamlardr.
Mtarekenin. 7. Maddesine dayanarak lkenin eitli yerlerini igal etmiler ve nemli
bulduklar noktalara denetim subaylar yerletirmilerdir
Mtareke artlarnn yerine getirilmesi amacyla yaplan faaliyetler zerine btn
Trkiyede byk bir kaynama meydana gelmiti. Ordu birliklerinin yerlerinin deitirilmesi
ve terhisi, askeri malzeme ve silah nakliyat, yerlerine dnen gmenler, igal kuvvetlerinin
gelii, Trkiyede bulunan Alman ve Avusturya asker ve subaylarnn sevki, stanbul ve
nemli merkezleri devaml bir hareketlilie srklemiti. Hibir yerde dzen kalmam, sava
srasnda zaten zayflam olan asayi iyiden iyiye bozulmutu. Sava srasnda treyen
ekyalk her tarafta oalmaya balam, soygunlar, basknlar, adam ldrmeler alp
yrmt. Btn Karadeniz kys ve Trakya, Rum etelerinin yuvas olmutu.
Mondros Mtarekesini mzalayan
Trk Heyeti
ttihat ve Terakki ynetiminin yklmasyla, orada burada sinmi durumda bekleyen ve
eitli fikirlere sahip olan siyaset adamlar ve teekklleri faaliyetlerine yeniden balamak
zere hzl bir aba gstermeye balamlard. stanbulda siyasal mcadele yeni boyutlar
kazanrken, Rumluk ve Ermenilik hesabna feda edilecek blgelerin Trk unsuru balarnn
derdine dmlerdi. Adeta her blge, her ehir kendini kurtarmak iin uluslararas siyaset
alanna atlmaya alyordu.
ngiliz Dileri Bakan, Avam Kamarasnda l8 Kasm 1918de yapt konumada
Osmanl topraklarndaki Arap, Ermeni, Rum ve Yahudi aznlklarn Trk egemenliinden
kurtarlacan syleyerek, bunlar Trklere kar savamaya yneltmi; bununla da
yetinmeyerek Douda Krt sorununu alevlendireceine dair iaretler vermiti.
1) ngiliz, Fransz ve talyan galleri
 Mondros Mtarekesi hkmleri uyarnca 6 Kasmda anakkaleye gelen bir ngiliz heyeti
ile yaplan anlama ile Boazlar ngilizlere teslim edildi. ngilizler ; anakkale, Musul,
Batum, Antep, Konya, Mara, Bilecik, Samsun, Merzifon, Urfa ve Kars igal ettiler.
tilaf Devletlerinin filosu da, 13 Kasm gn stanbul Limanna demirledi. Amiral
Calthorpeun, stanbula gelecek tilaf donanmasnda Yunan gemilerinin bulunmayacana
dair Rauf Beye verdii yazl teminata ramen bu filoda Yunan gemileri de vard.
Franszlar ise; Trakyadaki demiryollarnn nemli noktalaryla, Drtyol, Mersin, Adana ve
Afyon istasyonlarn igal ettiler.
talyanlar nce pasif kaldlarsa da Yunanistan lehine siyasal gelimeleri grnce Antalya,
Kuadas, Bodrum, Fethiye ve Marmarisi igal ettiler. Konya ve Akehire de bir birlik ile
yerletiler.
2) Ermeni Faaliyetleri
Mondros Mtarekesinin 24. Maddesinde, Douda bulunan alt vilayetin Ermenilere
braklabileceine ilikin ima, Ermenileri harekete geirdi. 30 Kasm 1918de tilaf
Devletlerine bavurarak bamsz bir Ermenistan kurulmasn istediler. Ermeni Patrii de
Londra ve Parise giderek destek arad.
galci Fransz kuvvetleri ile beraber Kozan, Osmaniye, Mersin ve Adanaya getirilen
Ermeni alaylar, igallerle birlikte yerli Ermenilerin de katlmalaryla ukurova ve Dou
Anadoluda yaylmaya ve Mslmanlara zulm yapmaya baladlar. teden beri ukurova
(Mtareke metninde Kilikya olarak anlyordu) zerinde hak iddia eden Ermeniler artk
bekledikleri frsat ele geirdiklerine inanyorlard. Bu noktada Ermeni Sorununa temas
etmekte fayda vardr.
Ermeni Sorunu
zerinden uzun yllar gemi olmasna ve dnemin Osmanl belgelerinin byk bir
ounluu yaynlanm olmasna ramen, kendi yazdklarnn dnda hibir eye
inanmamay tercih eden Ermeni milliyetilerinin bat, zellikle tilf kamuoyunda I. Dnya
Sava yllarndaki youn propagandann ortaya kard Trk aleyhtar havay ustaca
kullanarak gelitirdikleri Ermeni Katliam iddialarna ksaca dokunmakta fayda vardr.
Zira, bu hakikatlere ters iddialar hem hi layk olmad halde Trk milletini rencide et-
mekte ve hem de nemli bir ksm Trkiyeden veya Osmanl dneminde Trkiye snrlar
iinde bulunan topraklardan g ederek bu gnk Ermeni Diasporassn oluturan ancak
Tanaklarn propagandalarnn etkisindeki kuaklarn Trkiye ve Trkler hakkndaki son
derece olumsuz tavrlarna yol amaktadr. Daha da ilginci 1960l yllarn sonlarndan
balayarak geleneksel Ermeni tedhi metodlaryla yeniden gndeme getirilen bu iddialarn,
yeni Trk kuaklarnn kafasn bulandrm olmasdr.
Osmanl millet sistemi iinde 1876ya kadar istisnasz btn gzlemcilerin ifade
ettikleri gibi imparatorluun en sadk gayrmslim tebaasn oluturmaktaydlar. Osmanl
devletinin zayflamasyla birlikte, Batl Byk Glerin takibettikleri Trkleri Avrupa ve
Anadoludaki topraklarndan kararak Orta Asyadaki yurtlarna srmek eklinde
zetlenebilecek politikalar dorultusunda kullanmak zere Ermenileri tahrik etmeleri, bir
dizi zc olayn ortaya kmasna sebep olmutur.
ncelikle, I. Dnya savanda 2 milyon Ermeninin Trkler tarafndan katledildiine
ilikin iddialar gerei yanstmamaktadr. Trkiyedeki toplam Ermeni nfsuna ilikin
bilgiler bu iddiay aka geersiz klmaktadr. Trkiyedeki Ermeni nfsu:

A-Ermeni Kaynaklarna Gre

Ermeni tarihisi Basmaciyan 2.380.000i Trkiyede olmak zere dnyadaki toplam
Ermeni nfsunu 4.160.000 olarak gstermektedir. Y. Topciyan 1909da doudaki 9
vilayette yaayan Ermeni nfsunu A. Vambryye dayanarak 1.131.125 olarak ver-
mektedir. Kevork Aslan 1914de Trkiyedeki toplam Ermeni nfsunu 1.800.000 olarak
gstermektedir.

B-Yabanc Kaynaklara Gre

Marcel Leart (Ermeni Patrikhanesinin kaytlarna gre)
1913deki Ermeni nfusu : 2.560.000
V. Cuinet 1.743.352

C- Osmanl Kaynaklarna Gre

Gregoryen Ermeni 1.161.169
Katolik Ermeni 67.838
Protestan Ermeni 65.844
TOPLAM 1.294..851
 Grld gibi rakamlarn en abartl olannda dahi Trkiyedeki toplam Ermeni
nfsuna ilikin rakamlarla, katliam iddialar arasnda tutarl bir iliki kurmak mmkn
deildir.
I. Dnya savana kadar Tanaksutyun ve Hnak gibi eitli ihtillci cemiyetler
kurarak kendi halklarn hibir yerde ounlukta olmadklar Anadoluda bir maceraya
srklemeye ve Batl glerin kontrol ve korumas altnda olacak bir Ermenistan
kurmaya alan Ermeni milliyetilerinin ounlukta olduklarn iddia ettikleri Dou
Anadolu Vilyetlerindeki nfs istatistikleri ise 1914 yl banda yledir:

VLAYETLER GENEL NFUS ERMEN

NFUSU

Bitlis 437.479 119.134

Diyarbakr 616.825 73.226

Erzurum 815.432 136.618

Mamretlaziz 538.227 87.826

Sivas 1.169.443 154.744

Van 259.141 67.792

Urfa 170.988 18.370

Kayseri 263.074 52.192

Mara 192.555 38.433

Trabzon 1.122.947 40.237

Toplam 5.586.111 788.540

Yani neresinden ve kimin gzyle baklrsa baklsn I. Dnya savann balarnda,

Anadoluda Van merkez hari olmak zere ki, burada da genel nfs iinde aznlk
durumundadrlar- Ermenilerin Trk ve mslman nfsa yaklatklar dahi sylenemez.
Ermeni Meselesinin ortaya kna gelince: 1877-78 savanda Rusya karsndaki
ar yenilginin sonunda Osmanl Devleti, Srbistann bamszln tanmak ve
Bulgaristana muhtariyet vermek zorunda kalmt. Ermeni Patriki Narses 1878de
Ayastefanos Anlamas iin grmeler baladnda Grandk Nikoladan Anlamaya
Ermeniler iin de bir hkm konulmas iin kararghna giderek tavassut talebinde
bulundu. Anlamann 16. Maddesi, Dou Anadoluda Ermenilerin youn olarak
bulunduklar yerlerde, onlarn hayat artlarnn iyiletirilmesi ve bu amala yaplacak
slahatlarn tamamlanmasndan sonra buralarn boaltlaca kaydediliyordu. Ermeni
Kilisesinin bekledii ise bamsz bir Ermenistan kurulmas idi. Nitekim ayn taleple bu
defa ngilizlere ba vuran Patrik Narses, kurulacak Ermenistann ...Van ve Sivas
Paalklar ile Diyarbakr Vilyetinin byk ksmn iine alacak eski Kilikya
Krallnn arazisi... olacan sylyordu. Eer bu taleplere kulak aslmazsa ...Ermeni
halknn Trk idaresine kar toptan ayaklanacan... da eklemeyi unutmuyordu.
Ayastefanos Anlamasn deitiren Berlin Kongresinde Eski Patrik Hrimyan ile
Bapiskopos Horen Narbey hazrladklar ve sunduklar taleplere destek bulamadlar.
Ancak, bu meseleyi Osmanl Devletinin i ilerine mdahale sebebi olarak gren batllar
Berlin Anlamasnn 16. Maddesini bu hususa ayrdlar. Maddenin metni udur: Bbali,
Ermenilerin oturduklar vilyetlerin mahalli artlar dolaysyla muhta olduklar slahat
ve dzenlemeleri gecikmeden yapmay ve Krtlerle erkezlere kar emniyet ve
huzurlarn korumay taahht eder ve bu konuda alaca tedbirleri sras geldike
devletlere tebli edeceinden, adgeen devletler bu tedbirlerin uygulanmasna nezaret
edeceklerdir.
I. Dnya Savanda Rus Ordusundaki Ermeni Gnlller
te Patrikhanenin ve Ermeni din adamlarnn nclnde gndeme getirilen bu
talepler bir sonu vermeyince, Ermeni milleti tahrik edilerek bir dizi isyan gelitirildi.
Osmanl brokrasisinin Ermeni Patrts olarak adlandrd bu olaylarn 1914de I.
Dnya savann balad tarihe kadar Mslmanlarla Ermeniler arasndaki gveni
ortadan kaldrmas ise tabii karlanmaldr.
Bu faaliyetler iki htillci Ermeni rgt olan Hnak ve Tanaksutyunun ncl ve
basklar arasnda yrtlmtr. Tanaksutyun Cemiyetinin 1892de tespit edilmi olan
program konuyu anlamak bakmndan hayli aydnlatcdr. Bu programa gre:
* eteler tekil etmek ve onlar faaliyete hazrlamak,
* Her yola bavurarak Ermeni halknn maneviyatn ve ihtilalci faaliyetini artrmak,
* Halk silahlandrmak iin her yola bavurmak,
* htill Komiteleri tekil edip, aralarnda sk irtibat temin etmek,
* Kavgay tevik etmek ve hkmet yetkililerini, muhbirleri, hainleri soyguncular
yldrmak,
 * nsan ve silah nakliyat iin ulatrmay salamak,
* Hkmet messeselerini yamalamak ve harap etmek Cemiyetin ana gayeleri
olarak hkme balanyordu.
Ad geen ihtillci Ermeni rgtlerinin basklar ve Ermeni kilisesinin desteiyle
giriilen bir dizi ayaklanmay organize edenlerle daha muhalefet yllarnda irtibata geen
ve onlar kazanmaya alan ttihatlar, 1908den sonra harcadklar abalara ramen
Ermeni ihtilalcilerini ikna edemediler. I. Dnya Savann hemen ncesinde Erzurumda
yaplan bir grmede anlamaya varlm gibiydi.
Ancak savan daha balarndan itibaren Ermeniler Rusyada oluturduklar gnll
taburlaryla Trk ordularyla savamaya ve Trkiye iinde de eteler kurarak cephe
gerisini zayf drmeye baladlar. 1915 ubatnda balayan ve Van, Mu ve Bitlis
vilayetlerinde Mslman ahalinin hunharca katledilmesi ile gelien olaylardan sonra ttihat
ve Terakki hkmeti harekete geti ve 24 Nisan 1915te stanbulda ihtilalci faaliyetlere
nclk ettikleri bilinen, 2345 Ermeni tutukland. te Ermenilerin her yl katliam
tarihi diyerek gsteri yaptklar tarih, bu tutuklama gnnn yldnmdr. 27 Mays
1915te (eski takvimle 14 Mays 1331) karlan ve 1 Haziranda Takvim-i Vekayide
yaynlanarak yrrle giren Tehcir Kanunu karld. Bu kanun askeri makamlara
...Sava zamannda, hkmetin emirlerine, memleketin savunmasna ve asayiin
korunmasna ynelik uygulama ve tedbirlere kar karak, silahla saldran ve
mukavemet edenleri annda tedibe ve imhaya yetkili... klmaktayd. Kanunun 2. Maddesi
de ...Casusluk ve ihanetleri hissedilen ky ve kasaba ahalisinin tek tek veya topluca
dier blgelere sevk ve iskn ettirilebilecei... hkmn getirmektedir. Grld gibi,
yasada herhangi bir millet ad gememektedir. 15 Eyll 1915te Meclisin ald bir kararla
bu kanuna dayanlarak, sava mntkalarnda oturan bir ksm Ermenilerin Ordunun
harektn zorlatrd, halka saldrd ve asilere yataklk yapt tesbit edildiinden Van,
Bitlis, Erzurum vilyetleri ile Adana, Mersin, Kozan, Cebel-i Bereket (Osmaniye)
kazalar, Maran merkezi hari Mara Mutasarrfl, Halep vilyetinde, Beylan,
skenderun, Antakya kazalarnda yerleik Ermenilerin yerleri deitirilecektir. Bunlar
Musul ve Zor Mutasarrflklarnn, Van vilyetiyle bitiik Kuzey ksmlarna, Hlep
vilyetinin dou ve gneydousuna, Suriye vilyetinin dousuna nakledileceklerdir.
Ayrca gittikleri yerde Mslman nfsun % 10unu gememelerine, kurulacak kylerin
her birinin 50 haneden fazla olmamasna dikkat edilecektir. Gmenlerin btn
ihtiyalar yerleme ii bitene kadar hkmet tarafndan salanacak, mesken inaat
ve ziraat iin ihtiyalarnn karlanmasna da dikkat edilecekti. 1918e kadar rfi
dare Mahkemeleri tarafndan anlan sebeplerle yarglanan ve idam dahil eitli cezalara
arptrlanlarn toplam 1.397 kiidir. Dahiliye Nezaretinin 7 Aralk 1916da hazrlad bir
raporda tehcire (yer deitirmeye) tabi tutulanlarn toplam 702.900 kii olarak
belirtilmektedir. te Trk aleyhtar propagandann konusu da bu yer deitirme srasnda
Ermenilerin katliama tabi tutulduklar ve bu saynn da 2 milyonu bulduudur. Bu rakamlar
zaman iinde giderek artmaktadr. 1915de 300.000den balayan rakam 1980lerde 2
milyonu bulmutur. Bir nfsun zaman iinde art tabii olmakla beraber, belirli bir
zamanda lm kiilerin saylarnn seneler getike artmas herhalde sadece bu
olaya zg bir olaanstlktr. Oysa Milletler Cemiyeti Gmenler Komitesi I. Dnya
Sava yllarnda Trkiyeden Rusyaya g eden Ermenilerin saylarn 400-420.000
olarak vermekte, stanbul Ermeni Patrii mtarekeden sonra yerlerine dnenler de dahil
olmak zere Ermenilerin saysn 625.000 olarak aklamaktadr. Bu durumda sava
srasnda len Ermenilerin saylar da 300.000 rakamna yaklamaktadr. Bu da sistemli bir
katliamn deil, savan bir sonucudur.
I. Dnya savanda Trk kuvvetlerinin cephelerdeki insan kayb 1 milyona yaklamtr.
Ancak, ieride eitli salgn hastalklardan, gdaszlktan ve askerlikle ilgisi olmad
halde Ermeni ve Rum etelerinin saldrlarndan lenlerin says ise 2 milyonu amaktadr.
Bunlar kimsenin hatrna gelmemektedir. Ama unutmamak gerekir ki I. Dnya Savanda
Trkiyenin savat milletler arasnda Ermeniler de vard ve Trk hkmetinin cephelerin
gvenlii ve asayi bakmndan bu kararlar almaya hukuken hakk ve yetkisi vard. Tehcir
srasnda ihmalleri grlen veya kafilelere saldranlar titizlikle takibata alnm ve
yakalananlar mahkemelerde yarglanarak idam da dahil olmak zere eitli cezalara
arptrlmlardr. Meru bir hkmetin yapabilecei de bundan ibarettir.
Bu hususta son olarak unlar syleyebiliriz: Emperyalist hrslar iin her birinin
kendi dnyalar, kendi sevgi ve zlemleri olan insanlarn tek tek bir nemi yoktur.
Esas tehlike emperyalizmin oyunca olarak kendi insanlarn aclara srklemekten
ekinmeyen gafillerden gelmektedir. Dinleri ayr olmasna ramen yzyllarca bar
iinde yaam olan Trklerle Ermenileri kar karya getirenler ihtilalci Ermeni
eteleri olmutur.

3) Yunan galleri
 tilaf Devletleri ve bilhassa ngilizler tarafndan desteklenen ve kkrtlan Yunanistan,
Birinci Dnya Sava sonunda Byk Yunanistan lksn gerekletirmek iin Bat
Anadolu ve Trakyay ele geirmek istiyordu. ngiltere de smrgelerine giden yollarnn
gvenlii asndan, Bat Anadolunun talya gibi gl bir lkenin eline gemesini istemiyor
ve Yunan emellerini destekliyordu. Ancak Yunanistann istekleri Bat Anadoluda gz olan
talyann menfaatleri ile atyordu.
Paris Bar Konferansnda Yunanistan, Trk topraklar zerindeki isteklerini aklad. Bu
blgede tarihi haklar olduunu ve burada yaayan nfusun ounluunu Rumlarn
oluturduunu ileri srd.
ngiltere Babakan Lloyd George, Paris grmeleri srasnda talyanlarn Anadoluda
yaylmalarna kar karak, Yunanllarn zmirdeki Rumlar korumak gerekesiyle zmire
asker karmalarna izin verilmesini nerdi. Bu teklifi Fransa ve ABD kabul ettiler. Yalnz
kalan talya istemeyerek de olsa durumu kabullenmek zorunda kald. Konferansta
Yunanistann tm Bat Anadolunun igali iin grevlendirilmesine karar verildi. Karar
talya tarafndan Osmanl Hkmetine szdrld ise de gsz durumda bulunan hkmet
kar tedbirler almay baaramad.
15 Mays 1919da ngiliz, Amerikan ve Fransz gemilerinin korumas altndaki bir Yunan
Ordusu zmire kt ve ehri igale balad. gal ksa bir sre sonra katliama ve yamaya
dnt. Yerli Rumlar igal srasnda ldrme, tecavz ve yamaya katldlar. tilaf Devlet-
lerinin gzleri nnde iki gn devam eden katliam sonunda 5000e yakn Trk ldrld.
zmirin igali ile balayan vahet, Trk kuvvetleri mtareke gereince etkisiz hale getirildii
iin gl bir askeri direnile karlamayan Yunan igalinin genilemesiyle devam etti.
koldan ilerleyen Yunan kuvvetlerinin ilk kolu Gedizden balayarak Menemen, Manisa,
Turgutlu, Salihli, ve Alaehire, ikinci kol Menderes vadisinden balayarak Torbal, Bayndr,
demie nc kol Torbaldan Aydna inecekti.
Hkmetin seyirci kald igallere yerli Rumlar rehberlik ettiler. Hkmetin aksini
bildirmesine ramen Trk askerleri, eteciler ve sivil halk Bergama, demi, Ayvalk ve
Aydnda Yunan ordusuyla kanl arpmalar yapt. Yunanllar bu srada Bat ve Dou
Trakyay da igale baladlar.

4) Milli Varla Zararl Cemiyetler

a)Aznlklarn Kurduklar Cemiyetler

 Trk topraklarnn igali balamadan hemen nce rgtlenmeye girien Rum ve Ermeni
aznlklar, zmirin igalinden cesaret alarak olduka faal hale geldiler. Rum aznln hedefi,
Yunan igalini kolaylatrmak ve bunun mmkn olduu kadar geni alanlara yaylmasn
salamakt.
Yzlerce yl stanbul ve Anadoludaki Yunan amalarnn nderliini yapan Fener
Patrikhanesi bu etkinliin merkezi oldu. Patrikhanenin destei ile kurulan Yunan
Komitesi ve Trakya Komitesi adl iki rgt, Trakyada Trk direniini krmaya altlar.
Yunan amalarnn gereklemesinde ba rol oynayan, ancak sava yllarnda susan Etniki
Eterya (Ulusal Dernek) adl rgt, Pontus Devleti kurulmas konusunda ciddi almalara
balad. Tekil edilen Rum ekya eteleri zellikle Trabzon yresinde Mslman ahaliye
kar katliam ve tedhi hareketlerine giriti. Mavri Mira Dernei ise Rumlar
silahlandrarak, ayn faaliyetleri gerekletirmelerini salyordu. Yine bu amala alan
derneklerden biri de Gmenler Dernei idi.
Savan son yl iinde ABD Cumhurbakan Wilsonun ortaya koyduu 14 lkeye
dayanarak Bamsz Ermenistan isteiyle etkinliklerini artran Ermeniler, Adana yresi ve
Dou Anadoluda lklerini gerekletirmeye alyorlard. zmirin igalinden nce
Adanada Fransz makamlarnn destei ile kurulan Ermeni ntikam Alay byk tedhi
hareketlerine girimitir. Ermeni patrii Zaven Efendi, Mavri Mira heyeti ile birlikte alm
ve Rumlarla ibirlii yapmt. Patrik, Byk Ermenistann bakenti Garin/Erzurum olacaktr
diyordu. Ancak, Anadoludaki tek derli toplu g olan l5. Kolordu ve kolordu komutan
Kazm Karabekir Paa Doudaki Ermeni basksna iddetle kar koymakta kararlyd.
Balangta Ermeni ve Rumlarla birlikte hareket etme eilimi gsteren Yahudiler de toprak
istei yerine ellerindeki ticaret, din ve kltr serbestlii gibi imtiyazlarn kaybetmemek iin
stanbulda Macabi ve Alyans srailit adl rgtler kurmulard. Ancak, Yahudiler
imparatorlukta rahat bir hayat yaadklarndan ve geleneksel temkinlilikleri ile dier azn-
lklar kadar ykc faaliyetler iinde olmamlardr.
b)Dierleri
Aznlklarn kurduklar ve faaliyet gsterdikleri milli varla zararl bu cemiyetlerin
yannda Trklerin kurduklar ve katldklar cemiyetler de vardr. Bu cemiyetlerin bir blm,
dorudan doruya direni fikrine kar karken bir ksm ekingen davranmak suretiyle
mcadele azmini zayflatmaktaydlar. Bazlarnn ise dorudan ayrlk hedefleri
bulunmaktayd.
 Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas: Osmanl Sulh ve Selamet Cemiyeti ile Selameti
Osmaniye Frkasnn birlemesi ile kurulmutur. Merutiyet ve demokrasiye taraftar olduunu
ilan etmitir. Dernek, lkemizin kurtuluunun kuvvet yolu ile deil de anlama, bar yolu ile
salanacana inanmaktayd. Bu nedenle Milli Mcadelecilerin karsnda yer almtr.
ngiliz Muhipleri Cemiyeti: ngilizler tarafndan kurulan dernein amac, Halifenin
etrafnda btnleerek, ngilterenin sempatisini kazanmak suretiyle bile ngiliz mandas
salamakt. Milli Mcadelenin balamasyla birlikte bu cemiyet, Trk halknn uyanan
milliyetilik bilincini yok etmek ve ecnebi mdahalesini kolaylatrmak zere, milli direnie
kar bir dizi ayaklanmay organize etmitir. Bu dernee Padiah Vahdettin ve Damat Ferit de
ye idiler. Dernein mensuplar, ngilizleri sekin kavim olarak gryor ve onlarla olan
dostluun kuvvetlendirilmesini istiyorlard. Dernek Hrriyet ve tilaf Frkas ile tam bir
ibirlii yapmtr.
Krdistan Teli Cemiyeti: 19l9 Maysnda Seyyit Abdlkadir tarafndan kurulan dernek,
Krtleri ayr bir kavim sayyor ve Ermeniler gibi Wilson ilkelerine dayanarak bamsz bir
Krdistan kurmay amalyordu. Dernek nemli grd yerlerde ubeler ve kulpler am,
Krdistan ve Jin adl gazeteleri yaymlamtr.
Teli-i slam Cemiyeti: Kurulu aamasnda ad Cemiyet-i Mderrisin (Medrese
retmenleri Dernei) olan, dernein kurucu ve yneticileri medrese retmenleridir.
Dernek, slam ykseltmek, Osmanl Devletini iersine dt buhrandan, kuvvet yolu ile
deil de iman, din, ahlak ve sosyal vastalarla kurtarmay ama edinmi, ngiliz Muhipleri
Cemiyeti ve Hrriyet ve tilaf Frkasnn vilayetlerdeki merkez ve ubeleriyle ibirlii
yapmtr. Anadoluda sadece, Konya ve evresinde ube aabilmitir.
Hrriyet ve tilaf Frkas: ilk kez 1911de kurulan Frka, ttihatlarn siyaset
sahnesinden ekilmesi zerine 1919da yeniden siyasete atlmtr. Pek ok partiyi
bnyesinde toplayan ve milliyetilii reddeden frka, ngiliz taraftar olarak bilinmektedir.
Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti: Dou Karadenizin tilaf kesimi
tarafndan merkezi stanbulda olmak zere kurulmu ve Dou Karadeniz vilayetlerinde
ubelerinin almasna teebbs edilmiti. stanbul hkmetleri paralelinde alan dernek
blge halknn iddetli tepkileri zerine hibir varlk gsteremeden dalm ve bir sre sonra
Hrriyet ve tilaf Frkasna katlmtr.
Wilson Prensipleri Cemiyeti: stanbuldaki baz aydnlar, Trklerin bamsz olarak
braklmayaca dncesi ile hi deilse paralanmadan ve btn olarak byk bir devletin,
zellikle Osmanllara hibir zaman zarar dokunmam olan ABDnin koruyuculuu altna
girmeyi uygun buluyordu. Amerikan mandas isteyen aydnlar, 4 Ocak l9l9da Wilson
Prensipleri Cemiyetini kurmular ve Wilsona bir muhtra yollamlard. Mandaclar
konuyu, Sivas Kongresinde aka savunmu ise de, Mustafa Kemal ve arkadalarnn tam
bamszlk dncesi karsnda bir ey yapamamlard. Ancak, dernek mensuplarndan bir
ksm sonradan Kurtulu Savana katlmtr.

5) Milli Cemiyetler

Birinci Dnya Sava sonunda baz milliyeti subaylar Osmanl Devletinin

paralanacan ve yurdumuzun igale urayabileceini tahmin etmiler ve bunu elden
geldiince nleyebilmek iin baz hazrlklara girierek gizli komiteler oluturmulard.
Bunlarn ilki Tekilat- Mahsusa tarafndan sava yllarnda ngiliz ve Fransz
smrgelerinde Faaliyet gstermek zere kurulan ttihad- slm htill Komiteleridir.
ttihat ve Terakki fedailerinin oluturduu bu komiteler savatan sonra da faaliyetlerini
durdurmam, ancak yurt iindeki etkinliklerini arttrarak, igale urayan yrelerle zellikle
Rum etelerin etkin olduu yerlerde silahl mcadeleye girimitir.
Sivil halk, yurdun her yerinde ounluu ittihat bir gemie sahip olan aydnlarn
nderliinde igallere kar rgtlenmeye balam, Trk bamszln devam ettirmek,
Milli Mcadeleye fiilen katlmak ve desteklemek amacyla bir ok dernek kurmutur.
Mdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk, Reddi lhak gibi daha ok bir hak savunmas
maksadyla kurulan Milli dernekler, Sivas Kongresi srasnda 7 Eyll 1919da alnan bir ka-
rarla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad ile birletirilmi ve yerel
rgtler olmaktan karlmlard. Bu rgtler unlardr :
Kars Milli slm uras: Birinci Dnya Sava sonunda ordumuz Elviye-i Selase den
(Kars, Ardahan, Batum) mtareke hkmlerine gre 1914 snr gerisine ekilmek zorunda
kalnca Ermenistan ve Grcistan Cumhuriyetlerinin istilasna engel olmak zere Wilson
Prensiplerine gre 5 Kasm 1918de kurulmutur.
Milli r Hkmetine Batum, Ahska Hkmeti ve Aras Trk Hkmeti katlarak
blgeyi savunacak gl bir birlik oluturulmutu. Milli ura hkmeti Batumda kard
Saday- Millet adl gazete ile milli varlk ve dayanmann esaslarn yaymlamtr.
Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi: Blgesel ama gden derneklerden lki
2 Kasm l9l8de Edirnede kurulmutu. Amac, Trakyann Osmanl Devletine balln ve
toprak btnln korumakt. Trakyann tarih, rk, kltr ve ekonomi ynlerinden Trk
olduunu kantlamak iin yaymlar yapan dernek, Trakya adl bir gazete de karyordu.
Dernek l9l9 Temmuz'undan balayarak bir dizi kongreler dzenlemiti. Bu erevede tilaf
Devletleri temsilcilikleriyle iliki kurmu ve Paris Bar Konferansna bir heyet gndererek
dileklerini ieren bir de rapor sunmutu. Yunan igaline imkanszlklar yznden birka ete
ile sarp yerlerde kar koymu daha fazla bir varlk gsterememitir.
zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti: zmir ilinin Yunanllara verilecei
haberinin duyulmas zerine kurulan dernek, ilk aamada zmirin yabanclara verilmesini
nleyebilmek iin Wilson lkelerine dayanarak blgenin Trkln gstermeye alm ve
Franszca Trk zmir adl bir dergi yaymlamtr. Kongrelerinde Vali Nurettin Paadan
yardm gren bu dernein almalar, stanbul hkmeti tarafndan ttihatlk ve
Boleviklikle sulanarak engellenmitir.
Dernek amacn aklamak ve zmir vilayetinin haklarn savunabilmek iin stanbul ve
Parise temsilciler gndermeye alm, zmirin igali zerine buradaki faaliyetine son
vermiti. almalarn Redd-i lhak ad altnda srdren dernek stanbula tanm ancak
eski etkinliini gsterememitir.
Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti: Dou illerinin Ermenilere
verilmek istenmesi zerine Doulu aydnlar tarafndan 2 Aralk l9l8de stanbulda kurulan
dernek, blgelerinin Trk olduunu kantlayc yaynlar yapmak ve gerekirse Avrupaya
heyetler gnderme karar alm, Trke Hadisat ve Franszca Le Pays (Vatan) adl gazeteleri
yaymlamtr.
Dernein ilk ubesi Erzurumda ald. Albayrak gazetesi yeniden yaymlanarak dernein
fikirlerini yaymaya balad. Dernek Mustafa Kemal Paa bakanlndaki Erzurum
Kongresini yaparak 7 Austos 1919da, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine
katld.
Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti: Trabzonlu aydnlar tarafndan
Karadeniz kylarnda hak iddia eden Pontusu Rumlar ve Ermenilere kar mcadele etmek
amacyla kurulan dernek ; Trabzon ilinin Trkln, corafya ve etnik durumunu belirten
ayrntl raporlar hazrlam, dernein fikirlerini yaymak amacyla stikbal gazetesini
yaymlamt.
zmirin igali karsnda daha geni bir rgtlenmenin gereklilii dikkate alnarak tm
dou illeri temsilcilerinin katlaca bir kongre toplanmas iin giriimde bulunulmas
kararlatrlm ve bylece Erzurum Kongresinin toplanmasna destek olunmutur. Dernek,
arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine katlarak almalarn geniletmitir.
 Adana Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti (Kilikyallar Cemiyeti): Adana ve
yresinin Franszlara verileceine ilikin haberler zerine stanbulda bir araya gelen o
yreden aydnlar 21 Aralk 1918de kurmulard. Bu dernek de dierleri gibi blgenin Trk
olduunu, yre halknn anavatandan ayrlmak istemediini ispat edecek yaynlara ncelik
vermi ve Feryatname adl bir makale yaymlamt.
Franszlarn Kasm 1919da Antep, Mara ve Adanay igal etmeleri zerine dernek
merkezini Adanaya naklederek, buradaki ntibah Cemiyeti ile birlikte Toroslar
cephesinde silahl tekilat kurdu. Ancak, dernek yneticileri deiik bahanelerle tutuklanp
srgne gnderildiklerinden fazla bir etkinlik gsterememitir.
Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti: Trk kadnlarnn Milli Mcadeleye
byk kararllkla katln simgeleyen dernek, Sivas Valisi Reit Paann ei Melek Reit ve
arkadalar tarafndan 9 Aralk 1919da Sivasta kurulmutur. Ksa zamanda Anadolunun
eitli ehirlerinde ubeler amtr. tilaf Devletleri ve stanbul hkmetine kar protestolar
yaynlam, Milli Orduya para ve mal kampanyalar am, Milli Mcadele iin Anadoluya
geenlere kutlama mesajlar gndererek onlar tevik etmitir. Dernek Heyet-i Temsiliye ve
Ankara Hkmeti ile yakn ilikiler srdrmtr.
Milli Kongre: Rumlarn, stanbulda tekilatlanp Megali dea (Byk Yunanistan)
urundaki almalarna engel olmak iin, gz Doktoru Esat (Ik) Paann arlar ile 70
kadar dernekten ikier temsilcinin katlmas ile 29 Kasm 1918de partiler st bir tekilat
olarak kuruldu. Amac, btn milli gleri birletirmek, vatann haklarn ve yararlarn
koruyacak ve gerekletirecek yollar ve aralar bir araya getirmekti. stanbulda dzenledii
bir dizi toplantyla bunu gerekletirmeye aba harcamsa da baarl olamamtr. Ermeni ve
Rum propagandalarna kar kaleme alnan baz kitaplar, brorler ve beyannameler
yaynlamtr. 23 Mays 1919da dzenlenen Sultanahmet mitingi de bu cemiyet tarafndan
gerekletirilmitir..
Kongre deiik nedenlerden dolay umulan etkinlii salayamad. Esat Paa Sinopa
srlnce rgt basz kald. Son Mebuslar Meclisinin almas ile Milli Kongrenin
etkinlikleri de sona erdi.
Paralanma tehlikesi karsnda hep birlikte hareket etme dncesinden doan ikinci
giriim Milli Blok diye de adlandrlan Vahdeti Milliye (Ulusal birlik) idi. Ayan Reisi Ahmet
Rza Beyin liderliine soyunduu Vahdet-i Milliye hareketi hemen hemen hi bir faaliyet
gsteremeden silinip gitmitir.
OKUMA LISTESI

1. Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni Siyasi Hatralarm, Haz: Smer Kl, stanbul,
1993.
2. Sebahattin Selek, Anadolu htilali, Ankara, 1986.
3. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Ankara, 1973.
4. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (1881-1919), c.1, stanbul, 1974.
5. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1983.
6. Tayip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Ankara, 1959.
7. Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1973.
8. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953.
9. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul, 1969.
10. Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, stanbul, 1962.
 MUSTAFA KEMAL PAANIN ANADOLUYA GE VE KONGRELER

tilaf Devletleri donanmasnn stanbul limanna geldii l3 Kasm gn Mustafa Kemal

Paa da stanbula vard. Kendisini ok sinirlendiren manzara karsnda syledii sz
geldikleri gibi giderler olmutur.
Mustafa Kemal stanbula geldii zaman Ahmet zzet Paa hkmeti ekilmi ve Tevfik
Paa kabinesi kurulmutu. Bu, Mustafa Kemal Paada byk bir hayal krkl yaratt.
nk Ahmet zzet Paaya gveni vard ve onunla ibirlii yaparak bir k yolu
bulabileceini umuyordu. Meclisteki arkadalaryla, Tevfik Paa kabinesini drmek giriimi
baarl olmad. Mustafa Kemal yine de giriimlerine son vermedi. 29 Kasmda Padiahla
yapt grmede umduunu bulamamt, ancak Vahidettin de Ona bir lde umut
vermekten kanmamt. Ortak olduu Minber gazetesi kamuoyunu aydnlatmak ve padiah
uyarmak iin Tevfik Paa aleyhine iddetli bir kampanya balatmt.
O srada, annesinin evinden tanarak yapaca temaslar iin daha uygun bulduu
Beyolundaki Pera Palas oteline yerleti. banda grlen btn ahsiyetlerle temas
imkanlar aramaya, onlar yakndan tanyp deerlerini tartmaya kendilerine gvenilip
gvenilmeyeceini renmeye de koyuldu.
Bir mddet sonra ilide kiralad bir eve yerleti. imdi stanbul ehri Atatrk
Mzesi olan bu ev, stanbuldan ayrlncaya kadar Mustafa Kemalin almalarna ve Milli
Mcadele iin hazrlklarna bir merkez oldu. Burada gvendii arkadalaryla toplanyor,
ilerisi iin kararlar alyor, tedbirler dnyor, aydnlatlmas gerekli insanlara inan ve
kurtulu ufuklar ayordu.
Bu arada Mustafa Kemal, 6. Ordu Komutanlna atanmak istendi, ancak O, rahatsz oluu
ve memuriyetin zellii nedeniyle grevi kabul etmedi. Bu yzden ahsi yaveri alnd, makam
maa kesildi. Kendisine teklif edilen 2. Ordu Mfettilii grevini de ayn gerekeyle
reddedildi.
O demokratik ve yasal yollardan, ulusal birlii ve bamszl amalayan bir hkmette
etkin bir grev alarak Osmanl devletinin yazgsn deitirmeye alr. Ancak, olaylar
dnd gibi gelimez. Mebuslar Meclisinin 21 Aralk l9l8de kapatlm olmas artk yasal
dzeyde mcadele vermek imkannn kalmadn gstermiti.
16 Mays 1919a kadar burada arkadalaryla grmelerini srdrerek meru zeminde
lkenin iinde bulunduu kt durumdan kurtarlmas iin aba harcad. stanbulda bir ey
yaplamayacan anlaynca Anadoluya gemek iin uygun frsat beklemeye balad. Yakn
arkadalarnn yardm ve akllca kurduu iyi ilikiler sonucunda 9. Ordu Mfettiliine
atanan Mustafa Kemal Paa, olduka geni bir blgedeki btn askeri ve mlki makamlara
emir verebilme yetkisiyle donatld ve 16 Mays 1919da Samsuna hareket etti.

Mustafa Kemal Paann Samsuna kmas ve Faaliyetleri

Makedonyadaki gen subaylk gnlerinden balayarak birlikte hareket eden ve Mustafa
Kemalin liderliini benimsemi olan grup, stanbulda bir araya gelerek gr birliine vard.
Bu ekirdek kadro Mustafa Kemal, Rauf (Orbay), Ali Fethi (Okyar), Kazm Karabekir, Ali
Fuat (Cebesoy), sonradan katlan smet (nn) den oluuyordu gelecekle ilgili kesin
kararlar almaya yneldi. lkenin iinde bulunduu kmazdan kurtulmas stanbuldaki
hkmet kadrolaryla mmkn deildi ve zm Anadoluda olacakt. Bu yolda ilk giriim
Kazm Karabekirden geldi. Kazm Karabekir Erzurumdaki 15. Kolorduya, Ali Fuat Paa da
Ankaradaki 20. Kolorduya atandlar. Hareket balamt.
Bir taktik adam olan Mustafa Kemal zamann ve koullarn olgunlamasn beklemi,
gerekli hazrlklar yapm ve arkadalarn Anadoluya geirmiti. Nihayet kendisi de:
Anadolu iine girmek, bir mddet isimsiz altktan sonra, btn Trk milletine
felaketi haber vermek amacyla, Anadoluya geme yollarn aramaya balamt.
Geni yetkilerle Anadoluya geme frsat 21 Nisan 1919 gn Calthorpeun hkmete
verdii nota ile kt. Karadeniz blgesinde, Samsun, Vezirkpr, Merzifon ve dolaylarnda
Rum Pontus etelerinin slam ahaliye saldrlar daha da artm, fakat tilaf Devletleri durumu
tam tersinden almlar ve blgede meydana gelen olaylarn sebebi olarak Trklerin,
Hristiyanlara kar saldrlarn gstermilerdi. Oysa Rumlar Pontus Cumhuriyetini kurmaya
kararlydlar. Blgede nfus ounluunu salayabilmek iin Rusyadan ve baka blgelerden
gmen getirmeye balamlar, bir yandan da yerli Rumlar silahlandrarak Trk kylerine
saldrtmlard.
ngilizler, blgedeki etnik atmalarn durdurulmasn, Erzurum, Erzincan, Bayburt ve
Sivas blgelerinde bir dizi uralar kurulduunu ve bunlarn hemen nlenmesini istemi, aksi
halde kendilerinin blgeye mdahale edeceklerini bildirmilerdi. Bunun zerine hkmet
Samsun yresinde durumu yerinde inceleyip gereken nlemleri almak ihtiyacn duymu ve
blgeye gvenilir birisinin gnderilmesi iin harekete gemitir.
Damat Ferit Paa kabinesi o blgeye deerli fakat kendi isteklerine gre davranacak bir
komutann gnderilmesini dnyordu. O gnk baz politika adamlar da her ne surette
olursa olsun Mustafa Kemalin stanbuldan uzaklatrlmasnda kendi hesaplarna fayda
umuyorlard. Padiah ve hkmet, drst, gvenilir ve iyi bir asker olduu bilinen ve
ttihatlarla aras ak olan Mustafa Kemal Paay 30 Nisan l9l9da 9. Ordu Mfettiliine
tayin etmeyi uygun buldu. Mustafa Kemal Paa ya grevi srasnda btn askeri ve sivil
makamlara emretme yetkisi de verildi.
Mustafa Kemal bu grevi Anadoluya gemek iin byk bir frsat saym, Yunanllarn
zmire asker kartmasndan bir gn sonra gvendii 18 subay ile Bandrma vapuruyla
Samsuna hareket etmitir.
19 Mays 1919 gn karaya ayak bast Samsunda byk bir ilgi ile karlanan Mustafa
Kemal, blgedeki durumu inceledikten sonra 20 ve 22 Maysta hkmete yollad
telgraflarda: zmirin haksz igalinin ordu ve milleti iten yaraladn, bu tecavz kabul
edemeyeceklerini, ngilizlerin bu blgeye haksz olarak asker karm olduklarn
belirtiyordu. Onu ilgilendiren yalnz Pontus sorunlar deil, tm lkenin geleceiydi. Bu
raporlarda sadece mfettilik alan ile ilgili meselelere deinmekle kalmam, btn lkenin
iinde bulunduu durumu tahlil etmitir.
Halkn ve ordunun bir an nce tekilatlandrlmas zorunlu hale geldiini gren Mustafa
Kemal Paa, Samsunun ngiliz igalinde ve kyda bulunmasnn yan sra, civardaki Rum
etelerinin faaliyetlerini de gz nne alarak, karargahn daha emniyetli bir yere naklini
uygun bulmu ve 25 Maysta Havzaya hareket etmitir.
Mustafa Kemal Paa iin artk tarihi grev balam bulunuyordu. Bundan sonra Osmanl
Devleti bir sre adeta iki elden idare edilecekti. nk Mustafa Kemal Paa her gittii yerde
halkn arasna girerek onlar harekete geirmee alacakt. Yine O, sadece komutan
olmayacak, valiler ve milli teekkllerle haberleen, Trk milletini dt kt durumdan
haberdar eden, memleketin dertlerini dert edinen, bunlara are arayan, cemiyetler toplayp
kararlar alan bir nder olacakt. Mustafa Kemal 28 Maysta askeri ve mlki amirlerle
Mdafaay Hukuk Cemiyetlerine gnderdii yazda igali protesto iin her tarafta mitingler
yaplmasn, halka felaketin bykln anlatarak bunu kylere kadar yaymalarn istedi.
Edirnede bulunan Cafer Tayyar Paaya yollad telgrafta bamszla kadar milletle
birlikte zveriyle alacana yemin ettiini, artk Anadoludan hibir yere gitmeyeceini
bildiriyordu.
Memleketin her kesinde zmirin igaline tepki olarak mitingler yapld. stanbulda alt
miting, Anadolunun eitli ehir ve kasabalarnda 96 miting tertip edildi. stanbul
mitinglerine ve Mustafa Kemalin Havzadaki etkinliklerine ilk tepki igal makamlarnn onu
geri armalar eklinde olmutur.
 Amasya Tamimi ve Mill Mcadele Tarihindeki Yeri
Mustafa Kemal Paa, o gne kadar Ordu Mfettii sfat ile btn kiisel arln
koyarak hareket etmiti. imdi bu sfatnn tehlikeye dtn gryordu. Bu nedenle
giritii eylemi kiisel olmaktan karp halka mal etmekte acele etmek gerekiyordu. Harbiye
Nezaretine oyalayc bir cevap vererek 12 Haziranda Amasyaya vard. Halk onu byk bir
coku ve heyecanla karlad. Ali Fuat Paa, Refet Bey ve Rauf Beyin katklaryla 14 Hazi-
randa kurulan Mdafaa-i Hukuk Dernei bnyesinde, Mustafa Kemal Paa tarafndan
nceden hazrlanm metnin zerindeki almalar tamamlanarak inklap tarihimize Amasya
Tamimi olarak geen ilk nemli belge kabul edildi. Tamim, Konyada bulunan 2. Ordu
Mfettii Cemal Paa (Kk Mersinli Cemal Paa) ile Erzurumda 15.Kolordu. Komutan
Kazm Karabekir Paann da onaylamasndan sonra 21/22 Haziran 1919da tm ilgililere
duyuruldu. Ayrca stanbulda bulunan baz nemli kiilere bu bildiri ile birlikte yollanan
mektuplarla bamszlmzn milletin barndan kan gce dayanarak salanaca, miting
ve gsterilerin byk amalar gerekletirmeye yetmeyecei, zararl propagandalarn
durdurulmas gerektii belirtildi.
Bu tamimde zetle u noktalara temas ediliyordu:
* Vatann btnl ve milletin istiklli tehlikededir.
*stanbul hkmeti zerinde bulunan sorumluluun gereklerini yerine
getirememektedir. Bu durum milletimizi aa gstermektedir.
* Milletin istiklalini, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr.
* Milletin iinde bulunduu durumu aklamak ve hak arayan sesini dnyaya duyurmak
iin her trl tesirden ve baskdan uzak bir milli heyetin kurulmas arttr.
* Anadolunun her bakmdan en emin yeri olan Sivasta milli bir kongrenin toplanmas
kararlatrlmtr.
* Bunun iin btn vilayetlerin her sancandan, milletin gvenini kazanm
delegenin hemen yola karlmas gerekmektedir.
* Her ihtimale kar bunun bir milli sr olarak saklanmas arttr.
* ark vilayetleri adna, 10 Temmuzda bir kongre toplanacaktr. Bu kongrenin
delegeleri de Sivasdaki genel kongreye katlacaktr.
* Delegeler, Mdafaa-i Hukuk, Reddi lhak dernekleri ve belediyeler tarafndan
seilecektir.
* Bu kararlarn uygulanmasna 9. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa, Hseyin Rauf Bey,
Kazm Karabekir Paa, 13. Kolordu K.V. Albay Cevdet Bey, Refet Bey, Samsun Mutasarrf
Hamit Bey, 2. Ordu Mfettii Cemal Paa, 12. Kolordu K. Albay Selahattin Bey, Ali Fuat
Paa, 17. Kolordu K. Albay Bekir Sami (Gnsav) Bey, Edirne Kolordu K. Albay Cafer
Tayyar Bey ve dier sivil ve askeri kiilerce allacaktr. Ayrca Mareal Ahmet zzet Paa,
Ferit Bey ve yan yelerinden Ahmet Rza Bey gibi kiilerin dnce ve grleri alnacakt.
* Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak derneklerinin telgraflarnn ekilmemesi halinde, bu
reddedilecek ve haberlemenin yaplabilmesi iin gsterilerde bulunulacaktr.
* Askeri ve milli rgtlerin hibir biimde datlmamas; birliklerin komutanlklarnn
hibir surette terk edilmemesi ve datlmamas isteniyordu. Bir yerin dman askerinin
istilasna uramas, yalnz oradaki askeri birlii deil tm orduyu ilgilendirecekti. Silah,
cephane ve dier aralar kesinlikle teslim edilmeyecekti.
Amasya Kararlarnn bir blm bir gn sonraki tarihi tayan Amasya Tamiminde yer
alm, lkenin drt bir yanna gnderilmitir. Ancak yaymlanan tamimde dnemin artlar
dikkate alnarak son maddeye yer verilmemiti.
Amasya Tamimi, Mustafa Kemal Paann daha nce kumandanlara ve mlki
amirlere gnderdii tebli ve tamimlerle halka aklad hususlarn bir program ve karar
halinde ifadesidir. Amasya Tamiminde ngrlen fikirler, eskimi, ypranm ve iktidarda
bulunanlarn zorla devama altklar igalcilerle ibirlii yaparak korumaya altklar
dzene kar bir harekettir. Tamim milli egemenlie dayal yeni Trk devletinin kurulmas yo-
lunda atlan ilk admdr. Trk milletine bu arnn gerekesini ve uygulanacak plan
aklamaktadr.
Artk yzyllardr Trk milletinin kaderine hkmetmi olan Padiah iradesine kar
ayaklanma balamtr. Nitekim Tamimle birlikte stanbula yollanan mektuplarda, artk
stanbulun Anadoluya egemen deil, baml olmak zorunda olduu belirtilmitir.
Ordunun Amasyada alnan kararlarn uygulanmas ile grevlendirilmesiyle ordu da
ihtillin iinde yer almtr.
Amasya Tamimi hukuki ve siyasi nemi ile yeni Trk Devletinin kuruluunu hazrlayan bir
temel belge olmak zelliini tamaktadr.
Durumu iyi tahlil eden ngilizlerin basks zerine, Dahiliye Nazr Ali Kemal, Mustafa
Kemal Paann grevinden uzaklatrldn bildirdi. Ancak bu emrin Anadoluda
dinlenmesi imkanszd. nk Amasya Tamiminin uygulanmas iiyle bizzat komutanlar
urayorlard. Sonuta Ali Kemal istifa etmek zorunda kald. Bu srada, dou illerindeki milli
direnii toparlamak ve Sivas Kongresinin ilk basaman oluturmak zere Mustafa Kemal
Paa Erzuruma hareket etti. O Sivastan geerken, Dahiliye Nezaretinin verdii emri yerine
getirip, kendisini grevinden alkoymak isteyen Elaz Valisi Ali Galip ile grt. Onu
sorguya ekerek hrpalad ve bu giriimini nledi. Erzincandan geerken Padiahtan
stanbula dnmesini isteyen bir telgraf ald. Ancak Mustafa Kemal Paa grevinden
ayrlmayacan bildirdi. 3 Temmuz 1919da cokun gsteriler arasnda beraberindekilerle
Erzuruma vard.
7/8 Temmuz gecesi Mustafa Kemal Paaya grevinden kesin olarak alndn bildiren bir
emir geldi. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, Harbiye Nezaretine hem grevinden hem de
askerlikten ayrldn bildirdi.
Erzurum Kongresi hazrlklarnn yapld srada, Mustafa Kemal Paann verdii bu
karar Milli Mcadelenin en bunalml anlarndan birisidir. Onun aniden mesleinden
ayrlmas balatlan hareketi tehlikeye drebilirdi. Fakat byle olmad, askerlikten
ekilmesi hibir eyi deitirmedi. Bata Kazm Karabekir Paa olmak zere hemen btn
komutanlar, artk hibir resmi sfat kalmayan Onun emri altna girdi. Ancak bu olayn en
anlaml yan Mustafa Kemal Paann liderlik zelliklerinin artk tartma gtrmez bir
duruma gelmesidir.

Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Austos 1919)

Mtarekenin 24. maddesinde Vilayat- Sitte olarak adlandrlan blgede bir karklk
kmas halinde buralarda bir Ermenistan kurulabilecei ihtimali ortaya knca blgede
yaayan Trkler derin bir heyecana ve teessre kapldlar. Daha Meclis-i Mebusann
feshinden nce, Aralk 1918 balarnda, ark vilayetleri mebuslar Mecliste bir grup halinde
toplanmak ihtiyac duymulard. Bu mebuslar seildikleri vilayetlerin menfaatleri iin ve Trk
milleti namna hareket etmek zere bir grup halinde bulunmaya karar vermiler, 7 maddelik
bir program msveddesi kaleme almlard. Nitekim bu tedbirler cmlesinden olarak 4 Aralk
1918de merkezi stanbulda bulunan Vilayat- arkiye Mdafaay Hukuku Milliye
Cemiyeti teekkl ettirildi ve 10 Mart 1919 tarihinde cemiyetin Erzurumda da bir ubesi
kuruldu.
Cemiyetin Erzurum ubesinin amalarn net biimde ifade ettii grlmektedir :
...Vilayat- arkiye Mdafaay Hukuku Milliye Cemiyetinin ilk Erzurum ubesini tekil
eden zevat, vilayat- arkiyede yaplan propagandalar ve bunlarn hedefleri, Trklk-Krtlk-
Ermenilik mesailini; ilmi, fenni ve tarihi nokta-i nazarlardan, tetkik ve tetebbu ettikten sonra,
mstakbel mesailerini u noktada tesbit ediyorlar :
1-Katiyen muhaceret etmemek.
 2-Derhal ilmi, iktisadi, dini tekilat yapmak.
3-Tecavze maruz kalacak vilayat- arkiyenin herhangi bir bucan mdafaada
birlemek. Cemiyetin Erzurum ubesinin alm olduu kararlar, Dou Anadolu Halknn
buralarn Ermenistana braklmas halinde slam ahalinin toptan yok edileceini bildii iin,
yalnz sava kazanan devletlerin insafna bakmayp vurumay gze almtr.
Mustafa Kemal Paa, Anadoluya kt andan itibaren askeri ve mlki memurlarla
irtibat kurarak, igallere ve milletin varln tehdit eden tehlikelere kar bir milli tepki
oluturma abasndayd. Bir yandan, zmirin igaline kar milli tepkileri dile getirecek
mitinglerin yaplmasn salayarak, sivil bir direni hareketinin meru vastalarla
gelimesini salarken, dier yandan da ordu komuta kademesiyle temas kurarak neler
yaplmas gerektii konusunda fikir alveriinde bulunmaya ve talimatlar vermeye balamt.
Bu tr faaliyetlerin yannda 8 Haziranda 20.Kolordu kumandan Ali Fuat Paadan,
Ankaradan bir telgraf alp stanbuldan ayrlmadan nce verdikleri karar mucibince, zmir ve
Bat Anadoluyu dolatktan sonra Ankaraya gelen eski Bahriye Nazr Rauf (Orbay) Beyle
birlikte bir mlakat istediklerini ve buluma yerinin de skilip ve Osmanck olmasn arzu
ettiklerini renince, onlar Havzaya ard. Bylece Amasya Tamiminin temelleri
hazrland ve bu da merkezi hkmetin phesini ve gvensizliini artrd.
17 Haziran 1919da yaplan Erzurum Vilayet Kongresinde Vilayat- arkiye
Mdafaay Hukuk Cemiyeti Erzurum ubesi aslnda stanbuldaki merkezden bamsz
hareket etmek iin nemli bir adm atmt. Keza Vilayet Kongresinde de yukarda anlan
nokta yeniden vurgulanmtr.
23 Haziranda Ali Fuat Paa Kolordusunun bana gemek zere Amasyadan
ayrlrken Rauf Beyle Mustafa Kemal Paann 10 temmuzda yaplmas kararlatrlan
Erzurum Kongresine katlmak zere Erzuruma hareket etmeleri kararlatrlmt. Mustafa
Kemal Paa ve arkadalar 3 Temmuz 1919da Erzuruma geldiler.
Kongre, baz vilayetler henz hazrlklarn tamamlayamadklarn bildirdikleri iin
kongre 23 temmuza ertelendi. Fakat bu arada da Mustafa Kemal Paa ile hkmet arasndaki
ilikilerde nemli deimeler yaand.
Mustafa Kemal Paa, 6 Temmuzda mfettilik blgesindeki Valiliklere gnderdii
bir telgrafla ...Her taraftan yola km olan Erzurum Kongresinin yeleri toplanmak
zeredir. Toplantnn gecikmemesi iin, seilmi Kongre yelerinin iki gne kadar yola
karlmas ve isimlerinin bildirilmesiyle beraber, hangi gn Erzurumda hazr
bulunacaklarnn haber verilmesi...ni istedi. Bu gelimelerin sonunda bilindii gibi Mustafa
Kemal Paa, 8 Temmuz 1919da btn resmi sfat ve yetkilerinden vazgeerek askerlik
mesleinden de istifa etti. Bu mnasebetle Rauf Beyle ertesi gn ordulara ve millete hitaben
birer beyanname yaynlayarak durumu akladlar.
9 Temmuz sabah Btn rtbe ve memuriyetlerinden ayrlm olan Mustafa Kemal
Paa Bir ferd-i millet olarak milletin bana gemek iin Vilayat- arkiye Mdafaay
Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum ubesinden Bakan Raif imzasyla bir davet ald.
Burada, Mustafa Kemal Paann Heyet-i Faalenin bana gemesi ve Rauf Beyin de Heyet-i
Faalenin II. Bakanln stlenmesi arzu ediliyordu. Mustafa Kemal Paa bu daveti kabul
ederek Heyet-i Faale Reisi sfatyla ilk toplanty 10 Temmuz 1919da leden sonra saat
drtte yapt. Toplantya daveti yapan be kiiden baka Rauf Bey ve Kzm Karabekir Paa da
katldlar. Toplantdan sonra baz vilayetlerden Erzurum Kongresine katlmak zere seilen
delegelerin hemen gnderilmesi iin baz teebbslerde bulunuldu. Mamafih evre
vilayetlerden gelecek delegelerin kongreye katlmas ve gerekli hazrlklarn yaplmas iin
kongrenin 23 temmuza ertelenmesine de karar verildi. Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beylerin
kongreye Erzurumdan delege olarak katlabilmelerini temin iin delegelerden emekli Binba
Kzm ve Dursun Bey Zade Cevat Bey istifa ettiler.
Kongreye katlan delegelere ilikin verilen rakamlar arasnda farkllklara
rastlanmakla beraber Elaziz, Mardin ve Diyarbekir delegeleri seilmi olmalarna ramen
Kongreye katlmalar anlan illerin valileri tarafndan engellendii iin hazr
bulunamamlar, bunlarn dnda 50nin zerinde (53-63 arasnda deien rakamlar) delege
ark vilayetlerini temsilen toplantlara katlmlardr.
Kongre, anlan gn topland ve Mustafa Kemal Paa Kongre Bakanlna, Rauf Bey
de II. Bakanla oy birlii ile seildiler. 23 Temmuz - 7 Austos 1919 tarihleri arasnda
faaliyetlerini srdren kongre toplam 13 toplant yapt ve olduka nemli kararlar ald.
Mustafa Kemal Paa Kongreyi a konumasnda memleketin ve blgenin durumunu geni
bir ekilde izah etti. kinci gnden itibaren Nizamname zerinde youn mnakaalar cereyan
etmeye balad. Mnakaalarn arlk noktasn ise, ...tekilatta kaza idare heyetlerinde
kaymakamlarn reislik ve askerlik ube reislerinin ikinci reislik ; vilayetlerde valilerin reislik
ve ahz- asker daire reislerinin ikinci reislik vazifelerini grmelerini teklif etti. Bu teklif o
zamana kadar tamamen bir halk tekilat olarak gelien Mdafaay Hukukun vehesini
deitiriyordu.... Bu mesele halledildikten sonra, Kongre beyannamesinin tartlmas ve
yaynlanmas iin srdrlen mnakaalar bir sonuca baland ve 7 Austos gn Mustafa
Kemal Paann yapt u kapan konumasyla nihayet buldu :
Muhterem Efendiler, Milletimizin kurtulu umudu ile rpnd en heyecanl bir
zamanda fedakar heyet-i muhteremeniz her trl zahmetlere katlanarak burada Erzurumda
topland, hassas ve necib bir ruh ve salabetli bir iman ile vatan ve milletimizin kurtuluuna ait
esasl kararlar ald, zellikle btn cihana kar milletimizin mevcudiyetini
gsterdi...(Kongremizin) vatan ve milletimize ve devlet-i ebed mddetimize mesud akibetler
temenni ederim.. Kongre sonunda bir Heyet-i Temsiliye oluturuldu ve Bakanlna da
Mustafa Kemal Paa seildi.
Yaynlanan beyannamede on madde olarak sralanan kararlarda zetle u noktalara
temas ediliyordu :
1- Dou vilayetleri ile Trabzon ve Canik sanca hi bir sebep ve bahane ile Osmanl
topluluundan ayrlmas mmkn olmayan bir btndr.
2-Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, millet birlik olarak mukavemet ve
kendini mdafaa edecektir.
3- stanbul hkmeti, vatann ve istiklalin korunmasna ve salanmasna muktedir
olamad takdirde gayeyi salamak iin milli kongrece, toplant halinde deilse Heyet-i
Temsiliyece geici bir hkmet kurulacaktr.
4-Kuvay milliyeyi amil ve irade-i milliyeyi hkim klmak esastr.
5-Hristiyan aznlklara siyasi hkimiyet ve toplumsal dengemizi bozacak ayrcalklar
verilemez.
6-Manda ve himaye kabul olunamaz.
7-Milli Meclisin derhal toplanmasna ve hkmet ilerinin meclisin denetimi altnda
yrtlmesine allacaktr.
Erzurum Kongresi beyannamesi ok az deiikliklerle Sivas Kongresi tarafndan kabul
edildikten bir sre sonra Mebuslar Meclisinde de Misak- Milli olarak onaylanmtr.
Kongre kabul ettii tzk gereince dokuz kiilik bir Temsil Heyeti seerek dalm ve
bu heyetin bakanlna Mustafa Kemal Paay semitir. Vilayat- arkiye Mdafaa-i
Hukuku Milliye Cemiyeti yerine, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmu ve bu
Cemiyetin de bakalna Mustafa Kemal Paa seilmitir.
Erzurum Kongresi lkenin btnn ilgilendiren bu tarihi kararyla blgesel bir kongre
olmaktan km, kendisinden sonra gelecek tm olaylar etkilemitir.
Erzurum Kongresinde alnan kararlar stanbul hkmeti, ve tilaf Devletleri tarafndan ok
kt karlanmtr. Onlara gre kongre bir ihtilal demekti. Milli egemenlikten sz etmek
ve Mebuslar Meclisinin toplanmasn istemek tilaf Devletlerinin emellerini sndrecek ve
ayn zamanda saltanat aleyhine sonu verebilecek tehlikeli gelimeler olarak
deerlendirilmiti. Sadrazam Damat Ferit, ihtilalin elebas sayd Mustafa Kemal Paa ve
Rauf Bey ile onlara yardm eden dier baz aydnlarn yakalanarak stanbula getirilmesi iin
asker ve sivil yneticilere 30 Temmuzda emir verdi. Ancak bu abalar tmyle sonusuz
kald. nk artk ihtill tam anlam ile yoluna girmek zereydi. Aydnlar ve ordu Mustafa
Kemal Paann etrafnda kenetlenmilerdi.
Erzurum Kongresini takip eden gnlerde Mustafa Kemal Paann amac, en ksa
zamanda Anadoluda millet temsilcilerinden oluan bir meclis toplamak ve bu meclisin
kuraca hkmet ile Milli Mcadeleyi bir merkezden idare etmekti. Bu nedenledir ki dou
illerinin mukadderat iin toplanan Erzurum Kongresini bu amaca yneltmek istedi. Bu
dnce dolaysyla Erzurum Kongresini Sivas Kongresine balayarak Milli Mcadeleye
lke apnda yaygnlk kazandrd.

Balkesir ve Alaehir Kongreleri

zmirin Yunanllar tarafndan igali zerine ortaya kan gelimeler sonucunda Hacim
Muittin (arkl) Beyin bakanlnda kurulan Balkesir Redd-i lhak Cemiyeti 28 Haziran-
12 Temmuz tarihleri arasnda vilayet kongresi yaparak bir Heyet-i Merkeziye teekkl
ettirmiti. Bu heyetin teebbsleriyle evre il ve ilelerden delegelerin de katld bir mahalli
kongre dzenlendi. 26-31 Temmuz tarihleri arasnda toplanan kongre ald kararlar
hkmete ve tilaf Devletleri temsilciliklerine birer telgrafla bildirdi. Buna gre:
* Kongrenin maksad vatann kurtuluudur ve hibir siyasi frka ile alakas yoktur.
* Anadolu nfus ounluu, tarihi ananaleri, milli yemaylleri, mimari ve tarihi
medeniyeti bakmndan tamamiyle Trk ve Mslmandr.
* Wilson Prensiplerinin 12. Maddesinin derhal tatbikine balanmal... Anadolu Trkleri
bunlarn yalandan ibaret olmadn mid etmektedir.
* Anadolu Trkleri yurtlarnn ufuklarn Yunan bayrandan kurtarncaya kadar
savamaya karar vermilerdir... bunun nne geebilecek hibir tavsiye ve karar kabul
etmeyeceklerdir.
Balkesir Kongresinin kararlarn tekrarlamak ve tekilat geniletip glendirmek
amacyla 16-25 Austos tarihleri arasnda yaplan Alaehir Kongresine de yine Hacim
Muhittin Bey nclk etmi ve kongre ayn kararlar almtr. Erzurum Kongresi Temsil
Heyetiyle irtibata geilerek, Sivas Kongresine temsilci gnderilmitir.
 Dier taraftan, Brest-Litovsk Anlamasyla Osmanl devletine braklan Elviye-i Selase
(Kars, Ardahan, Artvin) blgesinde de uralar oluturulmu ve bu blgede Ermenistan
kurulmasna kar milli direni tekilatlandrlmtr.

OKUMA LSTES

1. Fethi Tevetolu, Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, Ankara, 1988.

2. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1986.
3. Ycel zkaya, Ulusal Bamszlk Sava Boyunca Yararl ve Zararl Dernekler,
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c.4, sa:10, (Kasm 1987), s.174 vd.
4. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, mparatorluun knden Ulusal Direnie,
stanbul, 1981.
5. Erik Jan Zurcher, Milli Mcadelede ttihatlk, stanbul, 1987.
6. Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara, 1973.
7. Mahzar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara,
1986.
8. Samet Aaolu, Kuvayi Milliye Ruhu, stanbul, 1973.
 Sivas Kongresi (4-11 Eyll 1919)
Erzurum Kongresi Heyet-i Temsiliyesi Mustafa Kemal Paa bakanlnda daha nce,
Amasya Tamiminde belirtildii zere bir milli kongre olarak dnlm olan Svas
kongresine katlmak zere 2 Eyllde Sivasa geldi.
Kongre, 4 Eyll 1919 gn davet sahibi olmas sebebiyle Mustafa Kemal Paann
a konumasyla balad.Bu konuma Mustafa Kemal Paann mevcut siyasi duruma
hakimiyetini ortaya koymaktadr. Bakanln srayla stlenilmesi talebi yaplan oylama
sonucunda reddedildi. Divan teekklnde Mustafa Kemal Paa oybirliiyle bakanla
Bekir Sami ve Rauf Beyler Bakan yardmclklarna seilirler.
Daha nce oluturulan Hazrlk Encmenin(Komisyon) kaleme ald ve ittihatlk
sulamasnn nne gemek iin kongre delegelerinin okumalar teklifiyle bir yemin metni
hazrlanmt. Bu metinde :
Makam- celil-i hilafet ve saltanata, islamiyete, devlete, millete ve memlekete
manen ve maddeten hizmetten baka bir gaye takip etmeyerek her trl ihtirasat-
ahsiye ve siyasiyeden ve frkaclk amalinden mnezzeh bir azm- iman ile
alacama ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin ihyasna almayacama namusum ve
bilcmle mukaddesatm namna vallah, billah ifadeleri vard.
Bu yemin metnine evvela Mustafa Kemal Paa kar kar. Metin mnakaa edilerek
aadaki ekli alr :
Makam- celil-i hilafet ve saltanata, slmiyete, devlete, millete ve memlekete
manen ve maddeten hizmetten baka bir gaye ve emelimiz olmadna binaen kongrenin
mzakeresi devam mddetince ihtirasat- ahsiye ve siyasiyeden ve frkaclk amalinden
mnezzeh bir azim ve iman ile alacama ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin ihyasna
almayacama namusum ve bilcmle mukaddesatm namna vallah, billah
Bu yemin metni de encmene havale edilir ve yaynlanmak zere gazetelere verilmesi
bunun da milleti ikna iin olduu kongre zabtlarnda aka ifade edilmektedir.
7 Eyllde esas maksat olan Erzurum Kongresi Nizamnamesinin maddelerinin
deitirilmesi hususunda almalar balad. Gerekli hazrlklar nceden yapld iin bu
mesele bir gnde halledildi.Yaplmas dnlen deiikler nerge komisyonuna
gnderilerek, deiik oturumlarda srdrlen grmeler 10 Eyllde sonulandrlmt.
Nizamnamede ark vilayetleri iin ngrlen hkm ve artlar, btn lkeyi kapsayacak
biimde deitirilmiti. Vilayat- arkiye Mdafaay Hukuk Cemiyeti ad Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine dntrlmt. Anlan Nizamnamenin 4. maddesinde
gerektiinde Vilayat- arkiyede geici bir hkmet kurulaca ngrlmt. 7. maddede
yaplan deiiklikte Erzurumda seilen 9 kiilik Heyet-i Temsiliyeye Bat Anadolu adna 6
yenin daha eklenmesiyle saynn 15 karlmas uygun grlmt. Kongrenin son
oturumunda yaplan seimde oy okluu ile 6 ye daha seilmi, daha sonra Refet Bey
nizamnameye uygun olarak 16nc ye sfatyla Heyet-i Temsiliyeye katld.
Kongrede manda ve himaye meselesi zellikle Amerikan Mandas erevesinde
tartlmtr. Mustafa Kemal Paann bu konuya pek fazla ehemmiyet atfettii de
sylenemez. nk u ifadelerdeki alayc tavr gayet aktr :
...Mr Brown...: ...Ben hibir sfat- resmiye ile grmyorum diyor ve hatta
Amerika manday kabul edeceini deil belki etmeyeceini sylyor. Onun iin szleri
Amerika namna deil, kendi namnadr; bu hususu nazar- dikkate almaldr. Fazla olarak
Mr Browneun ifadesine nazaran mandann ne olduunu kendisi de bilmiyor! Manda siz
ne derseniz odur diyor!.. stikll-i tam iaryla hareket eden inklp bir kongrenin
herhangi bir himaye veya mandat fikrini kabul etmesi ise zaten beklenemezdi ve yle de
olmutur. Nihayet dier meseleleri gren Kongre 11 eyllde son buldu, 12 Eyllde ise
Sivas halknn huzurunda ak bir celse ile ...millet hakimiyetinin ve istiklal ruhunun daima
kalplerinde yaayaca ve Anadolunun her trl mukavemete hazr ve muntazr olduu
btn dnyaya ilan edilmiti .
stanbuldaki hkmetin, Sivas Kongresinin son gn Anadoludaki milliyeti
bakaldrya kar aka cephe alarak, kmseyici beyanatlarda bulunmas, hatta kongreyi
engelleme teebbslerine girimesi, Heyet-i Temsiliyenin ok cesurane bir tavrla meydan
okumasna yol at. Zira Ali Galip hadisesinin, Sadrazamn , ngilizlerle birlikte hazrlad
bir saldr olduu aka ortaya km bulunuyordu. stanbul ile her trl haberlemenin
kesilmesinden, Damat Ferit Paann banda bulunduu kabinenin istifasna kadar geen 18
gn boyunca ortaya kan gerilim milliyetiler arasnda da baz gr ayrlklarnn
domasna yol am grnmektedir. Mustafa Kemal Paa gnderdii bir telgrafta halkn can,
mal ve rznn korunacan, ancak yazmalarn Heyet-i Temsiliye ile yaplmasn istiyordu.
Bu telgraf Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliyesinin oluturulma biimi ve stanbul
hkmeti ile ilikilerin kesilmesiyle balayan gr ayrlklarn ortaya karmt. tirazlar
bir ksm ordu komutanlarndan ; Erzurum Kongresi yelerinden ve baz Mdafaa-i Hukuk
rgtlerinden geliyordu. Kar klar u noktalarda toplanyordu: Gelimeler hakknda
yeterince bilgi verilmedii, Sivasta Dou Anadolunun ikinci plana itildii. Heyet-i
Temsiliyenin seimlerinde aksaklklara meydan verildii, Mustafa Kemal Paann
yazmalarda Heyet-i Temsiliye veya kongre yerine kendi adn kulland, stanbul
hkmetiyle ilikilerde ok sert davranld ...
 zellikle, Kazm Karabekirden youn eletiriler geliyordu. O kongrenin kendisine
bilgi vermediinden, kongrenin erken kapandndan, yaymlanan bildirinin dou illerini de
kapsamasndan ikayet ediyordu .
Sivasta Heyet-i Temsiliye yeniden oluturulurken Erzurumda seilen 9 ye olduu
gibi braklm Bat Anadolu adna 6 kii daha seilerek ye says 15e karlmt.
Aslnda yaanan bu tereddtlere ramen, Sivas Kongresinin setii Heyet-i
Temsiliye, stanbul hkmetine kar balatt meydan okumay baaryla sonulandrmt.
Bir baka deyile : o gnn Ermenisi nasl ki kaderini Tanak veya Hnak Cemiyetine, O
gnn Rumu Mavri Mira veya Pontos Cemiyetine balamsa, o gnn Trk de kendi
geleceine ilikin umutlarn Heyet-i Temsiliyenin ellerine terk etmi bulunuyordu.

Sivas Kongresi Erzurum Kongresinde vatann btnl ve ulusun bamszln

temin iin verilmi kararlar kabulle kendisine mal etti ve genelletirdi Kongre 11 Eyllde
u kararlar ald.:

* Milli snrlar iindeki blgeler blnmez bir btndr. Birbirinden ayrlamaz.

* Osmanl topraklarnn btnlnn salanmas iin milli glerin etkinlii ve milli
egemenliin stn klnmas arttr.
* Her trl igal ve mdahaleye kar, millet birlik olarak kendisini mdafaa ve
mukavemet edecektir. Hristiyan aznlklarn her trl gvenlii salandndan bunlara
ayrcalk tannamaz.
* Manda ve koruyuculuk kabul edilemez
* Milletin kendi geleceine karar verebilmesi ve hkmetin babo braklmamas iin
Mebuslar Meclisinin derhal toplanmas gerekir.
* Milli direnmeyi gerekletirmek iin kurulan dernekler birletirilmi ve ad Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olmutur.
* Kutsal amac ve umumi tekilat idare iin Kongre tarafndan bir Temsil Heyeti
seilmitir.
Erzurum Kongresinde dou illerini temsilen seilen 9 kiilik Temsil Heyeti Sivas
Kongresinde 6 kii daha seilerek geniletilmi, bu suretle Trkiye Byk Millet Meclisi
alncaya kadar lke mukadderatnda yegane sz sahibi bir kurul oluturulmutu.
Milli amaca erimek yolunda ayr ayr alan dernekler birletirilmi ve Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutu.
 Kongre, Ali Fuat Paay Bat Anadolu Umum Kuvay- Milliye Kumandanlna tayin
etmekle, yrtme yetkisine sahip olduunu gstermiti.
13 Eyllde Sivasta, ihtillin yayn organ olmak zere rade-i Milliye adl bir gazete
yaymland.
Sivas Kongresi, yelerinin btn lkeye amil olmas nedeniyle Milli Mcadele
balangcnda Trkiyenin mukadderatn belirleyen, btn milletin tek vcut halinde birlik
olduunu dnyaya ilan eden milli bir kongredir. Bunu iindir ki tesirleri Erzurum
Kongresinden daha geni olmu, kendisinden sonra geliecek olaylar byk lde
etkilemitir. Zira Misak- Millide, Trkiye Byk Millet Meclisinin alnda, Milli
Mcadelenin btn anlamalarnda, Sivas Kongresinin izleri grlr. Sivas Kongresi
stanbul Hkmetinin ak muhalefetine ramen toplanmtr. Erzurum Kongresi gibi ihtillci
bir karakter tamaktadr.
Sivas Kongresinde elde edilen sonular baarldr. Her ne kadar eitli dncelere sahip
temsilcilerin badatrlmas yolu tutulmusa da, sonu Mustafa Kemal Paann isteine
uygundur. Artk sava ve ihtill tek rgt tarafndan, btn yurtta yaygn biimde
yrtlecektir. Kongrede milli egemenlik ilkesinin Saltanat ve Halifelii kurtaraca gr
ortaya atlmt. Bu ok nemli bir admdr ve bylece, milli egemenlik, Osmanl saltanatnn
stne karlmaktadr.
stanbul Hkmeti, Sivas Kongresini datmak ve Mustafa Kemal Paa ile arkadalarn
yakalatmak iin, Elaz Valisi Ali Galipi grevlendirmiti. Ali Galip Sivas basp kongreyi
datacakt. Ancak zerlerine gnderilen askeri birlikler bunu nledi. Bu olay Damat Ferit
Paa kabinesiyle, Anadolunun ilikilerinin kesilmesi sonucunu dourdu. Mustafa Kemal Paa
durumu padiaha bildirmek istedi. Fakat ekilen telgraflar Damat Ferit Paa padiaha
gstermedi. Bunun zerine btn telgrafhaneler stanbul ile ilgilerini kestiler. Bu hareket,
Anadoluda gelimi bulunan milliyetiler iin de bir g ifadesi oldu. Mustafa Kemal
stanbul mcadelesinde (8.Haziran-30 Eyll 1919) stanbul yenilmi ve ngilizlerden yz
bulamayan Damat Ferit Paa istifa etmi, yerine 2 Ekimde Ali Rza Paa kabinesi gemiti.
Milliyeti bir hviyet tayan bu kabinenin, stanbulda ibana gemesi Mustafa Kemal Paa
ve ulusal dava iin Damat Feritin drlmesinden sonra kazanlan ilk zaferdir Yeni
hkmetle birlikte, basnda da Sivas Kongresinin faaliyetleri ile ilgili haberlere ve vglere
rastlanmaya balanmt. Artk gazetelerin ilk sayfalarn Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin
portreleri sslemekteydi.
 Mustafa Kemal Paa Sivas Kongresinin bitiminden bir hafta sonra Sivasa gelen, General
J. G. Harbordla yapt konumada, yeni bir Trk Devleti kurma arzusunu aka belirtmiti.

Amasya Grmeleri ve Protokol

Anadolu, stanbul zerinde kurduu bu egemenlikten yararlanmak istedi. Mustafa Kemal

Paa, Hkmetten zellikle ulusal direniin karsnda olan sivil ve askeri yneticilerin iten
alnmalarn ve cezalandrlmalarn, onlarn yerine ihtilalcilerin gvenini tayanlarn
getirilmesini, ordu rgtnn ulusal amaca uygun olarak yeni batan dzenlenmesini,
Mebuslar Meclisinin toplanmasn istiyordu. Daha baka pek ok neriler de yaplyordu.
Anadolu istek ve nerilerinin hemen kabuln ileri sryordu. Sonuta Hkmet, Mustafa
Kemal Paa ile yz yze anlamann gerekli olduuna karar verdi ve Bahriye Nazr Salih
Paay Amasyaya gnderdi. 16 Ekim 1919da Hseyin Rauf ve Bekir Sami Beylerle
Sivastan hareket eden Mustafa Kemal Paa iki gn sonra Amasyaya vard. 20 Ekimde
balayan mzakereler 22 Ekimde son buldu. Grmelerin metni ak ve imzal ikisi im-
zasz gizli be protokol ile tespit edildi ve u hususlarda anlama saland:
tilaf Devletleri ile yaplacak barta snrlarn tam bir anlayla izilmesi ve
Trklerin yabanc devlet boyunduruunda braklmamas.
Mslman olmayan unsurlara ayrcalk tannmamas.
Yeni alacak meclis iin yaplacak seimlerin serbestlik iinde yaplmas.
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin, Hkmete de kabul edilmesi .
Mebusan Meclisi tarafndan kabul edilmek kouluyla Sivas Kongresi kararlarnn
hkmet tarafndan benimsenmesi.
Mebusan Meclisinin gvenlikte olmayan stanbulda toplanmasnn uygun olmad.

Sivasta Komutanlarla Yaplan Toplant (16-28 Kasm 1919)

Salih Paa Amasyada Mebuslar Meclisinin Anadoluda toplanmasna alacana sz
vermiti. Ancak hkmet ve padiah buna raz olmadklarndan Meclisin nerede toplanaca
yeniden byk bir soruna dnmt. Temsil Heyeti, Meclisin toplanaca yer ve seimler
hakknda beliren gr ayrlklarn tartp kesin karara varmak iin Milli Mcadeleyi
destekleyen kolordu ve tmen komutanlar ile ortak bir toplant dzenlemeyi zorunlu
grmt.
 Toplantya Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti adna Mustafa Kemal
Paa ile 3, 12, 13, 15 ve 20. Kolordu komutanlar davet edildiler. Trakyadan Cafer Tayyar
Bey, Bandrmadan Yusuf zzet Paa, Diyarbakrdan Cevdet Bey aradaki uzaklk ve zel
durumlar nedeniyle toplantya katlamadlar.
Toplant sonunda; saknca ve tehlikelerine ramen Meclisin stanbulda toplanmas,
stanbulda milletvekillerinin gven ve serbestlik iinde yasama ve grevlerini yaptklarn
bildirecekleri ana kadar Temsil Heyetinin grevine devam etmesi, Paris Bar Konferansnn
Trkiye hakknda olumsuz bir karar vermesi ve bu kararn Meclis tarafndan kabul edilmesi
halinde milletin dncesinin renilmesi ve ona gre hareket edilmesi kabul edildi.
Temsil Heyetinin Ankaraya Gelii
Komutanlar toplantsnda, Temsil Heyeti merkezinin, Eskiehir yaknndaki Seyitgazi
kabul edilmi olmasna ramen, gerekte saptanan yer Ankara idi. nk Ankara; 20.
Kolordunun. Merkezi olmas dnda demiryolu ile stanbul ve Bat Anadoluya ulamaya da
imkan veriyordu. Siyasi olaylara daha yakn olmak iin Temsil Heyeti 18 Aralkta Sivastan
hareket etti. Kayseri - Mucur, Hacbekta, Krehir yoluyla 27 Aralkta Ankaraya geldi ve
byk bir cokuyla karland. Beraberindekilerle Ziraat Mektebine yerleen Mustafa Kemal
Paa buray merkez edindi. Ankara artk, Milli Mcadele hareketinin kalbi ve merkezi
olmutu.
Son Osmanl Mebuslar Meclisi ve Misak- Milli Kararlar
Milli iradenin stnl karsnda Mebuslar Meclisinin almas kabul edilmi ve
seimler balamt. Milletvekillerinin maneviyatlarn glendirmek isteyen Mustafa Kemal
Paa, onlara bir ama etrafnda toplanmalarn, Mecliste Kuvay- Milliye ruhunu srdrmek
iin bir Mdafaa-i Hukuk grubu kurmalarn ve kendisini de bu Meclise bakan semelerini
istiyordu. Kendisi Meclise katlmayacak olmasna ramen, bakan seilmeyi ve ounluu
Mdafaa-i Hukuka dayanan Meclisin istedii kararlar alacan dnyordu.
Meclis 12 Ocak 1920de Padiahn beyannamesinin okunmasyla ald. Fakat Mustafa
Kemal Paa Meclis Bakanlna seilmedii gibi Mdafaa-i Hukuk grubu da kurulamad.
Milliyeti yeler Felah- Vatan Grubunu kurdular. Bu grup, Mustafa Kemal Paa tarafndan
Sivasta hazrlanm bulunan Misak- Milli metni ile ilgili bir toplant yapt ve 28 Ocaktaki
gizli toplantda bu metin pek az deiiklikle kabul edildi. Meclis 17 ubat 1920de bu karar
aklad. Misak- Milli kararlarna gre:
* Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte igal altnda bulunan ve nfusunun ounu
Araplarn tekil ettii Osmanl topraklarnn mukadderat, o topraklar zerinde yaayan halkn
serbeste beyan edecekleri oylarla tayin edilmelidir. Ancak mtarekenin imzaland tarihte
igal edilmemi olan ve Osmanl-slam ekseriyetinin yaad blgeler hibir sebeple
ayrlamaz bir btndr.
* Daha nce kendi istekleriyle Anavatana katlm olan Elviye-i Selase iin gerekirse
yeniden halk oyuna bavurulabilir.
* Bat Trakyann durumu, orada yaayan ahalinin serbeste beyan edecekleri oylarla tespit
edilecektir.
* Hilafet ve Saltanatla hkmet merkezi olan stanbulun ve Marmara Denizinin
gvenlii salanmak artyla, Boazlarn serbest ticarete almas iin Osmanl Devletiyle
ilgili lkelerin birlikte verecekleri karar geerli olacaktr.
* Aznlklarn hukuku, komu lkelerdeki Mslman ahalinin de ayn hukuktan
faydalanmalar kaydyla Trkiyece temin edilecektir.
* Trkiyenin milli ve ekonomik gelimesine mani olacak siyasi, mali, adli snrlamalar
kabul edilmeyecek, borlarn denmesi artlar da bu esaslara aykr olmayacaktr.
Osmanl Mebusan Meclisi milli snrlar iinde tam bamsz yeni bir Trk devletinin
esaslarn kapsayan Misak- Milliyi kabul etmekle byk bir grevi yerine getirmi oldu.
9) stanbulun gali ve Mebuslar Meclisinin Datlmas
tilaf Devletleri Misak-i Milliyi ho karlamadlar. Daha ocak ay iinde Kuvay-
Milliyeyi destekleyen Harbiye Nazr Cemal Paa ile Genelkurmay bakan Cevat Paann
tutumunu protesto eden notay hkmete verdiler. Cemal ve Cevat Paalar, Kuvay-
Milliyeye subay yollamak, silah ve para salamak, terhis edilen erleri gndermekle
suladlar. Bask karsnda Cemal ve Cevat Paalar istifa ettiler.
26-27 Ocakta Akba Cephaneliinin baslarak buradaki Fransz askerlerinin esir alnmas
ve byk miktarda silah ve cephanenin Anadoluya nakledilmesi, seferberlik hazrlklarnn
yaplmas gibi gelimeler tilaf Devletlerini basklarn daha da arttrmaya itti. Bu basklar
karsnda Ali Rza Paa istifa etti ve yeni hkmeti Salih Paa kurdu.
tilaf Devletleri bu frsattan yararlanarak Mustafa Kemal Paa ve Trkiyeyi istedikleri
bar artlarna boyun edirmek iin, nce Trk Ocan bastlar ve 16 Martta da stanbulu
igal ettiler. Meclisi de kuatarak Rauf Bey ve Kara Vasf Beyi tutukladlar. Bu srada
Erzurumda bulunan Yarbay Rawlinson ve 20 kadar ngilizi de Kazm Karabekir Paa
resmen tutuklad. Ankaradaki 200 ngiliz askeri ile Fransz kumandan da oradan ayrlmak
zorunda brakldlar.
 Bakent ile balar koparmann mali bir yn de vard. Gnderilen bir genelgeye gre
Osmanl Bankas, Dyun-u Umumiye, Reji, Mal Sandklar ve Evkaf Sandklar stanbulla
ilikilerini kesecekler ve mevcutlarn taradaki yetkili mercilere bildireceklerdi. galin
hemen akabinde Mustafa Kemal Paa; tilaf Devletlerinin stanbuldaki temsilcilerine,
Birleik Amerika siyasi temsilcisine, tarafsz devletler dileri bakanlarna, Fransa, ngiltere
ve talya parlamentolarna birer protesto gnderdi. Mebuslar Meclisi Mebusluk vazifesinin
gven iinde yaplmas imkn oluncaya kadar meclis grmelerinin yaplmamas karar
alarak toplantlar erteledi. Mustafa Kemal Paann emrine uyularak, stanbul ile her trl
yazma ve vergilerin stanbula gnderilmesi yasakland.
Artan basklar karsnda Salih Paa kabinesi de istifa etmek zorunda kald. 5 Nisan
1920de Damat Ferit Paa yeniden IV. defa sadarete getirildi.

OKUMA LSTES

1. Fahrettin Krzolu, Erzurum Kongresi, Ankara, 1993.

2. Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968.
3. Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946.
4. Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacm Muhittin arklnn Kuvayi Milliye
Hatralar (1919-1920), Haz: erafettin Turan, Ankara, 1967.
5. Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi, stanbul, 1963.
6. Mahmut Gololu, Sivas Kongresi, Ankara, 1969.
7. Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara, 1974.
8. Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara, 1986.
 TRKYE BYK MLLET MECLSNN AILMASI VE YEN TRK
DEVLETNN DOUU

TBMMnin Almas ve Nitelii

stanbulun igali, Mebuslar Meclisinin datlmas, aydnlarn ve milletvekillerinin
tutuklanmas Osmanl Devletinin sona erdiini gsteriyordu. Mustafa Kemal Paann
tahminleri doru kmt. Artk herkes onun etrafnda toplanacakt. Bundan sonra.
stanbuldan Ankaraya bir akn balad. O gne kadar stanbulda kalp bir eyler yapmak
isteyenlerin tek umutlar Ankara ve Mustafa Kemal Paa oldu.
Milli egemenlie dayal bir devlet kurmay dnen Mustafa Kemal Paa bu frsat iyi
deerlendirdi. Kuraca devletin temel organlarn oluturacak yeni meclisin toplanmasn
salayacak almalar balatt.
17 Mart l920de Ordu komutanlarna bir genelge gndererek Meclisin Ankarada
toplanmasnn gerekli olduunu bildirdi. 19 Marttaki genelgesinde; yeni seilecek olanlarla,
stanbuldan kurtulmay baaran mebuslarn en ksa zamanda Ankarada toplanmalarn istedi.
Erzurum Kongresi kararlarnda belirtilerek, Sivasta da onaylanan kararlarda akland gibi
...Osmanl hkmeti milletin istiklalini koruyamam... ve Anadoluda bir milli hkmetin
kurulmas iin btn artlar olumutu.
Seilen mebuslarn bir ksmnn Ankaraya ulamasndan sonra, 23 Nisan 1920de meclis
ilk toplantsn yapt. A konumasn yapan en yal ye erif Beyin ifadesiyle Byk
Millet Meclisi adn ald (Bir sre sonra Trkiye Byk Millet Meclisi adn alacaktr). Ertesi
gn yaplan toplantda Mustafa Kemal Paa bakan seildi. TBMMnin almasyla milletin
meru haklarn koruyacak bir kurucu meclis oluturulmu oluyordu.
TBMMnin kurulmasyla Anadoluda yeni bir hkmet ortaya km oluyordu. 2 Mays
1920de Meclis yeleri arasndan ilk cra Vekilleri Heyeti de teekkl ettirildi ki; bu durum
Erzurum Kongresinde hazrlanm olan plann uygulanmas olarak kabul edilebilir.
Meclis; yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kendinde toplam Kuvvetler Birlii
temeline gre kurulmutu. Meclis, yasalar yapmak ve bunlar kendi arasndan setii
hkmet yelerine uygulatmakla iki yetkisini dorudan doruya kendisi kullanyordu.
Meclisce alnan kararlarn uygulanabilmesi iin kendi iinden seilerek 11 yeden
oluturulan yrtmeye cra Vekilleri Heyeti yelerine de, Meclise kar sorumlu
olduklarndan nazr veya bakan denmeyip sadece vekil deniyor ve bunlar hkmeti
meydana getiriyordu. cra Vekilleri Heyetinin bakan Meclisin de bakan idi.
 Meclisin tam mebus says 390 olmas gerekiyordu. Ancak alta 78 mebus
bulunabilmiti. Askerler, memurlar, din adamlar, ifti, tccar ve airet bakanlar gibi
toplumun idareci snfyla sivil halk bir araya getiren mecliste ilk ama, lkenin
kurtarlmasyd. Mecliste siyasi partiler yoktu, ancak zamanla Halk Zmresi, Tesant Grubu,
stikll Grubu, Islahat Grubu gibi eitli gruplar kuruldu. Bu gruplardan baka 1920
sonlarnda Trkiye Komnist Frkas ve Trkiye Halk tirakiyun Frkas da kurulmutu.
Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadelenin giderek sertlemesi karsnda seri kararalar
alabilmek ve kanunlar karabilmek iin, I. Grup da denilen Mdafaay Hukuk Grubunu
kurdu. Bu gruba eitli sebeplerle muhalif olanlara da II. Grup denilmekteydi.
Bunlar zaman zaman sert eletirilerde bulunmulardr.
TBMM, ncelikle Anadoludaki asayisizlii ortadan kaldrmak iin harekete geti ve 29
Nisanda Hyaneti Vataniye Kanunu nu kard. Bu yasay uygulamak zere 11 Eyll
1920de zel mahkemeler olarak TBMM yeleri arasndan oluturulan stiklal Mahkemeleri
kuruldu.
7 Haziran 1920de karlan bir yasa ile ; Osmanl Devleti ile yaplan her eit szlemeler,
antlamalar, ayrcalklar, yer alt kaynaklarnn verilmesi gibi ak ya da gizli her trl
antlamalar 16 Mart 1920den balanarak yaplmam saylacakt. Bylece btn yabanc
devletler Ankara ile iliki kurmak ve anlamak zorunda braklmt.
20 Ocak 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu karlncaya kadar Osmanl Kanun-u Esasisi
lt olarak alnm, bu tarihten sonra kanunlar yeni yasaya dayanlarak karlmtr.

TBMMnin Alndan Sonra Askeri ve Siyasi Gelimeler

Ayaklanmalar
TBMMnin yeni kurulduu gnlerde kar karya kald, gerekte birbirine bal belli
bal iki byk mesele vardr.Bunlardan birincisini yurt iinde asayi ve otoriteyi salamak,
ikincisi ise cepheleri oluturmak iin dzenli orduya gei oluturuyordu.
Damat Ferit hkmetlerinin ngilizlerle ibirlii yaparak, uzun sava yllarnn
yorgunluunu tayan halka yaptklar Milli Mcadele aleyhtar youn propaganda Ankaray
bir hayli skntya sokmu ve TBMM hkmetine kar ayaklanmalara yol amtr. Bu
ayaklanmalarn balcalar unlardr:
* Bozkr Ayaklanmalar. (27 Eyll-4 Ekim ve 20 Ekim-4 Kasm 1919)
 * eyh Eref Ayaklanmas. (26.Ekim-24 Aralk 1919)
* Anzavur Ayaklanmas. (1 Ekim-30 Kasm 1919 ve 16 ubat-16 Nisan 1920)
* Bolu-Dzce Ayaklanmalar. (12 Nisan-31 Mays ve 8 Austos-23 Eyll 1920)
* Yozgat Ayaklanmalar. (15 Mays-27 Austos ve 5 Eyll-30 Aralk 1920)
* Zile Ayaklanmas. (21 Mays-12 Haziran 1920)
* Milli Aireti Ayaklanmas. ( 8-26 Haziran 1920)
* Konya Ayaklanmas. (2 Ekim-22 Kasm 1920)
* Demirci Mehmet Efe. (1-31 Aralk l920)
* Kogiri Ayaklanmas. (6 Mart-17 Haziran 1921)
* erkes Ethem Ayaklanmas. (27 Aralk 1920-24 Ocak 1921)
* Rum Pontus Ayaklanmas. (6 Aralk 1920- 6 ubat l923)
Saf vatandalar ayaklanma yoluna iten nedenlerin banda ngilizlerin lke apnda
yapmaya alt propagandalar gelir. ngilterenin temel hedefi : Boazlar ellerinde
tutabilmek iin, ileride Anadoluda kurulabilecek bir devletten gelmesi mmkn tehditleri
nleyecek tedbirleri almakt. Bu nedenle Marmarann dousunda iki tampon blgeye ihtiya
vard. Biga ve Gnen dolaylar ile Dzce ve Hendek blgelerinde yaayan saltanata bal
halk, insafszca kkrtld ve bu blgelerin halk Anadolu Hkmetine kar ayakland.
Douda kurulmas dnlen Ermeni ve Krt devletlerinin domasn kolaylatrmak iin
oralardaki vatandalar da ngilizler ve Franszlarn nclnde kkrtlmlard.
Orta Anadolu halk da dinsel duygular stanbul Hkmetince ktye kullanlarak
ayaklanmaya srklenmitir.
Dou Karadenizdeki Rumlarn ise ayaklanmas doald. nk Bat Anadolu
Yunanllarca igal ediliyordu. Onlar da phesiz Rum Pontus devletini kurabilmek iin bu
igalden cesaret almlard.
Mustafa Kemal Paa dman karsnda savunmann zayflatlmas pahasna i cephenin
temizlenmesi yolunda stn bir aba harcayarak, kar ihtilalcileri yok etmi ve sonra asl
dmanla savaa balamtr.
Ayaklanmalar yeni devletin zaten snrl olan gcn ok ypratmt. Bu ayaklanmalarn
bastrlmasnda gsterilen olaanst abalar gerekten byk baardr.

Milli Ordunun Kurulmas

 zmirin Yunanllar tarafndan igaline Osmanl askeri gleri aka kar koyamamtr.
Fakat Kuvay Milliye ad verilen direnici gler, ordudan terhis edilen (yahut yle gsterilen)
subaylarn nclnde ortaya karak igalci glere kar direnmeye balamtr. Asker ve
sivil aydn yurtsever milliyetci kiilerin nclnde milliyetci gler giderek oald.
Belirli bir merkezden ynetilmeyen bu dzensiz gler birbirinden farkl insan
gruplarndan oluuyordu. Byk bir blm askeri eitimden gememiti. Ar silahlar da
yoktu.
Kuvay Milliye gleriyle yakndan ilgilenen Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresinde
Bat Anadolu Umum Kuvay Milliye Komutanlna Ali Fuat Paann atanmasn salad.
Gney Cephesini dzene koymak amacyla Kl Ali Bey bu blgeye gnderildi. Ancak
Urfada, Antepte, Adanada ve Egede kahramanca mcadele veren Kuvay Milliye
gleriyle igalci gleri yurttan atmak, milli bamszl salamak mmkn gzkmyordu.
Anadoluda direni harekat glendike, bu direnii krmak iin Padiahn askerlii
kaldrdn belirten propagandalarn yaplmas Kuvay Milliyeye duyulan ihtiyac
arttryordu. 15. Kolordunun dnda dzenli askeri birlik kalmamt.
O gnk artlarda Kuvay Milliyeden dzenli orduya gemek gt. Zira elde bulunan
ordu adete iskelet durumunda idi. Ordu kadrolar botu. Silah altna alnanlar kayordu.
Subay kadrosu da yeterli deildi. Bu nedenle askerlerin kamalarn nlemek iin Firariler
kanunu kartld. gvenlii salayacak Seyyar Jandarma Mfrezeleri oluturuldu.
Ankarada subay yetitirmek zere okul ald.
Bakanlar Kurulu tarafndan, ordunun ihtiyalarnn hkmet tarafndan karlanmas ve
Kuvay Milliyenin Savunma Bakanlna balanmasna karar verildi. Bununla beraber
dzenli orduya kar olup eteler ve milis kuvvetleriyle dmana kar daha baarl
olunacan savunanlar vard. zellikle Kuvay Seyyareciler (erkes Ethem ve kardeleri)
Gediz taarruzundaki baarszl, cephe komutan ve dzenli ordu birliklerine balyorlard.
Gelien askeri olaylar ve dman ilerlemeleri, 22 Haziran 1920deki Yunan taarruzunun
tehlikeli bir ekilde gelimesi, Gediz baarszl gibi olaylar dzenli orduya olan ihtiyac
akca ortaya koymutu. Bu nedenle Kuvay Milliyenin yeni adlar altnda
tekilatlandrlmasna hz verildi.
8 Kasm 1920de Bat Cephesi ikiye blnd. Gney blm Refet Beyin, Bat blm
ise smet Beyin komutas altna verildi. Mustafa Kemal Paa, acil olarak dzenli ordu ve
byk svari gc oluturmak gerektii emrini verdi. Bundan sonraki srete dzensiz
birlikleri hzla kaldrld ve milli bir ordunun kurulmas tamamland.
 Sevr Bar Antlamas
tilaf Devletleri temsilcileri 18-26 Nisan 1920 tarihleri arasnda San Remoda toplanarak
Trklere kabul ettirilecek anlamaya son eklini verdiler. Konferansta Trk Milleti hakknda
karar verilirken, mttefikler Trklerin grlerini almak lzumunu bile hissetmediler. Bar
antlamasnn tasla 11 Maysta Osmanl temsilcilerine verildi. Temsilcilerin bakan Tevfik
Paa antlama tasarsn grnce dehete dt. stanbula dnerek bu bar anlamas imza
edilirse, Osmanl Devletinin ortadan kalkp bir smrge haline geleceini syledi. Trk
temsilcilerinin bu k zerine hem Mustafa Kemalin durumunu zayflatmak, hem de
stanbuldaki Tevfik Paa gibi vatanseverlerin direniini krmak iin, ngiliz birlikleriyle des-
teklenen Yunan kuvvetleri 22 Haziranda Bursa-Uak izgisine doru ilerlemeye baladlar.
Karlarnda bulunan pek zayf Trk birliklerini datarak 8 Temmuzda Bursay igal ettiler.
Hemen hemen tm Ege blgesi ve Dou Trakya Yunanllarn eline geti. Bu durum Padiaha
bar antlamasnn imzalanmas iin frsat verdi. 22 Temmuz 1920de toplanan Saltanat
urasnda Topu Korgenerali Rza Paa dndakiler hkmetin tavsiyesine uyup anlamann
imzalanmasn kabul ettiler.
Bar grmeleri iin Damat Ferit Parise gitti. Hadi Paa ile Rza Tevfik Bey 10 Austos
1920de Trkiyenin milli mevcudiyetine derin darbe vuran Sevr antlamasn imza ettiler.
On blm ve 433 maddeden meydana gelen Sevr antlamasnn maddeleri zetle
yledir:
* Osmanl mparatorluunun lkesi stanbul ve Anadolunun ufak bir paras ile
snrlandrlyordu.
* stanbul ve anakkale boazlar sava srasnda bile btn devletlerin gemilerine ak
tutulacak, Boazlar uluslararas bir komisyon tarafndan ynetilecekti.
* zmir ve Ege blgesinin nemli bir ksm Yunanistana veriliyordu. Yine, Midye-
Bykekmece arasndaki izginin batsnda kalan btn Dou Trakya da bu devlete
braklmt.
* Dou Anadoluda iki yeni devlet kurulacakt: Ermenistan ve Krdistan
* Irak, Arabistan ve Suriye ngiliz ve Franszlarca paylalyordu.
* Anatalya ve Konya blgeleri talyanlarn; Adana, Sivas ve Malatya ise Franszlarn
payna dmt.
* Devletin askeri gc snrlandrlyordu. En fazla 50.700 kii silah altnda bulunacakt.
Tank, ar top, uak orduda bulunmayacak, denizde 7 gambot ve 6 torpidodan baka hibir
gemimiz olmayacakt.
 * ktisadi, mali ve adli kapitlsyonlar en geni biimi ile tannyordu. Aznlklarn haklar
Trklerden daha fazla tutuluyordu.
tilaf Devletlerinin sava sonrasnda malup devletlerle yaptklar anlamalar iinde en ar
olan phesiz Sevr antlamasdr. Bu antlama ile sadece Osmanl mparatorluunun
tasfiyesi deil, Trk milletinin yok edilmesi amalanyordu.
TBMMnin Sevr barna tepkisi ok sert oldu. Bu bar TBMM tanmyordu. Zaten
stanbul Hkmetinin hibir ileminin yeni devlet gznde hukuki nemi yoktu. Bu
antlamay onaylayan btn Osmanl Devlet adamlar 19 Austosta TBMMnce verilen bir
kararla vatan haini sayldlar ve vatandalk haklarndan yoksun klndlar.
Milli Cephelerin Kurulmas
Mondros Mtarekesinden sonra lkenin eitli yerleri tilaf Devletlerince igal edildi.
Mtareke koullarna aykr olarak yaplan bu eylemler Trk milletinin tepkisine neden oldu
ve Kuvay Milliye ad verilen bir hareketi dourdu. Bu hareket, yurdun ve bamszln
tehlikeye girmesi karsnda halkn kendi igdsnden kaynaklanan bir savunma hareketidir.
Gelien bu direni Mays 1919dan 1920 yl sonlarna kadar srmtr.
Milli mfrezelerin kuruluunda erafn rol bykt. nk silahl kyller ok defa
eraftan birinin etrafnda toplanmak zere ehirlere gelmekte idiler. Hemen her yerde teekkl
etmi olan Kuvay Milliye Heyetleri ve Mdafaay Hukuk Heyetleri milli mfrezelerin
her trl ikmal hizmetlerini ifa ediyordu.
Zamanla milli kuvvetler artm, milli taburlar ve alaylar kurulmutu. Bunlarn banda
halkn ileri gelenlerinden birisi bulunurdu. Her alay ve tabur komutannn subay olan bir
yardmcs vard. Kuvay Milliyenin lideri askeri birliklerle temas ederek silah ihtiyalarn
karlard.
Halkn kendi iinden kard Kuvay Milliye glerini, lkenin iinde bulunduu koullar
yaratmtr. Bu nedenle dzenli ordu ile aralarnda olduka farkllk vardr. Kiisel
davranlar, hret, gsteri, sivrilmek Kuvay Milliyenin itici faktrleridir. Merkezi oto-
riteye, emir komuta zincirine bal olmayan kendi yasalarn ve kendi kurallarn kendi koyan
Kuvay Milliye gleri dzenli ordu kuruluncaya kadar igalci glere kar byk bir
direnle kar koymulardr. Kuvay Milliyece oluturulan cepheleri ksaca yle zetlemek
mmkndr:
1) Gney ve Gneydou Cephesi
tilaf Devletleri, Osmanl Devletinin topraklarn nasl paylalacana ilikin eitli
antlamalar yapmlard. Mondros Mtarekesinden sonra bu antlamalara ilerlik
kazandrlmtr. gal harekatn ngilizler balatt. Mtareke koullarna aykr olarak Musul,
skenderun ve Kilis igal edildi. Haberleme aralarna el konuldu. Halkn elinden mal
alnmaya, elindeki silahlar toplanmaya baland. Antepi de igal eden ngilizler, aydnlar ve
kentin ileri gelenlerini Msra srdler. Bir sre sonra da Mondros Mtarekesinin yedinci
maddesine dayanarak Mara ve Urfay igal ettiler.
Franszlar ise Adana, Mersin ve Osmaniyeyi igal ettiler. Buralarda yaayan Ermenilerle
ibirlii yaptlar. Hatta jandarma gcn Ermenilerden oluturdular.
ngiltere ile Fransa 15 Eyll 1919da ikili bir anlama yaparak Ortadouyu nasl
paylaacaklarn belirlediler. Irak ve Filistin ngiliz mandas, Suriye ve Lbnan da Fransz
mandas altna sokuldu. Antep, Urfa, Mara da el deitirerek Fransaya geti. Franszlar
burada bulunan yerli Ermenileri silahlandrarak blgeyi kontrol altnda tutmaya ve dier
yandan blgede bulunan airetleri elde ederek tutunmaya aba harcadlar.
1920 yl boyunca blgede sivil halkn rgtlenmesi sonucunda ortaya kan Kuvay
Milliye nce Marata, sonra Urfada Franszlar ve Ermenileri malup ederek buralar terk
etmek zorunda brakt. Esas iddetli arpmalar Antep ve Adana evresinde meydana geldi.
Antepliler byk bir fedakrlkla bir yl boyunca Fransz kuatmas altnda direndiler. Bunun
sonucu olarak TBMM, 8 ubat 1921de Antepe Gazi nvann verdi .
Fransann yars kadar araziyi 60.000 kiilik bir kuvvetle ve blgedeki Ermenileri
silahlandrmak sureti ile ellerinde tutabileceklerini zanneden Franszlar yanldklarn ksa
zamanda grdler. Bunun sonucunda da TBMM ile anlamaktan baka kar yol kalmad
iin 1921 Hazirannda grmelere baladlar. Ankara tilafnamesi olarak adlandrlan bir
anlamayla gney topraklarmz boaltarak ekildiler.
Dou Cephesi ve Gmr Bar
Mondros Mtarekesi hkmlerine gre Trk ordular kuzeybat ran ve Kafkasyay
boaltmt. Bu durumda oralardaki Trkler Grcstan ve Ermenistan Cumhuriyetinin tehdidi
altna girmiti. Wilson ilkelerine gre Dou Anadoluda pay almak isteyen Ermeniler derhal
igal hareketine girierek, Gmr, Emiyazin, Idr blgelerine ve Arpaay ile Aras kylarna
kadar gelerek zulmlere baladlar. Ancak Dou cephesindeki birliklerin Komutan Kazm
Karabekir Paann sert ve enerjik tutumu ile Ermeniler girdikleri blgelerden karlm ve 3
Aralk 1920de Gmr Anlamas imzalanmtr. Gmr bar ile Rus arl tarafndan
elimizden alnan (1878), sonra Ermenilere geen Kars, Sarkam ve Oltu yine bize geti.
Grevini tam bir baar ile sonulandran doudaki ordu birliklerimiz hemen Bat
cephesine gnderildi.
 Bu zafer ve sonu TBMMnin ilk baarsdr Fakat ksa bir sre sonra Ermenistan Ruslar
tarafndan igal edilmi, Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerine katld iin Gmr bar
hkmsz kalmt. Onun yerine Ruslarla, 16 Mart 1921de Moskova, 13 Ekim 1921de Kars
Antlamalar imza edildi ve Dou snrlarmz kesinleti.
Trk delegeleri Moskovada iken orada bulunan Afgan Devleti yetkilileri ile 1 Mart
1921de bir dostluk-kardelik anlamas imza edilmiti. Afganistanla snrmz
bulunmamakla beraber, bu anlama onlarn kurtulu savamza verdikleri deeri gstermi ve
manevi gcmz artrmt.
Bat Cephesi
Anadoluda en geni apl istila eylemi, Yunan ordusunca yaplyordu.Byk
Yunanistan lksn gerekletirmeye alan bu ordu kesin olarak yenilmedike dier
cephelerdeki baarlar hibir anlam tayamazd. Bu nedenle, dzenli ordu kurulduktan ve
Dou Cephesi gvenlik altna alndktan sonra, Trk Hkmeti ile Genelkurmaynn
almalar Bat Anadolu zerinde younlamt.
9 Kasm 1920de Yunanllar zmitten, Uak- Sarayky izgisine kadar ilerlemi
bulunuyordu. Yunan ordusu, devrinin en yeni silahlaryla donatlmt. Lojistik destei,
bakm ok ileriydi. Ayrca, subay ve erleri dintiler. Bu ordu say bakmndan da Trk
birliklerinden stnd. Buna karlk Trk Ordusu yeni kurulmaya balanmt. Eldeki silahlar
hem sayca az, hem de ok eitli ve eskiydi. Bakm ve donatm eksikti. Ayaklanmalar byk
kayplara yol amt. Ancak, ordunun komutanlar yllardan beri eitli savalarda bulunup en
iyi biimde yetimilerdi. Pek ok er de savalarda pimiti. Trk komuta kurulu stn
niteliklere sahipti. Yunan ordusu komutanlar arasnda ise eitli i siyasal didimeler ve e-
kimeler nedeniyle dnce ayrlklar vard. Komuta kurulu ise sava denemesinden
gememiti. Nihayet Yunan ordusu Bat Anadoluda bir igal gcyd. Trk Ordusu ise
vatann kurtarmak iin lm-kalm mcadelesi yapyordu.

1921-1922 YILLARI ASKER VE SYAS GELMELER

Birinci nn Sava ve Londra Konferans
1920 yl sonlarnda Yunan Kral Aleksandr lm, Babakan Venizelos da seimleri
kaybederek, iktidardan dp, lkesini terk etmiti. Yeni Kral Konstantin, Trk-Yunan
savan devam ettirmesi kaydyla baz ngiliz ileri gelenleri tarafndan tahta karlmt.
1920 yl yaz aylarnda ilerleyen Yunanllar belirli mevzilerde durmular ve bir genel
saldr iin hazrlanmaya balamlard. Dzenli orduya girmeyi kabullenmeyen ve kendi
bana buyruk davranmay srdren erkes Ethem ve kardelerinin Trk Hkmetine kar
ayaklanmalar ve bunu Yunanllara da bildirerek ibirlii nermeleri, Yunan ordusu iin ok
uygun bir durum yaratt. 6 Ocakta Bursadan Eskiehir ynnde, Uaktan da Afyon ynnde
erkes Ethemce desteklenen Yunan ordusu ileri harekata balad. 9 Ocakta nnde Trk
birlikleriyle att. Yeni kurulan ordudaki birliklerimizin byk bir blm erkes Etheme
kar gnderilmiti. Yunanllarn kuvveti ok stnd. Ancak, nn mevziindeki birlikle-
rimiz byk bir azimle direndiler. 11 Ocak gnne kadar yaplan kanl arpmalar sonucu,
Yunanllar geldikleri yere ekildiler. Gneyde de Ethemin kuvvetleri datld. Ethem
Yunanllara snd. Bylece bu ilk dzenli sava, gen Trk Ordusunun zaferiyle sonuland.
Birinci nn Savann zaferle bitmesi TBMMnde ve tm ulusta derin heyecan
gsterilerine yol at. Bu baar darda da byk yanklar uyandrd. Rusya son
duraklamalarn brakp TBMM Hkmetine yanat. Batllar, Londra Konferansnn
toplanmasna karar verdiler.
Batl Devletler, Londra Konferansna, Osmanl Hkmeti ile Yunanistan ardlar.
Davette, Osmanl heyeti arasnda Ankara temsilcilerinin de bulunmas isteniyordu. tilaf
Devletleri bu davranlar ile TBMM Hkmetini meru saymadklarn gstermek isti-
yorlard. stanbul Hkmetinin arlmas TBMM evrelerinde kzgnlk yaratt. Uzun
yazmalara ramen, Batl devletler kararlarndan dnmediler. Dileri Bakan Bekir Sami
Beyin bakanlndaki kurul Londraya gnderildi. stanbul Hkmeti de Tevfik Paay
gnderdi. 23 ubat gn toplanan konferansta tilaf Devletleri, Sevr Antlamasnn esaslarna
dokunmayan baz deiikliklerle getirdikleri projeyi Trklerin ve Yunanllarn nceden
kabul etmesini ileri srdler. Trk heyeti, ilk olarak Anadolunun boaltlmasn istedi ve
Misak- Milliyi izah etti. Yunanllar ise, ne Anadolunun boaltlmasna raz oldular, ne de
deiiklikleri kabul ettiler. Konferans bir sonu vermeden dalm ve bunun zerinden on
gn gemeden Yunan ordular btn cephelerden taarruza gemilerdi.
Bu olumsuz sonuca ramen Londra Konferans TBMM iin bir baardr. Her eyden nce
Batl balaklar Anadolu ihtilalini hukuki alanda da tanmlard. Hele stanbul
temsilcilerinin sz hakkn Ankaraya brakmas, bundan sonraki diplomatik ilililer bak-
mndan son derece elverili bir ortam yaratmtr. talyan-Fransz kar birlii, Yunan-ngiliz
ortaklnn karsna dikilmitir. Bylece Trkler, talyanlarla Franszlara yaklamaya
balamlardr. Konferans daldktan sonra Bekir Sami Bey ngiliz, talyan ve Franszlarla
birer szleme imzalamtr.
 Franszlarla 11 Mart 1921de yaplan szlemeye gre: savaa son verilecek ve tutsaklar
karlkl olarak serbest braklacak, gney snrmz kesin olarak saptanacakt. Franszlarn bu
fedakrlklarna karlk gneyde onlara baz iktisadi kolaylklar salanacakt. 12 Martta
talyanlarla yaplan szlemede de ayn hkmler vard. ngilizlerle de yalnz tutsaklarn
braklmas yolunda bir szleme yaplmt. Fakat, bu szlemede ngilizlere, sava sulusu
saydklar Trk tutsaklarn serbest brakmamak hakkn veren bir hkm eklenmiti.
Bekir Sami Beyin yapt szlemeler Hkmet tarafndan ok olumsuz karland.
Szlemeler Trk Devletinin sk skya sarld ve gerekletirmek istedii tam bamszlk
ilkesine aykr idi. Bu nedenle Bekir Sami Bey grevden alnd ve szlemeler kabul edilmedi.
kinci nn Sava (23 Mart - 4 Nisan 1921)
Londra Konferansnda Trklere nerilen bar tasla kabul edilmeyince, zellikle
ngilizler TBMMne bask yapabilmek iin Yunanllar yeni bir saldrya kkrtmaya
baladlar. Yunanllar da Birinci nn savandaki baarszlklarn rtmek ve Sevr Bar ile
kazandklar imknlardan yararlanmak iin saldrya hevesliydiler. Onlar ayrca Trk
Ordusuna gelime zaman brakmann da sakncal olduu kansndaydlar
Bu nedenlerle yine saldrya getiler. Sava nn- Afyon arasndaki blgede yapld.
Yunanllar ilkinden daha stn kuvvetlerle 23 Mart sabahndan itibaren Bursadan nn
stikametine ilerlemeye baladlar. ki saldrnn da pskrtlmesi zerine Yunan kuvvetleri
k mevzilerine ekilmeye baladlar. Gneydeki ok stn Yunan birlikleri, kuzeydeki
esas kuvvetlerin yenildiini anlaynca Afyonu igal ettikleri halde hzla geri ekildiler.
Bylece Afyon da kurtuldu.
kinci nn Savann da zaferle bitmesi, umutlar daha da artrd. Her iki savata da Bat
Cephesi Komutan bulunan smet (nn) Beyin rtbesi 31 Martta Tugenerallie
Genelkurmay Vekili Fevzi (akmak) Paada orgenerallie ykseltildi.
Birinci ve kinci nn zaferleri, Sovyet Rusya ile 16 Mart 1921de Moskova dostluk
antlamasnn imzalanmasn salad gibi, Fransann ve talyann da politik bakmdan
ngiltereden ayr bir politika izlemesine sebep olmutur. Anlama eiliminde olan Fransa,
Franklin Bouillonu Trkiyeye karlkl grmelerde bulunmak zere gndermitir.
talyanlar ise daha anlayl davranarak igal ettikleri blgelerden ekilmilerdir.
kinci nn zaferinden sonra beliren uygun durumdan yararlanmak isteyen baz
komutanlar, gneydeki Yunan kuvvetlerini imha etmek iin harekete getiler. Ancak, nn
savalarndan ok yorgun kan, mevcutlar azalm birliklerimiz, destek alm, din ve gl
Yunan kuvvetlerini, mevzilerinden skp atamadlar. Bylece Aslhanlar ve Dumlupnar
savalar (8-12 Nisan 1921) olumlu bir sonu alnamadan bitti.
Ktahya ve Eskiehir Savalar (10-24 Temmuz 1921)
nn Savalarnda savunma taktii uygulamak zorunda kalan ve Aslhanlar- Dumlupnar
arpmalarnda ise henz saldr gc olmadn ortaya koyan Trk ordusunun durumundan
yararlanmay dnen Yunan Genelkurmay daha gl birliklerle, nn, Eskiehir, Afyon
ve Ktahya arasndaki izgide bulunan mevzilerimize yklenerek buralar igal etmek ve
gerekirse Ankaraya kadar ilerlemeyi planlyordu. Yunanllar bu amala yeni birliklerle iyice
glendiler ve 10 Temmuzdan itibaren byk saldrya getiler. iddetli arpmalar oldu.
Ancak gerek insan gc gerekse ara ve gere ynnden Trk kuvvetlerinden ok stn
durumda bulunan Yunanllar birok yeri igal ettiler. Afyon, Eskiehir, Ktahya, Bilecik gibi
yerleim merkezleri dman eline geti.
Mustafa Kemal Paa kuvvetlerimizin Sakaryann dousuna kadar ekilmesini gerekli
grd. Bylece zaman kazanlacakt. Ordumuz geri yrye geerek 25 Temmuz 1921de
tamamen Sakarya Nehrinin dousuna ekildi. Bu harp ynetimi bakmndan isabetli bir
karard.
Ktahya- Eskiehir Savalarnda Trk ordusunun kayplar bykt. 40.000ne yakn
silahl kuvvetimiz yok olmutu. Ayrca ara ve gere kaybmz da bykt.
Mustafa Kemal Paann Bakomutanla Seilmesi ve Teklif-i Milliye Emirleri
Yunanllarn ilerlemesi yurt iinde ve dnda byk yanklar yaratmt. TBMMnde,
ordunun geri ekilmesi ve komutanlar eletirilmiti. Bu durum karsnda herkesin stnde
durduu are olaanst nlemlerin alnmas idi. Bundan sonra yaplacak savalar, Trk ulusu
iin lm- kalm mcadelesi olacandan, buna lkenin tm gc ile hazrlanmas artk bir
zorunluluktu.
Mustafa Kemal Paaya inananlar, bu ar iin altndan yalnz Onun kalkabileceini
biliyorlard. TBMM uzun tartmalardan sonra 5 Austos 1921de Mustafa Kemal Paann
Trk Ordular Bakomutan olmasn ve verecei emirlerin kanun niteliinde bulunmasn
kararlatrmt.
Trk Ordusu insan gc bakmndan Yunan ordusundan az olmakla beraber sava yetenei
stnd. Yunan ordusu ngiltere mparatorluunun btn kaynaklarndan faydalanyordu.
Trkler bu bakmdan yalnz kendi olanaklaryla yetinmek zorunda idi.
Mustafa Kemal Paa, Meclisten ald yetkiye dayanarak 7-8 Austosta orduya yardm
iin Teklifi Milliye "emri yaymlamt. Her il ve lede Teklif-i Milliye (Milli Yardm
Kuruluu) meydana getirilmi, Trk Ordusunun donatm iin tm millet yardma a-
rlmt. Her evden birer kat amar, orap ve ark isteniyordu. Tccarn elindeki her eit
maln %40nn karl sonra denmek zere orduya vermeleri bildiriliyordu. Arpa, buday
ve teki tahllara da el konmutu. Trk Ordusu Sakarya sava ncesi bu eit yardmlarla
biraz olsun donatlabilmiti.
Sakarya Meydan Sava ve Sonular
Bu yeni saldrya ok nem veren Yunanllar hzla hazrlanmaya baladlar.Yunan Kral
Konstantin Anadoluya geti. Ktahyada yaplan son bir toplantdan sonra, Yunan
kuvvetlerine Sakaryay aarak Ankaraya ilerlemeleri emri verildi.
Mustafa Kemalin Bakumandanlk Sava Ynetim yeri, savunma hatnn ok yaknnda,
Alagzde idi. Sava Sakarya blgesinde 110 Kilometrelik bir alanda 22 gn aralksz srd.
Asl arpmalar 23 Austosta balad, iddetli arpmalar sonunda (5 Eyll 1921) Yunan
ordusu ypranarak saldry srdrme yeteneinden yoksun kald. zerlerine yaplan saldr
sonucunda 13 Eyllde Sakaryann dousunda hibir dman askeri kalmad. Ancak Trk
Ordusu da bu ok uzun savata yprand iin dman daha fazla izleyerek dman yok
etmeye girimedi. Fakat dman artk saldr gcn kaybetmi, bir daha toparlayamayacak
kadar ypranmt.
Sakarya Meydan Sava Trk devletinin gen tarihine, dnyada eine pek az rastlanan
byk bir zafer olarak gemitir. TBMM, Sakarya Meydan Savan kazanan Bakomutana
19 Eyll 1921de Gazi nvan ile mirlik (marealllk) rtbesini verdi.
Sakarya Zaferinden sonra siyasal alanda byk bir etkinlik balad. Bu kez Yunanllar,
Trk Ordusunun saldrya geeceinden korkarak endielenmilerdir. Batl balaklarndan,
zellikle ngilizlerden yardm istediler . Ancak artk kimseden yardm alamadlar.
Bu sralarda Rusya ile aramzdaki ilikiler daha olumlu hale geldi. 26 Eyll 1921de
Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan devletlerinin temsilcilerinin katld bir konferans
dzenlendi. Karsta yaplan bu toplantda TBMM Hkmetini Kazm Karabekir Paa
bakanlnda bir heyet temsil etmitir. Konferans 13 Ekim 1921 de bir antlamayla bitmitir.
Kars Antlamasna gre: Taraflar birbirlerine zorla kabul ettirilmek istenen antlamalar
benimsemeyecekler. Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan Trkiyenin tanmad bir bar
antlamasn tanmayacaktr. Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan kapitlasyonlarn
kaldrlmasn zorunlu gryordu. Boazlarn ticarete almas, stanbulun gvenliinin sa-
lanmas her iki tarafca benimsenmiti. Taraflar arasnda genel bir af karlacak, iletiimi
glendirmek iin telgraf ve demiryolunun gelitirilecei de vurgulanmt. Moskova
antlamasnn bir tekrar gibi gzken bu antlama taraflar arasnda olan sorunlar zm-
lemitir.
Fransz Hkmeti II.nn Zaferi sonrasnda Franklin Bouillionu (Franklen Buyon)
Ankaraya gndermiti. Sakarya Sava ncesinde Ankaraya gelen Bouillion ile grmeleri
bizzat Mustafa Kemal Paa yapt. Bouillion, Mustafa Kemalin kararl tutumu karsnda biraz
daha imtiyazl bir anlama yapabilmek iin Ankaradan ayrld. Zira Yunanllar byk bir
hazrlk iinde idi. Ancak Yunan saldrsnn Sakaryada durdurulmas Ankara Hkmetine
siyasi alanda yeni baarlar elde etme imkan verdi. Fransa, nceleri iddia ettii ekonomik ve
kltrel ayrcalklardan da vazgeerek 20 Ekim 1921de TBMM Hkmeti ile gizlice
Ankara tilfnamesini imzaland. Bu tilfname ile Trkiye siyasi, ekonomik, askeri, hibir
hususta bamszlktan fedakrlk etmeksizin vatann deerli paralarn kurtarm oldu.
Buna gre: Trkiye- Suriye snr skenderun Krfezinin gneyindeki Payastan
balayacak, Meydan- Ekbeze oradan da Nusaybin ve Cizreden geerek Frata ulaacaktr.
Nusaybin, Cizre ve Kilis Trklerde kalacaktr. ki ay iinde Trk kuvvetleri bu hattn
kuzeyine, Fransz kuvveti de Gneyine ekilecektir. Her iki tarafta ekildii blgede af ilan
edecektir. skenderun ve Antakya iin zel bir ynetim sistemi oluturulacak burada resmi dil
Trke olacak, Trk halknn kltrn gelitirmesi iin her trl nlem alnacaktr.
Bu antlama ile Gney snrlarndaki sava sona ermi, bu blgedeki kuvvetler Bat
Cephesine kaydrlmtr. Fransa ekilirken birok silah ve cephanesini de Trklere
brakmtr.
ngilizler ise Yunanllara verdikleri asker destee son verirken, ellerindeki Trk esirleri de
serbest brakmlardr. Bylece Maltada tutuklu bulunan pek ok aydn Ankaraya gelmitir.
Byk Taarruz ve Bakumandan Meydan Sava
Sakarya Zaferinden sonra TBMM iinde ve dnda herkes, Bakomutan Mustafa Kemal
Paann evresinde birlemiti. Ona kar olanlar, kesin sonulu bir taarruza gemek iin
sktryorlard. Mustafa Kemal Paa ve yakn arkadalar, Ordunun Sakarya Sava ile
yitirdii pek ok malzemesini tamamlamadan ve onu bir taarruz gc durumuna getirmeden
giriilecek bir hcumun baarsz kalabilecei ihtimalini dnyorlard. Bu nedenle dikkat ve
hzla almak, bir yandan da dmanda hibir phe uyandrmamak gerekiyordu. Bu yzden
Mustafa Kemal Paa TBMMnde bile ne zaman ve nasl taarruz edileceini kesinlikle
belirtmiyordu.
 Dou ve Gney Cephelerindeki birliklerin bir blm, gerekli ara ve donatmlar ile
sessizce ve byk bir dzen iinde Batya kaydrld. stanbuldaki depolardaki pek ok silah
ve cephane byk bir gizlilikle deniz yoluyla Anadoluya karld.
tilaf Devletleri 22 Mart 1922de Trkiye ve Yunanistann aralarnda Mtareke
yapmalarn bildirdiler. Ayn tarihlerde Yunanllar Afyon- Eskiehir demiryolunun dousunda
savunmaya gemilerdi.
Bat Cephesinin hazrl umut verici bir biimde ilerlediinden Bakomutan Mustafa
Kemal Paa yakn bir zamanda taarruz edileceini ordu ileri gelenlerine am ve taarruz
kararn 1922 yl Haziran aynda vermitir. Bakomutan, temmuz sonunda Akehirdeki Bat
Cephesi Karargahna giderek komutanlarla tekrar grm ve Ankaraya dnmtr.
Taarruz hazrlklar tamamlandktan sonra en son gne kadar Yunan Ordusuna bu konuda
hibir phe verilmemesi, yaplacak harekatn tam bir baskn biiminde olmasn salamtr.
26 Austos 1922 sabah, hazrlanan taarruz pln uygulanmaya konulmu, ngilizlerin
geilemez dedikleri Yunan mevzileri tm olarak ele geirilmiti. 31 Austosa kadar sren
ok iddetli arpmalar sonucunda, Yunan kuvvetleri Doudan ve Gneyden 2 ve 1.
Ordularmzla, Kuzeyden ve Batdan svari Kolordumuzla kuatlarak Dumlupnar
kuzeyindeki Aslhanlar blgesinde yok edildi. Bu arpmalarn tmne Dumlupnar Meydan
Sava denilir. 30 Austos gn, Yunan Ordusunun asl kuvvetlerinin tm olarak yok edildii
ve Bakomutan Mustafa Kemal Paann dorudan doruya ynettii byk savaa ise
Bakomutan Sava (Bakumandan Muharebesi) ad verilmitir. Bakomutan, savan ertesi
gn Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak), Bat Cephesi Komutan smet (nn) ve Ordu
komutanlar Yakup evki (Suba) ve Nurettin (Sakall) Paalarla, Yunan kuvvetlerinin yok
edildii al ky dolaylarndaki durumu inceledikten sonra gerekli tedbirleri ald ve
dmann aman verilmeden izlenmesini, denize dklmesini emretti: Ordular ilk hedefiniz
Akdenizdir ileri.
zlemenin byk bir hzla yaplmas, Bat blgelerinde bulunan ve savaa henz
katlmayan baz dman kuvvetlerine toplanma imkan vermemiti. Batya ilerleyen
ordularmz 9 Eyllde zmire girdi. Kuzeydeki birliklerimiz, nlerindeki Yunan birliklerini
Mudanya ve Bandrma yresine srdler. 11 Eyllde Bursa kurtuldu. Tutsak edilenler
dnda kaabilen dman askerleri Bandrma ve Kapda yarm adasndan gemilere
binerek, perian bir durumda yurdumuzu terk ettiler.
18 Eyll 1922de Bat Anadoluda hibir Yunan askeri kalmamt. 26 Austosta balayan
byk Taarruz, 15-20 gn gibi ksa bir srede 200.000 kiilik Yunan Ordusunun yok edilmesi
ve Bat Anadolunun tm olarak temizlenmesi ile sonulanmt.

OKUMA LSTES

1. hsan Gne, Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin Dnsel Yaps (1920-1923),
Eskiehir, 1985.
2. Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet, kinci Grup, stanbul, 1994.
3. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, Ankara, 1975.
4. Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Ankara, 1985.
5. Blent Tanr, Osmanl Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul, 1995.
6. Bilal imir, Sakaryadan zmire (1921-1922), stanbul, 1972.
7. Fahri Belen, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1973.
 MUDANYA MTAREKES VE LOZAN ANLAMASI

MUDANYA MTAREKES (3-11 EKM 1922)

Byk taarruzun zaferle sona ermesi zerine tilf Devletleri TBMMne mtareke
arsnda bulundular. Trk Ordusu ile ngiliz igal kuvvetleri arasnda baz gerginlikler
yaandysa da grmeler 3 Ekim 1922de Mudanyada balad.
Grmelerde TBMM Hkmetini Bat Cephesi komutan smet Paa temsil ederken,
Fevzi Paa ve Refet Paa da grmeler boyunca Mudanyada bulundular. ngiltereyi
General Harrington, Fransay General Charpy ve talyay da General Monbellinin temsil
ettii Mudanyada, atekesle dorudan ilgili durumda bulunan Yunanistan General Mazarakis
ve Albay Sariyanisi grevlendirmesine karn, Yunan delegeler grmelere dorudan
doruya katlmamlar ve bir gemiden izlemekle yetinmilerdir.
Zaman zaman gergin anlarn yaand , hatta grmelerin kesilmesi tehlikesinin
doduu ve Trk Ordusunun yeniden harekat hazrlklarn giritii mtareke grmeleri 11
Ekimde uzlamayla sonulanmtr.
14 Maddelik Mudanya Mtarekesinin nemli hkmleri unlardr:
* Mtareke imzalandktan gn sonra, 14/15 Ekim gecesi yrrle girecektir.
* Trk ve Yunan kuvvetleri arasndaki silahl atma sona erecektir.
* Yunanllar Dou Trakyay 15 gn ierisinde boaltacaklar, blge, itilaf Devletleri
araclyla 30 gn ierisinde Trk ynetimine devredilecektir.
* Bar antlamas imzalanncaya kadar Trk ordusu Trakyaya geemeyecektir. Buna
karlk i gvenlikle ilgili olarak says 8000i amayacak bir jandarma kuvveti
gnderilebilecekti.
* Bar antlamasnn imzalanmasna kadar Meriin sa sahili ve Karaaa tilaf
Devletlerinin igali altnda kalacak ve Trk kuvvetleri anakkale Boaz ve zmitte
belirlenen izgiyi geemeyeceklerdir.
Mtarekeyi kabul etmek istemeyen ve imzalamaktan kanan Yunan Hkmeti arad
destei bulamam ve sonuta 14 Ekimde imzalamak zorunda kalmtr. Bu arada TBMM,
Dou Trakyann teslim alnmas ve orada Trk ynetiminin kurulmasyla ilgili olarak Refet
Paay grevlendirmitir. Refet Paa 19 Ekim 1922de TBMM temsilcisi olarak stanbula
girmi ve halkn byk bir cokusuyla karlanmtr.
 Mudanya Mtarekesiyle Trk-Yunan atmasnn sona erdirilmesi ve Dou Trakyann
kurtarlmas gibi gelimeler Trk tarafnn lehine sonular douracak gelimeler olarak gze
arparken, stanbul ve Boazlarda Trk egemenlii tam anlamyla kurulamamtr. Gerek
Boazlar zerinde kontroln salanamam olmas, gerekse Trakyaya ordu geirilememesi,
bar konferans ncesinde Trk Hkmetinin pazarlk gcn snrlandrmtr. Bu h-
kmler, bir ok noktada nemli kazan salayan Mudanya Mtarekesinin zayf halkalarndan
bir ksm olarak deerlendirilebilir.

LOZAN BARI KONFERANSI:

Konferans in Yaplan Hazrlklar:
Bar grmelerinin balamas ncesinde Ankara, ayn tarihlerde nemli sorunla kar
karya kalmtr. Bu sorunlardan birisi ve ilk gndeme gelen grmelerin nerede ve
yaplaca ve ne zaman balayacayd. TBMM Hkmeti daha Mudanya Mtarekesi
grmeleri devam ederken tilaf Devletlerine verdii bir nota ile bar konferansnn 20
Ekim 1922de zmirde toplanmasn teklif etmitir. Ancak Mttefikler bu teklife scak
bakmamlar ve konferansla ilgili olarak kendi aralarnda grmeleri sklatrmlardr.
Sonuta bar konferansnn 13 Kasmda Lozanda toplanmas konusunda fikir birliine
varmlar ve 27 Ekim 1922 tarihli bir nota ile de kararlarn hem TBMM Hkmetine, hem
de stanbul Hkmetine bildirmilerdir.
tilaf Devletlerinin verdikleri nota ile konferansn nerede ve ne zaman balayaca konusu
aklk kazanrken, konferansa hem TBMM Hkmetinin, hem de Osmanl Hkmetinin
davet edilmesiyle yeni bir sorun kmtr. Lozanda yaplacak olan bar grmelerine her
iki hkmetin de davet edilmesi, Trk ulusunun grmelerde hangi hkmet tarafndan
temsil edilecei sorununun ortaya kmasna neden olmutur. Bakomutan ve Meclis
Bakan Mustafa Kemal Paann ksa bir sre nce TBMM Hkmetinin tek temsilcisi
olduunu aklamasna ramen, stanbul Hkmeti sadrazam Tevfik Paa, bu yaklam
grmezlikten gelmi ve konferansta izlenecek ortak ilkeleri tespit etmek amacyla bir telgraf
ekmitir. TBMMyi geici bir kurul olarak gren ve yurdun kurtarlmasndan sonra artk
grevinin sona erdiine inanan stanbuldaki baz evrelerin, TBMMnin almasyla
Anadoluda yeni bir Trk devletinin kurulduunu hala anlamam olmalar ya da bilerek
grmezlikten gelmeleri, padiah ve yakn evresinin gereklerden ne denli uzak politikalar
izlediini gstermesi asndan nemlidir.
 stanbul Hkmetinin konferansa katlmak istemesi ve elde edilen askeri ve siyasi zafere
ortak olmak giriimlerinde bulunmas, stanbul Hkmetinin yan sra Saltanat kurumunun da
varln tartlr hale sokmutur. Kurtulu sava yllarnda i ve d koullarn uygun
olmamas nedeniyle saltanata kar dorudan doruya olumsuz bir tavr sergilemeyen,
bununla birlikte saltanat kurumunu kaldrmak iin uygun bir frsat kollayan Mustafa Kemal
Paa, Mecliste Osmanl Hkmetine kar doan tepkiyi iyi kullanm ve sorunun tmden
zm iin saltanatn kaldrlmasn gndeme getirmitir. stanbul Hkmetinin
giriimlerine saltanata ve hilafete yakn mebuslarn bile tepki gsterdikleri bir dnemde
Mustafa Kemal Paann telkinleriyle Dr. Rza Nur Bey ve arkadalar Saltanatn
kaldrlmasna dair hazrladklar teklifi Meclise sunmulardr. 1 Kasm 1922de Mecliste
yaplan oylamayla Saltanat kaldrlm ve bylelikle 600 yl akn bir sre ynetimde bulunan
Osmanl hanedannn egemenliine son verilmiir. Saltanatn kaldrlmasndan ksa bir sre
sonra Tevfik Paa sadrazamlk grevinden istifa ettiini aklam ve stanbul Hkmetinin
konferansa katlma ihtimali tmyle ortadan kalkmtr. Bu gelimeler karsnda tilaf
Devletlerinin bizim iin sorun yok, fark etmez eklinde tavr sergilemeleri, artk d
dnyann da Osmanl Devletinin tkendiini ve TBMMnin srekliliini kabul etmesi
asndan nemlidir.
Bar konferans ncesinde TBMM, bir yandan stanbul Hkmetinin bar konferansna
katlmamas iin youn bir ura verirken, ayn gnlerde bir dier sorun TBMMni temsil
edecek heyetin kimlerden oluaca ve bu heyetin bakannn kim olaca sorunuyla kar
karya kalmtr. Heyet bakanl iin Vekiller Heyeti Reisi (Bakanlar Kurulu Bakan) Rauf
Bey bata olmak zere Yusuf Kemal Bey, Fethi Bey ve hatta Kazm Karabekir Paa gibi Milli
Mcadele yllarnn nde gelenlerinin isimleri gndeme gelmitir. zellikle daha nce
Mondros Mtarekesini imzalam konu Rauf Bey asndan Lozana heyet bakan olarak
gitmek son derece nemli bir olay haline gelmitir. Rauf Bey bar konferansna katlarak hem
geriye dnk eletirilerden kurtulabilecek hem de daha nce malup taraf olarak muamele
grd Batllarla hesaplama imkann bulabilecekti.
Btn bunlara karn Meclis Bakan Mustafa Kemal Paann kafasnda ok farkl bir isim
vard. Bu kii Mudanya Mtarekesi grmelerinden baaryla kan ve hemen her konuda
Mustafa Kemal Paann gvenini kazanm olan smet Paa idi. Mustafa Kemal Paann
Heyet Bakanl iin Rauf Bey yerine smet Paay tercih etmesinde eitli etkenler rol
oynamtr. Her eyden evvel Rauf Beyin Vekiller Heyeti Reisi olmas, onun Lozana gitmesi
iin bir engel tekil etmekteydi. nk Lozan Konferans , Hariciye Vekilleri (Dileri
Bakanlar) dzeyinde toplanacakt ve bu nedenle de TBMM Hkmetinin Hariciye Vekili
dzeyinde temsil edilmesi diplomatik adan daha uygundu. te yandan Mustafa Kemal Paa
yurt dnda gerekleen ve kendisinin snrl etki yapabilecei bir konferans iin en fazla
gvendii bir kiinin orada bulunmasn uygun grmekteydi. Meclisteki muhalif kinci
Grupla dirsek temas iinde bulunan Rauf Beyin Mustafa Kemal Paaya bu ynde gven
verdiini sylemek mmkn deildi. Buna karlk smet Paa, Mustafa Kemal Paann
direktiflerine uyma konusunda gven telkin etmekteydi ve bunu da Mudanyada yaplan
mtareke grmeleri srasnda kantlamt. Ayrca smet Paa, Osmanl diplomasi
geleneinden gelmeyen yeni tip bir devlet adamyd ve Batllar karsnda hibir kompleks
tamyordu. Bu nitelii ngilizlere yaknl ile bilinen Rauf Beye kar bir avantaj
oluturmaktayd. Mustafa Kemal Paa Ali Fuat ve Fevzi Paalarla, Yusuf Kemal Bey, Rauf
Bey ve smet Paann da grlerini aldktan sonra smet Paann heyet bakan olmasyla
ilgili kararn aklamtr.
24 Ekimde Yusuf Kemal Bey Hariciye Vekilliinden istifa etmi ve yerine smet Paa
getirilmitir. Vekiller Heyeti tarafndan saptanan Trk delegasyonu u kiilerden olumutur:
Ba delege smet Paa (nn), ikinci delege Dr. Rza Nur Bey ve dier delege eski iktisat
vekili Hasan (Saka) Bey idi. Trk heyeti sadece bu isimlerden ibaret deildi. Bu isimlere ek
olarak geni bir danmanlar grubu oluturulmutur. Bu isimlerin bazlar unlardr: Celal
(Bayar), Zekai (Apaydn), Muhtar (illi), Veli (Saltk), Zlf (Tigrel, Mnir (Ertegn),
Tevfik (Byklolu), kr (Kaya), Hikmet (Bayur), Fuat (Aral), Tahir (Taner) Ruen
Eref (naydn), Yahya Kemal (Beyatl), Beyler.
Lozan iin hkmet tarafndan kesin ekli verilen heyetin TBMM tarafndan
onaylanmasndan sonra sz alan smet Paa bar konferansnda savunacaklar temel ilkeleri
u konumasyla aklamtr: Arkadalar yksek heyetinizin gvenini kazanarak bar
konferansna heyetimiz gidiyor. Heyetimizin Avrupada takip edecei davalarn esas yollar,
imdiye kadar dnya tarafndan bilinmektedir. Bu, milletimizin teden beri milli istekleri
yolunda takip ve tespit ettii yoldur ki, Misak- Milli ile aklanmtr. Binaenaleyh Misak-
Milli ve yksek heyetinizin siyasetimize esas olarak kabul ettii anlamalar bizim hareket
hattmzn esasn tekil eder. Misak- Milli ile yaplm anlamalar erevesinde haklarmz
savunacaz. mit ediyoruz ki, hak ve hakikat dnyada o kadar ileri gitmitir ki isteklerimizi
kolaylkla aklamaya muvaffak olacaz, nallah bar konferans insaniyetin, hakk kabul
hususunda ok insafl ve ok ileri olduuna ahit olur. Heyetimiz iin yksek Meclisin daimi
yardmlar ilahi kararn belirmesine vesile olacaktr. smet Paann bu szlerinden
konferans iin umut tad ve Batl devletlere baknn iyimser olduu anlalmaktadr.
Ancak ksa zamanda bu iyimser hava yerini gerginlie brakacaktr.
Heyetin kesinlemesinden sonra Lozanda ele alnmas gereken konular zerinde
almalara hz verilmi ve Trk tezinin zeti eklindeki 14 maddelik talimatname hkmet
tarafndan heyete verilmitir. Bu talimatname yledir:
1-Dou Snr: Ermeni yurdu bahis konusu olamaz. Olur ise grmelerin kesilecektir.
2-Irak Snr: Sleymaniye, Kerkk ve Musul sancaklar istenecektir. Konfreransta bundan
farkl olarak ortaya kacak glkler iin Vekiller Heyetinden talimat alnacaktr. Petrol
vesaire imtiyazlar sorununda ngilizlere baz ekonomik karlar salanmas grlebilir.
3-Suriye Snr: Bu snrn dzeltilmesine olanaklar elverdiince allacak ve bu snr
yle olacaktr: Resi bn-i Hayndan balayarak Harm, Mslimiye, Meskene ve sonra Frat
yolu Dirizor, l ve nihayet Musul Vilayeti gney snrna ular.
4-Adalar: Duruma gre hareket edilecek ve kylarmza pek yakn meskun olan ve
olmayan adalar derhal ilhak edilecek, baar elde edilemedii takdirde Ankaradan
sorulacaktr.
5-Trakya Bat Snr: 1914 snrnn elde edilmesine allacaktr.
6-Bat Trakya: Misak- Milli maddesi uygulanacaktr.
7-Boazlarda ve Gelibolu yarmadasnda yabanc askeri kuvvet kabul edilemez. Eer bu
konudaki grmeler kesilmeyi gerektirirse kesilmeden nce Ankaraya bilgi verilecektir.
8-Kapitlasyonlar kabul edilemez. Grmelerin kesilmesi gerekir ise yaplr.
9-Aznlklar: Esas, mbadeledir.
10-Dyun-u Umumiye: Trkiyeden ayrlan memleketlere datm, Yunanllara devri, yani
tamirata karlk tutulmas, olmad takdirde 20 yl ertelenmesi gerekir. Dyun-u Umumiye
daresi ortadan kalkacaktr. Glkler kt takdirde Ankaraya sorulacaktr.
11-Ordu ve donanmay snrlandran konu olmayacaktr.
12-Yabanc kurumlar Trk kanunlarna tabi olacaklardr.
13-Trkiyeden ayrlan memleketler iin Misak- Millinin zel maddesi yrrlktedir.
14-Cemaatler ve slam Vakflar Hukuku eski antlamalara gre dzenlenecektir.
Sunulan bu talimatname 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Barnn Trkiye iin
baar m, yoksa hezimet mi olduu ynndeki tartmalara bir aklk getirecei bir gerektir.
Ayrca Lozan Konferans srasnda Trk heyetinin bakan olan smet Paann
grmelerdeki tutumunun, bu talimatnameye uygun olup olmad da tartmasz bir ekilde
deerlendirilebilir.
b) Grmelerin Balamas ve Konferansn Birinci Dnemi:
Lozan Bar Konferans 13 Kasm 1922de balamas gerekirken, ngilteredeki sorunlar ve
mttefikler arasndaki gr ayrlklarnn giderilememesi nedeniyle 20 Kasm 1922de
balamtr. Grmelerde ngiltere, Lord Curzon, Fransa Barer, talya ise Garroni
bakanlndaki heyetler tarafndan temsil edilmilerdir. Bunun yan sra Yunanistan
Venizelos, Boazlarla ilgili grmelere katlmak iin Lozana gelen Sovyet heyeti ise
ierin bakanlnda temsil edilmilerdir. Ayrca ABD de gzlemci sfatyla konferansa
katlmtr.
tilaf devletlerinin temsilcileri, grmelerin olduka kolay geecei dncesiyle Lozana
gelmilerse de, daha ilk gnk konumalar sonunda bu dncelerinde yazldklarn
anlamlard.
Konferansn ilk gnnden itibaren taraflarn taban tabana zt amalara ulamak iin gelmi
olduklarnn gelmi olduklarnn anlalmas ve bunu her frsatta dile getirmelerini
grmelerin ok etin geeceinin habercisi olmutur.
Trk heyeti, elde edilen askeri zafere bir de diplomatik kazanc eklemeyi amalamakta ve
bu nedenle Mudanya Mtarekesini esas almaktayd. Ayrca Misak- Milli gibi zaferlerle
glendirilmi bir belgeyi de kullanarak masaya galip taraf olarak oturduunu yine-
lemekteydi. Buna karlk tilaf Devletleri, Konferans Milli Mcadelenin bir sonucu olarak
deil, I. Dnya Savann devam olarak grmekteydiler ve bu nedenle de galip taraf
olduklarn iddia etmekteydiler. Ayrca Mudanyann deil, Mondrosun esas alnmas
gerektiine inanmaktaydlar.
Trenlerin tamamlanmas, yntem ve ekil sorunlarnn belirlenmesinden sonra Lozan
Konferans Ui atosunda 22 Kasm 1922de almaya balamtr. komisyon
kurulmutur. Birinci komisyon arazi ile ilgili sorunlara, askerlikle ilgili ilere ve Boazlarn
statsne bakacakt ve bakanlna Lord Curzon getirilmiti. Mali ekonomik sorunlarla ilgili
ikinci komisyonun bakanln ise Fransz Barerin yapmas kararlatrlmtr. Aznlklar
ve dier hukuki sorunlarla ilgili komisyonun nc komisyondu ve bakan talyan temsilci
Garroni idi.
Grmelerin balamasyla birlikte Trk heyeti, ngiltere ile Musul ve Boazlar, Fransa ile
kapitlasyonlar ve imtiyazlar; talya ile ise kapitlasyonlar ve kabotaj gibi konularda kar
karya kalm ve byk bir atma iine girmitir. Ayrca Yunanistanla da tazminat bedeli
Trakya snr (Karaaa sorunu) ve Ahali Mcadelesi (Etabli) sorunlarnda nemli gr
ayrlklar kmtr. Bu arada Bulgaristan ve Sovyet Rusya temsilcileri de, sadece Boazlarla
ilgili oturumlara katlmak iin Lozana gelmilerdir.
Lord Curzonun tutumu ve dier gelimeler karsnda konferansn anahtar lkesi olarak
ngiltereyi gren Trkiye, bu lkenin ksmen de olsa tatmin edilmesinin gerektiine
inanmaya balamtr. Bu nedenle Sovyet Rusyann tm tepki ve kkrtmalarna karn
Boazlar konusunda ngiliz tezine yaklalm ve bu konuda ngiltereye belli oranda taviz
verilmitir. Sovyetler kendi karlarna uygun olarak Boazlarn tmyle Trkiyenin
egemenliine braklmas gerektiini savunurken, ngilizler bu blgenin ynetiminin uluslar
aras bir komisyona braklmas ve Trkiye ile ilgili baz snrlamalar getirilmesinin art
olduunu ne iddia etmilerdir. Trk taraf ise Misak- Milliyi de gz nnde tutarak
konferansn genel baars ve dier konularda ngilterenin desteini alabilmek iin Sovyet
tezinden uzaklam ve ngiliz grne yaklamtr.
Boazlar konusunda Sovyet Rusyann muhalefetine ramen ilerleme kaydedilmise de, bu
olumlu adm dier konulara yansmamtr. yle ki ubat ay balarna gelindiinde Musul
(Irak Snr), Karaaa (Dou Trakya Snr) mali ve ekonomik konularla, kapitlasyonlar ve
Yunanistandan istenen tamirat bedeli konularndaki gr ayrlklar giderilememitir.
Grmelerde hibir ilerleme kaydedilememesi zerine konferans kmaza girmi ve 4 ubat
1923de kesilmitir. Grmelerin baarsz olmas sonucu Trk heyeti ve dier heyetler
Lozan terk etmiler ve yeni bir dnem balamtr.
Lozan Konferansnn Kesilme Dnemi ve Trkiyedeki nemli Olaylar:
4 ubat 1923 - 23 Nisan 1923 tarihleri aras Lozan Bar Konferansnn kesilme dnemidir.
Bu dnemde bir yandan grmelerin yeniden balamas iin taraflar birbirlerine yeni projeler
sunarken, dier bir yandan da Trkiyenin i politikas Lozan Konferansyla dorudan ve
dolayl ilgili eitli gelimelere sahne olmutur.
Konferansla dolayl da olsa ilgisi bulunan gelimelerin ilki 17 ubat 1923te zmirde
toplanan Trkiye ktisat Kongresidir. TBMM hkmeti, daha cumhuriyet ilan edilmeden ve
rejim sorunu zmlenmeden nce, yeni Trk devletinin ekonomik politikasn belirlemek ve
izlenecek ekonomik modeli tartmak amacyla bu konferans toplamtr. Kongrede yabanc
sermayeye kar olunmad ve yabanc sermayenin Trkiyenin konularna uymak artyla
yatrmlar yapabilecei uygulanmt. Bylece kapitlasyonlardan ve dier imtiyazlardan
vazgemeyen Batl devletlere sosyalist olunmayaca ynnde mesajlar verilmitir. Yine
kongre de kabul edilen Misak- ktisadi ile ekonomik bamszln nemi vurgulanm ve
Trkiyenin tam bamszlk konumundaki kararl tutumu Batl devletlere bir kez daha ifade
edilmitir. Tam bamszlk konusunda kararllk, Lozanda zme kavuturulamayan
kapitlasyonlar iin de Batya verilmi olan mesaj olarak grlebilir. Trkiye bu yolla,
kapitlasyonlarn kaldrlmas konusundaki srarndan vazgemeyeceini bir kez daha
gstermitir.
Trkiye ktisadi Kongresinin devam ettii gnlerde Ankarada TBMMnde de scak
saatler yaanmaya balanmtr. Lozandan dnen Trk Heyetinin Ankaraya ulamasndan
sonra 27 ubattan itibaren TBMMde Lozan Konferans ile ilgili grmelere balanmtr.
Grmelerde muhalif II. Gruba mensup milletvekilleri (zellikle de Srr Bey, Ali kr
Bey, Yusuf Ziya Bey ve Durak Bey) heyet ve hkmete sert eletiriler yneltmilerdir.
Lozanda verilen baz tavizlerden memnun olmayan muhalif mebuslar, bata Musul, Karaaa
ve mali konular olmak zere smet Paa ve Rauf Bey i sktrmlardr. Meclisteki
tartmalar srasnda Mustafa Kemal Paa tam anlamyla heyetten yana bir tavr taknm ve
heyetin meclise deil hkmete kar sorumlu olduunu vurgulayarak, smet Paa ya olan
gvenini bir kez daha dile getirip tartmalara son noktay koymutur. Mecliste Lozanla
ilgili tartmalarn tamamlanmasndan hemen sonra bar grmelerinin yeniden balamas
iin youn bir alma dnemine girilmitir. tilaf Devletlerine 8 Martta her iki verilen bir
nota ile bar koullarn ieren projeyi aklamtr. Bu projeye gre Musul, Trkiye ile
ngiltere arasnda bartan sonra 12 ay ierisinde grlecek, anlama olmad takdirde
Milletler Cemiyetine bavurulacakt. Karaaa Yunanistana terk edilecektir. Yine ayn
projede Boazlarn stats ve aznlklar hakkndaki anlamazln olmad aklanm;
borlar ve kapitlasyonlar bata olmak zere ekonomik ve mali konularda Trkiyenin
tutumunun deimedii ifade edilmitir. Buna gre kapitlasyonlar tmyle kaldrlacak,
borlar ise taksim edilerek demeler altn para hesabna gre yaplacakt. tilaf Devletleri bu
notaya 28 Martta cevap vermiler ve grmelerin 23 Nisanda yeniden balayacan
duyurmulardr.
Konferansn Yeniden Balamas ve Antlamann mzalanmas:
Konferansn ikinci dnemi tm heyetlerin Lozana ulamasndan sonra 23 Nisan 1923de
balamtr. Bu dnemde Trk heyetinin bakan yine smet Paa olmakla birlikte,
mttefiklerin heyetlerinde deiiklikler olmutur. Sir Horace Rumbold ngiltere, General Pelle
Fransa ve Montagna talya heyetinin bakan olarak Lozana gelmilerdir.
Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey, smet Paaya gnderdikleri talimatta, stanbulun
boaltlmas ve borlarn Frang olarak denmesi konusunda taviz verilmemesini istemilerse
de, smet Paa bu talimat hemen uygulamam ve Ankarann srar sonucunda kararn
deitirmitir. Borlarn denmesi sorununda bozulan ilikiler Yunanistandan istenen sava
tazminat konusundaki anlamazlk nedeniyle daha da gerginlemitir. Venizelosun tamirat
bedeli karlnda Karaaan verilmesi teklifine Ankaradan olumsuz yant gelmesine
karn, smet Paann kendi iradesiyle Yunan teklifini kabul etmesi, smet Paa - Rauf Bey
ilikilerini kopma noktasna getirmitir. smet Paa nn dier konularda baar salamak
amacyla talimatlarn dnda hareket ederek Karaaa karlnda tamirat bedelinden
vazgetiini bildirmesine ramen, Rauf Bey bu aklamadan tatmin olmamtr.
smet Paa ile Rauf Bey arasnda kuponlar ve imtiyazlar konusunda kan gr ayrl,
artk bu iki devlet adamnn tmyle farkl izgilere ekilmesine yol amtr. Ancak her ne
pahasna olursa olsun bartan yana olan Mustafa Kemal Paann kritik gnlerde smet
Paay destekleyen tutumu yznden muhtemel bir siyasi kriz imdilik ortadan kalkmtr.
Hkmet ile heyet arasndaki anlamazln Mustafa Kemal Paann giriimleriyle
almasndan sonra 24 Temmuz 1923te Lozan Bar Antlamas imzalanmtr.
Lozan Bar Antlamas
Lozan Bar Antlamas 143 maddeden olumu ve 4 blm halinde dzenlenmitir.
1)Snrlar:
*Trakya Snr: Karaaa Trkiyede kalacak ve Meri Nehri snr olacakt. mroz,
Bozcaada ve Tavan adalar dndaki Ege Adalar Yunanistana braklacakt. Buna karlk
Midilli, Sakz, Sisam ve Nikarya adalar asker ve silahtan arndrlacakt. Bu arada Trkiye
Kbrs ve Msrn ngiliz ynetimine getiini kabul edecekti.
* Suriye Snr: 20 Ekim 1921de Fransa ile TBMM Hkmeti arasnda imzalanan Ankara
tilafnamesinde kabul edilen snr aynen benimsenecekti.
* Irak Snr (Musul Sorunu): Konferansn bitiminden 9 Ay sonra yaplacak olan Trk-
ngiliz ikili grmelerinde zmlenecek; anlama salanamazsa zm Milletler
Cemiyetinin kararna braklacak.
2) Boazlarn Stats:
tilaf Devletlerinin igali tmyle kalkacak ve Boazlar Trkiyenin bakanlndaki
uluslararas bir komisyon tarafndan ynetilecekti. Bu komisyonda Trk temsilcinin yan sra
Fransa, ngiltere, talya, Japonya, Rusya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Srbistann
temsilcileri bulunacakt. Ayrca anakkale mntkasnda sahilden 20 kilometrelik bir blge ile
stanbul Boaznn her iki tarafnn 15 kilometrelik mntkas asker ve silahtan arndrlacakt.
3) Ekonomik ve Mali Hkmler:
 * Kapitlasyonlar btn sonularyla kaldrlacaktr. Ancak baz Batl uzmanlar Trk
adliyesini dzenlemek iin 5 yl sreyle Trkiyede danmanlk grevi yapacaklard.
* Osmanl Borlar, Osmanl Devletinden ayrlan lkeler arasnda paylalacak ve
Trkiyenin payna den borlarn denmesi belirli taksitlere balanacaktr.
* Yunanistandan istenen tamirat bedeli karlnda Karaaa Trkiyeye verilecektir.
4) Aznlklarn Stats:
Trkiye iinde yaayan Mslman olmayan aznlklar hukuken ve fiilen Trk uyruklu
saylacaklar ve kendileri iin her trl hayr kurumu ve okul aabileceklerdir.
Trkiyede yaayan Rumlarla Yunanistanda yaayan Trkler karlkl olarak
deitirileceklerdi. stanbulda yaayan Rumlarla, Bat Trakyada yaayan Trkler bu dei-
tokuun dnda tutulacaklard.

OKUMA LSTES
1. smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalaryla Trkiyenin Siyasal Antlamalar,
Ankara, 1983.
2. Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, stanbul, 1970.
3. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar ve Belgeler, Ankara, 1972.
4. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul, 1980.
5. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, Ankara, 1968.
6. Cemil Bilsel, Lozan, 2 c., stanbul, 1933.
7. Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras (1919-1946), Ankara, 1971.
 MLL MCADELENN DI POLTKASI

Oysa Mustafa Kemal Paa nderliinde balatlan Milli Mcadelenin d politikasnda

iinde yaanlan dnyann gereklerini gren bir anlay vardr. Sava sonrasnda Bat
kamuoyunun tekrar uzunca srecek bir savaa izin vermeyecei gerei biliniyor ve dile
getiriliyordu. Yine galip devletlerin sava sonrasnda statkolar belirlemede hemfikir
olmadklar gerei yani tilaf Devletlerinin aralarndaki ayrlklar biliniyor ve
deerlendiriliyordu. zellikle bu balamda Amerika Birleik Devletleri ve Fransa ile diyaloga
girilmiti. Bylece zaman zaman ngilizler tarafndan dile getirilen bir gc dierine kar
kullanma ve ayr ayr grmelerle ngiltereyi yalnz brakma politikas baar ile
yrtlyordu.
Hepsinden nemlisi Anadoludaki hareket siyasi ve askeri olarak rgtlenmesini
tamamladktan sonra bir anlamda Milli Mcadelenin temeli olan Misak- Milliyi
gerekletirme azim ve kararlln yani bamszlk iin sonuna kadar mcadele edileceini
sylyordu. Bamszlk ve toprak btnl iin mcadele yannda Mustafa Kemal Paann
belirledii Milli Mcadelenin d politikasnda her lke ile bar ve grme yolunu ak
tutarak milli hedeflere ulamay sonuna dek sabrla yrtmtr. zellikle bu anlamda
Sovyetler Birliindeki yeni rejim ile kurulan iliki ok anlamldr. Bylece Sovyetler Birlii
ile ilikiler gelitirilerek Batya bir mesaj verilmeye allm ve Batya kar gerekirse
Sovyetler ile birlikte hareket edilebilecei gsterilmitir. Batda bunu fark etmi ve
Trkiyenin Bolevik olabilecei endiesini dile getirmitir.
Sonuta Milli Mcadelenin d politikasnn hedefleri; Misak- Milliyi uygulamak,
Trkiyenin d lkeler nezdinde tannmasn salamak, eitli savunma, saldrmazlk, dostluk
ve ittifak antlamalarnn erevesi iinde maddi ve manevi yardm elde etmeye almak ve
bu amalara ulaabilmek iin her trl propaganda amalarna ba vurmak olarak
zetlenebilir.
imdi Milli Mcadele dneminde yrtlen d politikada nemli bir yer tutan Trk
Sovyet ilikilerine geebiliriz. I. Dnya sava sonras lkenin iinde bulunduu g artlar,
yeni Trk Devletinin kurulabilmesi iin, bata ngiltere olmak zere tilaf Devletlerine kar
verilecek mcadelede dardan yardm alnmasn zorunlu klyordu. Bu gerei fark eden
Mustafa Kemal Paa, yardm salanabilecek lke olarak, 1917 Bolevik htilali sonras
kurulan Sovyet Rejimini gryordu. nk Batl Devletler (zellikle ngiltere) Trkiyeyi
dman grdkleri kadar, Rusyadaki yeni rejimi de kabul etmeyip ona kar tavr almlard.
Bu durumda ortak dmana kar Trkiye ve Rusyann kar koymalar tabii artlardan doan
bir dostluu, yani Trk Sovyet dostluunu balatmt.
Trk Rus yaknlamas ve ibirlii, tabii bir olay gibi grnyorsa da; Ruslarn
Trkiyeye kar olumlu bir tavr izlemeleri onlarn d politikalarnn bir gerei idi.
Bolevikler iktidara geldikten sonra 1917 aralnn ilk gnlerinde yaynladklar bir bildiri ile
Rusyada yaayan btn milletlerin bamszlklarn tandklarn ilan etmilerdi. Bunu
takiben, 1 Mays 1919 gn Komintern cra Komitesi Dnya ilerine yaynlad bir
bildiride, Trkiyeye de yer ayrm ve Anadoludaki hareketin baarya ulaarak, kendi kzl
ordusunu ve kyl sovyetlerini kurmasn istemiti. te, 1919 yaz sonlarna doru,
uzaktan uzaa karlkl iyi niyetleri belirtmeyle balayan bu iliki; Mustafa Kemal Paann
23 temmuzda Erzurum Kongresindeki konumasnda Sovyetleri ven szler sylemesi ve
bunu takiben Sivas Kongresinden iki gn sonra 13 Eyll 1919da Sovyetlerin Trkiye i
ve Kyllerine hitaben ikinci bir deme yaynlayarak Milli Mcadeleyi desteklemeye hazr
olduklarn belirtmeleri ile geliiyordu. Yalnz, kurulacak olan ilikide iki tarafn bekledii
eyler farklyd. yle ki, Anadoludaki direni hareketini balatanlar ve zellikle Mustafa
Kemal paa asndan bu ilikiden beklenilen, Rusyadaki yeni rejimle iyi komuluk ve
ibirlii sonucu onlardan silah yardm salayarak, ortak dman olan emperyalistlere kar
mcadele vermekti. Mustafa Kemal Paann bu beklentilerinin Milli Mcadelenin genel d
politikas zerinde de etkili olduu ilke olarak ileri srlebilir. Bu sayede Rusyada yeni
kurulan rejimi benimsemeyen ve ona sava aan batl devletlere ve zellikle ngiltereye
kar, Ruslarla iyi ilikiler iinde bulunarak bir g birlii elde edilmi olacak; bu gbirlii
ayn zamanda Trkiye asndan da batya kar srekli olarak kullanlabilecek bir tehdit
vastas olabilecekti. Ruslar ise, Anadoludaki hareketi, batl emperyalistlere kar sava
veren ve ona kar duran bir hareket olarak deerlendirmekle birlikte, bu hareketin Mslman
halklarn uyannda bir rnek tekil edeceini ve bu sayede onlarn da ayaklanabileceini
bundan ise, batl devletlerin zarar greceini hesaplayarak Burjuva Milliyeti ihtilalini bir
proleter ve ky ihtilaline dndrmeyi, yani, Trkiyede Sovyet sistemine benzer bir
sistem kurmay amalyorlard. Ayrca, Trkiye ile kurulan ilikileri batl devletlerle
yrttkleri mzakerelerde bir koz olarak kullanmay dnyorlard. ki tarafn beklentileri
yaklak olarak yukarda sylediimiz ekilde olmasna ramen; Anadolu, ngilizlerin
desteini alm bulunan Yunan Ordusu tarafndan igal edilme tehlikesini yaarken,
Rusyadaki yeni rejim de henz oturmamt. ngilizlerin destekledii arlk taraftar
generaller yeni rejime kar silahl mcadele halinde olduu gibi, Kafkaslarn denetimi
ngilizlere gemi ve buralarda ngilizlerin tevikiyle Sovyetlere kar bir tavr alm
devletikler kurdurulmutu. ngiltere, Boazlar ve Karadeniz yoluyla Batum zerinden bu
Sovyet aleyhtar generallerin savan srekli olarak takviye ediyordu.
ki lke asndan da artlarn gl ortadayd. Mustafa Kemal ve Milli Mcadelenin
komutanlar arasnda Sovyetlerden yardm temin etme konusunda bir takm yazmalar
olmutur.
Sonuta Trk Sovyet ilikileri, Ankarada 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisinin
almasndan sonra resmi bir nitelik kazanmtr. 26 Nisanda Byk Millet Meclisi Bakan
sfatyla Mustafa Kemal Paann imzasn tayan ve Lenine gnderilen mektup Trkiye
Byk Millet Meclisinin Moskova Sovyet Hkmetine Birinci Teklifidir. Emperyalistlere
kar mcadelede Rusya Bolevikleri ile askeri harekat birletirmek, Kafkas Seddinin
yklmasnda, Sovyet kuvvetlerinin Grcistana, Trk birliklerinin de Ermenistana kar
harekatn, Azerbaycann da Sovyet Rusyaya katlmasnn kabuln, silah, cephane, para
yardm salanmasn isteyen bu teklifin Lenine 1 Haziranda ulamas zerine Dileri
Komiseri ierin 2 Haziranda karlk vermise de, Bu Trkiyenin bekledii cevap
saylmazd. ierinin cevabndan nce, Meclisin almasn mteakip kurulan hkmette
Hariciye Vekilliini stlenen Bekir Sami (Kunduh) Bey bakanlndaki bir heyet
Moskovada grmeler yapmak zere 11 Maysta Ankaradan hareket etmiti. Trk
delegelerince bu karmak ortamda Moskovada srdrlen grmeler sonunda, 24 Austos
1920de bir dostluk anlamas tasla hazrlanm; fakat, bu anlamann ve bunda taahht
edilen yardmn geerli olabilmesi iin de Ermenilere Van, Mu ve Bitlis vilayetlerinden yer
verilmesi art getirilmitir.
Grmelerin kmaza girmesi zerine Yusuf Kemal Bey Anadoluya geri dnm ve 18
Eyll 1920 tarihinde Trabzondan ektii telle, dostluk anlamas projesini ve Bekir Sami
Beyin raporunu Ankaraya bildirmiti. Bundan sonra ise Ermenilerin tutumlarnn giderek
olumsuzlamas zerine, Dou cephesinde 28 Eyll 1920 gn balayan ve sratle gelien
ileri harekat neticesinde 30 Eyllde Sarkam ve Merdenek ele geirilmi bunu mteakip bir
aylk bir beklemeden sonra 28 Ekim 1920de balayan ikinci bir harekat ile 30 Ekimde Kars
geri alnm ve 2/3 Aralk 1920de Ermenilerle yaplan Gmr Anlamas neticesinde
Sovyetlerle aramzda anlamazlk tekil eden bir konu ortadan kaldrlmtr.
Trk birliklerinin doudaki harekat gerekletirmesinden evvel, maysn son haftasnda
Sovyetler Birliinden resmi olmayan ilk temsilci Ankaraya gelmiti. Bunu bakatip
derecesinde Umpal Angarski bakanlnda kalabalk bir heyetin Trkiyeye gelmesi takip
eder. Bundan sonra da 21 Kasm 1920de Moskova bykeliliine tayin edilen Ali Fuat
(Cebesoy) Paa ile birlikte ktisat Vekili Yusuf Kemal ve Maarif Vekili Rza Nuri Beylerden
oluan kalabalk bir heyet 1920 yl aralk ay banda Ankaradan ayrlr. lk Rus elisi de
ayn tarihlerde Trkiyeye gelmek zere hareket etmiti. Moskovaya varan heyet 16 Mart
1921de Trk Rus dostluk anlamasn imzalar. Bylece Sovyetlerle olan iliki ekillenmi
olur ve Dou Cephesinin kuvvetlenmesi zerine batdaki birliklere de yardm edilebilmitir.
Yukarda zetlemeye altmz Trk Sovyet yaknlamas beraberinde baz yeni
durumlar da getirir. yle ki, bu ilikiler sonucu doan ortamda Ankarada, komnizmin ok
iyi karland bir hava esmeye ve her ne pahasna olursa olsun Sovyetlerle anlamann ve
uyumann tek kar yol olduu savunulmaya balanmt. Gerek mecliste gerekse Hakimiyet-
i Milliye gazetesinde kan yazlarda bu hava grlmekteydi. Balangta Trk Sovyet
ilikilerini tereddtle karlayan Kazm Karabekir Paa; ...imdiye kadar Boleviklerle temas
etmek veya etmemek, yani dostluk ve dmanlk cereyanlarna imdi bir de Trkiyede
Bolevik tarz- idaresi lzumu daha mhim ve muhlik surette karm oluyordu...
demekteydi.
Bu yaknlama Trkiye asndan Sovyet yardmn temin etme fikrinden
kaynaklanrken, Sovyetler asndan da Mttefiklere kar sava dolayl yollardan yrtmek
dncesinden kaynaklanyordu. Bu yaknlamann ideolojik mahiyetteki ikinci yn ise, pek
belirgin olmamakla birlikte, aadaki konular ilke olarak ileri srlebilir. Sovyetler
Trkiyeye yardm ederken, Anadolunun Bolevikletirilmesi yolunda srarl
davranmamlar; ancak, Asyadaki lkelerin Milli Demokratik Devrimlerini destekleyerek
onlarn sosyalist aamaya kendiliinden yaklamasn dnmlerdir. Milli Mcadeleyi
yrten komutanlar ise, meseleye sadece yardm temin etmek fikriyle yaklamlar; bunun
temin edilmesinin Boleviklemek artna balanmas halinde, iktidarn kendi ellerinde
kalmas artyla buna raz olur gibi grnmler, bu arada pek ou Sovyetlere ho
grnmek dncesiyle hareket eden Anadoludaki solcu gruplara yeil k yakmlardr.
te, Yeil Orduda bu sol gruplardan birisi olarak deerlendirilebilir. Sovyet yardmnn
Boleviklemek artna bal olmadnn anlalmas ve Yunan ileri harekatnn kademeli
olarak durdurulmas zerine Milli Mcadelenin komutanlar sol gruplara kar msamahakar
davranlarna yava yava son vermiler ve bir sre sonra da bat ile yaknlama politikas
iine girdiklerinden bu tr hareketleri bastrma yoluna gitmilerdir.
Yukarda sylediimiz gibi batl byk devletlerce Birinci Dnya sava sonras her
taraftan igale urayan Osmanl mparatorluundan Avrupa modeline uygun bamsz bir
Trk Milli Devleti kurmak amacnda olan Mustafa Kemal Paa bu amacnn ifadesi olan
Misak- Milliyi d politikasnn temel dayana yapm ve bunu gerekletirme yolunda
Sovyetler ile imzalanan antlama ile nemli bir adm atmt.
Bylece Mondros Mtarekesi sonras Paris Bar Konferansnda gizli antlamalar
erevesinde amellerini gerekletirmeyi deneyen batl devletler, bunun mmkn olmadn,
Anadoludaki hareketin Douda Ermenilere ve Batda Yunanllara kar kazand zaferler
sonrasnda Milli hareket ile diplomatik temas yolunu amlar ve Londra Konferansna uzun
tartmalardan sonra Ankarann arlmas gereklemitir. Trkiye Byk Millet
Meclisinin karar ile Dileri Bakan Bekir Sami Beyin bakanlnda bir heyet ile Londra
Konferansna katlnmtr. Bu konferanstan batl devletlerin bekledii Sevres Antlamasnda
baz deiiklikler yapmaktr. phesiz Ankara batl devletlerin niyetini biliyordu. Ama bu
konferans Ankarann Misak- Milliyi ve isteklerini dnya kamuoyuna duyurmas iin iyi bir
frsatt ve bu kullanlmalyd. Oysa 21 ubattan 12 Mart 1921 tarihine kadar devam eden
grmelerde Ankarann Misak- Milliyi gerekletirmedeki kararll grlecektir.
Nitekim Ankara temsilcisi olan Bekir Sami Beye bu konuda kesin talimat vermitir.
Ankarann bu talimatna yani Misak- Milli ilkelerinden kesinlikle taviz verilmemesi
yolundaki uyarsna ramen Bekir Stk Bey ile ngiliz, Fransz ve talyan temsilcileri arasnda
grmeler yaplm ve andlamalar imzalanmtr.
Ankarann istedii; Trakyada 1913 snrlarna dnlmesi, Bat Trakyann Trkiyeye
braklmas, zmirin igaline son verilmesi, stanbuldan Batl devletlerin ekilmesi,
boazlarn Trk egemenliine braklmas idi. Oysa Bekir Sami Beyin Ankara ile
grmeleri ve Trkiye Byk Millet Meclisinin onayn almadan imzalad antlamalar ile
Anadoludaki Milli Mcadelenin zerine oturduu bamszlk ve milli devlet ilkelerini
gzetmeyen, smrgeci anlayn devamn ve Anadolunun paylalmasn ngren bir
anlay yatyordu. phesiz Bekir Sami Beyin imzalad bu andlamalar Ankara tarafndan
onaylanmam ve kendisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan iddetle eletirilmitir.
Londra Konferansnda isteklerini gerekletiremeyen batl devletler Yunanllar ileri
harekata geirerek amalarn gerekletirmek istemilerdir. Ama bilindii gibi kinci nn,
Sakarya Meydan Muharebesi ve son darbeyi Bakomutanlk Meydan Muharebesi ile yiyen
Yunan birlikleri Anadoludan kartlmtr.
Btn bu gelimeler boyunca diplomasiyi ve grmeler yolu ile amalarn
gerekletirmek isteyen Milli hareket ve onun nderi Mustafa Kemal Paa her seferinde
Sevrden ufak ufak taviz verme ile karlamtr. Oysa Anadoludaki hareketin istedii iinde
yaanlan dnyada dier milletlere gsterilen sayg ve anlayn Trk Milletine de
gsterilmesi ve onun hakl isteklerinin karlanmasdr.
Ama bu sre boyunca talyanlar Antalya blgesinden ncelikli olarak ekilmeye
balamlar ve daha sonra Franszlar ile uzun sren grmeler neticesinde 20 Ekim 1921de
Ankarada bir antlama imzalanmtr. Ankara tilafnamesi ile Fransa ile savaa son veren
Ankara bylece Sovyetler Birlii ile yaplan antlamadan sonra Dou snrlarnn gvenlii
yannda Gney snrlarn da gvenlik altna alyor ve bylece buradaki birliklerini bat
cephesine kaydrma imkan elde ediyordu.
phesiz bu antlamann siyasi anlam daha da nemliydi. Bylece Ankara, Fransa ve
talya ile anlaarak ngiltereyi yalnz brakm oluyordu. Batl bir devlet tarafndan tannan
Ankarann bu diplomatik baars sava sonras uygulanan politikalarn ve Paris Bar
Konferansnda ngilterenin yrtt politikalarn ve Anadoluya ynelik Yunanllar
destekleyerek yrtt stratejilerinde iflas demekti. phesiz diplomasi alanndaki bu
baarnn siyasi alandaki getirileri yannda talya ve Fransadan salanan askeri malzemelerin
temini gibi baka ynleri de vard.
Bylece batl lkelere kar Mustafa Kemal Paann yrtt d politika Sovyetlere
dayandrrken bir yandan da batl gler arasndaki fikir ayrlklar ve kar atmalarndan
da ok iyi yararlanlm ve bu fark edilerek batl gler arasndaki farkllklar yrtlen
diplomaside ok iyi kullanlm ve bundan olumlu sonular alnmtr.
Ayrca Anadoludaki Milli hareket Batnn bask veya boyunduruu altnda bulunan slam
lkelerinin desteini kazanmak iin slam faktrn, yani dini temay da kullanmtr.
zellikle Hindistan Mslmanlarnn yarattklar hilafet akm belli bir lde etkili olmutur.
Bu akm Trk tezini ve haklln dnya kamuoyuna duyurmak yannda, Trk Milletine en
zor anlarnda maddi ve manevi yardmda bulunmutur. Yine Ankara Hkmetinin
Afganistan ile antlama imzalamas, Suriye ve Iraktaki direni yanls kii ve gruplarla
ibirliine girmesi ngiltere ve Fransay tedirgin etmitir. Gerekten de bu srada slam
lkelerinde Trk Milli Mcadelesi, Mslman milletlerin bat egemenliine kar
bakaldrnn ncs olarak grlmeye balanmtr. Gelimelerden zellikle ngiltere ve
Fransa etkilenmitir. Douda genel bir slam htilalinin korkusuna kaplmlardr.
Sonuta Milli Mcadele dneminde bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan ynlendirilen
Trk d politikas yeni ve milli bir devlet kurma abasdr ve bir anlamda Trkiye
Cumhuriyetinin kurulu diplomasisini oluturmutur. Milli Mcadelenin askeri ve diplomatik
safhasn baaryla sonulandran Trkiye, Lozan Bar Antlamas ile sava sonras statkoyu
deitiren ilk lke olarak uluslararas alanda resmen tannmtr.

OKUMA LSTES
1. Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara, 1975.
2. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara, 1983.
3. Yusuf Hikmet Bayur, Trk Devletinin D Siyasas, Ankara, 1973.
4. mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara, 1973.
5. Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu
1918-1926, Ankara, 1992.
6. Ahmet kr Esmer, Siyasi Tarih 1919-1939, Ankara, 1953.
7. Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, 1982.