Psihologija

Žarko Trebješanin Zoran Lalović
psihologija 2
Priručnik za nastavnike za drugi razred opšte gimnazije
Zavod za udžbenike i nastavna sredstva

Podgorica,
PODGORICA 2007.
Žarko Trebješanin • Zoran Lalović
Psihologija 2
metodski priručnik za 2. razred opšte gimnazije
Izdavač Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Podgorica
Glavna i odgovorna urednica Nataša Živković
Urednik Dragoljub Vlahović
Stručna konsultantkinja Zorica Minić
Recenzenti prof. dr Ljubomir Žiropađa
prof. dr Predrag Ognjenović
mr Tatjana Novović
Mira Soldo, prof. psihologije
Itana Kovačević, prof. psihologije
Lektura i korektura Goran Popović
Tehničke usluge Studio Mouse
Za izdavača Nebojša Dragović
Štampa Grafo Bale - Podgorica
Tiraž 300
ISBN 978-86-303-1162-8
Savjet za opšte obrazovanje, rješenjem br. 04-3-150 od 6. 7. 2007. godine
odobrio je ovaj udžbenički komplet za upotrebu u opštim gimnazijama

SADRŽAJ:
I Kako organizovati i voditi učenje

psihologije u gimnaziji?............................................................ 6
II Kako je napisan udžbenik i kako

se koristi u nastavi?................................................................. 14
III Kako je napisan priručnik i kako može

pomoći nastavniku da organizuje i
vodi proces učenja u gimnaziji?.............................................. 18
IV Proces učenja psihologije u II razredu gimnazije............... 22
Predmet i metode psihologije................................................. 22
•predmet psohologije
•metode psihologije
Organski osnovi i razvoj psihičkog života.............................. 28
•ORGANSKI OSNOVI PSIHIČKOG ŽIVOTA

•RAZVOJ PSIHIČKOG ŽIVOTA
Psihički procesi....................................................................... 34
•Saznajni procesi
Opažanje i pažnja
Učenje
Pamćenje i zaboravljanje
Mišljenje
•Intelektualne sposobnosti i svaralaštvo

Intelektualne sposobnosti
Stvaralaštvo

•Dinamički procesi
Emocije
Motivacija
Frustracije i konflikti
Ličnost..................................................................................... 68
•Psihologija ličnosti i načini procjene ličnosti

•Teorije ličnosti
•Struktura ličnosti: osnovne jedinice i građa
•Dinamika ličnosti: lični motivi, konflikti i mehanizmi odbrane
•Razvoj ličnosti
•Normalnost, psihičke promjene, poremećaji i liječenje
Pojedinac u društvenom okruženju....................................... 88
•Komunikacija
•Psihologija mase i grupe
•Stavovi, predrasude i vrijednosti

Uvod
Preporuke za uspješnu realizaciju programa
psihologije u gimnaziji
•Upoznajte program i ciljeve predmeta psihologija. Kada

budete sigurni da ste upoznali ciljeve ovog predmeta, biće
vam lakše da ga realizujete u vašoj školi.
•Planirajte raznovrsne aktivnosti učenja i imajte u vidu da

različite aktivnosti na različite načine misaono i praktično
angažuju i bogate učenika.
•Radite aktivno i planirajte aktivnosti učenja tako da učenici

odmah primjenjuju ono što uče.
•Radite interaktivno i aktivnosti učenja planirajte tako da se

učenje odvija kroz diskusiju i razmjenu mišljenja učenika u
učionici.
•Angažujte prethodna znanja i prethodna iskustva vaših

učenika i dozvolite im da ih koriste uvijek kada uče nešto
novo.
•Obezbijedite da se svaki učenik osjeća slobodno, i da

slobodno izražava vlastito mišljenje.
•Trudite se da saslušate učenike, i stalno provjeravajte način

na koji oni razumiju ono o čemu uče.
•Tražite povratne informacije od učenika. Dajte im priliku da

ocijene ono šta ste, i kako ste radili. Njihove reakcije mogu
biti dobar način usmjeravanja vaše prakse.

I dio
Kako organizovati i voditi
učenje psihologije u gimnaziji?
Uvod:
Osnova za uspješno organizovanje i vođenje procesa učenja psihologije su novi plan

i program obrazovanja u gimnaziji. Plan govori o tome koji predmeti, kada, i sa koliko
časova se uče, a program o ciljevima, sadržaju, načinu učenja i vrednovanja znanja
učenika.
1. Nastavni plan predmeta psihologija u gimnaziji
Psihologija se uči u drugom razredu gimnazije i zastupljena je sa dva časa sedmično – uk-
upno 70 časova godišnje. Prilikom planiranja raspoloživog vremena (70 časova) za real-
izaciju programa psihologije treba voditi računa o vremenu potrebnom za:
• realizaciju obaveznih ciljeva i sadržaja programa;

• realizaciju izbornih ciljeva i sadržaja programa;
• upoznavanje i učenje novih sadržaja;
• vježbe i sistematizacija sadržaja;
• vrednovanje i ocjenjivanje znanja učenika;
• i na kraju, o vremenu koje može biti planirano od strane škole – gimnazije
(npr. kulturne, sportske ili rekreativne aktivnosti).
Prilikom planiranja vremena za realizaciju svake od gore navedenih nastavnih aktivnosti

treba se rukovoditi sljedećim kriterijumima:
1. odnos obaveznih i izbornih ciljeva i sadržaja programa je 85% naspram 15%

vremena u korist obaveznih ciljeva i sadržaja programa. Obavezni ciljevi i
sadržaji dati su u predmetnom programu psihologije, dok izborne sadržaje i
ciljeve planira nastavnik na osnovu želja i specifičnih potreba učenika;
2. odnos između učenja novog i vježbi (utvrđivanja, sistematizovanja itd.) treba da
bude najmanje pola/pola, ili u korist vježbi;
3. prilikom utvrđivanja vremena za vrednovanje znanja učenika treba uzeti u obzir
da provjera znanja može biti usmena, ali i pismena, i da učenici u svakom od
četiri klasifikaciona perioda moraju imati najmanje po jednu ocjenu;
4. prilikom izrade plana realizacije programa psihologije, nastavnik treba da uzme
u obzir mogućnost da neki časovi budu planirani na nivou škole u okviru
programa obaveznih izbornih sadržaja škole (npr. kulturno – umjetničke
aktivnosti, sportske aktivnosti, izleti, ekskurzije i sl.).
Uzimajući u obzir obavezne nastavne aktivnosti i kriterijume za njihovo planiranje

predlažemo sljedeći plan realizacije programa predmeta psihologija u gimnaziji.

Prijedlog planiranja vremena za realizaciju
pojedinih nastavnih aktivnosti
Sadržaji - teme učenje vježbe ocjenji- ukupno

novog vanje časova
I Predmet i metode psihologije 2 2 2 6
II Osnovi psihičkog života 2 2 2 6
III Psihički procesi 9 9 2 20
IV Ličnost 6 6 2 14
V Pojedinac u društvenom okruženju 3 3 2 8
VI Izborni sadržaji* 5 5 2 12
ukupno časova: 27 27 12 66*
* izborni sadržaji programa mogu biti planirani kao jedna cjelina (tema VI), ili raspoređeni po
pojedinim temama obaveznog dijela programa.
* 4 preostala časa (do 70 časova) mogu biti planirana na nivou škole (obavezni izborni sadržaji
škole), ili raspoređeni u planu za realizaciju programa psihologije.
Predloženi plan realizacije programa psihologije pokazuje relativnu zastupljenost poje-

dinih nastavnih aktivnosti, i potrebno ga je prilagoditi školskom kalendaru i konkretnim
uslovima u gimnaziji.
2. Nastavni program predmeta psihologija u gimnaziji
Novi obrazovni program značajno se razlikuje od prethodnog, i to, ne samo po sadržaju,

već i po pristupu obrazovanju. Raniji obrazovni program pripadao je tzv. sadržajnom
pristupu planiranja i pripremanja nastave, dok novi zastupa ciljni i razvojni pristup
planiranja procesa učenja u školi. Raniji obrazovni program odgovarao je na pitanje
šta nastavnik treba da predaje, a novi govori o tome kako učenik treba da uči i šta na
kraju učenja treba da zna i može. U ranijem obrazovnom programu navođeni su sadržaji
učenja, a u novom ciljevi, aktivnosti, pojmovi, korelacije i ishodi učenja.
Novi obrazovni program odgovara na četiri osnovna pitanja:
• šta su ciljevi učenja predmeta psihologija?

• šta je sadržaj učenja ovog predmeta?
• kako treba učiti ovaj predmet?
• kako treba vrednovati postignuća učenika?
Svaki od ovih elemenata programa ima posebnu ulogu prilikom planiranja i pripremanju
nastave psihologije u gimnaziji.

2.1. Ciljevi učenja psihologije u gimnaziji
Ciljevi programa odgovaraju na pitanje ZAŠTO se uči psihologija, i služe kao osnova
za planiranje procesa učenja u školi. U programu su navedeni opšti i operativni ciljevi, a
važno je razlikovati i tzv. sadržajne i procesne ciljeve programa.
Da bi se razumjela uloga opštih ciljeva predmeta psihologija treba, poći od pitanja:

kako učenje psihologije može doprinijeti opštim ciljevima gimnazijskog obrazovanja,
tj. - razvoju ličnosti učenika koju opisuje:
• kvalitetno znanje;
• razvijene kognitivne vještine i sposobnosti učenja, rješavanja problema, stvaralačkog i
kritičkog mišljenja;
• razvijanje socijalne vještine - timskog rada, argumentovanog izražavanja mišljenja, toler-
antnog diskutovanja i sl.
• razvijanje demokratskih vrijednosti – osjećaja za pravdu i pravičnost, solidarnosti, odgov-
ornost i sl.
Iz pregleda opštih ciljeva gimnazijskog obrazovanja proizilazi i uloga predmeta psi-

hologije - da učenicima omogući:
• usvajanje kvalitetnih znanja o psihičkom životu;
• razvijanje kognitivnih i socijalnih vještina i sposobnosti;
• usvajanje demokratskih stavova i vrijednosti.
Na ovom mjestu može se napraviti razlika između tzv. sadržajnih i procesnih ciljeva pro-
grama psihologije. Sadržajni ciljevi govore o sadržajima učenja, a procesni o sposobnos-
tima, vještinama i vrijednostima koje se razvijaju kroz proces učenja. Drugim riječima,
sadržajni ciljevi govore o tome šta se uči, a procesni ciljevi o tome kako se uče ti sadržaji.
Sadržajni i procesni ciljevi programa

psihologije u II razredu gimnazije
Sadržajni ciljevi programa Procesni ciljevi programa
Kroz nastavnu psihologije učenici treba da Kroz proces učenja psihologije kod učenika
upoznaju i razumiju: treba podsticati razvoj vještina i sposob-
nosti:
• predmet psihologije
• osnovne metode i tehnike psiholoških • samostalnog prikupljanja i obrade znanja
istraživanja i informacija u psihologiji
• osnove psihičkog života i razvoja • samostalnog analiziranja i interpretiranja
• osnovne psihičke procese znanja
• osnovne psihičke osobine • uočavanja i rješavanja problema u psi-
• osnove socijalne psihologije hologiji
• stvaralačkog mišljenja
• kritičkog mišljenja
• tolerancije i argumentovanog dijaloga
• saradnje i timskog rada

2.2. Sadržaji učenja psihologije u gimnaziji
Na pitanje ŠTA se uči, saznajemo kroz teme, pojmove i operativne ciljeve programa.
Programom su predviđene sljedeće obavezne teme:
I predmet i metode psihologije

II osnove psihičkog života
III psihički procesi
IV ličnost
V pojedinac u društvenom okruženju
Ove teme dalje su razrađene kroz operativne ciljeve i osnovne pojmove, a detaljno u
udžbeniku psihologije. Potpun program psihologije pored obaveznih sadržaja uključuje
i izborne sadržaje. Ove sadržaje planira nastavnik na osnovu specifičnih potreba
učenika i realizuju se kroz 15 odsto ukupnog vremena predviđenog za realizaciju pro-
grama (oko 10 časova).
Kriterijumi za planiranje ciljeva i sadržaja

izbornog dijela programa
Prilikom planiranja izbornog dijela pro- • prilagođavanje programa učenja

grama nastavnik treba da pođe od uloge specifičnim potrebama učenika
ovog dijela programa. Osnovna uloga iz- • uvažavanje interesovanja i želja učenika
bornog dijela programa je: poštovanje prava učeniku da učestvuje u iz-
boru sadržaja svog obrazovanja
2.3. Način učenje psihologije u gimnaziji
Na pitanje KAKO treba učiti predmet saznajemo kroz: opšte i operativne ciljeve pro-
grama, aktivnosti učenja, korelacije (date u programu), i prije svega, kroz savremena
saznanja iz psihologije učenja.
Odgovor na pitanje, kako treba organizovati učenje psihologije, najprije zavisi od cilje-
va programa, od toga šta je predviđeno da učenici učenjem postignu. Ako bi npr. pro-
gramom bilo predviđeno da učenici usvoje jedino znanja iz psihologije, onda bi to bilo
moguće postići i samo na osnovu kvalitetnog predavanja nastavnika. Međutim, ako je
programom predviđeno da pored znanja učenici razviju i neke sposobnosti, onda i pro-
ces učenja mora biti dopunjen aktivnostima učenja koje to obezbjeđuju. Na primjer,
sposobnost kritičkog mišljenja se ne može razvijati bez diskusija koje učenici vode o
sadržajima koje uče.
Dakle, aktivnosti učenja su ključne za ostvarivanje ciljeva programa, i zavisno od toga

kakve su te aktivnosti zavisi i kvalitet nastave/učenja u školi. Da bi se ostvarili ciljevi
programa psihologije, nužno je aktivno i interaktivno učenje. Aktivnim možemo nazvati
sve one metode učenja koje misano i praktično angažuju učenike da prikupljaju, anal-
iziraju, interpretiraju i prerađuju znanja i informacije. Interaktivni su svi oblici učenja koji
podstiču učenike na međusobnu saradnju i razmjenu mišljenja i ideja.

Odnos između ciljeva programa i aktivnosti programa
Za planiranje kvalitetnog procesa učenja kognitivnim i socijalnim ciljevima (npr. raz-
ključno je uspostavljanje odnosa između vijanje kritičkog i stvaralačkog mišljenje),
ciljeva učenja i aktivnosti učenja. Donja slika a drugi, planiranje aktivnosti učenja koje
ilustruje dva osnovna principa savremene obezbjeđuju ostvarivanje takvih ciljeva (npr.
nastave. Prvi, usmjerenost nastave ka višim diskusije, debate, stvaranje produkata i sl.).
Važan dio kvalitetnog procesa učenja su korelacije - aktivnosti povezivanja različitih

sadržaja u okviru istog predmeta, ili istih sadržaja u okviru različitih predmeta. Povezivanje
znanja je uslov učenja sa razumijevanjem (nepoznato se razumije kada se poveže sa
poznatim), ali i pokazatelj kvaliteta učenja (sistematičnosti znanja učenika).
2.4. Vrednovanje znanja i postignuća učenika
Šta nastavnik CIJENI, kada npr. ocjenjuje učenika, predstavlja posljednji, ali ne manje
važan, dio planiranja procesa učenja. Poznato je da učenici uče onako kako ih nastavnici
ocjenjuju, pa je za kvalitet procesa učenja važno da kriterijum ocjenjivanja bude usklađen
sa ciljevima učenja. Ako je ciljevima učenja predviđeno da učenici razviju kritičko ili
stvaralačko mišljenje, onda i ocjenjivanje nastavnika mora biti vođeno tim ciljevima.
Standardi (ishodi) programa su uglavnom postavljeni na nivou prepoznavanja i razu-

mijevanja sadržaja, i očekivanje je da svaki učenik ovlada programom, bar na standard-
nom - elementarnom nivou. Polazeći od ciljeva programa nastavnik postavlja kriterijume
ocjenjivanja i vrednovanja znanja zavisno od mogućnosti svakog učenika i uslova u ko-
jima se nastava realizuje.
10
Kako se danas razumije znanje?
Taksonomija (Bloom, Gagne, Alexander i znanja moguće je uslovno govoriti o starim

drugi) ukazuju na taksonomsku strukturu i novim vrijednostima u nastavi.
znanja. U odnosu na ovakva shvatanja
Stare vrijednosti zahtjevi koje nastavnik

postavlja učeniku u nastavi
• znanje – prepoznavanje • Ko?
• znanje - razumijevanje • Gdje?
• Kada?
• Nabroj
• Ponovi
• Prepričaj
Nove vrijednosti zahtjevi koje nastavnik
postavlja učeniku u nastavi
• upotreba znanja • Iskoristi novu situaciju
• analiza znanja • Uredi po nekom kriterijumu
• sinteza znanja • Planiraj rješenje
• vrednovanje znanja • Riješi problem
• Smisli novu primjenu
• Kakav je tvoj stav
• Zašto tako misliš – navedi argumente
3. Priprema procesa učenja
Novi obrazovni program pruža sve potrebne informacije za pripremanje procesa učenja
u gimnaziji. Ciljevi govore o tome šta treba učenjem postići. Teme i pojmovi govore o
sadržaju na kom se ostvaruju ciljevi učenja. Korelacije upućuju na povezanost onoga što
se uči sa onim što se ranije učilo iz istog ili iz drugih predmeta. Aktivnosti govore o tome
kako treba učiti da bi se ostvarili postavljeni ciljevi učenja. Ishodi, tj. standardi, ukazuju šta
je minimalni zahtjev za svakog učenika.
U cjelini, priprema časa trebalo bi da bude odgovor na pitanje kako učenici treba da
uče određeni sadržaj da bi se ostvarivarili ciljevi programa, bar na standardnom nivou.
Takva priprema časa se razlikuje od ranije, koja je uglavnom govorila o tome šta i kako
nastavnik treba da predaje na času. Ranijom pripremom časa opisivana je aktivnost nas-
tavnika, a novom aktivnost učenika na času.
11
O čemu nastavnik razmišlja kada priprema čas
Gledano iz pozicije nastavnika, priprema • šta je sadržaj učenja (tema/pojmovi)?

časa podrazumijeva odgovaranje na slje- • šta učenici već znaju o tome (korelacije)?
deća pitanja: • kako treba učiti da bi se ostvarili predviđeni
ciljevi (aktivnosti učenja)?
• šta je cilj učenja (saznajni i procesni • šta je minimum znanja kojim svi učenici
ciljevi)? treba da ovladaju (standardi)?
4. Položaj i uloga nastavnika u procesu obrazovanja
Usmjerenost nastave na učenje i učenika podrazumijeva i drugačiju ulogu nastavnika u

procesu obrazovanja. Pored tradicionalne uloge nastavnika – onoga koji kompetentno
tumači sadržaje programa, nastavnik u savremenoj nastavi ima i druge važne uloge:
• osmišljavanje procesa učenje (planiranje i pripremanje nastave/učenja)

• organizovanje procesa učenje (daje zadužanja, koordinira učenje i sl.)
• vođenje i usmjeravanje procesa učenja (aktivno se uključuje u proces učenja, diskutuje
zajedno sa učenicima, usmjerava njihove aktivnosti, dodatno ih motiviše i sl.)
• procjenjivanje efikasnosti učenja i prilagođavanje procesa učenja specifičnim potre-
bama i mogućnostima učenika
12
Nova uloga nastavnika (nastavnik-organizator i saradnik učenika u procesu učenja),
bar u jednom dijelu ukupnog obrazovnog procesa, a obavezno na časovima vježbi,
je nužan je uslov za ostvarivanje ciljeva programa. Samo predavanjem, bez aktivnog
učešća učenika u procesu učenja, nikako nije moguće ostvariti ciljeve programa psi-
hologije u gimnaziji.
5. Položaj i uloga učenika u procesu obrazovanja
Učenik je taj koji mora da uči, stiče znanje i razvija sposobnosti i zato je ključno pitanje
da li mu nastava pruža priliku za to. Dakle, osnovna dužnost nastavnika je da organizuje
proces učenja na način koji obezbjeđuje učeniku da već u školi uči, stiče znanje i razvija
sposobnosti.
Kako učenik treba da uči psihologiju?

Generalno gledano, postoje određene ak- • razvijanjem plana rješenja nekog prob-
tivnosti učenja koje se mogu navesti kao lema;
odgovor na pitanje - kako učenik treba da divergentno...
uči psihologiju? • predlaganjem novih rješenja;
• smišljanjem novih primjera;
smisleno... • povezivanjem sadržaja u nove cjeline i sl.
• povezivanjem onoga što se uči sa onim što kritički...
se doživljava u životu; • vaganjem važnosti pojedinih činjenica i
• povezivanjem onoga što se uči sa onim podataka;
što je učeno ranije iz psihologije ili iz drugih • klasifikovanjem
predmeta; • smišljanjem argumenata
problemski... kooperativno...
• samostalnim prikupljanjem i analizira- • kroz saradnju sa nastavnikom i drugim
njem činjenica i podataka; učenicima
• postavljenjem relevantnih pitanja sebi i • kroz diskusiju i razmjenu mišljenja
drugima; • uvažavajući argumente drugih učenika i sl.
6. Važnost atmosfere na časovima
Za aktivno učenje važna je atmosfera u kojoj se uči. Produktivnu atmosferu čine jasna
pravila i poštovanje prava i družnosti svih učesnika u tom procesu.
Učenik ima pravo...
• na kvalitetno obrazovanje • na dovoljno vremena da razmisli i završi

• na posebnost i individualan pristup svoje obaveze
• na slobodno iznošenje svog mišljenja • na grešku
• na participaciju i učešće u procesu učenja
13
II dio
Kako je napisan udžbenik
i kako se koristi u nastavi?
1. Kako je napisan udžbenik?
Osnovna uloga udžbenika je da učeniku na jasan i sistematičan način predstavi struk-

turu i sadržaj nauke - psihologije. Pored saznajne uloge, udžbenik ima i druge važne
uloge: motivacionu, razvojnu, kulturnu itd. Polazeći od takvog opredjeljenja, naš cilj je
bio da udžbenik bude:
• privlačan – da već svojim izgledom, a kasnije i sadržajem, privuče i održi pažnju

učeniku/ci;
• obuhvatan – da sadrži sve bitne činjenice, zakone i teorije psihologije koji su potrebni
učeniku/ci gimnazije;
• objektivan – da su znanja izložena u udžbeniku provjerena, a tumačenja nepristrasna;
• savremen – da su znanja izložena u udžbeniku aktuelna (istoričnost se koristi samo
kada je neophodno razumjeti razvojnost nekog znanja);
• strukturiran – da odražava jezik i strukturu nauke – psihologije. To podrazumijeva:
da jezik udžbenika bude precizan (izražen naučnim pojmovima sa jasno definisanim
granicama); da udžbenik u cjelini reprezentuje strukturu psihologije kao nauke (sa jasno
određenim odnosima između pojedinih pojmova);
• predmetan – da pored opštih misaonih modela, reprezentuje i razvija misaone mod-
ele i tehnike intelektualnog rada koje su specifične za psihologiju (npr. posmatranje,
eksperimentisanje, introspekcija);
• pregledan – da se didaktičkom organizacijom sadržaja (posebno: organizacijom naslo-
va i podnaslova; uvodnim i završnim pregledom sadržaja; objašnjenjem manje poznatih
izraza; sadržajem na početku udžbenika i riječnikom na kraju) obezbijedi čitljivost – da
se može lako pregledati i pronaći željena informacija;
• intelektualno podsticajan – da se pitanjima i drugim vrstama naloga u udžbeniku
(npr: primijeni; uporedi; poveži; analiziraj i provjeri; procijeni i sl.) obezbijedi stalna misa-
ona komunikacija učeniku/ci sa sadržajem udžbenika;
14
• orijentisan na pomoć pri učenju – da se organizacijom cjelokupnog udžbenika
(posebno uvođenjem raznih vrsta olakšica: npr. jasnim izdvajanjem najvažnijih djelova
sadržaja i sl.) obezbijedi pomoć učeniku prilikom učenja;
• blizak prethodnom znanju i iskustvu učenika/ca – da se oslanjanjem na prethodna
znanja i iskustva učenika pri uvođenju novih sadržaja i pojmova, obezbijedi razumi-
jevanje i dograđivanje znanja učenika;
• osjetljiv na razvojne kapacitete učenika/ca – činjenica da je na ovom nivou razvoja
mišljenja, mišljenje učenika/ca oslobođeno vezanosti za konkretne (opažene) situacije,
i da adolescent uspješno misli i o apstraktnim sadržajima (sadržajima koji su izraženi
samo simbolima - riječima) ima dvije važne posljedice po udžbenik - prvo, zahtijeva
racionalan pristup u izboru ilustracija, i drugo: otvara prostor za kompleksnije zahtjeve
(zadatke);
• osjetljiv na individualne razlike u sposobnostima – činjenica da se učenici/ce
međusobno razlikuju u mogućnostima prepoznaje se u udžbeniku kroz primjeren os-
novni tekst udžbenika, dodatne tekstove za proširivanje i produblivanje znanja i olakšice
pri učenju (npr. kroz izdvajanje najvažnijih djelova sadržaja);
• ravnopravan – činjenica da učenici/ce, korisnici udžbenika, pripadaju različitim gru-
pama (rodnim, socijalnim, vjerskim, nacionalnim itd.) ima posljedicu da se u udžbeniku
vodi račina o ravnopravnoj zastupljenosti svih grupa;
• otvoren – činjenica da nauka nije zatvoren i konačan sistem znanja, posebno to nije
psihologija, i da u nauci postoje različita gledanja i različite istine, prepoznaje se u
udžbeniku kroz alternativna ili čak suprotna gledanja na iste probleme. Ovakav pris-
tup, ne samo da odražava duh nauke, već predstavlja i dragocjen potencijal za misaono
angažovanje učenika/ca;
• primjenjiv – uvažavajući funkcionalnu prirodu učenja, učenicima je data mogućnost
da uvide upotrebnu vrijednost onoga što uče. Pored drugih motivacionih sredstava ko-
risti se i mogućnost uvida primjene psiholoških saznanja u životnim prilikama;
• raznovrstan – uvažavajući višestruku prirodu intelekta i različitu strukturu intelektu-
alnih i drugih potencijala korisnika u udžbeniku se vodi računa o različitim zahtjevima
učenja i predstavljanja sadržaja.
2. Kako se koristi udžbenik u nastavi?
Kao je rečeno, udžbenik u sebi ima ugrađene brojne didaktičke elemente, i svaki od
ovih elemenata je važan u procesu učenja psihologije. Kako bi se pojačala uloga ovih
didaktičkih elemenata važno je da ih nastavnik poznaje, i da to znanje prenese na
učenika. U daljem tekstu navedeni su osnovni didaktički elementi udžbenika i njihova
uloga u procesu učenja psihologije.
• Psihologija na djelu! – kako da učiš
Cilj ovog dijela udžbenika je da upozna učenika/cu sa didaktičkom strukturom

udžbenika i očekivanim načinom učenja. Ovdje se govori o tome koje didaktičke el-
emente udžbenik sadrži i koju ulogu svaki od njih ima pri učenju. Važno je da učenici/ce
od samog početka poznaju osnovne elemente udžbenika i ulogu svakog od njih.
15
• sadržaj udžbenika
Sadržaj na početku udžbenika je osnovno sredstavo za brzo snalaženje kroz knjigu, ali i
efikasno sredstvo za povezivanje i strukturiranje znanja učenika. Posebno je važna ova
druga uloge sadržaja udžbenika - da poveže i strukturira znanje učenika. Nastavnik ko-
risti sadržaj udžbenika uvijek kada želi da orijentiše učenike i da zajedno sa njima odredi
položaj onoga što se uči.
• pregradne stranice udžbenika - poglavlja
Udžbenik sadrži pet osnovnih poglavlja: Predmet i metode psihologije; Osnove psihičkog
života; Psihički procesi; Ličnost; Pojedinac u društvenom okruženju. Svako poglav-
lje započinje pregradnom stranicom. Pregradna stranica je sredstvo za predstavljanje
cjeline sadržaja poglavlja i koristi se pri uvođenju učenika u probleme koji se razmatraju
u okviru tog poglavlja. Poglavlje predstavlja jednu cjelinu - oblast psihologije, i važno je
da im bude i predstavljeno kao cjelina.
• uvod u lekciju – šta ćeš saznati?
Svako poglavlje sadrži veći broj lekcija. Sadržaj svake lekcije predstavljen je kroz neko-
liko uvodnih pitanja - šta ćeš saznati? Ova pitanja imaju ulogu da upoznaju učenika sa
sadržajem lekcije i da podstaknu njegovo interesovanje za učenje tog sadržaja.
• osnovni tekst lekcije - udžbenika
Osnovni tekst udžbenika predstavlja sadržaj i strukturu nauke – psihologije. To znači

da osnovni tekst sadrži sve neophodne informacije, ali i da zahtijeva aktivnu ulogu nas-
tavnika u njihovom tumačenju. Od nastavnika se očekuje da dopuni i proširi osnovni
sadržaj udžbenika. Pri tom može koristi i druge udžbenike, psihološke knjige, časopise,
riječnike i sl. Važno je da se učenje psihologije doživi kao aktivan proces prikupljanja,
upoređivanja, analiziranja i sistematizovanja znanja iz različitih izvora.
• objašnjenja manje poznatih riječi i izraza u tekstu
U osnovnom tekstu udžbenika identifikovane su manje poznate riječi i izrazi. To mogu

biti riječi ili izrazi koji jesu ili nisu psihološki pojmovi, a važni su za razumijevanje sadržaja
teksta. Ovi izrazi označeni su i njihovo objašnjenje dato je na marginama stranice. Važno
je da nastavnik provjeri da li u tekstu postoje i druge riječi i izrazi koji su nepoznati
učenicima i da im pomogne u njihovom razumijevanju.
• definisanje osnovnih pojmova
U osnovnom tekstu identifikovani su osnovni psihološki pojmovi. Njihov popis nalazi se

na kraju svake lekcije. Oni su precizno definisani kroz tekst i u rječniku na kraju knjige.
Nastavnik treba da ukaže učenicima na važnost ovih pojmova i da im pomogne u njiho-
vom razumijevanju.
16
• dodatni tekstovi
Uloga dodatnih tekstova je da proširi, ilustruje i da obezbijedi primjenu sadržaja

udžbenika. Dodatni tekstovi su izdvojeni u posebnim boksovima koji povremeno preki-
daju i proširuju osnovni tekst. Svaki boks ima svoj naslov i predstavlja jednu logičnu
cjelinu. Postoje tri osnovne vrste dodatnih tekstova: dodatni sadržaji, ilustracije (sheme
i preglednici) i nalozi.
Dodatni sadržaji mogu biti: sadržaji koji nisu eksplicitno navedeni u programu, a važni
su za dublje razumijevanje osnovnog teksta; kratki opisi nekog eksperimenta; neka za-
nimljivost iz psihologije i sl.
Pod šemama i preglednicima podrazumijevamo različite sadržaje koji imaju istu namjenu
- da konkretizuju sadržaj osnovnog teksta. To mogu biti: grafički prikaz rezultata nekog
eksperimenta (npr. Ebinghausova kriva zaboravljanja); grafički prikaz odnosa između
pojava ili odnosa uzrok – posljedica; prikaz hijerarhijskih odnosa (npr. Maslovljeva hi-
jerarhija potreba); grafički prikaz zakona ili pravilnosti; prikaz sociometrijskih odnosa u
grupi; prikaz dimamičkih procesa (npr. vrste konflikata); prikaz podjela (npr. tipovi tem-
peramenta); prikaz strukture građe (npr. struktura mozga) i sl.
Nalozi su treća vrsta boksa. Cilj im je da potstaknu učenika na primjenu znanja. To mogu
biti zadaci tipa: uradi, poveži, primijeni i sl. Ovi boksovi podrazumijevaju samostalan rad
učenika.
• linkovi (veze)
Tekst može biti prekidan znakom “kompas” i kratkim uputstvom: pogledaj u lekciji ...; u
poglavlju sl. Cilj linkova je da obezbijede unutrašnju i spoljašnju koherentnost sadržaja,
ali i da uči učenika tehnici učenja – istraživanju veza i odnosa u sadržaju.
• Sistematizacija (siže) lekcije
Svaka lekcija završava kratkim sižeom, koji treba da odgovori na pitanje: Šta si učio/la?
Siže ima onoliko tačaka koliko je podnaslova u lekciji. Siže je namijenjen učenicima i
treba da ih usmjere na suštinske djelove teksta.
• Pitanja za razmišljanje
Svaka lekcija završava sa nekoliko pitanja. Pitanja pokrivaju osnovne ključne tačke lek-
cije, ili usmjeravaju na dodatne aktivnosti učenja. Ova pitanja data su na dva nivoa. Na
osnovnom nivou, pitanja za ponavljanje i utvrđivanje gradiva, odražavaju zahtjeve
iskazane standardnima programa, dok na višem nivou, pitanja za kritičko i analitičko
mišljenje, podrazumijevaju kritički i analitički pristup u učenju sadržaja programa.
17
III dio
Kako je napisan priručnik
i kako može pomoći nastavniku
da organizuje i vodi proces
učenja u gimnaziji?
Osnovna uloga priručnika je da pruži pomoć nastavniku u organizovanju i vođenju pro-

cesa učenja psihologije u gimnaziji. Kako bi se osigurala ova pomoć u priručniku su sve
lekcije predstavljene kroz:
• saznajne ciljeve programa

• izvod iz udžbenika
• ključne pojmove koji se nalaze u rječniku
• aktivnosti učenja
• ishode (standardi) programa
Svaki od ovih elemenata priručnika ima posebnu ulogu u organizovanju i vođenju pro-
cesa učenja u gimnaziji.
1. Saznajni ciljevi programa
Kao što je naprijed rečeno ciljevi programa su osnova za organizovanje i vođenje proc-
esa učenja u školi. Ciljevi eksplicitno govore o tome šta učenici treba da nauče, a implic-
itno i o tome kako treba da uče. Razlikuju se opšti, operativni, sadržajni i procesni ciljevi
(vidi: Nastavni program psihologije).
U priručniku su navedeni sadržajni ciljevi programa za svaku lekciju (npr. da učenici

upoznaju predmet psihologije), a nastavnik planirajući proces učenja uvodi i tzv. pro-
cesne ciljeve (npr. da učenici razviju sposobnost zaključivanja, ili sposobnost kritičkog
mišljenja). Procesni ciljevi se ne mogu ostvariti učenjem jedne ili dvije lekcije (jednog
ili dva sadržajna cilja), oni se ostvaruju kroz ukupan proces učenja i zavise od načina
učenja. Dakle, pripremajući se za čas, nastavnik polazi od sadržajnih ciljeva programa
i predviđa aktivnosti učenja koje obezbjeđuju ostvarivanje sposobnosti zaključivanja,
rješavanja problema i sl.
18
Primjer navođenja ciljeva u pripremi za čas:
Priprema za čas obavezno sadrži ciljeve nastavnik uvodi procesne ciljeve zavisno od
navedene u programu (sadržajne ciljeve), a planiranih aktivnosti učenja, npr:
Sadržajni ciljevi časa:

• razumijevanje razlike između opštih svatanja o psihičkim pojavama i psihologije
kao nauke;
• upoznavanje predmeta psihologije;
• upoznavanje različitih pristupa u shvatanju predmeta, cilja i osnovnih metoda
psihologije;
Procesni ciljevi časa:
• razvijanje sposobnosti samostalnog prikupljanja i analiziranja znanja i informacija;
• razvijanje sposobnosti kritičkog mišljenja i sl.
2. Izvod iz udžbenika
U ovom dijelu priručnika navedeni su: naslovi lekcija, osnovna pitanja na koja odgovara
svaka lekcija i kratak opis sadržaja lekcija. Pitanja, koja su u vezi sa svakom lekcijom na-
vedena u udžbeniku i priručniku, mogu usmjeriti nastavnika i učenike na upoznavanje
novih sadržaja.
3. Ključni pojmovi koji se nalaze u rječniku
Pod ovim naslovom nalaze se ključni – osnovni psihološki pojmovi u lekciji. Oni su
objašnjeni kroz sadržaj lekcije i posebno u rječniku na kraju knjige. Nastavnik treba da
pomogne učenicima u pravilnom razumijevanju ovih pojmova.
4. Aktivnosti učenja
Aktivnosti učenja su ključne za ostvarivanje ciljeva programa – za usvajanje kvalitetnih

znanja i razvijanje sposobnosti učenika. U ovom dijelu priručnika date su moguće ideje
– scenariji časa, za realizaciju ciljeva programa. Za neke lekcije dato je više alternativa,
tako da nastavnik može da bira onu koja mu više odgovara, ili da neke od njih koristi
prilikom planiranja izbornog dijela programa. Navedeni scenariji su namijenjeni prije
svega časovima utvrđivanja i sistematizovanja znanja učenika. Prilikom izrade ovih
scenarija vođeno je računa da se pored kvalitetnog znanja kroz proces učenja obezbi-
jedi razvijanje vještina i sposobnosti učenika koje su predviđene ciljevima programa.
19
Primjer: aktivnosti učenja koje obezbjeđuju
razvijanje pojedinih sposobnosti i vještina učenika
U tabeli su, na jednoj strani, date vještine i sposobnosti koje su predviđene opštim ciljevima
programa, a na drugoj strani – aktivnosti učenja koje su relevantne za te ciljeve.
vještine i aktivnosti
sposobnosti učenja
razvijanje • analiziranjem i prikupljanjem informacija iz različitih izvora;
autonomije u • prevođenjem znanja i informacija na svoj rječnik i sebi razumljiv način;
učenju • sistematizovanjem i sređivanjem znanja i informacija na svoj način;
• samostalnim izvođenjem zaključaka
• diskutovanjem, raspravom i sl.
razvijanje spo- • povezivanjem onoga što je učeno ranije sa onim što se sada uči;
sobnosti prim- • povezivanjem onoga što se uči u školi sa onim što se realno dešava u životu;
jene stečenih • angažovanjem prethodnih znanja i prethodnih iskustava učenika pri formulisa-
znanja nju, analiziranju, istraživanju i rješavanju problemskih situacija;
razvijanje • upoređivanjem različitih izvora znanja i podataka;
sposob- • vaganjem i procjenjivanjem važnosti pojedinih izvora znanja i podataka;
nosti logičkog • upoređivanjem različitih mišljenja učenika o istom problemu;
zaključivanja • vaganjem različitih argumenata;
• razvrstavanjem podataka i činjenica prema različitim kriterijumima;
• izvođenjem zaključaka;
razvijanje • formulisanjem problema;
sposobnosti • analiziranjem problemske situacije;
rješavanja • razvijanjem malih projekata;
problema • prikupljanjem podataka;
• sređivanjem podataka;
• formulisanjem mogućih rješenja;
• rješavanjem problema;
razvijanje • dizajniranjem plana istraživanja;
sposobnosti • dizajniranjem instrumenata istraživanja;
stvaralačkog • smišljanjem mogućih načina rješavanja problema;
mišljenja • predlaganjem alternativnih rješenja;
• smišljanjem neuobičajenih – novih rješenja;
• smišljanjem različitih puteva da se sprovede predloženo rješenje;
• dizajniranjem izvještaja;
razvijanje • preispitivanjem uobičajenih rješenja;
sposob- • sagledavanjem uobičajenih rješenja iz drugog ugla;
nosti kritičkog • uvažavanjem posebnosti – različitosti;
mišljenja • prihvatanjem mišljenja, ne pod pritiskom većine, nego pod pritiskom snage ar-
gumenata;
razvijanje ko- • formulisanjem sopstvenog stava na način da bude razumljiv za druge;
munikativnih • navođenjem argumenata za iznijeti stav;
sposobnosti • argumentovanim diskutovanjem;
• izvještavanjem;
• vođenjem dijaloga;
Nastavnik ima autonomiju, i nije obavezan da koristi predložena scenarija časa, ali je
obavezan da nastavu organizuje na način koji obezbjeđuje realizaciju ciljeva programa.
Drugim riječima, od nastavnika se očekuje da predložena scenarija prilagodi uslovi-
ma u kojima on radi ili da izradi nove pripreme za čas koje će obezbijediti realizaciju
predviđenih ciljeva programa. Ako se odluči na samostalnu izradu priprema za čas, kao
20
razvijanje • problematizovanjem uobičajenih rješenja;
inicijativnost • stavom da su problemi rješivi;
i aktivizma • aktivnim uključivanjem u predlaganje rješenja;
učenika • aktivnim uključivanjem u rješavanje konkretnih problema;
• poznavanjem puteva i načina rješavanja problema;
• imanjem iskustva sa problemskim situacijama...
razvijanje • aktivnim slušanjem druge osobe;
tolerantnosti • objašnjavanjem svoje i provjeravanjem pozicije drugoga;
i prihvatljive • osporavanjem stava, a ne druge osobe;
komunikacije • jasnim izražavanjem svojih želja, i vođenjem računa o željama drugih;
• pokazivanjem otvorenosti za drugo i drugačije...
pomoć, mogu mu poslužiti pitanja za kritičko učenje koja su data u udžbeniku na

kraju svake lekcije.
5. Ishodi programa
Polazište za ocjenjivanje znanja predstavljaju predviđeni standardi znanja. Standardima

se definiše minimum – ono što se od svakog učenika očekuje da zna. Kriterijume ocjen-
jivanja, počev od standardnog nivoa, nastavnik prilagođava grupi učenika sa kojom
radi. Pri tom može da koristi neku od taksonomija zananja (npr. Blumovu taksonomiju)
ili da se posluži standardima na višem nivou koji su dati u priručniku.
Blumova taksonomija znanja

nivo znanja definicija znanja pokazatelji znanja
vrednovanje učenik/ca procjenjuje, vrednuje informacije na vrednovanje
osnovu nekog kriterija; daje argumentaciju argumentacija
preporučivanje
obrazlaganje
sinteza učenik/ca od ponuđenih informacija stvara neku novu kreiranje
cjelinu; kreira nešto za nju/njega novo; novi proizvod smišljanje
razvijanje
planiranje
analiza učenik/ca ponuđene informacije raščlanjuje, raščlanijivanje
klasifikuje, dovodi u vezu poređenje
dovođenje u vezu
razlikovanje
primjena učenik/ca uz minimalna uputstva bira i koristi upotreba
informacije kako bi riješio/riješila neki problem promjena
rješavanje
demonstriranje
razumijevanje učenik/ca svojim riječima interpretira, objašnjava objašnjavanje
ili obrazlaže informacije koje ima sažimanje
parafraziranje
opisivanje
davanje primjera
znanje učenik/ca se prisjeća ili prepoznaje informaciju u navođenje
obliku u kom je naučena nabrajanje
imenovanje
definisanje
21
IV dio
PROCES UČENJA PSIHOLOGIJE U II
RAZREDU GIMNAZIJE?
POGLAVLJE I
Predmet i metode psihologije
LEKCIJE:
• PREDMET PSIHOLOGIJE
• METODE PSIHOLOGIJE
1. PREDMET PSIHOLOGIJE
Saznajni ciljevi programa:
Učenik/ca treba da:
• upozna predmet psihologije;

• razumije razliku između opštih svatanja o psihičkim pojavama i
psihologije kao nauke;
• upozna definiciju psihologije;
• upozna različite pristupe u shvatanju predmeta, cilja i metoda psihologije;
• upozna dominantne pravce u psihologiji i njihove osnivače;
Izvod iz udžbenika:
Naslov lekcije:
PREDMET PSIHOLOGIJE
Pitanja na koja se odgovara u ovoj lekciji:
• ŠTA JE PREDMET PSIHOLOGIJE?

• KAKO SE PSIHOLOGIJA RAZVIJALA I KADA JE POSTALA SAMOSTALNA NAUKA?
• KAKO JE PSIHOLOGIJA DEFINISANA?
• KOJI SU OSNOVNI PRAVCI U PSIHOLOGIJI?
22
Podnaslovi i sadržaj udžbenika:
PREDMET, ISTORIJAT I DEFINICIJA PSIHOLOGIJE
Učenik/ca se upoznaje sa dva perioda u razvoju psihologije. Upoznaje razlike u shvatan-

ju predmeta, metoda i cilja psihologije i definiciju psihologije kao nauke. Na kraju ovog
dijela dat je pregled važnijih datuma i ličnosti u razvoju psihologije kao samostalne em-
pirijske nauke.
ŠKOLE I PRAVCI U PSIHOLOGIJI
Učenik/ca upoznaje osnovne psihološke pravce: strukturalistička psihologija (Vilhelm

Vunt), funkcionalistička psihologija (Vilijam Džejms), bihejviorizam (Džon Votson), geštalt
psihologija (K.Kofka, M. Verthajmer i V. Keler), psihoanaliza (Sigmund Frojd), humanistička
psihologija (Abraham Maslov, Gordon Olport, Karl Rodžers, Rolo Mej itd.). Svaki pravac se
analizira kroz predmet psihologije, metod psihologije, cilj psihologije i osnovni postu-
lat – što pruža mogućnost upoređenja pojedinih pravaca, kao i mogućnost analiziranja
međusobnog odnosa: cilj - predmet – metod istraživanja u psihologiji.
Ključni pojmovi koji se nalaze u rječniku:
psihologija, pravac u psihologiji, strukturalistička psihologija, funkcionalistička psi-

hologija, bihejviorizam, psihoanaliza, geštalt, humanistička psihologija
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
U GRUPAMA UČENICI ANALIZIRAJU OSNOVNE PSIHOLOŠKE PRAVCE -

DISKUTUJU O SLIČNOSTIMA I RAZLIKAMA MEĐU NJIMA
Učenici u manjim grupama imaju zadatak da predstave jedan pravac u psihologiji.

Pored udžbenika mogu koristiti i druge izvore znanja (bilo da ih sami prikupe, sa inter-
neta i sl. ili da ih nastavnik pripremi). Svaka od grupa treba da predstavi jedan psihološki
pravac:
• naziv pravca
• ko je osnivač – osnovni predstavnici
• kada i gdje se pojavio
• šta je predmet psihologije
• koji je osnovni metod
• koji je osnovni postulat
Nakon prezentacije svih grupa vodi se diskusija o sličnostima i razlikama između po-
jedinih pravaca u psihologiji, kao i o odnosu: cilj - predmet – metod istraživanja u psi-
hologiji. Rezultate diskusije treba sistematizovati u tabeli.
23
Psihološki Predmet Osnovni Metod
pravac psihologije postulat psihologije
Strukturalizam svjesne pojave introspekcija
(osjeti, osjećanja, (samoposmatranje)
predstave) u kontrolisanim
uslovima
Funkcionalizam svjesne pojave i kombinovanje
ponašanja introspekcije i
spoljašnjeg
posmatranja
Bihejviorizam ponašanje spoljašnje objek-
tivno posmatranje
Geštalt svjesne pojave fenomenološki
psihologija i ponašanje kao metod
cjelina (jedan vid
introspekcije)
Psihoanaliza ličnost, posebno tehnike slobod-
njen nesvjesni, nih asocijacija i
nagonski dio tumačenja snova
(psihodinamički
pristup)
Humanistička zdrava ličnost, subjektivistički,
psihologija posebno njen fenomenološki,
svjesni i idiografski pristup
stvaralački dio
Varijanta: 2.
ISTRAŽIVANJE PRE-ISTORIJE I ISTORIJE PSIHOLOGIJE
Svaki učenik može imati zadatak da pronađe i donese materijal koji se odnosi na psi-
hologiju (to može biti: fotografija, neki istorijski izvor, neki eksperiment i sl.). Učenike
treba orijentisati da pronađu što stariji izvor. Svaki učenik treba da zna iz kog perioda je
taj “dokument” ili za koju poznatu ličnost u psihologiji je vezan.
Nastavnik na tabli povuče horizontalnu liniju (vremenska linija) i podjeli je na dva dijela
- do i od sredine XIX vijeka. Učenici prvo treba da odrede gdje je mjesto na tabli ma-
terijalu koji su donijeli (da li pripada periodu prije ili poslije sredine XIX vijeka), da ga
zalijepe, a zatim i da ga predstave. Kada učenici predstave svoje materijale – nastavnik
treba da otkrije zašto je podijelio tablu na dva dijela i da predstavi svoj materijal (značaj
osnivanja psihološke labaratorije 1879. g. u Lajpcigu za psihologiju kao nauku). Zatim
se mogu unijeti i predstaviti i ostali važni događaji i ličnosti iz psihologije (vidi prilog:
Važne ličnosti i datumi iz psihologije).
Nakon toga identifikuju se osnovni pravci u psihologiji i vodi diskusija: o razlikama

između opštih svatanja o psihičkim pojavama i naučnih znanja u psihologiji; o različitim
pristupima predmetu i metodama u psihologiji i sl.
24
Ishodi programa:
na standardnom nivou:

• objasni predmet psihologije;
• navede definiciju psihologije kao nauke;
• navede osnovne psihološke pravce i njihove predstavnike;
na višem nivou:
• objasni zašto se osnivanje psihološke laboratorije 1879 g. uzima za datum

nastanka psihologije kao samostalne empirijske nauke ;
• obrazloži razliku između opštih svatanja o psihičkim pojavama i naučnih
znanja u psihologiji;
• objasni razlike između pojedinih psiholoških pravaca u shvatanju predmeta,
cilja i metoda istraživanja;
• na primjeru nekog od psiholoških pravaca objasni odnos između predmeta
i metoda istraživanja.
2. METODE PSIHOLOGIJE
• upozna teorijski i praktični cilj psihologije;

• upozna osnovne teorijske i primijenjene psihološke discipline;
• upozna osnovne metode i tehnike psiholoških istraživanja;
• razumije položaj metode i tehnika u psihološkom istraživanju;
• upozna nacrt eksperimentalnog istraživanja.
Naslov lekcije:
METODE PSIHOLOGIJE
• ŠTA SU CILJEVI ISTRAŽIVANJA U PSIHOLOGIJI?

• KOJE PSIHOLOŠKE DISCIPLINE DANAS POSTOJE?
• KOJE METODE ISTRAŽIVANJA SE PRIMJENJUJU U PSIHOLOGIJI?
• KOJIM TEHNIKAMA SE PRIKUPLJAJU PODACI U PSIHOLOGIJI?
25
Podnaslovi i sadržaj lekcije:
CILJEVI ISTRAŽIVANJA U PSIHOLOGIJI
Učenik/ca upoznaje teorijski i praktični cilj psihologije i kriterijume za razlikovanje teori-

jskih i primijenjenih psiholoških disciplina.
PSIHOLOŠKE DISCIPLINE
Učenik/ca upoznaje osnovne psihološke discipline: teorijske (opšta psihologija, psi-

hologija ličnosti, fiziološka psihologija, psihopatologija, razvojna psihologija, socijalna
psihologija, psihologija životinja i psihometrija), i primijenjene (pedagoška psihologija,
klinička psihologija i psihologija rada).
PSIHOLOŠKE METODE
Učenik/ca upoznaje razliku između zdravorazumskog i naučnog saznanja, a zatim i po-

jam: metod naučnog istraživanja. Saznaje koje su osnovne metode psihologije: intros-
pekcija, posmatranje i eksperiment.
PSIHOLOŠKE TEHNIKE
Učenik upoznaje razliku između metoda i tehnika naučnog istraživanja i osnovne kara-
kteristike pojedinih tehnika istraživanja: intervju, upitnik i test.
cilj psihologije, metod, posmatranje, eksperiment, introspekcija, tehnike psihološkog

istraživanja, intervju, upitnik, test.
Aktivnosti učenja - moguće ideje za scenario časa:
Varijanta: 1.
ISTRAŽIVANJE STRUKTURE UDŽBENIKA
Učenici se mogu podijeliti u grupe sa zadatkom da predstave jednu psihološku discip-

linu: opštu psihologiju, psihologiju ličnosti, fiziološku psihologiju, psihopatologiju, raz-
vojnu psihologiju ili socijalnu psihologiju. Zadatak se može izvršiti tako što će se analizi-
rati sadržaj udžbenika i predstaviti onaj dio sadržaja koji pripada psihološkoj disciplini.
Npr. grupa koja treba da predstavi opštu psihologiju treba da navede sadržaj poglavlja
III (psihički procesi). Kao osnovnu pomoć u radu učenici koriste znakove o unutražnjim
vezama u udžbeniku.
Izvještaj svih grupa sumira se na zajedničkom grafikonu, koji sa jedne strane daje infor-
macije o predmetu istraživanja svake od psiholoških disciplina, a sa druge strane pred-
stavlja kognitivnu mapu za naredno učenje predmeta psihologije.
OPŠTA PSIHOLOGIJA FIZIOLOŠKA PSIHO - RAZVOJNA SOCIJALNA

PSIHOLOGIJA LIČNOSTI PSIHOLOGIJA PATOLOGIJA PSIHOLOGIJA PSIHOLOGIJA
26
Nastavnik ovaj prikaz može da koristi tokom cijele godine učenja sa ciljem da orijentiše
učenike (šta smo do sada učili; šta sada učimo; šta je preostalo za učenje i sl.)
Varijanta: 2.
NACRT EKSPERIMENTALNOG ISTRAŽIVANJA
Učenici se mogu podijeliti u manje grupe sa zadatkom da izrade nacrt istraživanja

nekog psihološkog problema. Nastavnik prvo treba da ukaže na predmet psihologije,
a zatim poziva sve učenike da kandiduju po jedan problem psihološkog istraživanja
(npr. da li je nova metoda učenja efikasnija od stare). Prijedlozi učenika sistematizuju
se na zajedničkoj listi mogućih problema, a zatim se pozivaju grupe učenika da izrade
nacrt – kako bi se mogao istražiti taj problem (kao pomoć mogu im poslužiti prilozi:
poslušnost autoritetu, i eksperiment sa paralelnim grupama).
EksperimentALNA GRUPA
Djelovanje
Inicijalno stanje eksperimentalnog Finalno stanje
faktora
KONTROLNA GRUPA
Inicijalno stanje Finalno stanje
Svako rješenje se zajednički diskutuje i kroz diskusiju se naglašava razlika u položaju

između metoda i tehnika psihološkog istraživanja; razlika između nezavisne i zavisne
varijable u istraživanju i sl.
Ishodi programa:
• navede teorijski i praktični cilj psihologije;
• navede osnovne teorijske i primijenjene psihološke discipline;
• navede osnovne metode i tehnike psiholoških istraživanja;
na višem nivou:
• objasni razliku između teorijskog i praktičnog cilja psihologije;
• objasni razliku između teorijskih i primijenjenih psiholoških disciplina;
• objasni razliku između metoda i tehnika psihološkog istraživanja;
• objasni osnovne karakteristike pojedinih metoda u psihologiji;
• objasni vezu pojedinih metoda u psihologiji i psiholoških pravaca;
• objasni karakteristike pojedinih tehnika psihološkog istraživanja;
• navode osnovne faze istraživanja;
• napravi nacrt eksperimentalnog istraživanja nekog jednostavnog problema.
27
POGLAVLJE II
ORGANSKI OSNOVI I RAZVOJ
PSIHIČKOG ŽIVOTA
LEKCIJE:
• ORGANSKI OSNOVI PSIHIČKOG ŽIVORA

• RAZVOJ PSIHiČKOG ŽIVOTA
3. ORGANSKI OSNOVI PSIHIČKOG ŽIVOTA

• razumije organsku osnovu psihičkog života

• upozna ulogu centralnog i perifernog nervnog sistema
• razumije razliku između centralnog i perifernog nervnog sistema
• razumije ulogu i značaj endokrinog sistema za psihički život čovjeka
Naslov lekcije:
ORGANSKI OSNOVI PSIHIČKOG ŽIVOTA
• ŠTA PREDSTAVLJA ORGANSKU OSNOVU PSIHIČKOG ŽIVOTA?

• ŠTA JE NERVNI SISTEM I KAKVA JE NJEGOVA ULOGA?
• U ČEMU JE RAZLIKA IZMEĐU CENTRALNOG I PERIFERNOG NERVNOG SISTEMA?
• ŠTA JE ENDOKRINI SISTEM I KAKVA MU JE ULOGA?
ORGANSKI OSNOVI PSIHIČKOG ŽIVOTA
Učenici se uvode u problematiku organske osnove psihičkog života. Treba da dobiju od-
govor na pitanje: Šta ukazuje na organsku osnovu psihičkog života, i pitanje: Šta pred-
stavlja organsku osnovu psihičkog života?
28
NERVNI SISTEM
Učenik se upoznaje sa ulogom, građom i podjelom (glavnim djelovima) nervnog sistema.

Posebno se analizira uloga pojedinih djelova perifernog i centralnog nervnog sistema.
ENDOKRINI SISTEM
Učenik se upoznaje sa značajem edokrinog nervnog sistema za psihički život čovjeka.

Posebno se analizira uloga pojedinih endokrinih žlijezda i hormona koje one luče.
neuron, sinapsa, neurotransmiter, centralni nervni sistem, autonomni nervni sistem, ta-
lamus, hipotalamus, limbički sistem, veliki mozak, endokrini sistem, hormoni, hipofiza
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
ANALIZA ORGANSKE OSNOVE PSIHIČKOG ŽIVOTA ČOVJEKA –
NERVNI SISTEM
Učenici se mogu podijelitu u grupe sa zadatkom da istraže organske osnove psihičkog

života čovjeka – nervni sistem. Svaka grupa ima zadatak da na osnovu teksta udžbenika
pripremi izvještaj o značaju i ulozi pojedinih djelova nervnog sistema. Na primjer, jedna
grupa treba da predstavi značaj i ulogu prednjeg mozga u psihičkom životu čovjeka.
NERVNI SISTEM
PERIFERNI CENTRALNI
AUTONOMNI SOMATSKI NERVNI KIČMENA MOZAK
NERVNI SISTEM SISTEM MOŽDINA
Simpatički i Zadnji, srednji i

parasimpatički prednji
Varijanta: 2.
ANALIZA ORGANSKE OSNOVE PSIHIČKOG ŽIVOTA ČOVJEKA –
ENDOKRINI SISTEM
Učenici se mogu podijelitu u grupe sa zadatkom da istraže organsku osnovu psihičkog

života čovjeka – endokrini sisteam. Svaka grupa ima zadatak da na osnovu teksta
udžbenika pripremi izvještaj o značaju i ulozi pojedinih dijelova endokrinog sistema.
Na primjer, jedna grupa treba da predstavi značaj i ulogu hipofize u psihičkom životu
čovjeka. Izvještaje grupa treba sistematizovati prema dolje naznačenoj tabeli.
29
ENDOKRINA ŽLijEZDA HORMONI DEJSTVO NA ORGANIZAM
PREDNJI REŽANJ TIREOTROPNI
ADRENOKORTIKOTROPNI
HIPOFIZA SOMATOTOROPNI
GONADOTROPNI
ZADNJI REŽANJ PROLAKTIN
ANTIDIURETIČKI HORMON
OKSITOCIN
TIROIDNA ŽLijEZDA TIROKSIN
SRŽ ADRENALIN
NADBUREŽNA ŽLIJEZDA KORTIKOSTEROIDI
KORA
JAJNICI ESTROGEN
PROGESTERON
GONADE
TESTOSTERON
TESTISI
Ishodi programa:
• navede osnovne djelove nervnog sistema;

• objasni ulogu perifernog nervnog sistema;
• objasni ulogu centralnog nervnog sistema;
• navede funkciju kičmene moždine;
• navede djelove i funkciju mozga;
• navede najvažnije endokrine žlezde;
na višem nivou:
• navede argumente koji idu u prilog tvrdnji da postoji povezanost između

organskih i psihičkih struktura i procesa;
• objasni teorijski i praktični značaj istraživanja o povezanosti organskih i
psihičkih procesa;
• objasni razliku između centralnog i perifernog nervnog sistema;
• objasni sličnosti i razlike između nervnog i endokrinog sistema.
30
4. RAZVOJ PSIHIČKOG ŽIVOTA
• upozna osnovne činioce psihičkog razvoja čovjeka

• upozna različite pristupe u objašnjavanju razvoja psihičkog života čovjeka
• razumije ulogu nasljeđa i sredine u psihičkom razvoju čovjeka
• razumije ulogu vlastite aktivnosti u svom psihičkom razvoju
Naslov lekcije:
RAZVOJ PSIHIČKOG ŽIVOTA
• ŠTA JE FILOGENETSKI, A ŠTA ONTOGENETSKI RAZVOJ?

• KAKO RAZVOJ OBJAŠNJAVAJU NATIVISTI, A KAKO PREDSTAVNICI EMPIRIZMA?
• KOJI SU OSNOVNI BIOLOŠKI, A KOJI SREDINSKI ČINIOCI RAZVOJA?
• KAKVA JE ULOGA AKTIVNOSTI JEDINKE U VLASTITOM RAZVOJU?
• KAKAV JE ODNOS NASLJEĐA I SREDINE U RAZVOJU PSIHIČKOG ŽIVOTA?
FILOGENETSKI I ONTOGENETSKI RAZVOJ PSIHIČKOG ŽIVOTA
Učenici se upoznaju sa pojmovima filogeneza i ontogeneza i razlikom između filogenet-

skog i ontogenetskog razvoja psihičkog života čovjeka.
EMPIRIZAM I NATIVIZAM
Učenici se upoznaju sa pojmovima empirizam i nativizam i njihovim osnovnim argu-

mentima u tumačenju psihičkog razvoja čovjeka.
BIOLOŠKI ČINIOCI RAZVOJA – NASLJEĐE I SAZRIJEVANJE
Učenik/ca upoznaje osnovne biološke činioce psihičkog razvoja čovjeka – sa ulogom

nasljeđa i sazrijevanja u psihičkom razvoju.
SREDINSKI ČINIOCI RAZVOJA – FIZIČKI I SOCIJALNI
Učenik/ca upoznaje osnovne sredinske činioce psihičkog razvoja čovjeka – i ulogu

fizičkih i socijalnih faktora u psihičkom razvoju.
31
AKTIVNOST JEDINKE
Učenik/ca se upoznaje sa ulogom i značajem sopstvene aktivnosti u psihičkom razvoju

čovjeka. Na primjeru razumiju značaj aktivnosti učenja u vlastitom razvoju.
ISPITIVANJE ULOGE NASLJEĐA I SREDINE
Učenik/ca se upoznaje sa različitim pristupima u ispitivanju uloge pojedinih činilaca

psihičkog razvoja, kao i sa savremenim interakcionističkim shvatanjem odnosa pojedinih
činilaca razvoja.
filogeneza, ontogeneza, empirizam, nativizam, nasljeđivanje, gen, hromozom, sazri-

jevanje, aktivnost jedinke
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
ULOGA NASLJEĐA I SREDINE U PSIHIČKOM RAZVOJU ČOVJEKA –
PRIKUPLJANJE ARGUMENATA I DISKUSIJA
Učenici mogu imati zadatak da definišu argumente koji idu u prilog uloge nasljeđa, ili
sredine u psihičkom razvoju čovjeka. Takav zadatak učenici mogu da dobiju na prethod-
nom času i da koriste literaturu koja im je dostupna, ili na času i da kao izvor koriste
udžbenik. Na času se učenici mogu podijeliti u dvije velike grupe od kojih svaka zastupa
jedno gledište. Prije početka diskusije učenici u manjim grupama treba da naprave pop-
is ključnih argumenata koje će iznositi u diskusiji.
• argumenti koji dokazuju presudan uticaj nasljednih činilaca

• argumenti koji dokazuju presudan uticaj sredinskih činilaca
U toku rasprave nastavnik na tabli treba da napiše ključne argumente jedne i druge strane.
Na kraju časa sve argumete treba sagledati sa aspekta savremenog interakcionističkog
shvatanja odnosa pojedinih činilaca razvoja. Posebno treba razmoriti ulogu sopstvene
aktivnosti u psihičkom razvoju čovjeka.
32
Ishodi programa:
• objasni pojmove filogenetski i ontogenetski razvoj;

• navede odlučujuće činioce psihičkog razvoja prema shvatanju empirizma
i nativizma;
• navede osnovne biološke i sredinske činioce psihičkog razvoja čovjeka;
• objasni ulogu aktivnosti jedinke u psihičkom razvoju čovjeka;
• objasni interakcionističko shvatanje psihičkog razvoja čovjeka;
na višem nivou:
• navede i objasni argumente koji idu u prilog nativističkog, odnosno
empirističkog shvatanja o razvoju pojedinca;
• obrazloži pojedinačan uticaj nasljeđa i sredine na pojedine psihičke funkcije.
• obrazloži ograničenja, i mogućnosti vaspitnog uticaja na dijete.
• predloži načine organizovanja eksperimentalnog ispitivanja sa ciljem
utvrđivanja pojedinačnog uticaja nasljeđa ili sredine u psihičkom
razvoju čovjeka.
33
POGLAVLJE III
PSIHIČKI PROCESI
• SAZNAJNI PROCESI
• INTELEKTUALNE SPOSOBNOSTI I SVARALAŠTVO
• DINAMIČKI PROCESI
saznajni PROCESI
LEKCIJE:
• OPAŽANJE I PAŽNJA
• UČENJE
• PAMĆENJE I ZABORAVLJANJE
• MIŠLJENJE
5. OPAŽANJE I PAŽNJA
• razumije značaj opažanja za psihički život čovjeka;

• upozna osnovne čulne organe i adekvatne draži za svaki od njih;
• upozna osnovne spoljašnje i unutrašnje činioce opažanja;
• razumije značaj pažnje za psihički život čovjeka;
• upozna spoljašnje i unutrašnje činioce pažnje.
Naslov lekcije:
OPAŽANJE I PAŽNJA
• ŠTA JE OPAŽANJE?
• ČIME OPAŽAMO – RAZLIČITA ČULA I VRSTE OPAŽAJA?
• KAKO OPAŽAMO – ČINIOCI OPAŽANJA?
• ŠTA JE PAŽNJA?
34
OPAŽANJE
Učenik upoznaje opažanje kao složen i aktivan proces integrisanja, tumačenja i orga-
nizacije raznolikih osjeta u jedinstvenu, cjelovitu i smisaonu mentalnu reprezentaciju
svijeta - u opažaj. Razumije kako je opažanje jedan od osnovnih saznajnih (kognitivnih)
procesa koji stoji u osnovi: učenja, pamćenje, rješavanja probleme, emotivnih stanja
itd.
ČIME OPAŽAMO – RAZLIČITA ČULA I VRSTE OPAŽAJA
Učenik se upoznaje sa osnovnim čulnim organima i vrstama energije za koju su osjetlji-

vi. Razlikuje: opažanje čulom vida - viđenje; opažanje čulom sluha - čuvenje; opažanjem
čulom mirisa - mirisanje; opažanje čulom ukusa; opažanje čulima u koži i osjeti za dodir,
toplo, hladno i bol; vestibularni aparat i osjete ravnoteže; kinestetičko čulo i osjete kre-
tanja; visceralno čulo i organske osjete.
KAKO OPAŽAMO – ČINIOCI OPAŽANJA
Učenik upoznaje opažanje ili percepciju kao složen proces koji je višestruko određen
mnogim objektivnim i subjektivnim činiocima. Uči da je ovaj proces određen spoljašnjim
činiocima (osobinama i rasporedom draži), ali i unutrašnjim (fiziološkim i psihološkim
karakteristikama organizma koji opaža). Saznaje novije, konstruktivističko shvatanje koje
opažanje tumači kao aktivan proces u kojem subjekt kodira i interpretira senzorne zna-
kove i tako stvara, konstruiše opažaje na osnovu prethodno stvorenih kognitivnih struk-
tura, iskustva i motivacionih stanja.
PAŽNJA
Učenik upoznaje pažnju kao mentalnu usmjerenost i usredsređenost na izvjestan mali

broj značajnih, bitnih elemenata koji imaju središnje mjesto u svijesti, uz zanemarivanje
mnoštva ostalih, nebitnih. Saznaje kako su intenzitet i obim pažnje određeni mnogim
spoljašnjim i unutrašnjim činiocima. Spoljašnji činioci se odnose na karakteristike draži
ili određenog sklopa draži. Unutrašnji činioci na fizičko i psihičko stanje subjekta, nje-
gove emocije, potrebe, stavove, vrijednosti, želje, očekivanja i sl.
osjet, opažaj, opažanje, apsolutni prag, diferencijalni prag, psihofizika, figura, pozadina,
zakoni grupisanja draži u opažanju, dobra forma, konstantnost opažaja, iluzija, haluci-
nacija, pažnja
35
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
RAZLIČITA ČULA I VRSTE OPAŽANJA
Učenici u grupama imaju zadatak da na osnovu udžbenika, i dodatne literature, pred-

stave osnovne čulne organe i vrste energije za koju su osjetljivi (npr. jedna grupa treba
da predstavi opažanje vidom – viđenje...)
• opažanje vidom - viđenje

• opažanje čulom sluha - čuvenje
• opažanje čulom mirisa – mirisanje
• opažanje čulom ukusa
• opažanje čulima u koži i osjeti dodira, toplog, hladnog i bola
• vestibularni aparat i osjeti ravnoteže
• kinestetičko čulo i osjeti kretanja
Nakon prezentacije, učenici razgovaraju o razlici između osjeta i opažaja i definišu per-
cepciju (opažanje) kao složen i aktivan proces kojim jedinka integriše, tumači i organi-
zuje raznolike osjete u jedinstvenu, cjelovitu i smisaonu mentalnu reprezentaciju svijeta
- u opažaj. Razumije kako je opažanje jedan od osnovnih saznajnih (kognitivnih) proc-
esa koji stoji u osnovi učenja, pamćenje, rješavanja probleme, emotivnih stanja...
Varijanta: 2.
ČINIOCI OPAŽANJA
Sa učenicima se razgovara o razlici između osjeta i opažaja, a zatim o pojedinim činiocima

opažanja (vidi tabelu). Učenici u manjim grupama imaju zadatak da predstave pojedine
činioce opažanja (npr. prva grupa: opažanje figure i pozadine ...).
spoljašnji činioci unutrašnji činioci

opažanja opažanja
opažanje figure i pozadine fiziološki
karakteristike draži psihološki
zakoni grupisanja draži socijalni
Nakon prezentacije i zajedničke diskusije o pojedinim činiocima opažanja sa učenicima

se razgovara o konstruktivističkom shvatanju procesa opažanja koje opažanje tumači
kao aktivan proces u kojem subjekt kodira i interpretira senzorne znakove i tako stvara,
konstruiše opažaje na osnovu prethodno stvorenih kognitivnih struktura, iskustva i mo-
tivacionih stanja.
36
Varijanta: 3.
SVIJET RAZLIČITIH POSMATRAČA
Učenici, raspoređeni u manje grupe, dobiju jednu od slika zapakovanih u koverat zajed-
no sa pitanjem. Nastavnik kaže: Sada otvorite koverat i bez komentara neka svaki učenik
pogleda sliku i pitanje (grupa dobije list papira sa odštampanim pitanjem). Svako treba
da gleda sam, nemojte razgovarati. Nakon određenog vremena (1 minut) nastavnik
kaže: Sada vratite sliku u koverat i odgovorite na postavljeno pitanje. Sada možete razg-
ovarati - trebalo bi da imate jedan (zajednički) odgovor – šta je bilo na slici?
Poslije određenog vremena (oko 5 minuta) nastavnik započinje razgovor sa učenicima:

da li svaka grupa ima jedinstven odgovor; da li ste sigurni u odgovor koji ste napisali;
da li vam je bilo teško da se dogovorite; da li ima ovakvih situacija u životu, kada različiti
ljudi različito vide istu situaciju; šta se obično dešava u takvim situacijama?
GDJE SE NALAZE RUPE, SA STRANE

ŠTA VIDIŠ?
ILI ODOZDO?
DA LI JE UNUTRAŠNJI PRAVOUGAONIK
DA LI SU LINIJE PRAVE ILI KRIVE?
JEDNAKO ILI RAZLIČITO OSJENČEN?
ŠTA JE NAPRIJED, A ŠTA NAZAD? KOJI VRH JE NAJVIŠI?
37
Nakon razgovora učenici imaju zadatak da navedu i objasne činioce koji utiču da ljudi
svijet vide različito (koriste udžbenik: Činioci opažanja!). Na osnovu izvještaja grupa
pravi se zajednička lista činilaca opažanja.
Ishodi programa:
• objasni značaj opažanja za psihički život čovjeka

• objasni razliku između osjeta i opažaja
• navede osnovne čulne organe i adekvatne draži za svaki od njih
• navode osnovne spoljašnje i unutrašnje činioce opažanja
• navede kako prepoznajemo pažnju kod druge osobe
• objasni spoljašnje i unutrašnje činioce pažnje
na višem nivou:
• navede argumente koji idu u prilog tezi da opažanje nije prosta kopija, već
aktivna konstrukcija stvarnosti
• objasni Veberov i Fehnerov zakon
• objasni ulogu senzorne adaptacije u svakodnevnom životu i činjenicu da
jedino kod osjeta bola nema senzorne adaptacije
• navede zanimanja za koja je bitno poznavanje monokularnih znakova dubine
• objasni ulogu iskustva u opažaju
• objasni razliku između iluzija i halucinacija
• predloži načine rješavanja problem slabljenja pažnje kod učenika
6. UČENJE
• razumije ulogu učenja u razvoju ličnosti

• razumije osnovne oblike učenja prema principima na kojima se ono zasniva
• razumije osnovne principe (zakone) kojima se objašnjava proces učenja
• uoči različite pristupe i razlike u objašnjavanju procesa učenja
• razumije ulogu pozitivnog i negativnog transfera u učenju
Naslov lekcije:
UČENJE
38
• ŠTA JE UČENJE?
• KOJE SU VRSTE UČENJA?
• ŠTA JE TRANSFER U UČENJU?
ŠTA JE UČENJE
Učenik upoznaje učenje kao važan adaptivni, saznajni (kognitivni) proces, čija je
suštinska odlika da proizvodi promjene u načinu funkcionisanja organizma. Razumije
da učenjem, kao njegov rezultat, nastaju novi oblici aktivnosti organizma ili se postojeći
modifikuju. Učenje definišu kao proces sticanja relativno trajnih promjena u iskustvu i
u ponašanju pojedinca pod dejstvom prethodnog individualnog iskustva i djelatnosti
organizma.
VRSTE UČENJA
Učesnici upoznaju osnovne principe učenja: klasičnim uslovljavanjem (povezivanje po

vremenskom dodiru neutralne i bezuslovne draži), instrumentalnim uslovljavanjem
(gdje samo ponašanje organizma predstavlja sredstvo ili instrument dolaženja do cilja),
posmatranjem (na osnovu posmatranja šta model čini i kakve su posljedice njegovih
akcija, bez uvježbavanja i bez potkrepljenja) i uviđanjem tj. inteligentnim rješavanjem
problema putem uviđanja odnosa u problem situaciji.
TRANSFER U UČENJU
Učenik transfer učenje upoznaje kao prenošenje dejstva ranijeg učenja na kasnije
učenje ili kasniju aktivnost. Upoznaje osnovne teorije transfera: teorija formalne dis-
cipline, teorija identičnih elemenata i teorija generalizacije. Uči da savremeni pristupi
transferu učenja naglašavaju značaj razumijevanja naučenog, kao i prenošenje načela,
ideja i metoda iz jedne situacije na rješavanje problema u nekoj drugoj situaciji.
učenje, latentno učenje, klasično uslovljavanje, bezuslovna draž, neutralna draž, uslovna
draž, bezuslovna reakcija, uslovna reakcija, gašenje, generalizacija, diskriminicija, emo-
cionalno uslovljavanje, instrumentalno uslovljavanje, zakon efekta, operantno uslovlja-
vane, potkrepljenje, režim potkrepljenja, učenje uviđanjem, transfer, teorije transfera
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
ANALIZA OSNOVNIH PRINCIPA UČENJA
Učenik se upoznaje sa definicijom i osnovnom podjelom učenja, prema principima na

kojima se ono zasniva: klasično uslovljavanje, instrumentalno uslovljavanje, učenje pos-
matranjem i učenje uviđanjem. U grupama, koristeći udžbenik, i drugu literaturu, imaju
zadatak da predstave osnovne principe učenja:
39
• klasičnim uslovljavanjem (povezivanje po vremenskom dodiru neutralne i bezus-
lovne draži),
• instrumentalnim uslovljavanjem (gdje samo ponašanje organizma predstavlja sred-
stvo ili instrument dolaženja do cilja),
• posmatranjem ( na osnovu posmatranja šta model čini i kakve su posljedice njegovih
akcija, bez uvježbavanja i bez potkrepljenja)
• uviđanjem tj. inteligentnim rješavanjem problema putem uviđanja odnosa u problem
situaciji.
Nakon prezentacije vodi se diskusija o sličnostima i razlikama između pojedinih teorija

učenje (bihejviorističke, kognitivističke teorije).
Varijanta: 2.
NA KOJI NAČIN SE UČE SLJEDEĆE STVARI
Učenici u grupama dobiju zadatak da napišu uzvještaj: Na koji način se uče sljedeće
stvari? (npr. prva grupa: kako se uči pisanje pjesme). Izvještaj učenika mora da uključuje
primjenu nekih od principa učenja i obrazloženje - zašto misle da su principi učenja
važni za učenje pojedinih stvari.
• PLIVANJE
• PISANJE PJESME
• PITAGORINA TEOREMA
• HIGIJENSKE NAVIKE
• DOLAŽENJE NA VRIJEME U ŠKOLU
• STRAH OD ŠKOLE
• POZNAVANJE DRŽAVA I GLAVNIH GRADOVA U EVROPI
• AGRESIVNO PONAŠANJE
Važno je da učenici uoče da su različiti principi učenja uključeni u učenju različitih

sadržaja, npr. strah od škole – može se objasniti klasičnim uslovljavanjem; dolaženje na
vrijeme u školu – instrumentalnim uslovljavanjem; učenje Pitagorine teoreme – razumi-
jevanjem; agresivno ponašanje – posmatranjem itd.
Ishodi programa:
• navede pojam učenja;

• navode osnovne oblike učenja prema principima na kojima se ono zasniva;
• opiše Pavlovljev eksperiment klasičnog uslovljavanja;
• objasni razliku između bezuslovne i uslovne reakcije;
• opiše Torndajkov eksperiment učenja putem pokušaja i pogrešaka;
• objasni zakon efekta;
40
• navede rezultate Skinerovih nalaza o efektima različitih režima potkrepljenja;
• na primjeru Kelerovog eksperimenta navede karakteristike učenja uviđanjem;
• opiše pojavu pozitivnog i negativnog transfera u učenju.
na višem nivou:
• objasni razliku između sazrijevanja i učenja;

• na osnovu definicije učenja objasni razliku između bihejviorističkog
i kognitivističkog shvatanja procesa učenja;
• objasni značaj generalizacije i digerencijacije u psihičkom životu čovjeka;
• navede primjere emocionalnog učenja iz svog iskustva;
• analizira režime potkrepljenja u školi, šta predstavlja pozitivno, a šta
negativno potkrepljenje i kako se oni primjenjuju;
• objasni razliku klasičnog i instrumentalnog uslovljavanje;
• na primjeru Kelerovog eksperimenta, objasni koji psihički proces stoji u
osnovi učenja uviđanjem;
• objasni razliku učenja uviđanjem i instrumentalnog učenje;
• navede primjer negativnog transfera iz svog ličnog iskustva.
7. PAMĆENJE I ZABORAVLJANJE
• razumije prirodu i proces pamćenja

• sazna kako su manifestuje i mjeri pamćenje
• upozna vrste pamćenja
• upozna glavne poremećaje pamćenja
• razumije proces zaboravljanja
• razumije od čega zavisi brzina zaboravljanja
• upozna osnovne teorije zaboravljanja
Naslov lekcije:
PAMĆENJE I ZABORAVLJANJE
• ŠTA JE PAMĆENJE?
• KOJE SU VRSTE PAMĆENJA?
• ŠTA JE ZABORAVLJANJE?
• KOJE SU TEORIJE ZABORAVLJANJA?
41
PAMĆENJE
Učenik upoznaje pamćenje kao saznajni proces, koji se sastoji u primanju, obradi,
zadržavanju i pronalaženju informacija, a zatim u njihovom reprodukovanju i korišćenju.
Saznaje da se manifestuje i mjeri kroz: prepoznavanja (rekognicija), reprodukcije i uštede
pri ponovnom učenju.
VRSTE I MODELI PAMĆENJA
Učenik/ca saznaje da prema teoriji Atkinsona i Šifrina postoje tri vrste pamćenja: čulno,
kratkoročno i dugoročno pamćenje. Čulno pamćenje je vid neposrednog pamćenja i
odlikuje se izuzetno vjernom reprodukcijom, ali malim kapacitetom i vrlo kratkim tra-
janjem. Kratkoročno pamćenje predstavlja operativni podsistem pamćenja u kojem se
perceptivni podaci prerađuju i odabiraju, da bi ubrzo (poslije nekoliko desetina sekun-
di), na osnovu procjene važnosti sadržine, bili definitivno odbačeni u zaborav ili prešli
u dugotrajno pamćenje. Dugoročno pamćenje je posredovano pojmovima (logičko
pamćenje) i traje relativno dugo. Organizovano je u nekoliko sistema, pa govorimo o:
proceduralnom, semantičkom i epizodičkom pamćenju.
ZABORAVLJANJE
Učenik/ca uči da je zaboravljanje gubljenje naučenog (djelimično ili potpuno, privre-

meno ili trajno). Saznaje da se zaboravljanje ispoljava kao nemogućnost reproduk-
cije, nemogućnost prepoznavanja/izvođenja ili kao potreba ponovnog učenja ranije
zapamćenih sadržaja.
TEORIJE ZABORAVLJANJA
Saznaje da postoji više pokušaja objašnjenja prirode, uzroka i toka zaboravljanja. Od

klasičnih teorija zaboravljanja upoznaje teoriju spontanog zaboravljanja i teoriju po-
tiskivanja, a od novijih teoriju interferencije.
pamćenje, zadržavanje, kodiranje, prepoznavanje, reprodukcija, ušteda pri ponovnom

učenju, čulno pamćenje, kratkoročno pamćenje, dugoročno pamćenje, proceduralno
pamćenje, semantičko pamćenje, epizodičko pamćenje, mnemotehnika, amnezija, hip-
ermnezija, hipomnezija, zaboravljanje, krivulja zaboravljanja
Aktivnosti učenja:
Varijanta: 1.
VRSTE I MODELI PAMĆENJA
Prema teoriji Atkinsona i Šifrina postoje tri vrste pamćenja (ili tri faze obrade infor-
macija): čulno (senzorno), kratkoročno i dugoročno pamćenje. Dugoročno pamćenje
je organizovano u nekoliko sistema pa tako govorimo o proceduralnom, semantičkom i
epizodičkom pamćenju.
42
Čulno Kratkoročno Dugoročno
(informacija, situacija...)
pamćenje pamćenje ili pamćenje
radna memorija
Stimulansi
Proceduralno
Vizuelno Semantičko
Auditivno Epizodičko
Ponašanje
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave svaku pojedinu fazu obrade informacija
kao i podsisteme dugoročnog pamćenja.
Varijanta: 2.
PAMĆENJE – KONSTRUKCIJA, A NE REPRODUKCIJA (KOLIKO JE
SVJEDOČENJE POUZDANO?)
Odrediti 5 učenika (dobrovoljaca) za ovu aktivnost, ostali treba da posmatraju i vode

zabilješke o tome šta se dešava. Nastavnik kaže odabranim učenicima: Jedan od vas tre-
ba da ostane u učionici, a ostali da sačekaju ispred učionice. Ulazićete jedan pod jedan
kada vas pozovemo. Učeniku koji ostaje u učionici nastavnik čita priču i kaže: Priču koju
ti pročitam ti češ ispričati sljedećem učeniku. Pažljivo slušaj i trudi se da narednom učeniku
ispričaš što tačnije ono što si čuo (ova instrukcija se ponavlja prilikom ulaska svakog na-
rednog učenika). Ostalim učenicima se obraća riječima: Vi pažljivo posmatrajte šta se
dešava i bilježite sve što vam se učini zanimljivim ili neobičnim.
Nastavnik čita priču (priča preuzeta iz knjige: Učionica dobre volje, Kovač-Cerović, i dr.):
Zamislite šta sam jučer čula. Neki ljudi, muž je inače bila niskog rasta. Ciganka je krenula
i žena, poznanici kumova mojih roditelja, da zauzda ženu, a komšinica muža. Mužu
poslije ručka jeli su kompot od jabuke. Mužu je ispao novčanik. Komšinica je pošla u svoj
je zapeo u grlu komad jabuke. Žena ga je stan, a za njom i Ciganka. Pojavio se poštar.
udarila po leđima. Muž je pomislio da ona Muž se mašio za novčanik da plati račun za
hoće sa njim da se bije, pa je skočio. Ušla je telefon. Novčanika nije bilo. Svi su pošli u
komšinica bez kucanja. Ostavila je otvorena stanicu milicije. Tamo su se dugo zadržali jer
vrata. Za njom je ušla i Ciganka. Komšinica im je Ciganka gledala u dlan.
Nastavnik poziva narednog učenika i daje mu instrukciju da pažljivo sluša jer će ono
što čuje prenijeti narednom učeniku. Učenik koji je slušao priču od nastavnika sada je
priča narednom učeniku. U narednom koraku učenik koji je slušao priču od prethod-
nog učenika prenosi je narednom učeniku sve dok se priča ne prenese do posljednjeg
učenika. Priču posljednjeg učenika nastavnik treba da zapiše u svoju svesku.
43
Kada se završi eksperiment sa učenicima treba razgovarati: da li je ovo na kraju ista ili
različita priče (nastavnik može da uporedi originalnu verzuju sa verzijom koju je ispričao
posljednji učenik); analiziraju proces zaboravljanja i konstrukcije (šta se izgubilo, a šta je
dodavano) u svakom narednom prepričavanju priče; analiziraju aktivnu ulogu subjekta
u procesu pamćenja.
Varijanta: 3.
Ista vježba može se izvesti tako da se umjesto priče koristi crtež (perceptivni sadržaj).
Prvi učenik treba da pogleda crtež, a zatim ispriča narednom šta je vidio. Priča se dalje
prenosi kao u prvom slučaju.
Varijanta: 4.
Kako da unaprijedimo svoje pamćenje?
Nastavnik na tabli prikaže i objasni Ebinghausovu krivu zaboravljanja. Učenici u gru-

pama imaju zadatak da definišu nekoliko uslova pod kojima bi se naučeno gradivo duže
zadržalo (pamtilo). Da bi izvršili zadatak koriste se udžbenikom (rezultati istraživanja i
teorije zaboravljanja), ali i sopstvenim iskustvom – šta je uticalo da nešto što su učili
dugo pamte (odnosno, brzo zaborave).
44
Na osnovu izvještaja učenika na tabli nastavnik konstruiše zajedničku listu faktora koji
doprinose boljem pamćenju gradiva. Takvu listu moguće je dopuniti nekim opštim
saznanjima iz psihologije.
• Što je gradivo bolje naučeno, bolje se i pamti.

• Što je veći stepen perceptivne diferencijacije (grupisanje, razlikovanje),
zadržavanje je bolje.
• Što je metod učenja bolji (aktivno učenje), bolje je i zadržavanje.
• Stepen lične angažovanosti (slaganje-neslaganje) može da utiče na
stepen zadržavanja.
Ishodi programa:
• objasni proces pamćenja;

• navede kako se manifestuje i mjeri pamćenje;
• navede faze obrade informacija prema modelu Atkinsona i Šifrina;
• navede vrste dugoročnog pamćenja;
• objasni šta je mnemotehnika;
• navede glavne poremećaje pamćenja;
• objasni šta je zaboravljanje i kako se ispoljava;
• objasni Ebinghausovu krivulju zaboravljanja;
• navede od čega zavisi brzina zaboravljanja;
• navede glavne teorije zaboravljanja.
na višem nivou:
• navede koje su loše a koje dobre strane zaboravljanja;

• objasni proces obrade informacija prema modelu Atkinsona i Šifrina;
• objasni po čemu je specifično dugoročno, u odnosu na čulno i
kratkoročno pamćenje;
• navede odlike proceduralnog pamćenja;
• navede argumete u prilog tezi da je proces pamćenja konstrukcija a ne
reprodukcija;
• objasni pojavu da se manje zaboravlja ono što se naučilo prije spavanja,
nego ono u toku dana;
• objasni šta je uzrok zaboravljanja po teoriji interferencije;
• objasni pojavu da prije zaboravljamo bolna i neprijatna iskustva, od onih
koja su prijatna.
45
8. MIŠLJENJE
• razumije pojam mišljenja

• razumije ulogu jezika u mišljenju;
• upozna osnovne faze procesa rješavanja problema;
• razumije ulogu mentalne usmjerenosti u procesu rješavanja problema;
• upozna uslove efikasnog mišljenja;
• upozna osnovne oblike mišljenja i njihove karakteristike;
Naslov lekcije:
MIŠLJENJE
• ŠTA JE MIŠLJENJE?
• KAKAV JE ODNOS MIŠLJENJA I GOVORA?
• KOJE SU ETAPE PROCESA RJEŠAVANJA PROBLEMA?
• KOJE SU VRSTE MIŠLJENJA?
ŠTA JE MIŠLJENJE?
Učenik upoznaje pojam mišljenje kao svaku mentalnu aktivnost koja umjesto stvarima
barata simbolima i predstavama, bilo da se radi o zaključivanju, maštanju, vjerovanju
ili sjećanju (mišljenje u širem smislu); i kao cilju usmjereno operisanje simbolima, ko-
jim se dolazi do novih saznanja o bitnim odnosima među pojavama (mišljenje u užem
smislu).
MIŠLJENJE, JEZIK I GOVOR
Uči da su mišljenje i njegov razvoj tijesno povezani sa njegovom simboličkom funkcijom,

odnosno sa jezikom i govorom. Razumije da je jezik sredstvo komunikacije, ali i sredstvo
mišljenja (pomoću jezika čovjek saznaje, tumači i konstruiše spoljašnju realnost).
46
RJEŠAVANJE PROBLEMA MIŠLJENJEM
Učenik saznaje da je proces rešavanja problema složena intelektualna djelatnost čiji je

cilj otklanjenje prepreka na putu dolaska do rješenja. Saznaje da ovaj proces traganja
na svom putu prolazi kroz određene etape: prvo, potrebno je prepoznati i utvrditi šta
je problem; zatim se problem sužava tako što se definiše glavna teškoća, suština prob-
lema; sljedeći korak odnosi se na formulisanje hipoteze, probno rješenje koje se zatim,
u posljednjoj etapi procjenjuje, te se prihvata ili odbacuje. U slučaju da prvo, probno
rješenje nije zadovoljavajuće, potrebno je problem redefinisati i tragati za sljedećim
rješenjem.
VRSTE MIŠLJENJA
Učenik saznaje da postoje različiti oblici mišljenja kao što su zaključivanje, rasuđivanje,
poimanje, zamišljanje, sjećanje i sl. Uči da razlikuje realističko i imaginativno, induktivno
i deduktivno, kritičko i stvaralačko, diskurzivno i intuitivno, konkretno i apstraktno, di-
vergentno i konvergento mišljenje.
mišljenje, jezik, problem, mentalni set, realističko mišljenje, imaginativno mišljenje,

induktivno mišljenje, deduktivno mišljenje, divergentno mišljenje, konvergentno
mišljenje, diskurzivno mišljenje, intuitivno mišljenje, kritičko mišljenje
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
RJEŠAVANJE PROBLEMA MIŠLJENJEM
Učenici imaju zadatak da individulano rješavaju probleme i da prate sopstveni tok misli
za vrijeme rješavanja problema. Nastavnik kaže učenicima: Rješavaćete nekoliko zanim-
ljivih problema. Dok rješavate problem pratite svoj tok mišljenja. Osim rješenja prob-
lema važno je da saznamo kako ste došli do rješenje: šta su bile teškoće; koje ste sve
ideje imali; koliko je bilo takvih ideja; kako ste napuštali neke ideje i prelazili na druge;
da li je rješenje došlo naglo ili postepeno; šta vas je navelo na rješenje i sl.
Nastavnik učenicima kaže da ovo nije takmičenje. Važno je da analiziramo proces

mišljenja tokom rješavanja probleme. Za rješavanje svakog problema imate po 5 minu-
ta. Nakon isteka vremena nastavnik poziva jednog od učenika da izvijesti o procesu
rješavanja problema. Bilo bi važno da izvještaje podnesu i učenici koji nijesu došli do
ispravnog rješenja, i da se analiziraju razlike u procesu mišljenih i nuspješnih pokušaja.
Na kraju časa učenici se pozivaju da napišu nekoliko zajedničkih preporuka važnih za

uspješno rješavanje problema (vidi prilog: Kako efikasnije misliti).
47
PROBLEM 1.
Subjektima su izložene tri kolone šibica, sa po tri šibice u svakoj koloni. Njihov za-
datak je da tri preostale šibice rasporede u tri kolone tako da u svakom vertikalnom
i horizontalnom redu bude po četiri šibice.
*rješenje
PROBLEM 2.
Na tabli se nacrta bazen sa tri palme (kao na slici). Vlasnik bazena želi da poveća bazen,
i to tako da nakon povećavanja bazen bude bar 3X veći, ali ne želi da posiječe palme.
Želio bi da palme i dalje ostanu na ivici bazena. Da li se može udovoljiti zahtjevima vlas-
nika bezena? (Alternativno isti zadatak se može predstaviti putem šibica, kao na slici).
*rješenje
48
PROBLEM 3.
Na tabli se nacrtaju četiri krigle od kojih su dvije prve napunjene vodom. Potreb-
no je krigle poredati na drugi način tako da budu naizmjenično: prazna – puna
– prazna – puna krigla. Da bi se zadatak obavio dozvoljeno je koristiti samo jednu
ruku i moguće je pomjerati smo jednu kriglu. (Alternativno, isti zadatak se može
predstaviti i pravim kriglama i vodom).
*rješenje
PROBLEM 4.
Na tabli nacrtati sobu i šest stolica. Potrebno je šest stolica rasporediti uz zidove
sobe, ali tako da uz svaki zid budu postavljene po dvije stolice. (Alternativno,
moguće je problem postaviti u učionici.)
*rješenje
49
VRSTE MIŠLJENJA I ŠKOLA
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave jednu od dimenziju mišljenja (npr.

realističko – imaginativno mišljenje). Grupa koristi udžbenik i drugu literaturu i treba da
predstavi određenu vrstu mišljenja navodeći primjere zadataka i aktivnosti u školi gdje
takav oblik mišljenja dolazi do izražaja (npr. stvaralaško mišljenje u nastavi likovnog); ili da
smisle aktivnosti i zadatke koji angažuju takvu vrstu mišljenja (npr. rješavanje matematičke
jednačine – primjer zadatka koji angažuje konvergentno mišljenje; pisanje slobodnog
sastava na zadatu temu – primjer zadatka koji angažuje divergentno mišljenje)
REALISTIČKO MIŠLJENJEIMAGINATIVNO MIŠLJENJE

INDUKTIVNO MIŠLJEDEDUKTIVNO MIŠLJENJE
KONVERGENTNO MIŠLJENJEDIVERGENTNO MIŠLJENJE
DISKURZIVNO MIŠLJENJEINTUITIVNO MIŠLJENJE
KONKRETNO MIŠLJENJEAPSTRAKTNO MIŠLJENJE
KRITIČKO MIŠLJENJESTVARALAČKO MIŠLJENJE
Nakon prezentacije sa učenicima razgovarati o ulozi škole i različitih predmeta u

angažovanju i razvijanju različitih oblika mišljenja.
Ishodi programa:
• objasni mišljenje u širem, i užem značenju;

• navede osnovne funkcije jezika;
• objasni ulogu jezika u mišljenju;
• objasni šta je osnovni podsticaj za mišljenje;
• navede osnovne faze procesa rješavanja problema;
• objasni ulogu mentalne usmjerenosti u procesu rješavanja problema;
• opiše uslove efikasnog mišljenja;
• navede osnovne oblike mišljenja;
• objasni razliku između divergentnog i konvergentnog mišljenja;
• navede šta je svojstveno intuitivnom mišljenju.
na višem nivou:
• objasni razliku u načinu mišljenja čovjeka i antropoidnih majmuna;

• objasni odnos kulture, jezika i mišljenja prema Sapir-Vorfovoj hipotezi;
• objasni zašto bihejvioristi svode mišljenje na pokrete govornih organa;
• navede primjer rješavanja problema i analizira njegove osnovne etape;
• objasni ulogu prethodnog iskustva u rješavanju problema;
• odredi one oblike koji su svojstveni umjetničkom stvaralaštvu;
• prepoznaje oblike mišljenja u različitim vrstama školskih zadatak;
• prepoznaje oblike mišljenja u različitim vrstama intelektualne
djelatnosti čovjeka.
50
INTELEKTUALNE SPOSOBNOSTI I
STVARALAŠTVO
LEKCIJE:
• Intelektualne sposobnosti
• Stvaralaštvo
9. INTELEKTUALNE SPOSOBNOSTI
• razumije razliku u biološkom i psihološkom stanovištu shvatanja inteligencije;

• upozna važnije teorije strukture inteligencije;
• upuzna različite pristupe u shvatanju strukture inteligencije;
• upozna motive konstruisanja prvih testova inteligencije;
• razumije pojam - količnik inteligencije;
• razumije uticaj nasljeđa i sredine na razvoj inteligencije;
• upozna kako je raspoređena inteligencije u populaciji ljudi.
Naslov lekcije:
INTELEKTUALNE SPOSOBNOSTI
• ŠTA JE INTELIGENCIJA?
• KAKVA JE STRUKTURA INTELIGENCIJE?
• KAKO SE MJERI INTELIGENCIJA?
• ŠTA JE EMOCIONALNA INTELIGENCIJA?
ŠTA JE INTELIGENCIJA
Učenik/ca uči da razlikuje biološko (inteligenciju kao sposobnost uspješne adaptacije

jedinke na nove okolnosti pomoću psihičkih procesa koji nijesu ni instinkti ni navike) i
psihološko gledište (inteligencija kao sposobnost brzog i uspješnog snalaženja u novim
sitacijama na osnovu apstraktnog mišljenja, odnosno rješavanje problema putem
uviđanja bitnih odnosa) u shvatanju inteligencije.
51
STRUKTURA INTELIGENCIJE
Učenik/ca saznaje da postoji više shvatanja (teorija i modela) strukture inteligencije,

koji na različite načine pokušavaju da riješe problem od kojih je komponenata (faktora)
sačinjena inteligencija i u kakvom su odnosu ove komponente. Uči da pored jednofak-
torskog i višefaktorskog modela strukture inteligencije, postoji i treće stanovište, Ka-
telov hijerarhijski model inteligencije. Nasuprot njima Gardner smatra da postoji, ne
jedna, nego osam različitih inteligencija.
MJERENJE INTELIGENCIJE
Učenik/ca saznaje da testiranje inteligencije započinje početkom 20. vijeka kao od-
govor na potrebu izdvajanja mentalno retardirane djece u specijalna odjeljenja (1905.
pojavio se prvi test inteligencije, Bine-Simonova skala, nazvan po autorima: psihologu A.
Bineu i ljekaru T. Simonu). Treba da razumije da se prilikom testiranja inteligencije mora
voditi računa o socijalnim i kulturnim specifičnostima, kako se ne bi došlo do pogrešnih
zaključaka o tome kako su, navodno, pripadnici nekih kultura ili društvenih slojeva in-
telektualno superiorni, a drugih inferiorni.
EMOCIONALNA INTELIGENCIJA
Saznaju da za čovjekov uspjeh u životu, za dobre odnose u porodici, u braku i sl. nije
dovoljna “računarska” inteligencija. Upoznaju novija shvatanja, prije svega Golemanov
stav o važnosti “emocionalna inteligencija”. Po Golemanu, to je osoben složaj specifičnih
sposobnosti kao što su: razumijevanje sebe; emocionalna samokontrola; samou-
vjerenost (samopouzdanje, optimizam); osjetljivost za probleme i potrebe drugih; em-
patija (sposobnost razumijevanja osjećanja drugih ljudi); vještina rješavanja međuličnih
sukoba; sposobnost uspostavljanja skladnih prijateljskih odnosa, kao i sposobnost
rukovođenja grupom.
inteligencija, opšti faktor, specifični faktor, primarne mentalne sposobnosti, test inteli-
gencije, Bine-Simonova skala, testovi nezavisni od kulture, mentalna zaostalost, intelek-
tualna nadarenost, emocionalna inteligencija
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
INTELIGENCIJA: JEDNA ILI VIŠE SPOSOBNOSTI?
Učenici u grupama, koristeći udžbenik i drugu literaturu treba da predstave jedan mod-
el strukture inteligencije. Izvještaje učenika treba sistematizovati na tabli (kao u tabeli),
a zatim razgovarati o različitim pristupima i shvatanjima strukture inteligencije.
52
SHVATANJE TEORIJE I MODELI
O STRUKTURI INTELIGENCIJE STRUKTURE INTELIGENCIJE
• Postoji jedna opšta intelektualna sposobnost Bineova jednofaktorska teorija
• Postoji opšta i specifične intelektualne sposob- Spirmanova dvofaktorska
nost teorija
• Postoji sedam nezavisnih sposobnosti koje čine Terstonova teorija primarnih
inteligenciju mentalnih sposobnost
• Postoji 120 nezavisnih sposobnosti koje čine Gilfordov model strukture
inteligenciju inteligencije
• Opštu inteligenciju čine fluidna i kristalizovana Katelova hijerarhijska teorija
inteligencija, i niz specifičnijih faktora koje one inteligencije
obuhvataju
• Postoji osam različitih inteligencija Gardnerova teorija višestrukih
inteligencija
Nastavnik treba da skrene pažnju učenicima na odnos metoda istraživanja i modela

strukture inteligencije (faktorska analiza – faktorski modeli).
Varijanta: 2.
USPJEH U ŠKOLI – SPOSOBNOST ILI MARLJIVOST
Nastavnik može organizovati diskusiju na temu šta je presudno za dobar uspjeh u školi
– inteligencija ili trud i zalaganje. Svoje argumente učenici treba da zasnuju na vlastitom
iskustvu, ali na saznanjima iz dosadašnjih lekcija udžbenika.
Diskusiju treba zaključiti raspravom o kombinovanom uticaju sposobnosti, osobina

ličnosti, motivacije i drugih faktora. Posebno treba razmotriti ulogu emocionalne inteli-
gencije.
Varijanta: 3.
KAKO JE INTELIGENCIJA RASPOREĐENA MEĐU LJUDIMA?
Nastavnik na tabli predstavi normalnu krivu i objasni kako je inteligencija raspoređena

u populaciji (prilog: Kako je inteligencija raspoređena?). Razgovaraju o tome koje su još
psihološke i druge osobine čovjeka raspoređene na ovaj način - kako je npr. raspoređena
visina ljudi i sl.
53
Razgovaraju o mogućim pogrešnim zaključcima do kojih se može doći kada se rezultati
testiranja inteligencije žele objasniti kulturnim ili rasnim razlikama.
Ishodi programa:
• navede kako se inteligencija određuje sa biološkog, a kako sa psihološkog

stanovišta;
• navede važnije teorije strukture inteligencije;
• navede osnovne karakteristike Spirmanovog shvatanje strukture inteligencije;
• navede primarne mentalne sposobnosti po Terstonu;
• navede vrste inteligencije po Gardneru;
• objasni motive konstruisanja prvih testova inteligencije;
• objasni količnik inteligencije;
• objasni uticaj nasljeđa i sredine na razvoj inteligencije;
• objasni kako je raspoređena inteligencije u populaciji ljudi;
• objasni važnost emocionalne inteligencije.
na višem nivou:
• navede osnovne karakteristike inteligentnog mišljenja i ponašanja;

• odredi sličnosti i razlike između Spirmanove i Terstonove teorije inteligencija;
• objasni razliku između kristalizovanje i fluidne inteligencije;
• objasni specifičnost Gardnerovog pristupa istraživanju inteligencije i
rezultate do kojih je došao;
• navede profesije u kojima su važne pojedine vrste inteligencije o kojima
govori Gardner;
• objasni teorijski i praktični značaj testiranja inteligencije;
• izračuna mentalni uzrast na osnovu količnika inteligencije;
• objasni ulogu nasljeđa i sredine u razvoju inteligencije;
• objašnjava vrstu greške kojoj se izlažemo prilikom tumačenja rezultata na
testovima inteligencije;
• obrazlaže specifičnost Golemanovog shvatanja inteligencije.
10. STVARALAŠTVO
• razumije psihološko određenje pojma stvaralaštvo;

• upozna odlike stvaralačkog mišljenja;
• upozna faze stvaralačkog mišljenja;
54
• razumije ulogu pojedinih faza stvaralačkog mišljenja;
• upozna kognitivne činioce stvaralaštva;
• upozna činioce ličnosti koji su važni za stvaralaštvo;
• razumije ulogu sredinskih činilaca za stvaralaštvo.
Naslov lekcije:
STVARALAŠTVO
• ŠTA JE STVARALAŠTVO?
• KOJE SU FAZE STVARALAČKOG MIŠLJENJA?
• KOJI SU ČINIOCI STVARALAŠTVA?
ZAGONETKA STVARALAŠTVA
Učenik/ca upoznaje stvaralaštvo kao osobenu sposobnost: da se stvari sagledaju u no-

vom svjetlu, da se problemi rješavaju na nov i originalan način, da se proizvode neobične
i do tada nepoznate duhovne i materijalne tvorevine.
STVARALAČKO MIŠLJENJE
Učenik/ca upoznaje stvaralačko mišljenje kao vrstu imaginativnog mišljenja, koje je

usmjereno stvaranju nove, originalne tvorevine koja može, ali i ne mora da ima širi,
društveni značaj. To može da bude naučni zakon, tehnički izum, roman, ali i dječji crtež
ili sanjarenje. Saznaju da je stvaralačko mišljenje višedjelni i diskontinuirani, skokoviti
misaoni proces, i da ima faze: preparacije, inkubacije, iluminacije i verifikacije.
ČINIOCI STVARALAŠTVA
Učenici treba da upoznaju osnovne nalaze istraživanja u oblasti utvrđivanja činilaca

(faktora) stvaralaštva. Da steknu saznanje koji su to: kognitivni činioci, činioci ličnosti i
sredinski uslovi koji doprinose razvoju stvaralačkih sposobnosti kod pojedinca.
stvaralaštvo, stvaralačko mišljenje, preparacija, inkubacija, iluminacija, verifikacija,

mašta, radoznalost, intuicija.
55
Aktivnosti učenja
ISPITIVANJE KREATIVNIH SPOSOBNOSTI
Učenici učestvuju u ispitivanju kreativnih sposobnosti. Nastavnik podijeli test i kaže:

Vaš zadatak je da smislite što veći broj posljedica zadatih situacija. Trudite se da smislite
posljedice za koje mislite da ih niko drugi u razredu neće smisliti.
ŠTA BI BILO...?
KADA BI ČOVJEK NAJEDANPUT POSTAO TRI PUTA

VEĆI! – NAVEDI ŠTO VIŠE POSLJEDICA.
KADA BI SE KRUGOVI PRETVORILI U KVADRATE! -

NAVEDI ŠTO VIŠE POSLJEDICA.
KADA BI SE KVADRATI PRETVORILI U KRUGOVE! -

NAVEDI ŠTO VIŠE POSLJEDICA.
KADA BI SE PRAVOUGAONICI PRETVORILI U TROU-

GLOVE! - NAVEDI ŠTO VIŠE POSLJEDICA.
VRIJEME RADA 10 MINUTA
56
Nakon 10 minuta pristupaju analizi jednog zadataka (npr. prvog) u odnosu na dva
kriterijumima: broj ideja (fluentnost mišljenja) i rjetkost ideja (originalnost). Nastavnik
prikupi sve radove učenika, izmiješa ih i vrati učenicima, tako da se više ne zna čiji je rad
učenik dobio.
Utvrđivanje prosječnog broja ideja: Nastavnik poziva učenike da svako u testu koji anal-
izira utvrdi broj različitih ideja, a zatim se na tabli utvrđuje: minimum, prosječan rezultat
i maksimum produkovanih ideja. Utvrđivanje originalnosti ideja: Nastavnik poziva jed-
nog učenika da pročita jednu posljedicu, a zatim unosi frekvencije koliko puta se ona
pojavila u odjeljenju (svi učenici koji nalaze u testu istu posljedicu treba da podignu
ruku). Postupak se ponavlja sve dok se na kraju ne utvrde one ideje koje su se pojavile
samo jedanput.
Ishodi programa:
• objasni psihološko određenje pojma stvaralaštvo;

• navedi odlike stvaralačkog mišljenja;
• navede faze stvaralačkog mišljenja;
• objasni ulogu pojedinih faza stvaralačkog mišljenja;
• navede osnovne kognitivne činioce stvaralaštva;
• navede činioce ličnosti koji su važni za stvaralaštvo;
• objasni ulogu sredinskih činilaca za stvaralaštvo.
na višem nivou:
• objasni razliku poimanja stvaralaštva u psihološkom i u sociološkom smislu;

• navede osnovne indikatore kreativnosti;
• kritički analizira faze stvaralačkog mišljenja;
• obrazloži odnos između inteligencije i stvaralaštva;
• na primjeru životnog puta nekog stvaraoca, naučnika ili umjetnika, obrazlaže
odnos stvaraoca sa sredinom;
• objašnjava uloga činilaca ličnosti u stvaralaštvu.
57
dinamički PROCESI
LEKCIJE:
• emocije
• motivacija
• FRUSTRACIJE I KONFLIKTI
11. EMOCIJE
• upozna definiciju i načine ispoljavanja emocija (komponente emocije);

• razumije razliku između osnovnih (primarnih) i složenih (sekundarnih) emocija;
• upozna osnovne funkcije emocija;
• razumije fiziološka i kognitivna objašnjenja nastajanja emocija;
• upozna šta su stresor i stres;
• razumije negativnu i pozitivnu ulogu stresa;
• upozna strategije prevladavanja stresa.
Naslov lekcije:
EMOCIJE

• ŠTA SU EMOCIJE?
• KOJE SU VRSTE EMOCIJA?
• KAKVA JE FUNKCIJA EMOCIJA?
• KOJE SU TEORIJE EMOCIJA?
• ŠTA JE STRES?
PRIRODA EMOCIJA
Učenik/ca upoznaje emocije kao karakteristično uzbuđeno stanje organizma izazvano

nekim subjektivno značajnim stimulusom ili situacijom. Razumije da emocija priprema
jedinku za odgovarajuću biološki svrsishodnu akciju, i da se javlja se na tri različita pla-
na: fiziološkom, subjektivnom i ponašajnom.
58
VRSTE EMOCIJA
Učenik/ca saznaje da se emocije mogu podijeliti na osnovne (primarne) i složene
(sekundarne) emocije. Upoznaje osnovne emocije: strah, gnjev (ljutnja), gađenje, radost
i tuga. Saznaje da je zajednička odlika primarnih emocija: rano se javljaju u ontogene-
zi, zajedničke su ljudima i višim primatima, kulturno su univerzalne i imaju specifičnu
fiziološku osnovu. Saznaje da složene (sekundarne) emocije uključuju više primarnih
emocija i da su vezane za neki sadržaj: za druge ljude, sopstvenu ličnost ili umjetničko
djelo, predio, predmet i sl.
FUNKCIJA EMOCIJA
Učenik/ca razumije da su emocije nastale tokom procesa evolucije i da imaju važnu
ulogu u procesu prilagođavanja (adaptivna funkcija), ali i u socijalnoj komunikaciji (ko-
munikativna funkcija). Pored toga, emocije djeluju i motivaciono, tj. podstiču, energi-
zuju i usmjeravaju ponašanje.
TEORIJE EMOCIJA
Učenik/ca saznaje da se objašnjenja nastajanja emocija kreću uglavnom u dva pravca.
Prema fiziološkim teorijama za nastanak emocija odgovorne su promjene u organizmu,
dok kognitivne teorije kao važan činilac u nastanku emocija uvode kognitivnu procjenu
situacije u kojoj se organizam nalazi i na koju reaguje. Razumije da svaka od ovih teorija
dobro objašnjava jedan aspekt složene emocionalne reakcije, a da naše emocije nesum-
njivo nastaju tako što osoba koristi sva tri izvora (organske promjene, ponašanje i kog-
niciju) da bi izgradila svoj potpuni emocionalni doživljaj.
STRES I ZDRAVLJE
Učenik upoznaje stres kao bilo koji pritisak okoline na organizam, odnosno kao snažan
zahtjev koji sredina postavlja pred jedinku u smislu prilagođavanja. Razumije da stres
ima negativne fizičke i mentalne posljedice, onda kada pritisak po svom intenzitetu
ili trajanju prevazilazi adaptivne sposobnosti organizma. Posljedice stresa mogu,
međutim, biti i pozitivne, onda ako organizam očvrsne, stekne otpornost ili, pak, razvije
nove, konstruktivne mehanizme za njegovo savladavanje.
emocije, raspoloženje, afekt, sentiment, emocionalni doživljaj, emocionalno ponašanje,

primarne emocije, složene emocije, adaptivna funkcija emocija, komunikativna funkcija
emocija, stresor, stres, opšti adaptivni sindrom, strategija prevladavanja stresa
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
EMOCIJE U UMJETNOSTI
Učenici imaju individualni zadatak da pronađu i predstave prikaz određenog emocio-

nalnog stanja (strah, gnjev-ljutnja, gađenje, radost, tuga) u umjetnosti: književnost,
likovna umjetnost, muzika...
Nakon predstavljanja (prezentacije) razgovaraju o manifestacijama emocija na
fiziološkom, subjektivnom i ponašajnom planu.
59
Varijanta: 2.
KOMUNIKATIVNA FUNKCIJA EMOCIJA
Učenici imaju individualni zadatak da donesu fotografije ljudi koje po njihovom mišljenju
odražavaju neko od emocionalnih stanja čovjeka (strah, gnjev-ljutnja, gađenje, radost,
tuga i sl.). Na času, u grupama, učenici imaju zadatak da razvrstavaju fotografije prema
emocijama koje odražavaju i da naprave izvještaj za svaku grupu fotografija (emocija).
Nakon predstavljanja (prezentacije) učesnici razgovaraju o manifestacijama emocija na

fiziološkom, subjektivnom i ponašajnom planu i komunikativnom značenju pojedinih
emocija (vidi tabelu). Prema Milivojeviću (2000 g.), svako osjećanje sadrži izvjesnu poru-
ku upućenu drugim ljudima i izvjesno očekivanje željene reakcije.
Emocija Poruka Očekivana reakcija

Ljutnja Promijeni ponašanje! Krivica i izvinjenje
Strah Ugrožava me nešto jače od mene! Zaštita
Prezir Ti ne vrijediš dovoljno! Poniznost
Zadovoljstvo Moja želja je ispunjena! Zadovoljstvo
Mržnja Ti si zao jer ti mene mrziš! Strah i nestajanje
Zavist Ti misliš da si bolji od mene! Potvrda subjektove
vrijednosti
Stid Znam da mislite da ja nisam OK Potvrda subjektove
vrijednosti
Krivica Ja sam dobar i osuđujem svoje loše Oproštaj
ponašanje
Ljubav Ti si vrijedno ljudsko biće i ja te želim u Uzvraćanje ljubavi
svom intimnom svijetu
Ljubomora Plašim se da ćeš otići s drugim Potvrda ljubavi
60
Varijanta: 3.
STRATEGIJE PREVLADAVANJA STRESA
Nastavnik zajedno sa učenicima na tabli popisuje situacije iz života učenika koje su za

njih stresne (stresore). Razgovaraju o tome: zašto su te situacije stresne i kako obično
reaguju na njih.
U manjim grupama učenici prave svoju listu strategija za prevladavanje stresa. Tokom
prezentacije pravi se zajednička lista strategija za prevladavanje stresa.
Ishodi programa:
• navede definiciju emocije;

• objasni načine ispoljavanja emocije (komponente emocije);
• navede, po mišljenju većine psihologa, primarne emocije;
• navede zajedničke karakteristike primarnih emocija;
• objanci složene (sekundarne) emocije;
• navede osnovne funkcija emocija;
• obrazloži kako emocije objašnjavaju fiziološke, a kako kognitivne teorije;
• objasni šta je stresor, a šta stres;
• objasni negativnu ulogu stresa;
• navede neke strategije prevladavanja stresa;
na višem nivou:
• analizira i objasni definiciju emocije;

• navodi i analizira neki konkretan sentiment;
• uporedi i analizira pojmove afekt, raspoloženje i afektivni ton;
• objasni Darvinov doprinos izučavanju emocija;
• objasni zašto je nekada trema korisna, a nekada štetna;
• objasni u čemu je adaptivna, a u čemu komunikativna funkcija gnjeva;
• kritički razmotri postojeće teorije emocija;
• opiše i analizira reakciju opšteg adaptivnog sindroma;
• napravi listu predloga za prevazilaženje stresa;
• objasni negativnu i pozitivnu ulogu stresa.
61
12. MOTIVACIJA

• razumije ulogu motiva u ponašanju jedinke;
• razumije razliku između motiva i motivacije;
• poznaje ulogu homoestaze u nastanku motiva;
• zna kako se motivi najčešće dijele (klasifikuju) ;
• zna šta je zajedničko za biološke motive;
• zna šta je karakteristično za socijalne motive;
• poznaje ulogu ličnih motiva;
• poznaje osnovne teorije motivacije;
• poznaje potrebe (motive) po Maslovu, od nižih ka višim;
• razumije princip javljanja potreba (motiva) po Maslovu.
Naslov lekcije:
MOTIVACIJA

• ŠTA SU MOTIVI?
• KOJE SU VRSTE MOTIVA?
• TEORIJE MOTIVACIJE
MOTIVI
Učenik upoznaje motiv (od lat. movere = pokretanje) kao zajednički naziv za različite
unutrašnje biološke i psihološke pobude koje služe kao pokretači cilju usmjerene aktivnosti
jedinke. Razlikuje motivaciju od motiva, i označava je kao cjelokupni složen i psihički pro-
ces pokretanja, usmeravanja i regulisanja delatnosti usmjerene ka određenom cilju.
VRSTE MOTIVA
Učenik uči da motive dijeli na primarne (urođene) i sekundarne (stečene), na

homeostatičke i nehomeostatičke, a najčešće, na biološke, socijalne i personalne. Razu-
mije da je za biološke motive (glad, žeđ, potreba za spavanjem, seksualni nagon, ma-
terinski nagon, potreba za stimulacijom, motiv radoznalosti) zajedničko da su urođeni,
univerzalni, snažni i da se vladaju po principu homeostaze. Uči da je za socijalne motive
zajedničko da se stiču u procesu socijalizacije (da su naučeni), da determinišu različite
vidove društvenog ponašanja i da se jedino u društvu (posredstvom drugih osoba)
mogu zadovoljiti. Razumije da je manji broj socijalnih motiva univerzalan, a najveći broj
društveno / kulturno specifičan (npr. motiv za sticanjem, potreba za moći). Uči da su lični
(personalni) motivi oni koji na različite načine doprinose povećanju vrijednosti, isticanju
i razvoju sopstvene ličnosti (posebno, vlastitog ja). Uči da u ovu grupu ubraja motive
samopoštovanja, samoostvarenja, afirmacije, potrebe za ličnim identitetom i dr.
62
TEORIJE MOTIVACIJE
Učenik/ca saznaje da postoji više različitih teorija motivacije. Razumije da psihoanaliza

insistira na biološkim i nesvjesnim motivima, bihejviorizam na urođenim ali spoljašnjim
dražima izazvanim pobudama, kognitivna psihologija na saznajnim činiocima, a
humanistička psihologija na svjesnim i zrelim motivima.
motiv, motivacija, potreba, nagon, biološki motiv, homeostaza, radoznalost, socijalni

motivi, gregarni motiv, afilijativni motiv, agresivnost, pomjerena agresivnost, motiv za
postignućem, hijerarhijska teorija motiva
Aktivnosti učenja
POKRETAČI NAŠE AKTIVNOSTI
Učenici u grupama imaju zadatak da uz pomoć udžbenika predstave neke od osnovnih

motiva (npr. prva grupa: motive gladi, žeđi i potrebe za spavanjem). Važno je da opišu
motive koje predstavljaju i da navedu primjere ponašanja čovjeka koji se mogu objas-
niti tim motivima (Napomena: lični motivi su predmet lekcije 17). Izvještaji grupa se
sistematizuju u tabeli (kao na slici).
biološki motivi socijalni motivi personalni (lični) motivi

glad gregarni motiv potreba za identitetom
težnja za socijalnim motiv za postignućem
žeđ ugledom
potreba za afilijativni motiv motiv za
spavanjem samopotvrđivanjem
seksualni nagon altruistički motiv savjest kao motiv
materinski nagon težnja za moći i nadmoći
potreba za stimulacijom agresivnost
motiv radoznalosti
Nakon prezentacije vodi se diskusija o razlikama: primarni (urođeni) i sekundarni

(stečeni) motivi, homeostatički i nehomeostatički motivi; biološki, socijalni, personalni
motivi. Važno je izdvojiti osobene karakteristike svake od grupa motiva (osnova klasifi-
kacije motiva).
HIJERARHIJA POTREBA (MOTIVA)
Nastavnik na tabli može da predstavi Maslovljevu teoriju hijerarhije potreba (motiva)

i principe po kojima se javlju ove potrebe (motivi). Učenici u grupama treba da pred-
stave ulogu pojedinih potreba u životu čovjeka (npr. jedna grupa da navede koje su to
fiziološke potrebe i kava im je uloga u životu čovjeka).
63
Nakon predstavljanja pojedinih grupa motiva učenici analiziraju princip po kome se mo-
tivi javlaju u životu pojedinca (npr: Ako je čovjek siromašan i gladan, da li može imati i
potrebu za samopoštovanjem i sl). Važno je uočiti važnost svih potreba (motiva) za život
čovjeka i dovesti ih u vezu sa Deklaracijom o osnovnim pravima i slobodama čovjeka.
Ishodi programa:
• objasni ulogu motiva u ponašanju jedinke;
• objasni razliku između motiva i motivacije;
• objasni ulogu homeostaze u nastanku motiva;
• navede kako se motivi najčešće dijele (klasifikuju);
• navede šta je zajedničko za biološke motive;
• navede šta je karakteristično za socijalne motive;
• objasni ulogu ličnih motiva;
• navede osnovne teorije motivacije;
• navede potrebe (motive) po Maslovu, od nižih ka višim;
• objasni princip javljanja potreba (motiva) po Maslovu;
na višem nivou:
• objasni razliku između potrebe, nagona i instinkta;
• objasni pojam motivacionog kruga;
• objasni odnos emocija i motiva;
• objasni po čemu su namjere osobeni motivi;
• objasni razlike između bioloških, socijalnih i ličnih motiva;
• objasni razliku između prosocijalnih i antisocijalnih motiva;
• objasni razliku između gregarnog i afilijativnog motiva;
• objasni zašto mnogi ljudi pasivno posmatraju nasilje;
• objasni teoriju kognitivne disonance;
• kritički analizira Maslovljevu teoriju hijerarhije motiva.
64
13. FRUSTRACIJE I KONFLIKTI
• razumije pojam frustracija;

• poznaje osnovne izvore frustracija;
• razumije ulogu nivoa aspiracije u javljanju frustracija;
• poznaje oblike konstruktivnog reagovanja na frustraciju;
• zna šta je tolerancija na frustraciju;
• poznaje najčešće nekonstruktivne (nerealističke) reakcije na frustraciju;
• razumije pojavu pomjeranja agresivnosti;
• razumije kada je frustracija štetna po mentalno zdravlje čovjeka;
• poznaje tipove konflikta.
Naslov lekcije:
FRUSTRACIJE I KONFLIKTI
• ŠTA JE FRUSTRACIJA?
• KAKVE SU REAKCIJE NA FRUSTRACIJU?
• ŠTA SU KONFLIKTI?
FRUSTRACIJA
Učenik pojam frustracije upoznaje kao neprijatan doživljaj ometanja zadovoljenja nek-
og motiva, kojeg čini niz neugodnih emocija, kao što su razočaranje, uznemirenost,
nelagodnost, strepnja, napetost, osjećanje slabosti, briga, kao i mnoštvo sumornih
misli i ideja ili maštanja o uništenju mrske prepreke. Saznaje da se frustracijom često
označava i sam izvor frustracije, čin blokiranja cilju usmjerenog ponašanja (npr. zastoj
na putu, zabrana odlaska na ljetovanje), odnosno situacija osujećenosti (npr. neuspjeh
iz matematike, otkazan koncert koji smo dugo očekivali, itd.).
REAKCIJE NA FRUSTRACIJU
Učenik saznaje da ljudi veoma različito reaguju na frustracije, i da se sve reakcije mogu
svrstati u dva tipa: konstruktivne i nekonstruktivne reakcije. Konstruktivne (racionalne
ili realističke) reakcije na frustraciju su prije svega one koje su usmjerene na rješavanje
same situacije. Nekonstruktivne (iracionalne, nerealističke) reakcije na frustraciju su:
agresivnost, depresija, apatija i regresija. Nekonstruktivne su jer samo prolazno i priv-
idno donose olakšanje, ali se njima problem ne rješava, a često se i uvećava.
65
KONFLIKTI
Učenik saznaje da konflikt uopšte, označava sukob, sučeljavanje različitih gledišta, su-
protnih interesa, stavova, namjera ili težnji, i da može biti spoljašnji između dvaju lica
(interpersonalni), ali i unutrašnji (intrapersonalni) konflikt. Razumije da psihologija,
posebno psihologija ličnosti, prvenstveno izučava unutrašnji, psihički konflikt. Up-
oznaje Levinovu podjelu psiholoških konflikata, na konflikte: dvostrukog privlačenja,
dvostrukog odbijanja i istovremenog privlačenja i odbijanja .
frustracija, nivo aspiracije, tolerancija na frustraciju, konstruktivna reakcija na frustraciju,

nekonstruktivna reakcija na frustraciju, pomjerena agresivnost, regresija, konflikt, kon-
flikt uloga
Aktivnosti učenja
FRUSTRACIJA I REAKCIJE NA FRUSTRACIJU
Nastavnik može da predstavi i objasni pojam i shemu situacija frustracije, a zatim razgo-
vara sa učenicima o ulozi nivoa aspiracije u nastanku frustracije, kao i o činiocima nivoa
tolerancije na frustraciju.
U grupama učenici treba da predstave osnovne konstruktivne i nekonstruktivne reak-

cije na frustraciju (npr. prva grupa: nalaženje novog puta, ili nove strategije dolaženja do
cilja). Važno je da učenici navedu primjere iz vlastitog iskustava i objasne zašto je takva
reakcija konstruktivna, odnosno nekonstruktivna.
VRSTE PSIHOLOŠKIH KONFLIKATA
Nastavnik može da predstavi i objasni osnovne vrste psiholoških konflikata (konflikt

dvostrukog privlačenja; konflikt dvostrukog odbijanja; konflikt istovremenog privlačenja
i odbijanja).
66
Učenici u grupama imaju zadatak da za svaku vrstu konflikata navedu nekoliko primjera
iz vlastitog iskustva.
Ishodi programa:
• objasni pojam – frustracija;
• navede osnovne izvore frustracija;
• objasni ulogu nivoa aspiracije u javljanju frustracija;
• navede oblike konstruktivnog reagovanja na frustraciju;
• objasni šta je tolerancija na frustraciju;
• navede najčešće nekonstruktivne (nerealističke) reakcije na frustraciju;
• objasni pojavu pomjeranja agresivnosti;
• objasni kada je frustracija štetna po mentalno zdravlje čovjeka;
• navede i objasni tipove konflikta;
• objasni konflikt uloga;
na višem nivou:
• navede osnovne pokazatelje frustracija;
• objasni odnos nivoa aspiracije i osjećaja osujećenosti – frustracije;
• objasni ulogu prethodnog iskustva u razvoju motiva za postignućem;
• navede činioce koji određuju prag tolerancije na frustraciju;
• objasni koju vrstu osujećenja osoba lakše podnosi, - kada se kao izvor opaža
neki spoljašnji ili neki unutrašnji činilac;
• navede argumente za i protiv teorije frustracija – agresija;
• objasni fenomen pomjeranja agresije i njegov širi društveni značaj;
• objasni pojavu regresije u stanju frustriranosti;
• objasni da li je frustracija uvijek štetna;
• navede primjere za svaki od tipova psiholoških konflikata.
67
POGLAVLJE IV
LIČNOST
•PSIHOLOGIJA LIČNOSTI I NAČINI PROCJENE LIČNOSTI
•TEORIJE LIČNOSTI
•STRUKTURA LIČNOSTI: OSNOVNE JEDINICE I GRAĐA
•DINAMIKA LIČNOSTI: LIČNI MOTIVI, KONFLIKTI I
MEHANIZMI ODBRANE
•RAZVOJ LIČNOSTI
•NORMALNOST, PSIHIČKE PROMJENE, POREMEĆAJI
I LIJEČENJE
14. PSIHOLOGIJA LIČNOSTI I NAČINI

PROCJENE LIČNOSTI
• razumije specifičnost psihologije ličnosti;

• razumije teorijski i praktični cilj psihologije ličnosti;
• poznaje osnovne oblasti psihologije ličnosti;
• poznaje osnovne karakteristike ličnosti;
• poznaje različite pristupe ličnosti;
• poznaje osnovne metode psihologije ličnosti;
• poznaje osnovne tehnike procjene ličnosti.
Naslov lekcije:
PSIHOLOGIJA LIČNOSTI I NAČINI PROCJENE LIČNOSTI
ŠTA JE PSIHOLOGIJA LIČNOSTI?

KO JE LIČNOST?
KOJI SU OSNOVNI PRISTUPI LIČNOSTI?
KOJI SU METODI ISTRAŽIVANJA LIČNOSTI?
KOJE SU TEHNIKE PROCJENE LIČNOSTI?
68
PSIHOLOGIJA LIČNOSTI
Učenik/ca upoznaje psihologiju ličnosti kao teorijsku psihološku disciplinu koja

proučava pojedinca kao cjelovit i neponovljiv sklop različitih psihičkih osobina. Njen
cilj je da što vjernije opiše i objasni prirodu i funkcionisanje ličnosti. Služi se različitim
metodima i tehnikama procjene ličnosti, a njene najvažnije oblasti su: razvoj, struktura,
dinamika i normalnost ličnosti.
LIČNOST
Učenik/ca razumije da se ličnost određuje kao jedinstven (neponovljiv), čvrsto orga-

nizovan, složen i stabilan psihički sklop osobina, koji određuje dosljedno ponašanje i
doživljavanje individue.
PRISTUPI LIČNOSTI
Kako bi razumio način na koji pojedini teoretičari objašnjavaju razvoj, strukturu i din-
amiku ličnosti, učenik/ca upoznaje i analizira oprečna gledišta: idiografsko naspram no-
motetskog; holističko naspram atomističkog; proaktivističko naspram reaktivističkog;
sociologističko naspram biologističkog pristupa.
METODI ISTRAŽIVANJA LIČNOSTI
Znanje o opštim metodama psihlologije učenik proširuje upoznavanjem metoda koje

su osobene za psihologiju ličnosti kao što su: studije slučaja i patobiografija.
PSIHOLOŠKE TEHNIKE PROCJENE I MJERENJA LIČNOSTI
Znanje o tehnikama istraživanja u psihologiji učenik proširuje upoznavanjem tehnika za

procjenjivanje i mjerenje osobina ličnosti kao što su: skale procjene, projektivne tehnike,
analiza ličnih dokumenata i veliki broj raznih testova ličnosti.
ličnost, psihologija ličnosti, nomotetski pristup, idiografski pristup, atomistički pristup,

holistički pristup, studija slučaja, patobiografija, faktorska analiza, skale procjene, pro-
jektivne tehnike, test ličnosti
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
ANALIZA DEFINICIJA LIČNOSTI
Sa učenicima treba razgovarati o svakodnevnoj upotrebi pojma ličnost, o tome šta za

njih znači taj pojam i kako oni opisuju neku ličnost. Nakon toga, učenici u grupama
imaju zadatak da analiziraju jednu od definicija ličnosti: da kažu kako oni razumiju anal-
iziranu definiciju i šta je osnovna karakteristika ličnosti prema analiziranoj definiciji.
69
teoretičar: definicija ličnosti:
R. B. Katel, Ličnost je ono što nam kazuje šta će čovek učiniti kad se bude našao u
(faktorista) datoj okolnosti.
D. Maklilend Ličnost je najadekvatnija konceptualizacija ponašanja nekog lica u
(bihejviorista) svim njegovim pojedinostima, koju naučnik može da pruži u jednom
trenutku vremena.
Đ. V. Kaprara i Ličnost je kompleksan, dinamički sistem psiholoških elemenata koji su
D. Ćervone u recipročnoj interakciji jedan s drugim.
(kognitivisti)
G. V. Olport Ličnost je dinamička organizacija onih psihofizičkih sistema un-
(personalista) utar individue koji određuju njeno karakteristično ponašanje i njen
karakterističan način mišljenja.
Na osnovu analize definicija i kroz razgovor treba definisati osnovne karakteristike po-
jma ličnost: osobenost, jedinstvo, dosljednost ličnosti.
Varijanta: 2.
PRISTUPI LIČNOSTI
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave jedan od pristupa u psihologiji ličnosti.

Važno je da navedu šta je osnovni postulat (gledište) u okviru tog prostupa i ko su nje-
govi predstavnici. Nadalje, učenici mogu na osnovu dosadašnjeg znanja iz psihologi-
je, i uz pomoć udžbenika da pronađu primjere za pojedine pristupe (npr. atomistički
– holistički pristup u objašnjavanju procesa opažanja; reaktivistički – proaktivistički pris-
tup u teorijama učenja; biologistički – sociologistički pristup u objašnjavanju razlika u
intelektualnim sposobnostima itd.)
NOMOTETSKI PRISTUP IDIOGRAFSKI PRISTUP
ATOMISTIČKI PRISTUP HOLISTIČKI PRISTUP
REAKTIVISTIČKI PRISTUP PROAKTIVISTIČKI PRISTUP
BIOLOGISTIČKI PRISTUP SOCIOLOGISTIČKI PRISTUP
70
Nakon predstavljanja različitih pristupa vodi se diskusija o osnovnim dilemama u sh-
vatanju pojma ličnost.
Varijanta: 3.
PSIHOLOŠKE TEHNIKE PROCJENE I MJERENJA LIČNOSTI
Nastavnik može sa učenicima demonstrirati neke tehnike procjene i mjerenja ličnosti:

npr. skalu procjene (primjer iz udžbenika); Roršahov test mrlja mastila (primjer iz
udžbenika); test tematske apercepcije (primjer iz udžbenika); test nedovršenih rečenica
(primjer iz udžbenika). Nakon demonstracije razgovara se o osnovnim karakteristikama
psiholoških tehnika procjene i mjerenja ličnosti.
Ishodi programa:
• objasni specifišnost psihologije ličnosti;

• navede teorijski i praktični cilj psihologije ličnosti;
• navede osnovne oblasti psihologije ličnosti;
• navede osnovne karakteristike ličnosti;
• navede najvažnije pristupe ličnosti;
• objasni razliku između pojedinih pristupa;
• navede osnovne metode psihologije ličnosti;
• navede osnovne tehnike procjene ličnosti;
na višem nivou:
• analizira i objasni upotrebu termina “ličnost” u svakodnevnom

govoru i u psihologiji ličnosti;
• analizira i objasni osnovne karakteristike ličnosti;
• objasni jedinstvenost i osobenost ličnosti;
• navede i objasni neku od definicija ličnosti;
• objasni razliku između nomotetskog i idiografskog pristupa u
izučavanju ličnosti;
• objasni šta znači reaktivistički i proaktivistički pristup ličnosti;
• objasni sličnosti i razlike između studije slučaja i psihobiografije;
• objasni šta je zajedničko za sve projektivne tehnike.
71
15. TEORIJE LIČNOSTI
• razumije šta je teorija ličnosti;

• poznaje osnovne teorije ličnosti i njihove dominantne predstavnike;
• poznaje osnovne odlike psihoanalitičke teorije ličnosti;
• poznaje osnovne odlike bihejviorističkih teorija ličnosti;
• poznaje osnovne odlike faktorskih teorija ličnosti;
• poznaje osnovne odlike humanističkih teorija ličnosti;
• poznaje osnovne odlike socijalnih teorija ličnosti.
Naslov lekcije:
TEORIJE LIČNOSTI
• ŠTA JE TEORIJA LIČNOSTI?

• KOJE SU TEORIJE LIČNOSTI?
ŠTA JE TEORIJA LIČNOSTI?
Učenik razumije da teorija ličnosti predstavlja usklađen sistem principa, hipoteza, poj-
mova i činjenica koje se odnose na prirodu i funkcionisanje ličnosti. Saznaje da postoji
veliki broj teorija ličnosti, ali sve nastoje da opišu i objasne ličnost kao cjelinu. Osnovni
problemi koji se razmatraju u okviru ovih teorija su: nastanak i razvoj ličnosti, dinamika
ličnosti, struktura ličnosti, normalnost kao i odnos ličnosti i društva.
TEORIJE LIČNOSTI
Učenik/ca razumije da se, zavisno od pozicije autora u pristupu i metodu istraživanja

različite teorije ličnosti mogu svrstati u pet osnovnih grupa: (1) Psihoanalitičke teorije
ličnosti (grupa teorija kojima je zajedničko insistiranje na značaju nesvjesnih i iraciona-
lnih motiva u tumačenju ličnosti); (2) Bihejviorističke teorije ličnosti (grupa teorija koje
odlikuje svođenje ličnosti na spolja vidljive reakcije i obrasce ponašanja); (3) Faktorske
teorije ličnosti (osnovni elementi ličnosti u ovim teorijama su faktori, koji se psihološki
interpretiraju kao osnovne crte ili dimenzije ličnosti); (4) Humanističke teorije ličnosti
(grupa teorija koje se interesuju se zdravu, normalnu i zrelu ličnost i tipično ljudske
probleme); (5) Socijalne teorije ličnosti (grupu teorija kojima je zajedničko da smatraju
presudnim uticaj socijalnih činilaca na formiranje, razvoj i dinamiku ličnosti). Saznaje
da svaka od ovih pet grupa, ili pravaca u psihologiji ličnosti, ima više predstavnika i
različitih pogleda na ličnost.
72
teorija ličnosti, psihodinamičke teorije ličnosti, id, ego, super-ego, libido, nesvjesno,
kolektivno nesvjesno, arhetipovi, individuacija, osjećanje inferiornosti, faktorske teorije
ličnosti, faktor, bihejviorističke teorije, humanističke teorije, socijalne teorije ličnosti,
društveni karakter
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
KAKO SU KLASIFIKOVANE TEORIJE LIČNOSTI?
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave jednu od teorija ličnosti. Izvještaje grupa
treba sistematizovati (kao u tabeli), a zatim voditi razgovor o specifičnostima pojedinih
teorija.
PSIHODINAMIČKE Grupa teorija kojima je zajedničko Frojdova psihonoanalitička

TEORIJE LIČNOSTI insistiranje na značaju nesvjesnih teorija ličnosti
i iracionalnih motiva u tumačenju Adlerova teorija ličnosti
ličnosti. Jungova analitička teorija
ličnosti
BIHEJVIORISTIČKE Grupa teorija koje odlikuje Votsonova teorija ličnosti
TEORIJE LIČNOSTI svođenje ličnosti na spolja vidljive Skinerova teorija ličnosti
reakcije i obrasce ponašanja.
FAKTORSKE Osnovni elementi ličnosti u Katelova teorija ličnosti
TEORIJE LIČNOSTI ovim teorijama su faktori, koji se
psihološki interpretiraju kao os-
novne crte ili dimenzije ličnosti.
HUMANISTIČKE Grupa teorija koje se interesuju za Maslovljeva teorija ličnosti
TEORIJE LIČNOSTI zdravu, normalnu i zrelu ličnost i Olportova personalistička
tipično ljudske probleme. teorija ličnosti
SOCIJALNE Grupa teorija kojima je zajedničko Fromova socioanalitička

TEORIJE LIČNOSTI da smatraju presudnim uticaj so- teorija ličnosti
cijalnih činilaca na formiranje, raz-
voj i dinamiku ličnosti.
73
Neka od pitanja koja mogu biti važna za raspravu su: Zašto se međusobno razlikuju po-
jedine teorije ličnosti; razlike između Frojdovog i Adlerovog shvatanja dinamike ličnosti;
razlike između Frojdovog i Jungovog svatanja nesvjesnog; specifičnost bihejviorističkog
pristupa izučavanju ličnosti; specifičnost faktorskog pristupa izučavanju ličnosti;
reaktivistički i proaktivistički pristup ličnosti; odlike “nove slike” o čovjeku u humanističkoj
psihologiji; koje su teorije ličnosti pretežno biologističke, a koje sociologističke.
Ishodi programa:
• navede šta je teorija ličnosti;
• navede osnovne teorije ličnosti i njihove dominantne predstavnike;
• navede šta je karakteristično za psihoanalitičke teorije ličnosti;
• navede osnovne odlike bihejviorističkih teorija ličnosti;
• navede osnovne odlike faktorskih teorija ličnosti;
• navede osnovne odlike humanističkih teorija ličnosti;
• navede osnovne odlike socijalnih teorija ličnosti;
na višem nivou:
• objasni zašto se međusobno razlikuju pojedine teorije ličnosti;
• objasni razlike između Frojdovog i Adlerovog shvatanja dinamike ličnosti;
• objasni razliku između Frojdovog i Jungovog svatanja nesvjesnog;
• objasni specifičnost bihejviorističkog pristupa izučavanju ličnosti;
• objasni specifičnost faktorskog pristupa izučavanju ličnosti;
• objasni raktivistički i proaktivistički pristup ličnosti;
• navede bitne odlike “nove slike“ o čovjeku u humanističkoj psihologiji;
• navede koje su teorije ličnosti pretežno biologističke, a koje sociologističke.
16. STRUKTURA LIČNOSTI: OSNOVNE

JEDINICE I GRAĐA
• razumije šta je struktura ličnosti;

• razumije šta se u psihologiji označava crtom ličnosti;
• razumije šta se u psihologiji označava pojmom temperament;
• poznaje vrste temperamenta i njihove odlike;
• razumije pojam karakter u psihologiji ličnosti;
• poznaje ulogu i aspekte Ja;
• razumije kako je u psihologiji shvaćen pojam: tip – ličnosti;
• razumije zašto su korisne tipologije ličnosti;
• poznaje razliku između ekstravertnog i intravertnog tipa ličnosti.
74
Naslov lekcije:
STRUKTURA LIČNOSTI: OSNOVNE JEDINICE I GRAĐA
• ŠTA JE STRUKTURA LIČNOSTI?

• KOJI SU OSNOVNI DJELOVI LIČNOSTI?
ŠTA JE STRUKTURA LIČNOSTI
Učenik saznaje da strukturu ličnosti čini jedinstvo posebnih psihičkih dispozicija

(navike, stavovi, potrebe, crte ličnosti, vrijednosti) i čitavih djelova ili podsistema ličnosti
(sposobnosti, temperament, karakter, identitet i sl.), uređenih u jedinstvenu i relativno
skladnu organizaciju.
OSNOVNI DJELOVI LIČNOSTI
Učenik saznaje da su najčešći opšti načini, da se upozna i opiše ličnost u psihologiji: crte
ličnosti, tepmerament, karakter, ja (svijest o sebi) i tip ličnosti. Razumije da su crte ličnosti
relativno stabilne i opšte osobine ličnosti, koje su odgovorne za dosljednost ponašanja
osobe u sličnim situacijama; da temperament čini sklop urođenih predispozicija za jačinu
i način emocionalnog doživljavanja i reagovanja; da se pojmom karakter označava os-
oben sklop izrazitih crta ličnosti, prevashodno emocionalno-motivacionih, socijalnih,
moralnih i konativnih po kojem se ona, ta ličnost, razlikuje; da je Ja središnji, najbitniji i
“najtopliji” dio svjesne ličnosti, koji je vršilac (agens) svih naših svjesnih psihičkih akata,
odnosno subjekt koji opaža, osjeća, misli, planira, procjenjuje i kontroliše ponašanje;
da je u psihologiji ličnosti tip tek jedna apstraktna kategorija, koja nije nešto što zaista
pripada ličnosti, već se konkretna ličnost može samo lakše ili teže podvesti pod tu ap-
straktnu šemu.
struktura ličnosti, crte ličnosti, temperament, karakter, ja, identitet, tip ličnosti, tipologi-
ja, intravertni tip, ekstravertni tip
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
STRUKTURA LIČNOSTI
Učenici mogu imati zadatak da u grupama, uz pomoć udžbenika i druge literature pred-
stave strukturu ličnosti:
75
• CTRE LIČNOSTI
(vidi prilog: Katelovih 16 faktora ličnosti, lekcija 15)
• TEMPERAMENT
(vidi prilog: Četiri soka i četiri tipa temperamenta)
• KARAKTER
(vidi prilog: Frojdova tipologija: libido i karakter)
• JA, SVJEST O SEBI, IDENTITET
• TIP LIČNOSTI
(vidi prilog: Koji sam ja tip)
Važno je da navedu razliku između svakodnevnog i psihološkog značenja ovih pojmo-

va, i njihovu uligu u strukturi ličnosti. Svoje izvještaje mogu dopuniti primjerima (npr.
opisi ličnosti u literaturi – književnost i sl). Nakon izvještaja učenika vodi se diskusija o:
različitom značenju i ulozi psiholoških pojmova: struktura ličnosti, crte ličnosti, temper-
ament, karakter, oralni karakter, analni karakter, ja, svijest o sebi, identitet, tip ličnosti,
tipologija, intravertni tip, ekstravertni tip.
Ishodi programa:
• navede šta je struktura ličnosti;

• navede šta u psihologiji označava crta ličnosti;
• navede šta se u psihologiji označava pojmom temperament;
• navede vrste temperamenta i opisuje njihove odlike;
• objasni pojam karakter u psihologiji ličnosti;
• navede Frojdovo tumačenje nastajanja pojedinih karaktera ličnosti;
• navede aspekte Ja;
• objasni kako je u psihologiji shvaćen pojam: tip – ličnosti;
• objasni zašto su korisne tipologije ličnosti;
• navede razliku između ekstravertnog i intravertnog tipa ličnosti.
na višem nivou:
• objasni od čega zavise pojedina (različita) shvatanja o strukturi ličnosti;

• objasni Olportovo shvatanje uloge crta u strukturi ličnosti;
• objasni odnos između temperamenta, tjelesne konstitucije i emocija;
• navede primjere tipova temperamenata;
• objasni razlike između: svakodnevne upotrebe pojma karakter, njegove
upotrebe u književnosti (u umjetnosti) i upotrebe u psihologiji.
• objasni šta su: tjelesno ja, socijalno ja, stvarno ja, idealno ja;
• objasni razliku između svijesti o sebi i identiteta;
• navede primjere u literaturi (u knjževnosti) za ekstravertni i intravertni
tip ličnosti;
• navede argumente koji ne idu u prilog tipologije ličnosti!
76
17. DINAMIKA LIČNOSTI: LIČNI MOTIVI, KONFLIKTI I
MEHANIZMI ODBRANE

• upozna šta uključuje pojam dinamika ličnosti;
• sazna šta je uloga ličnih motiva;
• upozna lične motive;
• razumije šta je voljna djelatnost;
• razumije zašto nastaju neurotični konflikti;
• upozna zajedničke odlike mehanizama odbrane;
• razumije ulogu mehanizama odbrane;
• upozna mehanizme odbrane.
Naslov lekcije:
DINAMIKA LIČNOSTI: LIČNI MOTIVI, KONFLIKTI I MEHANIZMI ODBRANE

• ŠTA JE DINAMIKA LIČNOSTI?
• KOJI SU LIČNI MOTIVI?
• ŠTA JE VOLJA?
• ŠTA SU NORMALNI, A ŠTA NEUROTIČNI KONFLIKTI?
• KOJI SU MEHANIZMI ODBRANE?
DINAMIKA LIČNOSTI
Učenik/ca saznaje da se dinamika ličnosti odnosi na proučavanje problema čovjekove

motivacije, kao i svega onoga što podstiče i omogućava, ali i sprečava zadovoljenje mo-
tiva. Razumije da dinamika podrazumijeva i raznovrsne načine rješavanja frustracije i
konflikata, a posebno mehanizme odbrane.
LIČNI MOTIVI
Učenik/ca razumije da su lični (personalni) motivi raznovrsni pokretači (potrebe, nam-

jere, težnje, želje) koji na različite načine doprinose povećanju vrijednosti, razvoju i isti-
canju sopstvene ličnosti, a prije svega vlastitog ja. Saznaje da se u ovu grupu ubrajaju
motivi za samopoštovanjem, samoostvarenjem, afirmacijom, potrebe za ljubavlju, za
ličnim identitetom i dr.
77
VOLJA, ODLUČIVANJE I VOLJNA DJELATNOST
Voljnu djelatnost učenik/ca upoznaje kao namjernu, svjesnu, planski preduzetu ak-
tivnost radi ostvarenja donijete odluke ili dostizanja postavljenog cilja. Razumije da ona
predstavlja složen mentalni proces: javljanje pobude za određenim djelanjem - analizu
mogućnosti - ispitivanje posljedica opredjeljivanja - donošenje odluke - sprovođenje
donijete odluke u djelo - istrajavanje u toj djelatnosti, uprkos pritiscima i preprekama.
KONFLIKTI I SVJESNO ODLUČIVANJE
Učenik/ca razumije da kada čovjek dospije u konfliktnu situaciju, kada se u njemu su-
kobe suprotne želje, nagoni ili kada se sukobe potrebe i unutrašnje zabrane, idealno,
zdravo rješenje je svjesno i razumno odlučivanje za jednu od dvije strane u sukobu i
istovremeno odricanje od druge. Kada je unutrašnji sukob veoma snažan i dugotrajan,
a jedna ili čak obje strane u sukobu potisnute, tada je riječ o neurotičnom konfliktu.
MEHANIZMI ODBRANE
Učenik/ca mehanizme odbrane upoznaje kao tehnike kojima se ego služi da bi

“razriješio” neki konflikt i da bi se zaštitio od svega što može ugroziti samopoštovanje
ličnosti. Saznaje da se njihove glavne karakteristike aktiviraju automatski (bez uticaja
volje); ličnost nije svjesna njihove upotrebe; poriču, izopačavaju i krivotvore stvarnost.
Ima ih više (poricanje, potiskivanje, reaktivna formacija, projekcija racionalizacija, kom-
penzacija, intelektualizacija, sublimacija).
dinamika ličnosti, lični motivi, potreba za ljubavlju, motiv za postignućem, savjest, volj-
na djelatnost, neurotični konflikti, mehanizmi odbrane, potiskivanje, projekcija, kom-
penzacija, racionalizacija, intelektualizacija, sublimacija
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
LIČNI MOTIVI
Učenici u grupama imaju zadatak da uz pomoć udžbenika predstave jedan od ličnih

motiva:
• POTREBA ZA IDENTITETOM
• POTREBA ZA LJUBAVLJU
• POTREBA ZA POŠTOVANJEM I UGLEDOM
• MOTIV ZA POSTIGNUĆEM
• MOTIV ZA SAMOPOTVRĐIVANJEM
• SAVJEST
Nakon izvještaja grupa, vodi se diskusija o značaju i specifičnostima ličnih motiva u

odnosu na biološke i socijalne motive (vidi: lekcija 12), kao i o njihovom značaju za razvoj
zdrave, zrele ličnosti (odnosno posljedicama nemogućnosti zadovoljenja ovih motiva).
78
Varijanta: 2.
MEHANIZMI ODBRANE
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave jedan od mehanizama odbrane (da

navedu primjere kada se može govoriti o djelovanju nekog od mehanizama odbrane):
• PORICANJE
• POTISKIVANJE
• REAKTIVNA FORMACIJA
• PROJEKCIJA RACIONALIZACIJA
• KOMPENZACIJA
• INTELEKTUALIZACIJA
• SUBLIMACIJA
Nakon izvještaja vodi se diskusija o: frustraciji i konfliktima ličnosti; o tome zašto nastaju
konflikti; o zdravim i neurotičnim načinima razrješavanja konflikata; o ulozi mehaniza-
ma odbrane i njihovim osnovnim karakteristikama.
Ishodi programa:
• navede šta uključuje pojam dinamika ličnosti;

• objasni šta je uloga ličnih motiva;
• navede lične motive;
• objasni šta je voljna djelatnost;
• objasni zašto nastaju neurotični konflikti;
• navede zajedničke odlike mehanizama odbrane;
• objasni ulogu mehanizama odbrane;
• navede mehanizme odbrane.
na višem nivou:
• objasni pojam dinamika ličnosti;

• objasni specifičnost ličnih motiva (u odnosu na socijalne i biloške motive);
• navede činioce od kojih zavisi razvijenost motiva za postignućem;
• objasni kako nastaje savjest;
• objasni kako Vigotski objašnjava nastanak volje;
• objasni osnovne načine rješavanja konflikata;
• objasni kada su mehanizmi odbrane štetni po mentalno zdravlje pojedinca.
79
18. RAZVOJ LIČNOSTI
• razumije proces razvoja ličnosti;

• sazna čime je determinisan razvoj ličnosti;
• upozna stupnjeve razvoja ličnosti;
• upozna glavne mehanizme razvoja ličnosti;
• razumije proces socijalizacije;
• razumije ulogu učenja po modelu u procesu socijalizacije;
• razumije ulogu kulture i društva u procesu socijalizacije;
• upozna osnovne agense socijalizacije;
• sazna šta je cilj socijalizacije.
Naslov lekcije:
RAZVOJ LIČNOSTI
• ŠTA JE RAZVOJ LIČNOSTI?

• KOJI SU STUPNJEVI I MEHANIZMI RAZVOJA LIČNOSTI?
• ŠTA JE SOCIJALIZACIJA?
• KO JE ZRELA LIČNOST?
RAZVOJ LIČNOSTI
Razvoj ličnosti učenik upoznaje kao složen proces progresivnog mijenjanja od začeća i
prvih dana života pa sve do zrelosti, ili do kraja života. Razumije da on obuhvata prom-
jene koje su rezultat kako sazrijevanja tako i učenja (socijalizacije). Razvoj ličnosti je de-
terminisan nasljeđem, sredinom i ličnom aktivnošću, kao i sadejstvom (interakcijom)
sva tri faktora.
STUPNJEVI I MEHANIZMI RAZVOJA LIČNOSTI
Učenik/ca saznaje da ličnost tokom razvoja prolazi kroz povezan niz naizmjeničnih
diferenciranja i integrisanja ličnosti na sve višem nivou. Razumije da na svakom višem
stupnju razvoja ličnost predstavlja kvalitativno drugačiju integraciju. Upoznaje meha-
nizme razvoja ličnosti: identifikaciju i sublimaciju (psihoanalitičke teorije); klasično, in-
strumentalno uslovljavanje i učenje po modelu (bihejviorističke teorije); samoaktual-
izacija, uviđanje i funkcionalna autonomija (humanističke teorije).
80
SOCIJALIZACIJA LICNOSTI
Učenik/ca socijalizaciju upoznaje kao složen fenomen formiranja ljudske jedinke pod
uticajem društvene sredine u kojem se biološki nezrela jedinka transformiše u ličnost
odraslog, kompetentnog pripadnika društvene zajednice. Po Bandri, u procesu socijal-
izacije glavnu ulogu ima učenje po modelu. Saznaje da su osnovni izvori socijalizacije
kultura i društvo, jer određuju ciljeve, sadržaj i sredstva socijalizacije. Agense socijalizaci-
je upoznaje kao društvene činioce koji prenose kulturne norme, vrijednosti i obrasce
ponašanja na dijete. Saznaje da su glavni agensi: porodica, vrtić, škola, vršnjaci, crkva,
društvene organizacije i sredstva masovne komunikacije.
ZRELA LIČNOST – CILJ RAZVOJA
Učenik/ca saznaje da je cilj razvoja ličnosti u različitim teorijama na različite načine

definisan. Razumije da je zrela ličnost ona koja je dobro integrisana, realistična,
uravnotežena, socijalizovana, odnosno emocionalno, intelektualno i socijalno zrela
ličnost.
razvoj ličnosti, personalista, identifikacija, funkcionalna autonomija motiva, socijalizaci-

ja, izvori socijalizacije, agensi socijalizacije, porodica, škola, vršnjaci, zrela ličnost
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
MEHANIZMI RAZVOJA LIČNOSTI
Učenici u grupama, uz pomoć udžbenika, imaju zadatak da predstave jedan od mehaniza-

ma razvoja ličnosti. Izvještaji učenika mogu se objediniti u zajedničkoj tabeli, kao na slici.
Teorija ličnosti mehanizmi razvoja ličnosti vidi:

Psihoanalitičke teorije • identifikacija • Frojdova psihoanalitička
• sublimacija teorija ličnosti, lekcija: 15
Bihejviorističke teorije • klasično uslovljavanje • Vrste učenja, lekcija 6.
• instrumentalno • Bihejviorističke teorije
uslovljavanja ličnosti, lekcija 15.
• učenje po modelu
Humanističke teorije • samoaktualizacija • Humanističke teorije
• uviđanje ličnosti (Maslov, Olport),
• funkcionalna autonomija lekcija 15.
Nakon prezentacije učenika vodi se diskusija o sljedećim pitanjima: uloga pojedinih fak-
tora u razvoju ličnosti (nasljeđe, sredina, aktivnost jedinke); razlike u shvatanju razvoja
kao kontinuiranog (bihejviorizam) i kao diskontinuiranog (stupnjevitog) procesa; razlike
između pojedinih teorija ličnosti u tumačenju osnovnih mehanizama razvoja ličnosti.
81
Varijanta: 2.
SOCIJALIZACIJA LIČNOSTI
Učenici imaju zadatak da predstave izvore (kultura i društvo) i agense (porodica, vrtić,
škola, vršnjaci, crkva, društvene organizacije i sredstva masovne komunikacije). Nakon
prezentacije vodi se diskusija o tome: šta podrazumijeva pojam socijalizacija; koja je
osnovna uloga izvora socijalizacije; ko su agensi socijalizacije i koja im je uloga; u čemi
je suštinska razlika između izvora i agenasa socijalizacije; šta je učenje po modelu i koja
mu je uloga u procesu socijalizacije i sl. U predstavljanju i analizi važno je koristiti prim-
jere iz realnog života.
Varijanta: 3.
ZRELA LIČNOST
Učenici mogu imati zadatak da individualno napišu osobine (karakteristike) zrele ličnosti,
- za kakvu ličnost biste mogli reći da je zrela? U drugom dijelu časa učenici u grupama
prave profil zrele ličnosti. U trećem dijelu časa pravi se zajednički profil zrele ličnosti.
Svaka grupa kandiduje jednu osobinu, obrazlaže je i nakon diskusije (prihvatanja od
svih) unosi se u zajedničku listu osobina zrele ličnosti. Na kraju časa mogu uporediti
svoju listu sa listom do koje je došao Maslov.
Ishodi programa:
• objasni proces razvoja ličnosti;
• objasni čime je denerminisan razvoj ličnosti;
• objasni specifičnost personalističkog stanovišta u shvatanju razvoja ličnosti;
• objasni specifičnost shvatanja razvoja kao stupnjevitog procesa;
• navede glavne mehanizme razvoja ličnosti;
• objasni proces socijalizacije;
• objasni ulogu učenja po modelu u procesu socijalizacije;
• objasni ulogu kulture i društva u procesu socijalizacije;
• navede osnovne agense socijalizacije;
• objasni šta je cilj socijalizacije.
na višem nivou:
• objasni shvatanje o ulozi pojedinih faktora u razvoju ličnosti (nasljeđe,
sredina, aktivnost jedinke);
• objasni razliku u shvatanju razvoja kao kontinuiranog i kao diskontinuiranog
(stupnjevitog) procesa;
• navede i objasni stupnjeve razvoja svijesti o sebi (Olport);
• navede i objasni stupnjeve razvoja identiteta (Erikson);
• objasni razlike između pojedinih teorija ličnosti u tumačenju osnovnih
mehanizama razvoja ličnosti;
• objasni razliku između identifikacije i imitacije;
• navede primjere za funkcionalnu autonomiju motiva;
• objasni širi društveni značaj procesa socijalizacije;
• objasni razliku između izvora i agenasa socijalizacije;
• opiše zrelu ličnost.
82
19. NORMALNOST, PSIHIČKE PROMJENE,
POREMEĆAJI I LIJEČENJE
• upozna osnovne kriterijume za razlikovanje normalnog od

nenormalnog ponašanja;
• upozna osnovne pojave izmijenjenih stanja svijesti;
• upozna načine ispoljavanja neprilagođenog ponašanja;
• upozna oblike poremećaja u ponašanju;
• razumije posljedice alkoholizma i narkomanije;
• upozna osnovne oblike poremećaja duševnog života;
• razumije značaj prevencije;
• razumije ulogu psihološkog savjetovanja;
• razumije cilj psihoterapije.
Naslov lekcije:
NORMALNOST, PSIHIČKE PROMJENE, POREMEĆAJI I LIJEČENJE

• ŠTA JE NORMALNOST?
• ŠTA SU IZMIJENJENA STANJA SVESTI?
• ŠTA JE NEPRILAGOĐENO PONAŠANJE, A ŠTA SU POREMEĆAJI PONAŠANJA?
• ŠTA SU POREMEĆAJI DUŠEVNOG ŽIVOTA?
• ŠTA SU PREVENCIJA I LIJEČENJE DUŠEVNIH BOLESTI?
NORMALNOST
Učenik se upoznaje sa dva načina koja se koriste da bi se razlikovalo normalno od

nenormalnog ponašanja. Prvi je statistički kriterijum koji počiva na odstupanju od
uobičajenog ponašanja, i drugi kvalitativni kriterijum. Razumije da psihološki i kvalita-
tivni kriterijum podrazumijeva utvrđivanje prisustva ili odsustva nekih psiholoških oso-
bina. Veoma se često navodi da normalnu osobu odlikuje emocionalna, intelektualna i
socijalna zrelost.
IZMIJENJENA STANJA SVIJESTI
Izmijenjena stanja svijesti učenik/ca upoznaje kao posebna stanja ili prolazni poremećaj
u svijesti ljudi, koja se redovno javljaju (npr. san), ili se povremeno mogu javiti kod
većine ljudi. Saznaje da se u takva stanja ubrajaju: sanjanje, hipnotička stanja, razne
parapsihološke pojave i sl.
83
NEPRILAGOĐENO PONAŠANJE I POREMEĆAJI PONAŠANJA
Učenik/ca saznaje da socijalizovanu ličnost odlikuje prilagođeno ponašanje, ono koje

uvažava potrebe drugih ljudi i poštuje osnovne društvene norme. Razumije da su
neprilagođeno i poremećeno ponašanje odstupanja od socijalizovanog ponašanja. U
poremećena ponašanja ubrajaju se alkoholizam, narkomanija i delinkvencija.
POREMEĆAJI DUŠEVNOG ŽIVOTA
Učenik/ca razumije da kada tokom dužeg vremena, ili stalno, ličnost pokazuje oblike
ponašanja koji se ne mogu odrediti kao normalni, govorimo o poremećajima duševnog
života. Saznaje da se ovi poremećaji obično dijele u dvije velike grupe: lakši (neuroze
i psihosomatski poremećaji), i teži (psihoze) poremećaji duševnog života. U posebnu
grupu (treću) često se izdvajaju karakterni poremećaji, psihopatije.
PREVENCIJA I LIJEČENJE DUŠEVNIH BOLESTI
Učenik/ca saznaje da prevencija obuhvata sistem praktičnih mjera, uključujući i

psihološko savjetovanje, koje se preduzimaju za očuvanje duševnog zdravlja i za
sprečavanje pojave psihičkih poremećaja i poremećaja ponašanja. Psihoterapija (do-
slovno, “liječenje duše”) sastoji se u planskom uticaju psihoterapeuta na osobu sa
problemima i poremećajima sa ciljem da je oslobodi simptoma, patološkog načina
doživljavanja i nepoželjnih obrazaca ponašanja, kao i da izazove pozitivne promjene u
ličnosti što vode efikasnijoj samokontroli i zdravlju.
normalno, nenormalno, izmijenjena stanja svijesti, san, hipnoza, parapsihološke pojave,

telepatija, telekineza, neprilagođeno ponašanje, anomija, alkoholizam, narkomanija,
delinkvencija, neuroza, fobija, opsesivna neuroza, histerija, neuroza straha, psihoze,
manično-depresivna psihoza, shizofrenija, paranoja, psihopatija, prevencija, psihoterapija
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
PSIHIČKE PROMJENE I POREMEĆAJI LIČNOSTI
Učenici u grupama imaju zadatak da uz pomoć udžbenika i druge literature, predstave

psihičke promjene i poremećaje ličnosti. Npr. jedna grupa izmijenjena stanja svijesti
– spavanje i san.
IZMIJENJENA STANJA SVIJESTI

• Spavanje i san
• Hipnoza
• Parapsihološke pojave
NEPRILAGOĐENO PONAŠANJE I POREMEĆAJI PONAŠANJA

• Neprilagođeno ponašanje
• Poremećaji ponašanja (alkoholizam; narkomanija; delinkvencija)
84
POREMEĆAJI DUŠEVNOG ŽIVOTA
• Neuroza (histerija; neuroza straha; fobija; opsesivna neuroza)
• Psihosomatski poremećaj
• Psihoza (manično-depresivna psihoza; shizofrenija; paranoja)
• Psihopatija (sociopatija)
Tokom izvještavanja potrebno je na tabli napraviti klasifikaciju psihičkih promjena i

poremećaja ličnosti, a zatim razgovarati: o kriterijima za razlikovanje normalnosti i ne-
normalnosti; o specifičnostima svake od osnovnih kategorija (izmjena stanja svijesti;
neprilagođeno ponašanje i poremećaji ponašanja; poremećaji duševnog života) i ra-
zlikama među njima; o posljedicama po ličnost i po okolinu; o značaju prevencije i
liječenja.
Varijanta: 2.
PREVENCIJA POREMEĆAJA PONAŠANJA
Učenici u grupama imaju zadatak da ispitaju uzroke i naprave program mjera preven-
cije osnovnih poremećaja ponašanja (alkoholizam kod mladih; pušenje; narkomanija;
maloljetnička delinkvencija). Učenicima treba reći da njihov program mora biti realan
– da ga je moguće primijeniti na uslove njihove škole.
Varijanta: 3.
ZAŠTO NEKI ADOLESCENTI KORISTE DROGU?
Kao polazište za čas može poslužiti prilog: Zašto reći NE? Kada pitate one koji se liječe:
Zašto si počeo/la koristiti drogu? – obično kažu da su započeli iz znatiželje ili na na-
govor prijatelja. Kada ih pitate zašto su nastavili sa uzimanjem droge, reći će da je već
bilo kasno, da su postali zavisni i da više nijesu mogli prekinuti. Pouka koja slijedi je:
BUDI PAMETAN, NEMOJ POČETI!”
Učenicima treba reći da su vršena brojna istraživanja kako bi se došlo do odgovora na

pitanje zašto neki mladi počnu da koriste duvan, alkohol, pa i drogu. Ovdje su na-
vedeni neki od tih razloga (treba ih podijeliti učenicima), a njihov zadatak je da ih u
grupama “ilustruju” primjerima iz svakodnevnog života i predstave. Npr. jedna grupa
treba da “ilustruje” i predstavi razlog: Da bih ličio/la na odrasle! (da li je to realan razlog,
koliko je čest, šta su alternative i sl.)
Zašto si počeo/la
Da bih ličio/la na odrasle!
Kako to izgleda? Razmisli!

Mladi ne žele da čekaju i htjeli bi što prije da Većina odraslih koje danas vidiš da puše
postanu odrasli. reći će ti da su prvu cigaretu uzeli u mlados-
Nekima od njih se čini da su cigarete, alkohol, ti. Dakle, pušenje nije odlika odraslosti, već
pa čak i briga odlike odraslosti. Kada piju, ili bi se prije moglo reći da je pušenje greška iz
kada puše osjećaju se važnim i hrabrijim od mladosti.
svojih vršnjaka koji to ne čine.
85
Da bih bio/la kao i drugi!

Mladi vole da izlaze i da se druže sa Samo oni koji su nesigurni u sebe i koji prije
vršnjacima. toga nijesu donijeli čvrstu odluku kako da
Na mjestima zabave i druženja uvijek je se odupru postupe tako. Odmah smisli kako
moguće doći u sitaciju da ti neko ponudi du- ćeš da se odupreš i slobodno kada treba reći
van, alkohol ili drogu. Neki nijesu u stanju da NE. Odlučnost je ono što svi cijene, a ne po-
odbiju, jer se plaše da će biti odbačeni ako ne vodljivost.
prihvate ponuđenu cigaretu.
Iz radoznalosti!

Svi mladi su radoznali i žele sve da isprobaju. Već sasvim mala djeca nauče da je bolje
Posebno su radoznali da isprobaju ono što poslušati starije, nego se opeći. Oni koji nisu
im roditelji zabranjuju. vjerovali sada nose ožiljke.
Iz dosade!

Mladi žele da budu aktivni i da nešto stvara- Postoji hiljadu načina da se boriš protiv
ju. dosade i svaki je bolji od cigareta ili alko-
hola. Neki mladi se bave sportom, neki ima-
Kada nisu na drugi način aktivni nekima se ju hobi, neki uče da sviraju, neki pišu pjesme
čini prihvatljivim da probaju cigarete, alko- – a ti smisli svoj način.
hol, pa čak i drogu.
86
Ishodi programa:
• navede osnovne kriterije za razlikovanje normalnog od nenormalnog

ponašanja;
• navede osnovne pojave izmijenjenih stanja svijesti;
• navede na koji način se ispoljava neprilagođeno ponašanje;
• navede oblike poremećaja u ponašanju;
• navede posljedice alkoholizma i narkomanije;
• navede osnovne oblike poremećaja duševnog života;
• navede šta je osobeno za sociopatiju;
• objasni značaj prevencije;
• navede šta je cilj psihološkog savjetovanja;
• navede šta je cilj psihoterapije.
na višem nivou:
• objasni relativnost statističkog kriterijuma nenormalnosti;

• objasni teškoće u nalaženju kriterija za razlikovanje normalnog i
nenormalnog;
• navede karakteristike psihički nenormalne osobe;
• opiše osnovne pojave izmijenjenih stanja svijesti;
• opiše tipove ispoljavanja neprilagođenog ponašanja;
• objasni uzroke poremećaja u ponašanju;
• objasni razliku između neuroze i psihoze;
• objasni osobenosti poremećaja karaktera;
• predloži načine prevencije narkomanije;
• navede osnovne pristupe u psihoterapiji.
87
POGLAVLJE V
POJEDINAC U DRUŠTVENOM
OKRUŽENJU
•KOMUNIKACIJA
•PSIHOLOGIJA MASE I GRUPE
•STAVOVI, PREDRASUDE I VRIJEDNOSTI
20. KOMUNIKACIJA

• upozna bitne odlike komunikacije;
• razumije proces komunikacije;
• razlikuje vrste komunikacije;
• razumije karakteristike verbalne komunikacije;
• razumije karakteristike neverbalne komunikacije;
• upozna oblike i osnovne znakove neverbalne komunikacije;
• razumije izvore nesporazuma u komunikaciji;
• razumije ulogu sredstava masovne komunikacije u razvoju ličnosti.
Naslov lekcije:
KOMUNIKACIJA

• ŠTA JE KOMUNIKACIJA?
• ŠTA JE VERBALNA KOMUNIKACIJA?
• ŠTA JE NEVERBALNA KOMUNIKACIJA?
• ZAŠTO NASTAJU SMETNJE U KOMUNIKACIJI?
• ŠTA SU SREDSTVA MASOVNE KOMUNIKACIJE?
PRIRODA I SMISAO KOMUNIKACIJE
Učenik/ca komunikaciju upoznaje kao složen vid simboličke interakcije između ljudi
koji međusobno razmjenjuju signale, poruke i informacije bilo intelektualne ili afektivne
prirode. Saznaje da u psihologiji komunikacija označava razmjenu informacija putem
znakova i simbola između subjekata. Uči da s obzirom na vrstu znakova koji se u pro-
cesu komunikacije koriste, razlikuje verbalnu i neverbalnu komunikaciju.
88
VERBALNA KOMUNIKACIJA
Učenik/ca upoznaje verbalnu komunikaciju kao opštenje među subjektima pomoću ver-
balnih simbola (riječi). Razumije da je za nju karakteristično da se informacija pomoću
glasova ili slova enkodira u riječi i rečenice kojima se prenosi poruka do primaoca.
NEVERBALNA KOMUNIKACIJA
Učenik/ca neverbalnu komunikaciju upoznaje kao vrstu pretežno spontane komuni-

kacije, kojom ljudi bez riječi - gestovima, načinom držanja tjela, izrazom lica, pogledom
ili bojom glasa - izražavaju i razmjenjuju svoje namjere, emocije, raspoloženje, stavove i
želje. Saznaje da se danas kao posebne podoblasti neverbalne komunikacije intenzivno
proučavaju: paralingvistička, posturalna, kinezička i proksemička komunikacija.
NESPORAZUMI U KOMUNIKACIJI
Učenik/ca razumije da smetnje u komunikaciji ne moraju biti samo fizičke (nastale u

kanalu komunikacije), da su zapravo češće: socijalne, kulturne, duhovne, kao i psihičke
prepreke i smetnje u komunikaciji.
SREDSTVA MASOVNE KOMUNIKACIJE
Učenik saznaje karakteristike sredstava masovne komunikacije: da brzo dopiru do ve-

likog broja korisnika, snabdijevaju ih podacima, idejama, otvorenim i skrivenim poru-
kama i utiču na njihovo mišljenje, osjećanja, stavove i ponašanje. Razumije da televizija,
filmovi, video igre, internet nude uzore za identifikaciju, idole i ideale.
komunikacija, osnovna jedinica komunikacije, enkodiranje, verbalna komunikacija,

neverbalna komunikacija, jezik, kinezička komunikacija, proksemička komunikacija
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
KOMUNIKACIJA
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave djelove lekcije komunikacija. Npr. jedna
grupa treba da predstavi dio koji se odnosi na prirodu i smisao komunikacije. Mogu da
koriste udžbenik, ali i drugu literaturu.
• PRIRODA I SMISAO KOMUNIKACIJE

• VERBALNA KOMUNIKACIJA
• NEVERBALNA KOMUNIKACIJA
• NESPORAZUMI U KOMUNIKACIJI
• SREDSTVA MASOVNE KOMUNIKACIJE
89
Nakon prezentacije vodi se diskusija o sljedećim pitanjima: psihološko značenje pojma
komunikacije; specifična uloga verbalne i neverbalne komunikacije; odnos između ver-
balne i neverbalne komunikacije; uzroci nesporazuma u komunikaciji; uloga sredstava
masovne komunikacije u razvoju ličnosti.
Varijanta: 2.
NEVERBALNA KOMUNIKACIJA
Učenici mogu imati zadatak da predstave oblike neverbalne komunikacije. Npr. prva
grupa treba da predstavi ulogu paralingvističkih znakova u komunikaciji. Svoju prezen-
taciju mogu da dopune primjerima iz života, da je odglume, ilustruju fotografijama i sl.
vrste neverbalne komunikacije znakovi

Paralingvistička komunikacija visina glasa, akcenat, boja glasa, ritam rečenice
Posturalna komunikacija tjelesni položaj, stav tijela
Kinezička komunikacija pokreti ruku, šake i prstiju, glave, lica (posebno,
očiju i usana), kao i pokreti nogu i čitavog tjela
Proksemička komunikacija počiva na prostornim znacima, na zauzimanju
određenog položaja u prostoru i rastojanja to-
kom komunikacije
Varijanta: 3.
ZAŠTO SUKOB NASTAJE?
Sa učenicima treba razgovarati o karakteristikama verbalne i neverbalne komuni-

kacije, kao i o uzrocima nesporazuma u komunikaciji. Jedan od načina da se poboljša
međusobna komunikacija jeste razumijevanje uzroka sukoba – zašto sukob nastaje.
Učenici u grupama treba da navedu uzroke nesporazuma u komunikaciji. Važno je da se

identifikuju uzroci nesporazuma u realnim životnim situacijama, npr. u odnosima učenik
– učenik u školi, ili učenik – roditelj, ili učenik - nastavnik. Nakon toga učenici klasifikuju
navedene uzroke u određene kategorije. Jedna od mogućih klasifikacija je sljedeća:
Zašto sukob nastaje?

Ponekad se dešava da iste stvari dvoje ljudi vide različito, ili su o Sukob
istom čuli različite stvari. Na primjer, ti si čuo/la kako je Marko uvr- e podataka
ijedio Stefana, a drugi tvrde suprotno – da je Stefan prvi počeo.
Ponekad nešto želiš, ali to isto može da želi i neko drugi, ili misli Sukob
da je za nas bolje nešto drugo. Na primjer, želiš da izađeš vani, ali e potreba
ti majka kaže kako je sada vrijeme za učenje, ili želiš da sjediš u
prvoj klupi, ali to može da želi i neko drugi.
Vrijednosti su nešto što smatramo važnim i vrijednim za nas, ali Sukob
to ne znači, da je isto to vrijedno i za druge. Na primjer, ti možda e vrijednosti
voliš rok – muziku, a neko drugi više cijeni folk – muziku.
90
U životu se rijetko dešava da sukobi nastanu samo zbog jednog razloga. Najčešće se radi
o mješavini različitih uzroka. Na primjer, dvije djevojčice raspravljaju o muzici, i jedna se
trudi da dokaže kako je bolja rok – muzika, a druga je uporna da objasni kako je bolja
folk – muzika. Šta je uzrok njihovog sukoba? Da li one imaju različito znanje o muzici?
Da li se možda svaka bori da pokaže kako je baš ona u pravu, ili su možda u pitanju
različite vrijednosti – teško je reći. Vjerovatno su svu uzroci u igri.
Varijanta: 4.
KAKO TI REAGUJEŠ U SUKOBU?
Sa učenicima treba razgovarati o karakteristikama verbalne i neverbalne komunikacije,

kao i o uzrocima nesporazuma u komunikaciji (važno je da se identifikuju uzroci ne-
sporazuma u komunikaciji u odnosima učenik – učenik u školi). Jedan od načina da se
poboljša međusobna komunikacija jeste razumijevanje vlastite reakcije u sukobu.
Učenici mogu dobiti materijal sljedeće sadržine:
Kada se sukob desi, kada vidiš da te drugarice ogovaraju, ili kada ti majka
zabrani da izađeš sa drugovima u šetnju – šta ti obično uradiš?
Postoji nekoliko uobičajenih ponašanja ljudi u sukobu. Pažljivo pročitaj svaki od

različitih načina ponašanja i pokušaj da odrediš kako se ti obično ponašaš. Svaki od
opisanih načina ponašanja u nije jednako dobar. Dok čitaš, razmišljaj o posljedicama
svog ponašanja, i pokušaj ubuduće da reaguješ na bolji način.
KAKO TI REAGUJEŠ U SUKOBU?

POKLOPIM SE UŠIMA!
Kako to izgleda? Ko tu dobija?

Pravim se kao da se ništa nije desilo. Kažem Izgleda kao da su svi dobili, a u stvari neko
sebi: Ma pusti sad to... i skrećem temu na je izgubio – razmisli ko!?
nešto drugo.
Naizgled kao da se ništa nije desilo, ostaješ
veseo/la, a u sebi se zapravo “jedeš”. Stalno
razmišljašljaš o onome što ti se dogodilo, i
pitaš sa kada će se sve ponoviti?
91
POBJEGNEM!

Duriš se i kažeš: Neću više da pričamo o Niko nije dobio, oboje ste izgubili.
tome!
Ili odlaziš i kažeš: Ostavite me već jednom
na miru!
Problem tinja i samo je pitanje dana kada
Kada ti se drugi put obrate daš im do znanja će se ponovo razbuktati.
da si ljut/a i da ne želiš da pričaš sa njima.
BORIM SE!

Izigravaš moć i ne biraš sredstva samo da Ti si dobio/la, a on je izgubio/la! - da li je baš
ostvariš ono što si naumio/la: tako?
• uzvraćaš istom mjerom! Znaš za poslovicu: Dođe maca na vratanca!

• prijetiš: Zapamtićete vi mene! Oprezan/na si, i osjećaš kako te čeka iza
• ucjenjuješ. ćoška da ti se osveti.
MIRIM SE!

Prihvataš prijedloge sa strane: Hajde pružite Niko nije u potpunosti zadovoljan. Problem
ruku jedan drugom, pa vi ste drugovi!; Nije je naizgled riješen, družite se i dalje, ali ne
lijepo da se drugovi svađaju! i sl. više kao prije.
Prihvataš pomirenje zbog “mira u kući”.

Nastavljaš da sarađuješ, i ne govoriš ono
što stvarno želiš i osjećaš. Nemaš više povjerenja.
92
DOGOVARAM SE!

Ne čekaš da te drugi mire, već sam/a tražiš Oboje dobijate ono što želite. Sukob je
rješenje. Kažeš: Daj da vidimo kako da to riješen i nema neraščišćenih stvari među
riješimo! vama.
Trudiš se da utvrdiš u čemu je problem. Sada bolje razumiješ onog drugog i saznao/
la si nešto o tome kako drugi gledaju na
Predlažeš različita rješenja kako bi bili zado- stvari.
voljni i ti i on.
Nakon čitanja zajednički se analiziraju posljedice pojedinih načina reagovanja.
Varijanta: 5.
KAKO DA SLUŠAŠ DRUGOGA?

poboljša međusobna komunikacija jesu “Pravila dobre komunikacije”.
Parovi učenika mogu imati zadatak da odglume situacije dobre i loše komunikacije.
Svaka situacija se diskutuje i utvrđuju se pravila koja mogu poboljšati međusobnu ko-
munikaciju.
STVARNO TE SLUŠAM!
Savjet:
I riječima i tijelom pokaži da želiš da saslušaš!

• Pokaži kako ti je stalo da saslušaš šta drugi • Nervozno lupkaš nogama...
ima da ti kaže... • Gledaš u stranu...
• Pokaži mu da imaš dovoljno vremena za • Gladaš na sat...
njega... • Požuruješ ga...
• Nestrpljivo zapitkuješ...
• Zijevaš...
• Dobacuješ drugima u prolazu...
93
SLUŠAM TEBE, A NE SEBE!
Savjet:
Slušaj šta ti sagovornik govori, a ne šta ti misliš da on govori!

• Pažljivo slušaj i pazi da ti nešto važno ne • Dok on/ona govori, ti misliš o sebi i o on-
promakne... ome šta se tebi dogodilo...
• Posmatraj ga i vidi šta ti njegovi pokreti • Misliš o tome šta će sljedeće reći...
govore... • Prekidaš razgovor da bi rekao nešto o
• Učestvuj u razgovoru i podrži ga da ti sve sebi...
do kraja objasni... • Skrećeš temu na nešto drugo...
• Poput papagaja ponavljaš njegove riječi,
ili govoriš “mmm”, “aaaa” i sl.
DA LI SAM TE DOBRO RAZUMIO?

Savjet:
Provjeri da li si ga dobro razumio/jela, i pokaži da ti je stalo da ga razumiješ.

• Ne pravi se da razumiješ ako ne razumiješ! • Već si smislio/la kakav ćeš mu odgovoriti i
• Provjeri da li si sve dobro razumio/jela. samo čekaš da već jednom završi...
Npr. “Da li griješim kada mislim da si ti...” ili
“Jesam li te dobro razumjela kada mislim
da...”
UVAŽAVAM TE!
Savjet:
Aktivno slušanje podrazumijeva i tumačenje onoga što čuješ, ali nije fer da sagovorniku
podmećeš svoja viđenja stvari.

• Potrudi se da stvarno razumiješ šta želi i • Negiraš osjećanja sagovornika – kažeš da
šta osjeća tvoj sagovornik. Time pokazuješ pretjeruje, nije to ništa!
da ga razumiješ i uvažavaš. • Sumnjaš – kažeš, možda i nije tako bilo!
Šta je empatija? • Sažaljevaš – kažeš baš si nesretnik/nesret-
• razumjeti drugu osobu u njenoj situaciji nica
• osjetiti šta druga osoba osjeća i misli u svo-
joj situaciji
• razumjeti osjećanja i potrebe druge osobe
94
Varijanta: 6.
KAKO DA KAŽEŠ ONO ŠTO ŽELIŠ, A DA NE VRIJEĐAŠ?

poboljša međusobna komunikacija jesu “Pravila nenasilne komunikacije”.
Nastavnik može pomoći učenicima da se u komunikaciji pridržavaju nekih pravila za

koja se smatra da ne vode produbljivanju, već smirivanju sukoba u komunikaciji.
NENASILNA KOMUNIKACIJA
Kada se sukob desi, kada vidiš da te drugarice ogovaraju, ili kada ti majka
zabrani da izađeš sa drugovima u šetnju – šta ti obično uradiš?
Svoja osjećanja i svoje želje možeš da kažeš tako da izazoveš novi sukob, a možeš ih reći
i tako da doprineseš međusobnom razumijevanju i smirivanju sukoba.
Kako da vrijeđaš, a da ne kažeš ništa o on- Kako da kažeš ono što želiš, a da ne
ome šta zapravo želiš? vrijeđaš?
Kažeš: • Govori o postupku, o onome što ti je zas-
metalo, a ne o njemu lično!

• ti si spletkaroš
• ti si neuredan • Reci kako se ti osjećaš zbog takvog nje-
• ti si ljenčina govog postupka!
• kretenu
• majmune... 
• Predloži nešto - reci šta ti u stvari želiš!
• Objasni svoj predlog - reci zašto misliš da

je tako bolje!
Nakon prezentacije pravila učenici u parovima mogu glumom da predstave izražavanje

svojih osjećanja i želje na način koji izaziva sukob, i na način koji doprinosi međusobnom
razumijevanju i smirivanju sukoba.
95
Ishodi programa:
• navede bitne odlike komunikacije;

• opiše proces komunikacije;
• navede vrste komunikacije;
• objasni karakteristike verbalne komunikacije;
• objasni karakteristike neverbalne komunikacije;
• navede oblike i osnovne znakove neverbalne komunikacije;
• navede osnovne izvore nesporazuma u komunikaciji;
• navede karakteristike sredstava masovne komunikacije;
• navede glavna sredstva masovne komunikacije i njihove karakteristike.
na višem nivou:
• objasni psihološko značenje pojma komunikacije;

• objasni specifičnu ulogu verbalne i neverbalne komunikacije;
• objasni odnos između verbalne i neverbalne komunikacije;
• objasni ulogu denotativnog i konotativnog značenja riječi u komunikaciji;
• navede glavne funkcije jezika u komunikaciji;
• objasni značenje pojedinih znakova neverbalne komunikacije;
• opiše i objasni pojam personalnog prostora;
• objasni moguće uzroke nesporazuma u komunikaciji;
• objasni ulogu sredstava masovne komunikacije u razvoju ličnosti.
21. PSIHOLOGIJA MASE I GRUPE

• upozna šta proučava psihologija mase;

• razumije osnovne odlike mase;
• razumije osnovne odlike gomile;
• razumije osnovne odlike publike;
• razumije ulogu društvenih pokreta;
• upozna šta proučava psihologija grupe;
• razumije osnovne odlike grupe;
• upozna način formiranja grupe;
• upozna strukturu grupe;
• upozna glavne grupne procese.
96
Naslov lekcije:
PSIHOLOGIJA MASE I GRUPE

ŠTA JE PSIHOLOGIJA MASE?
ŠTA SU DRUŠTVENI POKRETI?
ŠTA JE PSIHOLOGIJA GRUPE?
POJEDINAC U MASI
Učenik/ca razumije da za razumijevanje ponašanja pojedinca u masi nije dovoljna in-

dividualna psihologija, pošto se ljudi u masi ponašaju sasvim drugačije. Saznaje da psi-
hologija mase proučava psihološke odlike i zakonitosti ponašanja mase, kao i ponašanje
pojedinca u njoj. Razumije da se masa obično određuje kao privremeni skup ravno-
pravnih, anonimnih i međusobno sličnih pojedinaca u kojemu ideje i emocije svakoga
od njih teže da budu spontano izražene. Neki psiholozi smatraju da je masa u odnosu na
gomilu pasivnija, i da je u njoj pojedinac manje obezličen i iracionalan. Drugi ne prave
razliku među njima, pa ih koriste sinonimno.
DRUŠTVENI POKRETI
Učenik/ca saznaje da je društveni pokret masovni pokušaj da se kolektivnom akcijom

izvan postojećih institucija ostvari neki društveno značajan cilj. Razumije da ti pokreti
mogu biti revolucionarni (zahtijevaju radikalne promjene uz nasilno rušenje postojećih
institucija vlasti) ili reformatorski (traže poboljšanje izvjesnih segmenata društvenog
života, bez rušenja postojećeg poretka).
PSIHOLOGIJA GRUPE
Učenik/ca saznaje da psihologija grupe proučava psihološke aspekte ponašanja ljudi u

grupi, kao i zakonitosti ponašanja same grupe. U najširem smislu grupa se određuje kao
skup povezanih ljudi koji imaju zajednički cilj i izvjesne zajedničke karakteristike. Razu-
mije da zavisno od kriterijuma podjele postoji više vrsta grupa: male i velike, primarne i
sekundarne, referentne i nereferentne, formalne i neformalne. Kao posebne probleme
psihologije grupe učenik/ca upoznaje i analizira način formiranja grupe, odnose u grupi
(strukturu grupe) i grupne procese (dinamiku grupe). Razumije da se pod strukturom
grupe podrazumijeva relativno stabilna i složena mreža veza i odnosa među članovima
grupe, odnosno učvršćen sistem položaja i uloga pojedinih članova u grupi. Upoznaje i
analizira grupne procese: socijalnu facilitaciju i inhibiciju, konformizam (saglašavanje sa
grupom), saradnju (i takmičenje) i grupno odlučivanje.
masa, gomila, publika, društveni pokreti, grupa, primarna grupa, struktura grupe, uloga,
vođa, dinamika grupe, konformizam
97
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
PSIHOLOGIJA MASE I PSIHOLOGIJA GRUPE
Učenici u grupama imaju zadatak da predstave psihologiju mase i psihologiju grupe.

Npr. jedna grupa treba da predstavi ponašanje pojedinca u masi, gomili i publici. Za-
datak učenici mogu da obave uz pomoć udžbenika, ali je potrebno da ga ilustruju real-
nim primjerima iz života.
Zadaci za grupe:
•PSIHOLOGIJA MASE: masa; gomila; publika.

•PSIHOLOGIJA GRUPE: vrste grupa (male i velike, primarne i sekundarne, referentne
inreferentne, formalne i neformalne itd.); formiranje grupa; grupni odnosi (socijalna
i emocionalna struktura grupe; kohezivnost; struktura moći); grupni procesi (socijalna
facilitacija i inhibicija, konformizam, saradnja i takmičenje i grupno odlučivanje).
Nakon prezentacije vodi se diskusija o specifičnostima struktuiranih i nestruktuiranih

grupa, kao i o specifičnostima individualnog i grupnog ponašanja.
Varijanta: 2.
ŽIVOT U GRUPI
Učenici mogu da naprave spisak svih grupa kojima istovremeno pripadaju (npr. po-
rodica, škola, grupa prijatelja, školski klub, udruženje...i sl.). Učenici u grupama i uz
pomoć formulara (dolje) raspravljaju o karakteristikama svake grupe kojoj pripadaju. U
zajedničkoj diskusiji uz učešće svih grupa pravi se zajednička lista karakteristika grupa
kojima učenici pripadaju.
98
Karakteristike navijači drugovi porodica škola ...
grupe i odnosa u grupi kluba
navijači kluba
• članove grupe povezuje neko ljubav druženje srodstvo učenje
zajedničko svojstvo prema i igra
klubu
• grupa ima tačno utvrđen
zadatak koji treba da ostvari
• u grupi postoji podjela
zaduženja i svako tačno zna
koje su njegove obaveze
kako bi se ostvario zajednički
zadatak
• postoje utvrđena pravila
ponašanja u grupi i obaveza
svih članova da ih poštuju
• zajednički život i svakodnevni
međusobni kontakti - licem u
lice
• nesebično pomaganje i briga
jednih članova za druge
• jaka emocionalna vezanost
(ljubav) jednih članova prema
drugima
• bezgranično povjerenje i
podrška svih članova
• slobodno ispoljavanje onoga
što se osjeća i misli
• slobodno i nesputano
ponašanje
• trajna vezanost (do kraja
života)
99
U zaklučku treba izvesti karakteristike pojedinih grupa npr. škola kao organizacije (vidi
dolje), ili porodice kao primarne grupe, ili grupa drugova kao neformalna grupa.
Šta ima svaka organizacija?
• Organizacija ima svoj cilj i tačno određen zadatak
Zadatak škole je obrazovanje djece i mladih, a cilj je da svako dijete razvija svoje sposob-
nosti do njihovih krajnjih granica.
• U organizaciji postoji podjela zaduženja i odgovornosti
U organizaciji se zaduženja dijele, tako da svaka grupa i svaki pojedinac ima svoje mjes-
to i tačno određena zadatke.
• U organizaciji postoje norme i pravila ponašanja
Kako bi se obezbijedilo da svi u organizaciji doprinose zajedničkom cilju, organizacija ima

norme i pravila ponašanja. Svako u organizaciji mora da poštuje dogovorena pravila.
Varijanta: 3.
DEMOKRATSKO FORMIRANJE GRUPE
Učenici razgovaraju o načinu formiranja grupe, i značaju pravila ponašanja i međusobnih

odnosa u grupi. Upoznaju se sa demokratskim načinom uspostavljanja pravila grupe (vidi:
Kakva treba da budu pravila?), a zatim u grupama treba da napišu nekoliko pravila koja su
po njima najvažnija za efikasno funkcionisanje grupe. U sljedećoj fazi svaka grupa predlaže
jedno pravilo koje se diskutuje i prihvata ili ne prihvata od ostalih članova grupe.
Kakva treba da budu pravila?

Kada budete dogovarali pravila u vašem odjeljenju ili u vašoj školi vodite računa o
sljedećem:
• Pravila treba da budu svima poznata
Da bi se pravila uopšte poštovala treba da budu svima poznata. Najbolji način da se svi
upoznaju sa pravilima, jeste da svi učestvuju u njihovom donošenju. Kada se pravila
donesu, treba da se zapišu i stave na neko vidno mjesto u školi - da se ne zaborave!
• Pravila treba da važe za sve
Pravila treba da se odnose na sve, a ne samo na neke ljude. Ako pravila važe samo za
neke ljude, uvijek postoji dobar razlog da se ne poštuju.
• Treba da su precizna i jasna
Kada pišete pravila, pišite ih jednostavnim i razumljivim jezikom, i provjeravajte da li

su svima jasna. Nije dobro ako isto pravilo za jednog učenika znači jedno, a za drugog,
nešto drugo.
100
• Treba da su ograničena u broju
Ne treba pretjerivati i detaljisati. Kada se pretjeruje, pravila obično gube smisao. Pravila
treba da se odnose samo na ono što je zaista važno za sve u zajednici.
• Treba da su konkretna
Bolje je kada su izražena u pozitivnom obliku, na primjer: Treba da pomažemo jedni dru-
ge!, ali ako nije moguće sve izraziti na taj način, onda treba reći i ono šta se ne očekuje,
ili zabranjuje.
• Treba da su primjenjiva
Nema svrhe propisivati pravila koja se ne mogu ostvariti. Budite realni i propišite samo
ono što je primjenjivo.
• Treba da su obavezujuća
Osnovni smisao donošenja pravila je njihova obaveznost. Obaveza može biti izražena
na različite načine - putem obećanja, davanjem zakletve ili potpisa o pristajanju na
pravila.
Varijanta: 4.
DEMOKRATSKI I AUTOKRATSKI VOĐA
Učenici se pozivaju da u grupama navedu nekoliko karakteristika autokratskog i neko-

liko karakteristika demokratskog vođe. U zajedičkoj diskusiji pravi se zajednička lista
(vidi prilog).
autokratske vođe demokratske vođe

• nemaju povjerenja u druge ljude i ne • imaju povjerenja u druge ljude i žele da
žele da čuju šta oni misle čuju njihovo mišljenje
• uvijek smatraju da su samo oni u pravu • spremni su da prihvate mišljenje drugih
i strogo se obračunavaju sa onima koji ljudi ako je ispravno
drugačije misle
• o svemu sami odlučuju, a drugima samo • odluke donose na osnovu dogovora sa
izdaju naređenja drugim ljudima
• strogo kažnjavaju neposlušne • izbjegavaju kažnjavanje i rađe se
opredjeljuju da drugima daju podršku
U narednoj fazi učenici treba da navedu posljedice demokratskog i autokratskog

rukovođenja grupom.
101
Varijanta: 5.
PROCJENJIVANJE POD PRITISKOM
Učenici mogu učestvovati u eksperimentalnoj situaciji procjenjivanja pod pritiskom

(Ašov eksperiment – procjenjivanje pod pritiskom). Eksperiment se može organizovati
po opisanoj proceduri u udžbeniku.
Ishodi programa:
• objasni šta proučava psihologija mase;

• navede osnovne odlike mase;
• navede osnovne odlike gomile;
• navede osnovne odlike publike;
• objasni ulogu društvenih pokreta;
• objasni šta proučava psihologija grupe;
• navede osnovne odlike grupe;
• opiše način formiranja grupe;
• objasni šta je struktura grupe;
• navede glavne grupne procese;
na višem nivou:
• objasni specifičnost ponašanja pojedinca u masi;

• navede specifičnosti mase, gomile i rulje;
• objasni uslove pod kojima se masa može pretvoriti u gomulu;
• objasni specifičnost publike u odnosu na druge nestruktuirane
društvene grupe;
• objasni razliku između nestruktuiranih i struktuiranih društvenih grupa;
• objasni sociometrijsku strukturu grupe i način njenog utvrđivanja;
• objasni pojam konformizma;
• objasni pojam strukture moći u grupi;
• objasni razliku između autokratskog i demokratskog rukovođenja grupom;
• navede prednosti i mane saradnje i takmičenja u grupi.
102
22. STAVOVI, PREDRASUDE I VRIJEDNOSTI
• razumije šta je stav;

• upozna osnovne komponente stava;
• razumije šta su predrasude;
• upozna glavne funkcije predrasuda;
• razumije šta su stereotipi;
• upozna kako nastaju stereotipi;
• razumije pojam interesovanja;
• razumije šta su vrijednosti;
• razumije ulogu propagande;
• upozna šta je javno mnjenje.
Naslov lekcije:
STAVOVI, PREDRASUDE I VRIJEDNOSTI

• ŠTA JE STAV?
• ŠTA SU PREDRASUDE I STEREOTIPI?
• ŠTA SU VRIJEDNOSTI?
• ŠTA SU PROPAGANDA I JAVNO MNJENJE?
STAVOVI
Učenik/ca upoznaje stav kao socijalizacijom stečenu, relativno trajnu mentalnu dis-
poziciju da se misli, osjeća i postupa za ili protiv u odnosu na neki objekt. Razumije da
psihološku strukturu stava čine tri komponente: saznajna (znanje), emotivna (osjećanje)
i akciona (potreba da se djela u skladu sa stavom, na dobrobit ili na štetu objekta).
PREDRASUDE
Učenik/ca predrasudu upoznaje kao vrstu stava koja se ne zasniva ni na valjanom

iskustvu, niti na racionalnim argumentima. Razumije da je predrasuda izrazito je afek-
tivno opterećena i veoma otporna na promjenu. Kod predrasude pretjerano je razvijena
emocionalna i akciona komponenta, a zakržljala je saznajna. Može biti pozitivno i nega-
tivno usmjerena.
103
STEREOTIPI
Učenik/ca stereotipe upoznaje kao ukalupljene predstave, klišetirana shvatanja o

određenim socijalnim objektima (pripadnicima nekog socijalnog sloja, etničke, vjerske
ili rasne grupe) koja su u datom društvu široko rasprostranjena, a stiču se tokom socijal-
izacije. Razumije da su naši sudovi o pojedincima za koje samo znamo da su pripadnici
određenih socijalnih (nacionalnih, religijskih itd.) grupa, pod velikim uticajem krajnje
uprošćenog mišljenja o toj grupi.
INTERESOVANJA
Interesovanje učenik upoznaje kao snažnu i dugotrajnu intelektualnu, misaonu, ali

i pozitivnu emocionalnu i motivacionu zaokupljenost nekom oblašću, objektom ili
djelatnošću, koja za nas predstavlja nespornu vrijednost. Aktivnosti koje su motivisane
našim interesovanjima pružaju veliko zadovoljstvo.
VRIJEDNOSTI
Učenik/ca saznaje da u psihologiji, pojam vrijednosti označava najopštije vjerovanje o

tome šta je valjano, poželjno, korisno i što bi trebalo da bude cilj ljudskih napora (pozi-
tivna vrijednost), odnosno o tome šta je nepoželjno i nedopustivo (negativna vrijed-
nost). Pored univerzalnih, kulturnih i grupnih vrijednosti, svaki čovjek ima i svoje lične
vrijednosti.
PROPAGANDA
Učenik/ca razumije da je propaganda smišljeno i sistematsko širenje određenih stavova,

sa namjerom da se što više ljudi uvjeri u njihovu ispravnost, te da izmijene svoje ranije
stavove i ponašanje u željenom pravcu.
JAVNO MNJENJE
Javno mnjenje učenik upoznaje kao društveno uslovljeno mišljenje, pozitivno ili nega-
tivno, o nekom značajnom društvenom pitanju koje je rašireno u javnosti neke veće so-
cijalne grupe u izvjesnom trenutku. Razumije da u formiranju javnog mnjenja posebno
važnu ulogu imaju masovni mediji, koji su u nedemokratskim zemljama pod direktnom
kontrolom vlasti.
stav, predrasuda, stereotip, interesovanje, vrijednost, propaganda, javno mnjenje
104
Aktivnosti učenja
Varijanta: 1.
STAVOVI, PREDRASUDE I VRIJEDNOSTI
Učenici u grupama treba da objasne pojam i navedu primjere za stavove, predrasude

itd. Npr., prva grupa treba da predstavi pojam stava, njegovu strukturu, način formiranja
i mijenjanja stavova.
• STAVOVI
• PREDRASUDE
• STEREOTIPI
• INTERESOVANJA
• VRIJEDNOSTI
• PROPAGANDA
• JAVNO MNJENJE
Nakon prezentacije vodi se diskusija o sljedećim pitanjima: odnosu između osnovnih

komponenti stava; procesu formiranja stava; zašto su stavovi otporni na promjene; razli-
ci između stava i predrasude; primjerima pozitivnih i negativnih predrasuda; negativnoj
ulozi predrasuda u društvu; primjerima stereotipa; Šprengerovim tipovima vrijednosti
- ličnosti; razlici između obrazovanja i propagande; pojavi manipulacije javnim mnje-
njem i sl.
Varijanta: 2.
STUPNJEVI ISPOLJAVANJA PREDRASUDA?
Olport je odredio pet osnovnih stupnjeva ponašanja zasnovanog na predrasudama,

koji, kako i sam Olport kaže ne predstavljaju “matematički konstruisanu ljestvicu”, već
prije služe kao kvalitativne, ali ujedno i hijerarhijske kategorije za posmatranje i anal-
iziranje ponašanja zasnovanog na predrasudama. Originalna Olportova ljestvica (1985)
sadrži sljedeće kategorije: ocjenjivanje ili ogovaranje, izbjegavanje, diskriminacija,
fizički napad, istrebljenje. Ova ljestvica može poslužiti učenicima da analiziraju i sebi
učine razumljivijim ponašenja zasnovano na predrasudama.
Nastavnik može dati zadatak grupama učenika da predstave jednu od stepenica

ponašanja zasnovanog na predrasudama. Na primjer, prva grupa treba da predstavi
– razlikovanje i svrastavanje. Druga grupa – ocjenjivanje itd. Kada se predstave sve kat-
egorije, sa učenicima treba diskutovati o prisutnosti određenih oblika ponašanja u nji-
hovoj sredini (u školi), kao i o načinima njihovog suzbijanja (prevazilaženja).
105
KAKO NASTAJU SUKOBU U ZAJEDNICI?
Treba da znaš da međusobni nesporazumi ne dolaze sami od sebe i da svaki sukob ima
svoju istoriju. Dugo se nešto iza brda valja, a onda sve plane i razbukta se. Postoji nekoliko
koraka u nastajanju sukoba u zajednici. Pažljivo analiziraj svaki korak i razmišljaj o svojoj
ulozi u njima. Najvažnije je da vidiš kako ti možeš doprinijeti da se ne ide u pravcu sukoba.
• RAZLIKOVANJE I SVRSTAVANJE
Sve obično počinje svrstavanjem ljudi i naglašavanjem razlika.
Kako to obično izgleda? Razmisli!

Ljude razlikuješ i svrstavaš po nekim • Da li je opravdano dijeliti ljude.
vidljivim ili manje vidljivim osobinama kao • Kada dijeliš ljude uvijek možeš jako da
što su: pol, fizički izgled, nacionalna pripad- pogriješiš - da nekoga svrstaš tamo gdje on
nost, vjersko opredjeljenje i slično. ne pripada ili tamo gdje možda ne želi da
pripada.
• Zapamti - ljudi se razlikuju, ali su svi prije
svega ljudi.
• OCJENJIVANJE
Možda ti se čine bezazlenim, ali ocjenivanje i etiketiranje je već druga stepenica na putu
prema društvu koje niko ne želi.

Kada već napraviš grupe, čini ti se oprav- • Da li znaš da smo mi skloni da ono što liči
danim da im daš i neku ocjenu – kažeš, ovi na nas ocijenimo pozitivno, a ono što ne
su dobri, a ovi ne! poznajemo negativno.
• Da li vjeruješ da mi u našim glavama već
Sljedeći put kada sretneš nekog za koga imamo nekave slike o drugim ljudima i nar-
misliš da pripada jednoj od tih grupa ti već odima iako ih još nismo upoznali. Da nam
imaš spremnu ocjenu o njemu. Vidiš ga ona- te slike ne dozvoljavaju da druge vidimo na
ko kako si ga unaprijed ocijenio/la. pravi način – onakvim kakvi stavrno jesu. Te
slike nazivaju se stereotipi i predrasude.
106
• OGOVARANJE
Sve do sada (razlikovanje i ocjenjivanje) odvijalo se u tvojoj glavi i ticalo se samo tebe.
Sada, to što si smislio/la u svojoj glavi prenosiš na druge.

Mi smo obično: radni, pametni, hrabri, a • Da li je uopšte lijepo ogovarati druge?
oni su, u povjerenju: lijeni, glupi, nepošteni • Kako si se ti osjećao/la kada si čuo/la da
i slično. Čak i neki vicevi i šale koje rado odjeljenjem kruže neke priče o tebi, pogo-
prepričavaš mogu da nose takvu poruku. tovo kada znaš da nisu istinite?
• Laži se obično prenose skriveno – ogov-
aranjem!
• DISKRIMINACIJA
Za diskriminaciju se kaže da je predrasuda u akciji. To znači da ono što je ranije bilo

jedino u tvojoj glavi, ili u pričama, sada počinje da se ostvaruje. Sada ne samo da se
ružno misli ili priča o nekom – sada se ružno i postupa prema njemu.

Prvo ih izdvojiš u posebnu grupu, zatim • Ko su oni sa kojima ne želiš da se družiš?
im priljepiš etiketu a onda počinješ da se • Šta je razlog da neke ljude izbjegavaš?
ponašaš u skadu sa tim što si smislio/la - • Zašto su neki ljudi ostavljeni da žive u nez-
izbjegavaš ih i nećeš da im dozvoliš da za- dravim uslovima – obično na kraju grada u
jedno sa tobom učestvuju u nekoj aktivnos- trošnim kućicama.
ti. Čak imaš i opravdanje za svoje postupke. • Ko su ljudi koji obavljaju najgore poslove
Kažeš: Sami su krivi za svoj položaj jer su tak- – ko najčešće čisti ulice i odvozi smeće?
vi – lijeni, nesposobni... Ako tako postupaš, • Ko su ljudi koji nisu dobrodošli u našim lo-
onda je to već diskriminacija. kalima, restoranima i disko-klubovima?
• Da li se možeš sjetiti još nekih primjera dis-
kriminacije?
107
• TRAŽENJE KRIVCA
Najveći problemi počinju kada se zajednica nađe pred nekom preprekom. Kada na
primjer poraste nezaposlenost ili kada su ljudi nezadovoljni zbog drugih razloga. Do
tada je sve nekako nevidljivo, a sada sve izađe na vidjelo.

Kada se pojavi neki problem, obično prvo • Da li znaš da su neki ljudi skloni da za svoj
optužimo one o kojima već imamo nega- neuspjeh okrive drugoga.
tivno mišljenje. • Često se kroz istoriju dešavalo da brojnija
zajednica optuži pripadnike manjihskih
grupa za svoje neuspjehe.
• Pred II svjetski rat Adolf Hitler, vođa
nacističkog pokreta, optužio je jevrejsku za-
jednicu za sve probleme njegove nacije.
• FIZIČKI NAPAD
Ljudi koji su žrtve predrasuda i diskriminacije osjećaju strah, nesigurnost pa i nesposob-

nost. Zato što su diskriminisani oni ne mogu da ostvare svoje snove i želje. Narušeno je
njihovo samopoštovanje i slika o sebi. Neki od njih govore kako im je preostao još goli
život. Kada se napravi i posljednji korak - fizički napad, i život dolazi u pitanje.

Fizički napad je posljednja stepenica dru- • Postoje, nažalost, brojni primjera koji mogu
štvenih sukoba. To može da znači nasilje, da ilustruju ovakav, po svemu tužen kraj. O
rat i gubitak života. tome možeš čitati u udžbenicima istorije.
• Jedan od najstrašnijih primjera desio se za
vrijeme II svjetskog rata i nacističke idelogije
rasne čistoće. Šest miliona Jevreja je umrlo
u koncentracionim logorima tolkom holo-
kausta. Zastrašujuće je, ali neki “istoričari” su
pokušali da dokažu da koncentracioni logori
nisu bili tako loši kako je opisano.
108
Ishodi programa:
• navede šta je stav;

• navede osnovne komponente stava;
• navede šta je predrasuda;
• navede glavne funkcije predrasuda;
• navedi šta su stereotipi;
• objasni kako nastaju stereotipi;
• objasni pojam interesovanja;
• navede šta su vrijednosti;
• objasni ulogu propagande;
• objasni šta je javno mnjenje.
na višem nivou:
• objasni odnos između tri osnovne komponente stava;

• objasni proces formiranja stava;
• objasni zašto su stavovi otporni na promjene;
• objasni razliku između stava i predrasude;
• navede primjere pozitivnih i negativnih predrasuda;
• objasni negativnu ulogu predrasuda u društvu;
• navede primjere stereotipa;
• navedi Šprengerove tipove ličnosti;
• objasni razliku između obrazovanja i propagande;
• objasni pojavu manipulacije javnim mnjenjem.
109
CIP - Каталогизација у публикацији
централна народна библиотека црне горе, цетиње
371.3:159.9(035)
ТРЕБЈЕШАНИН, Жељко
Psihologija 2 : priručnik za nastavnike za
drugi razred opšte gimnazije / Žarko Trebješanin,
Zoran Lalović. - 1. izd. - Podgorica : Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, 2007 (Podgorica :
Grafo Bale). - 112 str. : ilustr. ; 26 cm
Tiraž 300.
ISBN 978-86-303-1162-8
1. Лаловић, Зорица
a) Психологија - Настава - Методика -Приручници
COBISS.CG-ID 11717902

Psihologija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psihologija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Žarko Trebješanin Zoran Lalović

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva

Izdavač Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Podgorica

Glavna i odgovorna urednica Nataša Živković

Urednik Dragoljub Vlahović

Stručna konsultantkinja Zorica Minić

Recenzenti prof. dr Ljubomir Žiropađa

prof. dr Predrag Ognjenović

Mira Soldo, prof. psihologije

Itana Kovačević, prof. psihologije

Lektura i korektura Goran Popović

Tehničke usluge Studio Mouse

Za izdavača Nebojša Dragović

Štampa Grafo Bale - Podgorica

Savjet za opšte obrazovanje, rješenjem br. 04-3-150 od 6. 7. 2007. godine

odobrio je ovaj udžbenički komplet za upotrebu u opštim gimnazijama

I Kako organizovati i voditi učenje

II Kako je napisan udžbenik i kako

III Kako je napisan priručnik i kako može

IV Proces učenja psihologije u II razredu gimnazije............... 22

Predmet i metode psihologije................................................. 22

Organski osnovi i razvoj psihičkog života.............................. 28

•ORGANSKI OSNOVI PSIHIČKOG ŽIVOTA

•Intelektualne sposobnosti i svaralaštvo

•Psihologija ličnosti i načini procjene ličnosti

Pojedinac u društvenom okruženju....................................... 88

•Upoznajte program i ciljeve predmeta psihologija. Kada

•Planirajte raznovrsne aktivnosti učenja i imajte u vidu da

•Radite aktivno i planirajte aktivnosti učenja tako da učenici

•Radite interaktivno i aktivnosti učenja planirajte tako da se

•Angažujte prethodna znanja i prethodna iskustva vaših

•Obezbijedite da se svaki učenik osjeća slobodno, i da

•Trudite se da saslušate učenike, i stalno provjeravajte način

•Tražite povratne informacije od učenika. Dajte im priliku da

Osnova za uspješno organizovanje i vođenje procesa učenja psihologije su novi plan

1. Nastavni plan predmeta psihologija u gimnaziji

• realizaciju obaveznih ciljeva i sadržaja programa;

Prilikom planiranja vremena za realizaciju svake od gore navedenih nastavnih aktivnosti

1. odnos obaveznih i izbornih ciljeva i sadržaja programa je 85% naspram 15%

Uzimajući u obzir obavezne nastavne aktivnosti i kriterijume za njihovo planiranje

Sadržaji - teme učenje vježbe ocjenji- ukupno

Predloženi plan realizacije programa psihologije pokazuje relativnu zastupljenost poje-

2. Nastavni program predmeta psihologija u gimnaziji

Novi obrazovni program značajno se razlikuje od prethodnog, i to, ne samo po sadržaju,

Novi obrazovni program odgovara na četiri osnovna pitanja:

• šta su ciljevi učenja predmeta psihologija?

Da bi se razumjela uloga opštih ciljeva predmeta psihologija treba, poći od pitanja:

Iz pregleda opštih ciljeva gimnazijskog obrazovanja proizilazi i uloga predmeta psi-

Sadržajni i procesni ciljevi programa

Sadržajni ciljevi programa Procesni ciljevi programa

I predmet i metode psihologije

Kriterijumi za planiranje ciljeva i sadržaja

Prilikom planiranja izbornog dijela pro- • prilagođavanje programa učenja

2.3. Način učenje psihologije u gimnaziji

Dakle, aktivnosti učenja su ključne za ostvarivanje ciljeva programa, i zavisno od toga

Važan dio kvalitetnog procesa učenja su korelacije - aktivnosti povezivanja različitih

2.4. Vrednovanje znanja i postignuća učenika

Standardi (ishodi) programa su uglavnom postavljeni na nivou prepoznavanja i razu-

Taksonomija (Bloom, Gagne, Alexander i znanja moguće je uslovno govoriti o starim

Stare vrijednosti zahtjevi koje nastavnik

3. Priprema procesa učenja

Gledano iz pozicije nastavnika, priprema • šta je sadržaj učenja (tema/pojmovi)?

4. Položaj i uloga nastavnika u procesu obrazovanja

Usmjerenost nastave na učenje i učenika podrazumijeva i drugačiju ulogu nastavnika u