KARAAY-MALKAR NART DESTANLARI

Adilhan Adilolu *

ZET
Kafkasya corafyasnda yaayan halklarn ortak kltr rnlerinden biri olan
Nart destanlar, Karaay-Malkar Trklerinin halk edebiyatnda da nemli bir yer tekil
etmektedir. Karaay-Malkar Trkleri dnda; erkes, Abhaz-Abaza, Oset, een-ngu
ve Kumuk Trklerinin folklorunda da yer alan Nart destanlar birok ynden
birbirlerine benzemekle birlikte bu destanlarn her birinin kendisine has birtakm mill
vasflar barndrd ve aralarnda baz farkllklarn olduu dikkat ekmektedir.
Anahtar Szckler: Karaay-Malkar Nart Destanlar, Nart Kahramanlar

EPICS OF KARAAY-MALKAR NART

ABSTRACT
Nart eposes, which are one of the common cultrual values of peoples on
Caucasian geographical area, have an important place in folk literature of Karachay-
Malkar Turks. Nart eposes take place, apart from the Karachay-Malkar Turks, in the
folklore of Circassians, Abkhasians-Abazins, Ossets, Chechens-Ingushes and Kumuk
Turks. These eposes are smilar from many aspects. But, it is remarkable that each of
then contains spesific national characteristic and that there are some differences
between then.
Key Words: Nart Eposes of Karachay-Malkar, Nart Heroes

Kafkasya corafyasnda yaayan halklarn ortak kltr

rnlerinden biri olan Nart destanlar, Karaay-Malkar Trklerinin
halk edebiyatnda da nemli bir yer tekil etmektedir. Karaay-
Malkar Trkleri dnda; erkes, Abhaz-Abaza, Oset, een-ngu ve
Kumuk Trklerinin folklorunda da yer alan Nart destanlar birok
ynden birbirlerine benzemekle birlikte bu destanlarn her birinin
kendisine has birtakm mill vasflar barndrd ve aralarnda baz
farkllklarn olduu dikkat ekmektedir. erkes ve Abhaz-Abazalarn
Nart destanlar eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken,
Karaay-Malkar Trklerinin Nart destanlar ise eski Trk mitolojisiyle
yaknlk gstermektedir (Adilolu, 1997:577).
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, tarih ncesine ait birtakm
olaanst olaylar ve kahramanlar anlatlmaktadr. Destanlarn
dokusunda gerek ile hayal i iedir. Btn Trk boylarnn szl
geleneinde olduu gibi, Karaay-Malkar Nart destanlarnn byk
bir ksm cr (destan) eklinde ve belli bir makamla sylenmektedir
(Adilolu, 1993/4:7-9). Karaay-Malkar Nart destanlar hakknda ilk
bilgileri veren P. Ostryakov notlarnda yle sylemektedir:

*
Devlet Arivleri Genel Mdrl
 Adilhan ADLOLU 197

Sbzg (kaval) ad verilen mzik aletiyle ve kk tahta

paralarnn belli bir tempoyla birbirine vurularak ortaya
karlan armoni eliinde halk ozanlar destanlar
sylemektedir. Halk ozanlarnn evresine toplanan
kimseler de byk bir dikkat ve hayranlkla onlar dinlerler.
Destanlarn her birinin kendisine ait farkl bir makam
vardr. (Ostryakov, 1879:700).
G.N. Potanin, Kafkas Nart destanlarnn kkenini Altayl
kavimlere yani Trk-Mool kltrne balamaktadr. Ona gre,
Trk-Mool destanlaryla byk benzerlikler gsteren Kafkas Nart
destanlarnn teekklnde Altayl gebe kavimlerin byk rol
vardr (Potanin, 1899:1-4, 384-508, 841-856). A.N. Dyakov-Tarasov
Nart destanlar iin yle sylemektedir:
Orta Asyadan Avrupaya gerekleen byk g srasnda
Kafkasya blgesi yol gzergah zerindeydi. Karaay-
Malkar Nart destanlarnda bu byk gn izleri ok ak
bir ekilde grlmektedir. Nart hikayelerinde iyilik ile
ktln, karanlk ile aydnln savamas, yer alt ve yer
stndeki birtakm yaratklar ve devler ile Nart
kahramanlarnn mcadeleleri anlatlmaktadr. Bu
konularn tamam btn gebe halklarn destanlarnda da
grlmektedir. (Dyakov-Tarasov:1898:72). M.V. Rklitskiy
ise dier Kafkas Nart destanlarndaki ba sonu belli
olmayan ve baz anlalmaz karmak blmlerin Karaay-
Malkar Nart destanlarnda akla kavutuunu
sylemektedir (Rklitskiy, 1927:28).
Nart Kelimesinin Anlam ve Kkeni
Karaay-Malkar Trkesinde ve Kafkas dillerinde kullanlan
nart kelimesinin anlam olarak Trkedeki tam karl alp
kelimesidir. Yani nart kelimesi; yiit, cesur, mert, kahraman ve
benzeri birok kelimenin anlamn bnyesinde toplayan bir
kelimedir. Nart kelimesinin anlam hakknda en gzel tarifi Safar-
Aliy Orusbiy yapmtr:
Karaay-Malkar Trklerinde bir kimseyi vmek iin
sylenebilecek en gzel sz Nart gibi gzel endaml ve her
bakmdan mkemmel vasflara sahip kii eklindedir.
Karaay-Malkar Trkleri bir kimsenin herhangi bir
davrann ok beendii zaman o kimseyi takdir etmek
iin Narta (Nart gibi) yaktrmasn yapar. Bu
rneklerden de anlalaca zere, Karaay-Malkar
Trklerindeki nart kelimesi her bakmdan mkemmel
vasflara haiz kimse anlamna gelmektedir. Halktan

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

198 Karaay-Malkar Nart Destanlar

derlediim malzemeye gre Nartlar uzun boylu, iri yapl,

gl, dayankl, sert durulu, zor ilerin kolayca
stesinden gelebilen kahraman zelliklerine sahip
kimselerdir. Nartlar hayatn zorluklaryla karlamaktan
ve bu zorluklarla mcadele etmekten zevk almaktadrlar.
Nartlar bir sefere ktklar zaman birtakm zorluklarla ve
engellerle karlamay arzu ederler. Bylece onlar kendi
yiitliklerini snam olacaklardr. Karaay-Malkar
Trkleri, Nartlar ite bu ekilde anlatrlar. (Urusbiyev,
1881:II).
Nart kelimesinin kkeni hakknda eitli grler ileri
srlmtr. lk olarak, ora B. Noghumuka, nart kelimesinin
nar (gz) + ant (Ant kavmi) eklinde iki ayr kelimeden teekkl
ettiini ve bunun da Adige (erkes) dilinde Antn gz anlamna
geldiini sylemektedir. . B. Noghumukaya gre nart (< nar + ant)
kelimesi erkeslerin atalar olan Antlarla ilikilidir (Noghumuka,
1974:16). Fakat, erkes dilinde gz kelimesinin karl nar deil
nedir. Ayrca, tarihte Ant adyla anlan bu kavim; Slav, Alan ve
Trk kabilelerinden mteekkil bir kavimdir. Dolaysyla bu kavmin
erkeslerle bir ilgisi yoktur.
Asker M. Hadagatl da, .B. Noghumuka gibi, nart kelimesinin
Adige (erkes) dilinde nar (gz) + te~ten~tn (vermek) eklinde iki
ayr kelimeden teekkl ettiini ve bunun da gz vermek, gzn
budaktan saknmamak anlamlarna geldiini sylemektedir
(Gadagatl, 1967:206).
B.H. Balkarov ise /t/ sesinin Adige ve Abhaz dillerinde okluk
anlam veren bir ek olduunu fakat kelimenin kk olan nar
kelimesiyle birlikte hibir anlam ifade etmediini sylemektedir
(Balkarov, 1965:55-56). erkes dilinde nar eklinde bir kelime
olmad gibi, bu dildeki okluk eki -t deil, -khedir.
M. S. Tuganov, nart kelimesini Oset diliyle aklamaya
almaktadr. Ona gre bu kelime na + art eklinde iki ayr
kelimeden teekkl etmekte ve bizim ateimiz, bizim ocamz
anlamlarna gelmektedir (Tuganov, 1977:127-148).
alva D. nal-pa, nart kelimesinin Abhaz dilinde annenin
ailesi veya annenin ocuklar eklinde aklanabileceini
sylemektedir (nal-pa, 1949:111-116).
L. G. Lopatinskiy, nart kelimesi ile Farsa merd (alp, yiit,
cesur), Ermenice mard (insan) ve Grc-Svanca mar (insan)
kelimelerini karlatrmakta ve nart kelimesinin kaynan bu
kelimelerde aramaktadr (Bayramukov, 1998:37). Nart kelimesi ile
Farsa merd kelimesi arasnda morfolojik ve semantik bakmdan

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 199

bir iliki olduu dnebilir. Ancak, iki kelime arasndaki /m/ > /n/
ses deiikliinin Farsann dil hususiyetleri gz nne alnarak
bilimsel bir ekilde aklanmas gerekir.
Georges Dumezil ise nart kelimesiyle ilgili iki farkl gr ileri
srmtr. lk olarak bu szn eski Hint-ran dilinde nrit (dans
etmek) kelimesinden tremi olacan; ikinci olarak da bu kelimenin
kaynan yine eski Hint-ran dilinde nar (erkek) kelimesinden
alm olabileceini sylemektedir. G. Dumezil, Kafkas Nart
destanlarnn kkenini, Hint-Avrupa dil ailesine mensup olan
Osetlerin Nart destanlarna balamaktadr (Dumezil, 1976:19;
Dumezil, 2000:72-73).
Vladimir . Abayev, nart kelimesinin Moolca olduunu ileri
srmekte ve bu kelimeyi nar (gne) + t (okluk veya soy bildiren
ek) eklinde tahlil ederek bu kelimenin Gnein ocuklar ve
Kurdun ocuklar eklinde iki farkl anlama geldiini
sylemektedir. V.. Abayeve gre nart kelimesi M.S. 13-14. yzylda
ortaya kmtr. Destanlarda anlatlan Nart kahramanlar Alanlardr.
Yani, Moollar Alanlara Nart adn vermilerdir. Alanlar ise
bugnk Osetlerin atalardr. Sonu olarak Kafkas Nart
destanlarnn ana kayna Oset Nart destanlardr (Abayev, 1978:28-
29, 35; Abayev vd., 1999:15).
Umar Bayramuk ise nart kelimesinin kkeni hakknda V..
Abayevin etimolojisine aynen katldn, fakat nart kelimesinin ok
eski tarihlerden beri Orta Asya bozkrlarnda kullanldn, Cengiz
Hann Kafkasyay istila etmesiyle birlikte bu kelimenin Kafkasyaya
geldiini sylemektedir. U. Bayramuka gre Moollar nart
kelimesini gnein ocuklar anlamnda Hunlar iin; kurdun
ocuklar anlamnda ise Kk-Trkler iin kullanmlardr
(Bayramuklan, 1982:249-257; Bayramukov, 1993:56-79;
Bayramukov, 1998:37-39).
Magomet Habi, nart kelimesinin Moolca nert (mehur,
nl, tannm, nemli) kelimesinden kaynaklandn ileri
srmektedir. Ona gre Moolcadaki nert kelimesi; Buryata
nertey (nam salm adam), Kalmuka nerte (nam salm adam),
Marice nar-edem (gl, kuvvetli adam); Karaay-Malkar
Trkesinde nart (alp, kahraman), Kumuk Trkesinde nart (alp,
kahraman), Karakalpak Trkesinde nart (alp, kahraman), Sagay
Trkesinde nart (alp, kahraman), Saha (Yakut) Trkesinde nar
(becerikli, vasfl insan), uva Trkesinde nar (koyu krmz, kzl
yzl, gzel endaml) kelimelerine kaynaklk etmitir (Habilan,
1973:217-219; Habiev, 1998:33-36).

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

200 Karaay-Malkar Nart Destanlar

Murat Karakt, or ve Sagay Trklerinde kahramanlk hikaye

ve destanlar iin nart-pak kelimesinin kullanldn sylemekte ve
bu kelimenin kavimler gyle paralel olarak Sibirya blgesinden
Kafkasyaya geldiini ileri srmektedir (Karaketov, 1995:55).
M. Habiin nart kelimesinin Sagay Trkesinde kahraman,
cesur anlamna geldii eklindeki gr ile M. Karaktn or ve
Sagay Trklerinde kahramanlk hikaye ve destanlar iin nart-pak
kelimesinin kullanld eklindeki gr dikkat ekmektir.
Hakikaten, Sagay Trkleri ile Mras rmann yukar ksmlarnda
yaayan or Trkleri kahramanlk hikayesi (bogatrskaya skazka)
iin nartpak kelimesini kullanmakta ve bu hikayeleri anlatan
kimseleri de nartpak eklinde adlandrmaktadrlar (Drenkova,
1940:IX-X). Ben de buradan hareketle, baka bir yazmda, Sagay
Trkesindeki nartpak kelimesi ile Karaay-Malkar Trkesi ve
Kafkas dillerinde kullanlan nart kelimesinin ayn kelimeler
olduunu, nartpak kelimesinin Trk kavimlerinin Orta Asyadan
batya doru gleri srasnda Kafkasyaya tandn, daha sonra
deiime urayarak nart eklini aldn ileri srm ve sonuta bu
kelimenin Trke bir kelime olduunu sylemitim (Adilolu,
1997:587).
Ancak, Prof. Dr. sa zkann Trk boylarnn szl
edebiyatnda destan, efsane, masal, bilmece anlamnda kullanlan
nmah~comok~cumbak~yomak~comak kelimeleri hakknda yapt
etimoloji almasndan; Sagay Trkesindeki nartpak kelimesinin,
nart (kahraman) + pak (hikaye) eklinde iki ayr kelimenin
birlemesinden meydana gelmi bir kelime deil, yap bakmndan
fiilden tremi tek bir kelime olduu anlalmaktadr. . zkann sz
konusu bu kelimeler zerine yapt etimolojiye gre yumak
kelimesi, kapamak, rtmek anlamna gelen yu- fiilinden
tremitir (zkan, 1998:370). Yumak kelimesinin ikinci hecesi -
makn fiilden isim yapm eki olduu aktr. Yumak kelimesi,
Hakas Trkesinde nmak~nmah eklindedir. Hakas Trkesinde
orta hecede /m/, /n/, // gibi sesler tayan kelimelerin bandaki
/y/ nsz gerileyici benzemeye urayarak /n/ sesine
dnmektedir. Bu sebeple yumak kelimesi Hakas Trkesinde
nmah ekline girmitir (zkan, 1997:30).
Sagay Trkesindeki nartpak kelimesinin son hecesindeki -
pak (< mak) kelimesi fiilden isim yapm eki olduuna gre kelimenin
ilk hecesindeki nart- kelimesinin de fiil olduu ortaya kmaktadr.
Yani nartpak kelimesi nart- fiilinden tretilmi tek bir kelimedir.
. zkann almasnda nartpak kelimesiyle veya nart- fiiliyle
ilgili bir etimoloji yaplmamtr. Burada ilave olarak, nartpak
kelimesinin /n/ < /y/ ses deimesi hadisesine urayarak

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 201

yaratmak kelimesinden kaynaklanm olabileceini ihtiyatla

syleyebiliriz. Hakas Trkesindeki gerileyici benzeme yoluyla /y/
sesinin /n/ sesine dnmesi hadisesi Sagay Trkesinde de baz
kelimelerde grlmektedir. rnein: yagmur > namr (yamur), ye
> ne (yen), yelke > nelke (ense), vs. (Habilan, 1973:224).
Sonu olarak, nart kelimesinin kkeni hakkndaki
grlerden bizce en mantkl olan M. Habiin ortaya koyduu
grtr. Hakikaten de Moolcada nert (mehur, nl, tannm,
nemli) eklinde bir kelime vardr (Luvsandendeva, 1957:287;
Hacilayev, 1970:57). Nart kelimesinin kkeni hakknda daha iyi bir
aklama ortaya konulana kadar, Moolcadaki nert kelimesinin
Karaay-Malkar Trkesi ile Kafkas dillerinde kullanlan nart
kelimesine kaynaklk ettiini syleyebiliriz.
Nart Kahramanlar
Karaay-Malkar Nart destanlarnn merkezinde olaylar ve
kahramanlar vardr. Kahramanlarn hayat tarzlar, yaadklar
yurtlar ve tabiatla ilgili tasvirler birer ayrnt olarak kalmaktadr.
Destanlarda Nart kahramanlarnn yiitlikleri, dmanlarna kar
yaptklar mcadeleler, irkin ve insanst dev yaratklarla yaptklar
savalar anlatlr. Nart kahramanlar daha ok yiitlik ve dinamizm
ynnden karakterize edilmektedir. Onlarn sava tutkular,
cesaretleri, halk birtakm canavar ve devlere kar korumalar;
halkn hayatn kolaylatrmak iin gsterdikleri abalar ve
bulduklar pratik zmler Nart kahramanlarnn en belirgin
zellikleridir. Olaanst zelliklerle kuatlan Nart kahramanlar
yiitliin, cesurluun ve mertliin semboldrler. Onlar korkunun
ne olduunu bilmezler ve hatta lmden bile korkmazlar. Ayrca,
Nart kahramanlarnn her birinin kendine has zellikleri de vardr.
Yani bu kahramanlar tip deil, hepsi farkl birer karakterdir
(Adilolu, 1993:7-9).
Karaay-Malkar Trkleri destanlarda anlatlan Nart
kahramanlarnn gerekten yaadklarna inanrlar ve onlar kendi
atalar olarak kabul ederler. Bunun iin atasz kelimesi yerine
nart-sz kelimesini kullanrlar.
Karaay-Malkar Trkleri destanlarda ad geen Nart
kahramanlarna byk sayg duyarlar ve onlar iin birtakm trenler
yaparlard. egem blgesinde eskiden El-Tb ky sakinleri bir
ocuk doduu zaman, Nart-Ta ad verilen byk kayaln
yannda, doan ocuk iin kurban keserler ve yeni doan ocuu ad
geen kayaln tepesinden dklen suda ykarlard. Daha sonra
doan ocuk eer erkek ise yle bir dilekte bulunurlard:
Nart Debet gibi demirci ol

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

202 Karaay-Malkar Nart Destanlar

Nart avay gibi yiit ol

Nart Sosuruk gibi meale ol
Halkna tatl, ho gnll ol.

ocuk eer kz ise onun iin yaplan dilek yleydi:

Satanay gibi dolunay ol

Etrafn hep dn-dernek olsun
Adn olsun yer tanrsndan bereket
Eksilmesin kynden, evinden bereket. (Haciyeva, 1988:10).
Nart Kahramanlar
Karaay-Malkar Nart destanlarna gre, Nart kahramanlarnn
yaadklar yerler Koban vadisi dolaylardr. Ancak Nartlarn seferlere
kt ve savatklar yerler til (Volga) rmana kadar uzanmaktadr.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatlan kahramanlarn
adlarnn bir ksm yledir: Debet, Satanay, rzmek, Sosuruk,
Alavgan, avay, Sibili, Batraz, rdan, Cnger, Rakav, Gilastrhan,
Sozuk, Bolat Hm, Aemez, Hubun, Bdene, yerdi, Bora Batr vs.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda anlatlan Nart kahramanlarnn
says olduka fazladr. imdi bunlarn iinde destanlardaki
konumlar bakmndan en nemli olanlarn ksaca anlatmaya
alalm.
Debet ~ Devet
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Debetin, Gk ile Yerin olu
olduu anlatlr. Tanrlar ilk olarak Debeti yaratmlardr, dier Nart
kahramanlar Debetten tremilerdir. Debetin kalbi ve kan ateten
yaratlmtr. Debet sadece ilk Nart deil, ayn zamanda Nartlarn
hem ilk demircisi, hem de ilk retmenidir. Tanrlar, Debeti Elbruz
dann eteklerinde yaratmlardr. Debet, demir madenini ve
demirden elik yapmasn burada renmitir. Debet, demirin ve
dier madenlerin dilini bilmekte, kzgn demiri plak elleriyle
dverek kolayca ileyebilmektedir. Bundan baka, kularla ve dier
yabani hayvanlarla konuabilme yeteneine sahiptir. Kl, balta,
mzrak, ok gibi silahlar, silah ilemeyen zrhlar ve at naln ilk defa
Debet yapmtr. Eer, Debetin yapt silahlar olmasayd Nartlar
dmanlarna kar zaferler kazanamayacaklard. Debetin yapt
silahlar meteor (gkta) alamldr. Bu yzden Nartlarn kllar ok
salamdr ve dedii yeri kat gibi kesmektedirler. Karaay-Malkar
Nart destanlarnda, Debetin lmedii, gkte yaad ve orada
demircilik yapt anlatlr. Nart lkesinde yaplacak bir i
kalmadndan, Debet kendisine demirden kanatl bir araba yaparak
gkyzne ger ve orada demircilik sanatna devam eder. Yldzlar,
Debetin rsnden srayan kvlcmlardan olumutur. Geceleyin

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 203

gkyznde bir yldzn kaydn grrseniz bilin ki bu kayan

yldzlar Debetin gkyzndeki atlyesinde demir dverken kard
kvlcmlardr.
Nartlarn demircisi Debet hakknda eitli grler ileri
srlmtr. M. Habi, bu kahramann adyla ilgili deiik
varyantlar toplam ve bunlar etimolojik adan incelemitir. Debet
kelimesinin varyantlar: Tavas, Davat, Devet, Debet
eklindedir. M. Habi bunlardan Tavas ve Devet kelimelerini esas
almtr. M. Habi, Tavas kelimesini, tav (da) + As (As kavmi)
eklinde; Devet kelimesini ise dev (dev~kuvvetli) + et (okluk eki)
eklinde aklamtr (Habilan, 1973:220).
smail Mz, Karaay-Malkar Trklerinde Debo adnn ok
kullanldn bunun da Debet kelimesiyle bir ilgisi olduunu ileri
srmektedir. Ona gre, Debo kelimesi eski Trk kavimlerinden biri
olan Tobolarn (Tobalar~Topalar) adndan miras kalmtr. . Mzya
gre Debo kelimesi ile okluk veya soy bildiren et ekinin
birlemesiyle de ortaya Debet kelimesi kmtr (Miziyev,
1991:161). . Mz bunun dnda Debet kelimesi ile skitlerin aile-
ev-ocak tanras Tabiti arasndaki kelime benzerlie dikkat
ekmekte, bu iki kelime arasnda bir ilikinin olabileceini
sylemektedir (Mzulu, 1993:28).
Mahti Curtubay ise Debet kelimesini dp~tp (ate~ateli) +
bet (yz) eklinde iki ayr kelimenin birlemesinden meydana
geldiini bunun da gne anlamna geldiini sylemektedir. M.
Curtubaya gre, Karaay-Malkar Trkleri eskiden gnee Dpbet
diyorlarm ve bu kelime daha sonra Nartlarn demircisi Debetin ad
olmutur (Curtubayev, 1991:157).
Yukarda aktarlan Debet kelimesiyle ilgili grlerin hepsi
ekil ve anlam bakmndan yetersizdir. Ben bundan nceki
almalarmda, demircilik sanatyla mehur Davut peygamberin
Karaay-Malkar Nart destanlarna demirci Debet olarak girdiini ve
Davut peygamber ile demirci Debet arasndaki benzerlikleri ilk defa
ortaya koymutum (Adilolu, 1997:589; Appa, 1998/16:25-27; Appa,
1999/17:38-39).
Davut peygamberle ilgili rivayetlerde, bir kral olmakla birlikte
onun ayn zamanda usta bir demirci olduu anlatlr. Davut
peygamberin ad Kuran- Kerimde 16 kere geer. Peygamberlii
dnda kendisine has baz zelliklerinin dile getirildii bu ayetlerden
ayr olarak, sahih hadislerde de Davut adndan oka bahsedilir
(Bursal, 1991:18-67; Aydemir, 1996:151-185). Davut peygamberin
demircilik sanat ve dier vasflar Kuran- Kerimde yle
anlatlmaktadr: Allah ona (Davuta) hkmdarlk ve hikmet verdi,

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

204 Karaay-Malkar Nart Destanlar

diledii ilimlerden ona retti (Bakara-251). Ona (Davuta), sizi

savata korumak iin zrh yapma sanatn rettik, artk kreder
misin? (Enbiya-80). Ona (Davuta) demiri de yumuattk. Uzun
zrhlar yap, onlar dokumada intizam gzet diye buyurduk (Sebe-10-
11); (Bursal, 1991:18-67). slam rivayetlerde, Davut peygamberin
demiri atete kzdrmadan, demiri dvmek iin rse, ekice ve
balyoza muhta olmadan plak elleriyle demiri hamur gibi eip
bkt ve demire diledii gibi ekil verdii anlatlr. Ayn rivayetlere
gre, Davut peygamberin dalarla, talarla ve kularla konuabilme
yetenei de vardr. Kendisinden sonra kral ve peygamber olan Hz.
Sleymann da babas olan Davut peygamberin 19 olu olmutur
(Bursal, 1991:18-67).
Karaay-Malkar Nart destanlarnn demircisi Debet ya da
Devet isminin kkeni Davut isminden gelmektedir. Debet, ayn
Davut peygamber gibi plak elleriyle kor halindeki demiri eip
bkebilmekte, ona diledii ekli verebilmektedir. Yine, Davut
peygamber gibi atein, talarn ve kularn dilini de bilmektedir.
Davut peygamber ile demirci Debet arasndaki bu benzerliklerin
dnda baka bir benzerlik de her ikisinin de 19 olu olmasdr.
Ayrca, Davut peygamber ve demircilik sanat Krgz, Kazak ve
Taranc Trklerinin szl edebiyat rnlerine de girmitir. Davut
peygamber, Orta Asya Trk boylarnda demirciliin piri olarak kabul
edilir (nan, 1995:121-123-133-141).
Bilindii zere M.S. 7-10. yzyllar arasnda Kafkasya
corafyasnn hakimi olan Hazar Trkleri Musevilik inancna sahip
idiler. Musevilik inancnda Davut peygamber bir kahramandr. Hazar
Kaanlnn dalmasndan sonra Hazar Trk kabileleri Kafkasyada
yaayan halklar arasna karmlardr. Hazar kkenli bu kabileler
beraberlerinde getirdikleri kltr unsurlarn Kafkas halklarna
tamlardr. Karaay-Malkar Nart destanlarndaki Demirci Debet ile
Davut peygamber arasndaki benzerliklerin bir tesadf olmas
imkanszdr. Eldeki verilerden Davut peygamberin Karaay-Malkar
Nart destanlarnda birtakm deiiklere urayarak Nartlarn
demircisi Debet kimliine brnd ok ak bir ekilde
anlalmaktadr.
Alavgan
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, Alavgann dev gibi iri
yapl ve ok kuvvetli olduu anlatlr. Alavgan ok sayda emegen
(dev) ldrmtr. Ayrca devlerin kazann alp Nartlara getirmitir.
Bu kazann iine krk tane kzn eti smaktadr. Alavgan,
Nartlarn demircisi Debetin on dokuz olundan en byk olandr.
Debet, Alavgan dnda, oullarnn hepsini evlendirmitir. Alavgan,
dev gibi iri yapl biri olduundan ona Nartlardan uygun bir e

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 205

bulunamamtr. Alavgan bu yzden emegen (dev) kadnlardan

biriyle evlenmek zorunda kalmtr.
Bir baka yazmda ilk defa, Karaay-Malkar Nart
destanlarndaki demirci Debetin balangtaki adnn Alogan veya
Al-Ogan eklinde olduunu ve daha sonra Hazar-Musevi
kltrnn etkisiyle demircilik sanatyla mehur Davut peygamberin
adnn Debet eklinde deierek Karaay-Malkar Nart destanlarna
kaynaklk ettiini, Alogan adnn ise tamamen unutulmayarak
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Alavgan adyla Debetin en
byk olu olarak yaamaya devam ettiini sylemitim (Adilolu,
2001:29-32).
Oset Nart destanlarnn demircisinin ad Kurdalagondur. G.
Dumezil, Kurdalagon adnn kurd (eski Osete demirci) sz ile
Alag (bir Nart slalesi) sznn birlemesinden meydana gelmi
olabileceini sylemektedir (Dumezil, 2000:63). V.. Abayev bu
kelimenin ilk halinin Kurdalavargon eklinde olduunu sylemekte
ve bu kelimeyi; kurd (eski Osete demirci) + ala (Alan kavmi) + varg
(eski Osete kurt) + on (Osete oul, soy bildiren ek) eklinde
aklamaktadr. V.. Abayev bu hecelemeden Alanlarn kurt
soyundan olan demircisi eklinde bir anlam karmaktadr. Mahti
Curtubay ise, V.. Abayevin bu aklamasna kar karak ncelikle
eski Osetedeki varg (kurt) sznn aslnda Moolca barak
(kpek) sznden kaynaklandn, te yandan Osetede kurd
(demirci) eklinde bir kelimenin olmadn ve bunun da Trke
kurt kelimesinden kaynaklandn ileri srmektedir. M.
Curtubaya gre, Oset Nart destanlarndaki Kurdalagonun ad,
Karaay-Malkar Nart destanlarndaki Alavgann adndan
kaynaklanmaktadr. Ona gre, Alavgan ad, Oset Nart destanlarna
Kurd-Alagon (Kurt soylu Alagon < Alavgan) eklinde gemitir. M.
Curtubay, Alavgan adnn kkenini; al (n, nce, ilk) + avgan
(aan, devrilen) eklinde aklamakta, bundan da ilk olan eklinde
bir anlam karmaktadr. Karaay-Malkar Trkesinde av- fiili
amak, dmek, devrilmek anlamlarna gelir. M. Curtubay
herhalde burada avgan kelimesini gelen anlamnda dnmekte
ve bundan da ilk gelen, ilk doan, ilk olan eklinde bir anlam
karmaktadr. Bu aklamasn da Alavgann demirci Debetin ilk
olu olmasyla desteklemektedir (Curtubayev, 1991:158-159).
Gerek slam ncesi, gerekse slam sonras Trklerin
kltrnde bugne kadar yaayan halk inanlarndan biri de Al-
Ruhu veya Albastdr. Karakter ve seciye itibariyle, btn Trk
boylarnn halk inanlarna gre Al-Ruhu genellikle lousa
kadnlara musallat olan kt bir ruhtur. Fakat, Al-Ruhu tarih ncesi
devirlerde Trklerin kltrnde kt bir ruh deil, tam tersine gl

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

206 Karaay-Malkar Nart Destanlar

ve koruyucu tanrlardan biri idi. Fakat daha sonralar Al-Ruhu, Trk

kltrnde kt bir ruh olarak tasavvur edilmitir. Bununla birlikte
tarihi devirlerde, Al-Ruhunun koruyucu ve iyi bir ruh olduunu
bildiren iaretler de yok deildir. rnein, Uranha-Tuba Trklerinin
aman dualarnda Al-Ruhu koruyucu ve iyi bir ruh olarak telakki
edilir. Yakut Trklerinde aile oca ateine Al-Ot denir. Altay ve
Krgz Trklerinde alka- kelimesi takdis etmek anlamna gelir.
Btn Trk boylarnda alk~alg kelimesi dua, takdis, dilek,
tebrik anlamlarnda kullanlan bir kelimedir. Alas veya alazlama
tabiri, eski Trk kltrndeki atele ruhu ktlklerden arndrma
ayinidir. Al sznn ate kltyle alakal olmas bilhassa bu
ruhun eski zamanlarda koruyucu ve iyi bir ruh olduunu
gstermekte, hatta bu Al-Ruhunun tarih ncesinde eski Trk
kltrnde ate-tanrs olduunu ortaya koymaktadr. Al-Ruhu ve
Al sznn kkenini ise Sumer kltrnde aramak gerekmektedir.
Eski Trklerin ate tanrs Al ile Sumerlerin ate tanrs Al veya
Alunun bir olduuna phe yoktur (nan, 1987:259, 261, 263-266).
Tarih ncesinin derin karanlklarnda kaybolmayarak, nce
ate tanrs Al eklinde ve daha sonra da kt bir ruh eklinde
tasavvur edilerek Al-Ruhu eklinde eski Trk kltrnde yer bulan
Sumerlerin ate tanrs Aln ad phesiz ki Karaay-Malkar ve
Oset Nart destanlarndaki Alavgan ve Kurdalagon adlarna da
kaynaklk etmitir. Alavgan kelimesini: al (ate) + awgan < ogan
(tanr), yani Ate Tanrs eklinde; Kurdalagon kelimesini de:
kurd < kur (demir-elik) + al (ate) + agon < ogan (tanr), yani
Demirci-Ate Tanrs eklindeki tahlil, yukarda ileri srlen
grlerin hepsinden daha mantkl ve isabetlidir.
Satanay ~ Satanay Biye
Satanayn babas Gne, annesi de Aydr. Satanay doduktan
ksa bir sre sonra Deniz Tanrs onu alp karr ve bir adaya
gtrr. Satanay yllarca bu adada mahsur kalr. Deniz Tanrs
oynamas iin Satanaya denizden kard yakut, elmas, mercan
gibi deerli talar verir. Satanay bunlarn iinde en ok mercan
talarn sever. Bu yzden de Deniz Tanrs ona Satanay adn verir.
Satanay aradan uzun yllar getikten sonra bir yolunu bulup adadan
kamay baarr. Gnlerce ormanlarda, dalarda dolatktan sonra
Nartlarn lkesine gelir ve burada Nartlarn lideri rzmekle evlenir.
Karaay-Malkar Nart destanlarnn kadn kahraman olan Satanay
gzelliin ve bilgeliin semboldr. Satanay birtakm doa st
glere sahiptir. Satanayn sihir yapma gc ve olacaklar nceden
sezme yetenei vardr. Nartlar perde arkasndan yneten
Satanaydr. Satanaya danmadan Nartlar hibir ie kalkmazlar.
Satanay, Nart kadnlarna ynden uha yapmasn, elbise dikmesini,

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 207

ekmek piirmesini, boza yapmasn, stten peynir ve yourt

yapmasn retmitir (Appa, 1993/6:17-22).
Satanay kelimesinin etimolojisi hakknda baz grler ileri
srlmtr. Bunlardan birka yledir; erkes aratrmaclara
gre Setenay veya Sataney kelimesi Adige (erkes) dilindeki se
(bak, kl) kelimesi ile tn (vermek) fiilinin birlemesinden
meydana gelmitir ve bu kelime bak~kl veren anlamna
gelmektedir (zbay, 1990:18). M. Habie gre Satanay kelimesi
Sogdca kkenli ad (yksek rtbeli asker) ve Trke anay (anne)
kelimelerinin birlemesinden meydana gelmitir (Habilan,
1973:226). U. Bayramuk ise Satanay kelimesinin sata (mercan) ve
anay (anne) kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini ileri
srmtr (Bayramuklan, 1982:255). Bunlardan baka Satanay
kelimesinin sat (kutsal) + anay (anne) veyahut satan (ok gzel)
+ ay (Ay) kelimelerinin birlemesinden meydana geldiini ileri
srenler de olmutur (Laypanov-Miziyev, 1983:66).
G. Dumezil, yukardaki grlerden farkl olarak, Kafkas Nart
destanlarndaki Satanay ile Alan kralnn gzel kz Satinikin
birbirleriyle ilikili olduunu sylemekte, hatta bu ikisinin ayn
kiiler olduunu ileri srmektedir (Dumezil, 1965:170). Alanlar ile
Ermeniler arasnda geen bir savata, Alan kralnn olu Ermeniler
tarafndan esir alnm, taraflar arasndaki uzun grmelerden
sonra, Ermeni kral Artaes ile Alan kralnn gzel kz Satinikin
evlenmesiyle taraflar arasnda bar yaplmtr (Krzolu, 1992:38-
39).
Tarihte gerekten yaam kiilerin birtakm deiikliklere
urayarak destan ve efsanelere girmesi mmkndr. G. Dumezilin
Nart destanlarndaki Satanay adl kadn kahraman ile Alan kralnn
kz Satinik arasnda bir balant kurmas gz ard edilmeyecek bir
fikirdir.
Bana gre Satanay kelimesinin eytan (veye eytan)
kelimesiyle bir alakas vardr. Karaay-Malkar Nart destanlarndaki
Satanay ile Oset Nart destanlarndaki Satana veya atanann
birtakm sihir glerine sahip olduu, gaipten ve gelecekten haber
verdii bolca ilenmektedir. Hatta, Karaay-Malkar Nart
destanlarnda Satanay ismi birok yerde Bilgi Satanay (Khin
Satanay), Kurtha Satanay ve Obur Satanay (Byc Satanay)
eklinde gemektedir. Bilindii gibi byclk, khinlik vb. gibi iler
eski toplumlarda eytan ii olarak kabul edilirdi. Byk bir
ihtimalle, toplum tarafndan sevilmekle birlikte byclk, khinlik
gibi eytan ilerde uratndan dolay kendisinden korkulan,
ekinilen bir kadn bir ekilde Nart destanlarna girmitir. Belki bu
kadn, gerekte baka bir ismi olan fakat byclk ve khinlik gibi

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

208 Karaay-Malkar Nart Destanlar

birtakm eytan ilerle uratndan dolay Satinik (< Satanik)

adyla anlan Alan kralnn gzel kz olabilir.
rzmek
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, rzmek, Nart
kahramanlar iinde akll ve ar bal kiiliiyle anlatlr. Btn
Nart kahramanlar onu rnek alrlar. rzmek, Nart
kahramanlarnn lideri ve Satanayn kocasdr. Destanlarda
rzmekin anlatld en mehur blm, rzmekin Nartlar haraca
balayan ve Nartlarn lkesine yamur yamasn engelleyen Kna
Sakall Kzl Fuku ldrp Nartlar zgrle kavuturduu
blmdr. rzmekin dou motifi ksaca yledir; Nartlarn
demircisi Debet gnlerden bir gn dalarda demir madeni ararken
gkten bir meteorun dtn grr. Debet, meteorun dt
yere gider. Meteorun dt yerde derin bir ukur, ukurun iinde
de kk bir ocuk grr. ocuk ukurun iinde dii bir kurdu
yakalam ve onun stn emmektedir. Daha sonra, Debet bu
ocuu alp Nartlarn lkesine gtrr. rzmekin dii bir kurdun
style beslenmesi motifi, Karaay-Malkar Nart destanlarndaki eski
Trk mitolojisinin izlerini yanstmaktadr.
Karaay-Malkar Nart destanlarndaki rzmekin ad; Oset
Nart destanlarnda Urizmeg, Urzmag, Orazmag, Werizmeg,
Wrjmeg ve Vurijmeg eklinde; Adige (erkes) Nart destanlarnda
ise Osirmeg, Osirmes, Wazermes, Wazrmes ve Werzemec
eklinde gemektedir (Noghumuka, 1974:53; Mijayev, 1988:5, 17;
Abayev vd., 1999:151; Dumezil, 2000:74). M. Habi, Karaay-Malkar
Nart destanlarndaki rzmek adn: rz (rmak) + mek < bek
(bey, prens) eklinde iki ayr kelimenin birlemesinden meydana
geldiini ileri srmekte bunun da rman beyi, rman sahibi,
rman efendisi anlamna geldiini sylemektedir (Habilan,
1973:219). G. Dumezil ise Oset varyantndaki Urizmeg kelimesini
varaza (erkek domuz) kelimesiyle ilikilendirmitir. Fakat bundan
baka bir aklama yapmam ve kendisi de bu grn pek mantkl
olmadn dnm olacak ki etimolojisinin yanna bir soru iareti
dmtr (Dumezil, 2000:74).
M. Habi ve G. Dumezilin ileri srd grlerin yetersiz
olduu aktr. Kafkas Nart destanlarndaki rzmek, Urizmeg,
Osirmeg vs. adl kahramann ad tamamen Trke bir kelime olup,
Dede Korkut destanlarndaki Kazan olu Oruz Bekten ibarettir
(Adilolu, 1993/4:7-10; Appa, 1993/6:17-22). Dede Korkut
destanlarnn, Kafkas Nart destanlar zerindeki etkisi kimseyi
artmamaldr. Hatta, Dede Korkutun mezarnn Kazakistanda
(Kzlorda vilayetinde), Trkmenistanda, Azerbaycanda ve Trkiyede
(Bayburtta) olduuna dair efsaneler dnda bir de Kafkasyada

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 209

olduuna dair inanlar ve ciddi tarihi bilgiler vardr. 1638 ylnda

Dastanda Derbent ehrinin batsndaki bir tepede Dede Korkut
trbesi olduunu syleyen Adam Olearius nl seyahatnamesinde
yle sylemektedir: Eskiden burada Okus (Ouz) milletinden Kasan
(Kazan) adl bir hkmdar yaarm. Bu hkmdar, Lezgi denilen
Dastan Tatarlaryla korkun savalar yaparken, tepe zerindeki
trbede yatan mam Korkut kopuz alarak Kasan (Kazan) adl
hkmdar coturup Lezgiler aleyhine savaa kkrtrm. A.
Oleariustan on yl sonra Derbentte bulunan Evliya elebinin
notlarnda Dede Korkuttan yle bahsedilmektedir: Ziyaretgh-
Dede Korkut ulu sultandr. irvanllar bu sultana (veliye) yrekten
baldrlar. (Krzolu, 1972:214).
M. Fahrettin Krzolu Oruz kelimesinin, Trke rs (demirci
rs) kelimesinden kaynaklandn sylemektedir (Krzolu,
1972:187, 199). N.A. Baskakov ise, Trkedeki orus kelimesini ilk
olarak, Trk-Rus melezlerine verilen ad veya Rus hayat tarz
yaayan Trk soylularna verilen ad eklinde aklamakta, ikinci
olarak da, Kpak Trkesinde sava, saldr anlamna gelen
urus~uru (vurumak) kelimesinden de kaynaklanm
olabileceini, bunun da kavgac veya sava anlamna geldiini
sylemektedir (Baskakov, 1997:152).
N.A. Baskakov gibi, ben de, Oruz ve rz kelimelerinin
Orus (Rus) kelimesinden kaynaklandn dnyordum. Bilindii
gibi Trkede kelime banda /r/ sesi bulunmaz. Baka dillerden
girmi /r/ sesiyle balayan kelimeler ise bir nl nses almlardr.
Bu kelimelerden biri de Orus ( < Rus ) kelimesidir. zellikle Dou
Trkesinde Rus kelimesi Orus veya Urus eklinde
sylenmektedir. Ayrca, Trklerde eskiden Orus kelimesi, Rusa
benzeyen veya Rus gibi anlamnda bir zel ad olarak olduka
yaygn ekilde kullanlmtr. Dou Trklerinde bu ad gnmzde de
Orusbiy, Oruzbek, Orazbek, Orazbay, Orazhan, Orushan vs. eklinde
olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. Orus adnn Rus szyle
ilikisini ok gzel aklayan bir Malkar rivayeti vardr. Bu rivayete
gre, Malkarda Bzng vadisinde yaayan Bashanuk adl bir prensin
bir olu olmu. Bashanukun dedesi veya yal akrabalarndan biri
yeni doan ocuu grmeye geldiinde, ocuun salarnn sar,
gzlerinin de mavi olduunu grnce: Bu ocuk ayn Rus
prenslerine benziyor demi ve bylece Bashanukun oluna
Orusbiy (Rus prensi) ad konulmutur. Malkarllarn kkl Orusbiy
slalesi ite bu ocuun soyundan gelmektedir. (Musukayev,
1976:97; Musukayev, 2001:28).
Ancak, tarihte daha Rus kelimesi ve Rus adnda bir millet
yok iken, eski Trk destanlarnda Oruz adnn gemesi, bu

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

210 Karaay-Malkar Nart Destanlar

kelimenin kkeninin ok daha eskilere dayandn ortaya

koymaktadr. rnein, efsanevi Saka hkmdar Alp Tongann olu
Alp Arz veya Oruz Han ile Ouz Han destannn Uygur
varyantndaki Ouz Hann sol kanat komutan Urum Kaann
kardei Uruz Bek ve M.. 66 yllarnda Alazon rma ile Hazar
denizi arasndaki yerlerin, yani Kafkasyann hakimi ve Partlarn
(Saka-Arakllarn) da mttefiki olan, Saka soyundan Albanlar
hkmdar Oroizin adlar bu fikri yeterince desteklemektedir
(Krzolu, 1972:198-199). Bu tarihi ahslarn adlar destanlara
daha sonradan girmemi ise, ki Alban hkmdar Oroizin adnn
M.. 66 ylnda tarih kaytlarndaki tespiti bunu teyit etmektedir,
Rus kelimesi ile Oruz kelimesi arasnda bir iliki olmad ortaya
kmaktadr. nk, Rus kelimesi ve Rus etnik kavim ad tarihte
ancak M.S. VIII. yzyldan sonra ortaya kmtr.
Bence tarihte ve destanlardaki btn Oruz (ve dier
varyantlar) adlarnn kkeni, Saka hkmdar Alp Tongann olu
(veya kardei) Alp Arza dayanmaktadr. Sakalarn Hazar denizini
kuzeyden ve gneyden dolaarak Kafkasya ve Dastandaki Derbent
(Demirkap) ehrinin fethi Alp Tonga olu Alp Arz tarafndan
gerekletirilmitir (Togan, 1981:108). Neticede, Alp Arzn
Kafkasyadaki savalar ve buna bal dier tarihi olaylarn, Kafkas
Nart destanlar ve Dede Korkut destanlarnda iz brakmamas
mmkn deildir. Hatta, Dede Korkut destanlarnda anlatlan
mekann Kafkasya ve Kuzey Azerbaycan corafyas olmas da bu
fikre uygundur.
Bana gre, Trk kltrndeki Oruz adnn kkeni, Saka
hkmdar Alp Tongann olu Alp Arza dayanmakta fakat bu Arz
ad da Yunan mitolojisindeki Aresten kaynaklanmaktadr. Zeus ile
Herann olu Ares, eski Yunan mitolojisinde en byk sava tanrs
olarak anlatlr. Ares ayn zamanda kymdan ve kan dkmekten
holanan, sava dnce tarznn temsilcisidir. Sava tanrs Ares,
zrhl, miferli, kalkan, mzrak ve klla donanm olarak tam bir
sava grnmnde tasvir edilir (Grimal, 1997:84).
Herodotos, Sakalarn (skitlerin) Papaios, Tabiti, Api, Oitosyros,
Argimpasa, Thagimasadas gibi belli bal tanrlar hakknda bilgi
verirken, Sakalarn sava tanrs Aresin dnda heykel, sunak,
tapnak kurma geleneklerinin olmadn, kurban ve dier dini
trenlerin yalnz Ares iin yapldn sylemektedir (Herodotos,
1991:208-209). Herodotosun anlattklarndan, Sakalarn en ok
nem verdikleri tanrnn eski Yunandaki sava tanrs Ares olduu
anlalmaktadr. Fakat burada dikkat eken nemli nokta,
Herodotos, Sakalarn tanrlarndan bahsederken bunlarn adlarn da
Saka dilinde verdii halde, sava tanrs Aresin Saka dilindeki adn

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 211

vermemitir. Heredotos, Sakalarn sava tanrsndan bahsederken,

dorudan Ares adn kullanmaktadr. Buradan da, Sakalarn eski
Yunan kltrnn etkisinde kald anlalmaktadr. Yani, Saka ve
daha sonraki Trk kltrndeki Arz adnn kayna, Saka veya
eski Trk kltrnden deil, eski Yunan mitolojisindeki sava tanrs
Aresten gelmektedir. Sakalarn, sava tanrs Arese bu kadar nem
vermesi dolaysyla da Sakalarda birtakm soylu kiilerin Ares ( >
Arz ) adn kullanmalar mantkl grnmektedir. Bunun en gzel
rnei de Saka hkmdar Alp Tongann olu Alp Arzn addr.
Sosuruk ~ Sosurka
Karaay-Malkar Nart destanlarnda zeki ve kurnaz biri olarak
anlatlan Nart Sosuruk (veya Sosurka), Nartlarn amansz dman
olan devleri bilek gcyle deil, kvrak zekasyla yenmektedir. Nart
Sosurukun douu ksaca yledir; Nartlarn oban Sozuk bir gn
dil rma kenarnda koyunlarn otlatrken, gzellii dillere destan
olan Satanay-Biyeyi grr. Satanay-Biyeyi o kadar ok beenip
arzular ki, Sozukun ersuyu fkrp, rman kysnda Satanay-
Biyenin zerine oturduu granit kaya parasna deer. Sozuk,
Satanay-Biyeye granit kayay yannda gtrmesini syler. Satanay-
Biyenin evine alp gtrd granit kaya bymeye balar. Belli bir
zaman sonra granit kaya kendi kendine bir yumurta gibi krlr ve
iinden kor halinde bir bebek kar. Satanay-Biye hemen Nartlarn
demirci Debeti arr. Debet, kor halindeki bebei dizlerinden bir
kskala tutup suya batrr. Bylece bebein vcudu eliklemi olur.
Satanay-Biye ve Debet, Soslan-Tan (granit kayas) iinden kan
bu bebee Sosuruk adn verirler. Nart Sosurukun vcudu elikten
olduu iin ona hibir kesici ve delici silah ilemez. Ancak, Debet
onu suya batrd srada, vcudunun kskala kapal olan yerleri su
ile temas etmedii iin Sosurukun dizleri eliklememitir. Bu
yzden Sosurukun dmanlar onu dizlerinden yaralamak isterler
(Adilolu, 1993/5:18-21).
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Nart Sosuruk bla Emegen
(Nart Sosuruk ile Dev) balkl blmde, Sosurukun zekas ve
kurnazlyla devi nasl yendii ksaca yle anlatlmaktadr:
Gnlerden bir gn Nart yiitleri sefere karlar. Yolculuk
srasnda erzaklar tkenir, atesiz kalrlar. Bunun zerine
Nart Sosuruku ate bulmas iin grevlendirirler. Sosuruk
ate aramak iin dolarken bir devin maarasna gelir.
Maarada byk bir ate yanmaktadr. Sosuruk devin
ateinden bir kor paras alp kamak zereyken, kor
parasndan srayan bir kvlcm devin gzne gelir.
Bunun zerine dev uyanr ve Sosuruku kskvrak
yakalayverir. Dev ona Sosuruku tanyp tanmadn

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

212 Karaay-Malkar Nart Destanlar

sorar. Sosuruk kendisinin kim olduunu deve sylemez

fakat Sosuruku ok yakndan tandn, onun ok byk
bir yiit olduunu ve birtakm hnerlere sahip olduunu
syler. Bunun zerine dev heyecanla ona Sosurukun
hnerlerinin neler olduunu sorar, kendisinin de ayn
hnerleri yapmak istediini syler. Sosuruk deve,
Sosurukun birinci hnerinin, dan tepesinden
yuvarlanan byk kayalar bayla vurup dan tepesine
geri gndermek olduunu syler. Dev ben de aynsn
yaparm diyerek Sosuruka dan tepesine kmasn ve
yukardan byk kayalar yuvarlamasn syler. Sosuruk
dan bandan kayalar yuvarlamaya balar. Dev ok
kolay bir ekilde kayalar bayla vurup geri gnderir.
Sosuruk deve, Sosurukun ikinci hnerinin kzgn demirleri
yutmak olduunu syler. Dev hemen atete demirleri kor
haline gelene kadar kzdrarak yutar ve kendisine hibir
ey olmaz. Sosurukun nc ve son hnerinde dev gle
girer ve gln buz tutmasn bekler. Gl buz tuttuktan
sonra Sosuruk deve glden kmasn syler. Dev btn
gcyle urar fakat bir trl buzlar krp glden
kamaz. Dev oyuna geldiini ve bu kiinin Sosuruk
olduunu anlamtr. Sosuruk devin ban kesmek iin
klcn devin boynuna vurur. Fakat devin boynu kesilmez.
Dev, Sosuruka, bann ancak kendi klcyla
kesilebileceini syler. Bunun zerine Sosuruk devi kendi
klcyla ldrr.
lk olarak T.M. Haciyevann tespit ettii zere, mehur
Trkolog Wilhelm Radloffun 19. yzylda Gney Sibirya
Trklerinden derlemi olduu Ak-Kbek destan ile yukarda
anlatlan Nart Sosuruk ile Dev destan arasndaki byk
benzerlikler vardr. Aynen, Sosuruk ile dev arasnda olduu gibi, Ak-
Kbek ve Salur Kazan kimin daha gl olduunu anlamak iin
deiik hnerler gsterirler. En sonunda Ak-Kbek, buz tutan glden
kamayan Salur Kazann ban keserek bu mcadeleden galip
kar. Birbirlerinden olduka uzak yurtlarda yaayan Gney Sibirya
Trkleri ile Karaay-Malkar Trklerinin destanlar arasndaki bu
benzerlikler, her ikisinin de eski Trk mitolojisiyle ilikili olduunu
gstermektedir. Prof. Dr. B. gele gre, d dnyaya hatta daha
gneydeki Trk boylarnn tesirlerine bile uzak olan Ak-Kbek
destan, Proto-Trk motifleri tayan mitolojik bir destandr (Aliyeva
vd., 1994:28; gel, 1995:10, 22, 35). Bunun dnda, Nart Sosuruk
ile devin mcadelesini anlatan bu destann benzerleri Oset ve Abhaz-
Abazalarn Nart destanlarnda da yer almaktadr (zbay, 1990:116-

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 213

129; Abayev vd., 1999:241-249). Bunlar byk ihtimalle Karaay-

Malkar Nart destanlarndan gemi olmaldr.
Sosuruk veya Sosurka kelimesinin kkeni hakknda
grler yledir; Adige (erkes) Nart destanlarnda bu kahramann
ad Sosrko ve Sawsruk eklinde gemektedir. Buna gre erkes
dilinde bu kelime; se (bak, kl) + sr veya str (scak) + w
veya wo (vurmak, ate etmek) + ko (oul, olu) kelimelerinin
birlemesinden scak ocuk, ate saan, yakan erkek ocuk
anlamna gelmektedir (zbay, 1990:14). Vladimir Meremkula gre,
Sosurka kelimesi ile eski Msrllarn tanrlarndan Osiris
arasnda bir iliki vardr (zbay, 1990:98). M. Habi ise bu kelimeyi
Karaay-Malkar Trkesiyle aklamaya almaktadr. Ona gre bu
kelime sos (granit) ve uruk (soy, sop) kelimelerinin birlemesinden
meydana gelmitir (Habilan, 1973:219-220). Fakat, Karaay-
Malkar Trkesindeki sos-ta (granit) kelimesi, Sosuruk adl
kahramann dou hikayesiyle balantldr. Yani Sosuruk adl
kahramann adndan atfen sonradan granit tana sos-ta
denilmitir.
erkes Tarihisi ora B. Noghumuka ise, bir kayann
yarlmasndan, kayann iinden kan Sosurka ile anne karn
yarlarak bebek doum tekniine de ad verilen mehur Roma
mparatoru Sezar arasnda bir iliki kurmaktadr. Ona gre Roma
mparatoru Sezarn ad, Kafkas Nart destanlarna birtakm
deiikliklere urayarak girmitir (Noghumuka, 1974:60-61). Bana
gre de, yukarda ileri srlen grlerden ziyade .B.
Noghumukann gr daha isabetlidir.
avay ~ Karaavay
Karaay-Malkar Nart destanlarnda, dmanlarna hibir
zaman yenilmeyen, gl ve ok cesur bir kahraman olarak
anlatlan avay, Nart Alavgann oludur. avayn annesi ise bir
emegen (dev) kadndr. avayn douu ksaca yle anlatlr:
Alavgann emegen (dev) kars iki ayda bir ocuk
douruyormu. Fakat bu ocuklar dourur dourmaz
azna atp yiyormu. Alavgan dertli bir ekilde
Satanaydan yardm istemi. Satanay hemen bir plan
yapm. Emegen (dev) kadnn doum zaman gelince onu
evin atsna karm bacann stne oturup dourmasn
sylemi. Emegen (dev) kadn dourunca bebek bacann
altnda, ocan iinde hazr duran sepete dm.
Satanay hemen sepetin iindeki bebei alp Elbruz dana
gtrm. avay burada Elbruz dann buzullarn
emerek bym. ocuk byyp yiit bir delikanl

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

214 Karaay-Malkar Nart Destanlar

olduktan sonra Satanay onu alp Nart lkesine getirir.

avay yurduna dndkten sonra derhal emegen (dev)
annesini ldrr ve bylece Nartlar emegen (dev) kadnn
zulmnden kurtarm olur. avayn babas Alavgan ise
oluna kavutuu iin ok mutlu olur ve ona Gemuda
isimli at hediye eder.
T. M. Haciyeva, avayn douu ve ocukluuyla ilgili bu
motiflerin benzerinin Altay Trklerinin Maaday-Kara destannda da
olduunu sylemektedir (Aliyeva vd., 1994:19). U.S. Gagloyti,
avayn douu ve annesiyle ilgili motiflerin Adige (erkes), Oset,
een-ngu ve hatta Grc destanlarnda da olduunu, ancak bu
motiflerin en ak ekilde Karaay-Malkar Nart destanlarnda
anlatldn bu yzden de bu motiflerin dier Kafkas Nart
destanlarna Karaay-Malkar Trklerinden gemi olabileceini
sylemektedir (Gagloyti, 1977:110).
avay birtakm olaanst glere sahiptir. rnein istedii
zaman scak havay souk havaya ya da souk havay scak havaya
evirebilmektedir. Bunun dnda, avayn kendisi ve at Gemuda
istedii zaman istedii kla girebilmektedir. avay ile Gemuda adl
destanda, avay, Nart kahramanlar arasnda dzenlenen bir
msabakaya yal bir grnle ve eski psk elbiseleriyle katlr.
avayn at Gemuda ise zayf, clz ve gsz bir at gibi
grnmektedir. Halbuki avay bunu dier Nart kahramanlarn
yanltmak iin yapmtr. Neticede msabakay avay ve at Gemuda
kazanr.
M.E. Talpa, Adige (erkes) Nart destanlarnda savalara eski
elbiseler giyerek giden avayn neden eski elbiseler giydii
sorusunun cevapsz kaldn ifade etmektedir. M.E. Talpa bu
sorunun cevabnn ancak Karaay-Malkar Nart destanlarnda
verilebildiini sylemektedir. Karaay-Malkar Nart destanlarndaki
avay, dmanlarnn karsna yal ve gsz bir adam
grnmnde, eski psk elbiseler giyerek kar. nk, bylece
gerek gcn dmanlarndan gizlemekte ve onlar yanltarak
yenmektedir (Aliyeva vd., 1994:17).
avayn vcudu ok dayankldr. Hibir ey onun bedenine
zarar vermez. rnein Nart ile Emegen adl destanda,
emegenler (devler) avay yakalayp atein iinde atarlar. Fakat,
avaya hibir ey olmaz. Tam tersine, atein iinde avayn vcudu
elik gibi sertleir.
avayn Gemuda isimli at denizin derinliklerinden gelmitir,
kulaklarnn arkasnda balklarnki gibi solungalar vardr. Bu
yzden denizin altnda rahata dolaabilmektedir. Toynaklar demir

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 215

gibi sert, gzleri balk gibi parlaktr. Destanlarda anlatlanlara gre,

Gemuda bir gn Elbruz dann stnden srarken toyna dan
tepesine demi ve bylece nceden tek bal olan Elbruz dann
tepesi Gemudann toynann arpmasyla iki bal olmutur.
Gemuda insanlarn dilinden anlamakta fakat yalnz avay ile
konumaktadr. Karaay-Malkar Nart destanlarnda, avay ve at
Gemudann, Elbruz dann tepesindeki lmszlk suyundan
itikleri ve bu yzden her ikisinin de sonsuza kadar yaayacaklar
anlatlr.

Kaynaklar

Abayev, V.., Osetinskiy Epos, Moskova, 1978.

Abayev, V.., Djusoyev, N.G., vnev, R.A., Kaloyev, B.A., Nartlar-
Asetin Halk Destan, eviren: Kayhan Ykseler, YKY, stanbul,
1999.
Adilolu, Adilhan., Karaay-Malkar Nart Destanlar, Karaay-
Malkar Dergisi, Say: 4, Ankara, 1993.
Adilolu, Adilhan., Nart Sosurka, Karaay-Malkar Dergisi, Say: 5,
Ankara, 1993.
Adilolu, Adilhan., Karaay-Malkar Trklerinde Nart Destanlar,
Yeni Trkiye Dergisi-Trk Dnyas zel Says, Say: 15 (I. Cilt),
Ankara, 1997.
Adilolu, Adilhan., Kafkas Nart Destanlarnda Sumer ve Saka zleri,
Bilge Dergisi, Say: 31, Ankara, 2001.
Aliyeva, A.., Haciyeva, T.M., Ortabayeva, R.A.K., vd., Nartla: Malkar-
Karaay Nart Epos ~ Nart: Geroieskiy Epos Balkartsev i
Karaayevtsev, Moskova, 1994.
Appa, Adilhan., Nart rzmek ve Satanay Biye, Karaay-Malkar
Dergisi, Say: 6, Ankara, 1993.
Appa, Adilhan., Nartlarn Demircisi Debet-I, Birleik Kafkasya
Dergisi, Say: 16, Eskiehir, 1998.
Appa, Adilhan., Nartlarn Demircisi Debet-II, Birleik Kafkasya
Dergisi, Say: 17, Eskiehir, 1999.
Aydemir, Abdullah., slam Kaynaklara Gre Peygamberler, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1996.
Balkarov, B.H., Adgskie Element B Osetinskom Yazke, Nalik,
1965.

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

216 Karaay-Malkar Nart Destanlar

Baskakov, N.A., Trk Kkenli Rus Soyadlar, eviren: Mlazm

Kazmolu, TDK Yaynlar, Ankara, 1997.
Bayramuklan, Umar., Karaay Folklorda Shurtuknu Tuvduklar,
orka, erkessk, 1982.
Bayramukov, U. Z., K Etimologii Slova Nart, Problem storieskoy
Leksiki Karaayevo-Balkarskogo i Nogayskogo Yazkov,
erkessk, 1993.
Bayramukov, Umar., Karaay Folklorunda Nart Suhurtukun
Torunlar, eviren: Adilhan Appa, Krm Dergisi, Say: 23,
Ankara, 1998.
Bursal, M. Necati., Peygamberler Tarihi-Hazret-i Davut
Aleyhisselam, l Yaynlar, stanbul, 1991.
Curtubayev, M.., Drevniye Verovaniya Balkartsev i Karaayevtsev,
Nalik, 1991.
Drenkova, N.P., orskiy Folklor, Moskova, 1940.
Dumezil, Georges., Le livre des heros. Legendes sur les Nartes, Paris,
1965.
Dumezil, G., Osetinskiy Epos i Mifologiya, Moskova, 1976.
Dumezil, Georges., Kafkas Halklar Mitolojisi, eviren: Musa Yaar
Salam, Ayra Yaynlar, Ankara, 2000.
Dyakov-Tarasov, A.N., Zametki o Karaaye i Karaayevtsah,
SMOMPK, Vp. 25, Otd. 2, Tiflis, 1898.
Gadagatl, A.M., Geroieskiy Epos Nart i Ego Genezis, Krasnodar,
1967.
Gagloyti, U.S., Nekotorye Voprosu storiografii Nartskogo Eposa,
Tsinvali, 1977.
Grimal, Pierre., Mitoloji Szl, eviren: Sevgi Tamg, Redaksiyon:
Cenap Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997.
Habilan, Magomet, Karaay Nart Eposnu Nartlarn snden,
Zamann Avaz, erkessk, 1973.
Habiev, Magomet., Karaay Nart Destanlarndaki Kahramanlar,
eviren: Adilhan Appa, Krm Dergisi, Say: 23, Ankara, 1998.
Hacilayev, H. M. ., Oerki Karaayevo-Balkarskoy Leksikologii,
erkessk, 1970.
Haciyeva, T.M., Malkarllan bla Karaayllan Halk Poeziya
garmalklar, Nalik, 1988.

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

 Adilhan ADLOLU 217

Haciyeva, T.M., Karaay-Malkarllarn Eski Folklor rnleri, eviren:

Adilhan Appa, Bilig Dergisi, Say: 6, Ankara, 1997.
Herodotos., Herodot Tarihi, eviren: Mntekim kmen, Remzi
Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1991.
nal-pa, . D., Ob Abhazskih Nartskih Skazaniyah, Trud
Abhazskogo N, Shumi, 1949.
nan, Abdlkadir., Al Ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler,
TTK Yaynlar, Ankara, 1987.
nan, Abdlkadir., Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar,
Ankara, 1995.
Karaketov, M.D., z Traditsionnoy Obryadovo-Kultovoy Jizni
Karaayevtsev, Moskova, 1995.
Krzolu, M. Fahrettin., Dede-Korkut Ouznamelerine Gre Karsn
An ve Kazman Kesimindeki Kamsarakan-Kalba Hanedan,
VII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt I, TTK Yaynlar,
Ankara, 1972.
Krzolu, Fahrettin., Kpaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1992.
Laypanov, K.T.-Miziyev, .M., O Proishojdenii Trkskih Narodov,
erkessk, 1983.
Luvsandendeva, A., Mongol-Oros Tol, Moskova, 1957.
Mijayev, M.., Bogoboreskie Mif Adgov, Folklor Narodov
Karaayevo-erkesii Janr i Obraz, erkessk, 1988.
Mzulu, smail., Merkezi Gafkazn Etnik Kklerine Doru,
(evirenler: Prof. Dr. Sleyman Eliyarl, Do. Dr. Mehman
Abdullah), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar,
stanbul, 1993.
Miziyev, .M., Oerki storii i Kultur Balkarii i Karaaya XIII-XVIII.
vv, Nalik, 1991.
Musukayev, A., Bahsan Avzunda Birinci Elle, uyohluk, Say: 3,
Nalik, 1976.
Musukayev, A., Malkar Halknn Etnik Oluumu, eviren: Adilhan
Appa, Krm Dergisi, Say: 34, Ankara, 2001.
Noghumuka, ora B., erkes Tarihi, eviren: Dr. Vasfi Gsar, Baha
Matbaas, stanbul, 1974.

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007

218 Karaay-Malkar Nart Destanlar

Orusbiy, Safar-Aliy., Dal Tatarlarn Nart Destanlar, eviren: Bilal

Appa-Adilhan Appa, Birleik Kafkasya Dergisi, say: 4,
Eskiehir, 1995.
Ostryakov, P., Narodnaya Literatura Kabardintsev i Ee Obrazts,
Vestnik Evrop, Tom. 4, No: 8, Peterburg, 1879.
gel, Bahaeddin., Trk Mitolojisi, II. Cilt, TTK Yaynlar, Ankara,
1995.
zbay, zdemir., Mitoloji ve Nartlar, Kafda Yaynlar, Ankara,
1990.
zkan, Fatma., Altn Ar, Ankara, 1997.
zkan, sa., Trk Boylarnn Szl Edebiyatndaki
Nmah/Comok/Cumbak/Yomak Anlatm Tr zerine Bir
Etimoloji Denemesi, Trk Dili, Say: 556, Ankara, 1998.
Potanin, G.N., Vostonye Motivi v Srednevekovom Evrope Epose,
Moskova, 1899.
Rklitskiy, M.V., K Voprosu o Nartah i Nartskih Skazaniyah,
zvestiya Osetinskogo N Krayevedeniya, Vp. 2, Vladikafkaz,
1927.
Togan, Zeki Velidi., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi,
stanbul, 1981.
Tuganov, M. S., Literaturnoe Naslediye, Orconikidze, 1977.
Urusbiyev, S., Skazaniya O Nartskih Bogatryah U Tatar-Gortsev
Pyatigorskogo Okruga Terskoy Oblasti, SMOMPK, No: 1, Tiflis,
1881.

Turkish Studies Volume 2 /1 Winter 2007