áAAEk Tn

boDgyA mš boiD áAAVðA ke bAd sýyk sMbu gÈtmbu ne pÓtAlIs vúoÜ tk

gAMv, ingm, ngr, jnpd mš cAirk A k rte hua iBÚA-iBÚA logAš se Ske le tTA
smUh mš imlk r du:K k o dUr k rne tTA suKmy SÈr ÕAMitmy jIvn jIne k I
k lA isKAne ke ila jo wpdeÕ idye wnk A vgIQk rf bAd mš tIn ipxk Aš ke Áp
mš ik yAgyA¦ ye tIn ipxk hÓ –ivny ipxk ,suØA ipxk tTA SiBDým ipxk ¦
ivny ipxk mš iBöu tTA iBöufI jIvn k o sýyk Áp se ÕIlpUvQk ibtAne ke
ila tTA sMG k osucArŒ Áp se clAne ke ila bnAye gye inym tTA smy-smy
pr wnmš ik ye gye pirvtQn sMgíhIt hÓ¦ qsila ivny ipxk k o ‘SAfA (SAôA)
desnA’ k hte hÓ¦ suØAipxk k o ‘vohAr (¯yvhAr) desnA’ qsila k hA jAtA hÔ
EyAšik qsmš áAmuKt: bu ke SÈr wnke áADAn iÕÏyAš ke jIvn mš ¯yvhAr mš lAye
jAne vAle wpdeÕAš k AsMgRh hÔ¦ qn wpdeÕAš mš jo suØA (su+wEt) k he jAte hÓ w®hš
srl ÕÔlI mš wpyuEt wpmASAš tTA Ápk Aš ke mA›ym se SA›yAV¥mk jIvn jIne
ke ila btAyA gyA hÔ¦ sAT hI aesA jIvn ibtAne mš k Èn-k Èn-sIbADAaM SA
sk tIhÓ, w®hš kÔ se dUr ik yAjA sk tAhÔ –qn bAtAš pr áABUt áAk AÕzAlA gyA
hÔ¦ isPQ SA›yAV¥mk jIvn ke bAre mš hI nh™, bV£k BÈitk jIvn k o BI kÔ se
SœCI trh jIyA jA sk tAhÔ tTA sAmAijk jIvn mš ÕAMit SÈr smrstA kÔ se
lAyI jA sk tI hÔ – qn sBI bAtAš pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ SiBDým ipxk
mš prmATQ s¥y se sMbMiDt bAtš hÓ qsila qse ‘prm¥T desnA’ k hte hÓ¦ SiBDmQ
ke SnusAr prmATQ cAr hÓ – icØA, cÔtisk , Áp tTA invAQf¦ qs ipxk mš q®h™
prmAToÜ k A iv‰tAr se vfQn hÔ¦
suØAipxk pAMc ink AyAš mš ivBEt hÔ – dIG ink Ay, mVÀJm ink Ay, sMyuØA
ink Ay, SMguØAr ink Ay SÈr Ku¡k ink Ay¦
dIG ink Aymš bìze SAk Arke cAÓtIs suØA, mVÀJm ink Aymš m›ym SAk Ar
ke ak sÈ bAvn suØA sMgíhIt hÓ¦ sMyuØA ink Aymš sAt hjAr sAt sÈ bAsX suØA
hÓ SÈr qse sMyuØA qsila k hAjAtA hÔ ik qske phle BAg mš gATA SÈr g¬ donAš
imle hua hÓ¦ SMguØAr ink Aymš nÈ hjAr pAMc sÈ sØAAvn suØA hÓ jo ŸyArh inpAtAš
mš sMgíhIt hÓ¦ Ku¡k ink Ay mš Coxe-Coxe wÚAIs áAk rfAš k A sMgRh hÔ jÔse Ku¡k
pAX, Dýmpd, wdAn, qitvuØAk , suØAinpAt SAid¦
qn ink AyAš ke suØAAš ke S›yyn se ‰pÏx ho jAtA hÔ ik qnmš SiBDmQ ke
tØv hÓ¦ dIG ink Ayke sAm²YP lsuØAmš cAr ÁpAvcr ›yAnAš k A,pAMc ›yAnAMgAš
SA áAAEk Tn
k A, pAMc nIvrfAš k A w£leK hÔ to mVÀJm ink Ay ke sýmAidi§ suØA mš
ku Õl-Sku ÕlDmoÜ k A, wnke mUlAš - jÔse SloB, S«eú, Smoh tTA loB, «eú,
moh k A, SÏxAMigk mAgQ ke SAX SMgAš k A, áAtI¥ysmu¥pAd ke bArh indAnAš k A
tTA cAr SAyQ s¥yAš k Aw£leK hÔ¦ wsI trh sMyuØA ink AytTA Ku¡k ink Ayke
wdAn, qitvuØAk , Dýmpd SAid áAk rfAš mš BI SiBDmQ ke tØv ibKre pìze hÓ¦
SMguØAr ink Ay ke ak k inpAt se lek r ak AdÕk inpAt mš ak se lek r
wØAroØAr bìZte kR mse ŸyArh DmoÜ ke sMbMD mš BgvAn bu ke wpdeÕ sMgíhIt hÓ¦
vh k Am dIG ink Ay ke ‘dsuØAr’ SÈr ‘sMgIitpiryAy’ suØAAš mš to ik yA hI gyA
hÔ, SMguØAr ink Ay mš SÈr BI iv‰tAr se ik yA gyA hÔ¦ qske inpAtAš mš ak k se
lek r ak AdÕk inpAt mš SMk oØAr víi hotI clI gyI hÔ SÈr ak se, do se,
tIn se... qs trh kR mÕ: ŸyArh DmoÜ ke sMbMD mš bu ke wpdeÕ pAye jAte hÓ –
qsila qse SMguØAr ink Ayk hte hÓ jo sATQk hÔ¦ ak k inpAt mš hI hm deKte hÓ
ik yhAM pAMc qMiªyAš tTA wnke pAMc ivúy jÔse Áp, Ոd, gMD, rs SÈr ‰áAÏx¯y
ke bAre mš k hA gyA hÔ –
‘iBöuSo, mÓ SÈr ik sI dUsre Áp k o, Ոd k o, gMD k o, rs k o, ‰pÕQ k o
nh™ jAntA jo purŒú ke icØA k o qs áAk Ar bAMD letA hÔ jÔse, iBöuSo, ‰©I k A
Áp, Ոd, gMD, rs SÈr ‰pÕQ¦’
‘iBöuSo, mÓ SÈr k oqQ aesA dUsrA DmQ nh™ jAntA ijske P l‰vÁp
Snu¥pÚA k AmeœCA w¥pÚA hotI hÔ STvA w¥pÚA k AmeœCA S¥yiDk ivpul hotI hÔ
jÔse, iBöuSo, yh ÕuB inimØA (rAg pÔdA k rne vAlA inimØA)¦’
ak DmQ icØA k I BAvnA k rne ke EyA lAB hÓ, qsk A dmn n k rne se EyA
hAin hotI hÔ ak DmQ áAôA k I pirhAin Dn k I pirhAin se SiDk ˜ctnIy hÔ;
k Aiyk ,vAick tTA mAnisk k mQ k I ÕuÂtA se k BI BI SinÏx v SiáAy
ivpAk ke w¥pÚA hone k I sMBAvnA nh™ hÔ, ds Snu‰míityAš jÔse buÂAnu‰míit,
DmAQnu‰míit SAid k I BAvnA k rne se ivrAg, inroD, wpÕm, SiBôA, sMboiD
tTA invAQf k I áAAVðA hotI hÔ; imÉyA díVÏx se EyA hAin hÔ, sýyk díVÏx ke EyA
lAB hÓ; sitp§An (‰míit wp‰TAn) k I cArAš SnupÎynASAš jÔse k AyAnupÎynA,
vednAnupÎynA, icØAAnupÎynA SÈr DmAQnupÎynA k I sMáAô tTA ‰míitmAn hok r
tTA rAg SÈr «eú k A ivnyn k r kÔ se BAvnA k I jAtI hÔ, k Aygt ‰míit se
Smít (invAQf) k I áAAVðA kÔ se hotI hÔ SAid bAtAš (DmoÜ) k A yhAM w£leK hÔ¦
i«k inpAt mš do kí Ïf DmoÜ (Sihirk tTA SnoØAFp) SÈr do ÕuEl DmoÜ
(ihir tTA SoØAFp) k Aw£leK hÔ¦ do DmQ (ÕmT tTA ivpÎynA) iv¬ABAgIy hÓ¦
ÕmT k IBAvnA k rne se rAg k AáAhAf hotA hÔ SÈr ivpÎynA k IBAvnA k rne se
Siv¬A k A áAhAf hotA hÔ ij®hš, kR mÕ:, icØA ivmuVEt SÈr áAôA ivmuVEt k hte
 áAAEk Tn q
hÓ¦ qsI inpAt ke suKvgQ mš iBÚA-iBÚA áAk Arke suKAš k Aw£leK hÔ tTA yhAM yh
BI k hAgyA hÔ ik áAvRÀyA suK, nÔÏkR ýysuK tTA SnAüv suK; gíhI suK, k Am
suK tTA sAüv suK se üeÏX hÔ¦ do áAk Ar ke mUKQ, do áAk Ar ke pMizt, do áAk Ar
ke bl, do áAk Ar ke mnuÏy tTA do áAk Ar k I pirúdAš k A BI w£leK yhAM hÔ¦
DmQvgQ mš do-do DmQ jÔse icØA ivmuVEt tTA áAôA ivmuVEt, nAm tTA Áp, ihir
tTA SoØAFp SAid k A BI w£leK hÔ¦ dAnvgQ mš dAn, yô, ¥yAg, pir¥yAg, Bog,
sMBog SAid ke do-do Bed btAye gye hÓ – ijnmš ak BÈitk hÔ SÈr dUsrA
SA›yAV¥mk ¦
i©k inpAt mš tIn áAk Arke k mQ jÔse k Aiyk ,vAick tTA mAnisk ;tIn
áAk Ar ke puÝl jÔse ÕU®yAÕ, SAÕAvAn tTA pUfAQÕ; k AysAöI, díVÏxáAAðA tTA
üÂAivmuEt; Svku ˆjáAô, w¥sMgáAô tTA píTuáAô; tIn áAk Ar ke sM‰k Ar jÔse
k Aiyk ,vAick tTA mAnisk ; tIn áAk Ar ke Sku ÕlmUl jÔse loB, «eú tTA
moh; tIn áAk Ar ke ku ÕlmUl jÔse SloB, S«eú tTA Smoh; tIn áAk Ar ke
devdUt jÔse jrA, ¯yAiD tTA mí¥yu; tIn áAk Arke md jÔse yÈvn md, SAroŸy md
tTA jIivt md SAid DmoÜ k A w£leK hÔ¦
qsI inpAt ke mhAvgQ mš (iviBÚAvAd suØA mš) BgvAn ne k hAhÔ ik tÔiTQk Aš
ke mt mš Sk mQ»ytAvAd ak pArMpirk Sk mQ»ytAvAd hÔ¦ wnke SnusAr mnuÏy
jo BI suK, du:K yA Sdu:K-SsuK SnuBv k rtAhÔ vh yA to pUvQk moÜ k AP lhÔ
yA qQÎvr inimQt hÔ yA ibnA k Arf ke w¥pÚA hÔ¦ qn mtAš k o sArBAv se gRhf
k rne vAlAš mš ‘n to k AmnAhI jgtI hÔ SÈr n ve áAy¥n k rte hÓ SÈr n qs k Am
k ok rnek AyA ws k Amk on k rnek Aw¥sAh hI hotA hÔ¦ tb ikR yAvAidtAyA
SikR yAvAidtA k I vA‰tv mš SAvÎyk tA hI nh™ idKAqQ pìztI¦’ qsila w®hš
‘ümf’ kÔ se k hA jAy? qske ivprIt BgvAn bu ke wpdeÕAš mš áAy¥n k A
mhØv hÔ SÈr suDAr k A Svk AÕ BI, EyAšik w®hAšne jo wpdeÕ idyA wsk A sAr
yh hÔ ik ‘C: DAtuSAš ke hone se gBQ hotA hÔ, gBQ hone se nAm-Áp, nAm-Áp hone
se C: SAytn, C: SAytn hone se ‰pÕQ tTA ‰pÕQ hone se vednA¦ ijse vednA k I
SnuBUit hotI hÔ wsI ke sMbMD mš, iBöuSo, mÓ ‘yh du:K hԒ aesA áAôApn k rtA
hUM... ‘yh du:K inroD k ISor le jAne vAlI áAitpdA hԒ aesA áAôApn k rtAhUM¦
qsI inpAt mš áAis ke smuVØAsuØA hÔ ijse mAnv ke ‰vtM© ˜ctn k AmhAn
GoúfAp© (Magna Carta) mAnA jAtA hÔ¦ qsse BgvAn bu k A buiÂvAdI
díVÏxk of ‰pÏx pirlVöt hotA hÔ¦ w®hAšne k AlAmAš se k hA ik Spne SnuBv se
jo SœCA lge wse mAno tTA wske SnusAr SAcrf k ro¦
‘he k AlAmo! SASo, tum ik sI bAt k o ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik
yh Snuüut hÔ, ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik yh bAt prMprAgt ... hÔ,
qQ áAAEk Tn
ke vlqsila mt ‰vIk Ark roik yh hmAre DmQgRMT ke SnukU lhÔ, ke vlqsila
mt ‰vIk Ar k ro ik yh tkQ sýmt hÔ, ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik yh
SnumAn-sýmt hÔ, ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik qske k ArfAš k I
sAvDAnIpUvQk prIöA k r lI gyI hÔ, ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik qs pr
hmne ivcAr k r qsk A Snumodn ik yA hÔ, ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik
k hne vAle k A ¯yVEt¥v B¯y (SAk úQk )hÔ, ke vl qsila mt ‰vIk Ar k ro ik
k hne vAlA ümf hmArA pUÀy hÔ¦ he k AlAmo! jb tum ‰vAnuBv se Spne SAp hI
yh jAno ik ye bAtš Sku ÕlhÓ, ye bAtš sdoú hÓ, ye bAtš ivô purŒúAš «ArA ˜nidt
hÓ, qn bAtAš pr clne se Siht hotA hÔ, du:K hotA hÔ – tb he k AlAmo! tum wn
bAtAš k o Coìz do¦’
yhAM BgvAn ne yh to k hA hI hÔ ik ik tnI hI sudIGQ prMprA se k oqQ bAt
EyAš n SA rhI ho, ik tne hI log wske bAre mš k hne vAle EyAš n hAš, yhAM tk ik
DmQgRMT mš BI yid vh bAt EyAš n ho, tkQ -sýmt, SnumAn-sýmt, prIVöt,
Snumoidt yA SAk úQk ¯yVEt yA pUÀy SAcAyQ «ArA wpidÏx EyAš n ho wse tb
tk nh™ mAno jb tk Spne SnuBv se n jAn lo ik yh ku ÕlhÔ, doúriht hÔ
SÈr Siht k rne vAlA tTA du:K lAne vAlA nh™ hÔ¦ SAjk l jb DmAQcAyQ qs
bAt pr jor dete hÓ ik ve jo k hte hÓ wse ibnA áAÎn ik ye tTA hmAre purAne ÕA‰©Aš
mš jo ilKA hÔ wse BI ibnA áAÎn ik ye mAnnA hÔ to ve SMDüÂA yA SMDBVEt k o
áAüy dete hÓ¦ BgvAn k A k AlAmAš k o idyA gyA yh wpdeÕ ivcArAš ke
inibìztmAk AÕ mš ak aesI iv¬‡t-reKA hÔ jo svQdA áAk AÕ detI hI rhegI¦
‘S®ytÔiTQk suØA’ mš BgvAn ne rAg, «eú tTA moh mš SMtr idKAte hua ak
STQ mš «eú k o rAg se k m KtrnAk btAyA hÔ EyAšik wsse muVEt shj hotI hÔ
— ‘SAyuÏmAno, rAg mš S£p doú hÔ ˜k tu wsse muVEt shj nh™, «eú mš mhAn doú
hÔ ˜k tu wsse muVEt shj hÔ; moh mš mhAn doú hÔ SÈr wsse BI muVEt shj
nh™¦’ ivpÎynA k rte smy qs k Tn k I s¥ytA ‰pÏx ho jAtI hÔ¦ du:Kd
sMvednASAš k A SnuBv k rte smy mnuÏy mš ‰vABAivk Áp se jAgÁk tA SÈr
sMáAôAn SiDk rhtA hÔ prMtu suKd sMvednASAš k A SnuBv k rte smy wsmš
SAsEt ho jAne k A KtrA SiDk rhtA hÔ¦
‘wposT suØA’ mš n ke vl tIn áAk Ar ke wposTAš jÔse gopAl, ingRQ®T tTA
SAyQ wposT k A iv‰tAr se vfQn hÔ bV£k BgvAn «ArA áAitpAidt SÏxAMg
wposT k ABI vfQn hÔ¦ yhAM BgvAn ne jor dek rk hAhÔ ik qsse áAAðA suK k I
tulnA mš k oqQ BI BÈitk aeÎvyQ yA mAnuúI aeÎvyQ yA suK qs suK k I solhv™
k lA ke BI brAbr nh™ hÔ¦ SÏxAMg wposT se id¯y suK imltA hÔ¦
 áAAEk Tn w
qsI suØA mš BgvAn ne ivÕAKA k o k hA hÔ ik jÔse mÔle bdn k o ÕMK se,
cUne se, pAnI se tTA Spne áAy¥n se sAP ik yA jAtA hÔ, vÔse hI Spne mÔle icØA
k o wpAy se jÔse buÂ, DmQ tTA sMG k A Snu‰mrf k r, SKMz-ÕIl,
SKMz-smAiD, tTA SKMz-áAôA k A Snu‰mrf k r pirÕu ik yA jAtA hÔ SÈr
rAg-«eú SAid jo ivk Ar hÓ w®hš dUr ik yA jAtA hÔ¦
‘sugMiD suØA’ mš idKAyA gyA hÔ ik tIn áAk Ark IsugMiDyAM jÔse mUl sugMiD,
sAr sugMiD tTA puÏp sugMiD vAyu ke SnukU l hI jAtI hÔ, áAitkU l nh™, pr ws
‰©I yA purŒú k I,jo ‘bu k IÕrf gye hote hÓ, DmQ k IÕrf gye hote hÓ, sMG k I
Õrf gye hote hÓ, áAAif-˜hsA se ivrt rhte hÓ..., dAn k A sMivBAg k rte hӒ,
sugMiD vAyu ke SnukU lBI jAtI hÔ, áAitkU lBI SÈr SnukU l-áAitkU lBI jAtI hÔ¦
Scelk vgQ mš tIn áAk Ar ke mAgQ k he gye hÓ – iÕiTl (SAgA¨h), k Xor
(inÀJAm), SÈr m›ym¦ iÕiTl mAgQ ‘k Amesuk Am-suKV£lk Anuyog ’ hÔ SÈr k Xor
mAgQ ‘SØAik lmTAnuyog’¦ qske SMtgQt ijn k Xor tpÎcyAQSAš k A vfQn hÔ ve
bu ke smy smAj mš SvÎy áAcilt rhI hAšgI¦
‘‘yhAM, iBöuSo, k oqQ-k oqQ nŸn hotA hÔ, iÕÏxAcAr ÕU®y, hAT cAxne
vAlA, ‘BdMt SAq†o’ k hne pr nh™ SAne vAlA, ‘BdMt Kìze rhš’ k hne pr KìzA n
rhne vAlA, lAyA huSA n KAne vAlA, w¡eÎy se bnAyA huSA n KAne vAlA..., n
giBQfI k AidyA letA hÔ, n purŒú ke pAs gyI huqQ k AidyA letA hÔ..., idn mš ak
bAr KAne vAlA, do idn mš ak bAr KAne vAlA... sAt idn mš ak bAr KAne
vAlA... ÕAk ... ÎyAmAk ... nIvAr... d¡ul... hx... k fAj... SAcAm...
itnk A... gobr... P l-mUl KAne vAlA hotA hÔ..., sn ke k pìze... sn-imiüt
k pìze...Õv-v‰©... Sijn... ku Õk AbnA v‰© phntA hÔ, ke Õ-dAìZIk AluMcn
k rne vAlA, inrMtr KìzA rhne vAlA, wk ìzMU bÔXk ráAy¥n k rne vAlA, k AMxAš k I
ՆyA pr sone vAlA... hotA hÔ¦”
qsI inpAt ke ‘venAgpur suØA’ mš BgvAn ne cAr ›yAnAš tTA tIn ivhArAš
(id¯y, bRµ tTA SAyQ) ke bAre mš vhAM ke bRAµfAš k o btAyA hÔ¦
yhAM BgvAn ne mnovÔôAink díVÏx se k qQ áAk Ar ke puÝl btAye hÓ¦ ‘simÂ
suØA’ mš k AysAöI, díVÏx-áAAðA tTA üÂA-ivmuEt; ‘gUTBAfIsuØA’ mš gUTBAúI,
puÏpBAúI, tTA mDuBAúI; ‘SMD suØA’ mš SMDA, ak cöu vAlA tTA do cöu vAlA;
‘Svku Àj suØA’ mš Svku ˆj áAô, w¥sMg áAô tTA píTu áAô SÈr ‘leK suØA’ mš
pAúAf leKUpmo (pAúAf pr ˜KcI reKA ke smAn), pTvI leKUpmo (píÉvI pr
˜KcI reKA ke smAn), tTA wdk leKUpmo (pAnI pr ˜KcI reKA ke smAn) puÝl¦
qn sBI áAk Ar ke puÝlAš k A iv‰tAr se vfQn SiBDmQ ipxk k I pu‰tk ‘puŸgl
p²YVØA’ mš hÔ¦
W áAAEk Tn
SMguØAr ink Ayke qn inpAtAš k Aqsila BI mhØv hÔ ik yhAM ku CaesI BI
bAtš hÓ jo SADuink yug mš bhut hI áAAsMigk hÓ¦ SAjk l rAjnetASAš SÈr
SprAiDyAš mš sAMX-gAMX bìZ gyI hÔ¦ rAjnIit k A SprADIk rf ho gyA hÔ SÈr
SprADI rAjnIit k rne lge hÓ ijsk A bìzA ku áABAv jn-jIvn pr pìz rhA hÔ¦
SAjk l logAš ke smö yh ÀvlMt ivúy bn gyA hÔ ik qsmš kÔ se suDAr lAyA
jAy¦ ‘mhAcor suØA’ qs díVÏxk ofse bìzA mhØvpUfQ hÔ¦ qsmš idKAyA gyA hÔ ik
jo cor rAjA yA rAjA ke mhAmA¥yAš k A SAiüt hotA hÔ vh inBIQk hok r corI
k rtA hÔ¦ wse By nh™ hotA¦ pk ìzA jAne pr vh SAÎv‰t rhtA hÔ ik wske
bcAv mš rAjA yA rAjA ke mhAmA¥y SvÎy ku C k hšge¦
SMguØAr ink Ay mš bhut-sI aesI bAtš jo ws smy ke sAmAijk , SAiTQk
tTA DAimQk jIvn pr áAk AÕzAltI hÓ SÈr ve bAtš jo SA›yAV¥mk SÄyu¥TAn ke
ila SAvÎyk hÓ – svQ© BrI pìzI hÓ¦
qs SnuvAd ke ila ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs, Dýmigir se áAk AiÕt
SMguØAr ink Ay pAil k o tTA qse ˜hdI pAXk Aš ke ila boDgýy bnAne ke ila
(idvMgt) BdMt SAnMd k Ès£yAynjI ke SMguØAr ink Ay ke SnuvAd k o SADAr
bnAyA gyA hÔ¦ qs bAt pr ku C mu¡e áAeiút hӅ
(1) SMguØAr ink Ayk AsvQáATm ˜hdI SnuvAd BdMt SAnMd k Ès£yAynjI
ne ik yA¦ hm wnke S¥yMt SABArI hÓ ij®hAšne yh SnuvAd ws smy ik yA jb
itipxk devnAgrI ilip mš áAAFy nh™ Te tTA log pAil BAúA se pirict hone k I
bAt to dUr rhI, qsk AnAm BI muVÎk lse jAnte Te¦ ik sIBI trh ke k Amk rne
vAle purogAimyAš k o Snek k iXnAqQyAš k A sAmnA k rnA pìztA hÔ¦ ak BAúA se
dUsrI BAúA mš SnuvAd k rne vAlAš k oto SÈr BI EyAšik SnuvAd k iXnk AyQ hÔ¦
ak BAúA k I vAEy sMrcnA, wske muhAvre tTA wsk I ÕÔlI dUsrI BAúA se iBÚA
hotI hÔ¦ pAil BAúA tTA bÈ vANÒmy se ˜hdI pAXk Aš k o pirict k rAne mš
iBöu-©yI (rAhul jI, SAnMd jI tTA k AÎypjI) k AbìzA mhØvpUfQ yogdAn hÔ¦
jhAM tk pAil BAúA k AáAÎn hÔ wsse ˜hdI mš SnuvAd k rnAk qQ díVÏxyAš se
k iXn k AyQ hÔ¦ ak to yh ik pAil i©ipxk mš jo buÂvcn hÔ wsmš k qQ aese
pAirBAiúk Ոd hÓ ijnk A smAnATQk ˜hdI mš nh™ imltA¦ Sgr ›yAn se deKA
jAy to suØAipxk mš SiBDmQ ke tØv Bre pìze hÓ SÈr SiBDmQ mnonÔitk tTA
mnovÔôAink S›yyn hÔ Áp SÈr nAm k A STAQt ijsmš pAirBAiúk ՈdAš k A
bAhu£y hÔ¦ qsila suØAipxk BI vÔse ՈdAš se Bre pìze hÓ jo pAirBAiúk k he jA
sk te hÓ¦ jÔse ik phle BI sUict ik yA hÔ, SMguØAr ink Ay mš BI aese bhut sAre
Ոd hӦ
 áAAEk Tn a
(2) BdMt SAnMd k Ès£yAyn jI k A SMguØAr ink Ay k A ˜hdI SnuvAd
SnuvAd ke öe© mš mhØvpUfQ mIl k Ap¥Tr hÔ¦ iP rBI k qQ díVÏxyAš se qsmš suDAr
k ISpeöA TI tAik ˜hdI ke pAXk Aš k obuÂ-vcn smJne mš k iXnAqQ n ho¦ BdMt
jI ke smy mš ivpÎynA ›yAn k I jIvMt prMprA BArt mš iv¬mAn n hone se
›yAniviD ke pAirBAiúk ՈdAš k A shI STQ jAnnA muVÎk l rhA jo ik Sb
sMBv hÔ¦
qs SnuvAd mš ijs trh ke suDAr ik ye gye hÓ, wnke ku C wdAhrf nIce
idye jA rhe hÓ¦
SADuink ˜hdI ke SnuÁp bnAne ke ila jhAM BdMt jI ne ‘yen sAvV¥TyM
ten wps¸im’ k A SnuvAd ‘jhAM üAv‰tI TI vhAM gye’ tTA ‘yen BgvA ten
wps¸im’ k A SnuvAd ‘jhAM BgvAn Te, vhAM gye’ ik yA TA, wnke ‰TAn pr
kR mÕ:‘üAv‰tI gye’ SÈr ‘BgvAn ke pAs gye’ yh SnuvAd ik yAgyA hÔ¦ ‘jhAM
BgvAn Te vhAM gye’ – yh to ku C dUr tk XIk BI lgtA hÔ EyAšik BgvAn ak
‰TAn se dUsre ‰TAn pr jAte hI rhte Te, pr ‘‰TAn’ ke bAre mš aesA k hnA XIk
nh™ lgtA¦ ‘jhAM üAv‰tI TI vhAM gye’ se ›vint hotA hÔ ik üAv‰tI BI BgvAn
bu k Itrh ak ‰TAn se dUsre ‰TAn jAtI rhtI TI¦ SMgRejI mš qn vAEyAMÕAš k A
SnuvAd – ‘vh üAv‰tI gye’ tTA ‘vh BgvAn ke pAs gye’ se ik yA gyA hÔ jo
SADuink ˜hdI ke SnuÁp hÔ¦ ‘yen sAvV¥TyM ten wps¸im’ pAil k Iak ÕÔlI hÔ¦
qsk ASörÕ: SnuvAd SADuink ˜hdI ke SnuÁp nh™ hogA¦ dUsre trh ke suDAr,
ku C ՈdAš se, ivÕeúk r pAirBAiúk ՈdAš se sMbMiDt hÓ¦ jÔse ‘smnup‰sAim,
Syoinso mnisk Aro, pixGinimØAM, ˆyApAdo, pjAnAit, sýpj²YM, rØA²YUnM,
SFpixBAftA, id§DVýmk o, cetoivmuVØA, p²YAivmuVØA, wpiDsuKM, inrŒpiDsuKM,
SEKAtM tTA s®TArA SAid¦ pAXk Aš k I suivDA ke ila qnmš se ku Cek k o
pAdixFpVfyAš mš ‰pÏx ik yA gyA hÔ¦
qnke SitirEt ku C vAEy K»zAš ke SToÜ pr BI sýyk ivcAr ik yA gyA
hÔ – jÔse ‘mhto cEKu‰s pAtuBAvo hoit’, ‘DAtAnM DýmAnM S¥TM wppirEKV®t’,
‘k Aye k AyAnup‰sI ivhrit’ SAid¦
k h™ pr pAil mš iniht BAv ke ila ˜hdI k A nyA Ոd gìZA gyA hÔ jÔse
pAil ‘inrAso’ ke ila ˜hdI ‘ÕU®yAՒ¦
(3) pAil ke ku C Ոd hÓ ijnk A sM‰kí t Áp ‘bui‰x hAyibRz sM‰kí t
k oՒ mš idyA gyA hÔ SÈr jo w®h™ SToÜ mš áAyog ik ye gye hÓ ijnmš pAil ke
ՈdAš k AáAyog huSA hÔ¦ vÔse sM‰kí tÁp k orK ilyA gyA hÔ tAik ˜hdI BAúA
smí ho ske — jÔse áAgRh (pA. pŸgh), áAdAs (pA. plAs), k Èkí ¥y(pA.
ku Eku œc),¯yEt (pA. ¯yØA), áA¥yup‰TAn (pA. pœcup§An) SAid rKe gye hÓ¦
ae áAAEk Tn
y¬ip k Èkí ¥y(pA. ku Eku œc),¯yEt (pA. ¯yØA), áA¥yup‰TAn (pA. pœcup§An)
SAid Ոd ˜hdI k oÕ mš nh™ imlte, pr azgxQn ke bui‰x sM‰kí t k oÕ mš
imlte hÓ¦ St: q®hš SnuvAd mš rKnA wict hÔ¦ ˜hdI BAúA qn pAirBAiúk
ՈdAš k oSA¥msAt k rsmí hI hogI¦ pAil ke bAd ke sM‰kí tbÈ vANÒmy mš
qn ՈdAš k AáAyog w®h™ SToÜ mš huSA hÔ ijnmš wnke pAil ՈdAš k AhuSA hÔ¦
(4) qnke SitirEt yhAM ku C SÈr ՈdAš k I ¯yA¼yA dI jA rhI hÔ ijsse
pAXk Aš k o SnuvAd smJne mš SAsAnI hogI¦
nIvrf – ›yAn SAid ku Õl DmoÜ ke w¥pÚA hone mš jo bADk hÓ, jo
invArf k rne vAle DmQ hÓ w®hš nIvrf k hte hÓ¦ ‘JAnAidkM invAre®tIit
nIvrfAin’¦ nIvrf pAMc hÓ – k AmœC®d (k AmeœCA, loB), ¯yApAd («eú),
TInim (SAl‰y), wœcku Eku œc(wÂtpn tTA pÎcAØAAp) SÈr ivicik œCA
(sMdeh, sMÕy)¦
ÕmT SÈr ivpÎynA – ‘ik lese smetIit smTo’ STAQt k AmœC®d SAid
nIvrf EleÕAš k A Õmn k rne vAlA DmQ ÕmT hÔ¦ ‘ivsesen p‰stIit ivp‰snA’
STAQt DmoÜ k o ivÕeú Áp se deKnevAlI áAôA ivpÎynA hÔ¦ ÕmT icØA k I
ak AgRtAk ok hte hÓ –‘smToit icØAek ŸgtA’¦ ivpÎynA sM‰k Ark opUfQt: smJne
vAlA ôAn hÔ – ‘ivp‰snAit s±ArpirŸgAhk YAfM’¦
(5) ‘Syoinso mnisk Aro’ k A STQ glt ZMg se ˜ctn hÔ, beZMgA ivcAr
k rne se hÔ, SyTATQ k o yTATQ smJnA hÔ¦ Sin¥y k o in¥y smJnA, du:K k o
suK, SnA¥m k o SA¥mA SÈr SÕuB k o ÕuB smJnA Syoinso mnisk Ar hÔ¦
qske ivprIt ˜ctn k o‘yoinso mnisk Aro’ k hA jAtA hÔ¦
k qQ jghAš pr ku C ÕMk ASAš k A smADAn nh™ imlne pr wn mu¡Aš k o pU.
goy®k AjI ke smö rKA gyA SÈr w®hAšne SAnuBUitk ‰tr pr áAAðA ik ye ôAn se
jo bhumU£y suJAv idye wsI ke SAlok mš yh suDArA huSA SnuvAd áA‰tut hÔ¦
Sgr pAXk Aš k ok h™BI ÕMk A‰Tl idKe yA BAúA k IBUl idKAqQ pìze to SvÎy
sUict k rš tAik wnk A yTAÕIGR suDAr ik yA jA ske ¦
sb ke áAit mMgl k AmnA k rte hua yh SnuvAd hm SApke smö áA‰tut
k r rhe hÓ¦ SAÕA hÔ sÂmQ k o smJne v DArf k rne mš yh pAXk Aš ke ila
áAerfA‰pd is hogA¦

ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs

Dýmigir, qgtpurI