GRSEL OKURYAZARL IK

Ar. Gr. M. Sait TZEL*

Z: amzda geleneksel okuryazarln yan sra, teknolojik ge-

limeler dorultusunda, grsel okuryazarlk, medya okuryazarl, sinema
okuryazarl, televizyon okuryazarl ve bilgisayar okuryazarl gibi
okuryazarlk trleri ortaya kmtr. Eitimin, bireyi hayata hazrlama il-
kesi gz nne alndnda, bireylerin bu okuryazarlk trlerinden haber-
dar edilmesi ve bu trlere ynelik becerilerinin gelitirilmesi byk nem
arz etmektedir. Yeni ortaya kan bu okuryazarlk trlerinden bir tanesi
olan grsel okuryazarlk, lkemizde grsel okuma ve grsel sunu -
renme alan bal altnda Trke Dersi retim Program ve Klavuzu
1-5te yer almaktadr. Bu almada da bu noktadan hareketle, grsel
okuryazarlk kavram ve bu kavramn ana dili derslerindeki yeri, ortaya
kan yeni teknolojiler dorultusunda aklanmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler: 21. Yzyl Okuryazarl, Grsel Okuryazar-
lk, Ana Dili Eitimi.
Visual Literacy
ABSTRACT: In our age, some new literacy types such as; visual
literacy, media literacy, cinema literacy, TV literacy and computer
literacy appeared with technological advancements. Considering the fact
that preparing individuals to life is the primary aim of education, it
becomes important to inform people about these new literacy types and
develop their skills in them. Visual Literacy which is one of them in
Turkish Language Curriculum and Guide 1-5 under the learning area of
visual reading and visual presentation. In this study, the concept of
visual literacy and its place in mother language courses is to be
explained in relation to emerging technologies.
Key Words: 21st Century Literacy, Visual Literacy, Mother
Language Education.

*
anakkale Onsekiz Mart ni. Et. Fak. Trke Et. Bl.
saidtuzel@gmail.com
692
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

Giri
inde yaadmz dnyada insan varlnn en byk gereklerin-
den biri iletiimdir. lk insanlardan bu yana, bu iletiim gereklilii eitli
ekillerde giderilmitir. Bazen duvar resimleriyle, bazen dumanla, bazen
konumayla
amzda ise iletiim aralar insanlk tarihinin hibir dneminde
olmad kadar eitlilik gstermektedir. amz insan zellikle gen-
ler- arkadayla sinemada bulumak iin onlara ksa mesaj gndermekte,
ailesine ge kalacan cep telefonu aracl ile bildirmekte, uzaktaki ar-
kadalar ile MSN** vastasyla iletiim kurmakta, ilkokul arkadan
facebook adl sosyal sanal adan bulmakta, arkadann doum gnn
e-posta ile kutlamaktadr. Durum byle olunca da, yazl, grsel ve iitsel
tm kaynaklarn oluturduu iletiim aralaryla donatlm bu dnyada
yaamak iin artk yeni iletiim becerilerine de sahip olmak gerekmekte-
dir. Bu durum dnyay ve bireyin yaam biimini derinden etkilemi ve
elbette zellikle gen kuan yaam pratiklerini (okuryazarlk, duygusal
ikonlar, yaam boyu renme zorunluluu, teknolojik gerekircilik vb.)
kkten deitirmitir.
Gazeteler, dergiler, radyo, televizyon, sinema ve kiisel bilgisayar-
lar araclyla yaylan genel a (internet) hzla teknolojik geliim iinde
olurken tm bireylerin de yeni bir kavram olan XXI. yzyl okuryazarl
ile tanmasn zorunlu klmaktadr. Bu balamda geleneksel okuryazarl-
n yan sra, yeni iletiim teknolojilerinin geliimine paralel olarak gr-
sel okuryazarlk (ing. visual literacy), medya okuryazarl (ing. media
literacy), sinema okuryazarl (ing. cine-literacy), televizyon okuryazar-
l (ing. tele-literacy) ve bilgisayar okuryazarl (ing. computer literacy)
alanlarnn gelitirilmesi yolunda son yllarda kuramsal olarak youn a-
lmalarn olduu gzlemlenmektedir (Parsa 2007: 1).
Yeni ortaya kan bu okuryazarlk trlerinden bir tanesi olan gr-
sel okuryazarlk, lkemizde grsel okuma ve grsel sunu renme
alan bal altnda Trke Dersi retim Program ve Klavuzu 1-5te
(TDP 1-5) yer almaktadr (MEB 2005). Bu almada da bu noktadan
hareketle grsel okuryazarlk kavram ve bu kavramn ana dili dersle-
rindeki yeri, ortaya kan yeni teknolojiler dorultusunda aklanmaya a-
llacaktr.

** Tam ad Windows Live Massenger olan, grntl ve sesli sohbet imkn-

lar bulunan sohbet program.
 693
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

Grsel Okuryazarlk Nedir?

Grsel okuryazarlk anlalaca zere okuma ve yazma ey-
lemlerini bnyesinde barndrmaktadr. Dier bir deyile grsel okurya-
zarlk, anlama (okuma) ve anlatma (yazma) becerilerinden oluan bir s-
retir. Aratrclar tarafndan grsel okuryazarln birok tanm yapl-
makla birlikte, yaplan tanmlarda gemiten gnmze kadar bir takm
deiiklikler yaplarak, grsel okuryazarln kavram sahasnn genile-
tildii grlr. rnein nceleri grsel okuma kavram sadece bir an-
lama becerisi (okuma) olarak ele alnrken daha sonralar grsel okurya-
zarlk kavram ile anlama becerisinin yanna anlatma becerisi de eklen-
mi olunur.
Grsel okuma kavramndan ilk kez sz eden John Debes (1968:
961); grsel okuryazarl, insann grerek ve dier alglama deneyimle-
riyle btnletirerek gelitirebilecei bir grup grme yetisi olarak tanm-
lar. Grld zere bu ilk tanmda sadece grsellere ilikin alglama bo-
yutu ele alnm, grselleri retme boyutuna yer verilmemitir.
Ausburn ve Ausburnun (1978: 293) yapm olduu, bir bireyin,
dier bireyler ile olan iletiiminde grselleri kullanmasn ve kullanlanla-
r anlamasn salayan beceriler btn tanm ise bnyesinde hem an-
lama hem de anlatma becerilerini barndrmas asndan grsel okurya-
zarlk kavramnn her iki dayanak noktasna vurgu yapan bir tanmlama-
dr. Ancak bu tanmda da grsel okuryazarln bireyler arasndaki ile-
tiimde olan rol vurgulanmasna karn; birey ile kitle iletiim aralar
arasndaki ileti akndaki rolne ynelik bir aklamann yaplmad g-
rlr.
Petterson (1993: 135) ise grsel okuryazarl, bilgi, davran ve
dikkate deer yeteneklerin renilip retilebildii ve deiik grsel
formlarda iletiim becerilerimizi arttrmamz salayan bir sre olarak
tanmlar. Bu tanmda da grsel okuryazarlk kavram, renme-
retme faaliyetleri ile geniletilmitir.
Yukardaki tanmlar dorultusunda, grsel okuryazarl, iletiim
srecinde, grsel mesajlardan anlam retebilme ve bilinli grsel mesaj-
lar oluturabilme becerisi olarak tanmlamak mmkndr.
Grsel okuma tanmlar incelendiinde henz zerinde fikir birli-
ine varlm bir tanm bulmak olduka gtr. Ancak grsel okuryazar-
lk ile ilgili alan yazn tarandnda bu iletiim biiminin szl anlatm
biiminden farkl ve bamsz bir dil olduu ve tamamyla grme yetisi
ile ilgili olduu gr arlk kazanmaktadr. Konuyla ilgili aratrmala-
rn uzlat nokta ise grsel okuryazarln kendine zg kurallar ve i-
leyii olan bir dil olduudur. Mesajn dili olarak grntleri okuma ya da
694
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

grme ve grsel mesajlarn farknda olmay kapsayan bu dil, ayr bir ileti-
im arac olarak kabul edildiinde iletiim iin nasl kullanlacan -
renme ve retme gereksinimi gndeme gelmektedir (ler 2002: 155).
Bu renme ve retme gereksinimi dorultusunda da, son yllarda
grsel okuryazarlk konusunda birok alma yaplmakta ve bu alan ile
ilgili alan yazn oluturulmaya allmaktadr.
Grsel Okuryazarln Tarihesi
nsanln balangcndan bu yana, her a, kendini zgn bir dil
ile ifade etmitir. Antik a efsanelerin, sylencelerin ve mitsel anlatmla-
rn a olmutur. Bu an egemenliinde anlam, sz ve onun kuralla-
ryla oluturulmaktadr. Ortaada szn uuculuuna karn yaznn
kalcl otoritenin ve gcn simgesi haline gelmiken Aydnlanma a-
yla gelien edebi anlatm ve matbaann icad, yazl dilin zgrln
de beraberinde getirmitir. Yaz; o dnemde anlam ve anlatmn kurulma-
snda mutlak egemen iken teknolojinin hzla gelimesiyle nce fotoraf
makinesinin, ardndan sinema ve televizyon gibi hareketli grntleri
saptayp yayan aralarn icadyla, dnya imgelerin ve grsel kltrn
kendine zg kurallaryla aklanabilecek hzla akp giden bir srecin ii-
ne girmitir (Parsa 2004: 59).
Grsel okuryazarlk kavram gelimi lkelerde 1960larn sonla-
rnda duyulmaya balamtr. Bu kavramn ad ada olmakla birlikte,
dnce olarak yeni doduunu sylemek gtr. mgeleri kullanmakla
ilgili tartmalar ok eski tarihlere dayanmaktadr. Zira Eski a filozof-
larndan bazlar, iletiim iin eitli imgeleri yelemilerdir. Tpta, Aristo
anatomik resimlemeleri kullanmtr. Matematikte, Phytagoras, Socrates
ve Platon geometri retmek iin grsel ekillerden yararlanmlardr (
Petterson 1993: 136).
Grsel okuryazarlk kavramna bu balamda bakldnda XX.
yzyln ikinci yarsndan sonra tartlmaya balam ve ilk ortaya atl-
d gnden bu yana zerinde birok tartma yaplagelmitir. Muhakkak
ki yaznn icadndan nce de grseller aracl ile iletiim kurulmaktayd
ve tarih ncesi zamanlardaki insanlar tarafndan gelitirilen iletiimin ilk
kalc ekilleri de grsellerden olumaktayd (Robertson 2007: 64). An-
cak, bu tarihlerde grseller vastasyla salanan iletiimin nitelii, ne e-
kilde ortaya karld ve hangi unsurlardan meydana geldii grsel
okuma ve grsel okuryazarlk kavramlarnn ortaya kmasyla yeni
bir tartma zeminine oturmutur.
Grsel okuma kavramndan ilk bahseden John Debestir (1968:
961). Debes, almasnda grsel okuma kavramna deinmi, retme
ilemini de beraberinde getiren grsel okuryazarlk kavramndan, yani
 695
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

grsel mesajlarn retim boyutundan bahsetmemitir. Debesin grsel dil

dncesi ile ilgili fikirleri etrafnda, farkl disiplinlerden birok bilim
adam toplanarak grsellerin yzyldaki konumu ile ilgili 1969 ylnda bir
konferans tertiplemilerdir. Bu konferans, gelenekselleerek gnmze
kadar devam ettirilmitir. Bu konferans sayesinde, eitli lkelerden bir-
ok akademisyen grsel okuryazarlk konusu ile ilgili yaynlarn bir-
birleri ile paylama ve tartma imkn bulmaktadr.
Debes ve arkadalarnn grsel okuryazarlk konusunda att dier
nemli bir adm da, 1969 ylnda Uluslararas Grsel Okuryazarlk Der-
neini (nternational Visual Literacy Association) kurmalar olmutur.
Bu dernek, bugn genel a (internet) sayfasnda (www.ivla.org) dnyann
her yerinden grsel okuryazarlkla ilgilenen akademisyenleri toplamakta
ve onlarn yaynlarnn bir arada bulunmasn salamaktadr. (Felten
2008: 61).
Grsel okuma ve grsel okuryazarlk almalarnn ncleri;
John Debes, Clarence Wiliams, Colin Murray Turbanye, Rudolf Arnheim
ve Robert McKim olarak gsterilebilir (Petterson 1993: 139).
Grsel okuryazarlk kavram, ilk ortaya atld yllardan itibaren,
grsel kltrn ve teknolojinin geliimine paralel dorultuda geliimini
srdrd. Grsel okuryazarln temel ilkeleri grsel kltrn geliim ev-
relerine gre ekil deitirerek alan yaznda yer almaya balad. 1970li
yllardan itibaren gelime gsteren televizyon ve sinema kltr, grsel-
leri anlamak, eletirmek, onlar deerlendirmek pratiine dayanyordu.
Bu pratikler zaten grsel okuryazarlk eiliminin de temel ilkeleri olarak
kavramlamaktayd ( Lester 2000: 97-103).
lk olarak grsel imajlarn neminin tartlmasnda, Ruesch ve
Kees, 1956 ylnda yaptklar almada,resimli, hareketli ve nesnel
olmak zere, szel olmayan dilin farkl trnn olduunu ortaya koy-
mulardr. Bu alma, grsel dili oluturan malzemenin snflanmasna
ynelik ilk alma olmasndan dolay nemlidir (Robertson 2007: 64).
1982 ylna gelindiinde Braden ve Hortin tarafndan, grsel okur-
yazarln bilgi alan haritasn yapmak amacyla bir ekip oluturulmu-
tur. Venn emalarn kullanarak grsel okuryazarln birbiri ile ilintili
olan alanlarn dil ve ekil bakmndan ortaya koyduklar bu alma sa-
yesinde, grsel okuryazarln dilsel ve ekilsel boyutuna ilikin kavram-
larn belirgin ekilde ortaya kmas salanmtr (Robertson 2007: 27).
Breden ve Hortinin almalarnn hemen akabinde, Levie (1984)
tarafndan gelitirilen resimsel teori ve hayal etme sreci adl alma
yaymlanr. Bu almada Levie, resimlerin zihinde nasl canlandna
ynelik bir snflama yapar ve bu sayede de grsel okuryazarlk alannn
696
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

alglama boyutuna ilikin nemli bir mesafe katedilmi olur (Moriarty

1997: 9-23).
Box ve Cochenour, 1998 ylnda yaymladklar almalarnda
modern anlamdaki grsel okuryazarlk kavramyla ilgili derinlemesine bir
alan yazn almas yapmlar ve ilgi ekici sonular elde etmilerdir.
Box ve Cochenoura gre; grsel okuryazarlk kavram 1960lara kadar
olan zamanlarda da eitimcilerin dikkatini ekmi ve bu ynde almalar
yaplmtr; ancak grsel okuryazarln eitim-retim ortamlarnda kul-
lanlmas ok snrl olmutur. Bu tarihe kadar olan zamanlarda, grsel
okuryazarln teorik ya da politik bir temelinin olmamas nedeni ile ei-
timde ne ekilde kullanlaca, retmenler tarafndan tam olarak kestiri-
lememitir. Debesin grsel okuryazarlk kavramn ortaya att tarihten
itibaren, bir kavram olarak incelenen grsel okuryazarln eitimsel alt-
yaps ve teorisi de aratrlmaya balanm ve grsel okuryazarlk, ei-
tim-retim ortamlarnda yerini daha youn bir ekilde almaya balam-
tr (Box ve Cochenour, 1998 5-11).
Grsel okuryazarln kavramsal boyutunun oluturulmaya all-
d XX. yzyln ikinci yarsnn sonlarna doru, grsel okuryazarlk
tarihi asndan bir dnm noktas olarak kabul edilebilecek genel a
(world wide web) dnya apnda kullanlmaya balanmtr. Genel an
kullanlmaya balad 1993 ylnda sadece 130 tane web sitesi bu an
ierisinde yer alrken 9 yl sonra, 2002 Hazirannda, 18 milyona yakn
web sitesi bu an ierisinde yer almaya balad. Bu rakamlar da artk
dnyada milyarlarca insann grsel okuryazarlkla kar karya kaldn
gzler nne serdi (Andersen ve Dierleri 2002: 10).
Kltrel ve teknolojik deimeler, XXI. yzyln renci profilini
de etkilemi ve eitim-retim ortamlarn an gerektirdii ekilde d-
zenleme gereklilii ortaya kmtr. Grsel okuryazarlk eitimi konusu-
na odaklanan ve bu konuda bir kaynak taramas sunan Peter Felten, Gr-
sel Okuryazarlk (Visual Literacy) balkl yazsnda, 1990l yllarn ba-
ndan itibaren Amerikan eitim sisteminde yer alan grsel okuryazarl-
n, artk yksekretimde de youn ekilde yer almasnn gerekliliin-
den bahseder (Felten 2008: 60-63).
Avrupada ve ABDde 1990l yllarla birlikte okul mfredatlarna
giren grsel okuryazarlk, eitim retim faaliyetlerinin giderek ekirde-
ine yerlemeye balamtr (Bamford 2008: 2). lkemizde ise, Milli Ei-
tim Bakanl tarafndan 2004 ylnda hazrlanan Trke Dersi retim
Program 1-5. Snflarda (TDP 1-5) ilk kez grsel okuma ve grsel
sunu renme alanlarna yer verilerek; grsel okuryazarlk kavram ilk
kez mfredatta kendine yer bulmutur.
 697
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

Grld zere, insan dnnn temeli olan grsel okuma, bir

beceri olarak iki bin be yz yl kadar eski, bir kavram olarak ise krk yl
kadar yenidir. Geen yzyl boyunca hzla ykselen bir deer haline ge-
len grselleri anlamak, onlar zerinde dnmek ve onlar retebilmek
giderek nem kazanmakta; bu durum da grsel okuryazarla olan ilgiyi
arttrmaktadr. Ancak yaplan almalar grsel okuryazarlk konusunda
birok gelime salasa da zellikle grsellerin beyin tarafndan nasl alg-
land konusu tam olarak tespit edilememitir. Grsel alglamann fizik-
sel ve bilisel boyutunu aydnlatma konusunda alan beyin bilimciler
(ing.: neuroscientist) son dnemde bu konuda nemli gelimeler sala-
mlardr. Bu alan ile ilgili almalar btncl bir yaklam ierisinde
bnyesinde barndran, Dale Purves ve R. Beau Lottonun (2003) Why
We See What We Do: An Emprical Theory Of Vision adl eserine bakla-
bilir (Aktaran: Felten 2008: 63).
Grsel Okuryazarlk Neden nemli?
Gnmzde, You-Tube, Facebook ve benzeri siteler, milyon-
larca insan tarafndan ziyaret edilmekte; Google vb. arama motorlarn-
da bir gn ierisinde yaplan arama says yz milyonlar bulabilmektedir.
Haziran 2008 rakamlarna gre You-Tube adl video paylam sitesinde
3 yl ierisinde 79 milyondan fazla kullancnn 3 milyondan fazla video
paylat grlmektedir (Felten 2008: 61).
Bu durumu bilgisayar kltrnn bir yanlgs olarak da alglamak
artk pek mmkn grnmemektedir. ok geni bir akademik ariv olan
ve birok yksek lisans ve doktora tezini akademisyenlerin kullanmna
sunan Ulusal Tez Merkezi (http://tez2.yok.gov.tr); katalog taramas
yaplabilen ve ok sayda elektronik kitaba ulam olana salayan Mil-
li Ktphane (www.mkutup.gov.tr) ve artk birok niversitenin yesi
olduu ve rencilerine ve akademisyenlerine snrsz eriim olana sa-
lad evrensel akademik veri tabanlar, an deien bilgi kaynaklarn
ve okuma biimini gzler nne sermektedir.
Ksa bir sre nce herkesin kolayca ulaamad ve belirli bir ihti-
sas gerektiren kameralar ve dijital fotoraf makineleri, dk kalitedeki
fotoraflarn ve grntlerin az sayda insan tarafndan grlmesine ola-
nak salamaktayd. Oysa gnmzde grnt saptamaya ve yaymaya ya-
rayan birok aletten sadece biri olan kameralar, birok insan iin, resim-
leri basmaktansa daha iyi bir alternatif oluturmaktadr. Durum byle
olunca da bilgi toplumu ierisinde, grsel kltr, tabandan tavana doru
yaylmn srdrmektedir.
Kltr Bilimci W.J.T Mitchella (1995: 34) gre; XXI. yzyln
problemini grseller oluturmaktadr. alar boyunca szck ve metinle-
rin (yazl metinler) hkim olduu dnyada artk bu durum sona ermekte-
698
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

dir. Bu yzylda birey artk okumak yerine grmek istemektedir (Kress

2003: 171). Martin Jay, gnmzde gelimi lkelerde gz-
merkezli(ing.: ocularcentrism) bir toplumun ortaya ktndan ve anla-
mn artk sze gerek kalmadan grsel imgeler aracl ile tandndan
bahseder (Akt. Rose 2001: 7). Bu yzyln bireyini tanmlayan sz; oku-
yorum yerine gryorum olmaldr.
Artk amzda, sradan bir ocuk alt yandan on sekiz yana
gelene kadar, 16 000 saat televizyon seyretmekte; radyo, CD ve pod
dinleyerek 4 000 saat geirmekte, 8 000 saatini bilgisayar karsnda har-
camakta ve birka bin saatini de sinemada tketmektedir. (Sanders 1999:
135). Yani bir ocuk 6-18 ya arasndaki hayatnn drtte birinden fazla-
sn medya aralar karsnda geirmektedir. Dolays ile aslnda am-
zn ocuklar zaten hayatlarnn byk blmn grsel bir okuyucu ola-
rak srdrmektedirler.
Grsel okuryazarlk dnceyi daha belirgin klmas nedeniyle de
gnmzde gerekli olan bir beceridir. Nitekim insanlarn byk ksm ar-
tk okuduklar kitaplar zerinde konumaktansa gazetede grdkleri fo-
toraf veya televizyonda izledikleri video hakknda konumay tercih et-
mektedirler. Belki de bunun byle olmasnda; szcklerin bir insann
kavramlarn, nesnelerin ne olduunu anlamasn salayan imgeler olma-
sna karn; fotorafn somut olmas nedeniyle gerekleri yanstmasnda-
dr (Hoffman 2000: 221).
Grld zere gnmzde, yazl szcklerin ve yazl metinle-
rin anlamn renmenin gereklilii nasl zorunluysa grsel dilin bileen-
lerini okumay ve anlamay renmek de zorunluluk haline gelmitir
(Parsa 2007: 45). Bu manada bakldnda 1960lardan bu yana tartlan
grsel okuma konusu gnmzde yaanan gelimelere paralel olarak
giderek nemli hale gelmekte ve ortaya kan yeni okuma trlerine ilikin
eitimlerin de ekirdeinde yer almaktadr.
Neden Grsel Okuryazarlk Eitimi?
Son yzyl ierisinde okuma trlerinde yaanan arttan almam-
zn Giri ksmnda bahsetmitik. Okuma trlerindeki bu art ve metin-
ler ile imajlarn harmanland yeni teknolojilerin uyarlar, okurluk kav-
ramnn tekrar gzden geirilmesi iin doru zaman olduunu gstermek-
tedir. Gunther Kress, Literacy in the New Media Age (2003: 19) adl
eserinde, okuma algsnn dil ekirdeinin yenilenmesi gereklilii ze-
rinde durur. Dier bir deyile ortaya kan yeni okuryazarlkta, kelimeler
ve metinlerden daha fazlasn anlamak gerekmektedir. James Paul Gee,
What Video Games Have to Teach Us about Learning and Literacy
(2004: 210) adl eserinde, artk, metinlerde anlam ve bilginin eitli mo-
deller arasnda (imajlar, metinler, semboller, etkileimler, soyut tasarm-
 699
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

lar, sesler, vb) ina edilmesinin gereklilii, sadece kelimeler ile yeti-
nilmemesi gerektii konusunda uyarr.
Grseller hem renmenin etkililii hem de kalcl asndan son
derece nemlidir. 6-12 ya ocuu hayat deneyiminin % 83n grme,
% 11ini iitme, % 3,5ini koklama, % 1,5ini dokunma, % 1ini ise tatma
duyular araclyla edinmektedir. Bilgilerin alglanmasnda ise okuduk-
larmzn % 10unu, duyduklarmzn % 20sini, grdklerimizin %
30unu, hem grp hem duyduklarmzn % 50sini, sylediklerimizin %
70ini ve sylerken yaplanlarn % 90n aklda tutabiliriz (Snmez 2005;
122). Bylesi bir bilgiye sahip olduumuzda, grsellerin ve grme yeti-
sinin hayatmzda ne denli nemli bir yere sahip olduunu grebiliriz.
Zihinde, resimlerin kelimelere oranla 60.000 kat daha hzl ilendi-
i dnldnde gnmzde grsel okuryazar olmann nemi ve sa-
lad avantajlar ortaya kmaktadr. Bu erevede zellikle genel an
yaygn kullanmnn artmasyla birlikte, iaret, sembol, renk, grafik ve re-
sim kavramlarna odaklanan yeni bir okuryazarlk kavram gndeme
gelmektedir (Kksal ve Dierleri 2006: 191). Bu noktada, grsel okurya-
zarlk eitimi, bu kavramlara ynelmesi ve bu kavramlar alglama bece-
risini gelitirmeyi amalamas asndan son derece gerekli grlmekte-
dir.
Feinstein-Hagerty (1994), grsel okurluun modern dnyadaki ge-
nel eitim iin okuma, yazma ve aritmetik ile edeer drdnc bir e
olduunu ne srmektedirler. Ayrca grsel okuryazarln genel eitim
iin neden ok nemli olduunu u drt madde ile aklamaktadrlar:
1. Beynin sa yar kresini kullanmay gerektirdii iin, renme
faaliyetlerine beynin her iki yarm kresinin katlmasn salar. Dolays
ile renme srecinde btnsel dnmeyi gelitirir.
2. Beynin sol yar kresine ait soyut dnceleri canl, inandrc,
youn ve bildik hale getirerek renmeyi somutlatrr.
3. Ayn dnceyi farkl yollarla ileme yetenei kazandrarak
farkl bak alar kazandrr.
4. inde yaanlan doal ve doal olmayan evreden etkilenerek
karar alan bireyler yerine; kendi kararlarn alabilen, grsel evreyi oku-
yabilen ve anlayabilen bireylerin ortaya kmasn salar (Aktaran: ler
2002: 156).
Muhakkak, bilgi kaynaklarnda ve bireyi evreleyen kltrde yaa-
nan deimeler eitim-retim faaliyetlerinin merkezinde yer alan ren-
ci unsurunu da etkilemektedir. Gnmz rencileri iin dnya bir g-
rnt kayna haline dnmektedir. XXI. yzyln gelien teknolojileri
700
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

ve kltr biraz tartmal da olsa- nceki nesle gre daha ok grsel

okuyan grsel bir renci retmektedir. (Oblinger-Oblinger 2005: 2).
renci profilindeki bu deiimde, eitimcilerin, eitim-retim ortamla-
rn rencilerin dnyalarna hitap edecek ekilde dzenlemeleri gerekli-
liini beraberinde getirmekte ve grsel okuryazarlk eitimi ile ilgili a-
lmalara batl kltrlerde hz verilmektedir (Freedman-Hernandez 1998:
171).
Gnmzde, grsellerle kuatlm bir dnyada yaayan renciler
(ya da retmenler, retim yeleri ve yneticiler), doal bir ekilde sa-
hip olduklar grsel okuma yeteneklerinin anlamnn tam olarak farknda
deillerdir. Oysa grsel okuma, anlama yetenei, yaratma kabiliyeti ve
kltrel iaretler tayan imajlar, nesneleri ve grlebilir hareketleri kul-
lanmay gerektirir. Bu yetenekler metinsel okumayla paralel yollarla -
renilebilir. Altrma ve almalar ile insanlar; farkna varma, yorumlama
ve dier grsel formlarn anlamsal ve dizimsel ayrmn kullanabilme ye-
teneklerini gelitirebilirler. Grsel okuma becerisi, imajlarn kullanlma-
snda, analizinde ve retiminde mr boyu daha kolay ve zevkli bir -
renme yaklamn da beraberinde getirir (Felten 2008: 61).
Grseller ve oklu ortam aralar (ing. multi-media tools), bize ba-
sl ve tekdze harflerden oluan metinlerin kullanld tek ortam olan
okullar, rencinin ilgisini ekecek ve onlar gdleyecek ekilde yeni-
den ina etme ans vermesi asndan olduka nemlidir (Oring 2000:
58). Grseller ve oklu ortam aralar ile donatlan snflar, gnmz -
rencisinin dnyasna yaklaan, ona, hayat olduu ekli ile sunan bir or-
tam salar ve bu ekilde onu, ait olduu zaman diliminin gereklerine gre
eitme ansn eitimcilere sunar.
Grld zere, grselleri yorumlamak, doru alglayp anlam-
landrmak bir anlama becerisidir. Giorgis ve arkadalarnn da (1999:
148) ifade ettii zere bu alana ait becerilerin gelitirilmesi gereken ba-
lca ders, ana dili dersleridir. Nitekim lkemizde de, grsel okuryazarlk
eitimine ynelik etkinlikler, grsel okuma ve grsel sunu renme
alan bal altnda biraz gecikmeli olsa da- ana dili derleri erevesin-
de TDP 1-5te de yer almtr.
Ana Dili Eitiminde Grsel Okuryazarln Yeri
Eitimde, zellikle dil eitiminde, metinlerin yerinin ok nemli
olduu bilinen bir gerektir. nk dil eitimi, byk oranda metinler
merkezinde gerekletirilmektedir (een ve ifti 2007: 39-49). Bu se-
beple hedeflenen kazanmlara ulamada, Trke derslerinde kullanlan
metinlerin nitelii ve renme-retme srecinde nasl kullanld son
derece nemlidir (Duman 2003: 151). Metinlerin dil retiminde bu denli
nemli bir yere sahip olmas deien metin kavramyla birlikte dil -
 701
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

retiminde de bir takm gelimelerin yaanmasn zorunlu klmaktadr. Bu

noktadan hareketle, bu blmde metnin en nemli anlamlar gzden gei-
rilerek, bilgisayar ve sanal gereklik anda metnin ne ifade ettii ze-
rinde durulacak ve bunun ana dili eitimine yansmalar tartlacaktr.
Trke Szlkte (TDK 2005) bir yazy biim, anlatm ve nokta-
lama zellikleriyle oluturan kelimelerin btn, tekst olarak tanmlanan
metni, daha eski ama hl en genel anlamyla yazl kelimeler btn
olarak tanmlamak mmkndr. Is There a Text in this Class? adl ya-
zsnda, Stanley Fish, metin kavramnn her disiplin iin farkl anlamla-
ra gelebileceini syler. Metin, edebiyat zerine alan akademisyenler
iin edebi bir almayken tarihiler iin tarih bir belge, mzikologlar
iinse notaya dklm bir mzik eseri olabilir (1980: 312).
Rortye (1991) gre ise metin, insan eliyle yaplm herhangi bir
nesnedir. Dier bir deyile metin kelimelerden olumak zorunda deildir;
bir resim, bina ya da anak gibi bir insan yaps, bir ritel gibi bir eylem
ya da olay, hatta bir ya da birden fazla kii bile metin olabilir (Aktaran:
Titon 1995: 64). Bu anlamyla metin, insan tarafndan oluturulmu, her
trl gsterge sisteminin temel metaforu haline gelir ve bu, bizim sadece
kelimeler ile snrl olmayan, tm insan evrenini kapsayan bir semiyotik
gsterenler dnyasnda yaadmz anlamna gelir.
Metin kavramna bir dier farkl bak as ise Clifford Geertz ta-
rafndan getirilmitir. Geertz (1980), kelimelerin okunabildii gibi, olay-
larn da, metinlerin de okunabileceini syler. Geertze gre bir metnin
anlamnn tam olarak anlalabilmesi iin, olaylarn yazl biime nasl
dntrldnn, bu dnmn aralarnn neler olduunun ve nasl
altklarnn, olaylarn aknda anlamn nasl sabitlendiinin bilinmesi
gerekir (1980: 175-176). Geertz, bu fikirleri ile olaylarn harfler aracl
ile transkripsiyonunun yaplarak metinletirilmesinin, okuyucu asndan
bir takm snrllklar getirdiini ve olaylarn arkasndaki ilk nedenleri
grmelerinin engellendiini belirtmi olur.
Metin tanmna genilik getiren dier bir aratrmac ise Jeff Todd
Titondur. Titon (1995), edebiyatn, bir metin modeli olarak grsel oldu-
unu, okuma ve yazma eylemlerinin, sayfann zerindeki kelimelere ia-
ret ederek gerekletirildiini; bunun da metnin en dar alglama biimi
olduunu belirtir. O, metnin daha geni anlamda ele alnmas gerektiini
ve dokunulan, szl olan, jestleri vb. iermesi gerektiini syler (1995:
63). Ayn yaznn devamnda Titon, gnmzde, Kuzey Amerikada bu-
lunan birok insann hayatnda edebiyatn ilevlerini; televizyonun, film-
lerin, videolarn ve bilgisayar oyunlarnn stlendiini syler. Artk, yal-
nz okullar edebiyatn basl olarak bulunuyormuasna algland yer-
lerdir (1995: 64).
702
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

Bilgisayarn ve genel an her eve girmeye balad 1990l yllar-

da artk grseller bilgisayarlar aracl bireylere kolay bir ekilde ula-
maya balad ve bu durum artk klasik manada okuma eyleminin en b-
yk aracs olan metin kavramnn da deimesine neden oldu.
Younmetin (ing. hypertext), multimedya (ing. multimedia) ve
hipermedya (ing. hypermedia) gibi farkl isimler verilen yeni bir metin
kavram ortaya kt (Titon 1995: 69). Youn metinler, kt zerinden
deil de bilgisayar ekranndan okunan elektronik belgelerdir (Bolter vd.
1993: 21). Allageldik bir kitapta, sayfann dier bir sayfay tek ve belir-
li bir hat zerinden takip etmesine karn, younmetinlerde durum byle
deildir. Younmetinler, okura oul bilgi alma yollar sunar ve hangi
hatlarn seildii, okunanlar ve okunmayanlara gre, okuma eylemi ve
kazanmlar her seferinde daha farkl olur. Younmetinler sadece harfler
ile snrl deildir, metin zerindeki balantlar, okuyucuyu bazen bir ha-
ritaya, bazen resme, bazen de bir arkya gtrebilir. Bu metinlerin doru
okunmas ve anlalmas da hem resimsel hem yaznsal hem de duyumsal
anlama becerilerinin etkili kullanlabilmesine baldr.
Grld zere son otuz yldr metin kavram ile ilgili olarak
birok tartma yaanm ve teknolojik gelimelere de paralel dorultuda
klasik metin anlay deimitir. Ancak lkemizde halen Trke ders-
lerinin klasik metinlere dayal olarak ilendii grlmektedir. Yaanan
teknolojik ve bilimsel gelimelere ramen ders kitaplarna dayal ders i-
leme yntemi srdrlmekte; bu durum da, gnmzde etraf grseller ile
kuatlm rencilerin dnyasna hitap edememektedir.
Oysa XXI. yzylda ana dili eitimi, rencilerin klasik metinler
ile karlatklar lde; film, fotoraf gibi grsel ierikli materyaller ile
de karlamasn gerektiren ve gnlk yaant ierisinde youn ekilde
iletilerine maruz kald grselleri analiz etme becerisini gelitirmeye da-
yal bir yapya sahip olmaldr. Nitekim hem 2004 ylnda yaymlanan
TDP 1-5te grsel okuma ve grsel sunu renme alanna yer veril-
mi olmas hem de 2005 ylnda yaynlanan TDP 6-8de dinleme-
izleme renme alanna yer verilmi olmas artk ana dili derslerinde
grsel materyalleri anlamlandrp retmenin nemini ve gerekliliini or-
taya koymaktadr.
Sonu
lkemizde 2005 ylnda uygulamaya konulan TDP 1-5 ile mf-
redata giren grsel okuryazarlk, gelimi lkelerde kavramsal olarak ya-
rm yzyla yakn bir zamandr tartlmaktadr. Bu tartmalar henz ko-
nuya btncl bir bak as getirmese de gelien teknolojilerin de yar-
dmyla, konuyu hzla ykselen bir kavram haline getirmi ve eitim-
retim mfredatlarnn ekirdeine yerletirmitir. lkemizde ise son il-
 703
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

kretim okullar mfredatlaryla birlikte bu ynde admlar atlm ve

grsel okuryazarlk kavram tartlmaya balanmtr.
Ancak TDP 1-5 incelendiinde, Grsel Okuma ve Grsel Sunu
renme alan bal altnda ele alnan grsel okuryazarlk becerisine
ilikin yeterli klavuzlamann yaplmad; dolays ile retmenlerin gr-
sel okuryazarlk konusunda yeterli donanma sahip olmadklar grlmek-
tedir (Kuru 2008: 263-281). Durumun byle olmasnda program uygula-
maya konulmadan nce, retmenlerin yeterli hizmet ii eitime tabi tu-
tulmamalarnn etkili olduu dnlmektedir. Ancak buna ramen ei-
tim fakltelerinin programlarnda halen grsel okuryazarla ilikin bir
ders bulunmamakta; dolays ile yeni yetien retmenler de ilgili bilgi ve
becerilerden yoksun kalmaktadr. Bu nedenle eitim fakltelerinin Snf
retmenlii ve Trke retmenlii blmlerinin programlarna grsel
okuma ve grsel sunu renme alan ile ilgili dersler konulmasnn yararl
olaca dnlmektedir.
TDP 6-8in MEB tarafndan 2005 ylnda yaymlanan taslak
programnda, renme alanlar ierisinde Grsel Okuma ve Grsel Su-
nu balna yer verilmesine karn, 2006 ylnda yaymlanan programn
son halinde, ilgili renme alanna yer verilmedii grlmektedir. Ancak
renme alannn programdan kaldrlm olmasna karn grsel okuma
ve grsel sunu alanna ilikin kazanmlarn programda aynen yer ald
grlmektedir (Tzel 2009: 431). Bu durum da, hem programn btncl-
lkten uzak kalmasna neden olmakta; hem de ilkretim ikinci kademe-
de Trke dersini yrten retmenlerin grsel okuma ve grsel sunu
renme alanna ilikin becerileri gelitirmekten uzak kalmasna neden
olmaktadr. Dolays ile bu eksikliklerin giderilmesi iin TDP 6-8de de
grsel okuma ve grsel sunu renme alanna yer verilmesinin yararl
olaca dnlmektedir.

KAYNAKA
ANDERSEN. M. vd (..), Visual Literacy, The Internet And Education
www.inquiry.uiuc.edu/bin/file_serve.cgi?file=u12021/391finaldraft.doc
(son eriim 21.07.2009).
AUSBURN, L.J. ve F. B. Ausburn (1978), Visual Literacy: Background Theory
and Practice, Programmed Learning And Educational Technology.
BAMFORD, Anne (2008), The Visual Literacy White Paper,
http://www.adobe.co.uk/education (son eriim 22.06.2009).
BOLTER, Jay David, Joyce, Michael Smith, John B. (1993), Getting Started
with Sroryspace Cambridge, Mass.: Eastgate Systems.
BOX C.A. Cochenour. J. (1998), Visual Literacy: What Do Prospective
Teachers Need Toknow?, Visual Literacy n Life And Learning, The 19th
704
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Ar.Gr. M. Sait TZEL

Annual Conference of the nternational Visual Literacy Association.

Published in Virginia.
EEN, M. A. Ve ifti, . (2007), lkgretim 6. Snf Trke Ders Kitapla-
rnda Yer Alan Metinlerin Tr ve Tema Asndan nncelenmesi Milli
Egitim, 173, 39-49.
DEBES, John (1968), Some Foundations Of Visual Literacy, Audio Visual
nstruction, 13, s. 961-964.
DUMAN, A. (2003), Trk Soylulara Trkiye Trkesi retiminde Metin Se-
imi, Trklk Bilimi Aratrmalar (Trkenin retimi zel Says), 13,
s. 151-154.
FELTEN, Peter, (2008), Visual Literacy, Change, November-December, s. 60-
64.
FSH, Stanley (1980), Is There A Text n This Class?, The Authorityof
nterpretive Communities, Mass.: Harvard Universty Press, Cambridge.
FREEDMAN, K Ve F. Hernandez (1998), Curriculum, Culture And Art
Education: Contemporary Perspectives, State University of New York
Press, New York.
GEE, James Paul (2003), What Video Games Have To Teaching Us About
Literacy And Learning, Palgrave Macmillan, New York.
GEERTZ, Clifford (1980), Blurred Genres, The American Scholar, 49, s. 165-
179.
GORGS, C.-Johnson, N. J.- Bonomo, A.-Colbert, C., (1999) Visual Literacy,
Reading Teacher, 53(2), s. 146-153.
HOFFMAN, Gregg (2000), Visual Literacy Needed n The 21st Century, Etc.,
57 (2), 219-222 Summ (Ulakbim).
LER, inasi (2002), Gnmzde Grsel Okuryazarlk Ve Grsel Okuryazar-
lk Eitimi, Uluda niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, XV(1), s.
153-161.
KKSAL, Kemal- Temur, T.- Akam, H. (2006) lkretim 1. Snf rencile-
rinin Grsel Okuma Becerileri zerine Bir Aratrma, Gazi niversitesi
Ulusal Snf retmenlii Kongresi Bildiri Kitab, s. 189-196.
KURU, Armaan (2009), lkretim Beinci Snf Trke Dersi retim Prog-
ramnda Yer Alan Grsel Okuma ve Grsel Sunu Becerilerinin retmen
Grleri Dorultusunda ncelenmesi, (ukurova niversitesi Yayn-
lanmam Yksek Lisans Tezi), Adana.
KRESS, Gunther (2003) Literacy n The New Media Age, Routledge, New York.
LESTER, Paul Martin (2000), Visual Communication: Images With Messages,
2nd Ed., Wadsworth.
MEB (2005), lkretim Trke Dersi retim Program Ve Klavuzu (1-5. S-
nflar), MEB Yaynlar, Ankara.
MEB (2006), lkretim Trke Dersi retim Program Ve Klavuzu (6,7,8. S-
nflar), MEB Yaynlar, Ankara.
 705
TBAR-XXVII-/2010-Bahar/Grsel Okuryazarlk...

MTCHELL, W. J. (1995), Picturetheory: Essays On Verbal And Visual

Representation, University Of Chicago Press, Chicago.
MORARTY, S.E. A Conceptual Map Of Visual Communication, Journal Of
Visual Literacy, 17:2, s. 9-24,
ORNG, S. (2000), A Call For Visual Literacy, School Arts, April, s. 58-59.
OBLNGER, D. G (2005), Educating The Net Generation, Boulder,
Educause.
PARSA, Alev Fato (2004), mgenin Gc Ve Grsel Kltrn Ykselii Ana
Dili, 33, s. 59-66.
PARSA, Alev Fato (2007), Grsel Okuryazarlk, Fotografya, S. 20
http://www.fotografya. gen.tr/cnd/index.php?id=248,0,0,1,0,0 (son eriim
22.04.2009).
PETTERSON, Rune (1993), Visual nformation, Educational Technology,
Englewood, Cliffs.
PURVES, D., & Lotto, R. B. (2003), Why We See What We Do: An Empirical
Theory Of Vision, Sunderland, Ma: Sinauer Associates.
ROBERTSON, M.S.M. (2007), Teaching Visual Literacy n The Secondary
English/ Language Arts Classroom: An Exploration Of Teachers
Attitudes, Understanding And Aplication, krex.k-
state.edu/dspace/handle/2097;/269-14k (son eriim 06.08.2009).
ROSE, Gillian (2001), Visual Methodologies, Sage Publication, London.
SANDERS, Barry (1999), kzn As Elektronik ada Yazl Kltrn -
k Ve iddetin Ykselii, (ev. Tahir ehnaz), Ayrnt Yaynlar, stan-
bul-Universite de Nantes, Nantes.
SNMEZ, zge (2005), LEnseignement de la Culture- Civilisation Franaise
dans les Manuels Scolaries Utilises en Turquie, (Universite de Nantes
Yaynlanmam yksek lisans tezi), Nantes.
TDK (2005), Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara.
TTON, Jeff Todd (1995), Text, The Journal Of American Folklore,108, s. 58-
69.
TZEL, Sait (2009), lkretim Trke Dersi Programlarnn Grsel Okuma
Balamnda Deerlendirilmesi, nternational Symposium on Sustainable
Development, 9-10 Haziran, Sarajevo.