Professional Documents
Culture Documents
प म् (Paper Number) 15
प िवषयः (Title) योितषम्
(Jyotisha)
पा ांशसं या पा ांशनाम च 01, योितषशा य सामा यप रचयः
(Module Number& Module Name) (General Introduction to Jyotishshastra)
पा ांशत वािन
(Focal Points of The Module)
मुखा वेषकः सह- मुखा वेषकः
(Principal Investigator) (Co-Principal Investigator)
ो.रमेशकु मारपा डे यः, ो.वे.कु टु बशा ी,
कु लपितः, ीलालबहादुरशा ी- पूवकु लपितः,रा ीयसं कृ तसं थानम्,नवदेहली
राि यसं कृ तिव ापीठम्, स पूणान दसं कृ तिव िव ालयः,वाराणसी
नवदेहली 110016 सोमनाथसं कृ तिव िव ालयः, गुजरातः
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
1-0 IkzLrkouk &
OksnL; "kV~LoÄõs"kq T;ksfr"ke~ vU;reeÄõefLrA T;ksfr"ka osniq#"kL;
p{kq:is.kkfHk/h;rsA ;Fkk p{kqfoZghuks tu% dfLeaf'pr~ dk;sZ oqQ'kyrka uSo vokIuksfr rFkSo
T;ksfr"kfoghuL; osnL; izk;ksfxdh lkFkZdrk uSo lk/f;rqa 'kD;rsA ;FkksDra HkkLdjkpk;ksZ.k&
osnp{kq% fdysna Le`ra T;ksfr"ak eq[;rk
pkÄõeè;s¿L; rsuksP;rsA
la;qrks¿ihrjS% d.kZuklkfnfHk%
p{kq"kkÄõsu ghuks u fdf×pRdj%AA
fl-f'k- eè;ekf/dkj% 'yks- 11
vifjfers xxue.Mys¿fLeu~ ;kfu rstkse;kfu foEckfu n`';Urs rkfu T;ksfr%'kCnsu
O;fß;Urs rs"kq ;kfu lnSo lekuxfrdkfu HkofUr rkfu u{k=k'kCnsu mP;Urs ;kfu p
fHkUu&fHkUu xfrdkfu HkofUr rkfu xzg'kCnsu mP;UrsA bRFka
xzgu{k=krkjdkfn&T;ksfr%fi.Mkuka fLFkfr&xfr&izHkkokfno.kZua ;fLeu~ 'kkL=ks fozQ;rs rnso
T;ksfr"k'kkL=keqP;rsA T;ksfr"k'kkL=ka osniq#"kL; us=keqP;rsA osnkuka egnqn~ns';efLr ;Uekuok%
lq[kiwoZda Lothoua la;kI; eqfDra IkzkIuq;qfjfrA osnkÄõT;ksfr"kL;SrUeq[;a dk;ZefLr ;Ttuk%
lq[kykHka oqQoZUrks eqfDriFkeuqljs;q%A x.kuke;a 'kkL=kesrr~ izfrpj.kizfefr}kjk lE;xzwis.k
vxzsxeuL; izjs .kka iznnkfrA osnkÄõT;ksfr"k}kjk fnx~&ns'k&dkyknhuka fo"k;s lE;x~ Kkua
izkI;rsA dLeSfpr~ dk;kZjEHkk; 'kqHkdkyL;kfi foospue=k fozQ;rsA egf"kZijk'kj%
Loc`gRikjk'kjgksjk'kkL=kxzUFks mDrokufLr ;TT;ksfr"k'kkL=kesrr~ e;k czã.kk izkIre~A ;Fkk l%
v/hroku~ rFkSo xzUFks¿fLeu~ laxzfFkra o`QRok izdVhdjksrhfrA 'kkL=kfena f=kdkyKkua
dkj;frA
OksnkÄõT;ksfr"ke~
osnkÄõT;ksfr"ka fg f}/k fopk;Zrs osnkÄõRosu T;ksfr"ka] osnkÄõs"kq T;ksfr"k×pA osnkÄõkfu
"kV~l[a ;kdkfu lfUrA f'k{kk dYiks O;kdj.ka fu#Dra NUnks T;ksfr"k×pA osnkuka
lE;xFkkZocks/dRoeso osnkÄõkuka osnkÄõRoe~A osnkÄõkuka Kkua fouk osnkFkZ% lE;o~Qr;k Kkrqa
uSo 'kD;%A osnkÄõRosu ;TT;ksfr"ka rL; fg yx/eqfufojfpra osnkÄõT;ksfr"ka uke eq[;ks
xzUFk%A OksnsH;ks fuxZrfena T;ksfr"k'kkL=ka yksdO;ogkjs LorU=k:is.k mi;qT;rsA xzgk.kka
dkykoLFkkxR;kfnfunsZ'ksu deZlEiknufufeÙkdeqgwÙkkZfndFkus 'kkL=ks.kkusu izfrikfnrk%
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
fl¼kUrk% oSf'k"V~;iw.kk± ekSfydrka ogfUrA vr bna T;ksfr"k'kkL=ka 'kkL=kkUrjksidkjda
txn~O;ogkjizorZd×pkfLrA
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
|kSjUrfj{ks izfrf"Brk¿Urfj{ka i`fFkO;ke~AA ,srjs; czkã.k (11@6)
laoRlj&ekl&Írq&i{k&vgksjk=k&lw;Z&pUnzkfnfo"k;s rÙkRLFkys"kq fof'k"Va o.kZuefi
izkI;rs&
"kM~jk=khnhZf{kr% L;kr~ "kM~ ok Íro% laoRlj%A
}kn'kjk=khnhZf{kr% L;kr~ }kn'keklk% laoRlj%A
=k;ksn'kjk=khnhZf{kr% L;kr~ =k;ksn'keklk% laoRlj%AA
rSfÙkjh; lafgrk 5@6@7
bRFka osnkuka lafgrkHkkxs czkã.kHkkxs"kq cgqfo/k fg T;ksfr"kfo"k;k% IkzlÄõkuqlkjs.k
izfrikfnrk% lfUrA ija osnk fg uSo fu'p;su T;ksfr"k'kkL=kek=keqfí'; izo`Ùkk% rsu r=k
uSrkn`'k% izlÄõks ;su T;ksfr"k'kkL=ka O;k[;kra L;kr~A rFkkfi
brjfo"k;izlÄõ&o'kkTT;ksfr"kfo"k;s¿fi ;fRdf×pnqDra rsuSrTKk;rs
T;ksfr"k'kkL=ks¿fLeu~ ekuoh;a Kkua le`¼eklhr~A oSfndlafgrkdkys T;ksfr"kL; ;kn`'ka
Lo:ie~ miyH;rs rsu vuqekrqa 'kD;rs ;Ùkrks¿fi iwo± T;ksfr"kL; Lo:ia fuf'preklhr~A
T;ksfr"k'kkL=kL; oSfnddky% ÍXosnknkjH; yx/eqfudkyi;ZUra pyfrA rnuUrje~
T;ksfr"k'kkL=kL; osnkÄõdky% IkzpyfrA dkys¿fLeu~ T;ksfr"k'kkL=kL; osnkÄõRosu foospua
fozQ;rsA osnkÄõ:is.k ;TT;ksfr"ka izorZrs Le rL; yx/eqfuiz.khra osnkÄõT;ksfr"kfefr xzUFk%]
of'k"BkfnÍf"kfHk% izksDrk% lafgrk'p izfriks"k.ka oqQoZfUrA
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
Hkkjrh;T;ksfr"kL;sfrgkl%
IkzFkeHkkx% f}rh;Hkkx%
(fl¼kUrizkDdky% (fl¼kUrdky%)
IkzFkefoHkkx% f}rh;foHkkx%
(oSfnddky%) (osnkÄõdky%)
1- izdj.ke~ 2- Ik×pkÄõ
Xkzgk.kka Li"Vxfr& Ikzdj.ke~
fLFkfro.kZue~
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
5-0 T;ksfr"kL; fl¼kUrLdU/% &
OkSfndlkfgR;s osnkÄõT;ksfr"ks p ;TT;ksfr"kfo"k;da fooj.ka izkI;rs rn~ xzgk.kka
Li"VxfrfLFkfrcks/uk; i;kZIra uklhr~ vr ,o fl¼kUrxzUFkkuka fofuekZ.ka izkjHkr~A
vkpk;Zojkgfefgjs.k Lojfpri×pfl¼kfUrdk;ka fu:firk%
iksfy'kjksedokf'k"BlkSjiSrkegfl¼kUrk% fofo/fl¼kUrs"kq izeq[kk% vklu~A oLrqr% ,rr~
izkphufl¼kUri×pdeklhr~A r=k lkSjfl¼kUr ,o vuqHkofo"k;% iksfy'ko`Qr%
n`Dizrhfrfo"k;% jksed% rrks izkphu ,oA iSrkegokfl"BkS rq furkUrizkphukS ;nuqlkja
n`Xxf.krSD;rk dFkefi u Hkforqa 'kD;rsA vr% fl¼kUrxzUFks"kq vk"kZ:Iks.k fo[;kra
lw;Zfl¼kUrxzUFkeso Ikzkeq[;su o;a tkuhe%A lEizfr ;ks xzUFk% ,rUukEuk Ikzfl¼% vfLr rL;
o.kZua RkRizk;ksfxdfooj.kiqjLljexzs fozQ;ek.kefLrA
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
lw;Zxzg.k&xzg;qfr&Hkxzg;qfr&mn;kLr&pUnz-Ük`ÄõksUufr&ikr&Hkwxksy&T;ksfr"kksifu"kn~ekulaKdk
bfrA lkEizfrd% lw;Zfl¼kUrxzUFk% L;kr~ izkphua lw;Zfl¼kUrks ok L;kr~ rL;
fl¼kUrT;ksfr"kL; izfl¼xzUFks"kq egRizHkko% tkrks¿fLrA lw;Zfl¼kUrxzUFkL; ijeksi;ksfxRoa
n`"V~oSo uSdS% ijdkfydS% fo}n~fHk% ,rnqifj fofo/k% VhdkxzUFkk% laxzfFkrkLlfUrA
VhdkxzUFks"kq jÄõukFkL; xw<kFkZizdkf'kdk] u`flagnSoKL; lkSjHkk";a] fo'oukFkL;
xgukFkZizdkf'kdk psR;kn;% Vhdk% eq[;rka ogfUrA
6-3 vn~Hkqrlkxj%
vn~Hkqrks¿;e~ vn~Hkqrlkxj%A xzUFkks¿;a oÄõs'ksu y{e.klsusu izkjC/LrÙku;su
cYykylsusu 1089 fer'kdkCns Ikfjiwfjr%A c`gRlafgrk;ka ;Fkk fg fofo/k% fo"k;k%
izfrikfnrk% lfUr rFkSo vn~Hkqrlkxjs¿fLeUufi foLrjs.k fofo/k% fo"k;k% foosfprk%A
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः