You are on page 1of 16

िवषयः (Subject) सं कृ तम् (Sanskrit)

प म् (Paper Number) 15
प िवषयः (Title) योितषम्
(Jyotisha)
पा ांशसं या पा ांशनाम च 01, योितषशा य सामा यप रचयः
(Module Number& Module Name) (General Introduction to Jyotishshastra)
पा ांशत वािन 
(Focal Points of The Module) 
मुखा वेषकः सह- मुखा वेषकः
(Principal Investigator) (Co-Principal Investigator)
ो.रमेशकु मारपा डे यः, ो.वे.कु टु बशा ी,
कु लपितः, ीलालबहादुरशा ी- पूवकु लपितः,रा ीयसं कृ तसं थानम्,नवदेहली
राि यसं कृ तिव ापीठम्, स पूणान दसं कृ तिव िव ालयः,वाराणसी
नवदेहली 110016 सोमनाथसं कृ तिव िव ालयः, गुजरातः

सम वयकः पा ांशलेखकः समी कः


(Co-ordinator) (Content Writer) (Reviewer)
ो. म े कु मारशमा izks- fcgkjhyky 'kekZ ो. वासुदव
े शमा,
आचायः योितषिवभाग य foHkkxkè;{k% T;ksfr"kfoHkkxL; योितषिवभागः,
ीलालबहादुरशा ीराि य-
ीलालबहादुरशा ीराि य- राि यसं कृ तसं थानम्,
सं कृ तिव ापीठम्,
सं कृ तिव ापीठम्,
नवदेहली 110016 जयपुरप रसरः, जयपुरम्
नवदेहली
पा ांशसंल कम्
SAN_P15_M1
(Module Tag)

आयोजकसं था (Anchor Institute)


ीलालबहादुरशा ीराि यसं कृ तिव ापीठम्, नवदेहली 110016
fo"k;lwph&
1-0 izLrkouk
2-0 T;ksfr"k'kkL=kL; egÙoe~
3-0 T;ksfr"k'kkL=kL; izorZdkpk;kZ% rRlEc¼xzUFkk'p
4-0 T;ksfr"k'kkL=kL; fodkl%
5-0 T;ksfr"kL; fl¼kUrLdU/%
5-1 lw;fZ l¼kUr%
5-2 lksefl¼kUr%
5-3 i×pfl¼kfUrdk
6-0 T;ksfr"kL; lafgrkLdU/%
6-1 ukjnlafgrk
6-2 c`gRlafgrk
6-3 vn~Hkqrlkxj%
7-0 T;ksfr"kL; gksjkLdU/%
7-1 gksjk'kkL=kfoHkkx%
7-2 c`gRikjk'kjgksjk'kkL=ke~
7-3 c`gTtkrde~
7-4 y?kqtkrde~
7-5 rkftduhyd.Bh
8-0 fof'k"VT;ksfrfoZnka ifjp;%
8-1 yx/kpk;Z%
8-2 vk;ZHkV%
8-3 ojkgfefgj%
8-4 dY;k.koekZ
8-5 czãxqIr%
8-6 HkkLdjkpk;Z%
8-7 oS|ukFk%
8-8 deykdjHkV~V%
8-9 lq/kdj%
9-0 milagkj%

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
1-0 IkzLrkouk &
OksnL; "kV~LoÄõs"kq T;ksfr"ke~ vU;reeÄõefLrA T;ksfr"ka osniq#"kL;
p{kq:is.kkfHk/h;rsA ;Fkk p{kqfoZghuks tu% dfLeaf'pr~ dk;sZ oqQ'kyrka uSo vokIuksfr rFkSo
T;ksfr"kfoghuL; osnL; izk;ksfxdh lkFkZdrk uSo lk/f;rqa 'kD;rsA ;FkksDra HkkLdjkpk;ksZ.k&
osnp{kq% fdysna Le`ra T;ksfr"ak eq[;rk
pkÄõeè;s¿L; rsuksP;rsA
la;qrks¿ihrjS% d.kZuklkfnfHk%
p{kq"kkÄõsu ghuks u fdf×pRdj%AA
fl-f'k- eè;ekf/dkj% 'yks- 11
vifjfers xxue.Mys¿fLeu~ ;kfu rstkse;kfu foEckfu n`';Urs rkfu T;ksfr%'kCnsu
O;fß;Urs rs"kq ;kfu lnSo lekuxfrdkfu HkofUr rkfu u{k=k'kCnsu mP;Urs ;kfu p
fHkUu&fHkUu xfrdkfu HkofUr rkfu xzg'kCnsu mP;UrsA bRFka
xzgu{k=krkjdkfn&T;ksfr%fi.Mkuka fLFkfr&xfr&izHkkokfno.kZua ;fLeu~ 'kkL=ks fozQ;rs rnso
T;ksfr"k'kkL=keqP;rsA T;ksfr"k'kkL=ka osniq#"kL; us=keqP;rsA osnkuka egnqn~ns';efLr ;Uekuok%
lq[kiwoZda Lothoua la;kI; eqfDra IkzkIuq;qfjfrA osnkÄõT;ksfr"kL;SrUeq[;a dk;ZefLr ;Ttuk%
lq[kykHka oqQoZUrks eqfDriFkeuqljs;q%A x.kuke;a 'kkL=kesrr~ izfrpj.kizfefr}kjk lE;xzwis.k
vxzsxeuL; izjs .kka iznnkfrA osnkÄõT;ksfr"k}kjk fnx~&ns'k&dkyknhuka fo"k;s lE;x~ Kkua
izkI;rsA dLeSfpr~ dk;kZjEHkk; 'kqHkdkyL;kfi foospue=k fozQ;rsA egf"kZijk'kj%
Loc`gRikjk'kjgksjk'kkL=kxzUFks mDrokufLr ;TT;ksfr"k'kkL=kesrr~ e;k czã.kk izkIre~A ;Fkk l%
v/hroku~ rFkSo xzUFks¿fLeu~ laxzfFkra o`QRok izdVhdjksrhfrA 'kkL=kfena f=kdkyKkua
dkj;frA

T;ksfr"k'kCnL; O;k[;k uSd:is.k yH;rs& T;ksrhaf"k vL; lfUr foospuh;Rosusfr


^T;ksfr"ke~* v=k T;ksfr"k~'kCnkr~ eRoFkhZ;% vp~izR;;ks tkr%A rn/hrs r}sn ok ^T;kSfrf"kd%*
bfr 'kCn% BdizR;;s lfr fl¼ks HkofrA rnf/o`QR; o`Qrks xzUFkks T;kSfr"k%
lw;Zfl¼kUrkfnfjR;fi foosDrqa 'kD;rsA dsfpn~ fo}kal% T;ksrhaf"k vf/o`QR; o`Qrks xzUFk% bfr
O;qRifÙkekfJR; 'kkL=kefi T;ksfr"kinsu O;ogjfUrA dsfpn~ fo}kal% T;ksfrfoZ|k:is¿FksZ
T;ksfr"kfefr 'kCna :<a eU;UrsA fofo/:is.k foospus lfr oLrqr% 'kkL=kfena T;ksfr"kinsu
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
O;ofß;rs ;rksfg yx/eqfuekjEH; deykdjHkV~Vi;ZUra ;s T;ksfrfoZ"k;dxzUFkiz.ksrkjLlfUr
rs loZ=k T;ksfr"kfeR;so ina O;oâroUr% lfUrA

2-0 T;ksfr"k'kkL=kL; egÙoe~ &


T;ksfr"ka O;ogkj'kkL=k:is.k vkoeU;rsA 'kkL=kL;kL; mi;ksx% O;ogkjs izkeq[;su
fozQ;rsA 'kkL=kfena tuku~ izR;{keso midjksfr ;Fkk xzgk.kka dky&voLFkk&xR;kfnfunsZ'kue~]
deZlEiknuk; eqgwÙkZkfndFkua] 'kqHkk'kqHkiQydFku×psfrA 'kkL=kL;kL; egUegÙoa n`"V~oSo
ukjnlafgrk;ka IkzksDre~&
fouSrnf[kya JkSrLekÙkZ deZ u flè;frA
rLekTtxf¼rk;sna czã.kk jfpra iqjkAA
ukjnlafgrk] izFkeks¿è;k;%] 'yks- 7
'kkL=kn`"V~;k O;ogkjn`"V~;k p vL; 'kkL=kL;ksi;ksfXkRokr~ ewfèuZ LFkkua IkzkIrefLrA
'kkL=kL;kL;ksi;ksfxRoa foo.kZ;rk yx/eqfuuk mDre~ vfLr &
;Fkk f'k[kk e;wjk.kka ukxkuka e.k;ks ;FkkA
r}}snkÄõ'kkL=kk.kka T;ksfr"ka ewfèZu lafLFkre~AA
;ktq"kT;ksfr"ke~~ 'yksd la- 4
EkqgwÙkZKkua] fnXKkua] frfFkokjkfnKku×p vLekr~ 'kkL=kknso lEHkofUrA vusu fouk
O;ogkjks uSo flè;fr vrks¿L;ksi;ksfxRoeifjgk;ZefLr O;ogkjsA vr ,o mDrefLr&
IkzR;{ka T;ksfr"ka 'kkL=ka pUnzkdkSZ ;=k lkf{k.kkSA

OksnkÄõT;ksfr"ke~
osnkÄõT;ksfr"ka fg f}/k fopk;Zrs osnkÄõRosu T;ksfr"ka] osnkÄõs"kq T;ksfr"k×pA osnkÄõkfu
"kV~l[a ;kdkfu lfUrA f'k{kk dYiks O;kdj.ka fu#Dra NUnks T;ksfr"k×pA osnkuka
lE;xFkkZocks/dRoeso osnkÄõkuka osnkÄõRoe~A osnkÄõkuka Kkua fouk osnkFkZ% lE;o~Qr;k Kkrqa
uSo 'kD;%A osnkÄõRosu ;TT;ksfr"ka rL; fg yx/eqfufojfpra osnkÄõT;ksfr"ka uke eq[;ks
xzUFk%A OksnsH;ks fuxZrfena T;ksfr"k'kkL=ka yksdO;ogkjs LorU=k:is.k mi;qT;rsA xzgk.kka
dkykoLFkkxR;kfnfunsZ'ksu deZlEiknufufeÙkdeqgwÙkkZfndFkus 'kkL=ks.kkusu izfrikfnrk%

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
fl¼kUrk% oSf'k"V~;iw.kk± ekSfydrka ogfUrA vr bna T;ksfr"k'kkL=ka 'kkL=kkUrjksidkjda
txn~O;ogkjizorZd×pkfLrA

3-0 T;ksfr"k'kkL=kL; izorZdkpk;kZ% rRlEc¼xzUFkk'p &


d';ilafgrkuqlkjs.k T;ksfr"k'kkL=kizorZdk% v"Vkn'kla[;kdk% vkpk;kZ%A rs p ;Fkk&
lw;Z% firkegks O;klks of'k"Bks¿f=k% ijk'kj%A
d';iks ukjnks xxksZ ejhfpeZuqjfÄõjk%AA
jkse'k% ikSfy'k'pSo P;ouks ;ouks Hk`xq%A
'kkSudks¿"Vkn'k'pSrs T;ksfr%'kkL=kizorZdk%AA
T;ksfr"k'kkL=ka fl¼kUr&lafgrk&gksjkHksnsu LdU/=k;s foHkDrefLrA erfena
ukjnlafgrk;kfeRFka izfrikfnrefLr&
fl¼kUrlafgrkgksjk:ia LdU/=k;kRede~A
osnL; fueZya p{kqT;ksZfr%'kkL=keuqÙkee~AA
ukjnlafgrk] izFkeks¿è;k;%] 'yks- 4
r=k vk|% fl¼kUrizHkkxks xf.kr'kCnsu vfi vfHk/h;rsA LdU/ks¿;a
xzgxf.kr&ikVhxf.kr& chtxf.krHksnsu f=kfo/%A czãk] of'k"B%] lkse% lw;Z'psR;L; izorZdk
vkpk;kZ%A vuUrjefLeu~ izHkkxs vk;ZHkV&czãxqIr&ojkgfefgj&HkkLdjkpk;Z&deykdj&
izHk`r;% vkpk;kZ% l×tkrk% ;s Lofof'k"VxzUFkekè;esu T;ksfr"k'kkL=ks egn~ ;ksxnkua iznÙkoUr
bfrA lw;Zfl¼kUr% vk"kZxzUFkks¿fLr rr'pk;ZHkVL; vk;ZHkVh;e~] czãxqIrL;
czkãLiqQVfl¼kUr%] ojkgfefgjL; i×pfl¼kfUrdk] HkkLdjkpk;ZL; fl¼kUrf'kjksef.k%]
deykdjL; fl¼kUrrÙofoosd'p vL; LdU/L; ekU;k% fof'k"Vk'p xzUFkk% lfUrA
LdU/s¿fLeu~ fl¼kUr& dj.k& O;DrkO;Dr& pki& T;k{ks=k& xf.krfo"k;dk% xzUFkk%
vkxPNfUrA
T;ksfr"kL; f}rh;% lafgrkLdU/% eqgÙw kkZfndkypozQL; o.kZua djksfrA vk"kZxzUFk:is.k
c`gLifr&dk';i&ukjnlafgrk% fLez;UrsA izHkkxs¿fLeu~ vkpk;Zojkgfefgjo`Qrk c`gRlafgrk
izkekf.kdxzUFk:is.k vfHkeU;rsA LdU/s¿fLeu~ LFkyxxutkrfofo/izko`Qfrdy{k.k&
iQykns'k&fo"k;dk% xzUFkk% vkxPNfUrA
T;ksfr"kL; r`rh;ks gksjkLdU/% iQfyrT;ksfr"kukEuk vfHk/h;rs tuS%A gksjkLdU/%
tkrd&rkftdHksnsu f}/k foHkDrks¿fLrA vfLeu~ LdU/s fofo/&tkrd&rkftd&
iz'u&eqgwÙkZfo"k;dk% xzUFkk% vkxPNfUrA ojkgfefgjL; o`gTtkrde~] uhyd.BL;
rkftduhyd.Bh p izHkkxs¿fLeu~ izkekf.kdkS xzUFkkS Lr%A
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
dspukU;s¿fi rÙkRLdU/lEc¼k% xzUFkk% foHkkxiqjLlje=k miLFkkI;ekuk% lfUrA
fl¼kUrLdU/% gksjkLdU/% lafgrkLdU/%
Ik×pfl¼kfUrdk (ojkgfefgjL;) gksjkjRue~ (oyHknzL;) XkxZLkafgrk (vk"kZ%)
f'k";/ho`f¼nrU=ke~ (yYyL;) Tkkrdikfjtkr% (oS|ukFk%) Okf'k"Blafgrk (vk"kZ%)
CkzkáLiqQVfl¼kUr% (CkãxqIrL;) HkkooqQrwgye~ (thoukFkL;) Hk`xqlafgrk (vk"kZ%)
fl¼kUrf'kjksef.k% (HkkLdjL;) TkkrdkyÄïkj (x.ks'kL;) Ck`gRlafgrk (ojkgfefgjL;)
fl¼kUrniZ.k% (uhydBL;) Tkkrdi¼fr% (ds'koL;) EkqgwrZekrZ.M% (ukjk;.kL;)
xzgyk?koe~ (x.ks'k nSoKL;) EkqgwÙkZfpUrkef.k (jkeL;)
IkkVhxf.krs &yhykorh Ukjifrt;p;kZ
(HkkLdjL;) Lojksn;% (ujirs%)
Ckhtxf.krs &
pkih;f=kdks.kxf.kre~
(uhykEcjL;)

4-0 T;ksfr"k'kkL=kL; fodkl% &


T;ksfr"k'kkL=kefi 'kkL=kkUrjor~ uSdk% voLFkk% vfrozQE; LkkEizfrdhe~ voLFkka
IkzkIrkA ftKklSo KkuL; vkfo"dkfj.kh HkofrA xzgu{k=kfo"k;dftKklSo T;ksfr"k'kkL=kL;
vkfoHkkZos gsrqjfLrA izkDrudkys ekuo% lw;Z&pUnz&xzg&u{k=k&rkjdku~ n`"V~ok rs"kka oSf'k"V~;a
lE;xzwis.k uSo tkukfr Le fdUrq izo`QrkS rs"kka fLFkfr% n`"V~ok dnkfpr~ fpUrueo';eso
djksfr LeA rnso fpUrua 'kuS% 'kuS% Lke`f¼a izkI; izLiqQfVra tkre~A vuUrja
uohukuqHkola;kstuiwoZda ykSfddxzUFks"kq LiqQVRoe~ vxer~A vusu dkj.ksu T;ksfr"k'kkL=kL;
fodkl% Ik×plq voLFkklq foHkT;rs&izkXoSfnddky% oSfndlafgrkdky%] osnkÄõdky%]
fl¼kUrdky%] vk/qfuddky'psfrA
IkzkXoSfnddkyks osneU=klaxgz knfi izkphurj% dky% vfLrA dkys¿fLeu~ T;ksfr"kfo"k;s
LoYieso Kkueklhr~A vL; ;Fkk;Fka fodflra :Ika osneU=ks"kq n`';rsA ;Fkk&
UkkH;k vklhnUrfj{ka 'kh".kksZ |kS% leorZrA
in~H;ka HkwfefnZ'k% Jks=kkÙkFkk yksdkudYi;u~AA Íú 10@90@14
pUnzek eulks tkr'p{kks% lw;ksZ¿tk;rA
Jks=kk}k;q'p izk.k'p eq[kknfXujtk;rAA Íú 10@90@13

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
|kSjUrfj{ks izfrf"Brk¿Urfj{ka i`fFkO;ke~AA ,srjs; czkã.k (11@6)
laoRlj&ekl&Írq&i{k&vgksjk=k&lw;Z&pUnzkfnfo"k;s rÙkRLFkys"kq fof'k"Va o.kZuefi
izkI;rs&
"kM~jk=khnhZf{kr% L;kr~ "kM~ ok Íro% laoRlj%A
}kn'kjk=khnhZf{kr% L;kr~ }kn'keklk% laoRlj%A
=k;ksn'kjk=khnhZf{kr% L;kr~ =k;ksn'keklk% laoRlj%AA
rSfÙkjh; lafgrk 5@6@7
bRFka osnkuka lafgrkHkkxs czkã.kHkkxs"kq cgqfo/k fg T;ksfr"kfo"k;k% IkzlÄõkuqlkjs.k
izfrikfnrk% lfUrA ija osnk fg uSo fu'p;su T;ksfr"k'kkL=kek=keqfí'; izo`Ùkk% rsu r=k
uSrkn`'k% izlÄõks ;su T;ksfr"k'kkL=ka O;k[;kra L;kr~A rFkkfi
brjfo"k;izlÄõ&o'kkTT;ksfr"kfo"k;s¿fi ;fRdf×pnqDra rsuSrTKk;rs
T;ksfr"k'kkL=ks¿fLeu~ ekuoh;a Kkua le`¼eklhr~A oSfndlafgrkdkys T;ksfr"kL; ;kn`'ka
Lo:ie~ miyH;rs rsu vuqekrqa 'kD;rs ;Ùkrks¿fi iwo± T;ksfr"kL; Lo:ia fuf'preklhr~A
T;ksfr"k'kkL=kL; oSfnddky% ÍXosnknkjH; yx/eqfudkyi;ZUra pyfrA rnuUrje~
T;ksfr"k'kkL=kL; osnkÄõdky% IkzpyfrA dkys¿fLeu~ T;ksfr"k'kkL=kL; osnkÄõRosu foospua
fozQ;rsA osnkÄõ:is.k ;TT;ksfr"ka izorZrs Le rL; yx/eqfuiz.khra osnkÄõT;ksfr"kfefr xzUFk%]
of'k"BkfnÍf"kfHk% izksDrk% lafgrk'p izfriks"k.ka oqQoZfUrA

rr'p fl¼kUrdkys T;ksfr"kh;fl¼kUrkuka fLFkjhdj.ka] T;ksfr"kL; LdU/=k;s


foHkktu×p o`Qre~A dkyks¿;e~ vk;ZHkVL; vk;ZHkVh;xzUFkekjH; deykdjL;
fl¼kUrrÙofoosdxzUFki;ZUra izpyfrA rnuUrja T;ksfr"k'kkL=kL; vk/qfuddky% leqnsfrA
dkys¿fLeu~ uSds fo}kalks fof'k"VxzUFkkuka fuekZ.ka o`QroUr%] ;Fkk uhykEcjL;
pkih;f=kdks.kxf.kre~] ckiwnsoL; ljyf=kdks.kfefr%] lq/kdjL;
x.kd&rjfÄõ.khizHk`frxzUFkk%] 'kadjckyo`Q".kL; T;ksfr"k'kkL=ksfrgkl'psfrA

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
Hkkjrh;T;ksfr"kL;sfrgkl%

IkzFkeHkkx% f}rh;Hkkx%
(fl¼kUrizkDdky% (fl¼kUrdky%)

IkzFkefoHkkx% f}rh;foHkkx%
(oSfnddky%) (osnkÄõdky%)

Xkf.krLdU/% lafgrkLdU/% TkkrdLdU/%

Ekè;ekf/dkj% Li"Vkf/dkj% f=kiz'ukf/dkjkn;%

dkyekue~] xzgk.kka eè;exfr&fLFkfr&o.kZue~ fnXns'kdkyo.kZue~

1- izdj.ke~ 2- Ik×pkÄõ
Xkzgk.kka Li"Vxfr& Ikzdj.ke~
fLFkfro.kZue~

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
5-0 T;ksfr"kL; fl¼kUrLdU/% &
OkSfndlkfgR;s osnkÄõT;ksfr"ks p ;TT;ksfr"kfo"k;da fooj.ka izkI;rs rn~ xzgk.kka
Li"VxfrfLFkfrcks/uk; i;kZIra uklhr~ vr ,o fl¼kUrxzUFkkuka fofuekZ.ka izkjHkr~A
vkpk;Zojkgfefgjs.k Lojfpri×pfl¼kfUrdk;ka fu:firk%
iksfy'kjksedokf'k"BlkSjiSrkegfl¼kUrk% fofo/fl¼kUrs"kq izeq[kk% vklu~A oLrqr% ,rr~
izkphufl¼kUri×pdeklhr~A r=k lkSjfl¼kUr ,o vuqHkofo"k;% iksfy'ko`Qr%
n`Dizrhfrfo"k;% jksed% rrks izkphu ,oA iSrkegokfl"BkS rq furkUrizkphukS ;nuqlkja
n`Xxf.krSD;rk dFkefi u Hkforqa 'kD;rsA vr% fl¼kUrxzUFks"kq vk"kZ:Iks.k fo[;kra
lw;Zfl¼kUrxzUFkeso Ikzkeq[;su o;a tkuhe%A lEizfr ;ks xzUFk% ,rUukEuk Ikzfl¼% vfLr rL;
o.kZua RkRizk;ksfxdfooj.kiqjLljexzs fozQ;ek.kefLrA

5-1 lw;Zfl¼kUr% &


i×pfl¼kfUrdkxzUFks lw;Zfl¼kUr% Li"Vrjfl¼kUr:is.k x`ghr%A Ikzkxso
,rRizfrikfnrefLr ;n;a lw;Zfl¼kUr% f=kfo/% Le;Zrs ;=k r=kA izFke% lw;Zfl¼kUr%
vk"kZiSrkegof'k"Bledkfyd% vfLr] f}rh;% ojkgfefgjs.k i×pfl¼kfUrdkxzUFks
fof'k"Vr;k foof.kZr%A r`rh;'p lw;Zfl¼kUrukeds xzUFks foof.kZr bfrA
lw;Zfl¼kUrks u dsoya pUnzlw;Z;ksjso xfr&fLFkfrfu:i.ka djksfr vfirq xxue.Mys
fLFkrkuka les"kka xzgk.kka xR;kfnfu:i.ka djksfrA vL; fl¼kUrL; n`Dizrhfrfo"k;rk ,o
vL; izfl¼ks gsrqjfLrA v=k i×pfl¼kfUrdkxzUFkeuql`R; fl¼kUrL;kL; dspu Ik{kk%
leqiLFkkI;Urs ;Fkk&vf/eklku;e~&

o"kkZ;qrs ?k`fr?us uoolq xq.kjljlk% L;qjf/eklk%A


lfo=ks 'kjuo[ksfUnz;k.kZok'kkfUrfoizy;k%AA i×pfl¼kfUrdk 1@14
lw;Zfl¼kUrkuqlkjs.k 365@15@31@30 fera o"kZekuefLrA eè;kjkf=krks ;qxkjEHk'p
HkofrA vk/qfud% lw;Zfl¼kUr% izk;% vk;ZHkVe~ vuqljfrA izLrqr¿s fLeu~ fl¼kUrs
prqnZ'kla[;kdk% vf/dkjk% lfUr] eè;e& Li"V&fnXns'kdky&Ns|d&pUnzxzg.k&

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
lw;Zxzg.k&xzg;qfr&Hkxzg;qfr&mn;kLr&pUnz-Ük`ÄõksUufr&ikr&Hkwxksy&T;ksfr"kksifu"kn~ekulaKdk
bfrA lkEizfrd% lw;Zfl¼kUrxzUFk% L;kr~ izkphua lw;Zfl¼kUrks ok L;kr~ rL;
fl¼kUrT;ksfr"kL; izfl¼xzUFks"kq egRizHkko% tkrks¿fLrA lw;Zfl¼kUrxzUFkL; ijeksi;ksfxRoa
n`"V~oSo uSdS% ijdkfydS% fo}n~fHk% ,rnqifj fofo/k% VhdkxzUFkk% laxzfFkrkLlfUrA
VhdkxzUFks"kq jÄõukFkL; xw<kFkZizdkf'kdk] u`flagnSoKL; lkSjHkk";a] fo'oukFkL;
xgukFkZizdkf'kdk psR;kn;% Vhdk% eq[;rka ogfUrA

5-2 lksefl¼kUr% &


pUnzelk 'kkSudk; mifn"V% fl¼kUr% lksefl¼kUr'kCnsu Kk;rsA xzUFkks¿;a
n'kkè;k;s"kq foHkDr% vfLrA v=k 335 la[;kdk% 'yksdk% lfUrA czãxqIr% ,ue~ fl¼kUra
fdefi nw"k.ka fouSo x`g~.kkfrA v;efi fl¼kUr% vrhoizkphurka ogfrA

5-3 i×pfl¼kfUrdk &


T;ksfr"k'kkL=kL; fl¼kUrizHkkxs ojkgfefgjfojfpr% i×pfl¼kfUrdkxzUFk% vrho
fof'k"Vrka ogfrA i×pfl¼kfUrdkxzUFkL; vij uke d'pu dj.kxzUFkks¿I;Lrhfr
c`gRlafgrk;ke~ mDrefLr&
oozQkuqoozQkLre;ksn;k|kLrkjkxzgk.kka dj.ks e;ksDrk%AA 1@10

6-0 T;ksfr"kL; lafgrkLdU/% &


Xkzgk.kka lkewfgdizHkkoks ;fLeu~ LdU/s Kk;rs l ,o lafgrk:Iks.kkfHkeU;rsA
lafgrkizHkkxs 'kqHkk'kqHkiQyKkuL; fo/;% o.;ZUrsA fookgkfn'kqHkdeZ.kkÄ~o`Qrs
'kqHkeqgwÙkZfopkj% lafgrkxzUFks"oso fozQ;rsA v=k lw;kZfnxzgk.kka pkjLrsu tk;ekukuka
'kqHkk'kqHkiQykuka o.kZua HkofrA

6-1 ukjnlafgrk &


ukjnlafgrk i×pi×pkn'kkè;k;s"kq foHkDrk¿fLrA txr% 'kqHkk'kqHkfu:Ik.ka
;Kkè;;ulÄ~ozQkfUr"kksM'k& deZ.kka rÙkRdkyfofu.kZ;% laoRljkfniQyfopkj%] o`QR;s"kq
eqgwrZfopkj% 'kkfUrizdj.keqYdkfopkj'pk=k fu:firfo"k;k%A
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
6-2 Ck`gRlafgrk &
Ck`gRlafgrk okjkghlafgrk vI;qP;rsA vkpk;ksZ ojkgfefgj% vL; iz.ksrk¿fLrA
xzUFks¿fLeu~ "kMf/d'krkè;k;k% lfUr r=k IkzkjEHkL;Sdkn'kkè;k;s"kq lw;Z&pUnz&jkgq&dsrqxzgk.kka
pkjks foof.kZrks¿fLrA u{k=ke.Mys ,rs"kka xeusu tk;ekukuka 'kqHkk'kqHkiQykuka o.kZua
o`QrefLrA }kn'k&=k;ksn'kkè;k;s vxLR;L; LkIr"khZ.kk×p mn;kfno.kZua o`QrefLrA
prqnZ'kkè;k;L; uke dwekZè;k;ks¿fLrA rnUrxZrs veqdkeqdns'ks"kq u{k=kk.kkekf/iR;fo"k;da
o.kZua o`QrefLrA bRFkeso lEiw.ksZ¿fi xzUFks 'kqHkk'kqHkfoospua foLr`rr;k o`QrefLrA ,oa
izdkjs.k LdU/s¿fLeu~ uSds eqgwrZfo"k;dk% xzUFkk% fojfprk% lfUrA

6-3 vn~Hkqrlkxj%
vn~Hkqrks¿;e~ vn~Hkqrlkxj%A xzUFkks¿;a oÄõs'ksu y{e.klsusu izkjC/LrÙku;su
cYykylsusu 1089 fer'kdkCns Ikfjiwfjr%A c`gRlafgrk;ka ;Fkk fg fofo/k% fo"k;k%
izfrikfnrk% lfUr rFkSo vn~Hkqrlkxjs¿fLeUufi foLrjs.k fofo/k% fo"k;k% foosfprk%A

7-0 T;ksfr"kL; gksjkLdU/% &


;Fkk¿LekfHk% izkxsoksDra ;r~ gksjkLdU/% ^tkrdRkkftd* bfr Hksnsu f}fo/ks¿fLrA
ekuoL; tUedkfydxzgS% rRdkfydfrfFku{k=kSokZ rTthous tk;ekulq[knq%[kkfnfu.kZ;ks
;fLeu~ 'kkL=ks fozQ;rs rnso gksjk'kkL=ka tkrd'kkL=kEok leqP;rsA vfLeUuso LdU/s
rkftdukEuh uohuk'kk[kk vuUrja fuxZrkA lkekU;rks ;=k xzgfLFkfr&frfFku{k=kkfn}kjk
euq";L; lq[k&nq%[kk|okfIrfuZ.khZ;rs rnso gksjk'kkL=keqP;rsA gksjk'kCn% vgksjk=k'kCnL;
vk|Urk{kjfoyksisu fu"iUuks¿fLr ;Fkk&
vgksjk=kL; iwokZUR;yksik¼ksjkof'k";rsAA ikjk'kjgksjk'kkL=ke~ 4@1
gksjk'kkL=ks euq";L; IkzkXtUeksikftZrdeZ.kka lnlRiQydFkua fozQ;rsA ;Fkk&
dekZftZra iwoZHkos lnkfn ;ÙkL; IkÄ~fDra lefHkO;ufDrAA c`gTtkrde~ 1@3

gksjk'kkL=ka 'kqHkL; v'kqHkL; vo';Hkkfouks ok iQyL; vfHkO;×tua djksfrA xzgk%


fg iwoZtUefu o`QrdeZfHk% vftZra 'kqHkk'kqHkiQya O;×t;fUrA ;L; tkrdL; ;kn`o~Q lf×pra
deZ Hkofr l rnuqowQys le;s tUe yHkrsA xzgu{k=kkf.k vfi rFkSo ;Fkk;ksxe~ vuwdyk%
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
izfrowQyk ok HkwRok 'kqHke'kqHkEok iQya izdV;fUrA 'kqHkk'kqHkKkukuUrja uj%
'kkUR;kfnfofo/ksik;su v'kqHkL; ifjgkja drq± izHkosn~ ,rnFk± iQykns'k% fozQ;rsA iQykns'k%
gksjk'kkL=kL; fo"k;fof'k"VefLrA

7-1 gksjk'kkL=kfoHkkx% &


T;ksfrfoZf‰% gksjk'kkL=ka f}/k foHkDrefLr& tkrda rkftd×p ,r;ks% vfr'k;su
tkrdL;So izk/kU;kn~ gksjk'kkL=ka tkrd'kkL=kukEuk izfFkfre~ vizkIuksr~A tkrd'kkL=ks
tUe&dky&xzg&u{k=k&frfFk&jk';knhuke~ vk/kjs.k iQykns'k% fozQ;rsA c`gTtkrdkn;ks
xzUFkk% tkrd'kkL=k&lEc¼k% lfUrA rkftd'kkL=ks p xkspjk/kjs.k iQykns'k%
rkftduhyd.BhizHk`r;ks xzUFkk% vfLeu~ izHkkxs x.;UrsA ds"kk×pu gksjk'kkL=klEc¼kuka
xzUFkkuka ifjp;% fozQ;ek.kks¿fLr&

7-2 c`gRikjk'kjgksjk'kkL=ke~ &


ijk'kjeqfuuk fojfpr% c`gRikjk'kjgksjk'kkL=kfefr xzUFk% tkrd'kkL=kL;
izfl¼gksjkxzUFkks¿fLrA v;a xzUFk% ijk'kjeS=ks;laoknsu laxzfFkr% dsufpn~ nSoKsu
lax`ghrks¿fLrA vfLeu~ xzUFks tkrdlEc¼k% fo"k;k% fof'k"Vr;k fo'kn:is.k p
foof.kZrkLlfUrA vfLeu~ xzUFks v"Vuofrla[;kdk% vè;k;k% erkUrjs.k 'krla[;kdk%
vè;k;k% lfUrA ikjk'kjgksjk'kkL=kL; y?kq:ia eè;e:i×p izdkf'kra n`';rsA y?kq:ia fg
y?kqikjk'kjhukEuk T;ksfrfoZnka eè;s IkzfFkrefLrA eè;e:is.k izfFkr% eè;ikjk'kjhxzUFk%]
c`gn~:Iks.k c`gRikjk'kjxzUFk% iwoksZÙkjsfr[k.M};s foHkDrks¿fLrA

7-3 c`gTtkrde~ &


ojkgfefgjfojfprs¿fLeu~ xzUFks lIrfoa'kR;è;k;k% lfUrA xzUFks¿fLeu~ vkpk;sZ.k
tkrdlEc¼k% fo"k;k% foLrjs.k Li"Vr;k p foof.kZrkLlfUrA

7-4 y?kqtkrde~ &


vkpk;Zojkgfefgjs.kSo c`gTtkrdxzUFkL; lkjla{ksi:Ik% y?kqtkrdfefr xzUFk%
fojfprks¿fLrA r=kSo vkpk;sZ.k mDrefLr&
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
gksjk'kkL=ka o`ÙkSeZ;k fuc¼a fujh{; 'kkL=kkf.kA
;ÙkL;kI;k;kZfHk% lkjega laizo{;kfeAA y?kqtkrde~ 1@2
vL; xzUFkL; iz;kstua foo.kZ;u~ l% dFk;fr ;r~&
;nqifpreU;tUefu 'kqHkk'kqHka rL; deZ.k% ifDre~A
O;×t;fr 'kkL=kesrÙkefl nzO;kf.k nhi boAA y?kqtkrde~ 1@3

vfLeu~ xzUFks of.kZrk% fo"k;k% lfUr& jkf'k&izHksn%] xzgHksn%] xzgeS=khfoospue~]


xzgLo:Ike~] xHkkZ/kukfnlwfrdk&izdj.ke~ vfj"Vfopkj% n'kkUrnZ'kk psfrA rkftd'kkL=ks
o"kZizos'kdkyhue~ yXue~ vkfJR; iQykns'k% fozQ;rsA ;nk ok tkrdL; vk;q"k% fdefi
lkSjo"k± lekfIre~ mi;kfr f}rh;×p lkSjo"k± IkzkjHkrs rRdkfyda yXuek/kjho`QR;% ;%
iQykns'k% fozQ;rs rÙkkftd'kkL=klEc¼ks HkofrA ds"kk×pu xzUFkkukesrf}"k;dkuka ifjp;%
v/% iznh;ekuks¿fLr&

7-5 rkftduhyd.Bh &


xzUFkks¿;a uhyd.Bfojfpr% vfLrA xzUFks¿fLeu~ laKk&o"kZ&Ikz'uIkzHksnsu =khf.k rU=kkf.k
lfUrA rkftd'kkL=ks rkftd uhyd.Bh izkekf.kdks xzUFkks¿fLrA xzUFkL;ksifj uhyd.Biq=kL;
ljyk[;k ukEuh Vhdk leqiyH;rsA vfLeu~ izozQes lejflagiz.khr% rkftdrU=klkj%]
ukjk;.ksu fojfpr% rkftdHkw"kkfuf/%] ckyo`Q".ksu fojfpr% rkftddkSLrqHk'psfr fof'k"Vk%
rkftd&xzUFkk% lfUrA

8-0 fof'k"VT;ksfrfoZnka ifjp;% &


v=k T;ksfr"k'kkL=kL; fof'k"Vkpk;kZ.kka ifjp;% iznh;rsA ;s"kka eg|ksxnkusu 'kkL=kesrr~
izfFkfre~ vyHkrA T;ksfr"kL; fuf'pra Lo:Ikefi ,rs"kka egRiz;klsu izdVhHkwre~A vfLeu~
izozQes yx/equs% vkjH; lq/kdji;ZUra uSds fof'k"Vk% T;ksfrfoZ}kalks¿Hkou~ ;s"kka
ewyxzUFkiz.k;usu fof'k"VO;k[;kxzUFkiz.k;usu p T;ksfr"k'kkL=ka fodkliFke~ vkxPNr~A
8-1 yXk/kpk;Z% &
yx/kpk;Z% osnkÄõT;ksfr"kL; izoDr`:Iks.k LEk;ZrsA yx/kpk;ZL; ewyxzUFkLrq uSo
miyH;rs v/quk] fdUrq osnkÄõT;ksfr"kfefr d'pu xzUFk% rRizkDs rfefr Kk;rsA
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
ÍXosnT;ksfr"kfefr xzUFkfof'k"VLrsuSo iz.khr%A vfLeu~ xzUFks "kV~f=ka'kRdkfjdk% izkI;UrsA
xzUFkL;kL;ksifj lksekdjs.k dsufpn~ fonq"kk foLr`rk y?oh p }s O;k[;s o`Qrs Lr%A

8-2 vk;ZHkV% &


vk;ZHkV% T;ksfr"kL;kpk;sZ"kq fof'k"Vr;k ifjx.;rsA rL; vk;ZHkVh;fefr xzUFk%
fl¼kUrT;ksfr"kL; vk/kjRosu ifjx`g~;rs vk;ZHkVh;fefrxzUFks n'kxhfrdk&
xf.kr&dkyfozQ;k&xksysfr ukEuk pRokj% iknk% lfUrA vk;ZHkVL; LFkkufo"k;s T;ksfr"kKk%
uSdeR;a HktUrsA dsfpn~ fo}kal% bea oqQlqeiqjfuokflua eU;Urs dsfpPp
v'edns'kokflufefrA egkfl¼kUrdkj% izFkeHkkLdj% ,ue~ v'ednsf'kua tkukfrA fdUrq
'kÄïjckyo`Q".kLrq ra oqQLkqeiqjns'kh;eso vfHkeU;rs vLekda fopkjs¿fi vk;ZHkV%
oqQlqeiqjizns'kh;ks ;rksfg vk;ZHkVh;xzUFkL; nkf{k.kkR;s"kq vkf/D;su izpkjks¿fLrA
vk;ZHkVh;xzUFks ^lw;ksZn;kr~ fnue~ vkjHkrs* bfr mDrefLrA czãxqIrkfnfHk% xzUFks¿fLeu~
vkpk;SZ% uSds nks"kk% miLFkkfirkLrFkkfi ,rn~xzUFkekè;esu vk;ZHkVkpk;ZL; opZLoa iw.kZ:is.k
orZrsA

8-3 ojkgfefgj% &


ojkgfefgj% T;ksfr"k'kkL=kL; izFkekpk;ksZ¿fLrA vusu T;ksfr"k'kkL=ka
fl¼kUr&lafgrk&gksjsfrLdU/=k;s foHkkxa o`QRok fof'k"Vr;k O;k[;kre~A Lk%
Lokizfrecqf¼oSHkosu 'kkL=ks¿fLeu~ uSdk% fo'ks"krk% lekosf'kroku~A ,rL; tUe 505
bZ'O;ke~ vHkor~A c`gTtkrdxzUFks vusu Lofo"k;s leqDrefLr&
vkfnR;nklru;LrnokIrcks/%
dkfEiYyds lfor`yC/izlkn%
vkofUrdks eqfuerkU;oyksD; lE;x~
?kksjka ojkgfefgjks #fpjka pdkjAA
ojkgfefgjo`Qrkuka tkrdxzUFkkuka fo"k;% loZlkekU;ks xEHkhj% erkUrjifjiw.kZ'pkfLrA
T;ksfr"k'kkL=kL; f=k"kq LdU/s"kq ,rsu xzUFkk% fofyf[krk%A fl¼kUri{ks Ik×pfl¼kfUrdk]
tkrdk.kZo'psfrA lafgrki{ks c`gRlafgrk] lekllafgrk psfrA gksjki{ks c`gTtkrda]
y?kqtkrd×psR;kn;LrL; izfl¼xzUFkk% lfUrA vL; T;ksfr"kL; f=k"kq LdU/s"kq ys[kuh lee~
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
,o lkiQY;r;k /kofrA rnfrfjP; jpuk;k% dkO;kRedRoe~ vrho iz'kalkLinefLrA
jpuk;kesrL; lkjY;a] laf{kIrhdj.ka] Li"VRoa] xw<kFkZRo×p fof'k"V:is.k fo|UrsA vL;
fo"k;kUrjs"ofi ikf.MR;a izxk<:Iks.k n`';rsA

8-4 dY;k.koekZ &


dY;k.koeZ.k% dky% 578 bZ'koh;ks eU;rsA ,rsu ;kougksjk'kkL=klkja ladfyra
o`QRok ^lkjkoyh* bfr tkrdxzUFkks fojfpr%A lkjkoyhxzUFk%
ojkgfefgjo`Qrc`gTtkrdxzUFkknfi nh?kksZ¿fLrA tkrd'kkL=kn`"V~;k v;a xzUFk% egÙoiw.kksZ¿fLrA

8-5 czãxqIr% &


v;a os/fo|k;k% fuiq.k% Ikzfrf"Br% fof'k"V'p fo}ku~ vklhr~A vL; tUe
IkatkcizkUrkUrxZrs ^fHkyukydk* ukeds LFkkus 598 bZ'koh;s cHkwoA ,rsu ^czãLiqQVfl¼kUr*
ukedks xzUFkks fojfpr%A czãxqIr% T;ksfr"kL; izkS<% fo}ku~ vklhr~A ,rsu chtxf.krL; uSds
fu;ek% izfrikfnrk%A

8-6 HkkLdjkpk;Z% &


ojkgfefgj&czãxqIr;ks% vuUrja d'pukU;ks T;ksfrfoZn~ tkr% l%] HkkLdjkpk;Z ,o
vklhr~A HkkLdjkpk;ZL; fl¼kUrf'kjksef.k% dj.koqQrwgy×psfr Ikzfl¼kS xzUFkkS Lr%A
czãxqIrL; czãLiqQVfl¼kUra i`FkwndLokfeuks Hkk";×p x`ghRok ,rsu fl¼kUrf'kjksef.kfjfr
xzUFkks fojfpr%A vk;ZHkV&yYy& czãxqIrk|kpk;kZ.kka erL; lekykspuefi ,rsu o`Qre~A
,rsu fl¼kUrf'kjksef.kxzUFkL; mifj oklukHkk";efi fofyf[krefLrA vkpk;sZ.kkusu
xf.krT;ksfr"kL; leqfpr% foLrkj% o`Qr%A

8-7 oS|ukFk% &


oS|ukFkL; fLFkfrdky% 135 'kdkCne~ vuqeU;rsA vL; tkrdikfjtkruked%
izfl¼ks tkrdxzUFkks¿fLrA xzUFkL;kL;knkS vkReifjp;a dkj;u~ dFk;fr&
Hkkj}ktoqQyksn~HkoL; fonq"k% JhO;ÄïVknzsfjgA
T;ksfr%'kkL=kfo'kkjnL; ru;% JhoS|ukFk% lq/h%AA
प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः
gksjklkjlq/kjlKfocq/Js.kheu% izhr;sA
jkf'kLFkkufu:i.kkfnldya o{;s ;FkkuqozQee~AA tkrdikfjtkr% 1&2
vusu laKk;rs ;n;ekpk;Z% Hkj}ktxks=kh;% JhosÄïVlqrks¿fLrA vusu fojfpr%
^tkrdikfjtkr* bfrxzUFk% vUoFkZukek¿fLr ;rks fg xzUFks¿fLeu~ losZ¿fi tkrdfo"k;k%
lkÄõksikÄõ:Iks.k fu:firk bfrA

8-8 deykdjHkêð% &


deykdjHkêð% xksy&xf.krsfr&};ks% fo"k;;ks% fof'k"Vks fo}ku~ vklhr~A ,rsu
izpfyra lw;Zfl¼kUref/o`QR; fl¼kUrrÙofoosduked% xzUFkks fojfpr%A v;a
lw;Zfl¼kUrL; ijeiks"kd% vklhr~A fl¼kUrrÙofoosdxzUFks dfri;s uohuk vfi fo"k;k%
leqiLFkkfirk vusuA deykdjL; fu.kZ;flU/q% dkO;Ikzdk'kVhdk pkfi Ikzfl¼s Lr%A

8-9 lq/kdj% &


egkegksikè;k;% lq/kdjf}osnh 1682 'kds dk';ka tkr% vklhr~A ,rL;
T;ksfr"kfo"k;dk% izk;'k% pRokfja'kn~xzUFkk% lfUrA T;ksfr"k'kkL=ke~ vfrfjP; fo"k;kUrjL;kfi
v;a vf}rh;ks fo}ku~ vklhr~A orZeku&T;ksfr"k'kkL=kL; v;e~ m¼kjdRosukfHkeU;rsA
nh?kZo`Ùky{k.ke~] fofp=kiz'u%] fi.MizHkkdj%] /jkHkze%] xzg.kdj.ke~] x.kdrjfÄõ.kh
psR;kn;ks fof'k"Vk xzUFkk% lfUrA vU;Pp ckã&LiqQVfl¼kUr&lw;Zfl¼kUr&
xzgyk?ko&egkfl¼kUr&i×pfl¼kfUrdkxzUFkkuka Vhdk% iz.khrk vusuA

9-0 milagkj% &


osniq#"kL; p{kqHkwZra T;ksfr"k'kkL=ka u{k=k&xzgrkjdkfnT;ksfr%fi.Mkukeè;;ua djksfrA
T;ksfr"ka O;ogkj'kkL=k:is.k eU;rsA ikBs¿fLeu~ 'kkL=kL;kL; egÙoa Ikzfrikfnre~A
T;ksfr"k'kkL=kL; izorZdkpk;kZ% rRlEc¼xzUFkk'p foof.kZrk%A T;ksfr"k'kkL=kL; fodkl%
fofoDr%A T;ksfr"k'kkL=kL; LdU/=k;foospua o`QRok Ikzfl¼T;ksfrfoZnka laf{kIrifjp;%
leqiLFkkfirks¿LekfHk%A

प सं या – 15, योितषम्
सं कृ तम्
पा ांशसं या- 01, योितषशा य सामा यप रचयः

You might also like