Prof. Dr. Zymer Neziri, Instituti Albanologjik i Prishtings EPOSI I KRESHNIKEVE: MONUMENT I TRSHEGIMISE KULTURORE SHQIP- TARE, PERPJEKJE PER PERGATITJEN E DOSJES PER UNESCO Ligjerate né Keshilline Evropés, me 8 dhjetor 2010, Prishtiné Hyrje Kéngét shqiptare t& Eposit té Kreshnikéve jan€ cikél kéngésh epike hetoike legjendare. Ato radhiten ndér shtyllat mé t@ réndésishme artistike 18 kulturés shpirtérore t& shqiptatéve. Eposi i Kreshnikéve shté jehon€ poetike disashtresore e jetés sé pérbashkét! (sh. VI-VIIN), por edhe ¢ konflikteve disashekullore ndétetnike,” e kacafytjeve dhe e pérgjakjeve ilire-shqiptare me ardhé- sit sllavé t& jugut né [liti Ballkan), q& nga fillimi i ardhjes s8 tyre e deri né shekullin XIV, sidomos né shekujt XIII-XIV, kur ky konflikt u acarua dhe u zpjerua, sig thot8 historiani A. Buda (1986), né kohén ¢ forcimit t# pushtetit feudal qendror serb t& dinastisé sé Nemanjiqéve.’ Edhe epikologu gjerman M. Lambertz (1958) pajtohet se kéto kéngé «rrjedhin nga koha e dyndjes sé sllavéve népér Danubin ¢ Poshtém né Balikan dhe ruajn8 ende kujtimin e luftérave t& vjetra té iliréve ose shgiptaréve kundér sllavéve, qé u dynd&n n€ kohén rreth vjetéve 700-800». Kéto kéngé jané ndér eposet e fundit aktive né Evropé né fillim t& kétij mijvjegari dhe me t& drejte thuhet se ¢ ka vendin né arealin e epikés botérore.* 1.1. Eposi i Kreshnikéve dhe kéngét epike ilire Eposi i Kreshnikéve éshté vazhdimési e ciklit té kéngéve epike ilire, mege ilirét i kané pasardhés shgiptarét e sotém, prandaj kngét epike ilire jané paraprijése t8 Eposit 8 Kreshnikeéve. Se ato pasqyrojné vepra heronjsh gé nga periudha antike, kjo vérehet edhe n& elementin mitiko- pérrallor, thot epikologu D. Shala (1985).° Jeta epike ilire gjat® periudhé’s shumishekullore 18 luftés dhe t& kryengritjeve kundér romakéve ka prodhuar kéngé epike, t& cilat jané hallké lidhése me Eposin t8 Kreshnikéve, Ndonése mungojné déshmi té koh&s antike t& kéngéve epike ilire, ka déshmi ndihmése historike, arkeologjike ¢ linguistike. Linguisti kroat R. Katigiq (1988) sjell dé- shmi pér kéngét epike ilire, ¢ duke folur pér formulat e stérlashta t& kéngéve epike né Iliri, né bazé té déshmive antroponomike ¢ homonimike ilire.” 1.2. Eposi i Kreshnikéve dhe ciklet kéngéve epike historike Eposi i Kreshnikéve éhté paraprijés i cikleve té kéngéve epike historike te shqiptarét, ge Cillojné nga cikli i Betejés sé Kosovés (sh.XIV), cikli i kéngve t Skénderbeut (sh. XV) dhe ciklet e tjera té mévonshme (sh. VXI ¢ XVII), sidomos ato t& periudhés sé Ali pashé Tepelenés ¢ t& ‘Mahmut pashé Bushatit (sh. XVIII e XIX), té Lidhjes Shqiptare t8 Prizrenit (sh. XIX), té fazés st * Shaban Sinani, Mitologi né Eposin e Kreshnikéve, studim monografk, botim i dy, Argeta-LMG, Tirané, 2006, £6. ? allfted Uri «Epika heroike dhe roli i saj ne foiklain shgiptars, né: Ceshije 1 folkloritshajptar 2, Akademia e Shkencave e RPS e Shgiptrist, Institut Kulturés Popallore, Tiané, 1986, f 28; Andromagi Gjergi, «tnosi yn né epikén legjendare», ne: Geshe we folhloritshaiprar, 2, IKP, Tian, 1986, £1195 Zymer Nezii,«Vegoriw kéngeve ts kreshniktven, rev. aE-ducologian, ‘Universitet i Prshting, Fakultet i Mesuosis, Prishing, 2001, 75. » Aleks Buda, «Eposi di historia ont», né: Ceshyje we folktoit shyiptar, 2, KP, Tirane, 1986, f. $4 * Maximilian Lamberz, Die Volksepik der Aibaner, Leipzig, East Germany, 1958, 184 1; Shihni botimin shqip, pérktirn i Eqrem Cabejt: Maksimilian Lambert, Epika popullore e shgiptaréve,n8: Ceshjet8foiKlorit shqiptar, 6, IKP, Tirané, 1998, £5. 5 Alfred Upi «Epika heroike dhe rol isajnéfolklorin shaiptars,né: Ceshije 1 olkiorit shaptar, 2, IKP, Tian, 1986, £40. Dr. Demush Shala, Reeth kéngeve kreshrike shaiptare,«Rilindj,Prishtne, 1985, f. 5. " Radosllav Katigig, eMfbigluhéne ilireveo, rev, «Fjalm, nr.21-22, Prishting, dhjetor 1988, f.1€7fundit t kryengritjeve kundérosmane (fillimi i shek. XX), t€ Lévizjes Kagake ndérmjet dy luftérave botérore e deri te cikli i Luftés Clirimtare 1997-2001. 2.1. Eposi i Kreshnikéve dhe lahutarét Kéngét e Eposit t8 Kreshnikéve kéndohen nga lahutarét, t8 cilét jan€ rapsodé g@ dallohen pér zérin © tyre térhegés, pér mjeshtériné e t8 rénit t8 lahutés dhe pér teknikén © mbamendjes sé vargjeve, sig ishte lahutari i A. Llordit nga krahina e Plavés dhe e Gucisé, Adem Brahimi*. Ata Jané t@ njohur edhe pér mjeshtériné e rikrijimit t€ vargjeve 18 harruara. Pérvee kiétyre vegorive, te Jahutarét e dalluar hetohen edhe aftésia e paragitjes krahasuese dhe hiperbolike t& heronjve, si dhe aftésia © ndértimit té tipareve fantastike t& personazheve. Lahutarét jané kryesisht blegtoré shumica t& lindur né zonat malore ose kodrinore-malore. Lahutarét e njohur diné mbi dhjeté mijé vargje.” Lahutarét jané kryesisht meshkuj, por ka edhe femra lahutare né Shqipériné ¢ Veriut.!” 2.2. Eposi i Kreshnikéve dhe lahuta Lahutarét i kéndojné kéto kéngé né pércjellje t8 instrumentit muzikor me njé tel, qé quhet lahuté. Lahuta &sht# instrument muzikor kryesor pér pércjelljen e kéngéve t& Eposit t& Kreshnikéve. Keto kéngé kéndohen edhe me pércjellje t& giftelisé me dy tela, gé &shté po ashtu instrument ‘or mjaft i pérhapur ndér shqiptar’. Kéndohen edhe me pércjellje t& sharkisé, vegél muzikore me tri palé tela. Lahuta pérfaqson akretipin me t8 lashté té veglave kordofone me hark té kontinentit evropian.'' Lahuta éshté e ngritur edhe né shkallé kulti. Kulti i lahutés né familjen shqiptare &shté i pérhapur, ashtu sig ekziston njé respekt shenjtérues pér kéngét e kreshnikéve.'? Zbukurimi i saj me figura totem'* po ashtu éshté mjaft i péthapur, ku vend gendror zéne figurat totem dhia e egér dhe gjarpri.'* 2.3. Zonat e lahutés Zonat ¢ lahutés dhe gjeografia e shtrirjes sé kéngéve t& Eposit t8 Kreshnikéve éshté gjithashtu sgéshtje me interes. Zonat kryesore t# Iahut@s n& Shgipériné e Veriut jané: Malésia e Madhe, Shala e Shoshi, Nikajt e Mérturi, Malésia e Vogel, Plava e Gucia, Rugova, Peshteri, Kéto zona pothuajse jané t gjitha té pérfaqésuara edhe né Koleksionin Allbert Llordit. Zonat e tjera té lahutés jané: Rrafshi i Dukagjinit, Drenica, Shala e Bajgorés, Llapi, Gallapi, Karadaku, kurse zona anésore té lahutés jané: Kurbini, Puke, Mirdita, Hasi efj. Me interes &shté edhe shtrirja e kéngéve té Eposit té Kreshnikéve né zonat e tashme jolahutare: nga Rrafshi i Kosoves e deri né Luginén e Vardarit n Magedoni.? 2.4, Rastet e kéndimit me lahuté Lahutarét i kéndojné Kéto kéngé né dasma, né gazmende, né festa dhe nf raste t& tjera gézimi, si dhe né mbrémje, kryesisht giaté stinés sé dimrit. Dégjuesit kané respekt & veganté pér lahutarin, sidomos kur ai kéndon. Ata jané shumé t& vémendshém gjat® interpretimit t€ tij t& kengés. Qetésia éshté né shkallé t larté, ¢ kur lahutari e pérfundon kéngén, e urojné dhe e pérgtzojné me fjalét: goja té lumié! ose djalit ia lag! dhe ky &shté shpérblimi i vetém dhe mé i madhi pér ta.”° * Adem Brahimi kendoi per A. Llowdin kengen me 2163 vargj. * Vetein né krahingn e Rugovés,né fund t8 shekullitt8 kaluar, kané pasur né repertor mbi 10 mij vargje: Isuf Selmani-Kuukiece), Haxhi Mets-Nilaj Shaban Groshi dhe Ist Elezi-Lekégjeta Mustafa Gércliu, «Tipit rapsoditté ktngbve te kreshnikeven,n8: Ceshye 18 folklortshaiptar, 2, IKP, Tiras, 1986, . 302. " inro Miso, «Roll dhe funksioni cinoatistikiIanutés, ne: Cashje te oleiorit shqiptar, 3, IKP, Tiran, 1987, £27, 42. "Shahan Sinan, Mitologin@ Epasine Kreshnikcv, vep. eit, 1.89. Ramadan Sokol, Piro Miso, Veglat mucikore t8 popullt shgipiar, Akademia e Shkencave ¢ RPS te Shaipérise, Institut i ‘Kulturés Popullore, Trane, 1991, £214, "4 Prof Dr. Mark Tirta, Mioiogia nder shgiptare, IKP, iran, 62, 157, 158, "© Hamit Xhaferi, Epika popullore ¢ trees s€ Kérgovés, Tetove, 1996. Hatezat Osman, Epiks popullore shgiptare (mbledhur né Tetové ¢ Gostivar me rrethiné), Sbup, 1999. Qemal Murat, Kenge t& mogme kérgovare, Totov8, 2000, © Zinni Sako-Qemal Haxhihasani, Hyrje né: Epa legiendare (Citi kreshniteve) IF, Tian, 1966, £.24-25.3. Eposi i Kreshnikéve dhe poetika mitike Né Eposin e Kreshnikéve éshté e njohur poetika mitike e personifikimit dhe e apostrofs, nga rrafshi tokésor deri te ai kozmik: lugje, kroje, gurra, kodra, male, kuaj, zogj, héna, ylli, diell, Gielli etj. Térheq vémendjen edhe poetika e kohés legjendare né epos, ku bie fjala Halili bén 100 vjet gjumé dhe kur zgjohet thoté se mé paska marré pak gjumi!'7;ose: Muji d&nohet dy mijé vjet burg dhe i mban, e kjo kryhet vetém me njé varg té kéngés.'* Edhe poetika e hapésirés legjendare né epos zgjon interesim te studiuesit: me njé varg del kreshniku nga Jutbina dhe mbérrin né Miskov (Moské).'” Kéto jané dy poetika t pérmbysjes sé rregullave tradicionale né krijimtarini letrare, kurse n& poeziné legjendare jané t& domosdoshme. Me interes éshté edhe mendimi i studiuesit Sh. Sinani pér koh&n dhe jashtékohésiné (extemporiality) né epos.” 4. Temat né Eposin e Kreshnikéve Temat né Eposin e Kreshnikéve jané t8 shumta, e me kryesoret jané: tema e mbrojtjes sé territorit 1 krahinés (Kullotat, pyjet, fushat etj.), tema e mbrojtjes sé bagetis® (dele, dhi, kuaj etj.), tema e mbrojtjes sé kullés (oborri, malli, objekti) dhe tema e mbrojtjes sé familjes (néna, nusja, motra). Pérveg tyre, ésht# ¢ pranishme edhe tema e luftés kundér taksave. Edhe tema e origiinés sé kreshnikéve- barinj, jetimé, qé nga zanat marrin fugi dhe me to ruajné miggsiné, éshté ¢ péthapur. E shpeshté &shté tema e martesés sé kreshnik&ve: me migési, me kusht, me kushtézim, ‘me gara, me pengesa, me rémbim, me dhuné. Tema e z8nies rob, e burgosjes dhe e nxjerrjes nga burgu éshté e pranishme né repertorin e shumicés sé lahutaréve. Edhe tema e rivalitetit ndér kreshnikét tané: xhelozia, smira, inati, jané po ashtu t& shpeshta. E pranishme éshté edhe tema e hakmarrjes. Kané péthapje edhe tema e tradhtisé sé femrés: nusja, motra, néna, si dhe tema e dhunimit té varreve nga kund&rshtarét et) 5.1. Ceto Basho Muji Geto Basho Muji éshté kryckreshnik i Eposit shqiptar t& Kreshnik&ve; -prijés i gets sé tridhjeté kreshnikéve;-véllau i madh i kryekreshnikut Sokol Halil Aga;-8shté kreu i familjes: néna, véllai, motra, ¢ shogja, i biris- kujdeset pér martesén e Halilit;-nderon n&nén dhe i shtrohet autoritetit saj;-jeton né kullén familjare dhe e drejton familjen;-pret mig, shoke e dashamiré sipas rregullave jes shqiptare;-né kuvende burrash nuk flet nxitueshm dhe e peshon fjaln;-nderon ba- shkébiseduesit, por kur ¢ do puna edhe i qorton;-u del zot shokéve dhe krahings ku jeton;-i gmon shumé fjalén ¢ dhéné, ndoren ¢ besén;-me armigté éshté sa i matur aq edhe i rrepté;-nuk u shmanget dyluftimeve me kundérshtarét dhe del fitimtar; i guximit dhe i géndresés burtérore;-ka fugi mitologjike nga quméshti i zanave t8 malit;-ka miqési me oré dhe ‘me zana té malit;-ka trup t& pérmasave hiperbolike; -ndeshet me mbretér, kapidana, harambashé etj.j-lufton pér ta ruajtur bashkésiné ¢ liré fShatare nga nénshtrimi;-i pérket kohés historike té mesjetés paraosmane:-i prin getés sé pérbéré nga tridhjeté djem t8 rinj e trima, t zejedhur nga banorét e fShatrave té lira;-geta ¢ tij Eshté mbrojtje nga shkjeté, g& hynin pa leje né zotérimet e tyre;-ai dhe pjesétarét e gets e konsiderojné vdekjen né lufté si vdekjen mé t& denjé; -konfliktet dhe pérgjakjet qené t gjata, sepse mésymjet e sllavéve té jugut ishin té médha e 18 gjata, kufiri levizte dhe territori rrudhej, por fama e kétyre getave té kreshnikéve u ruajt n8 eposin shqiptar si jehoné e qéndresés kundér nénshtrimit, 5.2, Sokol Halil Aga "7 Ismail Kadare, cEposi dhe kultura shgiptare>(diskutim), n: Ceshie te folklortshaiptar, 3, IKP, Ttan8, 1987, f 328, 329. " Zymer Neziti, Epika legiendare e Rugoves, vllimi 1, doréshkrim (1986), Iabutari Adem Salhi, kenge « Muja zébet rop nea alin, v.25, ' Zymee Neziti, Kenge 18 kreshnitave, SHB el.ibri Shkollor, Prishtin, 2003, kenga «Kali i Miskovit émben gjogun ¢ Mujit, 142, v.133. *° Shaban Sinuni, Mitologiiné Eposin e Kreshnikeve, vep. ect f. 108,Edhe Sokol Halil Aga paragitet kryekreshnik i Eposit shqiptar té Kreshnikéve;-vélla mé i ri i kayekreshnikut Geto Basho Muji;-merr pjesé né getén e drejtuar nga Mujis-éshté njéri nga shtaté Halilat, Halili i shtaté (1 tjerét u vrané nga kundérshtarét);-trim if madh, guximtar i pashog, i fagishém;- nderon véllané e madh dhe fjalén e tij;-nderon nénén dhe i shtrohet autoritetit t8 saj:-e do shumé motrén dhe e mon familjen e Muji mbretérve;-simbol i hijeshisé dhe i trimérisé;-i nderon si motra t€ gjitha vajzat e krahinés;-jepet ndonjéheré edhe pas aventurave me vajza t8 bukura népér krali;- ka migési me genie mitologjike: zana e oré, té cilat i ndihmojné né raste rreziku;-kur &sht8 nevoja, e marrin ndore edhe héna e di- ellis-ka shkathtési trupore, zhdéryjelliési dhe menguri;-me armigté éshté sa i matur aq edhe i rrebté, ashtu si Mujis-shpesh de! né dyluftime me kund&rshtaré dhe del fitimtar;-nderin e vet, nderin ¢ familjes ¢ té krahinés i gmon shumé;-ka bes8, jep ndore dhe sillet sipas njé etike e morali, qé dallon nga ai i kundérshtaréve;-ka tipare etnopsikologiike t& shqiptaréve si etni, ashtu si Muji dhe geta e ti 6. Kundérshtarét e kreshnikéve shqiptaré Ata dalin né kéto kéngé trima ¢ té fugishém; kant edhe fugi mitologjike; kan8 miqési me orét dhe zanat ¢ veta; jané t& guximshém, té shkathét, por edhe t& pabesé; sulmojné kopeté e deleve né kullota dhe i plagkitin, kurse barinjté i vrasin; i kullosin delet e veta né kullotat e kreshnikéve a paguar asgjé; sulmojn€ kullat ¢ kreshnikéve dhe i djegin; prekin né nderin e familjes sé kreshnikut: ia martin motrén ose gruan; dalin para krushqve dhe ua martin nusen; ndalojné fejesén dhe martesén e vajzave té bukura; Iypin mejdane nga krenia para grave t& veta; lypin gika kreshnikésh migésisht; japin besé dhe nuk e mbajné besén; pranojn8 mejdanet sipas rregullave kohés; pérdorin armét e njéjta si kreshnikét tan: xhiliti, topuzi, shpata, thika; diné t& kacafyten edhe fyt pér fyt; edhe kuajt e tyre u ndihmojné né mejdane; kané guximin dhe pér ta nisur mejdanin etj. 7.1, Eposit té Kreshnikéve dhe fillet e mbledhjes Ishte Gustav, Majer i pari q8 botoi k&ngtin e paré, fragment, Tha, drit ka dal e dielli nuk ka ra, mé 1897, 7! kurse mbledhésit dhe botuesit e paré shgiptaré t Eposit té Kreshnikéve jané Gaspér Jakova-Mérturi, kénga Té /umét na pér té Iumin Zot, mé 1904 * dhe Nikollé Iwanaj, kénga Vuko Harambashi dhe Hajkuna e Dezdar Osman Agés,mé 1905 Shgetésimin intelektualéve shqiptaré t& kohés e bart n8 emér t8 disa brezave prifti Shtjeftn Gjesovi, mé 1905.” Mirépo, para Majerit, mbledhés i kéngés «Gijergj Elez Alia», mé 1901, gé éshté edhe pérkthyes i saj né serbisht.2° Mbledhés t# Eposit té Kreshnik&ve nd&rmjet dy luftérave botérore gent: Bemardin Palaj, Donat Kurti, Karl Gurakugi, Filip Fishta, Hasan Regi et). 7.2. Koleksione té Eposit té Kreshnikéve Dallohet Koleksioni i A. Llordit, i viteve ‘30 me kéngé té kreshnikéve, g& radhitet pér nga réndé- sia me Visaret e Kombit, blenjté | e II (1937) dhe IV (1939), me blenin Zana popullore (Kasem Taipi), si dhe me botimet né revistat Hylli i Drités (Gjergj Fishta), Leka (organ i shog. Leka), Edukata e Re (S. Pejani). Brezi i viteve 20-30 u parapriu mbledhésve dhe botuesve té njohur t& Kéngéve té Eposit té Kreshnikéve né gjysmén e dyté t8 shekullit XX: Zihni Sako, Qemal Haxhi- hasani, Gjergj Komnino, Anton Getta, Demush Shala etj. 2 Gustav Meyer, Albanesisshe Studien, VI, Wien, 1897, £52 2 Prof. D. Gasper Jakova-Mernri, Gramatica della gua albanese, Praseai, 1904, ® Gaz. Shpnesa e Sigypéniis (1905-1908), Dubrovnik, Kroac. 2 Shtjeftn Gjogovi (1874-1929), meshtar, mésues,folKorst, etnolog, arkeolog, historian ef E vray pushtt serb. * Kenga u botua serbisht, mé 1932, nga profesori TR. Gjorgjevig, n€ Ne8 naradni Sve, VI, Beograd.Pérfundim Kénget shqiptare t& Eposit té Kreshnikéve jané monument i kulturés shpirtérore t& shqiptaréve. ‘Ato jan€ ndér eposet e fundit aktive né Evropé dhe presim nga UNESCO té vlerésohen trashégimi kulturore universale e njerézimit, BIBLIOGRAPHY Desnickaja, Agnija Vasilevna, «Mbi lidhjet boshnjake-shaiptare né Iémin e poezisé epiken. In: Gjurmime albanologiike, Fotklor dhe etnologj. 8, Prishtina, 1975, p. 41-62. Buda, Aleks. «Eposi dhe historia joné», In: Céshtje 18 folKlorit shgiptar, 2. Akademia e Shkencave ¢ RPS e Shaiperise, institut i Kulturés Popollore, Tirana, 1986, f. 46-55. Buturovié, Denana, Stadia 0 Hormannovojzbirci muslimanskih narodnth pjesama, Svjtlost, Serajevo, 1976 Cochiata, Giuseppe. Storia del folklore in Europa. Editore Paolo Boringhieri. Torino, 1977. (Cabs), Egrem. aP&r gjenezin ¢ literatures shaipe. Themelet kultue-histrike:populli dhe poezija e ty. In: Hy i Drités, XV. Shkodér, 1939; In: Eqrem Gabe), Studime giuhesore, V: Gjuhé, Folkor, Leters, Disktime. Rilindja, Prishtina, 1975, p. 101-138, Elsie, Robert and Mathie-Heck, Janice. Song the Frontier Warriors. Kenge Kreshnitésh, Albanian epic verse in @ bilingual English-Atbanian edition, Edited, introduced, and translated from the Albanian by Robert Elsie and Janice Heck, Bolchazy-Carducei Publishers, Inc. Wauconda, Ilinois USA. Gera, Andromaqi. cEtnosi yné n& epiken legjendares. In: Geshe folklore shaiptar, 2. Akademia ¢ Shkcncave e RPS e Shqipérist, Insttuti i Kulturés Popullore, Tirana, 1986, p.103-119. Haxhihasani, Qemal. «Véshtrim kritik i disa koncepteve antishkencore meth epikts soné heroike legjendare. In: Kultura popullore, 2. Tirana, 1983, p. 31-46. im kritik i disa koncepteve antishkencore rreth epikés soné heroike legjendaren. In: Céshtje 18 JSolklorit shqiptar, 2, Insitti i Kulturés Popullore. Tirana, 1986, f. 56-76. w-nvvevneeMendési zoteruese nf ciklin e kreshikevey, In: Gjurmimo albanologiite, Folklor dhe etmologli, 21 Prishtina, 1991, p. 33-50. Hooxha, Hysni. Sirukturae vargue t&Kengeve kreshnike. Rilindja, Prishtina, 1987. Kadare, Ismail. «posi dhe kultura shqiptare» (diskutim). In: Céshjet8folkoritshgiptar, 3. Akademia e Shkencave ‘RPS e Shajipérise, Institut i Kulturés Popullore. Tirana, 1987, p. 328-331 Katigiq Radosltay, «Mbi gjuhn eiliréven. In: Fjala, nr, 21-22, Prishtina, dhjetor 1988, p. 1 and 7. Koliqi, Emesto. Epica popolare albanese. Tesi di aurea in lingua ¢ letteatura albanese di Ernesto Koligi. Relatore: Prof. Carlo Tagliavini. R. Universita di Padova. Facolta di Lettee e Filosofia. Anno Aceademico 1936-37. Gruppo universitariofescista, Padua 1937. Kolsti, John. The Bilingual Singer: A Studi in Abanian and Serbo-Croatian Oral Epic Traditions. Harvard Dissertationes in Folklore and Oral Tradition. Edited by Albert B. Lord, Harvard University, Garland Publishing, New York and London, 1990. Lamberiz, Maximilian. Die Volkspoesie der Albaner. Eine infihrende Studie. I Sarajevo, Sargjevo, 1917. -Albanische Marchen und andere Teste zur albanischen Volkskunde, Gesammelt und mit Obersetaung herausgegeben von Maximilian Lambert Schritten der Balkankommission, Linguistische Abteilung X1l, Akademie der Sprachwissenschaft in Wien. Alfred Hilder, Vienna, 1922. Epika popultore e shaiptareve, In: Céshtje we folklorit shqiptar, 6. Akademia e Shkencave © RPS © Shgipésé, Institut i Kulturés Popullore. Tirana, 1998, p.$-95. Lord, Albert. The Singer of Tales, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1960; The Singer of Tales, Second Edition, Stephen Mitchell and Gregory Nagy, Editors, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2001.= The Singer Resumes the Tale. Myth and poetics. Edited by Mary Louise Lord, Coronell University Press, New Haven & London, 1995. Maretié, T. Nasa narodna epika. Akademija Znanosti i Umjetnosti. Zagreb 1909, reprint 1966. Medenica, Radoslav «Arbanaske kreSnicke pesme i naa narodna epikay.ln: Rad XIV kongresa Saveca foklorista Jugaslavije u Prizrenu 1967. Beograd, 1974. Mehmeti, Enver. Stdime né fushen eletersise gojore, Tetova, 1996. flr balkanforschung. inMurko, Matthias. Tragom srpskohrvatske narodne epike. Putovanja u godinama 1930-32, \-ll. Jugostavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti. Zagreb, 1951 Miso, Pirro. «Roti dhe funksioni etnoartistik i lahutés», In: Céshaje r¢folklorit shgiptar, 3. Akademia e Shkencave € RPS e Shaipérisé, Institut i Kulturés Popullore. Tirana, 1987, p. 27-44. Neziri, Zymer. Kenge re kreshnikeve. Shtépia botuese Libri Shkollor. Prishtiné, 2003.~ -Siudime pér folklorin I:Eposi i kreshnikéve dhe epika historike,Insttuti Albanologiik i Pishtines. Prishtina, 2006. Palaj, Bernardin and Kurti, Donat. «Hymjen. In: Visaret e Kombit, véllimi Il, Kangé Kreshnikésh dhe Legenda Mbleché e redaktuem nga At Bemardin Palaj dhe At Donat Kurt. Shtypshkronja Niksj. Tirana, 1937, p. II-VI Parry, Milman, The making of Homeric verse. The collected papers of Milman Parry. Edited by Adam Parry. Clarendon, Oxford, 1971 ipa, Arshi. Albanian folk verse, structure and genre. Albanische Forschungen 17, Triologia Albanica 1. Dr. Dr Rudolf Trofenik, Munich, 1978, Pulaha, Selami. cshatardsiae lire e Shaipérise st Veriut gjaté shok. XV-XVIII dhe cikli i kreshnikéven. In: Céshiie 18 folllorit shqiptar, 3, Akademia e Shkencave € RPS e Shaipéris®, Institut i Kulturés Popullore. Tirana, 1987, p. 174-189, Sako, Z. and Haxhihsani, Q. And Fico. A. FolKlor shqiptar, LI. Universitet i Tiranés. Tirana, 1974. ‘Sako.Zihni and Haxhihasani,Qemal, «Hytjen, In: Epika legiendare ( Cikl i kreshnikéve), véllimi i paré. Institut i Folklorit Tirana, 1966, p.7-49. Schmauss, Alois. «Nekoliko podataka o epskom pevanju u pesmama kod Arbanasa (Amavta) u Staroj Srbij. In: Prilosi proufavanja narodne poezie, 1. Belgrade, 1934, p. 107-112. - «Poezija epike shqiptare». In: Shejzat/Le Pleiadi, 144-6. Rome, 1970, p. 115-130. Scjko, Veis. Mb elementete perbashkéta né epikén shaiptaro-arbéreshe dhe serbokroate. Bargjini, Tirané, 2002. Shala, Demush. Rreth kengeve kreshnike shqiptare, Rilindj, Prishtina, 1985. Sinani, Shaban. «Rreth kohés dhe vendit 18 formimit t8eposit & kreshnikven. In: Kultura popullore, 1-2. Tirana, 1993, p. 11-24. Mitologiiné eposin e kreshnikéve, SFAR, Tirana, 2000. ‘Skendi, Stavro. Albanian and South Slavie Oral Bple Poetry. American Folklore Society. Philadelphia, 1954. Kraus reprint co. New York, 1968. Sokoli, Ramadan and Miso, Pirro. Vegiat mucikore 1@ popullit shgiptar. Akademia e Shkencave e RPS t& Shaipérisé, Insttuti i Kulturés Popullore. Tirana, 1991. The Dietionary of Folklore, Mithology and Legend, 1, Ul. Editor Maria Leach, Funk &Wagnals, New York 1949,1950. Tirta, Mark. Mitologiia nder shqiptare, Akademia e Shkencave e RPS e Shqipérisé, Institut i Kulturés Popullore a, 2004. Ugi, Alfred. «Epika heroike dhe roi i saj né folklorin shqiptar. In: Céshyje té follorit shgiptar, 2, Akademia € Shkencave € RPS e Shqipérist, Insttuti i Kulturés Popullore, Tirana, 1986, p.5-45 Xhagoli, Agron. «Vendi aé zéné kéngét e kreshnikéve né realitetin folklorik bashkékohor». In: Kultura popullore, 2. Tirana, 1984, p.97-104. neji, Gjerej. Folkiori shgiptar. SHBLU, Tirana, 2000.