YUUNIVARSIITII DIILLAA

KOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAA FI NAMUMMAA

MUUMMEE AFAANII FI OGBARRUU OROMOO

QAACCEESSA QABIYYEE WEEDDUU ATEETEE GODINA ARSII AANAA

XIYYOO

JAMIILAA QAASIIM

WAXABAJJII, 2017

DIILLAA
QACEESSAA QABIYYEE WEEDDUU ATEETEE GODINA ARSII AANAA
XIYYOO

WARAQAA QORANNOO ULAAGAA DIGRII JALQABAA ITTIIN

GUUTTACHUUF QOPHAA’E YUUNIVARSIITII DIILLAA KOOLLEEJJII
SAAYINSII HAWAASAA FI NAMUMMAA MUUMMEE AFAANIIFI
OGBARRUU OROMOOTIIN QOPHAA’E

QORATTUUN: JAMIILAA QAASIIM

GORSAA: ALII KADIIR(MA)

WAXABAJJII, 2017

DIILLAA
YUUNIVARSIITII DIILLAA

KOOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAAFI NAMUMMAA

MUUMMEE AFAANII FI OGBARRUU OROMOO

QAACCEESSA QABIYYEE WEEDDUU ATEETEE GODINA ARSII AANAA

XIYYOO

KOREE MIRKANEESSITOOTAA

MAQAA GORSAA MALLATTOO GUYYAA

__________ ______________ ___________

MAQAA QORAA MALLATTOO GUYYAA

_______________ _________ _________

WAXABAJJII, 2017

DIILLAA
BAAFATA

QABIYYEE FUULA

Galata -----------------------------------------------------------------------------------------

Axereeraa----------------------------------------------------------------------------------------------------

BOQONNAA TOKKO

1 Seensa

1.1Seen duubee Qorannichaa------------------------------------------------------------1

1.2Ka’uumsa Qorannichaa ---------------------------------------------------------------

1.3 Kaayyoo Qorannichaa ---------------------------------------------------------------

1.3.1 Kaayyoo Gooroo --------------------------------------------------------------

1.3.2 Kaayyoo gooree ---------------------------------------------------------------

1.4 Barbaachhisummaa Qorannichaa -------------------------------------------------------

1.5 Daangaa Qorannichaa -------------------------------------------------------------------

1.6 Hanqina qorannichaa --------------------------------------------------------------------

BOQONNAA LAMA

2 SAKATTA’INSA BARRUU

2.1 Maalummaa Afoolaa --------------------------------------------------------------------

2.2 Amaloota Afoolaa -----------------------------------------------------------------------

 2.2.1Uummatummaa -------------------------------------------------------------------

2.2.2 Lufummaa ---------------------------------------------------------------------------

2.2.3 Midhagummaa ----------------------------------------------------------------------

2.2.4 Jijjiiramummaa ----------------------------------------------------------------------

2.2.5 Hurrubummaa -----------------------------------------------------------------------

2.3 Faayidaa Afoolaa -------------------------------------------------------------------------

2.2.1 Ibsuu ----------------------------------------------------------------------------------

2.2.1 Cimsuu fi Dabarsuu ---------------------------------------------------------------

2.2.3 Too’achuu ----------------------------------------------------------------------------

2.2.4 Barsiisuu -----------------------------------------------------------------------------

2.2.5 Miliquu -------------------------------------------------------------------------------

2.4 Yoomeessa Afoolaa ---------------------------------------------------------------------

2.5 Gosoota Afoolaa -------------------------------------------------------------------------------------------

2.5.1 Maalummaa Weedduu Ateetee ---------------------------------------------------

2.5.2 Gosoota Weedduu Ateetee --------------------------------------------------------

BOQONNAA SADII

MALA QORANNICHAA

3.1Odeeffannoo IddooQorannichaa --------------------------------------------------------

3.2 Madda Ragaa Qorannichaa --------------------------------------------------------------

3.3. Mala Iddatteessuu -----------------------------------------------------------------------

3.4. Meeshaalee Odeeffannoo Ittiin Funaannamu ---------------------------------------

3.4.1 Afgaaffii ------------------------------------------------------------------------------

3.4.2. Marii Garee -------------------------------------------------------------------------

3.4.3. Dookimentii Sakatta’uu -----------------------------------------------------------

3.5. Mala Odeeffannoo Hiikuu fi Ibsuu ----------------------------------------------------

BOQONNAA AFUR

4. DHIYEESSA, QAACCEESSA FI HIIKA RAGAALEE

4.1.Seensa -------------------------------------------------------------------------------------

4.2. Maalummaa Weedduu Ateetee -------------------------------------------------------

4.3Hirmaattoota Weedduu Aeetee ---------------------------------------------------------

4.4. Yoomeessa Weedduu Ateetee ---------------------------------------------------------

4.5.Qabiyyee Weedduu Ateetee ------------------------------------------------------------

4.5.1. Kan Yeroo Mirgi Dubartootaa Sarbame Weeddifamu ------------------------

4.5.2. Kan Yeroo Hoongee Cime Kadhaa waaqaatiif Weeddifamu --------------

4.5.3 Kan Yeroo Duulaa weeddifamu ------------------------------------------------

4.6. Faayidaa Weedduu Ateetee -------------------------------------------------------------

4.7.Ilaalcha Hawaasni Weedduu Ateeteef Qabu-------------------------------------------

BOQONNAA SHAN
5Cuunfaa,Argannoo fi Yaada Furmaata ------------------------------------------------

5.1 Cuunfaa -----------------------------------------------------------------------------------

5.2 Argannoo ----------------------------------------------------------------------------------

5.3 Yaada Furmaata -------------------------------------------------------------------------

WABIILEE

DABALEE A

DABALEE B

DABALEE

Galata
Hunda dursee bu’aa ba’ii jireenya hedduu keessa na dabarsee asiin na gahee rabbii guddaa
galanni haa gahuu alhamulillaah.yeroo ani qorannoo kana gaggeessuu maallaqaanis ta’e
yaaadaan hanga ammaatti kan na gargaaran haadha koo Zamzam Adam, Abbaa koo Qaasiim
Hiikoo fi obbooleewwan guddaa galateeffadha. Akkasumas gorsaa koo k an ta’e B/saa Alii
Kadiir nufii tokko malee, haala gaariin gorsa naaf kenne akkaataa qorannoo kun itti dalagamuu
kan karaa na qajeelche galanni isa guddaa hanga hin qabu.Akkasumas hiriyyaa too Madiinaa
Daddafoo yaadaanis ta’e kompitaraan na gargartee fi Namoota galmaa gahiinsa qorannoo
kanaatiif odeeffannoo qabatamaa fi barbaachisaa ta’e naaf kennan akkasumas, Waajira Aadaa fi
Turiziimii magaalaa Asseella tumsa guddaa waan naaf gootanii galanni koo guddaadha.
AXEEREERAA

Qorannoo kun kan gaggeeffamu Godina Arsii Aanaa Xiyyoo irratti, Qaacceessa qabiyyee
weedduu ateetee xiinxaluudha. Kaayyoon qorannoo kanaa inni guddaan qabiyyee Weedduu
ateetee qaacceessuun kan dhiyeessuudha.Qorattuun qorannoo kanaas mala qorannoo akkamtaati
Fayyadamuun maanguddootaa fi namoota maalummaa ateeteefiweedduu ateetee beekan gosoota
iddattoo miti carraa kaayyeeffatamaa (purposive sampling)dhaan namoota kudhan filachuun
odeeffannoon funaannama qaacca’uun dhiyaateera.Qorannoo kana galmaan ga’uuf meeshaalee
funaansa ragaa kanneen akka afgaaffii, marii garee xiyyeeffannoo fi sakatta’aa galmee
(document review) fayyadameera.Kanaaf,argannoo qorannoo kanaas, weedduu ateetee mirga
dubartootaa eegsiisuu keessatti,tokkummaa cimsuu, safuu,duudhaa fi aadaa hawaasa eeguu
kessatti gahee guddaa yookiin humna cimaa qabachuufi dubartii heerumte qofaan kan
weeddifamu ta’uu bira gahameera. Akkasumas yaada furmaata qorannoo kan namoota duudhaa
ofi dagatanii kan ormaa duuba kataniif hubannoo cimaa ta’e argachuu ni danda’u.Kanaafuu
duudhaa hawaasa keenyaaf iddoo guddaa osoo kennineefi garummaa qabaata.
 Wabiilee

Abarraa Nafaa. (1995).Wiirtuu jildii 7ffaa. Barruulee Qormaata fi Waaltina Afaan Oromoo.
Finfinnee. Biiroo Aadaa fi Turiiziimii

Addunyaa Barkeessa(2011).Akkamtaa;Yaadrimee Qorannoo.Finfinnee,Oromiyaa:

Biranu Mathews(1999).Fundamental of literature. Addis Ababa University.Alph printer.

Dastaa dassaleeny.(2011).Bu’uura Qorannoo.Finfinnee.Boolee

Dirribaa Damisee(2012).ilaalcha Oromoo:Baaroo,Aadaa,Seenaa fi amantaa Oromoo.Finfinnee;

Finnegan Ruth.(1970).Oral Literature in Africa.Newyork:oxford university press.

Geetachoo Rabirraa(1998).Furtuu Seerluga Afaan oromoo Finfinnee.kuraz international.

Publishing enter prise

Hayiluu Bantii(1997).Cooraa Aadaa Jimmaa,Oromiyaa

Huseen badhaasoo(200).FuudhaafiHeerumaa Oromoo Arsii.finfinnee: Commercial printing

enterprise.

Jaarraa Wasanee fi Wasanee Baashaa(2008).Baantuu Haaraa:Caaslugaa fi og barruu Oromoo.

Finfinnee :mega printing

Melakneh Mengistu(1999).Fundamental of literature for college;Addis Ababa.commercial

printing

Misgaanuu Gulummaa (2011).Dilbii:Bu’uuraa Afoola Ogwalaloo fi finfinnee,Oromiyaa

Soofiyaa Siraaj(1999).Afoola Oromoo.Wiirtuu Jildii 8ffaa Barruulee Waaltina Afaan

Oromoo.Finfinnee Biiroo Aadaa fi Beeksisa Oromiyaa
Tamaam Haaji(2011). Ateetee; Sirna Addunyaarratti Addaa Ta’an Mirga Dubartoota Oromoo
Egduu Fi Eegsistu Dirree Dawaa.

Walda Yohaannis Warqinaa(1998).Daaw’itii.Finfinnee:

 Dabalee A

YUUNIVARISIITII DIILLAA

KOOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAA FI NAAMUMMAA

MUUMMEE AFAANII FI OGBARRUU OROMOO

Gaaffiilee qorannoo marii garee fi afgaaffiin dhiyaatan.

1) Weedduun ateetee maali?

2) Hirmaattoonni weedduu ateetee eenyu fa’a?
3) Weedduun ateetee hawaasa aanaa xiyyoo biratti yeroo akkami weeddifama?
4) Qabiyyeen weedduu ateetee maal fa’a?
5) Weedduun ateetee hawaasa aanaa xiyyootiif faayidaa akkami qaba?
6) Weedduu ateeteef hawaasni aanaa xiyyoo ilaalcha akkami qaba?
 Dabalee B

YUUNIVARSIITII DIILLAA

KOOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAA FI NAAMUMMAA

MUUMMEE AFAANIIFI OGBARRUU OROMOO

Namoota odeeffannoon irraa funaanname

Lakk. Maqaa namoota Umrii saalaa koodii Ganda Gahee hojii

1 Jawaaree abbuu 38 Du A Boree Hojjattuu aadaa fi
turiiziimii
2 Kadijaa kadiir 29 Du B Boree Qotee bultuu
3 Madiinaa Bilal 30 Du C W/ cilaaloo Doktoora
4 Abbubakar abdii 50 Dhi H W/ cilaaloo Qotee bulaa
5 Kadiir Ebuu 75 Dhi I W/ cilaaloo Maanguddoo
6 Leyilaa usmaan 35 Du D Boree Barsiistuu
7 Barittee tunaa 45 Du E Boree Hojjattuu mootummaa
8 Zamzam huseen 33 Du F W/ cilaaloo Qotee bultuu
9 Abdurqaadir Baatii 48 Dhi J Boree Bulchiinsa gandaa
10 Asteer Ababa 36 Du G Boree Qotee bultuu
 Dabalee C

YUUNIVARSIITII DIILLAA

KOOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAA FI NAAMUMMAA

MUUMMEE AFAANII FI OGBARRUU OROMOO

1) Kan yeroo mirgi dubartoota tuqamee

Ateetee hirqamuu balaa eeh

Hirqamuu balaa eeh

Jabaan na tumee dirmaamuu laalaa eeh

Mucaan ani dahee hirqamuu balaa eeh

Jabaan na tumee dirmaamuu laalaa eeh

Hirqamuu balaa eeh

Fafaan na gahee hirqamuubalaa eeh

Harma aannanii hirqamuu balaa eeh

Haadha dhaananii hirqamuu balaa eeh

Jabaan na tumee dirmamuu laalaa eeh

Ceesisa

Gurbaa warra makkala buudaa

Reefuu dubbii sitti fuudhaa

Ammaallee tee dubbiin suutaa

Mee jabeeffadhuu duudhaa

 Ceesisa

Ateetee sinbirreen kuftee

Sinbirreen kuftee

Hin jirreen dhuftee

2) Kan yeroo roobni dhabamee

Ee hanga’ee duumeessi kee rarra’e

Rabbi kiyyaa loon kee horaaf dharra’ee

Yaa rabbi hoo nu jalaa hin didinii

Raammoo kee hin fixinii

Biqiaan roobu bahaa

Itti nu roobi bishaan nagayaa

Ceesisa

Ateetee nu faana walii eeh

Nu faana walii eeh

Waaqa laftillee

Nu faana gorii eeh

Hanfalaa teephaa

Nu faana walii eeh

Ani falaaf deemaa

Nu faana walii eeh

 Ceesisa

Buna feessee rabbiyyoo

Sitti dheessee rabbiyyoo

Kiillaan bahee rabbiyyoo

Sirraa dahee rabbiyyyoo

Kan hin dheeyyii tabbaa

Kan hundaafuu abbaa

Araara’oo maraaraa’oo

Araaraaf bahee rabbiyyoo

Araarsee galee rabbiyyoo

Waa sodaadhee siinqee feessee

Sitti dheessee rabbiyyoo

Olche galee rabbiyyoo

3) Kan yeroo duulaa weeddifamuu

Imaloo hodhee hoffoollee tiyyaa

Hoffaltiin faaya naan jettee

Si haadha godhee hoffollee tiyyaa

Hoffaltiin faaya naan jettee

Tan faana fardaaa hoffollee tiyyaa

Faana dhaqxee hoffolee tiyyaa

Hoffaltiin faaya naan jettee

IBSA MIRKANEEFFANNAA

Ani maqaa fi mallattoo koo armaan gaditti argamu qorannoon kun anaan kan hojjatame yoo ta’u,
hojii nama biro irraa kan hin gara galfamneedha.Wabiilee qorannoo kanaaf fayyadame hundaa
galateeffadheera.

Maqaa __________

Mallattoo________

Guyyaa__________

Waraqaan kun ana gorsaa yuunivarsiitii erga mirkanaa’ee booda qormaataaf kennamee jira.
Maqaa_____________

Mallattoo____________

Guyyaa______________