KOPAN SANCAININ (MACARSTAN) 16.

YZYILDAK EKONOMK
GELMES ZERNE

Economic Development of Sanjak of Kopan (Hungary) in the 16th Century

Erdal oban

zet
1543 ve 1545 arasnda Bat Macaristandaki fetihler neticesinde Kopan kalesi de Osmanl
Trklerinin eline gemitir. nce Moha sancana bal olan Kopan 1550den itibaren bamsz bir
sancak haline gelmitir. Osmanl hakimiyetinin burada kurulmasnn ardndan belirli aralklarla
yaplan vergi tahrirleri, Kopan sancann XVI. yzyln ikinci yarsndaki idar yapsna, sosyal
geliimine ve demografik yapsna k tutarlarken ekonomik geliimini de aydnlatmaktadr. Defterler,
dnemin retim ilikilerini ve ticaret hayatn aydnalatacak bilgiler sunar. Bu almada zellikle
halkn ana geim ve besin kaynaklar olan tahl retimi, baclk, hayvanclk ve sancakta kurulan
pazarlar ve ticaret yollar incelenmitir.

Abstract
In the consequence of Ottoman occupations which were accomplished in Western Hungary
between 1543 and 1545, Kopan casttle was fallen into the hands of Ottomans. Kopan which
previously had been attached to sanjak of Moha, turned into a sovereign sandjak from 1550. The tapu
registers which were produced after the settlement of Ottoman rule not only reflect the structure of
administration, society and demography, but also give light to the economic development in the
secondperiod of 16th century. The tapu registers furnish the data on the production relations and trade
of the period. This paper especially searches corn production, viniculture and stock-farming which
were served as primefood supply for people, and further more the markets and trade routes.

Kanun Sultan Sleyman, 1541de Budinin fethedilmesinin zerinden henz

iki yl gemiken, muhtemelen Viyanay tekrar kuatmak iin ordularn Macaristan zerine
yrtmt. Geri dnemin dengeleri buna izin vermemiti, ancak gerek Sultan gerekse onun
payitahta dnmesinden sonra Budin ve Estergom beylerbeyleri, ileride Habsburglara kar
gerekletirilecek seferler iin bir harekat ve ikmal noktas oluturmakla beraber Budin
beylerbeyliinin emniyette kalabilmesi iin savunma kua ekmek ve eyaletin hinterlandn
geniletmek amacyla Tuna tesi Bat Macaristan topraklarnda fetihlerde bulunmutur.
Sonuta, Drava nehrinin gneyinde yer alan Valpo alnm, ayn nehrin kuzeyindeki iklo ve
Peuy kaleleri kendiliklerinden teslim olurken imontorna, Ozora ve Tamai de 1545 yaz
sonu itibariyle fethedilmitir. Yzyl banda ky statsnde Tolna iline bal bir kilise mlk
(Villa Copan) olan, bundan sonra Trk fethine kadar kk bir kale veya palankalarla
Enyingli Trk ailesine geen ve mlk merkezi yaplan Kopan da bu fetihler esnasnda, 1543
sonbaharnda Trklerin eline gemitir.1

Dr., A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Hungaroloji Anabilim Dal.

1
Kalenin fethine dair en nemli kaynak 23 Ekim 1543 tarihli bir mektuplamadr: Simigio enim alibi Turci non
fuere, solum in oppidio Koppan, nam illic sunt nunque (=nunc ?), ut fertur, 600 equites ac janichary 200, non
ultra, illud oppidium fortificant. [Nitekim Simigide baka bir yerde Trk yok, ancak imdi phesiz orada,
Kopan ehrindeler, sylendiine gre fazla deil, 600 svari ve 200 yenieri ehri tahkim etmi] (Ferenc Szakly,
Tolna megye negyven esztendeje a mohcsi csata utn (1526-1566), Tanulmnyok Tolna megye trtnetbl
II, szerk. Pusks Attila, Szekszrd, 1969, s. 74 ve 119. dn.). Kopann fethi hakknda daha fazla bilgi iin bkz.
Erdal oban, XVI. Yzylda Kopan Sanca (Macaristan), Baslmam doktora tezi, Ankara, 2002, s. 1-10.

1
 Kopan, 1546 ylnda hazrlanan bir mufassal tahrir defterine2 gre fethin hemen
ardndan Budin eyaletinin ilk sanca olan, onyedi nahiyeden mteekkil Moha sancana
balanmtr. lk tahrirden yl sonra blgenin idar olarak yeniden yaplandrld grlr
ve bu erevede nce iklo ve Gerejgal, 1568de ise Peuy bamsz sancaklar olarak
tekilatlandrlr. Moha sanca, 1568den sonra iki farkl adlandrmayla, Sekuy ve Moha-
Sekuy adyla karmza kmaktadr. Kopann sancak merkezine dntrld tarih
etrafnda ise tartmalar vardr. Sancan ilk kez 1552de kurulduunu ve ancak Zigetvardaki
Macar kumandanlarnn buray igal etmeleriyle ksa mr yaadn ve 1555te tekrar
hayata geirildiini syleyen grn 3 yansra komu imontorna sanca tahririnin de
bulunduu Kopan mufassal defterine dayanlarak 1552 tarihi 4 , Osmanl il idaresi ve
taksimatna dair bir almada ise 1554 tarihi ne srlmtr.5 Aratrmalarmz srasnda
rastladmz bir rus kayd bu tartmalara nokta koymaktadr. Buna gre Moha sancakbeyi
Dervi Beyin teklifiyle, Tuna kapudan Derya Beyin uhdesinde bulunacak yeni bir sancan
oluturulmasna Austos 1550de onay verilmiti. 6 Ne zaman bamsz bir sancak olarak
hayata getiini gsteren bir baka kayt, Budin muhasebe defterlerinde yer almaktadr ki 20
Ocak 1550-8 Ocak 1551 tarihlerine iaret eder.7 Sz konusu rus ve ve sancan ilk vergi
defteri olan 1552 tarihli tahrir defteri 8 bize sancan idar taksimat hakknda da bilgiler
sunmaktadr. Buna gre Kopan sancak merkezi olmakla, nceden Moha sancana bal
Karata, Kr ve Sak nahiyeleri burann paralar haline getirilmitir. Blgede, zellikle
batya, Kraliyet Macaristan topraklarna doru icra edilen yeni fetihlerin bir sonucu olarak,
dier defterlerden de gzlemlenebilecei zere, yeni nahiyeler oluturulmutur. 1565
defterinde9 Sak nahiyesi, Dombo kalesinin Mohatan koparlmas sonucu bu ismi alrken
1570 ve 1580de Maril ve Salavar nahiyelerine rastlyoruz.10

Bugn Trkkoppny adyla bilinen yer, kk bir ky ve Enyingi ailesinin bir

mlk merkeziyken, Osmanl-Trk hakimiyetinin burada yerlemesinden ve
tekilatlanmasndan sonra tempolu bir ekilde gelimeye balamtr. rnein, XVI. yzyl
ortalarnda Kopan ve evresi, Dunafldvrdan ayrlan ve Venedike uzanan ticar yollarn
durak noktas olmu ve bu vesileyle de Macar-talyan ticaretinde daim bir balant noktas
tekil eder konuma gelmitir. 11 Sz konusu geliim, 1587de blgede seyahat eden grg
tanklarnn ifadeleriyle de desteklenebilmektedir. Bu dnemde 400 evin mevcut olduu,
zengin tccarlarn ve ticarethanelerin bulunduu bir yer haline gelmitir. erisinde 4 cami ve

2
BOA, TTD, nr. 441.
3
Eld Vass, A mohcsi szandzsk hatvanngy vvel a csata utn, Mohcs Tanulmnyok, szerk. Rzss Lajos-
Szakly Ferenc, Budapest, 1986, s. 358.
4
Gza Dvid, Ottoman Administrative Strategies in Western Hungary, Studies in Ottoman History in Honour
of Professor V.L. Menage, Istanbul, 1994, s. 33.
5
Andreas Birken, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Wiesbaden, 1976, s. 29.
6
Miha sanca bei Dervi Be mektub gnderp Miha sancana tbi Kapo suyunun te yakasnda
hslarndan Kopan nahiyesi ve ana muttasl olan Karata ve Kr ve Sak nahiyeleri palankalaryla mamr ve
bdn olup mstakil sancak olmaa mtehammil ve mnsibdir dey arz etmein Tuna kapudn Derya Bee
buyuruld, iki yz bin ake ile, sancak tarkiyle, f 29 Receb sene 957. (BOA, Kamil Kepeci, Rus, nr. 209: 90).
7
Lajos Fekete-Gyula Kldy-Nagy, Budai trk szmads knyvek 1550-1580, Budapest, 1962, s. 436.
8
BOA, TTD, nr. 412.
9
Bu defter (BOA, TTD, nr. 665) , bir aratrmada hem sancan ilk defteri olarak deerlendirilmi, hem de 1556
olarak yanl tarihlendirilmitir (Eld Vass, Trkkoppny 1556. vi els trk adsszersa, Somogy megye
mltjbl-Levltri vknyv 3, szerk. Kanyar Jzsef, Kaposvr, 1972, s. 72 ve 13. dn.).
10
BOA, TTD, nr. 563 ve 676.
11
Ferenc Szakly, A Dl-Dunntl kereskedelmi tvonalai a XVI. szzad derekn, Somogy megye mltjbl-
Levltri vknyv 4, szerk. Kanyar Jzsef, Kaposvr, 1973, s. 60-61.

2
11 adet mescidin ina edilmi olmas da, Osmanl-Trk hakimiyetinin mamur ve gelimi
gzde ehirlerinden biri haline geldiinin bir gstergesi kabilinden grlebilir.12

Yukarda ad geen Kopan sancana ait mufassal tahrir defterleri ve bunlarn

iindeki sancak kanunnmeleri, bir yandan sancan idari tekilatlanmasna ve bu noktadaki
geliim evrelerine, ayrca sosyal yaama ve demografik yapya ahitlik ederlerken, bir yandan
da ekonomi sahasnda retim ilikilerine ve ticaret hayatna dair ok sayda malumat sunarlar.

1. Vergiler ve Tarmsal retim

Sancan gelirlerini oluturan kalemlere, ayrca tarmsal retim mnasebetlerine

deinmeden nce, sancan toplam gelirlerine gz atmakta yarar gryoruz. Bu dorultuda
daha homojen bilgilerin elde edilebilmesi amacyla defterlerde yerleim birimlerinin
sreklilii gznnde bulundurularak sadece ilk drt nahiyedeki, Kopan, Dombo, Karata ve
Kr nahiyelerindeki 108 yerleim birimini, tahrirlerdeki orijinal deerlerin yerine
dzeltilmi toplamlara bakarak ve mir gelirleri karmak suretiyle inceledik. Sonuta 1.
izelgedeki deerler elde edilmitir:

1. izelge: Kopan sancanda vergi ve r gelirleri

Tahrir dnemi Vergi geliri nceki dneme gre deiim
(ake)
1546 228.571 -
1552 383.328 1,68
1565 473.249 1,23
1570 623.887 1,32
1580 663.885 1,06

izelgede de grld zere, sancan gelirleri 1546 ve 1580 tarihleri arasnda gz

ard edilemez bir oranda, yaklak kat (2,90) art gstermitir. Yine de bu art, komu
imontorna sancann verileriyle karlatrldnda daha az olmutur.13 Bundaki etkenler
aratrldnda ncelikle tarmsal retim gcnn, baka bir ifadeyle verimliliin geirdii
deiim gze arpar. 1580de buday rnn toplam, ilk tahrirdekinden neredeyse kat
fazlayd. Buday r gelirleri 1580de 196.440 ake, 1546da ise 74.970 ake olarak
gereklemiti. Ayn olgu, mahlut ve ra rnde de gzlemlenmektedir. Bu kalemlerdeki
gelirler, incelenen dnem zarfnda, drt ve iki buuk kat art gstermiti.

Sancan toplam gelirlerindeki deiim oranndaki artn arka plannda baka nemli
etkenlerin de bulunduu dikkate alnmaldr. Bunlardan en nemlisi phesiz narhlarda
yaanan artlard. rnein, zellikle ra fiyatlar aradan geen 34 yl sresince srekli art

12
Seksar gibi nemli bir Osmanl-Trk merkezinde bile sadece 1 cami ve 4 mescit bulunuyordu [Lajos Fekete,
Trk Vergi Tahrirleri, Belleten, Cilt: XI (1947), s. 319].
13
imontorna sancanda yerleim birimi bana den ortalama vergi miktar gz nnde tutulduunda drt kat
art olmutur (Gza Dvid, A Simontornyai szandzsk a 16. szzadban, Budapest, 1982, s. 101).

3
gstermi, 1546 ylnda bir birim ra 36 ake iken bu rakam 1580de 72 akeye kmtr.
Birimdeki hacimsel art dnsek bile, parann deerinde yaanan nemli d bu tr
hesaplamalarda kesinlikle deerlendirilmelidir.

Son olarak vergi ykndeki arln bir etkisinin olduu da ortada durmaktadr.
Tahrirlerdeki vergi trlerinin eitlenmesi bunun bir delili olarak sunulabilir. 1546 ve 1580
yllarnda kap vergisi, buday, mahlut ve ra r kalemlerinin toplam gelire olan orannn
% 89,7den % 76,9a kadar dtn gzlemliyoruz.

Tahrir defterlerinde vergi mklleflerinin ardndan, yerleim birminin hasl, anil-r

ver-rsum gayr ez-filori yani cizye vergisinin dndaki r ve dier vergiler sralanrd.
Burada, zellikle tahl eitlerinin, ra ve dier taneli rnlerin r vergisi miktarnn,
ardarda gelen yln hasat ortalamas hesaplarna gre tahmini olarak kaydedildiklerini
ekleyelim.14 Macar halkn yaad kyler iin yukardaki ifadeye rastlyorken, mezralarda
cizye vergisine doal olarak bir atfta bulunulmadn, flak yani Slav cemaate ait yerler iin
ise, bunlar yalnzca topraklar karlnda hane bana yzelli ake, resm-i arus (gelin resmi)
ve adet-i detbani (ceza paras) demekle ykml bulunduklarndan bedel-i r ver-rsum
tabirinin kullanldn gryoruz. Bunlarn ardndan vergi kalemleri sralanmaktadr.15

Vergi kalemleri arasnda, ilk olarak resm-i kapu, dier adyla, Slavcadaki jupanitsa
kelimesinden bozma ispene yer alr. Cizye vergisinde olduu gibi tanr mallar 300 akeyi,
yani alt Macar forinti bulan reaya, sipahi tmarna kaydedilmek zere, Macar takvimiyle
Szentgyrgy (Hzr lyas) gnnde 25, Szentdemeter (Kasm) gnnde de 25 ake olmak
zere toplam olarak 50 ake derdi.16 Eski Macar toprak vergisi olan kapuadya benzetilmek
suretiyle bir Osmanl rfi vergisi haline getirilmiti ve aslnda Mslman tebann dedii ift
resminin karl oluyordu.17 Cizye ile ayn kriterlere gre toplanan bu verginin doal olarak
cizye ykmllerinin saysyla uyumas beklenir. Ancak tahrirlerde kayda geirilmi olan
kapu resmi ykmlleri ile cizye defterlerindeki ykmller arasnda bir karlatrma
yapldnda, ezici bir ounlukla ikinci grubun aleyhine olmak suretiyle bir dengesizlik

14
Halil nalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, 2. bask, Ankara, 1987, s. 19; Gyula Kldy-Nagy,
Magyarorszgi trk adsszersok, Budapest, 1970, s. 27.
15
Macaristanda uygulanan eitli vergi trleri hakknda bkz. Gustav Bayerle, Ottoman Tributes in Hungary
According to Sixteenth Century Tapu Registers of Novigrad, Lahey-Paris, 1973, s. 17-24.
16
Macaristanda sadece Budin ve Pete reayas, krallar zamannda demedikleri iin bu vergiden muaf
tutulmulard (Kldy-Nagy, Magyarorszgi trk, s. 24-25). Ge dnemde ise bu vergi Macaristan sahasnda
320 akeye karlmt (Fekete, a.g.m., s. 313).
17
Eski ve yerel vergilerin Osmanl hakimiyeti srasnda devam ettirilmesine zen gsterilmitir (Gyula Kldy-
Nagy, The Administration of the Sanjaq Registrations in Hungary, Acta Orientalia Hungarica, XXI (1968), s.
193; Neet aatay, Osmanl mparatorluu Arazi ve Reaya Kanunnamelerinde lhak Edilen Memleketlerin
Adet ve Kanunlar ve stlahlarnn zleri, III. Trk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1948,
s. 494; Halil nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi zerinde
Ariv almalar, ncelemeler, stanbul, 1993, s. 59). Keza bir mhimme kayd da bunu aka yanstmaktadr:
Reaya tfesi hn-i fetihde memleket-i kadmden cri olgelen Kral kanun zere cmle ahvallerin ed olunmak
rica eylemein ol slba tahrir olunm idi. nk sair ahvelleri kanun zere old flori husus dahi ed olunmak
lazm olunmudr. (. Ltfi Barkan, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin
Hukuk ve Mal Esaslar, stanbul, 1943, s. 304). Kapu resmi bir kanun maddesinde ift resminin mukabili
saylmtr: kefer-i rey ispence vermekle ift resmi vermemek olgelmi kann olub (Barkan, a.g.e., s. 102;
Gyula Kldy-Nagy, A budai szandzsk 1546-1590. vi sszersai. Demogrfiai s gazdasgtrtneti adatok,
Budapest, 1985, s. 8). ift resmi iin ayrca bkz. . Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi. Toplu Eserler I,
stanbul, 1980, s. 789-797; Ltfi Ger, XVI-XIX. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve
Hububattan Alnan Vergiler, stanbul, 1964, s. 46.

4
aklkla grlmektedir. 18 Kapu vergisinin arazi ve retim arac sahiplerince dendiini
varsaysak bile, Kopan sancanda da yer yer gzlemlendii zere, bu vergiyi deyenlerin
cizye grubundakilerden az olmas, te yandan ok varlkl olanlarn bile ispene dememeleri
ve defterlerden buna dair herhangi bir saysal ve mantksal bir dayanak noktasnn
karlmamas ilgintir. 19 Ayn zamanda baka vergi trlerine de temel tekil etmesi
bakmndan kapu vergisi nem tamaktadr. rnein sancan 1570 ylndaki kanunnmesi
uyarnca her haneden drder ake resm-i bostan alnyordu. Ne var ki bu vergiyle ilgili olarak
kanunlara riayet edilmedii grlmektedir, zira birka ky istisna uygulamada ikier ake
toplanmtr.20 Resm-i orak ise yine kap bana, fakat birer ake alnmas gerekirken, nemli
saydaki kyn tahririnde buna uyulmamt.21 Resm-i hime (odun vergisi) de bu trdendi ve
kanunnme uyarnca, birka istisnai durum hari22 beer ake olarak tahsil ediliyordu.

Vergi kalemleri sralamasnda ikinci yeri buday r (hinta) almaktadr. Budayn

miktar defterlerde kile birimi cinsinden gsterilmi, ardndan ise parasal deer ake cinsinden
gsterilmitir. rn lmnde muharrirlerin kulland l birimleri, bu arada kile mekna
ve zamana gre deiiklikler gsterebiliyordu. Ancak baz blgelerde yerel lm
birimlerinin stanbul kilesine olan edeeri biliniyordu. Bir kile, budayn lmnde 20 okka
yani 25,65 kilogram iken, arpann bir kilesi 22,25 kilograma denk geliyordu.23 1546 tarihli
Moha sanca kanunnmesinde ve 1550 tarihli Moha sanca tahririnde belirtildii zere,
bir kile eski Macar l birimi fertli yani 24 okkay, bugnk l deeriyle 30,76
kilogram karlamaktayd. Sz konusu dnemlerde budayn narh fiyat gerek bahsedilen
kaynaklarda ve gerekse 1552 tarihli Kopan sanca mufassal defterinde 10 ake olarak
karmza kmaktadr. 1570 ylna kadar bu durum muhafaza edilmi, bu tarihten itibaren ise,
bir mhimme kaydndan anlald kadaryla artk bir kile 30 okkaya denk gelirken, budayn
narh fiyat 12 akeye ykselmitir.24

Daha nce sz edilen yerleim birimlerindeki halkn ana besin ve geim kaynan
tekil eden buday retimi ve r miktar, ayrca dier vergi kalemlerine olan oran aadaki
izelgede sunulmutur:

2. izelge: Buday r miktar

Tahrir dnemi Buday Buday Buday rnn dier
(kile) (100 kg) gelirlere oran
(%)

18
Kapu resminin cizye veya haracla bir ilgisi bulunmuyordu (Fekete, a.g.m., s. 313).
19
Dvid, A Simontornyai, s. 96.
20
Bedeg karyesi 19 kapu-36 ake, Pulya karyesi 15 kapu-24 ake, Mostan karyesi 17 kapu-24 ake,
Vamofaluya karyesi 4 kapu-10 ake, Bar/Kibar karyesi 1 kapu-12 ake (BOA, TTD, nr. 563).
21
Drt nahiyede bulunan 177 kyden 31inde bu durum tespit edilmitir.
22
rnein 1570 tarihli deftere gre: Nagtengl karyesi 32 kapu-100 ake ernid karyesi 7 kapu- 25 ake, Dad
karyesi 5 kapu-35 ake, Pulya karyesi 15 kapu-60 ake, omog karyesi 18 kapu-80 ake, Raki karyesi 18
kapu-80 ake, Zag karyesi 5 kapu-20 ake, erid karyesi 12 kapu-70 ake, egi karyesi 17 kapu-150 ake,
Asofey karyesi 8 kapu-60 ake (BOA, TTD, nr. 563).
23
Kilenin blge ve dnemlere gre edeerleri iin bkz. Halil nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve
Sosyal Tarihi. Cilt I 1300-1600, stanbul, 2000, s. 444 ve Bruce McGowan, "Food and Supply and Taxation on
the Middle Danube (1568-1579), Archivum Ottomanicum, I (1969), s. 165-166.
24
Kldy-Nagy, Magyarorszgi trk, s. 27; Ayn yazar, Trk adlajstrom Baranybl a XVI. szzadbl,
Szigetvri emlkknyv Szigetvr 1566. vi ostromnak 400. vforduljra, szerk. Ruzss Lajos, Budapest, 1966,
s. 118.

5
1546 74,970 23,061 32,8
1552 111,170 34,196 29,0
1565 154,650 47,570 32,7
157025 153,200 56,470 29,5
1580 29,6

izelge, buday retiminin nemli boyutlarda arttn gstermektedir. Ayn art, r

vergisi ykmls bana den buday miktarnda da hissedilmeltedir. 1546da bir Macar
ailesi 31,7 kile, 1552de 55,0 kile, 1565te 71,5 kile ve 1570de ise 75,1 kile buday
retiminde bulunuyordu. Bu oranlarn daha iyi anlalabilmesi, bir ailenin besin temini iin
gerekli olan yllk tahl ihtiyacnn ne kadar olduunun bilinmesiyle mmkn olabilecektir.
Bir aratrma her ailenin toplam tahl ihtiyacn 1,5-2,94 ton arasnda gsterirken26, bir dier
aratrmaya gre bu deer tohumluun hesaba katlmad durumlarda 1,75 ton idi. 27
Budayn bire be verdiini gz nnde bulunduran bir baka aratrma, tohumluk da dahil
olmak zere, bunu 600 ila 800 kilograma drmtr.28 Geree yakn bir deer tayin etmek
belki minimum ve maksimum olarak nerilenlerin mediasn almakla mmkn grnyor ki,
bu da yuvarlak olarak 1,75 tona iaret etmektedir. Buna dayanarak 1565 ve 1570 tahrir
dnemindeki buday miktarnn halkn ihtiyacn rahatlkla karladn syleyebiliriz. Buna,
sz edilen dnemlerde defterlere, r ykmls bana srasyla 26,4 ve 36,7 olarak
kaydedilen, buday ve avdarn karmndan meydana gelen mahlut retimini de ilave
etmemiz gerekiyor (buday gibi keza kile cinsinden yazlan mahlut miktar, buday kilesiyle
ayn olduu dnlerek hesaplanmtr). Dolaysyla 3,0 ve 4,12 tonluk tahl retiminden,
bununla birlikte % 24 ve % 30,4lk bir art rnn varlndan kolayca sz edebiliriz.
Bununla birlikte tahrir defterlerindeki vergi mkelleflerinin eksikliklerini hatradmzda,
pazara sunulabilen miktarda belirgin bir azalmann olduu da muhakkak grnyor.

3. izelge Kopan sancann tahl retiminin bykln, Osmanl ynetimi altndaki

balca tahl retim merkezlerindeki ortalamayla29 mukayese ederek ortaya koymaktadr:

3. izelge: XVI. yzyln ikinci yarsnda aile bana tahl retimi (100 kg.)
Blge 1546 1562-1565 1568-1570 1580
Kopan sanca 14,9 30,0 41,2
Budin sanca 14,6 31,9 - -
Csallkz - - 55,0 40,5
Csekekta 27,0 78,0 - 45,0

25
Bu tarihteki hesaplama, l biriminde yaanan deiiklie dayanarak, 24 okkalk kileye % 20lik ek deer
koymak suretiyle yaplmtr.
26
Kirilly Zsigmondn-Istvn N. Kiss, "Adalkok a paraszti gabonatermels krdshez a XVI-XVII. szzadi
Magyarorszgon", Agrrtrtnelmi Szemle, XI (1969), s. 117, 124.
27
Gza Perjs, Mezgazdasgi termels, npessg, hadsereglelmezs s stratgia a XVII. szzad msodik
felben, Budapest, 1963, s. 45-46.
28
Istvn N. Kiss, 16. szzadi dzsmajegyzkek, Budapest, 1960, s. 1060.
29
Vera Zimnyi, Economy and Society in Sixteenth and Seventeenth Century Hungary (1526-1650), Budapest,
1987, s. 42, 47-48; Gyula Kldy-Nagy, Harcs-szedk s rjk. Trk vilg a XVI. szzadi Magyarorszgon,
Budapest, 1970, s. 161-165.

6
Szenttamskta 29,0 59,0 - -

r ykmllerine gre yaplan buday retimi ortalamalar, baka bir adan bakld
takdirde, kylerin kendini idame ettirme kabiliyetlerini de gstermektedir. Kylerin says ve kile
baznda buday retimi parametreleri bir grafik haline getirildiinde (bkz. Grafik), miktarlar arasnda
yer yer dikkat ekici sapmalar bulunmasna ramen, zellikle 31,0 ila 100,0 kile buday retiminin
bulunduu bekte bir sklk yaand grlebilmektedir. ncelemeye alnan 108 yerleim biriminden
1552de 64; 1565te 68i; 1570de ise 59u bu bekte yer alr. Bir baka ifadeyle aklarsak, tm
yerleim birimlerinin ortalama % 64ne tekabl etmektedir. Verilerin sklk gsterdii bir ikinci bek
100,0 ila 200,0 kile retime sahip kylerde grlmektedir. 1552 ylnda 18 yerleim birimi, 1565 ve
1570de tm kylerin drtte biri bu bekte yer alrlarken, birinci bektekilere nazaran phesiz pazara
arz edebilecekleri daha fazla lde tahllarnn mevcut olduu anlalmaktadr.

Btn defterlerde says 19u bulan ve 200 kilenin zerinde retimin yapld kylerin
verilerine ihtiyatla yaklamak gerei vardr. rnein, bu bekteki Bar/Kibar karyesi, tm defterlere
her defasnda yalnzca bir r ykmlsyle kaydedilmi olmasna ramen, burada 1552de 600,
1565te 360, 1570te ise 350 kile buday retimi sz konusudur. Burada ya blgeye zg ekonomik
ve sosyal etkenlerin rol oynadn veya muharrir tarafndan kydeki nfusun eksik olarak
kaydedildiini akla getirebiliriz. Sadece bu gibi retim sapmalarnn yaand yerlerde deil, belki
dier btn yerleim birimlerinde dikkate alnmas gereken daha baka bir olgu, nc bir olaslk
olarak durmaktadr. Ky topraklar, kimi zaman extraneus tabir edilen yabanc reticiler tarafndan da
ilendii halde, buna baklmakszn sz konusu kyden beklenen tahmini rn miktarnn defterlere
yanstlmas uygulamasna Macaristan topraklarnda sklkla rastlanmaktayd. 30 Osmanl vergi
defterlerinden de bu olguyu dorulama olanamzn bulunduunu syleyelim. Kopan sancana
ilikin olarak H. 972/M. 1564-1565 yl mukataa mahsulatn gsteren bir listeye gre, Sarso kynde
13 yerli sakinin yan sra Kr ehrinden gelen 12 reticinin, bu kyn retim ilikilerinin iinde yer
alm olmalar bunun somut kantlarndandr.31

Kopan sancann tahl retiminin incelediimiz periyod sresince istikrarl bir biimde
artmasna kout olarak deirmenlerden (asiyab) alnan vergi miktarlarnda da art tespit edilmitir.
1546 ylnda 2100, 1552de 2625, 1565te 3150, 1570de ise 3225 ake vergi toplanmken, 1580
ylnda az bir dle bu rakam 3025 ake eklinde gereklemitir. Bu deirmenlerin yarm yl
altklar dnlp bab adedine evirdiimizde, tahrir dnemlerine gre srasyla 84, 105, 126, 129
ve 121 dolapla almlard.32 Ortalama olarak 60 yerleim yerinde deirmenler faaliyet gsteriyordu.
En bykleri be gz ile Berki, ernid ve Sakal kylerinde bulunuyordu. Karata nahiyesinin
batsnda, tahl retimi youn olmakla beraber, bu blgede sadece eriddeki tek gzl deirmenin
alm olmas ilgintir. Bununla birlikte Kara, Aa va Alfaluya mezralarnn ikier gz deirmene
sahip olmalar da dikkat ekicidir. Deirmen says, sancakta retimi yaplan tahl rnlerinin
tlmesi iin yeterli grnmektedir. 1570 ylnda sancan geneline bakldnda33 tohumluklar ve
vergiye giden ksmn hesabn dnda tutarsak, alt ay yani 182 gn boyunca alan her gz, gnde

30
Extraneuslar budayla beraber zm yetitiricilii ve retiminde de karmza kmaktadr (Zimnyi, a.g.e., s.
34-35).
31
Trkolog Antal Velics bu listeyi (sterreichische Nationalbibliothek, Trk. Hss. Flgel, 1367) 1565-1566 yl
olarak tarihlendirmitir.
32
Kanunnme uyarnca tam yl alan deirmenlerden 50, alt ay alanlardan ise 25 ake alnyordu.
Macaristan topraklarnda bundan farkl vergilendirme uslleri de olmutu. rnein Gng ehrinde baz
deirmenlerden 300, ya da 100 ake vergi alnrken, Siremde tam yllk vergi 32 ve yarm yllk ise 12 ake idi
(Kldy-Nagy, Magyarorszgi trk, s. 42-43).
33
Deerlendirmeye, sz konusu dnemdeki tm tahl retimi ve toplam 194 gze sahip deirmenler alnmtr.

7
288 kilogram tahl ilemekteydi. Bu rakam, yaklak 400 kilograma ulaan ayn yzyldaki tahl ileme
kapasitesinin ise olduka altnda grnmektedir.34

Buday ve mahlutun dndaki bir dier tahl grubu arpa yani ar idi. Arpa tarmyla sadece
Osmanl hakimiyetinin ilk dneminde karlayoruz. 1546daki verilere gre, Kopan sancann
tmnde sadece 1060 kile arpa retilirken, 500 kile retimle ise Diyolapa karyesi bunun neredeyse
yarsn karlamtr. Arpa gelirleri ayn dnemde, tm gelirlerin yalnzca % 0,01ini oluturuyordu.
Dier defterlerde, arpa rne rastlayamyoruz. Ancak vergi kalemi olarak gsterilmeyen tarm
rnlerinin yetitirlmedii kanaatinde bulunmak da doru deildir. rnein r-i meyve sadece 1580
ylndan balayarak kaydedilmiti,. Oysa ileride grlebilecei zere bacln yapld bir blgede
phesiz baka meyve yetitiriciliinin de mevcut bulunmas gerekiyordu.

Tarmsal rnler arasnda en fazla gelir getirenlerden bir dieri ra yani arap olmutur.
arabn lmnde ise, Osmanllar bu topraklarda yerel bir kelime olan eberi (cseber)
kullanmlard. Bir eit kab ifade eden ve orijinal bir Macar l birimi olan eber 42,42 litreye
karlk geliyordu.35 lk dnemde 36 ake olan bir birim rann fiyat 1565 ylnda 48 akeye km,
1570ten balayarak ise yeni narh fiyat 72 ake olarak tespit edilmitir. Daha nce belirttiimiz gibi,
paradaki deer dnn yan sra eberin hacminde de byk olaslkla bir deiim gereklemiti.
ra gelirleri, incelenen yerleim birimlerinde, 1546 ylnda tm gelire oran % 30; 1552de % 35,0;
1565te % 36,9; 1570de % 33,4 idi. 1580 ylnda ise nemli bir dle bu oran % 26,2 olmutur.
Nahiyeler arasnda ise Karata ve Kr nahiyeleri, ra retimindeki nemli payla n plana
kmaktadr. Drt nahiyenin tmndeki baclkla ilgili retime ilikin verileri biraraya getirdiimizde,
budaydakine benzer bir trendin yakalanmas zor grnyor. ncelemelerimizde, toplam rn
tahminlerini sancan tm vergi ykmllerini baz alarak hesap etmekten kandk. Baclk, zel
corafi koullar talep ettiinden ve dier tahl rnlerinde olduu gibi her yerde mevcut olmadndan,
sadece Karata ve Kr nahiyesinin kylerindeki ykmlleri dikkate almak gerekti.

zm yetitiriciliine dair incelemelerde bir nemli husus, her ailenin bir baa sahip
olamayaca gereidir. Bu nedenledir ki retim ortalamalarn r ve kapu vergisi
ykmllerine gre ayr ayr ortaya koyduktan sonra geree yakn rakamlar bu iki deerin
mediasnda aramak makul grnmektedir. Buna gre 1546 ylnda toplam 86 kyde 7937
hektolitre ra retilirken, r verenlerin bana ortalama 4,04 hl., kapu bana ise 11,6 hl.
retim dmekteydi. Bundan alt yl sonra ise toplam retim yaklak iki kat artarak 15337
hl.ye kmt; r ykmls bana 9,26, kapu bana ise 14,1 ra retimi hasl olmutu.
1565 ylnda lmde bir deiiklik olma olasln da dnerek (42,42 ve 56,56 olarak iki
ayr ekilde hesapladk) r ykmls bana 9,02 ya da 12,03 hl., kapu bana da 17,56 ya
da 23,3 hl. ile haslatta bir art olmutur. 1570 yl mufassal defteri ise nemli bir kapasite
dklnn yaandna tanklk etmektedir. retim miktar, lmn yani eberin hacmi
42,42 ve 56,56 olarak iki ayr ekilde hesaplanmak yoluyla 12098 ila 24196 hl. arasnda
olmalyd; her bir r ykmls 7,65 ya da 15,3 hl., her kapu ise 9,62 veya 19,25 hl. ra
elde etmiti. Bu retim azalnn etkenleri neler olabilirdi? Bilindii zere, baclk tarm,
dier tarmsal faaliyetlere nazaran ok daha fazla zen ve dikkat gerektiren bir itir. Bunun
yansra gvenli ve huzurlu bir ortama da ihtiya duyulur. Oysa 1565-1580 yllar arasndaki
dnem Kopan sanca iin kritik bir dnem olmutur. Tuna tesi topraklarda cereyan eden
1566 Zigetvar seferi gibi byk asker giriimler, kaynaklarda ska rastladmz ve
neredeyse her gn tekrarlanan yerel asker atmalar ve tacizler36, sancan hayatnda nemli
derecede yer igal etmitir. Kopan sancann ra retimiyle ilgili durumunun gerek Tolna

34
Perjs, a.g.e., s. 91-92.
35
Kldy-Nagy, Magyarorszgi trk, s. 29.
36
Bu olaylar hakknda bkz. Sndor Takts, Rajzok a trk vilgbl, III. kt., Budapest, 1917, s. 136-180.

8
blgesinin, gerekse imontorna sancann koullaryla paralellik arzettiini de ilave etmek
isteriz.37

Bacln tarmsal faaliyette byk yer tuttuu Karata ve Kr nahiyelerinin retim

bykl hakknda bir fikir edinebilmek amacyla buraya ilikin verileri, yine bacln
youn olarak yapld imontorna sancana bal Enderik nahiyesinin ve baclk-arap
balamnda bir monokltre sahip kuzeydou Macaristandaki baz blgelerin verileriyle
izelgedeki ekliyle karlatrdk.

4. izelge: XVI. yzylda ra retimi ortalamalar (hl.)

1552 1565 1570
Blge r kapu r kapu r kapu
Karata-Kr 9,26 14,1 9,02-12,03 17,6-23,3 7,65-15,3 9,62-19,25
Enderik 27,4 45,5 15,3-20,4 26,7-35,6 17,7-23,0 35,4-46,0
1560-157038
Tllya 9,52
Tolcsva 10,16
Erdberny 9,45
Md 11,96
Zombor 15,73
Srospatak 12,10

Hayvanclk, sancan sakinleri iin tarmn yannda baka bir geim kaynan tekil
ediyordu. Tahrir defterlerinden anlald kadaryla domuz besicilii hayvancln en nemli
blmn oluturuyordu. Ykmller, bidat- hnzr veya henazir vergisi ad altnda bir
yandan byk olan domuzlar iin ikier ake dyorlard. 1546 ylnda incelenen yerlerde
1566 ba domuzun beslendiini reniyoruz; 1552de ise her bir r ykmls 2,2 domuza
sahipti. 1565te hemen hemen ayn oranla karlayorken (2,1), 1570de 2,9luk oranla
nemli bir arta ahit oluyoruz. Domuz besiciliinin neminin bir baka gstergesi, Kopan
sancanda sadece 1580 ylndan balayarak vergi kalemleri arasnda sralanm olan
emengh ve bellt (palamut yemii) resmidir. Bu vergi otlatlmaya gtrlen her ba
domuzdan bir ake alnmas eklinde uygulanyordu.

Dier kk ba hayvanlardan koyuna ilikin bilgilere ise maalesef 1580den

balayarak ulaabiliyoruz. Muharrirler, yerel detlere uygun olarak da koyunlardan alnan
vergileri bazen det-i anam, bazen de r-i bere ad altnda gsterirlerken, saym esnasnda
sakinlerin adnn yanna koyun saysn kaydederlerdi.39 Kopan sancanda, domuz hemen her
ailenin et ihtiyacn temin eden bir unsur iken, koyun besicilii belli yerleim birimlerinde,

37
Kldy-Nagy, Harcs-szedk, s. 141-150; Dvid, A Simontornyai, s. 107.
38
Kuzeydou Macaristandaki baclk verileri iin bkz. Zimnyi, a.g.e., s. 40-41; N. Kiss, a.g.e., s. 96 ve 45.
39
Koyun saysnn bilinmesi, bir mhimme kaydnda da belirtildii zere, vergilendirme ile ilgili olmayp daha
ziyade ordunun iaesi iin nemliydi (Kldy-Nagy, Magyarorszgi trk, s. 36).

9
ancak hatr saylr oranlarda karmza kmaktadr. 7109 ake gelirin kaydedildii 1580
tarihinde, aile bana yaklak kuzunun, buna dayanarak 3 ila 5 koyunun beslendiini
sylemek mmkndr.

Mufassal tahrir defterleri, Kopan sancann eitli blgelerinde balkln mevcut olduuna
dair eitli bilgiler iermektedir. Nehirlerden tutulan balklarn onda biri, nehirlerin balk ynnden
zengin ksmlarnda veya dalyanlarda tutulan balklarn ise yars vergi olarak nsf- mah, r-i mah
veya mahsl-i talyan ad altnda deniyordu. 1546 ylnda sipahilere denen vergi 1150 akeyi
bulurken, 1552de 950, 1565te 750, 1570de 100040 ve 1580de 1500 ake mir olarak kaydedilmitir.
Sancak dahilindeki gllerde eitli dalyanlar da bulunuyordu. rnein, Sil karyesindeki Alo-to ve
Fel-to gllerinden yllk olarak 1000 ake, Kuti kynn ayn ad tayan glnden ise 300 ake
vergi alnmt. En fazla gelir 6500 akeyle Kopan ehri sakinleri tarafndan denmiti. Kopan halk,
burada gl bulunmad iin byk bir olaslkla, sancan kuzey snrn da oluturan Balaton glnde
(kaynaklarmzda nehr-i Balaton eklinde geer) dalyanlar kiralam olmalydlar.

2. Ticaret Hayat
Tahrir defterleri, tarm ve hayvancla dair vergilerle birlikte ticar ve sna retimden alnan
vergileri de kaydederler. Bunlarn banda pazar ve panayrlarda el deitiren mallardan alnan balar
yani mahsul-i bc-i bazr geliyordu. Hazineye irad olarak kaydedilen balar, ticaret trafii hakknda
genel bir fikir verebilmektedir. Defterlerde, hemen her nahiyede bir veya birden daha fazla pazara
rastlayabiliyoruz. Pazar vergisi genellikle ehirlerden alnmasna ramen krsal blgelere ilikin vergi
kaytlar da bulunuyor.41 Kk bir yerleim birimi olan ve dahas 1565ten itibaren mezra haline
gelen Dida bunun rneklerinden biridir. 42 Daha kk lekteki haftalk pazarlarn defterlere
kaydedilmediini sadece yllk pazarlarn zikredildiini, 1580de rg karyesinin bacndan sz
edilirken kullanlan ylda kere durur ifadesinden yola karak dnebiliriz. En byk
pazarlardan biri phesiz sancak merkezi ehrinde kurulan idi. Daha nceleri yllk 500 ve 700 ake
toplanan bu pazardan 1570 ylnda 7000 ake gelir temin edilmi, 1580de ise satlan mal miktarnn
artmasna paralel olarak 8500 ake ile daha fazla nem tamaya balamt. Bir dier byk pazar
Asalo karyesinde kuruluyordu; bu pazardan toplanan balarn miktar yllar itibariyle yleydi: 1546
ve 1552de 1000er ake, 1565te 500, 1570de 2000 ve 1580de 1000 ake. 1570 ve 1580deki veriler
biraraya getirildiinde pazar ve panayr vergileri 11.300 ve 10.800 akeyi buluyordu. Bunlarn dnda
eitli dnemlerde sancak topraklarnda kurulan dier pazarlar unlard: gal, Zi, Sak, Karata, Kr,
Kana ve Vamotasar.

Ticar hayata ilikin olarak, dank da olsa defterlerde baka verilere de rastlamak mmkn.
ehirlerde ticar faaliyetlerin denetlenmesine karlk olarak alnan ihtisab, ayrca ticar ihtilaflarda
masrafa karlk tahsil edilen ihzariye vergisi sancak snrlar iinde sadece Kopan ehri iin ve
emhane (mum imalathanesi) vergisi ile birlikte toplam olarak kaydedilmiti. Bunlarn 1570 ve 1580
yllarndaki yekunlar 1500er akeye ulayordu.

Daha nce belirtildii zere, Kopan sanca, Byk Macar ovasndan, Pettau yoluyla
Venedike yaplan ticaret gzergah zerinde bulunuyordu. 43 Tccarlarn raporlarna dayanarak
zellikle sr ihracnn yapld bu yolun sancak dahilindeki durak noktalarnn Sak ehri ile, Sil ve

40
Kopan ehrinin 1570 ylna ilikin bilgileri mufassal defterde grnmyor; bu bilgi timar defterinden
alnmtr (BOA, Timar Defteri, nr. 505).
41
ehirlerden alnan ticar ve sna vergiler hakknda bkz. Suraiya Faroqhi, "Taxation and Urban Activities in
Sixteenth Century Anatolia", International Journal of Turkish Studies, I., 1(1979-80), s. 19-53; Huricihan
slamolu-nan, Osmanl mparatorluu'nda Devlet ve Kyl, stanbul, 1991, s. 79-81.
42
BOA, Timar Defteri, nr. 353.
43
Macaristandaki ticar yollar hakknda bkz. Lajos Glaser, "Dunntl kzpkori thalzata", Szzadok, LXIII
(1929).

10
Hete karyeleri olduu muhakkaktr.44 Ne var ki sz konusu kaynaklarn bu bilgilerini, Trk vergi
tahrirleri vastasyla dorulamak sadece 1570 tarihi itibariyle, 500 ake resm-i uburun yani gei
cretinin kaydedildii Sak ehri iin mmkn grnyor. Bundan baka, Ferenc Szakly, bu yolun
imontorna sancandaki Gynttan ayrlan baka bir kolunun bulunabileceini, bunun da ana kolun
kuzeyinden paralel geerek Maril zerinden Zagreb-Pettau-Venedik hattna balanabileceini
varsayyor. Bu yolun Maril ayan tahrirlerden destekleyememekle birlikte yine de varsaylan bu yol
zerindeki rig yerleimi dikkat ekicidir ve ancak F. Szaklyn varsayd gzergah zerinde
grnmemektedir. rig karyesinden tahsil edilen resm-i ubur 1552 ve 1565te 1400er ake idi; 1570te
ise, herhalde neminin artmasna binaen, yksek bir meblala 5000 ake olarak kaydedilmitir. 1570
ve 1580 yllarnda hazine irad olarak Kopan ehrinden toplanan mahsul-i gmrkn 2000er ake
olmas gerei de, bu yolun 1570den balayarak ticar hayatta nem kazanmaya baaldn gsterdii
dncesindeyiz. Gei cretinin istikrarl bir biimde kaydedildii dier merkez Kr ehriydi.
1552-1580 arasnda buras iin kaydedilen gei cretleri srekli art gstermiti. Sadece bir varsaym
olarak, Peuy-Radkersburg ticaret gzergahnn Fldvrdan ayrlarak Kr ehri zerinden Marile,
oradan da Pettau yoluna balandn ortaya atabiliriz. Fldvr-Kr arasndaki yolu Srvz nehri
kesiyordu. Sz konusu nehrin yaknnda bulunan Felegre kyne ait gei ve kpr resimlerinden
yola karak45 burann ara durak olmas muhtemel grnyor. Timar defterlerinden karlan verilere
gre, Dbrekes hrinden tahsil edilecek olan resm-i uburun miktar ise 5000 akedir.46 Bu durum,
Dbrekesin byk bir olaslkla Seksar-Sak arasnda bir dnem kullanlan ticar bir yolun dura
olabilecei izlenimini bizde uyandrmaktadr.

44
Szakly, Tanulmnyok Tolna megye trtnetbl, s. 60 ve 61.
45
Dvid, A Simontornyai, s. 285 ve 302.
46
BOA, Timar Defteri, nr. 353.

11
12
 BBLYOGRAFYA

Ariv Kaynaklar

Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), stanbul

Tapu Tahrir Defterleri (TTD): nr. 441, nr. 412, nr. 665, nr. 563, nr. 676.
Timar Defterleri: nr. 353, nr. 505.
Kamil Kepeci Tasnifi, Rus Defteri: nr. 209

sterreichische National Bibliothek, Viyana

Trk. Hss. Flgel: 1367.

Aratrmalar

Barkan, . Ltfi, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve

Mal Esaslar I. Kanunlar, stanbul, 1943.
Barkan, . Ltfi, Trkiyede Toprak Meselesi. Toplu Eserler 1, stanbul, 1980.
Bayerle, Gustav, Ottoman Tributes in Hungary According to Sixteenth Century Tapu Registers of
Novigrad, Lahey-Paris, 1973.
Birken, Andreas, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Wiesbaden, 1976.
aatay, Neet, Osmanl mparatorluu Arazi ve Reaya Kanunnamelerinde lhak Edilen
Memleketlerin Adet ve Kanunlar ve stlahlarnn zleri, III. Trk Tarih Kongresi: Kongreye
Sunulan Bildiriler, Ankara, 1948.
oban, Erdal, XVI. Yzylda Kopan Sanca (Macaristan), Baslmam doktora tezi, Ankara, 2002.
Dvid, Gza, A Simontornyai szandzsk a 16. szzadban, Budapest, 1982.
Dvid, Gza, Ottoman Administrative Strategies in Western Hungary, Studies in Ottoman History in
Honour of Professor V. L. Menage, stanbul, 1994.
Faroqhi, Suraiya, Taxation and Urban Activities in Sixteenth Century Anatolia, International
Journal of Turkish Studies, I., 1 (1979-80).
Fekete, Lajos, Trk Vergi Tahrirleri, Belleten, Cilt: XI (1947).
Fekete, Lajos ve Gyula Kldy-Nagy, Budai trk szmads knyvek 1550-1580, Budapest, 1962.
Glaser, Lajos, Dunntl kzpkori thalzata, Szzadok, LXIII (1929).
Ger, Ltfi, XVI-XIX. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan
Alnan Vergiler, stanbul, 1964.
nalck, Halil, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, 2. bask, Ankara, 1987.
nalck, Halil, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Osmanl mparatorluu. Toplum ve Ekonomi
zerinde Ariv almalar, ncelemeler, stanbul,1993.
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. Cilt I 1300-1600, stanbul,
2000.
slamolu-nan, Huricihan, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, stanbul, 1991.
Kldy-Nagy, Gyula, Trk adlajstrom Baranybl a XVI. szzadbl, Szigetvri emlkknyv
Szigetvr 1566. vi ostromnak 400. vforduljra, szerk. Rzss Lajos, Budapest, 1966.
Kldy-Nagy, Gyula, The Administration of the Sanjaq Registrations in Hungary, Acta Orientalia
Hungarica, XXI (1968).
Kldy-Nagy, Gyula, Magyarorszgi trk adsszersok, Budapest, 1970.
Kldy-Nagy, Gyula, Harcs-szedk s rjk. Trk vilg a XVI. szzadi Magyarorszgon, Budapest,
1970.
Kldy-Nagy, Gyula, A budai szandzsk 1546-1590. vi sszersai. Demogrfiai s gazdasgtrtneti
adatok, Budapest, 1985.
McGowan, Bruce, Food and Supply and Taxation on the Middle Danube (1568-1579), Archivum
Ottomanicum, I (1969).

13
N. Kiss, Istvn, 16. szzadi dzsmajegyzkek, Budapest, 1960.
Perjs, Gza, Mezgazdasgi termels, npessg, hadsereglelmezs s stratgia a XVII. szzad
msodik felben, Budapest, 1963.
Szakly, Ferenc, Tolna megye negyven esztendeje a mohcsi csata utn (1526-1566), Tanulmnyok
Tolna megye trtnetbl II, szerk. Pusks Attila, Szekszrd, 1969.
Szakly, Ferenc, A Dl-Dunntl kereskedelmi tvonalai a XVI. szzad derekn, Somogy megye
mltjbl-Levltri vknyv 4, szerk. Kanyar Jzsef, Kaposvr, 1973.
Takts, Sndor, Rajzok a trk vilgbl, III. kt., Budapest, 1917.
Vass, Eld, Trkkoppny 1556. vi els trk adsszersa, Somogy megye mltjbl-Levltri
vknyv 3, szerk. Kanyar Jzsef, Kaposvr, 1972.
Vass, Eld, A mohcsi szandzsk hatvanngy vvel a csata utn, Mohcs Tanulmnyok, szerk.
Rzss Lajos-Szakly Ferenc, Budapest, 1986.
Zimnyi, Vera, Economy and Society in Sixteenth and Seventeenth Century Hungary (1526-1650),
Budapest, 1987.
Zsigmondn, Kirilly-N. Kiss, Istvn, Adalkok a paraszti gabonatermels krdshez a XVI-XVII.
szzadi Magyarorszgon, Agrrtrtnelmi Szemle, XI (1969).

14
A Nyugat-Magyarorszgon 1543 s 1545 kztt vgrehajtott trhdtsok kvetkeztben a koppnyi vr is az
oszmn-trkk kezbe kerlt. A korbban a Mohcsi szandzskhoz tartozott Koppny 1550-tl kezdve fggetlen
szandzskk alakult. Az oszmn-trk uralom berendezkedse utn bizonyos idszakokban kszlt
adsszersok a Koppnyi szandzsknak nemcsak az igazgatsi, trsadalmi s demogrfiai struktrjt
tkrzik, hanem megvilgtjk gazdasgi fejldst is a XVI. szzad msodik felben. Az adsszersok fontos
adatokat szolgltatnak a korszak termelsi viszonyairl s kereskedelmi letrl. Ez a tanulmny kiemelten
foglalkozik a np elsdleges lelmezsi forrsul szolgl gabona- s szltermelssel, az llattenysztssel,
valamint a szandzskban tartott vsrokkal s kereskedelmi utakkal.

15