You are on page 1of 44

Pou prezante ti feyé sa a, se yon vèsyon ki realize pou espanyol, ki soti Se moun sa yo ki responsab fe adakte ak tradiksyon feyèsa nan

a nan Chili:Los
de yon ti feyé travay o Brezil ki gen pou tit “Ann Pale Potigé”. El presente responsables de la presente adaptación y traducción hecha en Chile:
cuadernillo es una versión realizada para el español, a partir de un
cuadernillo elaborado en Brasil titulado “Ann Pale Potigé”. Daniela Fuenzalida, Berlin Coimin, Erick Lundy, Juan Diego Galaz SJ,
MICHELET FLEURISSAINT, EDWARD SULTANT.
Orijinal nan potigè a te realize ak moun sa yo: El original en portugués
fue elaborado por:
Rwolds Augustin, Miriam Spezia, Emilio Travieso SJ. Nenpöt moun ou nenpöt entitisyon kapab repwodi ti dokiman sa a
Cualquier persona o institución puede utilizar, reproducir o adaptar
Premye a te pibliye PA Pastoral Mobilizasyon imen nan dyoséz RO el presente documento.
Solimoes Tabatinga, Brezil, 2011. La primera edición fue publicada
por la Pastoral da Mobilidade Humana da Diocese do Alto Solimões
Tabatinga, Brasil,
2011. Si ou vle vesyon dijital fèyè sa a, ou mèt voye yon e-mail nan adrès sa
yo: Si desea una versión digital de este cuadernillo puede escribir al
Dezyèm edisyon an te pibliye PA Ministerio Travay Brezil e Entitisyon siguiente correo:
Migrasyon ak Dwa Imen. Brazilya, Brezil, 2012. La segunda edición fue
publicada por el Ministério do Trabalho e Emprego do Brasil y el cuignaciano@uahurtado.cl
Instituto de Migraçoes e Direitos Humanos, Brasília, Brasil,
2012. RMORGADO@uahurtado.cl
anespino@uahurtado.cl
Premye edisyon en espanyol la realize nan Chili, prepare nan Sant
Inivèsite Ansyen “CUI” nan Inivèsite Alberto Hurtado nan kolaborasyon
avek Pastoral Ayisyen nan Pawas Sent Kwa nan Santiago, nan ane
dezyèm 2016. Primera edición en español realizada en Chile fue
preparada en el Centro Universitario Ignaciano (CUI) de la Universidad
Alberto Hurtado, en colaboración con la Pastoral Haitiana de la
Parroquia Santa Cruz, en Santiago, diciembre 2016.

Dezyèm edisyon an espanyol korije e ogmante te prepare nan sant


inivèsite ignasyano (CUI) ki nan inivèsite Alberto Hurtado, Nan
kolaborasyon ak pastoral ayisyen pawas sent kwa, Santigo, avril 2017.
Segunda edición en español, corregida y aumentada, fue preparada
en el Centro Universitario Ignaciano (CUI) de la Universidad Alberto
Hurtado, en colaboración con la Pastoral Haitiana de la Parroquia
Santa Cruz, en Santiago, abril 2017.
MATYÈ / índice
Konvèsasyon sou aliman / Conversación sobre 31
BYENVINI / BIENVENIDA 8
alimentación
Pou salu e akeyi / Para saludar y dar la bienvenida 12
Manje chilyen / Comida chilena 33
Kesyon popilè / Preguntas usuales 14
Kónen yon moun / Conocer a una persona 14 FANMI / LA FAMILIA 34
Kijan pou di yon moun orevwa / Cómo despedirse 16 Vyolans domestik / Violencia intrafamiliar 35
de alguien SANTE / SALUD 43
Rele an Haiti / Llamar a Haití 16 Pati nan kò moun / Las partes del cuerpo humano 43
Pawol Kotidyen / Palabras cotidianas 18 Nan lopital / En el hospital 44
Nimewo / Números 18 Jinekològ / Ginecología 45
Premye ven nimewo ódinal yo / Los primeros veinte 19 Avek doktè / Con el doctor 46
números ordinales Pran youn randevou / Tomar hora con el doctor 46
Montan ak propósyon / Cantidades y proporciones 20 Ijèn / Higiene 47
Pozisyon tan / Preposiciones de tiempo 21 Konvèsasyon sou sante / Conversación sobre salud 48
Jou nan semèn nan / Días de la semana 21
TRAVAY / TRABAJO 49
Sezon yo nan ane a / Estaciones del año 21
Konvèsasyon sou travay / Conversación sobre trabajo 50
Mwa de lanne / Meses del año 22
Konesan ak defans dwa travayè / Conocer y defender 51
Lis koulè yo / Listado de los colores 22
los derechos laborales
Lis rad yo / Lista de ropa 23
Jounen travay / Jornada de trabajo 52
Lis soulye / Lista de zapatos 24
Nimero yo ki nan likidasyons nan finisman mwa / 53
KAY / LA CASA 24 Números en la liquidación a fin de mes
Pou lwe yon kay / Para arrendar una casa 25 Repo oubyen tan lib / Descanso y tiempo libre 54
Sevis nan kay / Servicios en la casa 26 Pwoteksyon Maténite / Protección de la maternidad 55
Espas nan kay / Lugares de la casa 26 Mete fen ak yon travay / Término del contrato de trabajo 56
Méb nan kay / Muebles en las casas 27
Elektrodomestik / Electrodomésticos 27 OTORITE LAPOLIS / AUTORIDAD POLICIAL 58
Materyèl kwizin / Utensilios de cocina 27 Kontròl idantite / Control de identidad 58
Si yon polisye arete ou gen dwa sa yo 62
ALIMANTASYON / alimentación 29 Si eres detenido por un policía, tienes derecho a
Achte nan mache / Comprar en el mercado 29
Lis sa ou achte / Lista de compras 29 Dwa de lom / DERECHOS HUMANOS 63
Vyan / Carnes 30 Deklarasyon Inivesèl Dwa Imèn 63
Declaración Universal de Derechos Humanos Uit konsey pou viv byen ansanb
Alfabe oubyen abese panyOL 78 Ocho consejos para convivir bien
ALFABETO O ABECEDARIO ESPAÑOL Respekte tout moun, pou tout moun ka repekte W
gramè ak vèb / gramática y VERBOS 79 Respetar a todos para que todos lo respeten
Vèb / Verbo 79
Enfinitif / Infinitivo 80 KREYOL ESPAÑOL
Prezan / Presente 80
Di bonjou, eskize, silvouplè ak mèsi
Diga buenos días, permiso, por
Yon Pase / El Pasado 81
favor y gracias
Fiti (pral) / El Futuro 81
Ou pa dwe siyen yon papye si w No firmar un papel sin antes de
veb ki pa regle ou deregle / Verbos irregulares 82
pa li ak si ou pa konpwann li leer y comprender
veb regilye / Verbos regulares 83
veb ki pa regle ou deregle / Verbos irregulares 84 Pa bwè medikaman san se pa No tomar medicamentos sin
doktè ki otorize w (Gen danje autorización del médico (Muy
nan sa) peligroso)
Pa itilize pwodwi nan bwat san w No consumir alimentos en lata sin
pa revize dat lap espire revisar fecha de vencimiento
Pa achte bagay elektronik nan lari No comprar cosas electrónicas
en la calle
Pa achte medikaman nan laferya/ No comprar medicamentos en la
(mache) li kapab kòz anpli feria libre, puede causar muchas
konplikasyon nan sante nou complicaciones en la salud
Pa jete fatra nenpòt kote No botar basura en cualquier
lugar
Pa tande mizik oubyen pa pale No escuchar música, ni hablar
trò fò lè nou nan bis, nan tren ak fuerte en la micro, el metro o
lè nou yon kote ki gen anpil lòt lugares públicos. Puede causar
moun, sa ka kòz konfli conflictos
Toutan revize BIP!* ou, anvan bis Siempre revisar su BIP!* antes
la rive oubyen anvan ou monte, llegar o subir a la micro. Puede
ou kapabl peye kontravansyon llevarse multas
ou/ pinisyon

*Nan Santyago: BIP! Se yon ti kat ki sèvi pou peye transpò piblik tankou (micro
Transantyago ak tren) ou kapab achte l oubyen rechaje l nan estasyon tren yo.
*En Santiago: BIP! Es una tarjeta que se usa para el pago de transporte público (micros
Transantiago y metro) puedes comprarla y cargarla en estaciones de metro.
Yon Lèt byenvini Konsepsyon, Temouko, ak lòt
ankò. Jan nou konnen Chili
Una Carta de Bienvenida trè long. Li gen plizyè klima ak Iquique
peyizay, nou kapab jwenn dezè
Zanmi Nou Ayisyen: nan zòn Atakama ki nan Nò e zòn
Querido amigo haitiano: vèt ki nan sid.

Nou youn poko konnen lòt, men nou vle di ou Byenvini nan peyi nou. Se La capital de Chile es Santiago
sèten li pa fasil pou kite fanmi w ak zanmi w yo dèyè, pou pati ale yon y queda en la mitad del país. Ahí
kote moun yo diferan ak yon lang ki diferan. Se pou sa ou pa dwe janm encuentras muchos haitianos.
bliye kijan ou vanyan.Nou pral rakonte w yon ti kras sou peyi nou, pou También en otras ciudades
kapab konnen nou pi byen, petèt ou ka dekouvri se pa tout importantes como Iquique, Valparaíso
bagay ki diferan. Valparaíso, Concepción, Temuco Santiago
y otras. Como sabemos, Chile es
Aún no nos conocemos, pero queremos darte la bienvenida a nuestro muy largo. Tiene distintos climas
país. Probablemente no es fácil dejar atrás a la familia, los amigos, para Concepción
y paisajes. Podemos encontrar
partir hacia un lugar nuevo, con gente y un idioma es diferente. Por desierto en Atacama al Norte y el
eso nunca olvides lo valiente que eres. Te vamos a contar un poco de Temuco
verde de los bosques en el sur.
nuestro país, para que puedas conocernos mejor, y talvez descubras
que no todo es tan distinto. Santyago se gran vil ki gen anpil
moun, machin, gwo kay, an general
Chili se yon peyi long, li pozisyone nan fen Sidamerik la, nan lwès epi
li gen bri, majorite nan imigran ki
li limite avèk Oseyan  Pasifik. Li genyen anpil kilomèt nan zòn kot li
soti nan lòt peyi yo se ladann yo
yo,  anplis li antoure avèk yon chèn montay ki rele “Cordillera de los
vini pou   chèche travay ak lòt
Andes “ki mem   divize Chili ak Ajantin. Lang ofisyèl li se espanyòl epi
opòtinite. Kòm li gwo anpil, pi bon
kòb li rele peso chilyen.
fason pou sikile nan Santiago epi
Chile es un país largo está al final de Sudamérica, al oeste y limita con el pou pa pèdi, se nan metro (itilize
Océano Pacífico. Tiene muchos kilómetros de costa, además rodeado tren), sa ki rive pi lwen yo, e si pa
de una cadena de montañas, que se llama Cordillera de los Andes, que gen metro (tren) ki ale kote ou ta
divide Chile con Argentina. Su idioma oficial es el español y su moneda vle ale a ou ka pran yon bis (micro),
es el peso chileno. ou ka toujou mande yonn oubyen
2 moun ki ka ede ou, men se yon
Kapital Chili se Santiago epi li sitiye nan mitan peyi a. Se la ou jwenn ti pousantaj chilyen ki pale fransè
anpil ayisyen. Genyen ayisyen nan lòt vil tou tankou: Ikike, Valparaiso, oubyen kreyòl. Nan santyago tan Fuente: ©FreeVectorMaps.com

8 9
seleksyon chili a lè l´ap jwe, nou ankouraje li e nou fete lè li genyen, se
sa ki fe nou rasanble, se poutèt sa nou rasanble an fanmi ak zanmi pou
nou gade match yo. Si w ta renmen konnen chili ou dwe eseye manje yo,
bouyon cazuela, pate empanada de pino, ak completo, ki prepare ak pen
ak hotdog epi tomat, mayonèz.

La gente en Chile es trabajadora, un poco seria, pero amistosa si llegas


a conocerlos, también es solidaria cuando hay que ayudar a los que
están pasando por un mal momento. Al igual que Haití, nuestro país
ha tenido que soportar temblores y terremotos, es un país sísmico y
suele temblar de vez en cuando, pero estamos acostumbrados y por
Completo lo general no son tan fuertes. El deporte más popular es el futbol,
nos gusta mucho ver jugar a la selección chilena, animarla y celebrar
ivè yo fè frèt e kèk fwa li fè lapli, fredi a kòmanse nan mwa me epi li cuando ganan y por eso nos juntamos a ver los partidos con familia
dire jiska septanb, pandan tan prentan rive; nan mwa desanm, janvye y amigos. Si quieres conocer Chile, tienes que probar la comida, la
ak fevriye gen anpil solèy ak chalè. cazuela, las empanadas de pino y los completos.

Santiago una ciudad grande, con mucha gente, autos y edificios, por M swete ti enfòmasyon sa yo ap sèvi w pou ou kòmanse konnen nou,
lo general un poco ruidosa, la mayoría de los inmigrantes de distintos nou swete w rankontre bon zanmi nan Chili.
países llegan acá en búsqueda de trabajo y oportunidades. Como es
tan grande la mejor forma para trasladarse en Santiago y no perderse Espero que esta información te sirva para empezar a conocernos, y
es usando el metro, el que llega a muchos lugares, y, si no hay metro ojalá encuentres buenos amigos en Chile.
para el lado al cual debes ir, puedes tomar una micro, siempre podrás
preguntarle a una o dos personas que puedan ayudarte, eso sí, muy
pocos chilenos hablan francés o Kreyòl. En Santiago los inviernos son
fríos y un poco lluviosos, el frio comienza a partir del mes de mayo y Byenvini nan Chili!
dura hasta septiembre con la llegada de la primavera, los meses de
diciembre, enero y febrero son soleados y calurosos.
¡Bienvenidos a Chile!
Moun chili travay anpil, yo pa twò serye, men yo amikal si ou rive
konnen yo, yo solidè lè pou yo ede moun ki ap viv move moman (moun
kap soufri). Menm jan ak ayiti, chili te sibi tranbleman tè ak sekous,
se yon peyi sismik, tanzantan te a souke. Men nou abitye ak sa e an
general yo pa twò fò. Espò ki pi popilè a se foutbòl, nou renmen wè

10 11
BYENVINI KREYOL ESPAÑOL
BIENVENIDA Wi Sí

POU SALYE E AKEYI Non No


PARA SALUDAR Y DAR LA BIENVENIDA Silvouplè Por favor
KREYOL ESPAÑOL Mèsi anpil Muchas gracias
Bonjou Buenos días
Anpil Mucho/mucha
Bonswa (aprè midi) Buenas tardes (y de noche)
Kòman ou ye? ¿Cómo estás tú? Ou vle ? (Pou ofri dlò, kafe, ¿Usted quiere? (para ofrecer
elatriye.) agua, café, etc.)
Èske ou anfòm? ¿Estás bien?
Wi, m vle Sí, yo quiero
Mwen byen Estoy bien
Kisa ou bezwen? ¿Qué necesita?
Kòman ou rele? ¿Cómo te llamas?
Mwen rele… Yo me llamo… M ale Me voy
E ou menm? ¿Y tú? Ann ale Nos vamos
Ki nasyonalite ou? ¿Cuál es tu nacionalidad?
Eskize Permiso
Nan ki peyi (ki kote) ou soti? ¿De qué país saliste (vienes)?
Eskize (padon) Disculpe
Mwen soti Ayiti Yo salgo /vengo de Haití.
Mwen se ayisyen Yo soy haitiano Mesye Señor
Kòman yo rele vil ou soti a... ¿Cómo se llama tu ciudad? Madanm Señora
Ki lang ou pale? ¿Qué lenguas hablas tú?
Madmwazèl Señorita
Mwen pale kreyòl, fransé, Yo hablo kreyol, francés, español
espanyòl ak anglè e inglés Jenn gason, fi Joven
Ki laj ou? ¿Cuál es tu edad?

BYENVINI / BIENVENIDA
Timoun Niño
Mwen gen 24 ane Yo tengo 24 años
Tinon jwèt Sobrenombre
Mwen byen kontan rekonèt ou Estoy contento de conocerte
Mwen sonje fanmi mwen Extraño a mi familia Siyati Apellido

12 13
KESYON POPILÈ KREYOL ESPAÑOL
PREGUNTAS USUALES
FIDEL Kóman ou rele? ¿Cómo te llamas?
KREYOL ESPAÑOL
CARIN Mwen rele Carin, e ou Me llamo Carin ¿Y
Ki moun? ¿Quién? mem? usted?
Ki kote? ¿Dónde? FIDEL Non mwen se Fidel Mi nombre es Fidel
Ki sa? ¿Qué? CARIN Ki kote ou rete/abite/ ¿Dónde vive?
Poukisa? ¿Por qué? viv?
Kilè? ¿Cuándo? FIDEL Mwen abite las Colinas, Vivo en las Colinas ¿De
A ki lè? ¿A qué hora? Moun ki kote ou ye? dónde eres?
Kòman sa rele? ¿Cuál es el nombre de eso? CARIN Mwen se moun Etazini / Soy de USA / Soy
Kijan yo di…? ¿Cómo se dice? mwen se ameriken, e ou americana, ¿Y usted?
mem ?
Kisa ou te vle di? ¿Qué quiso decir?
FIDEL Mwen soti Atiyi / Soy de Haití /
M pa konprann No comprendí, “no
Mwen se ayisyen Soy haitiano
caché”(chilena)
Carin Kisa w’ap fè isit ? Que está haciendo aquí?
Pale pi dousman, silvouplè Por favor, hable más lento
FIDEL Mwen se volontè nan Soy voluntario en SJM
SJM (Sèvis Jeswit pou (Servicio Jesuita a
KÓNEN YON MOUN Imigran yo) Inmigrantes)
CONOCER A UNA PERSONA CARIN Byen. Konbyen tan sa Muy bien. Hace cuánto
fè? tiempo?
KREYOL ESPAÑOL
FIDEL Depi ane pase / Desde el año pasado
CARIN Bon jou mesye Buenos días señor
Sa fè yon ane twa mwa /Hace un año y tres
FIDEL Bon jou madmwazèl, Buenos días señorita, ¿Cómo meses
ki jan ou ye? está usted?
CARIN O, byen, mwen kontan Qué bueno, es
CARIN Mwen trè byen mèsi, Estoy muy bien gracias, ¿Usted rekonèt ou, m swete wè un alegría para mí
Ou pale kreyol ? habla creole? ou yon lo’t fwa conocerte Fidel, hasta
FIDEL Wi yon ti kras, e ou Sí, un poco y usted? luego, espero verte otra
vez

BYENVINI / BIENVENIDA
mem?
CARIN Non mwen pa pale No, no hablo Creole. Hablo FIDEL Orevwa madmwazèl, Ok señorita Carin.
Kreyol. Mwen pale Inglés y Español n´a wè. Ale an byen Adiós, nos vemos
Anglè ak Espanyól/ CARIN Mèsi anpil, ou menm Ok. Muchas gracias,
Panyól tou, egalman igualmente

14 15
KIJAN POU DI YON MOUN OREVWA M vle fè yon apèl lokal Quiero hacer una llamada local
COMO DESPEDIRSE de ALGUIEN
Ist la van rechaj? ¿Aquí vende recarga?
KREYOL ESPAÑOL Ke konpayi mobil ou a? ¿De que compañía es su móvil?
M ale na wè yon lòt fwa Me voy, nos vemos otra vez Konbyen koute chak minit? ¿Cuánto cuesta por minuto?
Orevwa Adiós Ki kòd pou m rele Ayiti? ¿Cuál es el código para llamar
Haití?
Babay Chao
Ekri nimewo ou vle rele a Escribe el número al que quieres
Na wè pita Nos vemos más rato llamar
Pase bòn nwit Que tengas buenas noches Pyès moun pa pran apel la Nadie contesta la llamada
Bonswa Buenas noches Ou gen yon lòt nimewo? ¿Tienes otro número?
Pase bòn jounèn Que tenga un buen día
A pita Hasta luego
Na wè lòt semen Nos vemos la próxima semana
Ale ak Bondye Vaya con Dios Si w ta gen problèm,
Ale ak kè kontan Que te vayas contento
ou kapab mande èd:
Ale an byen Que te vaya bien Si tiene problemas,
Fe anpil atansyon Cuídese mucho pida ayuda:
M ale, bonswa Me voy, buenas noches
Se te yon plezi, na wè Fue un placer, nos vemos
Anbilans 131
Ambulancia
RELE AN HAITI
LLAMAR A HAITÍ
Ponpye 132
KREYOL ESPAÑOL Bomberos

BYENVINI / BIENVENIDA
Apèl kout fil Llamada telefónica
Rele nan telefòn Llamar por teléfono Polis 133
Rele an ijans Llamada de urgencia Carabineros
M vle rele Ayiti. Quiero llamar para Haití.

16 17
PAWOL KOTIDYEN KREYOL ESPAÑOL
PALABRAS COTIDIANAS 60 Swasant Sesenta
70 Swasanndis Setenta
NIMEWO 80 Katreven Ochenta
NÚMEROS 90 Katrevendis Noventa
100 San Cien
KREYOL ESPAÑOL
500 Senksan Quinientos
1 Youn / (en) Uno
1.000 Mil Mil
2 De Dos
10.000 Dis Mil Diez mil
3 Twa Tres
20.000 Ven mil Veinte mil
4 Kat Cuatro
30.000 Trant Mil Treinta mil
5 Senk Cinco
100.000 San Mil Cien mil
6 Sis Seis
1.000.000 Yon Milyon Un millón
7 Sèt Siete
8 Uit Ocho
PREMYE VEN NIMEWO ÒDINAL YO
9 Nèf Nueve
LOS PRIMEROS VEINTE NÚMEROS ORDINALES
10 Dis Diez
11 Onz Once KREYOL ESPAÑOL
12 Douz Doce Premye Primero
13 Trèz Trece Dezyèm Segundo
14 Katòz Catorce Twazyèm Tercero

PAWOL KOTIDYEN / PALABRAS COTIDIANAS


15 Kenz Quince Katriyèm Cuarto
16 Sèz Dieciseis Senkyèm Quinto
17 Disèt Diecisiete Sizyèm Sexto
18 Dizwit Dieciocho Setyèm Séptimo
19 Diznèf Diecinueve Wityèm Octavo
20 Ven Veinte Nevyèm Noveno
30 Trant Treinta Dizyèm Décimo
40 Karant Cuarenta Onzyèm Décimo primero / undécimo
50 Senkant Cincuenta Douzyèm Décimo Segundo / duodécimo

18 19
KREYOL ESPAÑOL POZISYON TAN
PREPOSICIONES DE TIEMPO
Trèzyèm Décimo tercero
Katòzyèm Décimo cuarto KREYOL ESPAÑOL
Yè Ayer
Kenzyèm Décimo quinto
Avan yè Antes de ayer
Sèzyèm Décimo sexto
Jodi a Hoy
Disetyèm Décimo séptimo
Demen Mañana
Dizwityèm Décimo octavo
Demen maten Mañana por la mañana
Diznevyèm Décimo noveno
Demen aswa Mañana en la noche
Ventyèm Vigésimo
Talè En poco rato
Talè a Hace poco
MONTAN AK PROPÒSYON Kounya a Ahora
CANTIDADES Y PROPORCIONES
Avan Antes
KREYOL ESPAÑOL Aprè Después
Yon moun Alguien Depi yè Desde ayer
Pèsòn moun/pyès moun Ninguno/nadie Lòt jou Otro día
Tout moun Todo el mundo
Tout Todo JOU NAN SEMÈN NAN SEZON YO NAN ANE A

PAWOL KOTIDYEN / PALABRAS COTIDIANAS


Anyen Nada DÍAS DE LA SEMANA ESTACIONES DEL AÑO
Gwo Grande KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Piti Pequeño Lendi Lunes
Prentan Primavera
Madi Martes
Pi gwo Más grande
Mèkredi Miércoles Ete Verano
Pi piti Más pequeño
Jedi Jueves Otòn Otoño
Anpil Mucho Vandredi Viernes
Ti kras Poco Samdi Sábado Livè Invierno
(sezon frèt) (estación frio)
Dimanch Domingo

20 21
MWA DE LANNE LIS RAD YO
MESES DEL AÑO LISTA DE ROPA
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Janvye Enero Chemiz Camisa
Fevriye Febrero
Pantalon Pantalón
Mas Marzo
Avril Abril Eslip Calzoncillo
Me Mayo Jip Falda
Jen Junio
Jile Chaleco
Jiyè Julio
Dawou Agosto Abrigo Parca
Septanm Septiembre Gan Guantes
Oktòb Octubre
Kepi Gorro
Novanm Noviembre
Desanm Diciembre Mayo Polera
Chòt Short
LIS KOULÈ YO Vès Chaqueta
LISTADO DE LOS COLORES
Rad granmoun Ropa de adulto
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Chosèt Calcetines
Blan Blanco Chokola Chocolate

PAWOL KOTIDYEN / PALABRAS COTIDIANAS


Ba Medias
Rouj Rojo Jòn Amarillo
Chemizèt Camiseta
Nwa Negro Oranj Naranja
Sentiwon Cinturón
Gri Gris Vyolèt Violeta
Krèm Crema Mawon Marrón Kòl Corbata

Vèt Verde Oranj Naranja Rad timoun Ropa de niño

Ble Azul Vyolèt Violeta Chemiz manch long Camisa manga larga

Mov Morado Mawon Marrón Chemiz de nwit Pijama

22 23
LIS SOULYE KREYOL ESPAÑOL
LISTA DE ZAPATOS Chanm: Yon chanm san anyen, Habitación: Solamente
kidonk se sèlman chanm nan, habitación, sin nada. Cocina y
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
w’ap pataje kizin, twalèt ak lòt baño compartido
Soulye Zapatos Tenis Zapatillas moun k´ap viv ansanm avèk ou
Sandal Chalas Lasèt Cordón yo
Bòt Bototos Soulye po Zapatos de Ti kay piti: Nan katye yo rele Casita o Mediagua: En
Soulye fi Zapatos de cuero campamento yo poblaciones se llaman
mujer Soulye talon Zapatos de campamento
Soulye gason Zapatos de tacón Kontè dlo Contador de agua
hombre Soulye pla Zapatos planos Kle/Kadna Llave/Candado

POU LWE YON KAY


KAY PARA ARRENDAR UNA CASA
LA CASA KREYOL ESPAÑOL
Silvouplè, ki kote mwen kapab Por favor, ¿Dónde puedo
M aP chèche yon kay... jwenn (yon kay) pou m lwe? encontrar (una casa) para
Estoy buscando una casa... arrendar?
M ap chache (yon kay) pou m Estoy buscando (una casa) para
lwe arrendar
KREYOL ESPAÑOL
Konbyen lwaye la koute? ¿Cuánto cuesta el arriendo?
Kay: Lè nou di kay se lè li gen Casa: tiene muchas habitaciones Lwe (Anfèmen) Arriendo
anpil chanm depi souvan li y generalmente cuenta con una Lwaye Arrendar
gen yon adrès de nan ri ak yon dirección de calle y numeración
nimewo Pri lwaye Precio del arriendo
Epz: Kay la nan Ri Le Wa #24 Ej: casa en Calle Los Reyes #24 Ou kapab jwenn sou gran ri / Puede encontrar en la calle /
avni… avenida….
Apatman: Kote ki gen abitasyon, Departamento: Espacio en un Nimewo telefon mèt kay la Número de teléfono del dueño
kizin, twalèt, sal a manje, tout edificio con habitación, cocina, de la casa
ansanb baño y comedor incorporados
Kontra kay la Contrato de la casa
Pyès nan site: se chanm ki gen Pieza en cité: Habitación con Otèl Hotel

KAY / LA CASA
twalèt li ak kizin li andann cocina y baño en su interior Restoran Restaurante

24 25
SEVIS NAN KAY MÈB NAN KAY
SERVICIOS EN LA CASA MUEBLES EN LAS CASAS
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Dlo Agua Kabann Cama
Kouran Energía eléctrica Chèz Silla
Gaz Gas Tab de nwit Velador
Enternet (kab ou Wi fi) Internet
Tab Mesa
Kab Cable
Pandri Guardarropa/closet
Telefòn Teléfono (fijo)
Tiwa Cajón
Depans an komen Gastos comunes
Matla kabann Colchón
Sèvyèt Toalla
ESPAS NAN KAY
LUGARES DE LA CASA Dra Sábana
Lenn Cobertor
KREYOL ESPAÑOL
Zorye Almohada
Kizin Cocina
Kanape Sofá
Chanm pou dòmi Pieza
Kapèt Alfombra
Sal Sala
Salon Living ELEKTRODOMESTIK
Sal a manje Comedor ELECTRODOMÉSTICOS
Twalèt (chanm de ben) Baño KREYOL ESPAÑOL
Twalèt (kote ou chita)/ latrin Taza (donde te sientas) Frijidè Refrigerador
Douch Ducha Fou Cocina
Lakou Patio Fou (pou fredi) Estufa (para frío)
Koulwa Pasillo Radyo Radio

KAY / LA CASA
Jaden flè Jardín Microwave Microondas

26 27
KREYOL ESPAÑOL MANJE
Televizyon Televisor ALIMENTACIÓN
Kab televizyon Cable de televisor
ACHTE NAN MACHE
Selilè / Telefòn mobil Celular / Teléfono móvil COMPRAR EN EL MERCADO
Chajè mobil Cargador celular / móvil
KREYOL ESPAÑOL
Kafetyè pou bouyi dlo Hervidor Konbyen li koute? ¿Cuánto cuesta? / ¿Cuál es el
Alonj elektrik Alargador eléctrico precio?
Fè pou pase rad Plancha Li twò chè Está muy caro
Ou pa gen sa ki mwen chè? ¿No tiene más baratas?
Bouton elektrik Interruptor eléctrico
Ou pa fè rabè ¿Tiene descuento?
Mete pèmanant Alisador de pelo Ban m (2), silvouplè. Dame (dos), por favor.
Machin a lave Lavadora Mwen bezwen… Yo necesito
Òdinatè Computador Konbyen tan garanti li genyen? ¿Cuanto tiene de garantía?
Ki pri angro? ¿Cual es el precio por mayor?
Enprimant Impresora
Pri yuon Precio por unidad
Telefòn Teléfono
Entènet Internet
LIS SA OU ACHTE
Videyo jwèt Video juegos LISTA DE COMPRAS
Revèy Reloj
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Diri Arroz Pwa Porotos
Materyèl kwizin Kawòt Zanahoria Zonyon Cebolla
UTENSILIOS DE COCINA

ALIMANTASYON / ALIMENTACIÓN
Pòmdetè Papa Piman Pimentón
KREYOL ESPAÑOL Tomat Tomates Lay Ajo
Fouchèt Tenedor Leti Lechuga Piman Ají
Aselga Acelga Farin Harina
Kiyè, Cuchara
Bètrav Betarraga Ji Jugo
Kouto Cuchillo
Sik Azúcar Adousi/Sik Endulzante
Plat / asyèt Platos Pen Pan likid

28 29
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KONVÈSASYON SOU ALIMAN
Te Té CONVERSACIÓN SOBRE ALIMENTACIÓN
Zaboka Palta
Kafe Café Póm Manzana KREYOL ESPAÑOL
Konfiti Mermelada Doulan Durazno NATHY Bonswa mesye Buenas noches señor
Pate Paté MARIO Bonswa madmwazèl, Buenas noches señorita, ¿en
Per Pera
Bè Mantequilla nan kisa mwen ka qué puedo ayúdarla?
Sitwon Limón ede w?
Janbon Jamón
Zoranj Naranja NATHY Ou kapabl pote ¿Puedes traerme el menú por
Fomaj Queso
Kiwi Kiwi meni an pou mwen favor?
Konfiti Mortadela
silvouplè?
Manba Manjar Melón Sandía
MARIO M’ap tou pwofite pou Aprovecho de decirte que hoy
Fwi Frutas Siwel Ciruela m di w jodia nou gen día tenemos varias ofertas
Papay Papaya Melón frans Melón anpil espesyal?
NATHY Oooooh kisa nou Ooooh ¿qué cosas tienes en
genyen nan espesyal oferta?
VYAN
CARNES MARIO Nou gen bouyon vyan Tenemos cazuela de vacuno,
bèf, yon pla ki fèt pwa porotos con riendas, bistec a
KREYOL ESPAÑOL ak espageti hot dog, lo pobre y pastel de choclo
yon pla ki gen diri,
Anmbègè Hamburguesa
pòm de, tè, vyan ak
Woule Arrollado salad. Yon pla ki gen
Eskalop Chuletas mayi ak vyan
Prietas Prietas NATHY Ok mèsi, mwen pa Ok gracias, pero no deseo lo
bezwen sa yo ki nan que están en oferta
Kwis poul Tuto pollo espesyal la
Bistec Bistec MARIO Ebyen, chwazi sa vle Bueno ok. ¿Qué desea comer?

ALIMANTASYON / ALIMENTACIÓN
Mouton Cordero w’ap manje
Poul Pollo NATHY M’ap bezwen yon plat Voy a comer un plato de
salad, diri blan, vyan ensalada con arroz blanco y
Kochon Cerdo
fri carne frita
Bèf Vacuno MARIO Ok, ou bezwen yon Ok, ¿desea algo para tomar
Hot dog Salchicha bagay pou w bwè señorita?
Longanis Longaniza mademwazel?

30 31
KREYOL ESPAÑOL manje CHILYEN
COMIDA CHILENA
NATHY Wi, ou gen ji natirèl ? Sí, ¿tienes jugo natural?
KREYOL ESPAÑOL
MARIO Byensi, nou gen ji Claro que sí tenemos jugo Bouyon: Se soup vyan (ki kapab Cazuela: Sopa de carne (puede
Natirèl natural bèf, zwazo, mouton ou lòt) avek ser vacuno, ave, cordero y/o
NATHY Ki ji ou genyen? ¿Cuáles son los sabores que pòm de tè, jomou pwa, pwa más) con papa, zapallo amarillo,
tienen? vèt,mayi, diri ak silantro porotos verdes, choclo, arroz y
cilantro
MARIO Zoranj, sitwon, Naranja, limón, maracuya,
Pwa ak espagueti ak hotdog: Porotos con riendas: Porotos/
grenadya, papay ak lèt papaya con leche y sin leche,
Plat pwa /bouyon pwa blan Ki frijoles blancos en caldo
ou san lèt, ji karòt zanahoria
mele ak jomou vemisi mele ak combinados con zapallo
NATHY Ou kapab pote pou Deseo un vaso de papaya sin jomou vemisèl ou espageti amarillo y fideos tipo espagueti
mwen yon vè ji papay leche ni azúcar y una botella de Bistec a lo pobre: Mòso vyan ak Bistec a lo pobre: Trozo de
san lèt san sik epi yon agua, por favor pòm de tè fri, zònyon fri ak ze fri carne frita acompañado de
boutèy dlo silvouplè papas fritas, cebolla frita y
MARIO Sa ap pran yon ti tan Eso demora un poco de tiempo huevo frito
Pastel de choclo: Se vyan Pastel de choclo: guiso de
moulen ak zònyon rache ki carne molida con cebolla y
NATHY Pa gen pwoblèm No hay problema
kouvri ak mayi vèt moulen aderezos cubierta por choclo
MARIO Yon bagay anplis ¿Algo más señorita? ansanb ak albahaca epi yo mete triturado con albahaca. Va al
mademwazèl? l nan fou kèkfwa yon moso poul horno y a veces cuenta con un
trozo de pollo
NATHY Non mèsi, ki kote No, gracias ¿Dónde está el
twalèt la ye? baño? Prietas: Embutidos hechos Prietas: Sosis ki fèt
principalmente con sangre de prensipalman ak san
MARIO Ale tou dwat epi nan Sigua por aquí derecho y de la cerdo, tienen un color violeta – kochon, li gen koulè vyolèt -
vire vuelta marrón oscuro mawon fonse

ALIMANTASYON / ALIMENTACIÓN
NATHY Ok mèsi, ou kapab pote Ok gracias, ¿podrías tráerme la Chunchules: Porción de Chunchules: Pòsyon gwo trip
montan an pou mwen boleta por favor? intestino grueso de bèf ou mouton, yo lave yo epi
souple vacuno o cordero, se lava y kwit yo pou konsome
cocina para su consumo
MARIO O wi. Na wè yon lòt fwa Sí claro. Chao nos vemos
Bistec: Corte de carne que Bistèk: Vyann koupe ki fri oswa
se frita o cocina a la plancha boukannen l pou sèvi nan plat ak
NATHY Mèsi, pase yon Bòn Gracias, que tenga un buen día para servir al plato con divès kalite lòt bagay
jounèn! acompañamientos varios

32 33
FANMI VYOLANS DOMESTIK
VIOLENCIA INTRAFAMILIAR*
LA FAMILIA
Kisa vyolans entrafamilyal (andedan fanmiy) la ye?
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL Vyolans entrafanmilyal (domestik) se tout move trètman ki afekte
Fanmi Familia Mesye Señor lavi ou entegrite fizik, mantal moun ki gen yon relasyon k´ap viv
nan kay: oubyen paran fanmi menm san, moun ki gen lyen familiyal,
Manman Mamá Mennaj (fi) Polola tankou lè sa pase ant papa ak manman yon pitit, sitou yon minè, yon
granmoun oubyen yon endikape ki sou responsablite yon moun pou
Papa Papá Mennaj Pololo poteje l oubyen sou kont nènpòt moun ki se manb fanmi an.
Pitit fi Hija (gason)

Mari Esposo ¿Qué es la violencia intrafamiliar?


Pitit gason Hijo
Todo maltrato que afecte la vida o la integridad física o síquica de
Pitit pitit Nieto / Nieta Madanm Esposa quien tenga o haya tenido la calidad de cónyuge del ofensor o una
Kouzen Primo relación de convivencia con él; o sea, pariente por consanguinidad
Fiyèl Ahijada
o por afinidad en toda la línea recta o en la colateral hasta el tercer
Kouzin Prima Parenn Padrino grado inclusive del ofensor, su cónyuge o su actual conviviente,
o bien, cuando esta conducta ocurre entre los padres de un hijo
Frè Hermano
Marenn Madrina común, o sobre un menor de edad, adulto mayor o discapacitado
Sè Hermana que se encuentre bajo el cuidado o dependencia de cualquiera de los
Frè bò parenn Hermano
integrantes del grupo familiar.
Bòfrè Cuñado por parte de
padrino
Bèlsè Cuñada Ki garanti lwa sa ofri? (lwa ki kont vyolans)
Sè bò marenn Hermana Li kreye krim move trètman abityèl ki resevwa pinisyon ak prizon
Tonton Tío por parte de
vyolans psikik ak fizik ki fèt an jeneral. Li ogmante sanksyon yo pou
madrina
Matant Tía kompòtman sa yo; li modifye kòd penal la, li ogmante nan yon nivo
Zanmi Amigo/Amiga tout pèn prizon lè moun nan blese ak vyolans li sibi anndan fanmi an,
Grann / Abuela
Granmè li garanti tout moun ki denonse move trètman ap jwenn pwoteksyon,
Vwazen Vecino tankou : moun ki fè agresyon an ap kite kay la, anpeche li pwoche

FANMI / LA FAMILIA
Granpapa / Abuelo tou pre viktim nan, lakay li ou nan travay li, nenpòt lòt kote li konn
Granpè Vwazin Vecina
al vizite souvan, yo oblije li ale nan terapi ; polisye gen dwa sezi tout
zam li genyen menm si li gen otorizasyon pou li genyen li.

34 35
¿Qué garantías ofrece esta ley? Egzite kèk rejis moun ki Te kondane pou vyolans
Crea el delito de maltrato habitual que castiga con cárcel la violencia domestik ?
psíquica y física ejercida habitualmente; aumenta las sanciones por Wi, Rejis Sivil ak idantifikasyon gen pou obligasyon fè yon rejis
este tipo de conductas; modifica el Código Penal, aumentando en un espesyal pou moun yo kite kondane kòm aktè vyolans domestik /
grado las penas de cárcel en caso de lesiones causadas por violencia oswa vyolans kont fanmi, jan lòt rezolisyon lwa a mande fè l la.
intrafamiliar; otorga mayores garantías de obtener protección para
quienes denuncien maltratos, así como la obligación del agresor de ¿Existe algún registro de las personas que hayan sido
abandonar la casa; la prohibición de que se acerque a la víctima, a su condenadas por violencia intrafamiliar?
casa o a su lugar de trabajo, así como, a cualquier otro lugar al que ésta Sí. El Registro Civil e Identificación tiene la obligación de llevar
concurra o visite habitualmente; la obligación de asistir a terapia; y la un registro especial de las personas condenadas como autoras de
facultad concedida a las policías para incautarle toda clase de armas, violencia intrafamiliar, así como de las demás resoluciones que la ley
aunque tenga autorización para tenerlas. ordene transcribir.

Ki òganism nan la jistis ki okipe de vyolans domestik? Ki òganism nan la jistis ki okipe de vyolans domestik?Kiyès
Tribinal fanmi, lè vyolans moun nan fè a pa konsidere kòm yon delit. moun sa yo ki poteje anba lwa vyolans domestik?
Minlikistè piblik, lè sa moun nan fè a konsidere kòm yon delit .ministè Moun ki plase, moun ki ap viv ansanm, papa, manman pitit ansanm,
sa fè ensvetigasyon si se yon Krim move trètman abityèl si jij pou fanmi menm kan pa t janm gen yon bon vi ansanm, tout asandan ak
an ba li tout enfòmasyon yo. desandan fanmi sa a jiska relasyon tonton ak matant pase nan
kouzen ak kouzin ak nenpòt moun ki poko majè oubyen ki majè ak
¿Qué organismos judiciales se ocupan de la violencia tout moun ki andikape ki sou kont fanmi an ak tout moun ki anba
intrafamiliar? poteksyon lwa a.
Los Tribunales de Familia, cuando los actos de violencia intrafamiliar
no constituyan delito. El Ministerio Público, cuando los actos de ¿Quiénes son sujetos protegidos por la ley de violencia
violencia intrafamiliar constituyan un delito. Este ministerio dará curso intrafamiliar?
a la investigación pertinente en caso de que se presente el delito de El cónyuge, ex cónyuges, conviviente, ex conviviente, padre o
maltrato habitual, si el respectivo Juzgado de Familia le ha remitido los madre de hijo común, aunque no haya existido convivencia. Se
antecedentes. incluyen por igual a los parientes del ofensor, de su cónyuge o actual
conviviente, en su línea recta (toda la ascendencia y descendencia)

FANMI / LA FAMILIA
o colaterales hasta la relación tíos/tías/sobrinos /sobrinas, y
además, cualquier otra persona que sea menor de edad, adulto
*Los contenidos de este apartado fueron traducidos de aquellos disponibles en el mayor o con discapacidad que se encuentre bajo la dependencia
sitio: http://www.bcn.cl/leyfacil/recurso/violencia-intrafamiliar de cualquier integrante de la familia.

36 37
Kisa ki rezève pou yon moun ki fè yon zak vyolans domestik? 2. Prohibición de acercarse a la víctima o a su domicilio, lugar
Y’ap pini li ak yon kontravansyon ki gen 15 UTM** (Unite Tribitè pa de trabajo o de estudio, así como, a cualquier otro lugar al
Mwa) kòb sa se Gouvènman Rejyonal la k’ap benifisye l souvan kote ou que ésta concurra o visite habitualmente. Si ambos trabajan o
rete a, oubyen se moun kite fè manda a, pou l ka fè l rive nan sant kap estudian en el mismo lugar se oficiará al empleador o director
del establecimiento para que adopte las medidas de resguardo
atande viktim nan, nan rejwon an, ki petèt finansye piblik ou prive.
necesarias.
Anplis jij la ta dwe aplike santans la selon mezi l. yonn oubyen plizyè nan 3. Prohibición de porte y tenencia o el comiso de armas de fuego.
mezi sa yo. 4. La infracción de algunas de las tres medidas anteriores, puede
1. Obligasyon pou kite kay la kote l’ap viv ak viktim nan. acarrear sanción penal o arresto hasta por 15 días para el
2. Entèdi pou apwoche bò kote viktim nan ou kote l abite, kote l ofensor.
travay, kote l’ap etidye, kèlkeswa kote li pase souvan. Si toude ap 5. La asistencia obligatoria a programas terapéuticos o de
travay oubyen ap etidye mèm kote yon manda pou direktè a ou orientación familiar.
patrón an aplike mezi nesesè.
3. Entèdiksyon pou l pote oubyen sèvi ak zam afe. Si l ta vyole Kisa Krim move tretman abityèl la ye?
nan yonn nan twa (3) entèdiksyon sa yo, koupab la ap resevwa Se kèk bagay moun nan fè tanzantan pou maltrete viktim nan, swa
arestasyon li dirèkteman pou 15 jou. fisik ou mamtal sou moun ki poteje anba la lwa vyolans domestik. Sa
4. Li oligatwa pou l asiste nan pwogram terapi ak oryantasyon sou ki konsidere kòm deli yo se zak vyolans domestik tanzantan.
fanmi.
¿Qué es el delito de maltrato habitual?
¿Cuáles son las sanciones para quienes cometan violencia
El ejercicio habitual de violencia física o síquica respecto de
intrafamiliar? las personas protegidas por la ley de violencia intrafamiliar. El
Se castigará con una multa de media a 15 UTM (Unidades Tributarias requisito determinante de este delito es que los actos de violencia
Mensuales)* a beneficio del Gobierno Regional del domicilio del intrafamiliar sean habituales.
denunciante o demandante, para ser destinada a los centros de
atención de víctimas de violencia intrafamiliar existentes en la Ki sa ki se penalite pou Krim nan abi abityèl?
región respectiva y que sean de financiamiento público o privado.
Sanksyon an varye ant 61 a 540 jou prizon, sof si se yon zak ki grav,
Además, el juez deberá aplicar en la sentencia una o más de las y’ap aplike pèn sa ki mansyone nan dènye asinyasyon sa a.
siguientes medidas:
1. Obligación de abandonar el hogar que comparte con la víctima. ¿Cuál es la sanción para el delito de maltrato habitual?

FANMI / LA FAMILIA
La sanción varía entre los 61 a 540 días de presidio, salvo que el
hecho constituya un delito de mayor gravedad, caso en que se aplica
**1 UTM = $50.000 chilyen pesos la pena asignada a éste último.

38 39
Genyen mezi poteksyon pou moun ki viktim yo? Wi, Nan tout peyi a gen plizyè sant ki espesyalize nan resevwa moun
Wi, Tribinal Jistis yo kapab pwan mezi de poteksyon legal pou yo ki viktim anba vyolans domestik. Sant sa yo gen kòm objektif pou yo
poteje viktim nan. Oubyen tou kèk mezi pou yo ede l anvan deklarasyon bay yon repons rapid ak moun ki afekte yo ki nan sitiyasyon vyolans
final la .ede sa a ka gen yon dire ki kapab prolonje si yo ta jije li ta nesesè. nan fanmi. Yo ede yo jwenn jistis ak swen medikal, fè ka yo rive jwenn
lòt òganizasyon k´ap travay sou ka move trètman sa yo.
Nan sa Tribinal Fanmi ki konnen jijman sou dozye vyolans kont fanmi:
Dwe pran tout mezi ki nesesè pou ka rive nan fen an konsa l’ap ka bay
¿Hay algún centro de atención al cual puedan recurrir
poteksyon ak viktim yo nan fanmi an. Tribinal la dwe sonje verifye byen
las víctimas?
pou l kònnen si viktim nan ansent (an ka se yon fi) menm si se yon moun
andikape oubyen tou si se yon moun ki gen an risk ak tout sa ki kapab Sí, a lo largo del país hay varios centros que se especializan en recibir
mete moun nan an danje. Konsa tou yo dwe konsidere kom sitiyasyon a víctimas de violencia intrafamiliar. Los centros de atención tienen
eminan si se ta yon granmoun, ki se mèt oubyen ki posede yon kay pou por objetivo dar respuesta lo más pronto posible a las necesidades
rete, y´ap mete l deyo ladann, aranjman nan sektè segondè oubyen y’ap de los involucrados en situaciones de violencia intrafamiliar. Ellos
limite li andedan kay la, pou kèk nan paran yo. auxilian, atienden consultas jurídicas o médicas, asesoran de
acuerdo a su especialización, remiten a otras organizaciones y
¿Existen medidas de protección para las víctimas? acogen ante hechos de maltrato.
Sí, los Tribunales de Justicia Penal pueden adoptar medidas cautelares
Ki kote ou dwe ale nan ka ou ta sibi vyolans domestik/
para proteger a la víctima, o bien, alguna de las medidas accesorias
antes mencionadas, fijar su plazo de duración y prorrogarlo en caso move trètman yo?
de ser necesario. Por su parte, el Tribunal de Familia que conozca Nan biwo Jijman ki la pou Fanmi, Polis/Carabineros Chili oubyen
de un juicio por violencia intrafamiliar, debe adoptar de oficio todas Polis Envestigasyon, ki gen obligasyon pou resevwa denons la epi
las medidas necesarias para llevarlo a su término, así como, para dar pou oryante viktim nan, nan pwosesis legal ki te fèt avan yo. Si tout
protección a las víctimas de violencia intrafamiliar. El Tribunal debe fwa sa ta kalifye Sernan an kapab pran reskonsablite epi reprezante
cautelar especialmente los casos en que la víctima está embarazada, fanm ki viktim a koz zak vyolans domestik, si selman se yon moun ki
sea una persona con discapacidad o tenga una condición que la haga majè, konsa yo mande l.
vulnerable. Asimismo, debe considerar como situación de riesgo
inminente el hecho de que un adulto mayor, dueño o poseedor de ¿A qué lugar se debe ir en caso de ser víctima de este tipo
un inmueble que ocupe para residir, sea expulsado de él, relegado a de violencia?
sectores secundarios, o bien se limite su desplazamiento en su interior,
Al Juzgado de Familia, a Carabineros de Chile o a la Policía de
por alguno de sus parientes.

FANMI / LA FAMILIA
Investigaciones, que tienen la obligación de acoger la denuncia y
y orientar a la víctima en la posterior tramitación legal. En casos
Èske gen yon sant sèvis pou moun ki viktim yo al chèche
calificados, el Sernam puede asumir el patrocinio y representación
asistans?

40 41
de la mujer víctima de delitos de violencia intrafamiliar, siempre que SANTE
sea mayor de edad y así lo requiera.
SALUD
Si m vle denonse yon ka vyolans domestik, mwen dwe ale
nan Polis/Carabineros ak Envestigasyon? Dwa ak sante
Wi, yo menm y’ap voye plent lan bay Tribinal Fanmi an, men tou ou ka Derecho a la salud
ale dirèkteman nan Tribinal la. Lè sa a, w’ap fè plent lan oswa deman Tout mou gen dwa ak sante, kèlkeswa
nan, y’ap kòmanse pwosesis jijman akoz vyolans domestik. Ka yo pral nasyonalite l
jere pa Tribinal Fanmi epi si yo konsidere kòm Krim/abi ki abitye fèt nan Todas las personas tienen derecho a la salud,
cualquiera sea su nacionalidad
deja, y’ap remèt dosye yo nan Ministè Piblik.
Resevwa swen nan yon lopital piblik
Si quiero denunciar un caso de violencia intrafamiliar Recibir atención en un hospital público
¿también debo recurrir a Carabineros e Investigaciones?
Sí, ellos remitirán la denuncia al Juzgado de Familia, pero además se
PATI NAN KÒ MOUN
puede recurrir directamente a éste. Luego, a través de la interposición
LAS PARTES DEL CUERPO HUMANO
de la denuncia o la demanda, se da inicio al juicio por violencia
intrafamiliar. Los casos serán vistos por los Tribunales de Familia y KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
si éstos consideran que se configura el delito de maltrato habitual, Tèt Cabeza Lestomak Pecho
remitirán los antecedentes al Ministerio Público. Cheve Cabello Do Espalda
Po Piel Zèpol Hombro
Gen yon nimero telefòn nou ka rele pou si ta gen yon ka Jè (zye) Ojos Zo Hueso
vyolans domestik? Zòrèy Oreja Bra Brazo
Telefòn fanmi pou Polis/Carabineros Chili se: 149, oubyen Nen Nariz Men Mano
www.bcn.c/leyfacil Bouch Boca Dwèt Dedos
Dan Dientes Ren Riñones
¿Hay algún número de teléfono al que se pueda llamar en Zansiv Encía Vajen/ Vagina
caso de violencia intrafamiliar? Figi Cara bouboun
Fono familia de Carabineros de Chile: 149, o www.bcn.cl/leyfacil Kou Cuello Ovè Ovarios

SANTE / SALUD
Vant Barriga (guata) Matris Útero
Tete Senos Peni Pene

42 43
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL JINEKOLÒG
GINECOLogía
Kwis Muslo Pye Pie
Jenou Rodilla San Sangre KREYOL ESPAÑOL
Ansent Embarazada
NAN LOPITAL
EN EL HOSPITAL Akouche
fe pitit Dar a luz
Règ
 Menstruación
KREYOL ESPAÑOL
Doktè Doctor/doctora Papanikola Papanicolau
Ijans Urgente Mamografi Mamografía
Trè Grav Muy Grave Planin / kapòt Anticonceptivo
Malad Enfermo
Enfeksyon nan fè pipi Infección urinaria
Maladi Enfermadad
Bay san /senyen Sangramiento
Sant sante (pi pre) Consultorio (más cerca)
Enfimyè Enfermera/enfermero Tès ansent Test de embarazo
Sant sante Centro de salud Viris papilòm Virus del papiloma
Operasyon Operación Ekografi Ecografía
Famasi Farmacia
Analiz Examen
Remèd Remedio
Dwa poteksyon matènite
Sewòm Suero Derecho a la protección de la maternidad
Egzeyat Dar de alta
Tout timoun ki fèt Nan Chili gen dwa ak
Grenn remèd Remedios en tabletas nayonalite chilyèn, menm si papa ak manman pa
M Pa genyen Vaksen No tengo vacuna gen papye a jou
Piki
 Inyección Todo niño nacido en Chile tiene derecho a la
nacionaldiad chilena, aunque los papás no
Mwen fè alèji Soy alérgico hayan regularizado su permanencia en país
Prèv VIH Prueba de VIH

SANTE / SALUD
Kapòt Preservativo (condón)

44 45
AVEK DOKTÈ KREYOL ESPAÑOL
CON EL DOCTOR Ekri non w nan yon ajannda Tomar nota del horario
KREYOL ESPAÑOL Pran yon randevou ak doktè Marcar una consulta con el
Kò m pa bon Me siento mal doctor
Mwen malad Estoy enfermo Èske ou gen randevou? ¿Tienes eso agendado?
Mwen bezwen al lopital Necesito ir al hospital Fè yon ti tann Espere un poco
Premye swen Primera atención Ou kapab ban m yon lòt Puede agendarme de nuevo, por
randevou, svp favor
Emèjennsi Emergencia
Ki kote nou kapab rankonte ? ¿Dónde podemos encontrarnos?
Pran randevou kay doktè Agendar una consulta
Fè m mal (...) Me duele (...)
Tèt fè mal Dolor de cabeza IJÈN
HIGIENE
Lestomak fè mal Dolor de estómago
Vant fè mal Dolor de la guata KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Do fè mal Dolor en la espalda Bwos tèt Cepillo de
Savon twalèt Jabón de baño
Senti fè mal Dolor en las caderas cabeza
Doulè rèn Dolor de riñones Savon lave Jabón de lavar
(ropa) Pat dantifris Crema dental
Alèji nan po Alergia en el cuello
Mwen fè sik (dyabèt) Soy diabético Kloros Cloro Kotex Toalla
femenina
Mwen fè tansyon Tengo la presión alta Tòchon Paño
Endispoze Desmayo Jilèt Gillette
Mwen gripe Estoy agripado Fè pwopte nan Hacer aseo en
Razwa Afeitador
kay la casa
La fyèv Fiebre
Sizo Tijeras
Bale Barrer/ Escoba
Pwòp Limpio/limpia
PRAN YON RANDEVOU Lave/ seche Lavar /secar
TOMAR HORA con EL DOCTOR Netwaye Limpiar
Lave veso Lavar a loza
KREYOL ESPAÑOL Fè bab Afeitar (hacer
Lave rad Lavar ropa la barba)
Pran yon ak dakò Ponerse de acuerdo
Bwose dan Escobilla de

SANTE / SALUD
Pran yon randevou Tomar una cita Koupe cheve Cortar el
dientes cabello
Nan kisa pou m ede ou ? ¿En qué puedo ayudarte?

46 47
KONVÈSASYON SOU SANTE KREYOL ESPAÑOL
CONVERSACIÓN SOBRE SALUD
PIERRE Demen maten bonè Mañana por la mañana vengo
KREYOL ESPAÑOL m’ap vin chèche w pou a buscarte para que vayamos
m mennen w lopital al hospital
LILIA Bonswa mesye Buenas noches señor
LILIA A Ki lè pou m tann ou? ¿A qué horas lo espero? y ¿qué
PIERRE Bonswa madanm, ki jan Buenas noches señora, ¿cómo Kisa pou m pote? tengo que llevar?
ou ye? está usted?
PIERRE Map vini a 6 zè e sonje Vengo a las 6 horas y
LILIA Mwen pa santi m byen No me siento bien pran paspò w acuérdate de tu pasaporte
PIERRE Kisa w genyen ? ¿Qué tienes? LILIA Mèsi anpil, m’ap tann Muchas gracias, te esperaré
LILIA Mwen gen yon doulè Tengo dolor de guata ou
nan vant mwen
PIERRE Konbyen tan ou genyen ¿Hace cuánto tiempo tienes ese
ak doulè a dolor? TRAVAY
LILIA Sa fe prèske yon mwa Hace casi un mes TRABAJO
PIERRE Ou Pa jann ale lopital? ¿No ha ido al hospital?
LILIA Non No KREYOL ESPAÑOL
PIERRE Poukisa ou pa ale ? ¿Por qué no ha ido? M ap chèche yon travay Estoy buscando un empleo
LILIA Mwen Pa gen kòb epi No tengo plata y todavía no Ki kote mwen ka al chèche ¿Dónde puedo ir a buscar
mwen poko gen kanè tengo carnet Chileno travay isit Chili? trabajo aquí en Chile?
Chilyen
Depatman Sèvis Sosyal nan Departamento Servicio Social
PIERRE Ou dwe ale gen lopital Debes ir al hospital. Puedes ser
Meri a en la Municipalidad
kap resevwa san kanè atendido sin carnet
Mwen bezwen yon travay Necesito un trabajo
LILIA Mwen fèk ak viv Chili Estoy viviendo Mwen pa konn ki machin ki No se qué micro llega allá
mwen pa konnen anpil recién en Chile, no sé pase la
kote andar sola
Gen kèk bonis pou manje ¿Hay algún bono de comida o
PIERRE Ou vle m ede w epi ale ¿Quieres que te ayude y te oubyen pou peye machin? locomoción?
lopital avè w? acompañe al hospital?
Eske ou peye lè anplis yo ¿Se pagan las horas extra o se

TRAVAY / TRABAJO
LILIA Mwen ta byen kontan, Sería un gusto para mí porque oubyen ou remèt yo? compensan?
paske doulè a pa kite el dolor no me deja dormir
m dòmi Se ak lè manje? ¿Con horario de colación?

48 49
KONVÈSASYON SOU TRAVAY KONESAN AK DEFANS DWA TRAVAYÈ
CONVERSACION SOBRE TRABAJO CONOCER Y DEFENDER LOS DERECHOS LABORALES
KREYOL ESPAÑOL DWA… YO PA DWE DISKRIMINEN W
SONIA Bonjou mesye Buenos día señor DERECHO… A NO SER DISCRIMINADO/A
Lwa chilyen entèdi tout diskriminasyon: pou sèks, ras, relijyon, ni
PABLO Bonjou mademwazèl Buenos día Señorita, ¿Qué
pou pozisyon ekonomik (ransosyal).
Kisa ou bezwen? necesita?
La ley chilena ha prohibido todo tipo de discriminación: por sexo,
SONIA Mwen bezwen yon Necesito un trabajo etnia, religión, posición económica y otras.
travay
DWA... KI PA DWE VYOLE
PABLO Mwen gen yon plas Tengo cupo de trabajo
travay DERECHO… A NO SER ACOSADO/A
Tout travayè gen dwa pou yo trete yo avek dinite ak respè nou pa
SONIA Konbyen kòb salè a ye? ¿Cuánto paga de sueldo? dwè soumèt anba oken abi moral oubyen sexsyèl.
PABLO Pi piti Salè ( $264,500 Sueldo mínimo ($264,500
pesos) e yon bonis PESOS) y un bono ($70000 DWA… POU GEN YON TRAVAY AK KOMINIKASYION AK DINITE
($70 000 pesos) pesos) DERECHO A TENER UN TRABAJO Y TRATO DIGNO
SONIA ¿Ou paka peye m yon ti ¿No puede pagar un poco más?
kras plis? DWA… POU OU ASIRE KE SEKIRITE ASIRE NAN TRAVAY LA
DERECHO A CONDICIONES SEGURAS DE TRABAJO
PABLO Non sekonsa m peye No, es lo que pago a todos los
tout travayè trabajadores
DWA… KE OU ASIRE SE SA KI EKRI NAN KONTRA W’AP FÈ
SONIA Ki sa w mande, pou ¿Qué requisitos pide a la DERECHO A SOLO REALIZAR LAS FUNCIONES ESCRITAS EN
moun nan genyen Pou persona para aceptarla? / ¿Qué EL CONTRATO
w asepte l? / Ki jan de tipo de papeles es necesario
papye pou moun nan que tenga la persona?
DWA… POU OU PATISIPE NAN SENDIKA AK NAN
genyen ?
ASOSYASYON YO
PABLO Kanè idantite chilyen, Carnet identidad chileno, papel DERECHO A PARTICIPAR EN UN SINDICATO Y
sètifika bònviemès antecedentes y finiquito de la ASOCIACIONES DE TRABAJADORES
ak papye pwosevebal última empresa

TRAVAY / TRABAJO
denye travay Tout travayè gen dwa pou patisipe nan sendika ak asosiyasyon yo

50 51
Si ou gen yon problèm ke yo pa rekonèt dwa ou nan travay e ou an règ NIMERO YO KI NAN LIKIDASYONS NAN FINISMAN MWA
nan peyi a, ou gen dwa pou ou ale nan Enspeksyon de Travay oubyen NúMEROS EN la LIQUIDACIÓN A FIN DE MES
tou ou ka fè yon denòns sou sit sa a: www.dt.gob.cl
SALÈ
Si tienes un problema con el reconocimiento de tus derechos laborales SALARIO
y te encuentras regular en el país, puedes concurrir a la Inspección del Nan Chili salè ki pi piti (minimòm) a se $257.500 pesos pa mwa pou
Trabajo www.dt.gob.cl y hacer la denuncia. tout jou konplèt. Salè likid (sa ki vin nan mem w, pou mete nan pòch
ou) se sa lè yo fin retire tout dèt, sa yo rele kotizasyon ou enpozisyon
JOUNEN TRAVAY
El sueldo bruto mínimo en Chile es de $257.500 al mes trabajando
JORNADA DE TRABAJO
jornada completa y el valor de la hora es $1.335. El sueldo líquido es
Jounen travay nòmal yo planifye, li vini de yon dire 45 lè pa semen ki el valor que te queda después de los descuentos.
dwe divize nan 6 jou oubyen 5 jou. Nou pa dwe travay 10 lè pa jou, an
ka ke se pa lè anplis ke w te planifye atik ki enfòme sa nan Kòd Travay la KOTIZASYON (enpozisyon)
se atik 22. COTIZACIÓN (imposición)

La jornada ordinaria de trabajo, salvo algunas excepciones, tiene una Tout travayè etranje ki kotize nan Chili dwè egzije patwon yo konpli
duración máxima de 45 horas semanales que no puede distribuirse ak obligasyon sa yo, responsab touche kòb sa a, se entitisyon Sekirite
en más de 6 días y menos de 5 días. No se puede exceder las 10 horas Sosyal (AFP, FONASA O ISAPRE, AFC).
de trabajo diarias, excepto en algunos casos. Infórmate en el Art. 22 y Todo trabajador extranjero que cotiza en Chile debe exigir que su
siguientes del Código del Trabajo. empleador cumpla con la obligación de pagar a las instituciones de
Seguridad Social (AFP, FONASA, AFC).
KISA KI PASE SI W TRAVAY PLIS LÈ?
¿QUÉ PASA SI TRABAJO MÁS HORAS? Ki kantite ki dwè retire sou salè total m?
Lè ki anplis nan jounen an e ki pat mansyone nan kontra a, travayè a ¿Qué cantidad pueden retirarme del salario?
ak patron an sipoze pran yon akdakò,e patron an dwè peye 50% anplis
10% Asirans pou pansyon AFP (Kòb ki sere pou lè ou
lè nòmal la. Yon ti ekzamp: si lè nòmal la $1000 pesos lè anplis la dwè granmoun ou paka travay ankò).
$1500 pesos. Gen kèk ti espsyon pou ou responsabilite byen detèmine.
Fondo de pennsiones por AFP, ahorro individual para
Las horas que sobrepasen la jornada que señala el contrato de trabajo la jubilación.
deben pactarse previamente con el empleador y se pagan por sobre
7% Asirans pou sante FONASA (Asirans Nasyonal Sante)

TRAVAY / TRABAJO
el 50% del valor de la hora ordinaria. Por ejemplo: Si ganas $1000 por Oubyen ISAPRE (Enstitisyon Sante Prevwa) Depi yo
hora, la hora extra tendrá un valor de $1500. peye yon pou ou lè w’al lopital ou p’ap depanse anpil
kòb, li obligatwa pou yo peye l.

52 53
Fondo de salud por FONASA (Fondo Nacional de Salud) SEMÈN
o ISAPRE (Instituciones de Salud Previsional) SEMANA

3% AFC (Asirans pou chomaj) Se yon asirans patron an peye Dimanch yo ak jou fèt se jou travayè a gen pou l repoze si l travay jou
pou ou si li revoke oubyen si kite travay pou ou pa pase sa yo, li gen dwa pou l mande yon jou semen epi yon rekonpans.
mizè, pou ka jwen kòb pou ou manje. Se lèw gen kontra
Los domingos y los feriados son días de descanso. Si trabajas esos
pou yon tan byen detèmine (tan byen defini “plazo fijo”)
oubyen lè w gen kontra ki pa gen tan pou l fini (endefini). días, tienes derecho a solicitar u día hábil de la semana y tomarlo en
compensación.
Fondo de cesantía para contratos de plazo fijo y 0,6%
para contratos indefinidos. ANYÈL
ANUAL
1,15% SIS: Asirans pou si w ta mouri oubyen si w pa ka travay
ankò akòz yon maladi ou viktim. Pou chak ane travay, travayè a gen 15 jou vakans (lendi jiska vendredi
SIS: Seguro de invalidez y sobrevivencia. pandan 3 fwa) sa fè 15 jou travay plis samdi ak dimanch yo, (anviwon
21 jou konsa).
0,95% Asirans aksidan travayè ak maladi ou pran nan travay (se
yon asirans ki ede w anpil sitou lè w’ap travay ak pwodi Por cada año trabajado, tienes derecho a 15 días hábiles de
chimik, ak tout sa ki pa bon pou sante w, asirans sa vacaciones remuneradas.
pèmèt ou vizite doktè pou yo evalye sante w epi jwenn
medikaman ki pou pwoteje w kont maladi a. Enpòtan, si PWOTEKSYON MATÈNITE
se aksidan nan travay la, y’ap responsab tout depans yo. PROTECCIÓN DE LA MATERNIDAD
Seguro de accidentes del trabajo y enfermedades Tout fi ki ansent, nenpòt ki kontra li te genyen, li gen dwa REPO
profesionales. (FUERO) se yon dwa, fi ansent genyen pou l benefisye pwoteksyon,
e se yon dwa ki fè yo paka revoke l pandan li ansent la, dwa sa se depi
REPO OUBYEN TAN LIB sou twa mwa ansent jiska yon ane apre li fè pitit, pou ka benefisye
DESCANSO Y TIEMPO LIBRE sèvis pwoteksyon sa yo ou gen pou pote sètifika medikal la ki di ou
ansent bay mèt travay la oubyen patwon an:
JODIA
DIARIO Toda trabajadora embarazada, sin importar el tipo de contrato que
tenga, tiene derecho a descanso. El fuero maternal es la protección
Nan mitan jounen travay la, se dwa travayè genyen pou l manje, pou l
legal a la mujer embarazada y es el derecho a no ser despedida
repoze, pi piti tan li dwe ye se 30 minwit chak jou, ki padwe konte nan
mientras dura su embarazo y hasta 1 año después de los primeros

TRAVAY / TRABAJO
lè travay
3 meses de permiso postnatal. Para acceder a este derecho, es
El tiempo para alimentación tiene una duración mínima de 30 minutos necesario presentar a tu empleador un certifcado médico para
diarios, los cuales no se contabilizan dentro de las horas trabajadas. obtener permisos:

54 55
Avan fe fiti TAN OU FE AP TRAVAY (idannizasyon)
PRENATAL INDEMNIZACIÓN POR TIEMPO TRABAJADO
Prenatal se yon mwa edmi (41 jou). Lè se fen yo mete ak kontra w pou yon rezon, travayè gen dwa pou
1 mes y medio antes de la fecha de parto. yo peye l jou travay yo nan mwa yo revoke l la anplis jou vakans ki
koresponn yo jan kòd travay la mande a nan atik 160 la.
se apre fin fè pitit
POSNATAL Cuando se termina un contrato, sea cual sea la razón, los
Se 6 mwa oubyen 7 mwa edmi (180 -220 jou) ki konte depi jou pitit la fèt. trabajadores/as tienen derecho a que se les paguen los días
6 meses o 7 meses y medio (4 meses y medio en media jornada) trabajados en el mes de despido más los días de vacaciones
contadas desde el nacimiento del hijo/a. proporcionales que le correspondan.

Kisa ki sinifi sitiyasyon migrasyon pa an lòd (deregle)


METE FEN AK YON TRAVAY (finikito) Lè sitiyasyon migrasyon ou pa an lòd se lè w´ap viv nan peyi a (Chili)
TÉRMINO DEL CONTRATO DE TRABAJO san pèmi rezidans e ou poko fè demach pou depoze papye (ou pa gen
REZON papye depoze pou pèmi rezidans)
RAZÓN Si ou bezwen oryantazyon ou kapab ale nan Sèvis Jesuit Imigran.
Mete fen ak kontra: ka renonse volontè, (ka pou move kondisyon), www.sjmchile.org
oubyen pou revokasyon dirèk pou ka gen tout detay sou finikito ou pral
Si necesitas orientación puedes ir a cualquier oficina del Servicio
li nan kòd travay la nan atik 159 ak nan 160, atik sa yo pale de tou detay
Jesuita a Migrantes.
sou finikito.
www.sjmchile.org
Un contrato puede finalizar por la renuncia del trabajador/a, por mutuo
acuerdo, por necesidades de la empresa o por despido. Para más
detalles, revisa los artículos 150 y 160 del Código de Trabajo.

FINIKITO
FINIQUITO
Se yon papye ki esplike tout detay pouki sa w mete fen ak relasyon
(travayè a e patwon) li dwe ekri e pou l pase devan yon notè piblik.

TRAVAY / TRABAJO
Es el documento que formaliza el término de la relación laboral entre un
trabajador/a y su empleador/a. El finiquito debe estar por escrito y ser
ratificado ante notario público.

56 57
OTORITE LAPOLIS Konbyen taKonbyen tan yon kontwòl de idantite dwe dire?

AUTORIDAD POLICIAL Kontwòl la dwe kalkile yon tan ki nesesè pou fè sa, nan okenn ka li pa
dwe dire plis pase inèdtan (1:00) si l pa ta posib nan dire sa a, polisye
KONTRÒL IDANTITE a dwe voye l pou yon lòt jou.
CONTROL DE IDENTIDAD*
¿Cuánto dura el control de identidad?
Lapolis gen dwa pou l kontrole nenpòt moun?
El control debe limitarse al tiempo estrictamente necesario para la
Carabineros oubyen Lapolis Envestigasyon (PDI) kapab kontwole
identificación. En ningún caso podrá extenderse más de una hora.
idantite nenpòt moun depi li majè 18 an, kèlkeswa kote a, nan lye piblik
Si no es posible la identificación, el policía deberá poner término al
tankou prive. Pou sètifye idantite moun nan li ka prezante nenpòt
procedimiento.
papye ki gen non l; tankou kat idantit, lisans kondi l, paspò l, kat etidyan
l, li kapab itilize tou yon aparèy teknoloji.
Kisa ki ka pase si moun nan pa ta vle bay non l oubyen papye
ki pou idantifye l oubyen tou si l bay yon fo idantite nan
¿La policía puede controlar la identidad de cualquier persona?
operasyon kontwòl idantite?
Carabineros o la Policía de Investigaciones (PDI) pueden controlar
Si moun nan ta kache idantite l oubyen li te bay yon fo idantite, se yon
la identidad de cualquier persona mayor de 18 años en vías o lugares
kontravansyon li fe devan otorite leta.pèn sa a li legal, moun k ap sibi
públicos y en lugares privados de acceso público. Para certificar la
kontravnsyon sa a lap gen pou prezante nan tribinal pandan 4 fwa.
identidad, la persona se puede usar cualquier identificación, como
nan ka ke moun soumèt li byen li kòmanse ale yon fwa ou plis ke yon
carnet de identidad, licencia de conducir, pasaporte o tarjeta estudiantil.
fwa lapolis ap retire manda arestasyon n.
También puede usar cualquier aparato tecnológico.
¿Qué pasa si la persona se niega a acreditar su identidad o da
Moun ki poko gen laj majè
una falsa?

OTORITE LAPOLIS / AUTORIDAD POLICIAL


Moun ki poko majè yo pa fè kontwòl idantite pou yo sèlman yo ka verifye
Si la persona se niega a acreditar su identidad, la oculta o proporciona
byen si moun nan poko genyen vrèman 18 an.
una identidad falsa, se sancionará por ocultar su nombre y apellido
a la autoridad. La pena para esta infracción legal es de multa de una
Los menores de edad
a cuatro unidades tributarias mensuales.En caso de que la persona
A los menores no se les hará control de identidad. En caso de duda, se sometida a este trámite tuviera una o más órdenes de detención
entenderá siempre que es menor de edad. pendientes, la policía lo detendrá.

Ki sa k’ap pase si fonksyonè Carabineros oubyen Polis


*Los contenidos de este apartado fueron traducidos de aquellos disponibles en el sitio: Envestigasyon yo ta maltrete moun nan?
http://www.bcn.cl/leyfacil/recurso/control-de-identidad

58 59
Se yon fot ki dwe denonse. Si yon patrouj lapolis ta ale avek ou:
Se yon dwa pou yo enfòme e kominike avek fanmi ou, oubyen lòt
¿Qué ocurre si los funcionarios de carabineros o Policía de moun ki rekonèt ou, yo pa dwe mete ou nan yon chanm, oubyen nan
Investigaciones maltratan a la persona? prizon kote pou ou ankontak avek ansyen prizonye yo.
Es una falta que debe ser denunciada.
Si es llevado a la unidad policial:
Eske lapolis ka menen moun nan nan komisarya pou idantifye l? Se le debe informar verbalmente de su derecho a que se comunique
An prensip idantifikasyon an dwe fèt kote yo rankontre moun nan. con su familia u otra persona. No puede ser ingresado a celdas o
Lapolis dwe bay moun nan posiblite pou l pran papye l oubyen dokiman l. calabozos, ni mantenido en contacto con personas detenidas.

¿La policía puede llevar a la persona a la Comisaría para Si ou bezwen oryantazyon ou kapab ale nan Sèvis Jesuit Imigran.
identificarla? www.sjmchile.org
En principio, la identificación se realizará en el lugar en que la persona Si necesitas orientación puedes ir a cualquier oficina del Servicio
se encuentre. El policía debe otorgar a la persona facilidades para Jesuita a Migrantes.
encontrar y exhibir sus documentos. www.sjmchile.org

Kilè, lapolis dwe arete yon moun l’ap kontwole?


Lapolis kapab arete moun nan si l dekouvri li genyen plizyè plent deja
nan rejis li kote moun sa a genyen men l tranpe nan sa ki pa dwat, sa vle di
ki komèt zak malonèt oswa li enkli nan zak oubyen te temwen kòm moun
ki konplis nan zak malonèt. Yo konsidere tou moun ki gen nan men yo
objè yo volè oubyen zam ki kapab fè yo sipèk li melanje nan bagay ilegal.

OTORITE LAPOLIS / AUTORIDAD POLICIAL


¿Cuándo la policía puede detener al controlado?
Puede detenerlo si se descubre que tiene una orden de detención
pendiente o si del registro que se le efectúe se establezca que se
encuentra en situación de flagrancia, es decir, que cometió un delito
recientemente o sea sindicado por la víctima o testigos como autor o
cómplice de un delito. También se considera flagrancia que la persona
tenga en su poder objetos obtenidos a través de un delito o armas que
pudieran hacer sospechar que intervino en una acción ilegal.

60 61
Si yon polisye arete ou gen dwa sa yo: Dwa de lom
Si eres detenido por un policía, tienes derecho a: DERECHOS HUMANOS

KREYOL ESPAÑOL Deklarasyon Inivesèl Dwa de lom


Dwa pou yo trete ou tankou Ser tratado como inocente Declaración Universal de Derechos Humanos
inosan
Adopte e pwoklame pa Asanble Jeneral nan rezolisyon 217 A
Dwa pou yo ba ou yon bon Recibir un trato digno en todo (III), 10 desanm 1948
tretman toutan momento (Disponib nan http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/
Dwa pou mande gratis pou yon Ser asistido gratuitamente por Language.aspx?LangID=spn)
tradiktè ou yon entèprèt si ou pa un traductor o intérprete si no Adoptada y proclamada por la Asamblea General en su
pale espanyòl comprende o no habla español resolución 217 A (III), de 10 de diciembre de 1948
Dwa pou yo enfòme e fè ou Ser informado, en un idioma que Disponible en http://www.ohchr.org/EN/UDHR/PagesLanguage.
konprann nan lang ou, kòz ki fè yo comprenda, del motivo de su aspx?LangID=spn
arete ou detención
Entwodiksyon
Dwa pou yo fè silans depi kote yo Guardar silencio desde su
arete ou detención Lè nou konsidere libète, lajistis lapè nan mond lan genyen kòm baz
rekonesans diyite ki nan nannan tout moun ak dwa egal ego yo ki pa,
Dwa pou yo enfòme fanmi ou yo Informar a un familiar de su
arete ou detención se baz ki konstitye fondman tout manb fanmi an,
Lè nou konsidere, yo pa rekonèt epi yo meprize dwa moun yo, sa
Dwa pou yo mande, ou si ou vle, Informar, si lo desea, a su
fè kònnen Konsil ou konnen kòz ki Consulado del hecho de su pwodwi move zak ki revolte konsyans limanite, epi tou wè yon tan
fè yo arete ou a detención kote tout moun ap lib pou yo pale ak pou yo kwè, paske yo p’ap nan
lapèrèz ak la mizè, tan sa-a yo rele li pi gwo ambisyon lòm ka genyen,
Si se yon polisye ki arete ou, ou pa Que su detención en un recinto
dwe dire plis pase 24 èdtan tan policial no dure más de 24 horas Lè nou konsidere eta ki manb yo angaje epi asire yo, nan inyon ak

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


(pou rive devan jij k’ap pwononse òganizasyon yo Nasyonzini yo, respè Inivèsèl ak efè dwa lòm nan
si ou koupab ou non) avèk libète fondamantal moun nan, epi
Dwa pou gen yon avoka ki pou Tener un abogado defensor y Dwa gason ak fanm; ki deklare pou rezoud ak mete an plas pwogrè
defann ou ak otorizasyon pou l fè entrevistarse privadamente con sosyal epi pou leve nivo lavi a nan konsèp libète ki pi laj,
entèvyou an prive avèk ou él
Lè nou konsidere nan Pwensip fondalnatal Nasyon Zini, pèp Nasyon
Dwa pou l akonpanye ou nan Asistencia jurídica en procesos Zini-yo retounen proklame la fwa-yo nan dwa fondalnatal moun, nan
moman jijman yo penales y extradiciones diyite ak valè tout moun, nan dwa egal ego fanm kou gason, epi pèp

62 63
sa yo deklare yo deside mete devan, pwogrè sosyete a epi pou yo enstale Considerando también esencial promover el desarrollo de relaciones
bon kondisyon pou lavi miyò chita nan libète,Lè nou konsidere peyi amistosas entre las naciones,
manm yo angaje yo pou yo asire, ansanm avèk Òganizasyon Nasyonzini, Considerando que los pueblos de las Naciones Unidas han reafirmado
respè inivèsèl ak respè tout bon dwa moun ak libète fondalnatal, en la Carta su fe en los derechos fundamentales del hombre, en la
Lè nou konsidere li enpòtan fòk yo tout wè dwa ak libète sa yo menm jan, dignidad y el valor de la persona humana y en la igualdad de derechos
pou yo ka ranpli tout bon angajman sa-a, de hombres y mujeres; y se han declarado resueltos a promover el
progreso social y a elevar el nivel de vida dentro de un concepto más
Asamble Jeneral (Nasyon Zini) amplio de la libertad,
Pwoklame Deklarasyon Inivèsèl Dwa Imen an tankou yon anbisyon pou Considerando que los Estados Miembros se han comprometido
la vi miyò demen, pou tout pèp ak tout nasyon kapab fè efò, konsa tout a asegurar, en cooperación con la Organización de las Naciones
moun ansanm ak enstitisyon yo, kapab enspire ansanm avèk tout vwa Unidas, el respeto universal y efectivo a los derechos y libertades
sosyete ladann, ak èfò kòm baz ansèyman ak edikasyon, pou devlope fundamentales del hombre, y,
respè dwa ak libète sa a yo epi pou yo fè pwogrè, ak aksyon nasyonal Considerando que una concepción común de estos derechos y
epi entènasyonal, y´ap pran ofi amèzi, pou yo rekonèt dwa sa yo epi pou libertades es de la mayor importancia para el pleno cumplimiento de
yo aplike yo nan mond la antyèman, nan mitan popilasyon peyi ki manm dicho compromiso,
Nasyonzini yo, tankou nan mitan tout tèritwa ki anba jiridiksyon yo.
La Asamblea General
Preámbulo
Proclama la presente Declaración Universal de Derechos Humanos
Considerando que la libertad, la justicia y la paz en el mundo tienen como ideal común por el que todos los pueblos y naciones deben
por base el reconocimiento de la dignidad intrínseca y de los derechos esforzarse, a fin de que tanto los individuos como las instituciones,
iguales e inalienables de todos los miembros de la familia humana, inspirándose constantemente en ella, promuevan, mediante la
Considerando que el desconocimiento y el menosprecio de los derechos enseñanza y la educación, el respeto a estos derechos y libertades,
humanos han originado actos de barbarie ultrajantes para la conciencia y aseguren, por medidas progresivas de carácter nacional e
de la humanidad; y que se ha proclamado, como la aspiración más internacional, su reconocimiento y aplicación universales y efectivos,

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


elevada del hombre, el advenimiento de un mundo en que los seres tanto entre los pueblos de los Estados Miembros como entre los de
humanos, liberados del temor y de la miseria, disfruten de la libertad de los territorios colocados bajo su jurisdicción.
palabra y de la libertad de creencias,
Considerando esencial que los derechos humanos sean protegidos por
un régimen de Derecho, a fin de que el hombre no se vea compelido al
supremo recurso de la rebelión contra la tiranía y la opresión,

64 65
Deklarasyon Inivesèl Dwa de lom KREYOL ESPAÑOL
Declaración Universal de Derechos Humanos
Atik 4: Yo pa gen dwa kenbe Artículo 4: Nadie estará
KREYOL ESPAÑOL pèson nan esklavaj ni fòse l sometido a esclavitud ni a
fè yon travay; esklavaj avèk servidumbre; la esclavitud
Atik 1: Tout moun fèt lib, egal Artículo 1: Todos los seres komès esklav entèdi kèlkeswa y la trata de esclavos están
ego pou diyite kou dwa. Nou gen humanos nacen libres e iguales jan y’ap fè l la. prohibidas en todas sus formas.
la rezon ak la konsyans epi nou en dignidad y derechos y, dotados Atik 5: Yo pa gen dwa Artículo 5: Nadie será
fèt pou nou aji byen yonn ak lòt de razón y conciencia, deben maspinen you moun, ni fè l sibi sometido a torturas ni a penas
ak yon lespri fratènite. comportarse fraternalmente los mòve trètman, ni trete l tankou o tratos crueles, inhumanos o
unos con los otros. bèt oswa fè l pèdi lonè l. degradantes.
Atik 2: Chak moun kapab itilize Artículo 2: Toda persona Atik 6: Chak moun gen dwa Artículo 6: Todo ser humano
dwa ak tout libète ki pwoklame tiene los derechos y libertades pou yo rekònet yo toupatou tiene derecho, en todas partes,
nan Deklarasyon sa-a, san yo pa proclamados en esta Declaración, tankou pèsonalite jiridik li. al reconocimiento de su
fè okenn diferans ant yon moun sin distinción alguna de raza, color, personalidad jurídica.
ak yon lòt, kelkeswa ras li, koulè sexo, idioma, religión, opinión Atik 7: Tou moun egal devan Artículo 7: Todos son iguales
li, sèks li, lang li pale a, relijyon política o de cualquier otra índole, lalwa epi tout moun gen ante la ley y tienen, sin distinción,
li, opinyon politik oswa nenpòt origen nacional o social, posición dwa, san patipri, tout gen derecho a igual protección de
ki lòt opinyon li ka genyen, kit económica, nacimiento o cualquier menm pwoteksyon lalwa la ley. Todos tienen derecho a
li soti nan orijin nasyonal o gen otra condición. bay. Tout moun gen dwa gen igual protección contra toda
rapò ak sosyete a, lajan, kote l Además, no se hará distinción pwoteksyon kont tout patipri discriminación que infrinja
soti oswa nenpòt ki sitiasyon l. alguna fundada en la condición ak diskriminasyon ki ta kapab esta Declaración y contra toda
Epi, yo p´ap fè okenn diferans política, jurídica o internacional vyole Deklarasyon sa a epi tout provocación a tal discriminación.
kèlkeswa sou politik, jistis oswa del país o territorio de cuya kont tout pwovokasyon pou yo
Lwa enténasyonal peyi oubyen jurisdicción dependa una fè diskriminasyon.
tèritwa kote moun nan sòti, peyi persona, tanto si se trata de un Atik 8: Chak moun gen dwa Artículo 8:Toda persona
oswa tèritwa sa a li endepandan, país independiente, como de un pou l resevwa konkou tout tiene derecho a un recurso
oubyen sou kontwòl lòt, menm territorio bajo administración bon devan tribinal nasyonal efectivo, ante los tribunales

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


lè l pa ka aji pou kò l ankò oubyen fiduciaria, no autónoma o reskonsab yo, kont zak k’ap nacionales competentes, que la
gen kèk règleman ki limite libète sometida a cualquier otra vyole dwa fondamantal ampare contra actos que violen
peyi-a. limitación de soberanía. konstitisyon an oswa lalwa sus derechos fundamentales
rekònet li genyen. reconocidos por la constitución o
por la ley.
Atik 3: Chak moun gen dwa pou Artículo 3: Todo individuo tiene Atik 9: Yo pa gen dwa ak fè fòs Artículo 9: Nadie podrá ser
viv, pou lib ak sekirite pou tèt li. derecho a la vida, a la libertad y a gwo ponyèt, arete, mete nan arbitrariamente detenido, preso
la seguridad de su persona. prizon oswa ekzile yon moun. ni desterrado.

66 67
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL

Atik 10: Chak moun gen dwa, Artículo 10: Toda persona tiene Atik 13: Artículo 13:
egal ego, pou yo koute kòz li, derecho, en condiciones de plena 1. Tout moun gen dwa sikile 1. Toda persona tiene derecho
tankou kòz nenpòt moun, devan igualdad, a ser oída públicamente libreman epi tou chwazsi a circular libremente y a
yon piblik, devan yon tribinal ki y con justicia por un tribunal kote li pral reside a nan elegir su residencia en el
pa depann de pèson epi ki bay independiente e imparcial, para la peyi-a. territorio de un Estado.
bon pwa ak bon mezi, ki kab determinación de sus derechos y 2. Tout moun gen dwa kite 2. Toda persona tiene derecho
deside sou dwa ak devwa moun, obligaciones o para el examen de nenpòt ki peyi, menm peyi a salir de cualquier país,
oswa si yo pote akizasyon kont li cualquier acusación contra ella en pa l tou, epi retounen nan incluso el propio, y a
lalwa konsidere l kòm jis. materia penal. peyi l. regresar a su país.
Atik 14: Artículo 14:
Atik 11: Nenpòt moun yo ta Artículo 11: Toda persona 1. Lè gen pèsekisyon, tout 1. En caso de persecución,
akize pou move zak sou yon lòt, acusada de delito tiene derecho moun gen dwa chèche toda persona tiene derecho
sipoze inosan jislè lalwa rekonèt a que se presuma su inocencia lazil epi benefisye lazil nan a buscar asilo, y a disfrutar
li koupab, nan yon pwosè piblik, mientras no se pruebe su lòt peyi. de él, en cualquier país.
kote yo dwe ba li tout garanti culpabilidad, conforme a la ley y en 2. Dwa sa a li pa ka aplike lè 2. Este derecho no podrá ser
nesesè pou li defann tèt li. juicio público en el que se le hayan se pouswiv y´ap pouswiv invocado contra una acción
Yo pa ka kondane pèson pou zak asegurado todas las garantías yon moun pou krim dwa judicial realmente originada
avèk move aksyon nan moman necesarias para su defensa. komen oswa pou ajisman por delitos comunes o
yo te komèt yo, yo pa t konsidere Nadie será condenado por actos ki kontrè ak objektif epi por actos opuestos a los
yo kòm yon move zak, dapre dwa u omisiones que en el momento prinsip Nasyon Zini yo. propósitos y principios de
nasyonal oubyen entènasyonal de cometerse no fueron delictivos las Naciones Unidas.
la. Menm jan, yo p’ap ka ogmante según el Derecho nacional Atik 15: Artículo 15:
sou kondanasyon yon moun o internacional. Tampoco se 1. Tout moun dwe genyen 1. Toda persona tiene derecho
lalwa te rekonèt nan moman impondrá pena más grave que yon nasyonalite. a una nacionalidad.
move zak la te komèt. la aplicable en el momento de la 2. Yo pa ka retire nasyonalite 2. A nadie se privará
comisión del delito. yon moun ak lafòs, ni yo arbitrariamente de su

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


pa ka anpechel chanje nacionalidad ni del derecho
Atik 12: Yo p ap ka antre ak fòs Artículo 12: Nadie será objeto nasyonalite l. a cambiar de nacionalidad.
nan afè ki regade vi prive yon de injerencias arbitrarias en su Atik 16: Artículo 16:
moun, fanmi li, kay li oswa lèt li vida privada, familia, domicilio o 1. Gason ak fanm depi yo 1. Hombres y mujeres, a partir
ekri oswa resevwa, ni sal lonè li correspondencia, ni de ataques a gen laj majè, kèlkeswa ras de la edad núbil, tienen
ak repitasyon li. Tout moun gen su honra o reputación. Derecho a yo, nasyonalite yo oswa derecho, sin restricción por
dwa a pwoteksyon lalwa kont la protección de la ley contra tales relijyon, gen dwa marye raza, nacionalidad o religión,
zak sa yo. injerencias o ataques. oswa fonde yon fanmi. casarse y fundar una familia;

68 69
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL

2. Yo gen dwa egal ego devan e iguales derechos en el enfòmasyon ak lide pa nenpòt informaciones y opiniones, y el
maryaj, pandan maryaj epi matrimonio. mwayen ki egziste pou yo de difundirlas, sin limitación de
lè y´ap divòse. 2. Sólo mediante libre y pleno piblye yo. fronteras, por cualquier medio
La fanmi se eleman natirèl ki pi consentimiento de los futuros de expresión.
enpòtan sosyete epi li gen dwa esposos podrá contraerse el Atik 20: ARTÍCULO 20:
genyen nan pwoteksyon sosyete matrimonio. 1. Tout moun gen libète fè 1. Toda persona tiene derecho
ak leta. La familia es el elemento natural reyinyon ak asosiyasyon a la libertad de reunión y de
y fundamental de la sociedad y san zam. asociación pacíficas.
tiene derecho a la protección de la 2. Yo pa ka oblije pèson 2. Nadie podrá ser obligado
sociedad y del Estado. manm yon asosyasyon. a pertenecer a una
Atik 17: Tout moun, kit li poukòl Artículo 17: Toda persona tiene asociación.
kit li ak moun, gen dwa posede derecho a la propiedad, individual Atik 21: Artículo 21:
yon byen. Yo pa gen dwa wete y colectivamente. Nadie será 1. Tout moun gen dwa 1. Toda persona tiene derecho
byen yon moun nan men li ak privado arbitrariamente de su patisipe nan direksyon a participar en el gobierno
lafòs. propiedad. zafè piblik peyi l, swa de su país, directamente
dirèkteman, swa pa o por medio de
Atik 18: Tout moun gen Artículo 18: Toda persona
entèmedyè reprezantan l representantes libremente
dwa libète pou l panse, libète tiene derecho a la libertad de
chwazi an tout libète. escogidos.
konsyans ak relijyon li; dwa sa a pensamiento, de conciencia
2. Tout moun gen dwa okipe, 2. Toda persona tiene el
konpran tou libète pou li chanje y de religión; este derecho
nan kondisyon egalite, pòs derecho de acceso, en
relijyion oubyen fason li panse, incluye la libertad de cambiar de
piblik peyi li. condiciones de igualdad, a
libète pou manifeste relijyon religión o de creencia, así como
3. Volonte yon pèp se baz las funciones públicas de
li oswa fason li panse, poukò l la libertad de manifestar su
otorite pouvwa piblik; su país.
osinon ak lòt moun, kit li devan religión o su creencia, individual
volonte sa a dwe manifeste 3. La voluntad del pueblo es
yon piblik kit li nan prive, pa y colectivamente, tanto en
li nan eleksyon onèt ki la base de la autoridad del
mwayen ansèyman, pratik, sèvis público como en privado, por la
dwe fèt nan entèval fiks, poder público; se expresará

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


la ak seremoni yo. enseñanza, la práctica, el culto y la
ak patisipasyon tout mediante elecciones
observancia.
sitwayen, ak vòt sekrè auténticas que habrán de
Atik 19: Tout moun gen dwa a Artículo 19: Todo individuo osinon ak yon metòd ki ta celebrarse periódicamente,
libète lide yo ak lapawòl, kidonk tiene derecho a la libertad menm jan ak sa depi li asire por sufragio universal e
dwa pou yo pa enkyete yo de opinión y de expresión; libète vòt la. igual y por voto secreto
akoz lide yo ak dwa tou pou yo este derecho incluye el no u otro procedimiento
chèche, resevwa epi tou piblye, ser molestado a causa de sus equivalente que garantice
san konsiderasyon fwontyè, opiniones, el de investigar y recibir la libertad del voto.

70 71
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL

Atik 22: Tout moun, kòm manm Artículo 22: Toda persona, 4. Tout moun gen dwa fonde 4. Toda persona tiene derecho
sosyete a, gen dwa a sekirite como miembro de la sociedad, sendika ak lòt moun a fundar sindicatos y a
sosyal; sekirite sa a, yo kreyel tiene derecho a la seguridad osinon entre nan sendika sindicarse para la defensa
pou moun jwenn satisfaksyon social, y a obtener, mediante el pou defann enterè yo. de sus intereses.
dwa ekonomik, sosyal ak kiltirèl esfuerzo nacional y la cooperación Atik 24: Tout moun gen dwa ARTÍCULO 24: Toda persona
ki endispansab pou diyite ak internacional, habida cuenta de gen repo ak amizman, ak yon tiene derecho al descanso,
devlopman lib pèsonalite l, gras la organización y los recursos de limit rezonab pou dire travay al disfrute del tiempo libre,
a èfò nasyonal ak kooperasyon cada Estado, la satisfacción de los la epi, tout moun gen dwa tou a a una limitación razonable
entènasyonal la, depan derechos económicos, sociales konje peye pou chak peryòd. de la duración del trabajo y a
òganizasyon ak resous chak peyi. y culturales, indispensables a su vacaciones periódicas pagadas.
dignidad y al libre desarrollo de su
Atik 25: ARTÍCULO 25:
personalidad. 1. Tout moun gen dwa pou 1. Toda persona tiene
yon nivo lavi ki kapab derecho a un nivel de vida
Atik 23: Artículo 23: garanti lasante ak byenèt que le asegure, así como
1. Tout moun gen dwa 1. Toda persona tiene derecho yo ansam ak pa fanmi yo, a su familia, la salud y el
revandike dwa travay, gen al trabajo, a la libre elección epi tou garanti manje, bienestar, la alimentación,
dwa chwazi libreman travay de su trabajo, a condiciones abiye, kay, swen lasante el vestido, la vivienda, la
li, nan bon kondisyon, ki equitativas y satisfactorias avèk sèvis sosyal ki nesesè asistencia médica y los
jis, ak pwoteksyon kont de trabajo y a la protección yo; tout moun gen dwa servicios sociales; derecho
chomaj. contra el desempleo. pou yo genyen sikirite a seguros en caso de
2. Tout moun gen dwa, san 2. Toda persona tiene derecho, nan ka chomaj, maladi,
desempleo, enfermedad,
patipri, askè pou yo peye l sin discriminación alguna, a paralize, epi tou si mari
invalidez, viudez, vejez y
yon salè egal pou yon travay igual salario por trabajo igual. oswa madanm mouri, nan
otros casos de pérdida de
egal ak sa yon lòt fè. 3. Toda persona que trabaja ka vyeyès oswa nan tout
lòt ka kote yon moun ta sus medios de subsistencia
3. Tout moun k´ap travay, yo tiene derecho a una
pèdi mwayen pou l viv, nan por circunstancias
dwe ba li yon salè jis epi ki remuneración equitativa y
sikonstans ki pa t volonte independientes de su

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


satisfezan, ki kapab asire satisfactoria, que le asegure,
li. voluntad.
l, ansanm ak fanmi li, yon así como a su familia, una
2. Matènite ak timoun piti 2. La maternidad y la infancia
egzistans ki an akò avòk existencia conforme a la
gen gen dwa a yon èd ak tienen derecho a cuidados
ak diyite moun epi konplèt dignidad humana y que
yon asistans espesyal. y asistencia especiales.
tou, si gen posiblite, pou será completada, en caso
Tout timoun, kit yo fèt Todos los niños, dentro
yo ta konplete l ak tout necesario, por cualesquiera
nan maryaj, kit se andeyò matrimonio o fuera de
lòt mwayen pwoteksyon otros medios de protección
maryaj, gen menm matrimonio, tienen derecho
sosyal. social.
pwoteksyon sosyal la. a igual protección social.

72 73
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL

Atik 26: Artículo 26: Atik 27: ARTÍCULO 27:


1. Tout moun gen dwa a 1. Toda persona tiene derecho 1. Tout moun gen dwa 1. Toda persona tiene derecho
levasyon. Levasyon dwe a la educación. La educación patisipe libreman nan a tomar parte libremente
gratis, o mwens lè se debe ser gratuita, al menos aktivite sou lavi kiltirèl en la vida cultural de la
ansèyman elemantè epi en lo concerniente a la kominote a, jwi lavi atistik comunidad, a gozar de las
fondalnatal. Ansèyman instrucción elemental y li epi patisipe nan pwogrè artes y a participar en el
elemantè obligatwa. fundamental. La instrucción lasyans ak avantaj ki soti progreso científico y en
nan pwogrè sa a. Epi rezilta los beneficios que de él
Ansèyman teknik ak elemental será obligatoria.
byen fè l resulten.
pwofesyonèl dwe La instrucción técnica y
2. Tout moun gen dwa 2. Toda persona tiene
jeneralize; antre nan etid profesional habrá de ser
genyen pwoteksyon derecho a la protección
siperyè dwe ouvè pou tout generalizada; el acceso a los enterè lespri ak enterè de los intereses morales
moun egal ego depand valè estudios superiores será igual tout bon vre ki sòti nan y materiales que le
yon moun. para todos, en función de los tout pwodiksyon lasyans, correspondan por razón de
2. Vizyon levasyon dwe pou méritos respectivos. literati epi tou atistik moun las producciones científicas,
fè fleri pèsonalite moun ak 2. La educación tendrá por sa a ta pwodwi. literarias o artísticas de que
ranfòse respè dwa moun ak objeto el pleno desarrollo de sea autora.
libète fondalnatal. Li dwe la personalidad humana y el
tou ankouraje konesans, fortalecimiento del respeto Atik 28: Tout moun gen dwa ARTÍCULO 28: Toda
tolerans ak lamitye ant a los derechos humanos y a asksè egziste, sou plan sosyal persona tiene derecho a
tout nasyon, tout gwoup las libertades fundamentales; ak sou plan entènasyonal, que se establezca un orden
ras moun oswa tout favorecerá la comprensión, la yon lòd kote dwa ak libète ki social e internacional
relijyon, epi tou ankouraje tolerancia y la amistad entre pwoklame nan Deklarasyon sa en el que los derechos y
devlopman aktivite todas las naciones y todos los a kapab aplike tout bon vre. libertades proclamados en
Nasyonzini pou kenvbe grupos étnicos o religiosos; y esta Declaración se hagan
lapè. promoverá el desarrollo de las plenamente efectivos

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


3. Paran yo, an premye, gen actividades de las Naciones
Atik 29: ARTÍCULO 29:
dwa pou yo chwazi ki kalite Unidas para el mantenimiento
1. Chak moun gen devwa 1. Toda persona tiene deberes
levasyon pou yo bay pitit yo. de la paz.
devan kominote a, kote se respecto a la comunidad,
3. Los padres tendrán derecho
sèl kote devlopman lib tout puesto que sólo en
preferente a escoger el tipo bon pèsonalite li kapab ella puede desarrollar
de educación que habrá de realize. libre y plenamente su
darse a sus hijos. personalidad.

74 75
KREYOL ESPAÑOL

2. Nan itilizasyon dwa li yo epi 2. En el ejercicio de sus


nan lajwisans libète li, yon derechos y en el disfrute de
moun dwe soumèt li devan sus libertades, toda persona
limitasyon lalwa sèlman estará solamente sujeta a
tabli, pou asire rekonesans las limitaciones establecidas
ak respè dwa ak libète lòt por la ley con el único fin de
moun epi tou pou satisfè asegurar el reconocimiento y
bon jan egzistans règleman el respeto de los derechos y
sosyete a, lòd piblik ak libertades de los demás, y de
byennèt jeneral nan yon satisfacer las justas exigencias
sosyete demokratik. de la moral, del orden público
3. Dwa ak libète sa yo, yo p ap y del bienestar general en una PERU
kapab, nan okenn ka, itilize sociedad democrática. SJM -TACNA
yo lòt jan selon vizyon ak 3. Estos derechos y libertades Prolongación Hipólito Unanue
s/n al frente del Terminal
prensip Nasyonzini yo. no podrán en ningún caso ser Internacional de Buses.

ejercidos en oposición a los Atención de lunes a viernes de


9:00 a 12:00 y
propósitos y principios de las de 14:00 a 17:00 horas
sjm.tacna@gmail.com
Naciones Unidas.
Encuentros Servicio Jesuita de
la Solidaridad - LIMA CHILE
Jr. Fulgencio Valdez 780 – Breña
- Lima 05 – Perú SJM - ARICA
Atik 30: Okenn nan disposisyon Artículo 30: Nada en la Altura de la cuadra 12 de la av. José Miguel Carrera 1515,
Venezuela.
Deklarasyon sa a p ap ka presente Declaración podrá Oficina 6.

entèprete kòm kwa yon leta, yon interpretarse en el sentido de Atención de lunes a viernes de
9:00 a 18:00 horas
Atención de lunes a viernes de
9:00 a 13:00 horas
gwoupman oswa yon moun, ta que confiere derecho alguno refugiados1@encuentros-sjs.org

DWA IMÈN / DERECHOS HUMANOS


arica@sjmchile.org

ka gen yon dwa kèlkonk pou l ta al Estado, a un grupo o a una SJM - ANTOFAGASTA
14 de febrero 2589,
kòmanse yon aktivite oubyen persona, para emprender y esquina Prat
BOLIVIA
komèt yon zak ki ta vle abouti desarrollar actividades o realizar Atención de lunes a viernes de
BRASIL
a destriksyon dwa ak libète ki actos tendientes a la supresión SJM - EL ALTO
Av. Fuerza Aérea #140 Centro ZANMI
09:00 a 13:00 horas
antofagasta@sjmchile.org
pwoklame nan Deklarasyon an. de cualquiera de los derechos y (frente al enmallado del Av. Amazonas, 641, 8c.
aeropuerto) Centro-30180-001. Belo SJM - SANTIAGO
libertades proclamados en esta Horizonte, MG. Lord Cochrane 104 - Santiago
Atención de lunes a viernes www.centrozanmi.org
Declaración. 09:00 a 12:30 y de 15:00 a Atención de lunes a viernes de
18:00 horas Atención de martes a sábado 09:00 a 13:00 horas
sjm.bolivia@gmail.com de 13:30 a 17:00 horas santiago@sjmchile.org

76 77
Alfabe oubyen abese panyol gramè ak vèb
ALFABETO O ABECEDARIO ESPAÑOL gramática y VERBOS
MINÚSCULA MAYÚSCULA LETRA
VÉB / VERBO
a A (a)
b B (be) Veb ki endike yon aksyon oubyen mouvman, fóm devouman oubyen
c C (ce)
santiman. Yo toujou la nan anpil fwaz.
d D (de) Los verbos expresan una acción o movimiento, un estado de ánimo
e E (e) o un sentimiento. Los verbos están presentes en la mayoría nuestras
f F (efe) frases.
g G (ge) Nan espanyol ak nan kreyol veb yo sèvi avek pronon yo, se pronon yo
h H (hache) ki endike ki moun ki fè aksyon an. Pronon yo se:
i I (i)
En español y en kreyol los verbos se utilizan con pronombres, que
j J (jota)
indican a la persona que realiza la acción. Los pronombres son:
k K (ka)
l L (ele) KREYOL ESPAÑOL
m M (eme) Mwen Yo
n N (ene)
Ou Tú
ñ Ñ (eñe)
o O (o) Li Él
p P (pe) Li Ella
q Q (cu)
Nou Nosotros
r R (erre)

gramè ak vèb / GRAMÁTICA y verbos


s S (ese) Ou Vosotros / Ustedes
t T (te) Yo Ellos / Ellas
u U (u)
v V (uve) Nan Kreyol veb yo rete ak fóm enfinitif yo. Se osilyè (te, pral,
w W (uve doble) anvi ect) yo ki fè w konnen tan veb yo.
x X (equis) En Kreyol, los verbos siempre permanecen en su forma del
y Y (ye) infinitivo. El tiempo verbal se reconoce por los auxiliares de
z Z (zeta) tiempo.

78 79
ENFINITIF / INFINITIVO Yon Pase / El Pasado (Pretérito Indefinido)
An espanyol enfinitif se yon fóm próp veb yo (endike moun nan, kom, Nou okipe tan pase pou nou pale o esplike yon bagay kite pase. Nan
mwen, ou, ak li) e selman yo fini –ar-er-ir. kreyol veb yo pa chanje se oksyè TE selman kap fe konnen se tan
En español el infinitivo es una forma no personal del verbo (no indica pase. An espanyòl pou konjige l ou chanje fen veb la si se yon veb ki
persona, como yo, tú o él) y siempre terminan en -ar, -er, -ir. fini, -ar, -er ou -ir.
Usamos este tiempo para hablar de algo que sucedió en el pasado.
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
En español se conjuga modificando la terminación verbal según si los
AR ER IR
verbos terminan en -ar, -er o -ir.
Renmen Amar Manje Comer Dòmi Dormir

Gade Mirar Genyen Tener Soti Salir


An kreyòl veb yo pa varye ou rekonèt pase yo se le yo itilize TE ej.
Palé Hablar Fè Hacer Viv Vivir
Mwen te ekri.
En Kreyol, el verbo no varía, y se reconoce el pasado por el uso del
auxiliar TE.
PREZAN / PRESENTE
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL
Ou di tan prezan se lè aksyon an ak fèt nan mem moman wap pale a. Nan RENMEN AMAR Manje COMER VIV VIVIR
espanyol pou ou konjigue veb, sa pral depan kijan l fini -ar, -er, -ir. Nan
Mwen Yo Te renmen Amaba Te manje Comía Te viv Vivía
kreyol nou di, tan prezan se mem enfinitf la san oken chanjman. Ou Tú Te renmen Amabas Te manje Comías Te viv Vivías
El tiempo presente indica que la acción que expresa el verbo ocurre en Li Él / Ella Te renmen Amaba Te manje Comía Te viv Vivía

la misma época en la que se habla. En español, para conjugar los verbos Nou Nosotros Te renmen Amá- Te manje Comía- Te viv Vivíamos
bamos mos
en presente dependerá si terminan en -ar, -er o -ir. En kreyol, el tiempo
Ou Ustedes Te renmen Amaban Te manje Comían Te viv Vivíais
presente se indica por medio del infinitivo sin alteración Vosotros
Yo Ellos Te renmen Amaban Te manje Comían Te viv Vivían
KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL Ellas

gramè ak vèb / GRAMÁTICA y verbos


RENMEN AMAR MANJE COMER VIV VIVIR

Mwen Yo Renmen Amo Manje Como Viv Vivo Fiti (pral) / El Futuro
Ou Tú Renmen Amas Manje Comes Viv Vives Fiti oubyen fiti pase okipe pou eksplike panse saw sipoze deyon koz,
Li Él / Ella Renmen Ama Manje Come Viv Vive ou de yon bagay kigen pou fèt. Nan espanyol ou selman chanje fen
Nou Nosotros Renmen Amamos Manje Comemos Viv Vivimos veb la, si se yon veb ki fini -ar, -er ou ir.
Ou Ustedes Renmen Aman Manje Comen Viv Viven El futuro simple o futuro imperfecto se utiliza principalmente para
Vosotros Coméis Vivís expresar una intención o una suposición acerca lo que sucederá.
Yo Ellos Renmen Aman Manje Comen Viv Viven En español, se modifica la terminación verbal, según si los verbos
Ellas
terminan en -ar, -er, o -ir.

80 81
An kreyol veb yo pa chanje nan fiti selman ou mete oksilyè PRAL. veb REGILYE / Verbos regulares
En kreyol, el verbo no varía y el futuro se construye con el auxiliar PRAL. Kreyol Español Kreyol Español Kreyol Español Kreyol Español

KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL KREYOL ESPAÑOL


Louvri Abrir Rasamble Juntar Kopere Cooperar Pratike Practicar
RENMEN AMAR MANJE COMER VIV VIVIR Reyni

Mwen Yo Pral Amaré Pral Comeré Viv Viviré


renmen manje Renmen Amar Voye Lanzar Kouri Correr Resevwa Recibir

Ou Tú Pral Amarás Pral Comeréis Viv Vivirás


renmen manje Mare Amarrar Li Leer Konfye Confiar Vòlè Robar
Li Él / Ella Pral Amará Pral Comeré Viv Vivirá
renmen manje
Aprann Aprender Kómande Mandar Devwa Deber Sote Saltar
Nou Nosotros Pral Amaremos Pral Comeremos Viv Viviremos
renmen manje
Danse Bailar Kondi Manejar Kolasyon Desayunar Monte Subir
Ou Ustedes Pral Amarán Pral Comerán Viv Vivirán
Vosotros renmen Amaréis manje Comeréis Viviréis
Yo Ellos Ellas Pral Amarán Pral Comerán Viv Vivirán Rale Gatear Vole Volar Pliye Doblar Pè Temer
renmen manje

Bale Barrer Gade Mirar Kompran Entender Manyèn Tocar

veb ki pa regle ou deregle / Verbos irregulares


Bat Batir Anbete Molestar Ekri Escribir Pran Tomar
Nan espanyòl gen kèk veb kipa swiv règl anvan yo. Yo rele veb (iregle ou
deregle). Konjigezon yo, depan de yo chak. Bwé Beber Mouye Mojar Koute Escuchar Travay Trabajar

En español, existen verbos que no siguen la regla anterior. Estos son


Jete Botar Naje Nadar Etidye Estudiar Bite Tropezar
llamados verbos irregulares y su conjugación depende de cada verbo.
Anmède Burlar Bezwen Necesitar Anmède Burlar Bezwen Necesitar
kreyol: genyen ESPAÑOL: TENER
Anniye Anniye
Prezan Pase Fiti / Pral Presente Pasado Futuro

gramè ak vèb / GRAMÁTICA y verbos


Mwen Genyen Te Pral
Yo Tengo Tuve Tendré Mache Caminar Óganize Organizar Manke Faltar Sévi Usar
genyen genyen
Ou Genyen Te Pral Tú Tienes Tuviste Tendrás
genyen genyen Chante Cantar Pase Pasar Siyen Firmar Itilize Utilizar
Li Genyen Te Pral Él / Ella Tiene Tuvo Tendrá
genyen genyen
Pale Hablar Pwomene Pasear Fóme Formar Voyaje Viajar
Nou Genyen Te Pral Nosotros Tenemos Tuvimos Tendremos
genyen genyen
Manje Comer Pile Pisar Fimen Fumar Viv Vivir
Ou Genyen Te Pral Ustedes Tienen Tuvieron Tendrán
genyen genyen Vosotros
Yo Genyen Te Pral Ellos/ Tienen Tuvieron Tendrán Achte Comprar Depose Posar Frape Golpear Vote Votar
genyen genyen Ellas

82 83
veb ki pa regle ou deregle / Verbos irregulares
Kreyol Español Kreyol Español Kreyol Español Kreyol Español

Vale Absorber Tann Atender Trenen Afligir Beni Bendecir

Pire Comprimir Adapte Caber Kouri Correr Resevwa Recibir Seminè ak klas espayòl pou ayisyen yo
TALLERES Y Clases de español PARA HAITIANOS
Ladan n Concluir Trompe Confundir Konfese Confesar Konvenk Convencer Centro Universitario Ignaciano
Almirante Barroso 10, santiago de chile / Metro los Héroes
Konwonpi Corromper Korije Corregir Bay Dar Reveye Despertar
zanmi@uahurtado.cl

Di Decir Propaje Difundir Chwazi Elegir Divize Dividir


Simaye Apwi jidisyè
La Estar Fikse Fijar Retire Excluir Ek- Expresar CLÍNICA JURÍDICA UAH
sprime
Cienfuegos 41, Santiago de Chile / Metro Los Héroes
Enprime Imprimir Tann Extender Fri Freír Envesti Invertir
derecho@uahurtado.cl
(+56) 2 28897261
Fé Hacer Mete l Incluir Madichonen Maldecir Anonse Incurrir
http://derecho.uahurtado.cl/clinica-juridica/

Tande Oir Fwape Oprimir Manifeste Manifestar Fét Nacer


Biwo dwa imen/moun yo
Mete Poner Fwi Omitir Posede Poseer Fóse Presumir Instituto Nacional de Derechos Humanos
Eliodoro Yáñez 1147, Providencia, Santiago de chile
Pouvwa Poder Pretann Pretender Vle Querer Limen Prender
(+56) 2 28878826
http://www.indh.cl/
Ajoute Recluir Founi Proveer Refabrike Reinsertar Konnen Saber Lunes a Jueves de 9:30 a 13:30 y de 15:00 a 17:30 horas

Brize Romper Sove Salvar Demare Soltar Antere Sepultar


Chire

Sispann Suspender Apiye Sujetar Efase Suprimir Pote Traer

Gen Tener Ran- Sustituir Vini Venir Santi Sentir


plase
Diseño EDITORIAL: Ignacia Biskupović
Wé Ver Soti Salir Fennen Marchitar Frabrike Insertar DISEÑO PORTADA: jAVIERA VÁSQUEZ
Gestión y producción de publicación: María Contreras
Fotos y Videos: Diarios de Guerra / María Contreras & Gabriel Ortega

84

You might also like