Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

Kolehiyo ng Edukasyon
Departamento ng Elementarya at Sekondaryang Edukasyon

Wikang
Pangasinense

Inihanda nina

Joeffrey Sacristan
Eubert Lennard Torreliza
Antonee Joi Laurio
Maria Migalle Hernandez
Jazmine Camille Candilado

Ipinasa kay

Prop. Lina Sotalbo-Felices

0
 KASAYSAYAN
Nabuo ang Pangasinan mula sa pinagsamang salita na Panagat asinan o
Panag-asinan na nangangahulugang lugar na gawaan ng asin. Ipinangalan ito ng mga
Malayo-Polenesian (na kilala sa kagalingan sa paggawa ng asin) nang marating nila ang
bahaging ito ng bansa gamit ang bangka. Kalauna'y itinuro nila sa mga katutubo ang
teknik sa paggawa ng asin. Ngunit ang Panag-asinan ay ngalan lamang ng mga lugar na
malapit sa baybayin samantalang ang bahaging loob ng lugar naman ay tinatawag na
Caboloan, ito ay galing sa salitang ugat na bolo na isang uri ng kawayan na makikita
rito at kabilaang panlapi na ca at an na nagpapahiwatig ng sagana. Ibig sabihin,
sagana sa mga kawayan ang loob na bahagi ng Pangasinan.

Ito rin ay naging sentro ng kalakalan noong panahon ng Kastila dahilan upang
gawin dito ang pinakaunang daanan ng tren at maging isa sa mga daungan ng kalakalang
Galleon.

Natuklasan ang bayan ng Pangasinan ni Juan de Salcedo nang siya ay utusan ng

kanyang amang si Gobernador Heneral Miguel Lopez de Legazpi na ayusin ang
kapayapaan sa parteng ito ng bansa habang bumabaybay sa Northern Luzon. Noong
1571 ay nasakop ito ni D. Martin de Goiti.

Ang Pangasinan rin ay nagsilbing taguan ng rebeldeng Tsino na si Limahong

noong 1574, sa maikling pamamalagi niya rito ay nakapagpatayo siya ng kaharian sa
Lingayen. Subalit sa pagsapit ng 1575, nakubkub siya ng mga sundalong Kastila.
Nakatakas si Limahong paalis ng Lingayen gamit ang lagusan ng tubig na ginawa niya
papuntang China Sea. Subalit maraming kasamahan niya ang naiwan sa Pangasinan at
dito na nagkaroon ng pamilya1.

Sa Pangasinan din naganap ang makasaysayang rebulosyong Andres Malong at

Juan dela Cruz-Palaris. Habang sa pamumuno naman nina Daniel Maramba ng Sta.
Barbara, Vicente del Prado ng San Jacinto, Juan Quesada at Elizio Arsadon ng Dagupan,
nagapi ang huling pwersa ng Kastila sa tinagurian Digmaang Dagupan.

Unang naging alkalde ng Pangasinan si Don Pedro Manrique nang ang lugar na
ito ay ginawang Alcadia Mayor.

1
Ito ang nagging dahilan kung bakit ilan sa mga salitang Pangasinense ay may hiram umanong mga salita mula sa
Tsina.

1
 Samantala, sa bayan ng Bautista naman isinulat ni Jose Palma ang tulang Lupang
Hinirang na kalaunay ginawang pambansang awit ng Pilipinas.

Noong 1992, naihalal na pangulo ang isang Pangasinense na si Fidel V. Ramos,

sa pamumuno niya naipatayo ang dalawang malalaking planta sa Pangasinan: ang San
Roque Power Plant na pinakamalaki sa Timog Silangang Asya at ang Sual Coal-Fired
Power Plant sa bansa.

Kinikilala rin ang Pangasinan bilang isa sa pinakamalaking probinsya sa bansa na

may sukat na 5,368,082 kilometro kwadrado. Pang-siyam na pinakamalaking pangkat-
etniko sa bansa, ang populasyon ng mga Pangasinense ay matatagpuan sa bahagi ng
Lingayen, sa Pangasinan at sentral na bahagi ng Luson.

Samantala, sa kabuoan ang Pangasinan ay may apat na lungsod; ang Alaminos,

Urdaneta, Dagupan at San Carlos at may 43 na musisipalidad: ang Agno, Aguilar, Alcala,
Anda, Asingan, Balungao, Bani, Basista, Bautista, Bayambang, Binalonan, Binmaley,
Bolinao, Bugallon, Burgos, Calasiao, Dasol, Infanta, Labrador, Laoac, Lingayen, Mabini,
Malasiqui, Manaog, Mangaldan, Mangatarem, Mapandan, Natividad, Pozorrubio,
Rosales, San Fabian, San Jacinto, San Miguel, san Nicolas, San Quintin, Santa Barbara,
Santa Maria, Santo Tomas, Sison, Sual, Tayug Umingan, Urbiztondo at Villasis.

Ang Zambales, ilang parte ng La Union at Tarlac ay dating bahagi ng Pangasinan

ngunit inihiwalay ito noong 19th century.

KULTURA NG PANGASINAN
Bawat bansa ay may kani-kanilang pinaniniwalaan o nakagawiang gawain na
ipinamana ng kani-kanilang mga ninuno. Ang Pilipinas ay kilalang mayaman sa ibat
ibang larangan sa kultura at isa sa mga bansang kinikilala ang mga kulturang nagmula
sa ating mga ninuno. Naimpluwensyahan tayo ng ating mga ninuno kaya itoy ating
ginagamit sa pang-araw-araw na pamumuhay. Kilala ang lalawigan ng Pangasinan dahil
sa paggawa ng asin at bagoong, ibat ibang yaman ng kalikasan, kaugalian, pamumuhay,
paniniwala at pagdiriwang. Isa sa sinaunang pamumuhay ng mga tao rito ay ang
pagsasaka at pangingisda. Kabilang sa kanilang produkto ay isda at mga produkto mula
sa isda gaya ng bagoong at daing.

Sa paraan naman ng kanilang pananamit ang mga kababaihan noon ay

konserbatibo. Para sa kasuotan ng mga babae ay bestida, kimono at pandiling. Hindi sila

2
nagsusuot ng pantalon dahil itoy panlalaki. Sa mga lalaki naman ay damit ng
mahahabang manggas na ginagamit nila sa kanilang pagsasaka, sando at maluluwag na
pantalon.

PAGDIRIWANG NA KILALA ANG PANGASINAN

Bangus Festival Ipinagdiriwang ang Bangus Festival sa Dagupan City,

Pangasinan. Noong ika-3 ng Mayo taong 2013, kasabay ng pagdiriwang ng
Bangus festival ay ang pagdiriwang din nila ng taunang pag-iihaw sa kalsada ng
mga bangus. Itinanghal ito na pinakamahabang pag-iihaw ng bangus sa kalsada
na tinatayang may sukat na 1,007 metro (3,305 na haba). Tinalo nito ang
Canchias, Peru na may 613 metro lamang o 2,011 na haba. Dahil sa selebrasyong
ito, nakamit nila ang prestihiyosong Guinness World Record para sa bansa.

Pistay Dayat Ang Pistay Dayat ay salitang Pangasinan na ang ibig sabihin ay
Pista ng Dagat. Ito ang taunang pagdiriwanang na isinasagawa tuwing buwan ng
Abril hanggang Mayo sa Lingayen, Pangasinan. Tumatagal ang pagdiriwang ng
halos dalawang linggong selebrasyon. Ang pista ay pasasalamat sa masaganang
kabuhayan na ipinagkaloob ng dagat sa mga residente ng nasabing lugar.

Galicayo Festival Ipinagdiriwang ito sa Manaoag, Pangasinan tuwing

Disyembre. Ang Galicayo festival ay isang pagdiriwang ng pananampalataya,
kultura at sining ng mga taga-Manaoag at isang pagpupugay sa Birhen.

PRODUKTO NA KILALA ANG PANGASINAN

Bottled Shrimp Paste o Bagoong - Kilala ang Pangasinan lalo na sa lugar ng

Linagyen sa paggawa ng Bagoong at isa rin ito sa kanilang produktong
ipinagmamalaki. Ang bagoong na kanilang produkto ay gawa sa ibat ibang isda
gaya ng, dilis, galunggong, caballas, terong at padas. Inilalahay ang isda at asin
sa banga pagkatapos ay ibuburo ito ng 10 hanggang 12 na buwan.

Bucayo- isang delikasi sa Lingayen

Pastillas at Yema Ang Pastillas (de leche) ay matamis na kendi na gawa sa

gatas at karaniwang nagsisilbing panghimagas. Ang tunay na paraan ng pagluluto
nito ay nangangailangan ng paggamit ng gatas ng Kalabaw (water buffalo) at
kailangan ding niluluto nang maiigi.

3
 Bangus- Kilala ang bangus sa Dagupan City. Ito rin ang dahilan kung kaya sa
kanilang lugar ipinagdiriwang ang Bangus Festival.

Canned Taba ng Talangka Ito ay mga taba ng talangka na nahuhuli kadalasan

kapag kabilugan ng buwan, kinukuha at iniipon ang taba saka ito inilalagay sa lata.

MGA ATRAKSYON NA MATATAGPUAN SA PANGASINAN

Hundred Islands National Park (Pangsainan: Kapulo-puloan o Taytay Bake)

- Ang Hundred Islands ng Alaminos, Pangasinan ay isa sa mga atraksyong
dinarayo ng mga turista at bakasyonista dahil sa mga magagandang tanawin at
kakaiba nitong taglay. Binubuo ng 124 na isla. 124 kapag low tide at 123 kapag
hightide. 1,844 ektarya or 18.44 kilometro kwadrado. Pinaniniwalaang 2 milyong
taon na ito. Dito rin makikita ang pinakamalaking Clams sa buong mundo o
tinatawag na Taklobos. Ito ay may bigat na 225 kilo.

Bukod sa mga magagandang tanawin ng Hundred Islands, tatlong isla rin ang
dinarayo ng mga turista at bakasyonista rito: ang Governor Island, Quezon Island
at Children's Island. Hindi lahat ng isla rito ay may pangalan. Narito ang ilan:
Century Island, sinasabing isa sa mga naging taguan ng mga taga Alaminos noong
World War 2. Lopez Island, New Scout Island, Marcos Island, Clave Island, Old
Scout Island, Martha at Ramos Islands, Cuenco Island, Romulo Island, Devil
Island o Cagao Island, Cathedral Island, Bangar Island, Turtle Island, Braganza
Island, Hernandez Island, Abad Santos Island, Sulpot Island, Cariaz Island,
Monkey Island, Sison Island, Shell Island, at ang pinakahuli ay ang Camantiles
Island.

The Shrine of Our Lady of the Rosary of Manaoag - Idineklarang Minor Basilica
ni Pope Francis ang The Shrine of Our Lady of the Rosary of Manaoag. Dahil sa
mga katangian ng Mahal na Birhen, hindi mabilang ang mga debotong bumibisita
sa kanya dito sa kanyang luklukan sa Simbahan ng Bayan ng Manaoag o mas
kilala sa tawag na Nuestra Seora De Manaoag. Dahil sa kanya, ang bayan ng
Manaoag ay kilala bilang Pilgrimage Town hindi lang dito sa Pangasinan, pati na
rin sa buong bansa at maging sa buong mundo. May ilang simbahan na rin sa
bansa na itinuturing na Minor Basilica gaya ng Manila Cathedral, Basilica del
Santo Nio sa Cebu, at ang simbahan ng Itim na Nazareno sa Quiapo.

Patar Beach - Makikia ito sa Bolinao, Pangasinan - Ipinagmamalaki sa lugar

na ito ang Patar beach dahil sa pino at puting buhangin nito at may malinaw na
tubig.

4
 Bolinao Falls - Ito ay matatagpuan sa Brgy. Samang Norte, Bolinao Trail,
Bolinao, Pangasinan.

MGA PANINIWALA

Huwag linisin ang hapag habang may kumakain pa.

Huwag isukat ang wedding gown bago ang kasal.

Ang pagreregalo ng kutsilyo o matatalim na bagay ay sinasabing hindi

magandang iregalo sa bagong kasal.

Arinola o chamberpot bilang regalo sa bagong kasal ay pinaniniwalaan na

magbibigay ito ng swerte.

Iwasan ang pagtatravel.

Mag-alay ng itlog kay Sta.Clara upang hindi umulan.

Kapag umulan sa araw ng kasal ay sinasabing ito ay blessing.

Ang paghahagis ng bigas bilang confetti ay magbibigay ng swerte sa bagong

kasal.

Dapat mauna ang lalaki na dumating sa simbahan bago ang babae.

Kapag ang babae ay may dalaw sa araw ng kasal, sila ay bibiyayaan ng

maraming anak.

LARONG SUMIKAT SA PANGASINAN

Taguan - Isang larong sikat sa mga lalawigan ng Pangasinan, Nueva Ecija at

Pampanga, ito ay hango sa larong Ingles na ang tawag ay Hide and Seek.
Magandang maglaro nito sa mga lugar na maraming kubo, puno at matataas na
halamanan. Kahit ilang tao ay pwedeng sumali, ang kailangan lamang ay may
tukuyin na taya. Ang sinumang matukoy na taya ay siyang magbibilang ng
hanggang 30 habang nakapikit at nakasandal sa puno na nagsisilbing home
base. Habang ang taya ay nagbibilang, ang mga kalaro ay naghahanap ng
kanya kanyang mapagtataguan. Pagkatapos magbilang ng taya ay hahanapin
na niya ang mga nagtago. Ang bawat nagtago naman ay hahanap ng paraan

5
 upang makapunta sa home base nang hindi nakikita ng taya sabay sisigaw ng
save. Maliligtas mula sa pagkataya ang sinumang makapunta dito nang hindi
nahuhuli. Matatapos lamang ang laro kung ang lahat ng manlalaro ay nakalabas
na sa pinagtataguan.

Luksong Baka - Sa larong ito, ang isang manlalaro ay tutuwad ng bahagya

habang nakasuporta ang kamay nito sa kanyang tuhod. Ang mga kalaro ay
lulukso sa itaas ng taya gamit lamang ang mga kamay. Kapag sumayad ang
mga binti ng lumukso sa ibang parte ng katawan ng taya, siya ang papalit dito.
Sa mga bukirin ng Pangasinan sikat ang larong pinoy na ito.

KILALANG PERSONALIDAD

F. Sionil Jose- Si F. Sionil Jos o Francisco "Franky" Sionil Jos ay isinilang

noong Disyembre 3, 1924 sa Rosales, Pangasinan. Lumaki siya sa Baryo
Cabugawan ng Rosales, ang bayan kung saan siya nagsimulang magsulat. Isa sa
mga pinakabantog na mga Pilipinong manunulat sa wikang Ingles. Ang kaniyang
mga nobela at maikling-kuwento ay kakikitaan ng mga sitwasyon at pakikibakang
panlipunan at maging ng kolonyalismo sa Pilipinas. Naisalin ang mga obra ni Jos
sa 22 ibat ibang mga wika2.

Fidel V. Ramos- Si Fidel Valdez Ramos ang ikawalong pangulo ng ikatlong

Republika ng Pilipinas (Hunyo 30, 1992 - Hunyo 30, 1998). Isinilang siya noong
Marso 18, 1928 sa Lingayen, Pangasinan. Panganay siya sa tatlong anak nina
Narciso Ramos at Angela Valdez. Sa ilalim ni Ferdinand Marcos, siya ay inatasan
na maging pinuno ng Philippine Constabulary noong 1972, hepe ng Integral
National Police noong 1975, at pangalawang pinuno ng Sandatahang Lakas
noong 1981. Sa ilalim naman ni Corazon Aquino, siya ay nagsilbing chief of staff
ng Sandatahang Lakas ng Pilipinas at kalaunang Kalihim ng Pambansang
Pagtatanggol. Ipinatupad ni Pangulong Fidel Ramos ang inatas ng IMF-World
Bank na programang repormang tinatawag na "Philippines 2000" na naglalayong
baguhin ang ekonomiyang batay sa agrarian tungo sa isang industriyal na
pinapatakbo ng pamilihan.

Jose De Venecia mas kilala bilang JDV or Joe De V, ipinanganak noong

December 26 taong 1936. Noon, siya ay nasa ika-apat na pinakamataas na

2
Mas kilala siyang manunulat sa wikang Ingles kumpara sa Wikang Pangasinense na kanyang sinilangan. Subalit isa
siya sa mga aktibong nakikilahok sa muling pagpapalakas ng wikang Pangasinense.

6
 posisyon sa pamahalaan ng Pilipinas at Speaker ng mababang kapulungan ng
Pilipinas. Kumandidato si De Venecia bilang Pangulo ng Pilipinas noong Mayo
1998 ngunit nabigo kay Pangalawang Pangulong Joseph Estrada. Siya ay
Kinatawan ng Ikaapat na Distrito ng Pangasinan noong 2001 hanggang sa
kasalukuyan.

PANITIKAN
Napakayaman ang panitikan ng Pangasinan, pinakaunang naitala ang kanilang
mga panitikan na sinasabing nasusulat sa lumang panulat o kahalintulad ng Baybayin.
Subalit nabago lamang ito nang dumating ang mga Kastila at ipinakilala nila ang
Alpabetong Latino, hanggang sa ngayon ay ginagamit pa rin. Isa sa uri ng panitikan na
kinahihiligan nila hanggang sa kasalukuyan ay ang pabitla/bonikew (bugtong) at ang
diparan (parabula).

Nagsimula ang panitikan ng Pangasinan nang dumating ang mga misyonerong

Kastila. Nanguna rito ang mga Paring Dominikano na nag-aral sa Wikang Pangasinense
at nagsalin ng mga librong Kastila at Latin patungo sa Wikang Pangasinense. Nagpatuloy
ang kanilang paggawa ng mga panitikan hanggang sa katapusan ng pananakop ng mga
Espanyol sa bansa.

Ayon kay Amurrio (1970a), karamihan naman sa mga nailimbag na mga panitikan
ay nagawa noong 19th Century3 sa tulong ng palimbagan na Colegio de Sto. Tomas
(ngayon ay University of Sto. Tomas).

Malinaw na dahil sa ang mga Paring Dominikano ang nagpasimula ng panitikan,

karamihan sa mga ito ay relihiyoso. Pero hindi kaila na marami rin namang nailimbag na
mga gramatika at diksyunaryo tungkol sa wikang Pangasinense.

Ang mga bugtong ay kadalasang sinasabi pagkatapos ng hapunan, ay

kadalasang magkatugma. Kinasasangkapan ito ng tatlo hanggang apat o marami pa.
Ang nasa ibaba ay isang halimbawa (Nelmida, 1890:90)

Talahanayan 1. Halimbawa ng Bugtong

Pangasinan Filipino
Pusoy balolaki, Puso ng isang binata,
Gatas na marikit, Gatas ng isang dalaga,

3
Isa ang Linggohang Liwawa sa mga nailimbag na nasusulat sa Wikang Pangasinense at Iloko tumagal mula 1915-
1932. Itinatag ito ni Fr. Mariano Rodriguez.

7
 Payak na andirit, Pakpak ng isang tutubi,
No sikaray manlaktip, Kapag silay pinagsasama,
Saksakey so pansumpalan da. Ay nagiging iisa.
(Gagalen) (Nga:nga)

Mayroong higit sa 300 kilalang diparan/dimaran o parabula ang Pangasinan,

karamihan sa mga paglalarawang makikita dito ay mga bagay na nakikita sa sakahan,
parang, kanayunan at mga kabukiran. Karamihan din ay mga pagtutulad gaya ng
malaking paa, are singa karyo (tulad ng pala), habang ang malaki at nakaumbok na mata
ay matan singa bisokol (mga matang kasinlaki ng susu).

Laging may aral na dala ang parabula ng Pangasinan, pagpapahalaga sa

pagkakapantay-pantay, katotohanan, kahinahunan, karangalan, pagpapakumbaba,
kabaitan at ipinagbabawal ang paggawa ng mga bagay na kasalungat ng mga aral. Ang
halimbawa ng parabula sa ibaba ay ukol sa payong mahinahon (Nelmida 1980:81):

Talahanayan 2. Parabula
Pangasinan Filipino
No agmo labay so nadangdang, Kung ayaw mong mainitan,
Agka onaasinger ed apuy. Wag kang lumapit sa apoy.

Matapos ang pananakop ng mga Kastila, nagsimula nang magsulat ng ibat ibang
paksa ang mga Pangasinense gaya ng tungkol sa kultura, kaugalian, paniniwala at
sumulat ng ibang anyo ng panitikan tulad ng tula, cancionan, moro-moro at zarzuela.
Karamihan dito ay nailimbag nila. Ilan sa mga nakilalang may malaking ambag sa
panitikan ay sina: Catalino Palisoc mula sa Lingayen na kanilang kinikilala bilang ama ng
Sarswelang Pangasinense itoy dahil sa kanyang likha na Say Liman Ag Naketket,
Pampinsioan (The Hand that Cannot be Bitten, Must be Kissed). Ito ay isinadulat
ipinalabas noong 1901 sa loob ng 25 na taon hanggang sa siya ay namatay. Si Pablo
Mejia galing Malasiki na binansagang prinsipe ng tulang Pangasinense noong panahon
ng pananakop ng mga Amerikano. Julian Zulueta mula sa Calasiao at ang taga Manawag
na si Francisco Rosario at mga nobelista gaya nina: Maria C. Magsano, Juan C. Villamil.
Si Villamil4 rin ay nakapagsulat na ng higit sa isandaang maiikling kwento, mga diskurso
at tula.

4
Kinilala silang outsanding novelist, 4 ang nobela ni Magsano kabilang ang isang saling wika mula a Hapon habang
6 naman ang kay Villamil.

8
 Ayon pa kay Amurrio (1970b), si Pablo Mejia ay tinuturing ding ama ng Wikang
Pangasinense dahil sa gawa niyang Pangasinan Grammar na pinaniniwalaang balarila
ng Pangasinense gaya ng kay Lope K. Santos.5

Habang ang Aligondo naman ay itinuturing na pinakamahabang kantang

pampasko sa Pilipinas. Nagmula ito sa salitang Aguinaldo o mas kilala nating mga
pamasko (regalo). Kinakanta ito at tumatagal ng hanggang isat kalahating oras. Ang
kantang ito ay nakasentro sa paglalakbay ng tatlong Magi (Mago) patungo sa lugar kung
saan isinilang si Jesus.

Ayon naman sa pag-aaral ni Lydia Ico, may tinatawag na Concionan na uri ng

panitikan ang Pangasinan. Ito ay mula sa salitang Espanyol na cancion o kanta/awit. Isa
itong mahabang palitang berbal (kahawig ng Balagtasan) na may kahalong kanta. Isa
naman sa kilalang sayaw sa kanila ay ang imunan (kaselosan) isang panligaw na sayaw
mula sa San Jacinto. Ipinapakita dito ang dalawang babaing nag-aagawan sa isang lalaki.

Kaugnay naman sa lumalalang problema na kinakaharap ng wikang

Pangasinense, isa sa nakita nilang paraan upang maiwasan ang pagkamatay ng wikang
ito ay ang pagpapayaman pa lalo ng kanilang panitikan gamit ang kanilang wika. Itinatag
ang Ulupan na Pansiansiay Salitan Pangasinan [Association for the Preservation of the
Pangasinan Language] noong 2000 upang magsilbing paunang hakbang sa pagbuhay
ng kanilang wika. Rehistrado ang organisasyong ito sa Securities and Exchange
Commission (SEC) sa Baguio City.

Matapos ngang mabuo ang organisasyong ito, sinimulan agad nila ang
paglalathala kada ikatlong buwan ng magasin na Balon Silew6 (Bagong Ilaw) at ang
pinakaunang isyu na kanilang inilabas ay noong Oktubre 28, 2000 (Flores, 2001).

Taong 2010 nang nalathala ang aklat pambata sa wikang Pangasinan, ang
Pasirayew ya Malapati (Ang Mayabang na Kalapati) ni Erwin Fernandez, sa taguyod ng
Ulupan na Pansiyansiyas Salitan Pangasinan. Nilalayon ng publikasyong ito na buhayin
ang isang naghihingalong wika.

5
Ito ang nilinaw na Fr. Amurrio (1970) subalit hindi ito nagtagumpay. Nawala ang manuskrito nito at walang
makapgsasabi kung nasaan na ang manskrito.
6
Ang Balon Silew (tanging nasusulat sa wikang Pangasinense) ay isa sa 20 lokal na pahayagan at magazine na
matatagpuan sa Pangasinan. Habang 17 naman na pahayagan at magazine ang inilalathala tuwing lingo.

9
 DAGDAG NA KAALAMAN SA WIKANG
PANGASINENSE: ISANG PANANALIKSIK

Pangasinense: Naghihingalong Wika?

KUNG DI AKO HIHINGA ,

WALANG HANGIN .

KUNG DI AKO LALAKAD ,

WALANG LUPA .

KUNG DI AKO MAGSASALITA ,

WALANG MUNDO .
(Pakahulugan ni Yamamoto mula sa isang espada ng isang matandang Navajo,
PBS-TV Millenium Series Tribal Wisdom and the Modern World,
hosted by David Maybury-Lewis, aired on 24 May 1992)

Tatalakayin sa bahaging ito ang tungkol sa katotohanang nais malaman ng lahat,

ang wikang Pangasinense nga ba ay naghihingalo at malapit nang mawala? Ito ba ay
totoo o kathang isip lamang? Simulan natin ito sa pagtanaw sa kabuoan.

Ayon sa tantiya ng Catalogue of Endangered Languages7 (ELCat) grupo ng mga

lingwista mula sa University of Hawaii, University of Manoa, at ng University of Eastern
Michigan, limampung porsiyento (3176, 46%) ng mga wikain sa mundo (6,800 estima)
ang pingangambahang mawawala pagdating ng taong 2100 (Habang ang iba ay 2050
ang taong tantiya). Simula 1960, mahigit 639 na wika na ang naitatalang patay na sa
mundo, 227 rito ay kamamatay lamang sa kasalukuyan. Dagdag pa nila, batay sa pag-
aaral sa kasaysayan ng mga wikain, may mga wikang namamatay kada apat na buwan
habang ayon naman sa Associated Press, isa sa 6,000 na wika ang namamatay kada
dalawang Linggo.

Habang sa Pilipinas ay mayroon namang 169 na buhay na wika, 32 rito ay

sinasalita ng mga Negrito na nakakalat sa buong kapuluan ng bansaat ang mga
wikaing ito ng mga Negrito ito ay kritikal na (Headland 2001). Sa natitirang 137 na mga
wikain sa bansa, 27 sa mga wikang ito ay mga komunidad na hindi bababa sa 5,000 ang
mananalita.

7
Ito ay inisyatibo ng nasabing mga institusyon na may pagmamahal sa wika. Itinatala nila ang mga wikang pawala
at nawawala na sa mundo saka idinu-dokumento.

10
 Makikita sa talahanayan sa ibaba ang pagkakahati ng mga wikain sa buong bansa.

Tahanayan 3. Mga Pangunahing Wikain sa Pilipinas, 1990 Census

Mga Wikain Taal na Mananalita Porsiyento ng Populasyon
Tagalog 17 24%
Sebwano 15 21%
Iloko 8 11%
Hiligaynon 7 10%
Bicolano 3.5 7%
Waray 2.4 4.60%
Kapampangan 1.9 3.70%
Pangasinense 1.1 2.30%
Magindanao 1 1.70%
Kabuoan 56.9 87%
(Pinagkuhanan: Gordon 2005)

Makikita sa itaas kung gaano na kababa ang bilang ng mga mananalita ng

Pangasinense. Malinaw, kung pagbabatayan ang talahanayan sa itaas, ang wikang
Pangasinense ay naghihingalo na nga. Upang malaman ang ilang kaligirang kasaysayan
ng wikang ito at kung paano dumating sa punto na ito ay nalalapit nang mawala, balikan
natin ang nakaraan. Ayon sa kasaysayan, unang naimapa ang kinaroroonan ng lugar ng
Pangasinan noong ikalabintatlong siglo. (Gonzalez 1977)

Samantalang unang naitala ang pakikipagkalakalan ng mga Pangasinense mula

sa ibang karatig bansa lalo na ang mga mangangalakal na Sung noong 1225 ayon sa
datos na inilahad ni Scott (1989). Samantalang nang dumating ang Spanish Explorer na
si Juan de Salcedo sa Pangasinan noong 1572, ang mga Pangasinense ay nagsimula
nang kumalat hanggang sa mga lugar na ngayon ay kilala nang probinsya ng La Union
pati sa kalagitnaan ng Tarlac.

Nagsimulang dumayo ang mga Ilokano sa Pangasinan matapos mag-alsa ang

grupo ni Serrat noong 1816, at lalo namang dumagsa nang buksan ang Port of Sual
noong 18558. Isa sa mga dahilan ng migrasyon ng mga Ilokano sa Pangasinan ay ang
matabang lupa nito (sanhi ng Ilog Agno) para magsaka. Taong 1834 nang dumami ang
mga naninirahan sa teritoryo ng Kamiling buhat sa Bayambang, dito bumuo ng pamilya
ang mga Pangasinense kasama ng pamilya mula sa Ilokos. Mula noon, nagsimulang

8
Binuksan ito ayon sa utos ng Pamahalaang Espanya para sa kalakalan sa ibang bansa at pagawaan din ng barko.

11
humina ang wikang Pangasinense na halos natatabunan na dahil sa mas maraming
mananalita ng Iloko.

Sa pananakop ng mga Amerikano, ipinatupad nila ang Ingles bilang Lingua Franca
at natatanging wikang dapat gamitin sa buong bansa. 1901 nang ang itayo ang isang
paaralang purong wikang Ingles ang itinuturo na may kabuoang bilang na 1,074 mga
guro. Dito lalong humina ang wikang Pangasinense.

Upang mapigilan ang pinangangambahang pagkawala ng kanilang wika, itinatag

ng iilang mga manunulat mula Pangasinan ang Academy of Pangasinan (Awiran na
Pangasinan), isa sa kanila si Pablo Mejia. Layon nitong pag-isahin at paunlarin ang
wikang Pangasinense. Pero tumagal lamang ito ng hanggang 1921.

Taong 1920 nang opisyal nag gawing lingua franca ang wikang Ingles sa paaralan,
industriya at gobyerno sa pakikipagtalastasan. Dahil wala pang iisang wikain sa bansa,
manukadkad ang wikang Pangasinense sa panahong iyo

Unang kinilala ang wikang Pangasinense kasama ng iba pang wikain noong 1933
nang ipasa ang isang panukala na nagtatakda sa mga wika bilang media of instruction.
(Gonzalez, 1977) Subalit pagkaraan ng ilang taon ay ginawang Ingles.

Pagsapit ng 1960 ay muli na namang sinimulang buhayin ang Awiran na

Pangasinan ni Prof. Generoso Castro at sinimulang maglathala ng kumpletong hanay ng
mga batas para sa ortograpiya ng Pangasinan sa Lingguhang Magazine na Sinag.

1973 naman nang gawing Filipino at Ingles ang opisyal na wikain sa bansa ni
Pang. Ferdinand Marcos na kilala rin bilang mamamayan ng Ilokos, sa panahong ito
humina ang wikang Pangasinense. Subalit sa panahong ito rin itinakda na dapat gamitin
ang mother tongue ng mga paaralang nasa mga lalawigan lalo na ng Pangasinan mula
una hanggang ikaapat na baitang. Doon muling nakakita ng pag-asa ang wikang
Pangasinense na muling itaguyod at palaganapin ang kanilang naghihingalong wika.

Subalit pagsapit ng dekada 70, sang-ayon sa batas na ipinatupad ni Pang. Marcos,

halos lahat ng babasahing nakalathala ay nasusulat sa Ingles, hinahaluan nalang ng mga
wikang nasusulat sa Pangasinense at Iloko sa ilang mga espesyal na isyu lamang.

Mula sa Kasaysayan, tuklasin naman nating ang ilang mga aspektong dapat
isaalang-alang kung bakit unti-unti nang namamatay ang wikang ito at kung bakit hindi
ito naiwasan.

12
Migrasyon patungong Pangasinan
Dahil sa malawak at matabang lupain ng Pangasinan, maraming Ilokano ang
dumayo rito upang magsaka, habang ang iba ay dito na nanatili at bumuo ng pamilya,
kaya taong 1800 ang populasyon sa Pangasinan na nasa 102,305 (Cortes 1990) lamang
ay halos dumoble hanggang 242,476 pagdating ng taong 1850 sa tatlumput apat na
bayan.

Dahil sa malawakang migrasyon ng mga Ilokano, sa kasalukuyan ay nahahati

ang Pangasinan sa tatlong grupo ng mga mananalita.

1. Purong Pangasinan Sila ang mga purong pangkat-etnikong Pangasinense

na taal ang pagsasalita. Matatagpuan sila sa timog at silangang bahagi ng
gulpo ng Lingayen, sa labing-anim na bayan at tatlong lungsod (San Carlos,
Dagupan at Lingayen).
2. Halong Iloko at Pangasinense sila ay nakapalibot sa buong
Pangasinan(Urdaneta).
3. Purong Iloko Karaniwang Iloko ang wikang ginagamit lalo ng mga bayan
sa (isang buong lungsod Sta. Maria, Tayug) silangan at katimugang bahagi
ng Pangasinan.

Pagmamay-ari ng Lupa
Taong 1960 nang bumaba ang kabantugan ng wikang Pangasinense dahil sa
papalaking bilang ng mga mapaghangad at bihasa sa tagumpay na mga Ilokano. Lalong
dumami ang mga nagmamay-ari ng lupa na dati ay sinasaka lang ng mga Ilokano,
hanggang sa dumating ang puntong anim na porsyento na lamang ang lamang ng
populasyong Pangasinan laban sa mga Ilokano sa kanilang lugar.

Kapangyarihang Politikal
Lalo namang nanaig sa kalakhang Pangasinan ang wikang Iloko sa pagkapanalo
ni Pang. Ferdinand Marcos na kilala bilang mamamayang Iloko. Mas lalong tumaas ang
reputasyon ng mga Iloko nang mga panahong iyon kumpara sa Pangasinan na kahit
nakikipagtagisan ay hindi malamangan ang taas na naabot ng isa sa kanilang katunggali
sa wika.

Migrasyon palabas ng Pangasinan

Sang-ayon sa kasaysayan, ang Pangasinan ay isa sa mga may pinakaunang
paaralang pang-elementarya at sekundarya sa bansa na pinamamahalaan ng mga
Amerikano. Karamihan sa mga nagsisipagtapos dito ay nakikitang nakikipagsapalaran sa

13
Maynila upang makahanap ng mas magandang trabaho. Taong 1920 nang magsimulang
dumayo ang mga Pangasinense sa Maynila para magtrabaho sa gobyerno, industriya at
iba pang mga mapapasukang trabaho. Habang ang iba naman ay lumabas na ng bansa
patungong Guam at sa kanlurang bahagi ng baybayin ng Estados Unidos. Namasukan
ang ilan bilang mga manggagawang agrikultural. Habang bandang 1960 naman nang
lumago ang bilang ng mga Pilipinong nangingibang-bayan kasama na rito ang mga
Pangasinense. Ilan sa mga lugar na pinuntahan ay ang Gitnang Silangan, Kanlurang
Europa at Hilagang Amerika, at karamihan sa mga Pangasinensing lumisan ay hindi na
nagsibalik sa Pangasinan.

Urbanisasyon
Isa rin ang urbanisasyon sa nakikitang may malaking epekto kung bakit humihina
ang wikang Pangasinense. Ayon sa datos noong 2000, kalahati (48.03 porsiyento) ng
mga Pilipino ay nasa lungsod na nakatira, kung saan ang dominanteng wika ay Ingles at
Tagalog. Kasunod ng urbanisasyon ay ang pagbabago ng wika dahil ibat ibang pangkat
ng mananalita ang nakihalubilo sa Pangasinan, unti-unting naapektuhan ang kanilang
wika na nahahaluan ng ibang wika, sa madaling sabi, kaugnay sa sinasabing dinamiko
ang wika, kailangang ampunin ng mga Pangasinense ang ibang wika upang makaagapay
sa ibang pangkat ng mga mananalita sa lungsod.

Pabago-bagong takbo sa paggamit ng wika

Dahil sa paiba-ibang panahon ay dumarating ang peryodong nagkakaiba-iba ang
paraan ng paggamit ng wika, mula sa mga matatanda hanggang sa kasalukuyang
kabataan. Kung sa mga nakaraang panahon ay hindi maalam sa wikang Iloko ang mga
Pangasinense, kaiba na ngayon dahil mas bihasa na sila, patunay ito ng pabago-bagong
takbo ng panahon at pakikibagay na rin sa kapwa. Nagkakaroon din ng pagkakataon na
mas gamitin ang wikang labas kumpara sa Pangasinan na walang kamag-anak na wika
at napakahiarap unawain. Ayon kay de Vera (2009) ang Pangasinan ay mayroong limang
diyalekto na may pinaka-detalyado at komplikadong mga salita. Halimbawa nalang dito
ay ang ulan. Ang ulan ay iniuugnay sa pang-uri tulad ng normal na paggamit bilang maksil
[malakas] o makupay [mahina] sa ibang bahagi ng Pangasinan. Subalit sa gitnang
Pangasinan, napakaraming termino ang ginagamit para sa ulan gaya na lamang ng
maya-maya [ambon], tayaketek [mas mabigat ng kaunti sa ambon] at ambusabos
[malakas na ulan].

Samantalang upang makasabay naman sa mga pinaniniwalaang ilitistang

Tagalog, inaampon na rin ng mga Pangasinense ang wikang Tagalog upang
makipagsabayan sa mga tao sa kalakhang Maynila kung saan naroon ang sentro ng

14
komersyo at merkado, isa pang wika ang idinaragdag ay ang wikang Ingles alinsunod sa
kautusan ni dating Pangulong Gloria Macapagal-Arroyo na ang layunin ay ihanda ang
mga Pilipino na maging bihasa sa wikang ito upang makasabay sa pandaigdigang
paliksahan.

Batay sa Catalogue of Endangered Languages, ang talahanayan sa ibaba ay

ilalahad ang batayan upang matukoy kung ang wika ba ay malapit nang mamatay o
mananatiling buhay.

Dito natin malalaman kung ang wika nga ba ay nalalapit nang mawala o kaya pang
isalba. Ang Catalogue of Endangered Languages ay gumawa ng komprehinsibong
pananaliksik ukol sa mga wikain sa buong mundo upang alamin ang mga kalagayan nito
at kung bakit namamatay. Maraming wika sa Africa ang natuklasan nilang malapit nang
mamatay habang ang iba namay nanganganib na. Ang mga wikang ito ay wika mula sa
ibat ibang mga tribo, gaya sa ating bansa, iilang wika na ang namatay na hindi man lang
naido-dukomento at karamihan dito bukod sa mga wika ng mga Negrito ay wika ng ibat
ibang mga tribu na nakakalat sa kalupaan ng Pilipinas.

15
 Kung gagawing basehan ang talahanayan 4 sa naunang pahina, malinaw na ang
Wikang Pangasinense ay hindi pa gaanong nanganganib lalo na kung ang batayan ay
bilang ng mga taong nagsasalita nito. Dahil sa kasalukuyan ay may 2,779,862 ang bilang
ng populasyon rito hindi pa kabilang doon ang mga nasa US at Hawaii at maging sa iba
pang mga bansa sa buong mundo.

MULING PAGPAPASIGLA NG WIKANG PANGASINENSE

Paggamit bilang pangunahing wika sa lugar

Kinumpirma ng Gobernador ng Pangasinan na si Amado Espino Jr., na ang
kanilang wika ay humihina na. Ito ang kanyang ipinagtapat nang maimbitahan siyang
maging panauhin sa ginanap na pagdiriwang ng ikasampung taong anibersaryo ng
Ulupan na Pansiansay Salitan Pangasinan (UPSP) sa Pangasinan State University
(PSU) noong Agosto 7, 2010. Ayon sa online na pahayagang Balita, inamin ni Gob.
Espino na ang kanilang wika ay namamatay na at kailangang kumilos sila upang isalba
ito.
"For instance, we should use the Pangasinan dialect in all local occasions,
instead of Tagalog or English."

Idinagdag pa niya na upang muling mabuhay ang kanialng wika, kailangang

gamitin ito araw-araw saan mang lugar, kahit sa opisina o usapang transaksyunal.

Ayon pa sa Language Vitality and Endangered (2003), upang masigurong nasa

ligtas na antas ang wika, kailangang ang lahat na tao na mananalita nito ay mayroong
pagpapahalaga sa wika at umaasang itataguyod pa ito nang mas malawak at
komprehensibo.

Isa si Gob. Espino sa namuno sa Pangasinan sa muling pagbuhay nito. Noong

2007 ipinatupad niya ang wikang Pangasinense bilang pangunahing wikang dapat
gamitin sa Kapitolyo ng probinsya lalo na kapag araw ng Lunes para sa pagtataas ng
watawat.

Gamitin ang wika bilang midyum sa Panitikan

Binuo ang Association for the Preservation and Revitalization of the Pangasinan
Language at ang Ulupan na 12 Pansiansiay Salitan Pangasinan, isa sa publikasyon nito
ay ang Balon Silew (Bagong Ilaw) na naglilimbag ng mga kontemporaryong panitikan na
nakasulat sa wikang Pangasinense. Isa sa kilala sa kanila ay si Santiago Villafania na
naglilimbag ng kalipunan ng mga Anlong (tula) at ilan sa mga ito ay naisalin na sa ibat

16
ibang wika sa buong mundo. Ang lumalawak na tagabasa nito na mga Pangasinense ay
nagbigay sa kanila ng ideya kung gaano na kalala ang antas ng kanilang wika.

Ayon naman kaya Emilio Jovellanos, isang lexigographer o espesyalista sa

bukobularyong bernakular na ang wikang Pangasinense ay napakayaman, inihalintulad
pa niya ito sa sa wikang Pranses. Ang mayamang bukobularyo ng Pangasinense lalo na
ng Pang-uri ay nakatutulong para mas mapadali ang pagggawa ng isang akda ang isang
manunulat. Halimbawa na lamang ng salitang baliw. Kaya itong isalin hanggang sa
labinlimang salita tulad ng atapis, atiwel, at ambagel. Ang barayti ng mga salita sa wikang
ito ang dahilan kung bakit makulay at mas mabilis makabuo ng tula si Ginoong Villafania.

Ang social media bilang medyum

Habang ang ibang mga bantog sa Panitikan ay tinitingnan ang mga social media
sites na imbakan ng mga basura o mga amatyur na panitkan, isa naman ito sa
nakikitang paraan ni G. Santiago Villafania9 upang lalong ipangalat sa tao ang kaalaman
sa wikang Pangasinense. Ginagamit niya ang kanyang Facebook upang ilagaya doon
ang kanyang mga likhang tula na ang iba ay naisalin na sa ibat ibang wika. Mahalagang
midyum ito upang mas mabilis na maabot higit lalo ang mga kabataan na hindi naman
lingid sa ating kaalaman na ang nakararami sa mga kabataan ay mas aktibo sa mga
social networking cite.

Bilang isa sa mga pursigidong nagsusulong ng wikang Pangasinense at ng mga

panitikang nasusulat sa ganoong wika, gumawa rin si G. Villafania ng websayt na
nakalaan para sa anlong o tula (http://dalityapi.com). Habang nitong 2006 lamang ay
sumulat sa kanyang blog ang mamamahayag na si Behn F. Fortaleza Jr., na may
pamagat na Pangasinan: a Dying Dialect, isang sanaysay ukol sa nanghihingalong wika
ng Pangasinan at umaapela sa kanyang mga kababayan ang pagsusulong nito sa
kanilang probinsya.

Pagbuo ng mga Samahan

Taong 1988 nang ang isang samahang tinatawag na Save the Pangasinan Dialect
Movement ang nagbigay babala sa madla at ikinatatakot ang antas ng wikang
Pangasinense sa lipunan na ito ay malapit na nang mawala. Isa ang grupong ito sa mga
nanguna upang manawagan lalo na sa bayan ng Pangasinan sa muling sabuhay ng
Pangasinense.

9
Bilang tulong sa wikang nawawa nakapaglimbag na ng Sonata ng Pangasinan ni Santiago Villafania. Mdaling
lapitan si Ginoong Villafania, lalo na sa Facebook. Sa pamamagitan ng Facebook siya nakapanayam nga mga
mananaliksik ukol sa panitikan ng Pangasinan.

17
 Habang noong 2003 naman ay binuo ang Pangasinan Writers Association at
Pangasinan Council for Cultural and the Arts (Anderson, V. at Anderson, J., 2007) na
may layuning gumawa ng Sentro ng mga pag-aaral sa Pangasinan sa ilang mga piling
unibersidad sa Pangasinan kasama na rin ang pagdudukomento ng mga kultura sa
Pangasinan.

Nitong Hunyo 2015 lamang, nagkaroon ng Memorandum of Understanding (MoU)

sa pagitan ng Gobernador ng Pangasinan at ng Pangulo ng Unibersidad ng Pilipinas (UP)
na si Alfredo Pascual na may layuning lalong palakasin at isulong ang wika at kultura ng
Pangasinan. Samantala, Enero 2016 naman nang binuo ang Center for Pangasinan
Studies (CPS) 10 kasama ang Unibersidad ng Pilipinas at ibat ibang Unibersidad sa
Pangasinan. Ang mga nasa likod ng CPS ay pinagsama-samang miyembro ng faculty na
may bakas ng Pangasinense na nais tumulong sa lalawigan sa pamamagitan ng pag-
aalay ng kanilang mga nalalaman at pagbibigay serbisyo sa mga lokal na komunidad
gaya ng pag-aaral, kasaysayan, wika, kultura at sining, maging ng arkitektura,
pagpaplanong panglunsod, panitkan, kalusugan at iba pang mga aspekto.

Sa huli, nasa mamamayan pa rin ng Pangasinan nakasalalay ang higit na

katubusan ng wikang Pangasinense mula sa naghihingalo nitong antas. Nasa kanila ang
kasagutan kung nais ba nilang talikdan ang kanilang wika para sa mga dominanteng
wikain at itoy bayaan na lamang na nasusulat sa mga dokumento at kasaysayan o,
masigasig nila itong itaguyod hanggang sa pinakahuling salin-lahi na kanilang
maaabutan. Kung anong pipiliin nila, walang makapagsasabi.

Talahanayan 5. Trato ng Mga Mananalita sa kanilang Wika

Antas Trato ng mananalita

5 Lahat ng tao ay pinahahalagahan ang wika at umaaasang itataguyod ito.

4 Karamihan sa mga mananalita ay sumusuporta sa pagpapanatili ng wika.

Katamtamang dami ang bilang ng mga sumusuporta sa pagpapanatili ng wika;

3 habang ang iba ay ayaw sumuporta at ang iba nama'y sang-ayon sa
pagkawala ng wika.

10
Ito ay alinsunod sa kasunduang nilagdaan sa pagitan ng dalawang kampo noong 2015.

18
 May iilang miyembrong sumusuporta sa pagpapanatili ng wika; habang ang
2
iba ay ayaw sumuporta at ang iba nama'y sang-ayon sa pagkawala ng wika.

Kaunti lang ang miyembrong sumusuporta sa pagpapanatili ng wika; habang

1 ang iba ay ayaw sumuporta at ang iba nama'y sang-ayon sa pagkawala ng
wika.

Walang may pake kung mawala ang kanilang wika; lahat ay mas gustong
0
gamitin ang dominanteng wika.

(Pinagkuhanan: Language Vitality and Endangerment, 2003)

PONOLOHIYA
Ponolohiya ay ang pag-aaral ng mga tunog o ponema ng isang wika, ang pagkukumpara
ng mga ito sa mga tunog ng iba pang wika at ang sistema ng paggamit ng mga tunog na
ito upang makabuo ng yunit ng tunog na may kahulugan. (Wikipedia)

Ponemang Segmental

Katinig
Patinig

Ponemang Suprasegmental

Haba
Diin
Tono
Hinto

PATINIG
Malapatinig

/w/ at /y/

Larawan 1. Ang Patinig

19
Talahanayan 6. Mga katumbas na Titik
Katum
Ponema bas na Wikang Pangasinense Wikang Tagalog
titik
/t/ T Masamit Matamis

/d/ D Diman Doon

Manong o lalakeng
/m/ M Mama
matanda

Manang o babaeng
/n/ N Nana
matanda

/l/ L betl Malamig

/r/ R Aro Pag-ibig

Talahanyan 7. Mga katumbas na Titik

Wikang
Ponema Katumbas na titik Wikang Tagalog
Pangasinense
pokl buto
/p/ P,F
fecha o pecha petsa

/b/ B,V baleg o valeg malaki

kakapat ikaapat na hati

/k/ K, QU
mantiquilla mantekilya

ngarem tanghali
// NG , G
mangan kain

lapis lapis
/s/ S, C
ciudad lungsod

/h/ J,H Juis Tagahukom

20
 pasajero pasahero

/ch/ CH , TCH achi panganay na babae

atchi tsokolate

MORPEMA
Ang panlapi o morpemang di-malaya ay isang morpema na ikinakabit sa isang
salitang-ugat upang makabuo ng isang salita Napakaraming uri ng paraan ng paglalapi
sa mga salita ng Pangasinan, kaya naman kukunin lang ng mananaliksik ang
pinkagamiting salita at mga paglalapi.

1. Gitlaping UM (Gitlapi)
Ito ay inilalagay sa pagitan ng unang katinig at patinig sa salitang ugat.
Nakabubuo ito ng bagong salita gaya ng Pang-uri o Pangngalan na nagbibigay
sa salitang ugat ng kahulugan o trabaho. Ang unang pantig ng salitang ugat ay
inuulit.

Talahanayan 8. Halimbawa ng Gitlaping UM

bumubuis tagabayad ng buwis (taxpayer)

umaanak nagsisimulang manganak

dumarait sastre o mananahi

sumusulat manunulat

2. Unlaping MAKAN at AKAN

Ikinakabit sa salitang ugat upang matukoy na ito ang nagmamay-ari ng partikular
bagay, o tagapagpatupad ng kilos na ipinahihiwatig ng salitang ugat.

21
Talahanayan 9. Halimbawa ng Unlaping MAKAN at AKAN
say makananak o kaya ay akananak ang magulang
say akanabung ang may-ari ng bahay

say akantonbok may-ari ng susi, susi ng kandado

say akan-gawa tagapagpatupad, gumagawa ng kilos

3. Unlaping INKA
Ito ay uri ng unlapi na ang katumbas sa Tagalog ay ka at an gaya ng
kabataan. Idinurugtong ito sa Pangngalan at maging sa mga Pang-uri.
Ipinahihiwatig nito ang kakanyahan ng kalikasan, katauhan ng bagay, tao o
hayop.

Talahanayan 10. Halimbawa ng Unlaping INKA

inkaugaw kabataan

inkalaki kalalakihan

inkabii kababaihan

inkadyus ka-Diyos-an

4. Unlaping KA
Unang kaso, nangangahulugan itong kasama (pagsasama), kaukulan,
katumbasan, kaaway, pagsasama, pagiging miyembro at kasama.

Talahanayan 11. Halimbawa ng Unlaping KA sa unang kaso

kaaro kaibigan

kaabay kapitbahay

kapoted kaputol

kaluganan kasama sa pagsakay sa sasakyan

22
 Ikalawang kaso,kung ang una nito ay tumutukoy bilang kasama, ang ikalawa
naman ay tumutukoy sa sukat gaya ng haba, laki at rami.

Talahanayan 12. Halimbawa ng Unlaping sa ikalawang kaso

kapitlo pangatlong digri na magpinsan

kalimalima limang mga kamay

ontan kabaleg ganito kalaki

5. Kabilaang Panlaping KA at AN
Unang kaso nito ay tumutukoy sa lahi, kadugo o pagiging kabilang gaya ng:

Talahanayan 13. Halimbawa ng kabilaang Panlaping KA at AN sa unang kaso

kasesyonan kaklase

kadalaan ng parehong lahi; kadugo

kabaleyan kabababayan

Ikalawang kaso, kolektibo, isang uri ng paniniwala ng karamihan. Pweding dami

ng tao, o dami ng mga bagay.

Talahanayan 14. Halimbawa ng Kabilaang Panlaping KA at AN sa ikalawang kaso

katooan sangkatauhan, (hindi naman lahat ng uri)

karaklan matao (mataong lugar)

Saray kaasawaan yo mga asawa mo

kanyogan lugar na maraming niyog

kamanggaan lugar na maraming puno ng mangga

kaboloan lugar na maraming puno ng kawayan

23
 Ikatlong kaso, ginagamit rin ito upang ipakita ng nararamdaman.
kaermenan kalungkutan

kaliktan kasiyahan

Ikaapat na kaso, nagpapakita ng kaantasan ng isang bagay. Ang salitang ugat ay

maaring inuulit.
kapegpegleyan pinakagitna, gitna

katagtageyan ang pinakamataas na antas

(mula sa tagey na taas)

karaldaleman Pinakamalalim (dalem

malalim)

6. Ang hulaping AN
Ito ay ginagamit upang tukuyin ang isang lugar.
luganan sakayan

tinbangan timbangan

seslekan kanluran

7. Ang unlaping SAN

Ito ay mula sa salitang isa (one) at ikakabit sa pang-angkop na n, ito ay nagiging:

a) Kapasidad
sanpasig Isang malaking garapon

sankaban Isang kaban

b) Haba

sankarangan isang dipa

sandepa luwag ng dalawang kamay na nakainat

24
 c) Oras
sanagew isang buong araw

santaon isang buong taon

d) Dugo o pakikipag-ugnayang sosyal (katumbas ng MAG sa tagalog)

May dalawang uri naman ng pagtukoy para sa paglalaping ito.
1. Una ay ang pangdalawahan, may Pangngalan o pagbibigay ng
tawag sa bilang halimbawa ang tigdalawa.

Pangdalawahan.
sanasawa mag-asawa

sanama mag-ama

saninaro magkasintahan

2. Ikalawa. Uulitin ang unang silaba ng salitang ugat saka idadagdag

ang unlapi sa unahan ng salitang ugat. Samantala, kung ang
dudugtungang salitang ugat ay nagsisimula sa katinig ang SAN na
unlapi ay dadagdagan ng g at magiging SANG.

Pangmaramihan
kapinsan kakapinsan sangkakapinsan

kaaro kakaaro sangkakaaro

ayro aayro sanaayro

8. Kabilaang SANKA at AN
Ang sanka at an ay halos palaging magkasama sa isang salita. Ito ipinapalagay
na ay mayroong kolektibo, superlatibo, maramihan at mariin na KA at AN kasama
ang SAN.

25
 dyad sankamundoan sa buong mundo

sankamundoan ang buong mundo

sankabaleyan Ang buong bayan

Ang Kabilaang panlapi na ito ay nagpapakahulugan din sa dami o bilang na

kailangan, o sapat ba para mapunan ang isang bagay.
Hal.
sankaaysingan mga tela na sapat sa paggawa ng isang damit

sankaabungan mga kagamitan sa pagbuo ng bahay

sankabalotoan kung ano ang makakapuno sa isang bangka

HAMBINGAN NG PANG-ABAY

mangipipiguray sakey mangkukomparay duwara mangkukomparay amin

magana mas magana sangka ganaan

matakken mas matakken sangka takkenan

baleg mas baleg sangka balegan

PAGTUKOY SA PANGHALIP NG PANGASINENSE

PAMATLIG

Ang pamatlig ay ginagamit sa pagturo ng bagay, tao o lunan. May apat na anyo
ang panghalip-Pamatlig ng Pangasinense. Ang unang anyo ay may sa (saya, satan at
saman); habang ang ikalawa naman ay may i o kaya ay a (aya, itan at iman); at ang
panghuli ang pinaikling salita na walang unlapi o mas kilala sa tawag na payak (ya, tan,
man). (Benton, 1971)

26
PATUROL

Pangasinense Tagalog

saraya/saya/aya Ito Malapit sa nagsasalita

Satan/itan/saratan Iyan Malapit sa kausap

Saman/iman/saraman iyon Malayo sa kausap

PAARI

Ang Pangasinan ay walang pagkakakilanhan sa anyong paari. Ang Panghalip ay

ginagamit nila bilang mga Pangngalan at at kinukuha ang unang anyo ng paturol saka
idaragdag kasunod pagkatapos ng na (gaya ng ng sa tagalog). Ginagamit din ito para
sa maramihan.

Pangasinense Tagalog

na saya nito

na satan niyan

na saman niyon/noon

Hal.

PANG: Dinmagop iray amin ya ombaley ed arap na saman ya abung.

TAG: at nagkatipon ang buong bayan sa may pintuan ng bahay. (Mk 1:33)

PATULAD

Sa Pangasinense ang onya at singa (tulad) ay ikinakabit sa unahan ng unang

anyo ng paturol upang makabuo ng panghalili sa ganoon ng Tagalong.

27
 Pangasinense Tagalog

onya/singa saya/sirin ganito

onya/singa satan/sirin ganyan

Onya/singa saman/sirin ganoon

PANG-ABAY NA PANLUNAN

Ang pang-abay na panlunan ay isang uri ng pang-abay na nagsasaad ng lugar

kung saan naganap ang pangyayari. Samakatuwid, ito ay nagsasabi kung saan ginawa,
ginagawa, at gagawin ang kilos sa pangungusap. Sa Pangasinense, natutukoy ang sa
ganito mula sa dito sa pamamagitan ng ed (sa Tagalog ay sa) at pagdurugtong sa
dito ng unang anyo ng paturol upang makabuo ng salitang panghalili sa dia (ditto sa
Tagalog).

Pangasinense Tagalog

ed saya/dia dito

ed satan/ditan diyan

ed saman/diman doon

Hal.

PANG: Siopa kasiy makatalus ed saya?

TAG: Sino ang makatatanggap nito? (Jn 6:60)

PANG: Inaro ak na Ama lapud saya,

TAG: Dahil ditoy minamahal ako ng Ama, (Jn 10:17)

PANG: dia ak nepeg a bistaen.

TAG: dito ako dapat litisin. (Ac 25:10)

PANG: Tinmaynan diman si Jesus

TAG: Umalis doon si Jesus (Mt 1 5:21)

28
 May katumbas din ang Pangasinense sa mga salitang Pang-abay na Panlunan sa
mga Tagalog gaya ng narito (mula sa). Upang matumbasan ito ng Pangasinense,
kailangan nilang maglagay ng eksistensyal na salitang wala (mayroon sa Tagalog) at
susundan ng payak na Panlunan (gaya ng ditan).

Pangasinense Tagalog

wala dia/wadya narito

wala ditan nariyan

wala diman naroon

SINTAKSIS
PANG-ANGKOP
Ang pang-angkop ay mga katagang nag-uugnay sa magkakasunod na salita sa
pangungusap upang maging madulas o magaan ang pagbigkas ng mga ito. Ginagamit
din ang pang angkop upang pag-ugnayin ang mga panuring at ang mga salitang
binibigyang turing nito.
Ayon kay Amurrio (1970) ang mga pang-angkop na makikita sa Pangasinan ay a,
ya o n. Ang kaibahan nilang lahat ay simpleng mapaganda lamang ang istruktura ng mga
salita.
Ang n ay ay ginagamit kapag ang unang salita na idurugtong sa isa pang salita ay
nagtatapos sa patinig. Gaya ng: inaN maaro (mapagmahal na ina).
Ginagamit naman ang ya kapag ang ikalawang sallitang idurugtong ay
nagsisimula sa patinig gaya ng: baleg ya abung (Malaking bahay) habang ang a naman
ay ginagamit kung ang ikalawang salita na durugtungan ay nagsisimula sa katinig. Hal.
Abung a baleg.

29
Paggamit ng Pang-angkop
1. Sa pagitan ng Pangngalan at pang-uri.

melag ya abng maliit na bahay

maksil a to malakas, malusog na tao

ugaw ya marunong magaling o matalinong bata

ton melag maliit na tao

2. Sa pagitan ng dalawang Pangngalan. Kung ang nasa huli ay ang tinutukoy ng

nasa unahan.

agew a sinba araw ng pagsimba

bulan a Disyenbre buwan ng Disyembre

abng a siminto bahay ng semento

abng a kiew bahay na Kahoy (Kahoy na bahay)

30
 Mga Talasanggunian

Pinablin Taoir on aksyon radyo to keep Pangasinan Language alive. [ca. 2011]. In Facebook [Profile
page]. Retrieved February 2, 2016, from https://www.facebook.com/sonny.villafania/notes

10 Pinakasikat na Larong Tradisyunal ng Pilipino. (n.d.). In Wikipilipinas. Retrieved December 21, 2015
from http://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=10_Pinakasikat_na_Larong_Tradisyunal_ng
_Pilipino

Admin. (2011). Wedding Folklore & Superstitions. Retrieved from

http://pangasinanweddingpractices.blogspot.com/p/wedding-folklore-superstitions.html

_______ (2011). Trivias. http://pangasinanweddingpractices.blogspot.com/p/trivias.html

Amurrio, Fidel (1970). Pangasinan Grammar. Pangasinan.

Anderson, Victoria B. and Anderson, James N. (2007). Pangasinan - An Endangered Language?

Retrospect and Prospect. Philippine Studies. 55 (1): 116-144.

Benton, R. (1971). McKaughan, Ed. Spoken Pangasinan. Honolulu, Hawaii: University of Hawaii Press.

Balonglong, Richard. STORIES from the Bible translated in Pangasinan" Philippine Daily Inquirer, Enero
1, 2013

Cayabyab, M. J. (2011, May 31). Keeping alive the Pangasinan language. Vera Files, retrieved from
http://verafiles.org/keeping-alive-the-pangasinan-language/

Chasing Waterfalls: Bolinao Falls. (2012, August 7). Retrieved from

http://harrybalais.com/2012/08/chasing-waterfalls-bolinao-falls/

de Vera, P. E. (2009, June 18). Is Pangasinan A Dying Language? Retrieved from

http://popoydevera.blogspot.com/2009/06/is-pangasinan-dying-language.html

Encarnacion, A. D. at Quilinguing. K. G. (2015, June 24). UP experts to lead the push in preserving
Pangasinans language and culture. UP System News. Retrieved from http://www.up.edu.ph/up-
experts-to-lead-the-push-in-preserving-pangasinans-language-and-culture/

Fase, W., Jaspaert, K., & Kroon, S. (1992). Maintenance and loss of minority languages: Introductory
remarks. In W. Fase, K. Jaspaert, & S. Kroon (Eds.), Maintenance and loss of minority languages.
Studies in bilingualism. 1. 3-13.

Flores, M. N. (2007). The Cattle Caravans of Ancient Caboloan (Interior Plains of Pangasinan). Ermita,
Manila: National Historical Institute.

__________ Introduction: Pangasinan Literature. Filipinos Writing: Philippine Literature from the
Regions. (general ed.) Lumbera, Bienvenido, Pasig City: Anvil, 2001.

31
_________. Rediscovering Pangasinan. An Introduction. unpublished document.

_________. Pangasinan: Isang Etnokultural na Pagmamapa. PhD. dissertation. University of the

Philippines, Diliman, 2002.

Fox, J.J. (2005). Liao, H-c. and Galvez Rubino, C. eds. A Comparative Analysis of the Relationship
Terminologies of Northern Luzon. Currecnt Issues in Philippine Linguistics and Anthropology:
Parangal kay Lawrence A. Reid. pp. 227-247.

Guia, J. (2015, May 15). The Wonderful Hundred Islands in Pangasinan. Retrieved from
http://vigattintourism.com/tourism/articles/The-Wonderful-Hundred-Islands-in-Pangasinan

Headland, T. (2003). Thirty endangered languages in the Philippines. Work Papers of the Summer
Institute of Linguistics, University of North Dakota Session. 47:1-12.

History. (n.d.) retrieved from http://pangasinan.gov.ph/the-province/history/

Ladefoged, Peter. 2004. The worlds languages are vanishing. UCLA Today 24(14). 11 May 2004. Online
journal, http://www.today.ucla.edu/2004/040511voices_mymind.html, accessed 17 Feb. 2016

Learning With The Mother Tongue (Part 2) By DR. FLORANGEL ROSARIO BRAID. [July 29, 2011]. In
Facebook [Profile page]. Retrieved January 27, 2016, from
http://www.mb.com.ph/articles/328821/learning-with-the-mother-tongue-part-2

Llamson, T. (1978). Handbook of Philippine Language groups. Quezon City: Ateneo de Manila University
Press.

McFarland, C. D. (2008). Deictic Pronouns In Philippine Langauges. Studies in Philippines Languages and
Cultures. 19: 123-141.

Micua, L. V. (2010, August 7). Pangasinan confirmed to be a dying dialect. Balita, retrieved from
http://balita.ph/2010/08/07/pangasinan-confirmed-to-be-a-dying-dialect/

Pangasinan language gasping for last breath (2010, Aug. 15), Sunday Punch. Retrieved from
http://punch.dagupan.com/articles/news/2010/08/pangasinan-language-gasping-for-last- breath/

Pangasinan language. (n.d.). In Wikipedia. Retrieved January 24, 2015, from

https://en.wikipedia.org/wiki/Pangasinan_language

Pangasinense. (n.d.). In Wikipedia. Retrieved December 22, 2015, from

https://bcl.wikipedia.org/wiki/Pangasinense

Pista'y Dayat. (n.d.). In Wikipilipinas. Retrieved January 3, 2016 from

http://fil.wikipilipinas.org/index.php/Pista%27y_Dayat

Rayner, E. A. (1923). Grammar and dictionary of the Pangasinan language. Retrieved from
http://quod.lib.umich.edu/p/philamer/adl9486.0001.001/5?view=image&size=100

32
Repost: In Search of Urduja. [July 13, 2011]. In Facebook [Profile page]. Retrieved January 24, 2016, from
https://www.facebook.com/notes/santiago-villafania/repost-in-search-of-
urduja/10150231762161572

ScholarSpace at University of Hawaii at Manoa (Catalogue of Endangered Languages). (n.d.) retrieved

from https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/bitstream/10125/26145/2/26145.pdf

Scott, William Henry. (1989). Filipinos in China before 1500. Manila: China Studies Program, De La Salle
University.

The Subdialect Filipino. (n.d.) retrieved from http://dila.ph/subdialect_filipino.pdf

Thurman, J. (2015, March 30). A Loss for Words, Can a dying language be saved? The New Yorker.
Retrieved from http://www.newyorker.com/magazine/2015/03/30/a-loss-for-words

UP, Pangasinan LGU undergo workshop for Center for Pangasinan Studies (2016, January 21). UP System
News. Retrieved from http://www.up.edu.ph/up-pangasinan-lgu-undergo-workshop-for-center-
for-pangasinan-studies/

UPSP A Decade After: Revitalizing Pangasinan And The Blueprint For The Next Ten Years by Dr. Catalina
L. Felicitas and Erwin S. Fernandez. (n.d.) retrieved from
https://www.google.com.ph/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=7&cad=rja&uact=8&v
ed=0ahUKEwil4pmS5_3KAhXiFqYKHZbdAqgQFghCMAY&url=https%3A%2F%2Fmlephil.files.word
press.com%2F2010%2F03%2Fupsp-a-decade-
after.doc&usg=AFQjCNHf8ei0OEpBs1sgiruoochnfC_5rg

Visperas, E. (2010, August 7). Governor urge Pangasinenses to use local dialect to save it from
extinction. The Philippine Star, retrieved from http://www.philstar.com/breaking-
news/600263/governor-urge-pangasinenses-use-local-dialect-save-it-extinction

33