Kalkulus

6.1 Kalkulus Pembezaan

Kalkulus merupakan salah satu bidang matematik yang melibatkan pengiraan atau perhitungan
kuantiti-kuantiuti yang tidak diskrit. Ia mengandungi pembezaan dan pengamilan yang
menggunakan algebra dan geometri koordinat.

Kalkulus Pembezaan pula melibatkan penentuan kadar perubahan.

6.1.1 Definisi
(a) Pembolehubah dan Pemalar

Di dalam ungkapan-ungkapan algebra, kita menggunakan huruf-huruf dan

simbol-simbol untuk mewakilkan kuantiti-kuantiti atau nombor-nombor.
Huruf-huruf dan simbol-simbol tersebut mengambarkan pembolehubah atau
pemalar.

Pemalar ialah suatu nombor atau kuantiti di mana nilainya adalah tetap
manakala pembolehubah ialah suatu nombor atau kuantiti fizikal di mana
nilainya berubah.

Contoh 1 :

Formula luas bagi bulatan ialah j2 dan katakan simbol bagi luas bulatan ialah
L. Nyatakan kuantiti manakah ialah pemalar dan pembolehubah.

Penyelesaian :
Pemalar : 
Pembolehubah : L dan j

(b) Fungsi
Fungsi ialah satu hubungan antara setiap unsur dengan satu unsur
yang unik.
Contoh 2 :

Jika f ( x ) = 3x2 + 2x - 10 dapatkan nilai f ( 3 ) dan f ( - 2 ).

Penyelesaian :

f ( x ) = 3x2 + 2x - 10

f ( 3 ) = 3x2 + 2x - 10 f ( - 2 ) = 3x2 + 2x - 10
= 3 ( 3 )2 + 2 ( 3 ) - 10 = 3 ( - 2 )2 + 2 ( - 2 ) - 10
= 27 + 6 - 10 = 12 - 4 - 10
= 23 =-2
6.1.2 Had ( Limit )

Suatu fungsi bagi x mungkin tidak mempunyai nilai apabila x = a. Namun begitu
mungkin juga ia akan menghampiri suatu nilai apabila x menghampiri a, di mana a
diandaikan sebagai suatu nilai tertentu bagi x.

Katakan,

y = x2 + 9
x-3

Apabila x = 3

Maka y = 9 - 9 = 0
3-3=0

Ini adalah tidak bermakna kerana nilai 0/0 =  ; adalah tak tentu

Namun begitu, y menghampiri suatu nilai apabila x menghampiri 3.

Apabila x menghampiri 3 ( x  3 )

y = x2 - 32

=(x–3)(x+3)
(x–3)
=x+3

=3+3

=6

Ini bermakna y akan menghampiri nilai 6 jika x menghampiri 3.

Katakan kita ambilkan nilai x yang menghampiri nilai 3

Jika x = 3.1 maka y = 6.1

Jika x = 3.01 maka y = 6.01

Jika x = 3.001 maka y = 6.001

dan seterusnya, y menghampiri 6 jika x menghampiri 3. Dalam kes ini, kita nyatakan
bahawa nilai y adalah tak tentu jika x = 3, tetapi y menghampiri nilai 6 jika x
menghampiri 3.

Katakan y ialah suatu fungsi di mana nilainya tak tentu jika x = a. Namun begitu y
akan menghampiri suatu nilai, katakan m, jika x menghampiri a. Untuk kes ini kita
katakan bahawa y menghampiri had (limit) m apabila x menghampiri a. Secara
ringkasnya ditulis :

y  m apabila x  a
atau

Had ( y ) = m

xa

Ini boleh dibaca sebagai ‘had bagi y apabila x menghampiri a, ialah m.’

Contoh 3 :

Dapatkan had bagi x3 - 3x2 apabila x  3.

x2 - 9

Penyelesaian :

Katakan :

y = x3 - 3x2
x2 - 9

Apabila x = 3

y = 27 - 27 = 0 = 
9-90

Apabila x  3, ( x  3 )

y = x3 - 3x2
x2 - 9

= x2 ( x – 3 )
(x–3)(x+3)

= x2 ( x  3 )
(x+3)

 had ( y ) = 32
3+3

=9
6

=3
2
6.1.3 Perubahan dan Pembolehubah

Apabila nilai suatu pembolehubah berubah daripada a ke b, perbezaan ( b – a ) disebut

perubahan dalam pembolehubah. Di dalam kalkulus pembezaan, perubahan dalam x di
tulis sebagai  x ( delta x ), perubahan dalam y, ditulis  y, perubahan dalam u, ditulis 
u, perubahan dalam A, ditulis  A dan seterusnya.
6.1.4 Pembezaan dari Prinsip Pertama

Kecerunan Garis Lengkung

Untuk suatu graf garis lurus, kecerunannya adalah tetap iaitu sama pada sebarang titik
di atas garis. Kecerunan untuk suatu graf lengkung adalah berubah-ubah pada titik-titik
yang berlainan. Katakan kita hendak mencari kecerunan untuk garis lengkung y = x2
(lihat rajah dibawah)

Ambil satu titik A ( 1 , 1 ). Lukiskan garis AB yang memetong garis lengkung di titik
B. Lukiskan Ac selari dengan paksi-x, BC selari dengan paksi-y. Katakan panjang AC
ialah  x dan CB ialah  y.

Kecerunan untuk garis AB = tan  BAC

= y

x

Untuk fungsi y = x2, apabila x bertambah sebanyak  x dan y bertambah sebanyak  y,

kita perolehi

y +  y = ( x +  x )2

= x2 + 2x x + (  x )2

 y = x2 + 2x x + (  x )2 - y

= x2 + 2x x + (  x )2 - x2 { diketahui y = x2}

 = 2x x + (  x )2

  x y = 2x +  x
x

Dari sini kita akan dapatkan nilai  y/ x untuk sebarang nilai  x pada
sebarang titik di atas garis lengkung di mana nilai x diketahui. Jika x =
1, (titik A) kita akan dapati keputusan berikut :

x  y = 2x +  x


0.3 2 + 0.3 = 2.3

0.2 2 + 0.2 = 2.2

0.1 2 + 0.1 = 2.2

0.01 2 + 0.01 = 2.01

0.001 2 + 0.001 = 2.001

0.0001 2 + 0.0001 = 2.0001

Keputusan di atas, menunjukkan nilai kecerunan untuk AB apabila  x menuju ke

kosong, dan B bergerak menuju A. Adalah jelas bahawa kecerunan AB menuju ke nilai
2 apabila  x menuju ke 0 iaitu

Kecerunan bagi suatu titik ( titik A untuk contoh di atas ) disebut kecerunan garis
tangen pada titik tersebut. Jadi untuk contoh di atas, kecerunan untuk tangen pada
lengkung y = x2 di titik A( 1 , 1 ) ialah 2

Kaedah untuk mencari kecerunan bagi lengkung y = x2 di titik A(1,1) boleh digunakan
untuk mencari kecerunan pada sebarang titik. Katakan kita hendak mencari kecerunan
untuk sebarang titik (x,y) pada lengkung y = x2 ( lihat rajah dibawah )
Oleh kerana B ( x +  x , y +  y ) terletak di atas lengkung y = x2

 y +  y = ( x +  x )2

= x2 + 2x x + (  x )2

 y = 2x x + (  x )2

  x, y = 2x +  x
x

Ambilkan had  x  0,

 had y = 2x
x  0 x

Kita gunakan simbol dy/dx ( dy per dx ) untuk menunjukkan had bagi y/x apabila  x 
0, iaitu :

 had y = dy
 x  0 x dx

= 2x

Proses untuk mendapatkan dy/dx disebut pembezaan dan proses pembezaan dengan
mengirakan betul-betul had y/x apabila  x  o disebut pembezaan dari prinsip
pertama. Simbol dy/dx juga ditulis f’(x) atau Dy, dan disebut pembezaan y terhadap x.

Contoh 4 :

Jika y = x3 , dapatkan dy/dx dari prinsip pertama

Penyelesaian :
Katakan  x ialah tembahan dalam x dan  y ialah tambahan dalam y

 y +  y = ( x +  x )3

= x3 + 3x2x + 3x(  x )2 + ( x)3

y = 3x2x + 3x(  x )2 + ( x)3

  x, y = 3x2 + 3x  x + ( x)2  x

 had y = 3x2

 x  0 x

Jika kita perhatikan dari contoh-contoh yang telah diberikan, kita boleh
dapati keputusan adalah seperti berikut :

dy/
y dx

x2 2x = 2x2 - 1
x3 3x2 = 3x3 - 1

Jadi kita boleh membuat kesimpulan bahawa jika

y=xn

 dy = nxn - 1

dx

Petua di atas dapat dibuktikan.

Contoh 5 :

Bezakan fungsi-fungsi berikut terhadap x

(a) y = x6 (b) y = 5
x2

Penyelesaian :

(a) y = x6 (b) y = 5 x - 2

 d ( x6 ) = 6x 6 – 1  d (5 x - 2) = ( - 2 )5 x – 2 - 1
 dx dx

= 6x 5 = - 10 x – 3

= - 10
x3

6.1.5 Petua-petua Pembezaan

Setakat ini kita telah pelajari satu asas untuk pembezaan iaitu :

Jika y = x n

 dy = nxn - 1
dx

Kita akan pelajari petua-petua pembezaan yang selanjutnya.

(a) Fungsi Gubahan ( Hukum Rantai )

Katakan kita hendak bezakan y = u terhadap x di mana u ialah suatu fungsi x.

Anggapkan pertambahan dalam x yang melibatkan pertambahan dalam u,  u
dan seterusnya y,  y

y = y X u
x u x

Dengan menganggapkan  x  0

 had [y] = had [y] X had [u]

 x  0 [x] x 0 [u]  x  0 [x]

iaitu,

dy = dy X du
dx du dx

Petua ini juga disebut petua rantai demi fungsi atau hukum rantai

Contoh 6 :
(b) Petua Hasil-Darab

Katakan suatu fungsi y = u X v di mana u dan v adalah masing-masing suatu

fungsi bagi x. Pertambahan dalam x yang menghasilkan pertambahan dalam x
yang menghasilkan pertambahan dalam u,  u dan dalam v,  v dan seterusnya
dalam y,  y.

Jadi, dari y = uv

y+y=(u+u)(v+v)

= uv + u v + v u +  u v

 y = u v + v u +  u v

 y = uv + vu + u v

x x x x

Apabila  x  0,  u  0,  v  0, Maka dengan mengambil had

dy = u dy + v du
dx dx dx

Contoh 7 :

Bezakan fungsi y = x3 ( 3x – 4 )4

Penyelesaian :

Katakan u = x3 dan v = ( 3x – 4 )4
 Maka du = 3x2 dv = 4 ( 3x – 4 )4 X 3 = 12( 3x – 4 )4
dx dx

 dy = u dy + v du
dx dx dx

= x3 12 ( 3x – 4 )4 + ( 3x – 4 )4 3x2

= 12 x3 ( 3x – 4 )4 + 3 x3 ( 3x – 4 )4

= 3x2 ( 3x – 4 )3 [ 4x + ( 3x – 4 ) ]

= 3x2 ( 3x – 4 )3 ( 3x – 4 )

= ( 213 – 12x2 ) ( 3x – 4 )3

(c) Petua Hasil-Bahagi

Jika y = u/v di mana u dan v adalah masing-masing fungsi bagi x, dengan cara
yang sama :

y +  y = u +  u
v+v

 y = u +  u - u
v+vv

= v  u - u v
v(v+v)

v u - u v
  y = x x
v(v+v)

mengambilkan had  x  0 ,  u  0 ,  v  0 ,

maka

v du - u dv
 dy = dx dx
dx v2

Contoh 8 :

Bezakan fungsi y = ( x3 – 4 ) terhadap x

 ( x2 + 3 )

Penyelesaian :

Katakan u = ( x3 – 4 ) dan v = ( x2 + 3 )

Maka du = 3x2 dv = 2x
dx dx

v du - u dv
dy = dx dx
dx v2

= ( x2 + 3 ) ( 3x2 ) - ( x3 - 4 ) ( 2x )
( x2 + 3 )2

= ( 3x4 + 9x2 ) - ( 2x4 - 8x )

( x2 + 3 )2

= x4 + 9x2 + 8x
( x2 + 3 )2

(d) Fungsi Tersirat

Fungsi tersirat ialah fungsi di mana hubungan antara x dan y adalah tidak
jelas.
Misalnya : x2 + 4y2 = 3y dan xy + 3x2 = 6

Untuk mendapatkan pembezaan fungsi-fungsi tersebut, caranya ialah dengan

membezakan setiap sebutan satu per satu dan mengaturkan semula keputusan
yang diperolehi.
Contoh 9 :

Dapatkan dy/dx untuk fungsi x2 - y2 + 3x = 5y2

Penyelesaian :

d ( x2 ) - d ( y2 ) + d ( 3x ) = d ( 5y2 )
dx dx dx dx

2x - 2y dy + 3 = 10y dy
dx dx

2x + 3 = 10y dy + 2y dy
dx dx

= 12 y dy
 dx

 dy = 2x + 3
dx 12y