o v '-- ' o,,1-- fVT\

~S;71is
'C~
)
~~A K~V\
{-L
INSTITUT ZA ISTORIJU
SARAJEVO
(Predsjednik P. O.: dr Ibrahim Karabegović)

UMC - KLINIKA ZA OčNE BOLESTI

SARAJEVO
(Predsjednik: P. O.: doc. dr Rizo Alajbegović)

UMC - KLINIKA ZA INFEKTIVNE BOLESTI

SARAJEVO
(Predsjednik: P. O.: prof. dr Muhamed Teftedarija)

UDK 616-002.73 (497.15)

ISTORIJSKI IZVORIOLEPRI J LEPROZORIJUMIMA U
SREDNJOVJEKOVNOJ BOSANSKOJ DRZAVI
Ziv ković, P., Stolić, V., Kostić, 1..

Razmatranju pitanja zdravstvenih priliika u s,rcdnjovjekovnoj

bosanskoj državi, u našoj istoriografi.i'i, nije du sada poklalTIjano O'no-
liko pažnje, koli.ko ono po svom značaju zaslužuje. Osnovne razloge sve-
mu tome treba tražiti u krajnjoj ()sikudidi izvorne građe. Dosadašnja
naša arheološka istraživanja gra,c\skih područja u kujima se u s'red-
njem vijeku, najčešće, pojavljuju razne epidemije, pa i lepre, još uvi-
jelk su sa manjim izuzecima sasvim ·nedovoljna za donošenje nekih
konkretnrijih zaključaka o tretmanu lepr07mih boles-ni.ka i o instituci-
jama u 'kojima sn oni bili smješ1eni. Nedostatak arhivskih podataka,
prije svega o lepri i leprozori.iu.mima II bosnskoj državi srednjeg vi-
ieka, uve\i.ko otežava svestmnije sagledavanje 7Alravstvenog stanja
domaćeg stanovništva.

O lepri, jednoj od epidemijskih bolesti, koja je II srednjem

\'ijoku, uveliko zahvatila Bosnu, maJo se do sada znallo. U vrijeme
širih epidemija koje su harale Evropom nije bila pošteđena ni sred-
njO'vjekovna Bosna. Najviše se ona osjećala II našim krajevima II vri-
jeme masovnih pojava na Balkanu. Najrasprostranjenija je bila u gra-
 ds:kim naseljima i rudarsko-trgovačkim cent'rima bosanske države. po-
datke o toj bolesti u Bosni i susjednim zemljama nalazimo u Dubro-
vačkom arhivu. Lepra je u Bosnu prodirala najviše :iz pdmorskih kra-
jeva od kuda su u najvećem broju dolazili -trgovci sa svojom robom,
ostavljajući za sobom prljavšti'nu na domaćim trgovima.
Analizom do sada malo poznatih arhivskih podataka o lepri i
Icprozorijumima u srednjovjekov.noj bosanskoj državi, željeli bismo
bacit i nešto više svjetla na tu vrstu bolesti i Institucijama u kojima
su bili smješteni oboljeli. Iz novootkrivenih podataka o "prokazi« po-
kušali smo sazmati neMo više i o stanju roravstvenih prilika i stepenu
zdra\'stvene kulture u Bosni, u srednjem vijeku.
Lepra, hraniena, i'nfektivna bolest izazvana posebnim bacilom
(Mukobacterim leprae), smatrala se u prošlosti jednom od. naj-težih I

bolesti. Mnoso prije nego se ona spominje prvi put na Balkanu, l

() njoj su znaH stari Egipćani. Zapise o toj vrsti bolesti nalazimo u
zapisima na staroegipatsk'rm medicinskim paJpi,rusima. Još su staJri
. Vavilonci znali za izolaciju leproznih bolesni/ka. Stari Jevreji su u cilju
l
zašti-te od lepre provodiH profilaktičke mjere koje sn i nešto kasnije
služile kao temelj sprečavanja te opa,ke bolesti. U Bibliji su precimo
i tačno opisani simptomi te bolesti i date preporuke za izolaciju
bolesnih na dvije nedjelje. Stari narodi su pra'ktikovali da, ukoliko
1
~
lj
-: ~
se ustanovi da neko boluje od lepre, stavlja se u strogu izolaciju od
,
ost:1ivg svijeta.
Još u starom vijeku, lepra je sa Istoka prodkala u Ev-ropu.
Spominje se kod starih Grka i RimJjana u medicinskim knjigama
tamošnjih pisaca. Na Bal'kanu se ona, u srednjem vijeku, prvi puta
spominje 976. godi'ne u Vizantiji. Tamošnji car Jovan Cirmiskoije ob-
dario je izvjesnom sumom novca lepro:zme u Carigradu. t ) Za vrijeme
krstaških ratova lepra se raširila po čitavoj Evropi, uključujući tu
i Balkansko poluostrvo. U naše krajeve došla je u vrijeme trećeg I
f
krstaŠIkog rata, kada su krstaši prošli kroz naše zemlje donoseći sa l
sobom tu vrstu epidemije. Daleko najšire razmjere u našim zemljama i
poprimila je ona pod kraj srednjeg vijeka. Prvi puta spominje
se u izvornim dokumentima Dubrovačkog arhiva 1277. godi,ne. 2 ) Već
tada su u Dubl"Ovni,ku podizaiJ1e specijalne institucije za prihvatanje
proka~nih. Leprozorijumi za prihvatarnje oboljelih podižu se i u za-
leđu. [rdje je ta;kođerr bio veliki broj leproznih. Institucija te vrste su
podiza-ne najčešće uz franjevač-ke samostane ili manastire. Jedan
cd primjera je i Jeprozorijum pored crkve svetog Ante u Dubrov-
niku.:l )
Lepra se u srednjovjeJkov,noj Bosni javlja najčešće u rudarskim
i trgovačkim centrima koji su biH stjecišta trgovaca sa svih strana a
najčešće iz primorskih gradova i Dubrovnika. Trgovački i rudarski
centri su biIi vrlo zagađeni i n~dravi. Najviše su po broju oboljelih
tl bosanskim gradskim naseljima· srednjeg vijeka prednjačili: Sreb-
renica, Fojnica, Visoko, Busovača i drugi. Ovu opaku bolest širili su

104
 pretežno siromasi koji su odlazili u DubrO\~nik i druge primorske gra-
dove u potragu za hranom. Otuda su se vraćali zaraženi raZInim bo-
lestima mcđu kojima i leprom. Čitave armije bolesnih siromaha pro-
tjerivane su iz grada pod Srđem jer su Li tamo širili razne zarazne
bolesti. Dubrovačka vlada ih je progonila najčešće zbog neOistoće ko-
ju su ostavljali za sobom. U nekoli'ko navrata Vijeće umoljenih je
donijelo odluku da se siromasi i prosjaci iz zaleđa protjeraju sa
teritorija Dubrovačke Republi,ke. Jedan od primjera je onaj iz 1395.
godine,4) kada je "enki broj bosanskih siromaha pri'sillno morao na-
pustiti Dubrovnik i vratiti se u Bosnu noseći sobom epidemiju lepre.
Ova bolest se u bosanskoj državi najviše proširila u XV stoljeću.
Opasnosti od TUfalka natjerale su veliki broj bosansIkog stanovniš-
tva da pc traži zbijcg u gradu pod Sn1em. Dubrovačka vlada nije
znala šta da radi sa tolikim brojcm izbjeglica koji su preplavili Du-
bro\'nik naročito u drugoj deceniji XV stoljeća. Za sobom su te iz-
bjeglice oslavIjalc veli:ku prljavšHnll po tamošnjim ulicama. U toku
1416 i 1417. godine Vijeće umol.kllihje donijelo dvije odluke da se
zabrani ulazak siromasima iz zaleđa u Dllbrov-nik. 5 )
Po epidcll1ijnlma raznih vrsla, mc<1u kojlm'l i lp-prom od svih
srednjovjekovnih bosanskih gradskih naselja, prednjačila je Srebre-
nica. Ona je važila kao jcdno od najnwJdravijih naselja u Bosni. U
njoj se nalazio veliki broj topionica iz kojih se širio nezdravi vaz-
duh. Dubrovački građani ,koji lamo žive duže ili kraće uputili su
14Y. godine despotu Đurđu Brankoviću zahtjev da se topionice pre-
J11jeste iz centra grada kako bi se olakšao život tamošnjeg sta.nov-
ništ va. 6 ) U pritužbama koje upućuju na adresu srpskog despota tvr-
i,
dili su daje to jedan od glavnih uzročnika cpidemija zbog kojih
1 stradava velik dio stanovništva. Srebrenica, kao uostalom i veliki broj
drugih bosanskih gradskih naselja, prcdstavlja tip zbijenog naselja
I koji pogoduje širenju epidemija i raZJnih vrsta bolesti.
f O pojavi lepre u tom gradskom naselju obaviješteni smo po-
l
i najdše iz odluka Dubrovačke vlade o zabrani odlaska njihovim trgov-
cima II taj grad s obzkom da je nCZldrav. Uprkos činjenici, da je
Srebrenica bilo jedino .naselje u srednjovjekovnoj bosanskoj državi,
7.a kojc se pouZJdano zna da je imalu gradsku kanalizaciju,7) je bila
jedino od najvećih žarišta raz'nih bolesti među koji.ma i lepre. Ova
bolest se tamo u ,najvećoj mjeri raširila u XV stoljeću kada se i os-
jetio najveći priliv sIranog stanovništva u taj grad. Iz tog vremena
potiče najveći broj podwtaka o oboljelima od lopre i instHucijama u
kojima su oni bili smješteni.
U minom srednjem vijeku leproznih bolesnika je bilo u veli-
kom broju i u Srbiji. Tamo ih je izdašno pomagao i darivao najprije
Stevan Nemanja. Nešto kasnije, u većem broju oni se o'kupljaju oko
chora srpskog kralja Stevana Uroša II od koga su dobili potporu za
izdržm'alnje. U blizini manastira Dečani podigao je srpski kralj Uroš III
leprozorijll'm za smještaj oboljelih koga je i sam vrlo često posje·

105
('i\'ao. R)o oboljelima oj lepre svesrdno se brilnuo i despot Stevan La-
zarević koji je za njih sagr<ldio leprozorijum u Srebrenid.
Lepra nije bila karakteristična bolest samo za gradska naselja
II Bosni. Javlja se ona i u manjim mjeSlJima, kakav je na primjer
~Iučaj sa Carinom koja leži na granlici Hercegovine i Dubrovačke Re-
publike. fl ) Ovo naselje je bilo stjecište trgovaca sa raZlnih st·rana koji
~u na proIaw iz DubroVlnilka ili drugih primors1kih gradova išli u
I
Bosnu ili obrnuto i tu se zadržavali ostavljajući za sobom razne bo-
1
lesti među kojima i lepru. U Cariini su se trgovci zaustavljali sa svo- d
jim karavanima ostaVljajući veJi,ku prljavštilnu ou naselju. Zbog po- l
jave lepre u Carini je bio sag.rađen leprozorijum u kome su držali
u izolaciji oboljele. Ništa se, nažalost, ne kaže ,ko ga je osnovao i
izdržavao.
Prihvatilišta za oboljele od lepre susrećemo i u drt1l',im nase-
Iiima srednjovjekovne' bosanske države, narooito u XV stoljeću. Treba
spomenuti: Fojnicll, Pod'kreševo, Visoko, Jajce i druga mjesta. Da su
u tim mjestima postojal'i leprozorijumi svjedoči nam testament dub- ,
rovačkog građani,na Radi'ća Mišetića koji je sačinjen u Fojnici 30. ap- j
rila 1449. godine. tO ) Ovaj istaknuti duhrovački građru'1in, trgovac i vla-
stelin, testamentom ostavlja 15 dukata za leprozo-rijume ll: Fojnici,
Pcdkreševu, V,isokom i Jajou.
Institucije, u kojima su leprozne bolesnike držali u izolaciji izdrža-
':ane su pretež'no od milostinje i darova bilo dubrovačkih ili bosanskih
plemića i grml;.;1I1a. Mnogo češći davaoci milostiinje bili su Dubr(l\'čani
i to pretež'no oni koji su duže ili k'raće vrijeme živjeli u Bosni. Jedan
od tih bio je i Ivan Crijević koji testamentom ostavlja leprozorijurnu
svetog Lazara deset perpera. lt ) DrugJi jedan dubrovački građatnin Ma-
rin Bodačić ostavlja 5 perpera za leprozne i leprozorijume. 12 Lauren-
cije, sin Mari.na So~kočevića, is,taknuti dubrovački građanin koji je
živio i radio u Srebrenici ostavlja tamošnjem leprozorijurnu jedno odi-
jelo za oboljelog, a za sliČInu instituciju na Pločama u Dubrovniku
ostaVlIja novac.!'l)
Leprozorijumi, skloništa za oboljele od lepre, nisu imala neku
posebnu funkciju pri liječenju. Prava im je funkcija bila da holesne
drže u izolaoiji, i na taj način pokušaju spriječHi penetraciju ove
opake boles,ti.
Institucije tog karaktera u srednjovjekovnoj bosanskoj državi
II XIV i XV stoljeću, isključivo su sc nalazili pri franjevačkim samo-
stanima. H ) .ovalj nas podatak upućuje na zak!Ijučak da su franjevci II
Bosni imali veoma ZI11ačajnu ulogu u njegovanju i izdržavanju prokaz-
nih bolesnika. Po tome se leprozorijumi II Bos,ni i razHkuju najviše
od sličnih isti'lucija tl drugim našim srednjovje,kovnim zemljama, pa
i šire u Evropi. Tamo su leprozori.jume najčešće podizali sami vladari
dajući i novac za nJihovo izdržavainje. Bosainsiki franjevci su novac
za i.zdržavanje pralkaznih dobijaH oci milosti.nje clubrovačkih i bosan-
skih plemića i građana a ponekad i od samih vladara (slučaj kralja

106
Tvrtka II Tvrtkovića). Jedan od t\:;mal1h bosanskih plemića koji tes·
tamentom ostavlja novac za prokazil1e, bio je iBrailo Tezalović, trgo-
vac iz P,rače. Za oboljeje od lepre ostavio je on 19 groša. lo ) Bilo je
i predstavni,ka "CTikve bosanske« koji novčano poma7JU oboljele yd
Jepre u Bosni. Slučaj je to sa Gos·tom Radi'nom.l/j) Dubrovčaniln Sim-
ko Tasovčić za leprozorijum II Srebrenici ostavlja po testamentu tri
dukata. 17 )
Leprozni su u Srebrenicu došli u velikom broju u V1rijeme pre-
vlasti despota Đurđa Brankovića nad tim gradom. Srpski despot je
tamošnji leprozorijum izdašno pomagao novcem. Č~m se za to saznalo,
tamo dolazi veliki broj bolesnih šireći lepm i na drugo srebrenič'ko
stanovništvo. Za sobom su os-tavili ve\i.ku prljavštinu, zbog čega ih
je na kraju despot Đurađ morao protjerati. Nije nam u dovoljnoj
mjeri poznato kuda su se oni sklonili, ali, po svemu sudeći utočište
su našli najvećim brojem u unutrašnjosti bosanske države, u lepro·
zorijumima koje su drŽa'1i franjevci. U njima se nije mogao ogra·
ničavati broj oboljelih.
Ostaje nedovoljno jasno koliko je u bosansk'im leprozorijumima
o kojima su se brinuli fmnjevci, bilo smješteno proka7Jnih. Analizi·
rajući podatke za dubrovačke leprozorijume dolazimo do spoznaje da
su tamošnje institucije držale najviše do 20 oboljelih. IR) Ova cifra
se, sasvim sigurno, ne bi mogla odnositi i Ila bosanske leprozorijume
koji su egzistirali na drugli način.
Interesantno je ovdje istaći način rada i rU'kovođenje institu·
cijama za prihvatainje oboljelih od lepre u Bosni i porediti ga sa
onima u Dubrovni'ku. Na čelu leprozorijLll1la u gradu pod Srđem na·
lazio se starješilna-capilaneus ili capud leprosorum,19 koji je sam bio
zaražen leprom. U Bosni se na čelu ove zdravstvene institucije nala·
zio i njome ravnao fratar i to najčešće upraV1niik samostana - gvar-
dijan.
U srednjovjekovnoj bosanskoj državi leprozirijumi su podizani
i u dolinama rijeka pored franjevačkih samostana. O tome svjedoči
primjer Srebrenice, gdje jedna od institucija te vrste podignuta II
dolini rijeke Jadar. Nedaleko njega nalazio se mlin Dubrovčanina Pe-
tra de Precho. 2!l) Podatak LI d ovolj'n oj mjeri govori da leprozorni u
Bosni u srednjem vijeku nisll imali strogu izolaciju od ostalog stanov-
ni:štava, za razliku od leprozorij.uma, na primjer, tl Konavlima u okviru
nkve svetog Petra, koji je bio ograđen visokim i debelim zidom. 21 )
Sa oboljeI.ima od kopre ou Bosni, najviše sou kontaktira1fi franjevci.
Oni su bili posrednici u njihovim kontaktima sa ostalim svijetom, za
ra.zHku od Dubrovačke Republike u čijim lcprozorijumima su rav-
natelji bili sami bolesnici. Pokazuje tu primjer izvjesnog Radonje pro-
curatora »ob suprastans leprosorum«.22)
:mta1nje načina sahranjivanja oboljelih od lepre u srednjuvjekov-
noj bosansikoj državi ostaje nam i dalje nedovoljnu osvijetljen. Ostaje
nepozmanica na koji način su umrle od te bolesti sahranjivali i da li

107
su za njih, uopšte, postojala lJosebna groblja. Dosadašnja arheološka
istraživanja na bosansko-hercegovačkom tLu nisu nam o ·tome pružila
niti jedan podatak koji bi nam pobliže osvijetlio taj problem. Za po-
vjerova-ti je, ipak, da im je načim sahranjivanja unekolilko bio različit
u odnosu na ostale mrtvace, s obZJi'rom da se i u to ",rijeme vodilo
računa o pokuša~u sprečavanja širenja zaraze, i~među ostalog oj kJroz
način sahranjivanja.
Na kraju ovog rada mogu se 'istaći usamljena svjedočanstva o
gledanju savremeni-ka ,na zdravs·tvenu vrijednost srednjovjekoVlJ1e bo-
sanske život,ne sredine, koja su nesumljivo i.zraz srazmjerno razvije-
ne zdrantvene k ult UlI'e. Bili smo prisiljeni da u ovom prilogu isto-
riji zdravstvene kulture u Bosni u srednjem vijeku iz siromašne i
šture gradnje iZJdvojimo i prokomentarišerno one rijetke podatke koji
sc odnose na lepru i leprozorijurne vjerujući da oni mogu da zain-
(nesuju istoričarrc med'idnc odričući se pretenzija da o ovom prob-
!fmu kažemo zadnju riječ. Neka o tome zaključak donese sam či·talac.
Analizom maJobro}nih arhivskih podata'ka došli smo do
zakljuČIka da se, unekoliko, leprozoJ.1ijumi u srednjovjekovnoj bosan-
skoj državi razllik-uju od srodnih i,nsthudja u drugim :našim zemljama
ili još šire u Ev'ropi po: načinu organizovanja unutrašnjeg ~ivota i tim
institucijama, po podiza/nju i izdržavanja nj'ihovom, .kao i t,retmanu
oboljelih od lepre. BHo bi veoma zanimljivo i korisno provesti istra-
živanja g.rađe koja se odnosi ·i na druge naše zeml'je u srednjem
vijeku i uporediti je sa stanjem u Bosni. Time bi se sigurmo dobila
potpunija slika o zdravstvenim priiJi,kama unaŠlimkrajevima'u sred-
njem vijeku.

108
Literatura

1. Jireček, K. - Radonić, J.: Istorija Sl'ba H, Beograd 1952, 238.

2. Jeremić, R. - Tadić, J.: Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog
Dubrovnika II, Beograd 1938, 116.
3. Isto, knj. II, str. 186.
4. Dinić, Mihailo: Od1u'ke Veća Dubrovaoke Republike III, SANU, Zbornik
za istorijru, jezik i književnost snpskog naroda, Beograd 1964, 261,
31. IH 1395.
5. Jeremić, R. - Tadić, J.: Prilozi za istoriju II, 117.
6. Isto, knj. II, stlr. 186.
7. Kovačević-Kojdć, Desanka: Gradska naselja bosans'ke srednjovjekovne
države, Sarajevo 1978, 274.
8. JirečeJk, K. - Radonić, J.: Istodja Srba II, 239.
9. Historijski arhiv u Dubrovni,kru (HAD): Lamenta de Foris XV, fol.
170 -170', 2. V 1442.
10. HAD: Tes,tamenta Notariae XIV, fal. 123' -124, 19. VI 1449... Hoc est
testamentrum Radich Missetich deffimentd in Quoyniza... Cum quid em
testamenti tenor sequitur et est talis seoundum 1449, a di ultimo aprile
in Quoyniza... item laJsso a11i poveri zoe lebrosi in Quoyniza et in
Chlimo (!) et a Vissgcho et sotto Cressevo et a Jaize a cadauno de
quest cinque luoghi nominati a deti poveri a ducati 3, val in summa
ducati 15 ... Usporedi: airković, S. - Kavačev.ić - Kojić, Desanka: Zdra-
vstvene prilike u srednjovekovnoj bosanskoj državi, Acta historica mc-
dicinae, phall1ITlatiae et vetermae x/2 (1970), 93-98, 97.
11. TeSltrum. Not. XIV, foil. 175' 19. Xll 1450 ... laJsso ali povepi di sancta
Lazara zoe leprosi ale Ploze ypeI1peri 10... La:zareta-'5amostana je bilo i
u sroon:jovjekovnoj Bosn.i. To je posebna vrsta z:ora"v'stvenih ustanova za
izolaciju i liječenje, preventh"llo Ikufuih bolesnika. Posebni Lazareti tzv.
leprozorijumi služili su za izolaoijru i liječenje gubavaca. Jelić, R.: Sa-
nitarni kordon nekad i danaJs, Za~relb 1978, 95.
12. Testam. Not. IX, fol. 199' - 200, 1412.
13. lis to, vol. XII, fol. 117', 27. XH 1436 ... Anchora lasso alli leurosi zoe ale
PI~'07.e Y'per.peri VII. 5t ali IcrurO's'j de Srebren'iza lasso le veste e un
digenar bon.«
14. Kovačevdć~Kojić, D,: GradSka naselja, 275.
15. Testam. Not. voL X, fol. 202, 13. I 1437... VaJSISilius suprascri.ptis dixit
se haJbruiSlSe pro disl1ribuendo ad leprosor g.roSlsos XIX ...
16. Stojanović: Ljuba: Stare snpske paveije i pisma 112, Beograd - Sr. Kar-
lovci 1934, 154.
17. Testam. Not. vol. XIII, 001. 73', 20. X 1440.
18. Drubrovačlka vlada je 14. juna 1410 godiJne naredila da u leprozorijumu
može boravti do 20 oboljelih Jeremić, R. - Tadić, J.: Prilozi za isto-
riju, I, 116.
19. HAlD: RefClrmationes, voN XXXIII, fol. 127. 15. XI:I 1409... de expeJendo
capitaneum et c~ gebrossorum si non v01uerint receptare uxorem
Prasse (!) lebrose.
20. Testam. Not. vol. XIII, fal. lo', 19. IV 1438.
21. HAD: Di<vel'Sa Coo'ceHarnae vol. XLVI, foI. 166, 23. III 1430.
22. S ta[lojev.ić , LaJZar: Lepra LT jugO's']ovenslkim ze.m~jama. Miscel1~'nae VnV2,
Beograd 1938, 38-44, 40.

109