Kontrol PDF

Elektrik Makinalarının Kontrolu Prof. Dr. M.
Hadi SARUL
İÇİNDEKİLER

1 ELEKTRİKLE TAHRİKİN TANIMI VE TEMEL MEKANİK BİLGİLER ........................... 1
1.1 GİRİŞ ................................................................................................................... 1
1.2 ELEKTRİKLE TAHRİKTE HAREKET ŞEKİLLERİ......................................................... 1
1.2.1 Doğrusal Hareket................................................................................................ 1
1.2.2 Döner Hareket ................................................................................................... 4
1.3 HAREKET OLAYLARININ KİNETİĞİ ....................................................................... 6
1.4 BİRİM SİSTEMLERİ .............................................................................................. 7
1.4.1 Mutlak Sistemler ................................................................................................ 8
1.4.2 Gravitasyonel Sistem (MkpS) ............................................................................ 8
1.5 İŞ, GÜÇ VE ENERJİ ............................................................................................... 8
1.5.1 Bir Kuvvetin İşi .................................................................................................... 8
1.5.2 Güç...................................................................................................................... 9
1.5.3 Tahrik Motoru Gücünün Hesabı ....................................................................... 10
1.5.4 Enerji................................................................................................................. 11
1.5.5 Bir Eksen Etrafında Dönen Cismin Kinetik Enerjisi ........................................... 11
1.6 ELEKTRİK MAKİNALARINDA ISINMA VE SOĞUMA............................................ 12
1.6.1 Güç Kayıpları ve Elektrik Motorlarının Isınması ............................................... 13
1.6.2 Isıl Denge ve Makinenin Soğuması................................................................... 14
1.6.3 Çalışma Tipleri ( İşletme Çeşitleri ) ................................................................... 14
1.6.4 Değişken Yük Halinde Akım, Güç ve Moment Hesabı ...................................... 23
2 ELEKTRİKLE TAHRİKTE HAREKET OLAYLARI ...................................................... 26
2.1 HAREKET DENKLEMLERİ, DİNAMİK VE STATİK DENGE..................................... 26
2.2 HAREKET DENKLEMLERİNİN ÇÖZÜMÜ ............................................................. 28
2.3 ELEKTRİKLE TAHRİKTE KUVVET VE MOMENTLER............................................. 28
2.3.1 Reaksiyon Kuvvet veya Momentleri................................................................. 29
2.3.2 Potansiyel Kuvvet ve Momentleri .................................................................... 29
2.4 İŞLETME KAREKTERİSTİKLERİ............................................................................ 29
2.4.1 Tahrik Edilen Makinaların İşletme Karakteristikleri ......................................... 29
2.4.2 Yük Milindeki Büyüklüklerin Motor Miline İndirgenmesi................................. 34
2.4.3 Doğrusal Hareket Eden Kuvvet ve Kütlelerin Döner Harekete İndirgenmesi .. 37
2.4.4 Elektrik Motorlarının İşletme Karakteristikleri................................................. 39
2.5 İŞLETME ÖZELLİKLERİ........................................................................................ 40
2.5.1 Devir Sayısı Ayarı; ............................................................................................. 40
2.5.2 Elektrik Motorlarında Kullanılan Genel Devir Sayısı Ayar Metotları ................ 41
2.5.3 Dönüş Yönünün Değiştirilmesi ......................................................................... 41
2.5.4 Elektrik Motorunun Fren Olarak Çalıştırılması ................................................. 41
2.6 UYGULAMALAR ................................................................................................ 43
3 DOĞRU AKIM MOTORLARININ KONTROLU...................................................... 49
3.1 DOĞRU AKIM MOTORLARININ ELEKTRİKLE TAHRİKTEKİ ÖNEMİ ..................... 49
3.2 DOĞRU AKIM ŞÖNT VE SERBEST İKAZLI MOTORLARIN KONTROLU ................ 49
3.2.1 Doğru Akım Şönt Motorun Bağlantısı............................................................... 49
3.2.2 Doğru Akım Şönt Motorun İşletme Karakteristikleri........................................ 50
i
Elektrik Makinalarının Kontrolu Prof. Dr. M. Hadi SARUL
3.2.3 DC Şönt Motora Yolverme................................................................................ 58
3.2.4 DC Şönt Motorun Devir Sayısı Ayar Metotları.................................................. 63
3.2.5 DC Şönt Motorun Dönüş Yönünün Değiştirilmesi ............................................ 92
3.2.6 Şönt Motorun Fren Çalışma Şekilleri................................................................ 93
3.2.7 DC Şönt Motorun Paralel Çalışması.................................................................. 97
3.3 DC SERİ MOTOR KONTROLU............................................................................. 98
3.3.1 DC Seri Motorun Bağlantısı .............................................................................. 98
3.3.2 DC Seri Motorun İşletme Karakteristikleri ..................................................... 100
3.3.3 DC Seri Motora Yolverme............................................................................... 103
3.3.4 DC Seri Motorun Devir Sayısı Ayar Metodları ................................................ 106
3.3.5 DC Seri Motorun Dönüş Yönünün Değiştirilmesi ........................................... 109
3.3.6 DC Seri Motorun Fren Çalışması..................................................................... 109
3.3.7 DC Seri Motorun Paralel Çalışması................................................................. 112
3.4 UYGULAMALAR .............................................................................................. 113
4 ALTERNATİF AKIM MOTORLARI...................................................................... 127
4.1 GİRİŞ ............................................................................................................... 127
4.2 ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR................................................................... 127
4.2.1 Üç Fazlı Asenkron Motorların Bağlantı Şekli .................................................. 127
4.2.2 Üç Fazlı Asenkron Motorun Çalışma Prensibi ................................................ 128
4.2.3 Asenkron Motorlarda Güç.............................................................................. 133
4.2.4 Asenkron Motorlarda Moment ve Hız Moment Karakteristiği ...................... 135
4.2.5 Üç Fazlı Asenkron Motorlara Yolverme.......................................................... 140
4.2.6 Üç Fazlı Asenkron Motorların Devir Sayısı Ayarı ............................................ 147
4.2.7 Üç Fazlı Asenkron Motorların Fren Çalışması................................................. 155
UYGULAMALAR ............................................................................................................... 159

ii
1 ELEKTRİKLE TAHRİKİN TANIMI VE TEMEL MEKANİK BİLGİLER
1.1 GİRİŞ
Bir sanayi kuruluşunu teşkil eden işletme kısımları her biri farklı işler gören çeşitli iş makineleri
veya tesisatlarından meydana gelir. İşletme içinde iş akış diyagramlarına uygun olarak yerleştirilen
bu makine veya tezgahların her biri ayrı bir elektrik motoru veya elektrik motorları ile tahrik edilir.
Tek motorla tahrik halinde iş makinesi ile elektrik motoru bir tahrik sistemi oluştururlar.
Günümüzde en fazla kullanılan tek motorlu tahrik sistemi, tahrik motoru, ara transmisyon veya
ayar mekanizması ve iş makinesi veya takım tezgahı olmak üzere üç ayrı kısımdan oluşur. Şekil
1.1’de bir tahrik sisteminin blok diyagramı verilmiştir.

İş Makinası
Ayar
Tahrik Motoru veya
Mekanizması Takım Tezgahı

Şekil 1.1 Tahrik sistemi blok diyagramı

Mil, kavrama, kayış, kasnak, dişli vb. elemanlardan oluşan ayar mekanizmasının görevi, motor
milindeki momenti iş makinesi miline aktarmak ve aynı zamanda ayar fonksiyonunu yerine
getirmektir. Tahrik motoru tahrik sistemini harekete geçirmek için gerekli cer kuvveti veya
döndürme momentini sağlar. İş makineleri veya takım tezgahları ise harekete karşı gösterdiği
mukavemet kuvvetini veya yük momentini sağlar.

1.2 ELEKTRİKLE TAHRİKTE HAREKET ŞEKİLLERİ
Tahrik sistemlerinde, doğrusal ve döner hareket olmak üzere iki hareket şekline rastlanır.
1.2.1 Doğrusal Hareket
Bir doğru üzerinde hareket eden cismin yaptığı harekete doğrusal hareket denir. Doğrusal
harekette hızı tanımlamak için kullanılan şematik diyagram Şekil 1.2’de verilmiştir.

s Δs
A B
0
t t+Δt

Şekil 1.2 Doğrusal Harekette Hızı Tanımlamak İçin Kullanılan Şematik Diyagram
Ortalama hız,
Δs
ν ort =
Δt
1

olup, burada Δs , Δt süresinde alınan yolu gösterir. Cismin t anındaki hızı

Δs ds
v = lim = (1.1)
Δt →0 Δt dt

şeklinde elde edilir.

Doğrusal harekette ivmeyi tanımlamaya yarayan şematik diyagram Şekil 1.3’de verilmiştir.
v Δv
A B
0 t t+Δt

Şekil 1.3 Doğrusal Harekette İvmeyi Tanımlamaya Yarayan Şematik Diyagram

Ortalama ivme, hızdaki değişme miktarının bu süreye bölümüne eşit olup,

Δv
a ort =
Δt

şeklinde yazılabilir. İvmenin ani değeri ise,

Δv dv
a = lim = (1.2)
Δt →0 Δt dt

şeklinde elde edilir. v’nin bu değeri (1.1) denkleminde yerine konularak ivme,

d 2s
a= 2 (1.3)
dt

şeklinde elde edilir. İvme pozitif veya negatif değerler alabilir. a’nın pozitif değeri hızın arttığını,
negatif oluşu hızın azaldığını gösterir. Doğrusal hareket, düzgün doğrusal hareket ve düzgün
değişen doğrusal hareket olmak üzere ikiye ayrılır.
1.2.1.1 Düzgün Doğrusal Hareket
Bu hareket tipinde hareket eden cismin ivmesi, t’nin her değeri için sıfırdır. Bu durumda,
ds/dt=v=sabit olup, s yolunun, başlangıç değeri s0 ile gösterilirse alınan yol,

S t
∫ ds = v ∫ dt
S0 0
2

s − s0 = v ⋅ t, s = s0 + v ⋅ t (1.4)

şeklinde elde edilir. Şekil 1.4’de düzgün doğrusal harekete ait hız‐zaman ve yol‐zaman eğrileri
gösterilmiştir.
s,v
s=f(t)
v=f(t)
s0
t
0

Şekil 1.4 Düzgün Doğrusal Harekette Hız‐Zaman ve Yol‐Zaman Diyagramları
1.2.1.2 Düzgün Değişen Doğrusal Hareket
Bu hareket tipinde hareket eden sistemin ivmesi sabit olup, a= dv/dt = sabit şeklinde yazılır.
Sistemin hızı, v0 başlangıç hızı olmak üzere, bu ifadenin entegrasyonu yapılarak,
v t
∫ dv = a ∫ dt ,
v0 0

v - v0 = a ⋅ t, v = v0 + a ⋅ t (1.5)

şeklinde elde edilir. Hızın bu değerini (1.1) denkleminde yerine koyarak alınan yol,
s t
ds 1
= v0 + a ⋅ t , ∫ ds = ∫ ( v0 + a ⋅ t ) dt , s − s 0 = v0 ⋅ t + ⋅ a ⋅ t 2
dt s0 0
2

1
s = s0 + v0 ⋅ t + ⋅ a ⋅ t 2 (1.6)
2

şeklinde elde edilir. Şekil 1.5’de düzgün değişen doğrusal harekete ait değişimler verilmiştir.

3
a,s,v
s=f(t)
v=f(t)
a=f(t)=sbt
s0 v0
t

Şekil 1.5 Düzgün Değişen Doğrusal Harekete Ait Değişimler
1.2.2 Döner Hareket
Elektrikle tahrikte en çok rastlanan bir hareket şekli olup, elektrik motorlarının tamamına yakını, iş
makinelerinin ve takım tezgahlarının ise büyük bir bölümü döner hareket yaparlar. Döner
harekette hareket eden kısmın üzerindeki her maddesel nokta eksene dik düzlem içinde dönme
ekseni etrafında dairesel bir yörünge üzerinde hareket eder. Şekil 1.6’de dönme ekseninden R
kadar uzaklıktaki bir noktanın yörüngesi gösterilmiştir.
t Ha
re
Δs B s ke
t+Δt t
C
Δθ θ
O A

Şekil 1.6 Döner Harekete Ait Şematik Diyagram
A noktasından B noktasına kadar hareket eden bir cismin kat ettiği çevresel s yolu,

s = R ⋅θ (1.7)

şeklinde yazılabilir. Burada θ açısal yol, R yarıçaptır. Ortalama çevresel hız vort = Δs / Δt olup,
Δs ’in değeri yerine konur ve bunun da Δt ⎯⎯ → 0 ’a giderken limiti alınırsa ani hız,
v = R ⋅ dθ / dt elde edilir. dθ dt , maddesel noktanın ani açısal hızı olup, bu değer ω ile gösterilirse
hız,
4

v = ω⋅ R (1.8)

şeklinde elde edilir. Açısal hızın ani değeri ise,

dθ
ω= (1.9)
dt

ve açısal ivme,

dω d 2 θ
α= = (1.10)
dt dt 2

şeklinde elde edilir. (1.9) ve (1.10) denklemlerinden çevresel ve açısal ivmeler arasında,

a =α ⋅R (1.11)

bağıntısı bulunur. Döner hareket, açısal ivmenin tipine göre düzgün döner hareket ve düzgün
değişen döner hareket olmak üzere ikiye ayrılır.
1.2.2.1 Düzgün Döner Hareket
Bu hareket tipinde t’nin her değeri için α = 0 ’dır. Bu takdirde ω= dθ dt =sabit olup açısal yol,

θ=θ0 +ωt (1.12)

şeklinde elde edilir. Burada θ 0 açısal yolun başlangıç değerini gösterir. Şekil 1.7 de düzgün döner
harekete ait hız‐zaman ve açısal yol‐zaman diyagramları verilmiştir.
θ,ω
θ=f(t)
ω=f(t)
θ0
t
0

Şekil 1.7 Düzgün döner harekette açısal hız‐zaman ve açısal yol‐zaman eğrileri
1.2.2.2 Düzgün Değişen Döner Hareket
Bu hareket tipinde t’nin her değeri için α = sbt olup, α = dω dt = sbt şeklini alır. Sistemin açısal
hızı, bu ifadenin entegrasyonu yapılarak,
5

ω = ω0 +αt (1.13)

şeklinde elde edilir. Burada ω0 , açısal hızın başlangıç değerini gösterir. ω’nin bu değeri (1.9)
ifadesinde yerine yazılarak açısal yol,

1
θ = θ 0 +ω0 t+ αt 2 (1.14)
2

şeklinde elde edilir. Şekil 1.8’de düzgün değişen döner harekete ait değişimler verilmiştir.
α,ω,θ θ =f(t)
ω =f(t)
α =f(t)
θ0
ω0
t
0

Şekil 1.8 Düzgün Değişen Döner Harekete Ait Değişimler.
1.3 HAREKET OLAYLARININ KİNETİĞİ
Kinetik, cisme etkiyen kuvvetlerle cismin kütlesi ve hareketi arasındaki bağıntıyı kurar. Cismin
hareketi ile ona etkiyen kuvvetler arasındaki bağıntıyı veren 2.Newton kanunu, “Bir cisme etkiyen
bileşke kuvvet sıfır değilse, cismin bileşke kuvvet doğrultusunda ve bu kuvvetle orantı bir ivme
kazanır.” şeklinde tanımlanır.

Kütlesi m olan bir cisim bir F kuvveti etkisi altında bulunuyorsa, F kuvveti ile cismin kazandığı a
ivmesi arasında,

F = m⋅a (1.15)

bağıntısı vardır. Şayet cisim birden fazla kuvvet etkisi altında ise, bu takdirde, cisim bu kuvvetlerin
bileşkesi doğrultusunda hareket eder. Bu durumda, 2. Newton kanununu en genel ifadesi,
ΣF = m ⋅ a

şeklinde yazılabilir. Serbest düşen bir cisim halinde cisme etkiyen kuvvet G = m ⋅ g olup,
cismin kütlesi,

6
G
m= (1.16)
g

şeklinde elde edilir. Burada: G cismin ağırlığı, g yerçekimi ivmesidir. 2.Newton Kanunu’nun döner
hareketteki genel ifadesini bulmak için, bir F kuvvetinin etkisi ile R yarıçaplı dairesel bir yörünge
üzerinde hareket eden bir m kütlesini ele alalım (Şekil 1.9).
m
F

Şekil 1.9 Döner Harekette Moment ve Atalet Momenti.
Bu halde m kütlesinin dairesel yörünge üzerinde hareketi için F = m ⋅ a bağıntısı geçerli olup, bu
bağıntının her iki tarafı R yarıçapı ile çarpılıp gerekli düzenlemeler yapılırsa, döndürme momenti,

F ⋅ R = m ⋅ (α ⋅ R) ⋅ R, F ⋅ R = mR 2 ⋅ α,

M = J ⋅α (1.17)

şeklinde elde edilir. Burada: J = m ⋅ R 2 olmak üzere atalet momentini gösterir. Şayet dönen cisim
birden fazla momentin etkisi altında bulunuyorsa, (1.17) ifadesi,

ΣM = J ⋅ α (1.17a)

şeklinde elde edilir. Burada ΣM , cisme etkiyen momentlerin cebirsel toplamıdır.

1.4 BİRİM SİSTEMLERİ
Günümüzde ondalıklı (metrik) ve İngiliz ölçü birim sistemi olmak üzere başlıca iki temel ölçü birim
sistemi kullanılmaktadır. Burada sadece en fazla kullanılan ondalıklı (metrik) ölçü birim sistemi
kısaca incelenecektir. Ondalıklı ölçü birim sistemi, mutlak sistemler ve Gravitasyonel (çekimsel)
sistem olmak üzere ikiye ayrılır.

7
1.4.1 Mutlak Sistemler
1.4.1.1 CGS Birim Sistemi
Bu sistemde temel büyüklükler uzunluk, kütle ve zaman olup, birimleri sırasıyla santimetre (cm),
gram (gr) ve saniye (s) dir. Diğer birimler bu üç temel birimden türetilir. Örneğin; kuvvet birimi
dyne olup, F = m ⋅ a bağıntısına göre 1gr’lık bir kütleye 1cm/s2’lik ivme kazandıran kuvvet olarak
tanımlanır.
1.4.1.2 MKS (Giorgy) Sistemi
Bu sistemde, temel büyüklükler uzunluk, kütle ve zaman olup, birimleri sırasıyla metre(m),
kilogram(kg) ve saniye(s) ‘dir. Diğer birimler bu üç temel birimden türetilir.
Örneğin; kuvvet birimi Newton olup, 1 kg’lık bir kütleye 1m/s2 lik ivme kazandıran kuvvet olarak
tanımlanır.
1N = 1kg ⋅ 1m / s2 = 1000gr ⋅ 100cm / s2 olup,
1N = 105 dyne ‘e eşittir.
1.4.2 Gravitasyonel Sistem (MkpS)
Bu sistemde temel büyüklükler uzunluk (m), kuvvet (kilogram‐kuvvet veya kp) ve zaman (s)’dır. 1
kilopond veya 1 kilogram‐kuvvet’lik kuvvet 9.81 Newton’a eşittir. Bu sistemde teknik kütle birimi
m=F/a yardımıyla, kg san2/m şeklinde elde edilir. Mühendislikte kuvvetler kütlelerden daha çok
kullanıldığı için Gravitasyonel birimler mutlak birimlere tercih edilmekte olup, bundan sonraki
bölümlerde genellikle (MkpS) sistemi tercih edilecektir.
1.5 İŞ, GÜÇ VE ENERJİ
1.5.1 Bir Kuvvetin İşi
Bir maddesel nokta (cisim), Şekil 1.10’da görüldüğü gibi, F kuvvetin tesiriyle A noktasından B
noktasına kadar s yörüngesi üzerinde ds yolunu kat ederse yapılan iş,

→ →
dA = F⋅ ds (1.18)

şeklinde yazılabilir.

C
ds
B
α
F
A

Şekil 1.10 Bir Kuvvetin İşine Ait Şematik Diyagram.
8
r uur
F ve ds vektörleri arasındaki açı α ile gösterilirse, iki vektörün skaler çarpımı

dA = F ⋅ ds ⋅ cos α olup iş,

C→ → C
A = ∫ F ⋅ ds = ∫ F ⋅ cos α ⋅ ds ’dir.
A A

F kuvvetinin sabit ve alınan yol ile daima aynı doğrultuda ( α = 0 ) bulunması halinde yapılan iş,

A = F⋅s (1.19)

dir.
1.5.2 Güç
Güç, birim zamanda yapılan iş olarak tanımlanır ve ortalama güç Port= Δ A Δt şeklinde yazılır.
Gücün ani değerini bulmak için bu ifadenin Δt → 0 ’a giderken limiti alınırsa,

dA
P= (1.20)
dt

elde edilir. Bu ifadede, dA'nın (1.18) deki değeri yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa,
→
ds → →
→
P = F⋅ = F⋅ v
dt
→ →
bulunur. F ve v vektörleri aynı yön ve doğrultuda bulunuyorlarsa ( α = 0 ) bu takdirde güç,

P = F⋅v (1.21)

olur. Şimdi bir eksen etrafında dönecek şekilde yataklandırılmış R yarıçaplı bir motor endüvisinin
çevresine etkiyen F kuvvetinin ( α = 0 ) yaptığı işi hesaplayalım.

F kuvvetinin ds yolunu kat ederken yaptığı iş : dA = F ⋅ ds
Bir devirde yapılan iş : A = 2 ⋅ π ⋅ R ⋅ F
R.F=M döndürme momenti olarak tanımlanırsa yapılan iş : A = 2 ⋅ π ⋅ M
Dönen cisim dakikada n devir yapıyorsa yapılan iş : A = 2 ⋅ π ⋅ n ⋅ M
2⋅π⋅n
Bir saniyede yapılan iş, yani güç : P= ⋅M
60

bulunur. Bu bağıntıda, ω=2 ⋅ π ⋅ n/60 olduğu dikkate alınırsa, gücün en genel ifadesi

P = ω⋅ M (1.22)

9

İş ve güç birimleri, (1.19) ve (1.21) denklemleri yardımıyla, kuvvet, uzunluk ve zaman birimlerinden
çıkarılır. İş birimi, mutlak CGS ölçü sistemi biriminde erg, MKS ölçü birimi sisteminde, Newton‐
metre (Nm) veya Joule (J), MkpS ölçü birimi sisteminde, kilopond‐metre (kpm) şeklinde
tanımlanır.1kpm=9.81 J’dur. Güç birimi ise mutlak CGS ölçü birimi sisteminde erg/s, MKS ölçü
birim sisteminde Joule/s (Watt), MkpS sisteminde kpm/s şeklinde tanımlanır. Elektroteknikte
kullanılan diğer güç birimleri kilowatt (kW),megawatt (MW) ve gigawatt (GW) olup, bu birimler
arasında,

1 kW=1000 W=103 W
1 MW=103 kW=106 W
1 GW=103 MW=106 kW=109 W
bağıntıları vardır.

Teknikte kullanılan iş birimleri ise,

1Watt‐Saat(W‐h)=3600 J
1kWatt‐Saat(kW‐h)=3.6 106 J
şeklinde tanımlanır.

Mekanikte kullanılan güç birimi beygir gücü veya buhar beygiridir. Bu birim için BG, HP, Ps
işaretleri kullanılmaktadır.

1 BG=75 kpm/s =75. 9,81 J/s =736 W =0,736 kW
1 kW=1.36 BG=102 kpm/s’dir.
1.5.3 Tahrik Motoru Gücünün Hesabı
Doğrusal hareket eden bir cisme tahrik motorunun uyguladığı cer kuvveti F(kp), cismin bu kuvvet
doğrultusundaki hızı v (m/s) ise, motorun mil gücü;

P = F ⋅ v [ kpm/s ] (1.23)

F⋅ v
P= [ BG ] (1.24)
75

F⋅ v
P= [ kW ] (1.25)
102

şeklinde yazılabilir. Şayet kuvvet ve hız vektörleri aynı yön ve doğrultuda değillerse, yukarıdaki
bağıntıların sağ tarafları iki vektör arasındaki α açısının cosinusü ile çarpılmalıdır.

10
Düzgün döner hareketli bir cisme tahrik motorunun uyguladığı döndürme momenti M (kpm),
dakikadaki devir sayısı n ise, motor mil gücü,

2 ⋅ π⋅ n
P = ω⋅ M = M [ kpm / s] (1.26)
60

2⋅ π⋅n ⋅M n ⋅M
P= = [ BG ] (1.27)
60 ⋅ 75 716

2 ⋅ π⋅ n ⋅ M n ⋅ M
P= = [ kW ] (1.28)
60 ⋅102 975

dir.
1.5.4 Enerji
Enerji iş görebilme kapasitesi olup, tahrik sistemlerinin iki önemli enerji şekli potansiyel ve kinetik
enerjidir.
1.5.4.1 Potansiyel Enerji
Bir cismin durum veya pozisyonundan dolayı sahip olduğu enerji olup, örneğin G ağırlığında ve
yerden h yüksekliğinde olan bir cismin sahip olduğu potansiyel enerji,

Ep = G ⋅ h (1.29)

şeklinde tanımlanır.
1.5.4.2 Kinetik Enerji
Bir cismin hareketinden dolayı sahip olduğu enerji olup, kütlesi m ve başlangıçtaki hızı sıfır olan bir
cismin bir F kuvvetinin etkisi ile hareket ederek t zamanında s yolunu kat ettiğinde yapılan iş
A = F ⋅ s dir. Bu ifade de F = m ⋅ a değeri yazılırsa, A = m ⋅ a ⋅ s elde edilir. Hareket sırasında kuvvet
ve kütle sabit kaldığı için a ivmesi sabit ve a=v/t, kat edilen yol ise s= vt 2 ’dir. Bu değerler (1.29)
’da yerine yazılırsa yapılan iş,

v v 1
A = m ⋅ ⋅ ⋅ t = mv 2
t 2 2

bulunur. Bu değere, cismin kinetik enerjisi denir ve aşağıdaki gibi yazılabilir.

1
E k = ⋅ m ⋅ v2 (1.30)
2
1.5.5 Bir Eksen Etrafında Dönen Cismin Kinetik Enerjisi
ω açısal hızı ile dönen R yarıçaplı, ince cidarlı, içi boş silindir şeklindeki bir cisim m kütlesine sahip
olsun. Kinetik enerjinin (1.30)’daki ifadesinde, çizgisel hız yerine v = R ⋅ ω değeri yazılırsa;

11
1 1
m ( R ⋅ ω ) = mR 2 ω2
2
Ek =
2 2
ifadesi elde edilir. Yukarıdaki ifadede; m ⋅ R 2 = J cismin dönme eksenine göre atalet momenti
olduğundan, döner hareketli bir cismin kinetik enerjisi,

1
E k = J ⋅ ω2 (1.31)
2


Toplam kütlesi m olan içi dolu bir silindir için atalet momenti, entegral alınarak hesaplanan
jirasyon yarıçapından bulunur. R yarıçapında içi dolu bir silindir için jirasyon yarıçapı R 0 =R/ 2 , dış
yarıçapı R1, iç yarıçapı R2 olan içi boş bir silindir için jirasyon yarıçapının yaklaşık değeri,

R12 + R 2 2
R0 ≅ (1.32)
2

dir. Bu durumda atalet momenti, J = m ⋅ R 02 ’dir.
Tahrik problemlerinde atalet momentinin yanında savurma momenti ( G ⋅ D2 ) ile de hesap yapılır.
Atalet momenti ile savurma momenti arasındaki bağıntı, J = m ⋅ R 2 ifadesinde, m=G/g, R=D/2
olduğu dikkate alınarak,

GD 2
J= (1.33)
4g

şeklinde elde edilir. Buradan cismin savurma momenti,

GD2 = 4 ⋅ g ⋅ J (1.34)

şeklinde bulunur. İçi dolu silindir ve diğer kütle modelleri için savurma momenti jirasyon
yarıçapından hesaplanır. Elektrik motorlarında atalet ve savurma momentleri, esas itibariyle
motorun yarıçapına, konstruksiyonuna, devir sayısına ve gücüne bağlı olarak değişir. Motor
üreticileri motora ait kataloglarda ilgili değişimlere yer vermektedir.

1.6 ELEKTRİK MAKİNALARINDA ISINMA VE SOĞUMA
Elektrik motoru seçiminde motorun uygun güç ve hız – moment karakteristiğinin yanında,
aşağıdaki özelliklerin de sağlanması gerekir.

• Motor yüklendiğinde kararlı hal sıcaklık artışı, yalıtım sınıfına göre kabul edilebilir
seviyelerde olmalıdır.
12
• Geçici durumlardan kararlı hale geçene kadar motorun tatminkâr bir rejim izlemesi beklenir.
• Yük, moment, güç ve akım diyagramlarından bu seçim yapılabilir.

Yük diyagramı yardımıyla bir motor seçildiğinde tam yükte ısı artışı olmamasına dikkat edilmelidir.
Kısa süreli aşırı yüklenmelerde stabil ve motoru istenilen hıza istenilen zamanda ulaştırması için
sağlanan momentin uygun olması gerekir.

Motorun aşırı yüklenme kapasitelerine göre termal seçim de göz önünde bulundurulmalıdır.
Motor seçiminde ayrıca tesisin ekonomisi de düşünülmeli, yüke göre ne güçlü, ne de küçük (zayıf)
motor seçilmelidir. Motor gereğinden küçük seçilmesi durumunda, hem tatmin edici bir çalışma
sağlanamayabilir, hem de aşırı yük durumunda motor sıcaklığının tehlikeli boyutlara ulaşması
motora zarar verebilir, hatta motorun yanmasına bile sebep olabilir. Aynı zamanda iş kapasitesinin
düşmesine neden olur. Gereğinden büyük güçlü bir motorun kullanılması, maliyet ve enerji
masrafların yükselmesine, dolayısı ile enerji kayıplarının artmasına neden olur.

1.6.1 Güç Kayıpları ve Elektrik Motorlarının Isınması
Bir elektrik motoru, armatürlerden ve uyarma sargıları yüzünden, bakır kayıplarına, histerezis ve
fuko akımlarından kaynaklanan demir kayıplarına, sürtünme vantilasyon gibi mekanik kayıplara
maruz kalır. Bu önlenemeyen kayıplar bölgesel ısınmaya, dolayısıyla motorun sıcaklığının
artmasına neden olur. Isı oluştuğu yerden, daha soğuk dış ortama doğru akar. Bu yüzden
motorlarda ısı ve sıcaklık artışı denklemi kayıplardan meydana gelen bir fonksiyondan oluşur.

Motorda soğutma sistemi yoksa dış ortama verilemeyen ısı, motorun sıcaklığını çok yüksek
seviyelere çıkarabilir. Bu yüzden motorda, sıcaklığı kabul edilebilir seviyelerde tutacak, sınır
değerlere ulaşmasını engelleyecek, bir soğutma sisteminin olması gerekir. Isı makinada üretilip dış
ortama verilir. Ancak ısının bir kısmı malzemelerden aktarılamaz ve sıcaklık artışına sebep olur. İlk
başta ( başlangıçta ) malzeme ısıyı tutarak dış ortama ısı geçişine izin vermez. Sıcaklığın yükselmesi
ile tutulan ısı düşer ve malzemeden ısı geçmeye başlar. Malzeme sıcaklığı, kararlı bir noktaya
ulaştığında malzeme artık ısıyı tutamaz ve üretilen ısı aktarılmaya başlanır. Bu şartlar altında
sıcaklık sabit olarak kalır ve üretilen ısı aktarılan ısıya eşit olur. Soğutmanın verimine göre bu
kararlı rejime ulaşma süresi değişir. Motorun soğutma sistemi ne kadar iyiyse, kararlı hale ulaşma
süresi o kadar kısa olur. Motor kapatıldığında veya yükten kurtulduğunda soğuma başlar ve motor
ortam sıcaklığına kadar soğur.

Genel olarak, elektrik makinaları sıcaklık artışı dikkate alınarak karar verilen yalıtım sınıflarına göre
tasarlanır. Tasarımda hesaplanan verim motorun sürekli verimi olarak adlandırılır. Çünkü motorun
son kararlı hal sıcaklık artışı motor uzun bir süre güç aktarımı yaptığında kabul edilebilir
seviyededir. Belirlenen değerden yüksek sıcaklıklarda kullanılan yalıtım malzemelerinde
bozulmalar başlar. Bu durum önemli sonuçlara yol açmasa da, kullanılan malzemeye göre motorun
ömrünü kısaltır. Kullanılan yalıtım malzeme sınıfları ve bozulma sıcaklıkları Tablo 1'de verilmiştir.

13
Elektrik makinalarının belirli aşırı yük kapasiteleri vardır. Termal kısıtlamalar aşırı yükte sürekli
çalışmaya izin vermez. Bunun nedeni kayıpların güçten daha hızlı artmasıdır. Motorların uygun
kararlı hal sıcaklık artışı da fazladır. Ama motor kayıplarıyla son sıcaklık artışı arasında bir gecikme
vardır. Bu durum kısa süreli aşırı yüklenmelerin kabul edilebilir olduğunu gösterir.

Tablo 1 Elektrik Motorlarında Kullanılan İzolasyon Malzemeleri
İzolasyon Limit
İzolasyon Malzemesi Cinsi
Sınıfı Sıcaklık
Pamuk, iplik, kumaşlar, selüloz veya ipek liflerinden malzeme,
γ 90 0C
kuru dielektrik kâğıt
A Yukarıdaki malzemelerin dielektrik sıvısına emdirilmiş halleri 105 0C
B Mika, asbest veya organik cam lifi bazlı malzemeler 130 0C
F Yukarıdaki malzemelerin sentetik bağlatıcı emdirilmiş halleri 155 0C
H Yukarıdaki malzemelerin silikon bağlayıcı emdirilmiş halleri 180 0C
C Mika, seramik malzemeler, cam veya kuartz >180 0C

1.6.2 Isıl Denge ve Makinenin Soğuması
Bir motorun ısı akışını ve sıcaklık değişimini öngörebilmek epey zor ve karmaşık bir iştir. Komütatör
armatürünün bir kısmı yuvaların içinde, bir kısmı ise dışında metal malzeme üzerinde bir çıkıntıdır.
Isınma hesapları motorun yüklenmesiyle karmaşıklaşmaya başlar. Isı akışının yönü her yüklenme
için aynı kalmaz. Boşta çalışma veya hafif yüklü çalışmalarda ısı akışı demir kısımlardan hava
aralığına doğruyken, yüklenme arttıkça ısı akışının yönü değişerek hava aralığından demir
çekirdeğe doğru akar. Motor sıcaklık artışını hesaplamak için önemli ölçüde bir basitleştirmeye
gereksinim duyulur. Bir elektrik motorunun ısınma ve soğuma hesapları aşağıdaki basitleştirmelere
dayanır:

• Makine, sıcaklık dağılımı değişmeyen, büyük ölçüde homojen bir gövdeye sahip olmalıdır.
• Isı oluşan her noktanın sıcaklığı aynı değere sahip olmalıdır.
• Soğutma ortamına dağıtılan ısı da aynı değere sahip olmak durumundadır.
• Meydana gelen ısı dağılımı, gövde ve ortam sıcaklıkları arasındaki fark ile orantılı olmalıdır.
• Isı dağılım oranı tüm sıcaklık değerleri için aynı olmalıdır.

Bu kabullere dayanarak bir makine dâhili olarak değişmeyen bir düzeyde ısı üretir ve sıcaklığı tüm
çevreye aynı oranda dağıtır. Gövdedeki sıcaklık artışı formülize edilebilir. Üretilen ısının kayıplar ile
orantılı olduğu varsayılarak, ısı dengesi formülü tanımlanabilir.

1.6.3 Çalışma Tipleri ( İşletme Çeşitleri )
Motor gücünün seçiminde sadece sürekli rejim esnasındaki yükü değil, aynı zamanda geçici
rejimdeki yükleri de hesaplamak gerekir. Bunun için moment, akım ve motor gücünün zamana
göre değişimlerini gösteren işletme veya yük diyagramlarına ihtiyaç vardır. Genelde ısınmaya göre
belirlenen motor gücü, yüklenebilirlik kabiliyeti yönünden de kontrol edilmelidir. Motor gücünün
14
belirlenmesinde ısınma şartları bakımından genel olarak, sürekli, kısa zamanlı ve kesintili işletme
olmak üzere üç çeşit işletme durumu söz konusudur.

1.6.3.1 Sürekli İşletmeler
Sürekli olarak sabit bir yükle çalışan işletmelere sürekli işletme denir. Bu tip işletmelerde motor,
izin verilen üst sıcaklık derecesine kadar ısınır. Bir cismin sıcaklık derecesi arttıkça ortama ısı
yaymaya başlar ve bu artış ısı alışverişi eşit oluncaya kadar devam eder.

• Sürekli İşletmede Isınma Olayı (Motorun Isınması)
Elektrik motorlarına ait termik olayların incelenmesinde, problemi sadeleştirmek için, makinanın
homojen yapıda olduğu ve ısının oluştuğu bütün noktalar ile çevresindeki ortamla temasta
bulunan her yerde sıcaklık derecesi aynı olduğu kabul edilir. Bu koşullar dikkate alınarak aşağıdaki
tanımlar yapılabilir.

Q (Joule/s = Watt ): Motor içinde birim zamanda meydana gelen ısı miktarı.

A ( Joule / s 0C ) : Motorun ısı yayma katsayısı olup,

1oC’lık bir sıcaklık ve birim zamanda (saniye başına) motorun çevresindeki ortama verdiği ısı
miktarı olarak tanımlanır.

C (Joule / o C) : Motorun ısıl kapasitesi olup, motorun ortama nazaran 10C’lik sıcaklık artışında
motor içinde biriken ısı miktarını gösterir.

θ (0C): Motorun ortama nazaran üst sıcaklık derecesi farkıdır.

Kayıplardan dolayı motor içinde birim zamanda meydana gelen ısı miktarı Q (Watt) olduğundan dt
zaman aralığında motorda açığa çıkan ısı Q.dt (Joule ya da Watt.s) dır. Bu ısı, motorun sıcaklık
derecesini ortama nazaran yükseltecektir. Motor sıcaklığındaki artış miktarı ise:
θ = θ1 − θ 2 dir. Burada θ1 motor sıcaklığını, θ2 ise ortam sıcaklığını gösterir.
En kötü şartlarda ortam sıcaklığı θ 2 =20 o C kabul edilir. Belirli bir t anında motorun ortama göre
üst sıcaklık derecesi farkı θ , motorun ˚C ve s başına ortama verdiği ısı miktarı A ise, dt zamanında
ortama bırakılan ısı miktarı;

A .θ. dt (Joule) olur. dθ Sıcaklık artışında motorda biriken ısı ise;

C . dθ (joule) olur. dt zamanında motorun üst sıcaklık derecesindeki artış dθ olduğuna göre, ısıl
denge denklemi,

Qdt = Aθ dt +Cdθ (1.35)

15
şeklinde yazılabilir. Motor ısınma bakımından homojen bir cisim olarak kabul edildiğinden, A ve C
sabit kabul edilebilir. Bu durumda (1.35) denklemi, gerekli düzenlemeler yapılır ve çözülürse;

Q ⎛ -A t ⎞ A
- t
θ = ⎜1-e C ⎟ + θ o e C (1.36)
A⎝ ⎠

A joule / sn 0 C 1
ifadesi elde edilir. Burada ’ nın birimi = = olup, tersi motorun ısınma zaman sabiti
C joule / 0 C s
C
olarak tanımlanır ve T = (s) şeklinde elde edilir. θ o İse, ilk sıcaklık derecesini gösterir.
A

Isınma zaman sabiti motorun çevresindeki ortama hiçbir ısı vermeksizin sürekli rejim sıcaklığına
erişmesi için geçen zaman olup, küçük güçlü motorlar için 10 ≈ 20 dk., büyük güçlü motorlar için ise
bir kaç saattir.

t = 0 anında θ o = 0 ise, denklem:

Q ⎛ -A t ⎞ ⎛ -t ⎞
θ = ⎜1-e C ⎟ = θ m ⎜1-e T ⎟ (0 C) (1.37)
A⎝ ⎠ ⎝ ⎠

şeklini alır. Burada; θ m makinanın sıcaklık derecesini gösterir. Bu ifade yardımıyla çalışma süresi
için zaman sabitinin belirli değerleri alınarak elde edilen sıcaklık dereceleri aşağıda verilmiştir.

t = T için θ = 0,632 θ m
t = 2T için θ = 0,865 θ m
t = 3T için θ = 0,950 θ m
t = 4T için θ = 0,980 θ m
t = 5T için θ = 0,993 θ m
t = ∞ İçin θ = θ m

olarak elde edilir. Buradan zaman sabitinin üç ila dört katı bir zaman sonra motorun, limit sıcaklık
derecesinin %95’ine eriştiği görülür. Şekil 1.11’de sıcaklık derecesinin zamana bağlı değişimi
görülmektedir.
16
θm
θ=θm(1−e-t/T )
θ0
t
T 2T 3T 4T 5T

Şekil 1.11 Isınma Eğrisi
(1.37) denkleminde Q parametredir. Q’nun farklı değerleri yani farklı kayıplar için farklı eğriler ve
farklı sıcaklık dereceleri elde edilir (Şekil 1.12). İzin verilen üst sıcaklık derecesine Qn kayıplarına
karşılık gelen yükle erişilir ( θ n = Q n / A ).
θ

Q1
Q2
Q3
θn θn
Q4
t
t1 t2 t3
(3~4)T

Şekil 1.12 Kayıplar Parametre Alınarak Çizilen Isınma Eğrileri
Şekilde görüldüğü gibi, Q1, Q2, Q3 kayıpları ile t1, t2, t3 saniyede θ n sıcaklık derecesine erişilir. Q4
kaybında ise hiçbir zaman θ n sıcaklık derecesine erişilemez. Eğrilerden görüleceği üzere motorun
sıcaklık derecesi önceleri çabuk yükselir. Üst sıcaklık derecesine yaklaştıkça artış azalır. Önemli
olan nokta, sürekli işletmede motorun üst sıcaklık derecesine erişmesi için sonsuz zaman çalışması
gerekse de, pratik bakımdan zaman sabitinin (3 ÷ 4) katı bir zaman sonra son duruma erişmiş gibi
kabul edilebilir. Bundan sonra sürekli çalışma için motor büyüklüğünün seçimine geçilebilir. Önce
motordan istenen döndürme momenti belirlenir, sonra listeden istenen devir sayısında ve
karakteristikte, nominal momenti bu değere eşit olan bir motor seçilir. Eğer sürekli çalışma süresi,
en az zaman sabitinin üç katı ise motor uygun seçilmiş olur.

17
• Sürekli İşletmede Motorun Soğuması
Motor belirli bir üst sıcaklık derecesine eriştikten sonra akımı kesilirse Qdt = 0 olur. Dolayısıyla
soğuma olayı için;

Aθdt+Cdθ = 0 (1.38)

Diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklem çözülürse;

Q
θ = e-t/T = θ m .e-t/T (1.39)
A
Elde edilir. Bu ifadede, zaman yerine zaman sabitinin belirli değerleri alınarak sıcak değerleri
aşağıdaki gibi hesaplanır.

t = 0 için θ = θ m
t = T için θ = 0,3670 θ m
t = 2T için θ = 0,1350 θ m
t = 3T için θ = 0,0490 θ m
t = 4T için θ = 0,0180 θ m
t = 5T için θ = 0,0067 θ m
θ,Yük
θ m=θ/Α
0.5
t
Τ 2Τ 3Τ 4Τ 5Τ

Şekil 1.13 Soğuma Eğrisi
Şekil 1.13’de görüldüğü gibi, zorlamalı soğutmada ısınma ve soğuma zaman sabiti birbirine eşit
olduğundan, soğuma eğrisi, Q/A’dan geçen sabit sıcaklık doğrusuna göre ısınma eğrisinin
simetriğidir. Ancak kendinden soğutmalı makinelerde ısınma ve soğuma zaman sabiti eşit değildir.
Bu durumda motorun ortam sıcaklığına ulaşması için geçen zaman ısınması için gerekenden daha
fazladır.
• Kısa Zamanlı İşletmeler
Çalışma periyodu sırasında motor sıcaklık derecesinin sürekli değere erişmediği fakat durma
süresinin çok uzun olduğu ve bu nedenle motor sıcaklığının yeniden ortamın sıcaklık derecesine
düştüğü işletme çeşidine kısa zamanlı işletme denir. Kısa zamanlı işletmede çalışma sırasında
genellikle yükün sabit kaldığı görülür veya kabul edilebilir. Bu şartlara göre elde edilen değişimler
18
Şekil 1.14’te verilmiştir. Burada; θ z , Motor içerisinde kullanılan yalıtım maddesine göre verilen üst
sıcaklık derecesini,

a a
ε= = , rölatif (bağıl) çalışma oranını gösterir.
a+b T

θ,Yük
P 2
θn >θ z
1
θn =θ z
t
a b
Τ

Şekil 1.14 Kısa zamanlı işletmede yük ve sıcaklığın zamana bağlı değişimleri

Motor gücü P yüküne sahip sürekli işletme için seçilirse kısa zamanlı işletmede motorun sıcaklık
derecesi sürekli rejim değerine ulaşamaz. Şekil 1.14’te 1 no.lu eğride görüldüğü gibi, motorun
sıcaklık derecesi çoğunlukla izin verilen θ z sıcaklık derecesinin çok altında kalır ve dolayısıyla
ısınma bakımından motordan tam faydalanılamamış olur. Bu durumda daha küçük güçlü bir motor
seçilerek sıcaklık eğrisi 2 no.lu şekildeki gibi olur. Motorun sıcaklık derecesi iş peryodunun
sonunda kullanılan yalıtım malzemesi için izin verilen sınır değere (θ n = θ z ) erişmelidir.
Kısa zamanlı işletmede motor Qn kayıplarının karşılığı olan yükle çalıştırılırsa izin verilen üst sıcaklık
derecesine erişemeyeceğinden, motordan tam olarak faydalanabilmek için çalışma süresinin
sonunda θ n = θ z ’ye erişilecek şekilde motor nominal gücünün üzerinde yani aşırı yük ile
yüklenebilir. Bu husus dikkate alınarak değişik güç ve kayıpta çalışma süreleri ve sıcaklık dereceleri
için aşağıdaki Tablo 2’deki ifadeler yazılabilir.

Tablo 2: Güç ve Kayıplara Göre Çalışma Süreleri ve Erişilen Sıcaklık Dereceleri

Motor Gücü Kayıplar Çalışma Süresi Sıcaklık Derecesi
Pn (Nominal Güç) Q n a ≥ (3 ≈ 4 ) T θn = θz = θmax = Qn / A
P1 (Aşırı Güç) Q1 a 1 < (3 ≈ 4 ) T θ1 = Q1 / A (1 − e − a1 / T )
P2 (Aşırı Güç) Q2 a 2 < (3 ≈ 4 ) T
M M θ2 = Q 2 / A (1 − e − a 2 / T )
M
Pk (Aşırı Güç) Q k M
a k << (3 ≈ 4)T
θk = Qk / A (1 − e− a k / T )
19

Yukarıdaki tabloda verilen ifadeler yardımıyla kısa zamanlı çalışma süresi için,

Qn Qk -a / T -a / T Q Q -Q a Qk
= (1- e k ) , e k = 1- n = k n , k = ln
A A Qk Qk T Qk - Qn
Q /Q
a k =T.ln k n (1.40)
Qk /Qn -1

İfadesi elde edilir. Burada, Qk/Qn = q ısıl aşırı yüklenme katsayısı, Pk/Pn = p (mekanik aşırı yüklenme
katsayısı) olarak tanımlanırsa, aşırı yüklenme süresi için,

⎛ q ⎞
a k = T.ln ⎜ ⎟ (1.41)
⎝ q-1 ⎠

İfadesi elde edilir. Rölatif çalışma oranı ise,

a ⎛ q ⎞
ε = k = ln ⎜ ⎟ (1.42)
T ⎝ q-1 ⎠

Şeklinde elde edilir. Kısa zamanlı işletme için pratikte 10, 30, 60, 90 dakikalık fazla yükler verilir.
Motor bu yükleri izin verilen üst sıcaklık derecesini aşmadan 10, 30, 60, 90 dakika sürebilir.
1.6.3.2 Kesintili İşletmeler
Kısa zamanlı işletmede durma süresi, soğuma süresine nazaran çok kısa olursa bu tip işletmelere
kesintili işletme denir. Bu işletme tipinde motorun sıcaklık derecesi hiçbir iş periyodunda sürekli
değerine erişemez. Durma esnasında motor ortamın sıcaklık derecesine kadar soğuyamaz. Çalışma
durumuna göre kesintili işletmeler periyodik ve periyodik olmayan kesintili işletmeler olarak ikiye
ayrılır.
∙ Periyodik Kesintili İşletmeler
Bu tip işletmelerde çalışma ve durma süreleri ile yükler periyodik olarak birbirini takip eder.
Genellikle iş makinaları, işletmede sürekli olarak çalışmadığından gösterdikleri yük momentleri ve
güçler zamana bağlı olarak değişir. İş makinaları önceden programlanmış ve otomatik olarak
kumanda ediliyorsa, yük diyagramlarının zamana göre değişimi periyodiktir.
Periyodik kesintili işletmede; çalışma süresi a << (3 4)Tısınma , durma süresi b << (3 4) Tsoğuma dır.

Seçilen motorun Pk yüküne karşılık gelen kayıpları Qk ve motorun izin verilen üst sıcaklık derecesi
θ n olsun. Bunları diyagrama taşıyalım. Burada Qk kayıpları ile çalışmasına ait ısınma eğrisi kılavuz
eğri olarak alınarak ve uygun şekilde kaydırarak ısınma eğrisi Şekil 1.15’te görüldüğü gibi elde
edilir. Doğal olarak ısınma eğrisinde bir takım girinti ve çıkıntılar olacaktır. Motor ısınma
bakımından kararlı duruma eriştiği zaman maksimum sıcaklık derecesine erişmiş olacaktır.

20

Şekil 1.15 Kesintili İşletmede Motorun Isınma ve Soğuma Eğrileri
Bu süre sonunda motorun sıcaklık derecesi;

θ mot = θ n = θ z ise motor uygun seçilmiştir. Eğer,
θ mot < θ n ise motor büyük, θ mot > θ n ise motor küçük seçilmiştir.

Bu durumda;
θo < θ2 < θ4 < θ6 < θ8 = θ10
θ1 < θ3 < θ5 < θ7 = θ9 = θ11

Şartını sağlayacak şekilde ısınma ve soğuma eğrilerine ait denklemler yazılır ve gerekli
düzenlemeler yapılırsa, rölatif çalışma oranı için,

a 1
ε= = (1.43)
Tp 1- T ln ⎡q-ea/T (q-1) ⎤
a ⎣ ⎦

ifadesi elde edilir. Kesintili işletmede, çalışma (iş) süresi iş periyodunun yüzdesi olarak tanımlanır.
Bu tip işletmelerde rölatif çalışma süresi (oranı), %15, %25 ve %40 olarak verilir ve motorlar da bu
süreler için imal edilir. ε > 0,6 Değerleri için motor sürekli işletmede çalışıyormuş gibi kabul edilir.

21
∙ Periyodik Olmayan Kesintili İşletmeler

Eğer iş makinaları önceden belirlenmiş bir programa göre çalışmıyorsa, güç ya da yük momentinin
zamana göre değişimi periyodik değildir. Örneğin, vinçler, elektrikli ulaşım sistemleri, asansörler
gibi. Bu tip işletmelerde çalışma ve durma süreleri ile yükler gelişigüzeldir. Periyodik olmayan
kesintili işletmelerde motorun ısınması yine analitik ve grafik yoldan bulunabilir. Burada yük ve
kayıplar sürekli olarak değiştiğinden grafik çözümde esas yük eğrisi yerine basamaklı bir eğri
alınarak ilerlenir ve periyodik kesintili işletmede açıklandığı gibi devam edilir. Aşağıda analitik
yöntem açıklanmıştır.

Yükler Kayıplar Çalışma Süresi Sıcaklık
P1 Q1 a1 θ1
P2 Q2 a2 θ2
M M M M
Pz Qz az θ z

a1 çalışma süresi sonunda motorun üst sıcaklık derecesi,

Q
θ1 = 1 (1 − e − a 1 / T ) + θ o . e − a1 / T ( o C)
A

dir. a2 çalışma süresi sonunda motorun sıcaklık derecesi,

Q −a / T −a / T
θ2 = 2 (1 − e 2 ) + θ1 e 2
A

dir. Bu ifadede θ1 ’in değeri yerine yazılırsa;

Q ⎡Q ⎤
θ 2 = 2 (1 − e −a 2 / T ) + ⎢ 1 (1 − e −a1 / T ) + θ0e −a1 / T ⎥ . e −a 2 / T
A ⎣A ⎦
Q Q
θ 2 = 2 (1 − e −a 2 / T ) + 1 (1 − e −a1 / T ) . e −a 2 / T + θo e −( a1 +a 2 ) / T
A A

ifadeleri elde edilir. Genel olarak Qz kaybında erişilen θ z üst sıcaklık derecesi ise,

z
∑ az
Qz Q − 1
θz = (1 − e −a 2 / T ) + z −1 (1 − e −a z −1 / T )e −α z / T + .... + θ o e T

A A

Z
ifadesi elde edilir. Burada, ∑ a z = a1 + a 2 + a 3 + .... + a z dir.
1
22
Bu süre sonunda değişken bir yük altında meydana gelen üst sıcaklık derecesi, aynı süre içerisinde
Qn kayıpları ile meydana gelen üst sıcaklık derecesine eşit olmalıdır. Bu yöntemin esası, verilen bir
yük diyagramı için ortalama kayıpların hesabı ve bu ortalama kayıpların sürekli işletmede motor
için hesaplanan tam yükteki nominal kayıplar ile karşılaştırılmasından ibarettir. Bu yöntemde,
kayıpların eşitliği halinde izin verilen sıcaklık derecesinde çalışıldığı ve sonuç olarak DC motorun
uygun seçildiği kabul edilir. Bu durumda θ n = θ z olup, gerekli düzenlemeler yapılırsa,

⎛ −∑ a z ⎞
z z
−∑ a z
⎜ ⎟
Q 1 1
θ n = n ⎜1 − e T ⎟ + θ o e T
A ⎜ ⎟
⎜ ⎟
⎝ ⎠
z z z
− ∑ az − ∑ az − ∑ a2
Qn 1 1
Qz Q 1
(1 − e T
) + θo e T
= (1 − e −a z / T ) + z−1 (1 − e −a z −1 / T ) e −a z / T + .... + θo e T

A A A

z
− ∑ az
az a z −1 az
1 − − −
Q n (1 − e ) = Q z (1 − e ) + Q z−1 (1 − e
T
) e + ....
T T T

ifadesi elde edilir. Bu terimler Mc Lauren serisine göre açılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa,

Q a +Q a +Q a +....+Q z a z
Qn = 1 1 2 2 3 3 (1.44)
a1 +a 2 +a 3 +...+a z

ifadesi elde edilir. Bu denkleme göre kayıpların ortalama değeri belirlenir ve motorun nominal
verimine karşılık gelen nominal güç kayıpları ile karşılaştırılır. Bu kayıplar arasında büyük farklar
bulunması durumunda, motorun yeniden seçilmesi ve hesapların yeniden yapılması gerekir. Eğer
bir iş peryodu için kayıpların ortalama değeri, nominal kayıplara eşitse bu durumda ısınma
bakımından motorun doğru olarak seçildiği kabul edilir. Bunun yanında, motor izin verilen aşırı yük
ve yolalma momenti bakımından da karşılaştırılırsa güç hesapları tamamlanmış olur.
1.6.4 Değişken Yük Halinde Akım, Güç ve Moment Hesabı
(1.44) ifadesinde Qn ısısı, değişken kayıpların ortalama değerine eşittir. Demir ve sürtünme
kayıpları sabit olduğundan, değişken kayıplar olarak sadece bakır kayıpları ve dolayısıyla Q = R . I2
olduğu dikkate alınarak;

Q1 = R . I12 , Q2 = R . I22 , ……., Qz = R . Iz2
ifadeleri yazılabilir. Bu ifadeler (1.46) denkleminde yerine yazılır ve gerekli kısaltmalar yapılırsa,

2 2 2
2 R . I1 . a 1 + R . I 2 . a 2 + .... + R . I z . a z
R.I n =
a 1 + a 2 + ... + a z

23
I12 a1 +I 2 2 a 2 +...+I z 2 a z
In = (1.45)
a1 +a 2 +...+a z

ifadesi elde eldir. Bu ifade a = dt alınırsa, güç ve akım için,

∫ Q dt ∫ I dt
2
Qn = , In = (1.46)
Tp Tp

ifadeleri elde edilir.

Hızın az değişmesi istenen yerlerde, örneğin pompalar, takım tezgahları ve asansörlerde, şönt
karakteristiğe sahip motorlar kullanılır. (Asenkron motor, serbest uyartımlı DC motor). Şönt
motorlarda momentin akım ile orantılı ( M = K.I ) olduğu dikkate alınarak, moment değeri,

M12a1 +M 2 2 a 2 +...+M z 2 a z
Mn = =M kar-ort (1.47)
a1 +a 2 +.....+a z

şeklinde hesaplanır.

Seri motorlarda momentin akımın karesiyle ( M = K.I2 ) orantılı olduğu dikkate alınarak,

M a +M 2 a 2 +...+M z a z
Mn = 1 1 (1.48)
a1 +a 2 +....+a z

ifadesi elde edilir. DC ve tek fazlı AA sistemlerinde güç ifadeleri sırasıyla aşağıdaki gibi yazılabilir.

P = U⋅I⋅η (1.49)

P = U ⋅ I ⋅ cosφ.η (1.50)

Yukarıdaki denklemlerde U ve cos ϕ sabit kabul edilerek, aşağıdaki ifadeler yazılabilir.

Pn = kp . In In = Pn / kp
P1 = kp . I1 I1 = P1 / kp
P2 = kp . I2 I2 = P2 / kp
M M M M
Pz = kp . Iz Iz = Pz / kp

P12a1 +P2 2a 2 +...+Pz 2a z
Pn = (1.51)
a1 +a 2 +....+a z
24

Motor listelerinde kesintili işletme için motorun normlaştırılan rölatif çalışma sürelerine ait güçleri
verilir. Bir rölatif çalışma süresinden diğerine geçişte motorun belirlenen eşdeğer (ortalama) gücü
aynı kalmalıdır. Bu durumda güç için aşağıdaki ifadeler yazılabilir.

P12a1 P22a 2
Pn = = = P12e1 = P22 .e2
Tp1 Tp 2
(1.52)
e
P2 = P1 . 1
e2

Genelde, ε > 0,6 ise sürekli işletme, ε < 0,1 ise kısa zamanlı işletme, ara değerler ise kesintili
işletme motorlarını gösterir.

Motorda meydana gelen kayıpların ve akımın zamana bağlı değişimleri verilirse, nominal kayıp ve
nominal akım için aşağıdaki ifadeler yazılabilir.

1
Q ort = ∫ Q.dt=Q n (1.53)
Tp
1 2
Tp ∫
I = Ieff = I dt = I n (1.54)

Aynı şekilde, şönt karakteristikli motorlar için,

1
Tp ∫
M = M eff = M 2dt = M n (1.55)

Seri karakteristik motorlar için,

1
M ort = ∫ M dt = M n (1.56)
Tp

İfadeleri elde edilir.

1
P = Peff =
Tp ∫ P 2dt = Pn (1.57)
Burada entegral sınırları iki şekilde belirlenir. Yük diyagramı periyodik olarak değişen çalışma ve
durma sürelerini içeriyorsa, işlemler yalnız bir periyot süresi için yapılır. Periyodik değişmiyorsa,
işlemler örneğin 1 – 2 saatlik çalışma süreleri için yapılır.

25
2 ELEKTRİKLE TAHRİKTE HAREKET OLAYLARI
2.1 HAREKET DENKLEMLERİ, DİNAMİK VE STATİK DENGE
Elektrik motoru tahrik sisteminin çevirici elemanı olup iş makinaları (tahrik edilen) için gerekli cer
kuvveti veya döndürme momentini sağlar. Mil, kavrama, kasnak ve kayış, dişli, dişli takımı v.b. bir
elemandan meydana gelen ara transmisyon veya ayar mekanizmasının görevi, elektrik motoru
milindeki hareketi (cer kuvveti veya döndürme momenti) iş makinesi miline aktarmak ve aynı
zamanda da ayar fonksiyonunu yerine getirmektedir. Ara transmisyon mekanizması olarak sadece
mil ve kavrama kullanılması halinde hareket motor milinden tahrik miline aynen aktarılır. Lineer
motor dışında bütün elektrik motorları ve ekseri iş makineleri ve takım tezgahları döner hareketlidir.
Taşıt araçları, kaldırma makineleri ve takım tezgahlarında ise hem doğrusal, hem de döner hareket
yapan kısımlar bulunur. Hem doğrusal hem de döner hareket eden kütlelere sahip bu gibi kompleks
sistemlerin hareket olayını en kısa yoldan hesaplayabilmek için, sistemin yalnız doğrusal hareket
eden veya yalnız döner hareket eden eşdeğer sisteme indirgenmesi gerekir. İndirgeme işlemi daha
ileriki bölümlerde incelenecek olup, etütlerimizi elektrik motorunun iş makinesine mil ve kavrama
üzerinden doğrudan bağlandığı sistemde yürütelim. Böyle bir sistemin blok diyagramı Şekil 2.1 ’de
verilmiştir.
İş Makinası
Tahrik veya
Motoru Takım Tezgahı
F,Md ω,n W,M w

Şekil 2.1 Basit Tahrik Sistemi

Doğrusal hareket eden ve eşdeğer kütlesi m olan bir sistemin hareket olayının ana denklemi,
2.Newton Kanunu’na göre,

dν
F-W = m.a, F-W = m (2.1)
dt

şeklinde yazılabilir. Burada, F cer kuvveti, W toplam mukavemet kuvvetidir. 2.Newton kanununa
göre döner hareketli bir sistemin hareket olayının ana denklemi,
M d -M w =J.α ,

dω
M d -M w = J (2.2)
dt

26
şeklinde yazılabilir. Burada Md döndürme momentini, Mw mukavemet momentini gösterir. Doğrusal
ve döner hareket için elde edilen (2.1) ve (2.2) no’lu diferansiyel denklemlere elektrikle tahrikin ana
denklemleri denir.

Atalet momentinin savurma momentinden hesaplanan değeri ile açısal hızın ω=2 π n/60 ifadesinden
dω 2π dn
hesaplanan = değeri (2.2) denkleminde yerine konulursa, denklemin yeni şekli,
dt 60 dt

GD2 2π dn GD 2 dn
Md - M w = , M d -M w = (2.3)
4g 60 dt 375 dt

Şeklinde elde edilir. (2.1) ve (2.2) denklemlerinin analizinden aşağıdaki sonuçlar elde edilir.

1.Durum
dν dν
F-W = m = 0 , F = W, = 0 , ν = sabit
dt dt
dω dω
M d -M w = J = 0 , Md = M w , = 0, ω=sabit
dt dt

Bu durumda ivme sıfır olduğundan hız sabittir. Sistem sükûnette ise sükûnetini muhafaza eder,
harekette ise sabit hızla hareketine devam eder. Bu şekilde hareket eden bir sistem statik denge
halindedir ve hareket problemi de statikteki yöntemler yardımıyla çözülebilir.

2.Durum
dν dν dν
F- W = m >0 , = a > 0, F = W+ m
dt dt dt
dω dω dω
Md - Mw = J >0 , = α>0, M d = M w + J
dt dt dt

Bu halde sistem pozitif ivmeye sahiptir. Tahrik sistemi sükûnette ise harekete geçer, harekette ise
zamanla artan hızla hareketine devam eder (hızlanma hareketi). Tahrik sistemlerine yol vermede bu
farkın, dolayısıyla ivmenin pozitif olması şarttır. Bu hareket şeklinde F cer kuvveti, W cismin harekete
karşı gösterdiği direnme kuvveti ile m.( dν dt ) dinamik kuvvetin toplamına eşittir. Bu koşullar
altında hareket eden bir cisim dinamik denge halindedir. Benzer durum döner hareketli tahrik
sistemi için de geçerlidir.

3.Durum
dν dν dv
F-W = m <0 , = α < 0, F = W + m < 0
dt dt dt
dω dω dω
M d -M w = J <0 , = α<0, M d = M w + J <0
dt dt dt

27
Bu durumda, sistem hareket halinde ise, hareketine azalan hızla devam eder. Sabit hızla çalışan bir
sistemin devre dışı bırakılması veya motor çalışmadan fren çalışmaya geçilmesi halinde bu hareket
şekli söz konusudur.

2.2 HAREKET DENKLEMLERİNİN ÇÖZÜMÜ
Doğrusal veya döner hareketli tahrik sistemlerinin hızı veya hız‐zaman diyagramları (2.1) ve (2.2)
no.lu ifadelerden aşağıdaki gibi bulunabilir.

dv F-W F-W
= , v = νo +∫ dt (2.4)
dt m m

dω M d - M w M - Mw
= , ω = ωo + ∫ d dt (2.5)
dt J J

Bu bağıntılarda, ν o ve ωo başlangıç hızlarıdır. Tahrik sistemlerinin çoğunda eşdeğer kütle ve atalet
momenti hareket esnasında hıza bağlı olmayıp sabit kalır. Fakat tahrik eden ve tahrik edilen
ünitelere ait kuvvet ve momentler ise sabit olmayıp çoğu zaman hıza, bazen yola ve çalışma
koşullarına göre değişir. Bundan dolayı (2.4) ve (2.5) bağıntılarından hız denklemlerinin
bulunabilmesi için,

F=f(v), Cer kuvveti – hız,
W=f(v), Mukavemet‐hız,
Md=f(ω), Döndürme momenti‐açısal hız,
Mw=f(ω), Yük momenti‐açısal hız,

karakteristiklerine ait matematiksel ifadelerinin bilinmesi ve bu denklemlerde yerine konarak
entegrallerinin alınması gerekir. Fakat çoğu zaman bu karakteristikler deneysel yolla bulunduğundan
ve matematiksel ifadelerin çıkarılması güç olduğundan, bu gibi hallerde hareket problemlerinin
çözümü için grafik metotlar kullanılır.
2.3 ELEKTRİKLE TAHRİKTE KUVVET VE MOMENTLER
Tahrik edilen tezgah ve makinelerin harekete karşı gösterdiği yük veya yük momentleri faydalı iş ile
sürtünme işine isabet eden iki kısımdan oluşur. Faydalı işe isabet eden kısım istenilen teknolojik şekil
verme işlemine yarar. Sürtünme işi özellikle tahrik edilen sistemin veriminden hesaplanır. Örneğin
kaldırma makinelerinde sürtünme işi denklemlerde ek bir ağırlık olarak hesaba katılabilir. G yükünün
h yüksekliğine kaldırılması sırasında sürtünme işinin bu yükü Go kadar arttırdığı düşünülebilir.
Böylece kaldırma esnasında faydalı iş, Af=G.h, sürtünme işiyle birlikte toplam iş, At=(G+Go).h olup
kaldırma makinelerinin verimi ve sürtünme işine tekabül eden ağırlığı,

Go =
(1-η ) G, η=
Af
=
G
(2.6)
η A t G+G o

28
şeklinde elde edilir.Tahrik edilen makinelerin sürtünme kuvvet veya momentleri daima cer kuvveti
veya döndürme momentine zıt yöndedir. Faydalı yük veya yük momentleri ise genel olarak iki gruba
ayrılır:
2.3.1 Reaksiyon Kuvvet veya Momentleri
Elastik olmayan cisimlerin presle kesilmesi, şekil verilmesi, haddeden çekilmesi veya sıvanmasında
meydana gelen yük veya yük momentleri ile sürtünme kuvvet ve momentleri bu gruba girer. Bu
kuvvet ve momentler daima döndürme momentine zıt yöndedir.
2.3.2 Potansiyel Kuvvet ve Momentleri
Yer çekimi kuvvetlerini yenmeye çalışan tüm kuvvet ve momentler, elastik cisimlere presle şekil
verilmesi, presle kesilmesi için gerekli olan kuvvet ve momentler bu gruba girer. Bu tür kuvvet ve
momentler işaret değiştirebilir. Sonuç olarak, yük veya yük momentlerinin tipleri ve tahrik
motorunun çalışma durumlarına bağlı olarak, elektrikle tahrikin ana denklemlerinin en genel hali,

dv dω
mF ±W = m , m M d ± M w = J
dt dt


2.4 İŞLETME KAREKTERİSTİKLERİ
Bu tahrik sisteminin gerçekleştirilmesi teknik, ekonomik ve mali etütleri gerektirir. Tahrik sistemi için
en uygun motor cinsinin seçimi, motor gücünün tespit edilmesi, motorun teknik özelliklerinin tespiti,
motor için lüzumlu hız, yol verme, ölçü ve kumanda sisteminin seçimi teknik etütler arasında yer alır.

Tahrik sistemlerinde en uygun motor ve tahrik sisteminin seçimi için elektrik motorları ile iş makinesi
ve takım tezgahlarının işletme karakteristiklerinin bilinmesi gerekir.
2.4.1 Tahrik Edilen Makinaların İşletme Karakteristikleri
Yapı, çalışma tarzı ve gördükleri işler bakımından birbirinden farklı olan bu tezgah ve makinelerin
işletme özellikleri de farklıdır. Genellikle farklı metotlarla bulunan işletme özellikleri, başlıca faydalı
iş ile sürtünme cisme isabet eden iki kısımdan oluşur.
Sürtünmeler dışında faydalı işe isabet eden ideal Mw=f(ω) Yük momenti ‐ Açısal hız
karakteristiklerine göre, tahrik edilen makineleri genel olarak dört teorik gruba ayırarak incelemek
mümkündür.
2.4.1.1 Açısal Hız ile Hiperbolik Olarak Değişen Yük Momenti Karakteristiği (Soyma‐Moment
karakteristiği)
Bu gruba giren makinelerde yük momenti açısal hız ile ters orantılı, yani hiperbolik olarak değişir.
Orantı sabiti K ile gösterilirse, yük momenti,

K
Mw = (2.7)
ω

29
şeklinde yazılabilir. Her türlü soyma ve sarma makineleri, kağıt, kumaş ve iplik sarma makineleri ile
torna tezgahları bu gruba giren makineler arasında sayılabilir.

Şekil 2.2’de, bir kontraplak makinesinin şematik diyagramı verilmiştir. Silindirik ağacın kesit boyunca
homojen olduğu kabul edilirse, δ sabit talaş kalınlığı için W deformasyon mukavemeti de sabit olur.
Talaş kaldırma hızı ve yük momenti ifadeleri aşağıdaki gibi elde edilir.

W.v K
v = ω.R , M w = W.R , M w = , K = W.v , M w =
ω ω

P,Mw
P = f (ω) = sbt
Mw1 A1
ω
R Mw = f (ω)
0
A2
Mw2
v δ
W
ω (n)
ω ω2
1

Şekil 2.2 Kontraplak Makinesi Şematik Diyagramı Şekil 2.3 Soyma‐Moment karakteristiği
Şekil 2.3' de, Soyma‐Moment karakteristiğine ait değişimler verilmiştir. Bu karakteristik üzerinde A1
ve A2 gibi iki farklı çalışma noktasına ait yük momenti yazılıp oranlanırsa,
M w1 ω 2 n2
= =
M w2 ω1 n1
ifadesi elde edilir. Bu tip iş makinelerinde güç değişmeyip sabit kalır. Güç ifadesinde moment yerine
(2.7) ’deki değeri yazılırsa,

K
P = ω.M = ω. = K = sabit (2.8)
ω

elde edilir. Kağıt ve kumaş makinelerinde sıkı ve üniform bir top elde etmek için, kağıt veya kumaş
makara üzerine sabit bir germe kuvveti ile sarılır. Sarma işi ile soyma işi arasındaki fark, birincisinde
zamanla çap büyürken, ikincisinde küçülmesidir. Bu tip makinelerde yarıçap değişirken çevresel hızı
sabit tutabilmek için devir sayısı ayarı gereklidir. Düşük devir sayılarında yük aşırı değerlere ulaşır. Bu
30
nedenle ayar sırasında motorun aşırı olarak zorlanmasını önlemek için motorla iş makinesi arasında
çok kademeli ayar mekanizması konur ve elektriksel devir sayısı ayarı ile mekanik ayar birlikte yapılır.
2.4.1.2 Açısal Hıza Bağlı Olmayan Yük Momenti Karakteristiği (Kren‐Moment Karakteristiği)
Bu gruba giren makinelerde yük momenti açısal hız veya devir sayısına bağlı olmayıp sabittir.

M w = K = sabit (2.9)

Bu gruba her çeşit kaldırma makineleri (vinçler, krenler, asansörler), sabit bir yüksekliğe su basan
pompalar, transport kayışları, elevatörler v.b makineler girer. Şekil 2.4’te kinematik diyagramı
verilen krenin tambur milindeki faydalı yük momenti,

D
M w = G = K = sabit
2

dir. Şekil 2.5’de ise bu gruba giren iş makinelerine ait moment ve güç değişimleri gösterilmiştir.

P , Mw P = f (ω)
ωm
Motor A2
Jm P2
M=f(ω) = sbt
ü
D
A1
P1
ωa
ω (n)
0 ω1 ω2
G (n1 ) (n 2)

Şekil 2.4 Bir Krenin Kinematik Diyagramı Şekil 2.5 Kren‐Moment Karakteristiği

Güç ise,

P = ω ⋅ M = Kω (2.10)

şeklinde elde edilir. İki farklı çalışma noktası için güçler oranlanırsa,

P1 ω1 n1
= =
P2 ω2 n 2

ifadesi elde edilir. Kren‐Moment karakteristiğine haiz iş makinelerinde, yük momenti işaret
değiştirebilir.
31
2.4.1.3 Açısal Hız ile Orantılı Değişen Yük Momenti Karakteristiği (Kalender‐Moment
Karakteristiği)
Bu tip makinelerde yük momenti hızla, güç ise hızın karesiyle orantılıdır. Orantı sabiti K ile
gösterilirse, yük momenti ve güç,

Mw = K ⋅ ω (2.11)

P = ω ⋅ M = K ⋅ ω2 (2.12)

şeklinde yazılabilir. Her türlü kumaş ve kağıt perdahlama ve parlatma makineleri (kalenderleri)
,hadde tezgahları bu gruba girer.

P , Mw
P = f (ω)
A2
M w2
M w = f (ω)
P2
B2
A1
M w1
P1
B1
ω (n)
0 ω1 ω2

Şekil 2.6 Kalender‐Moment Karakteristiğine ait değişimler
Şekil 2.6’da Kalender‐Moment karakteristiğine ait değişimler verilmiş olup, iki farklı çalışma noktası
için yük momentleri ve güçler oranlanırsa,

2 2
M w1 ω1 n1 P1 ⎛ ω1 ⎞ ⎛ n1 ⎞
= = , = ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟
M w2 ω2 n 2 P2 ⎝ ω2 ⎠ ⎝ n 2 ⎠

2.4.1.4 Açısal Hızın Karesi ile Orantılı Değişen Yük Momenti Karakteristiği (Vantilatör‐
Moment Karakteristiği)
Santrifüj etkisiyle çalışan bütün makineler; vantilatör, aspiratör ve santrifüj pompalar, gemi
pervanesi, kimya ve diğer sanayi kollarında kullanılan karıştırma tesisleri bu tip karakteristiğe
sahiptir. Bu tip makinelerde yük momenti, açısal hızın karesiyle, güç ise küpü ile orantılı değişir ve
aşağıdaki bağıntılar yazılabilir.

32
M w = Kω2 (2.13)

P = Kω3 (2.14)

Şekil 2.7’de Vantilatör‐Moment karakteristiğine ait iş makinelerinde yük momenti ve gücün açısal
hıza bağlı olarak değişimleri verilmiştir. İki farklı çalışma noktası için yük momenti ve güç değerleri
yazılarak oranlanırsa, aşağıdaki bağıntılar elde edilir.

2 2 3 3
M w1 ⎛ ω1 ⎞ ⎛ n1 ⎞ P ⎛ω ⎞ ⎛n ⎞
= ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ , 1 = ⎜ 1 ⎟ = ⎜ 1 ⎟
M w2 ⎝ ω2 ⎠ ⎝ n 2 ⎠ P2 ⎝ ω2 ⎠ ⎝ n 2 ⎠

P,M
P = f (ω)
P2 B2
MW = f (ω)
Mw2
A2
B1
P1
Mw1
A1
0 ω2 ω (n)
ω1
(n 1 ) (n 2 )

Şekil 2.7 Vantilatör‐Moment Karakteristiği
Hava dahilinde yüksek hızla hareket eden cisimler, örneğin elektrikli ulaşım sistemlerinde hava
mukavemetleri de hızın karesiyle orantılı değişir. İş makinelerinin hakiki işletme karakteristikleri
çoğu zaman hakiki işe isabet bir veya birkaç teorik karakteristikle sürtünme işine isabet eden diğer
bir karakteristiğin toplamından meydana gelebilir.

Makineler dahilinde sürtünme ve sürtünme kayıpları, hız, sıcaklık derecesi, yağlama malzemesi,
sürtünen kısımların pürüzlük derecesi v.b. faktörlere bağlı olmakla beraber, tahrik sistemlerinde
normal çalışma ve ayar sahaları için değişmeyip sabit kaldığı kabul edilir. Örneğin bir vantilatörün
hakiki yük momenti karakteristiği, sürtünme işine isabet eden sabit bir Mo sürtünme momenti ile
teorik vantilatör yük karakteristiğinin toplamından oluşur. Şekil 2.8’de bir vantilatörün hakiki yük
momenti karakteristiği verilmiş olup, matematiksel ifadesi,

M w = M 0 +Kω2 (2.15)

33
şeklinde yazılabilir. Kren‐Moment karakteristiği halinde sürtünmeler ek bir Go ağırlığı ile hesaba
katılabilir. Bu durumda hakiki Kren‐Moment karakteristiğinin matematiksel ifadesi,

D D
M w = G o +G = (G+G o )D/2 = sabit (2.16)
2 2

Mw Mw
GD/2
k ω2
M0
M0
0 ω 0 ω

Şekil 2.8 Bir Vantilatörün Hakiki Yük Şekil 2.9 Bir Krenin Hakiki Yük Momenti
Momenti Karakteristiği Karakteristiği

2.4.2 Yük Milindeki Büyüklüklerin Motor Miline İndirgenmesi

Bir tahrik sisteminde tahrik motoru iş makinesi miline bir kavrama ile bağlı ise, iş makinesi milindeki
karakteristik değerler motor miline aynen geçer. Ancak motor iş makinesi miline kayış‐kasnak, dişli
takımı gibi lineer bir eleman üzerinden bağlı ise, bu takdirde ya yük milindeki büyüklüklerin motor
miline veya motor milindeki büyüklüklerin yük miline indirgenmesi gerekir. Şekil 2.10’da tahrik
motorunun iş makinesine bir dişli üzerinden bağlandığı bir tahrik sisteminin kinematik şeması
gösterilmiştir. Motorun devir sayısı nm, iş makinesinin devir sayısı nA ile gösterilirse çevirme oranı,

n m ωm
ü= =
n A ωA

dır. Burada iş makinesi milindeki değerleri motor miline indirgemek için enerji sakımı prensibinden
yararlanılır.
34
Pm
ü
nM
Motor
ωM nA
MwM , Jm İş ΔP
Makinası
ωA
MwA , JA Pf

Şekil 2.10 Redüksiyon Dişlisine Haiz Bir Şekil 2.11 Tahrik Sistemi Güç Akış
Tahrik Sisteminin Kinematik Şeması Diyagramı

Şekil 2.11‘de gösterilen güç akış diyagramına göre, Pm tahrik motorunun mil gücü, ΔP yatak ve
dişlilerin güç kaybı, Pf iş makinesi miline aktarılan güç, μ dişli verimini gösterir. Sürekli çalışma için,
güçler arasındaki eşitlik,

Pm .μ = Pf

şeklinde yazılabilir. Bu ifadede güçlerin yerine moment cinsinden değerleri yazılıp gerekli
düzenlemeler yapılırsa, motor miline gelen yük moment için,

M ω
M wM .ωm .μ = ωA .M wA , M wM = wA , m =ü ,
ωM ωA
μ
ωA
M
M wM = wA (2.17)
ü.μ
bağıntısı elde edilir. Burada Mwa iş makinasını milindeki yük momentini gösterir. Sistemin motor
miline indirgenmiş eşdeğer atalet momenti ise enerji sakımı prensibine göre,

2
1 1 1 ⎛ω ⎞
J.ω m 2 = J m .ω m 2 + J A .ω A 2 , J=J m +J A . ⎜ A ⎟
2 2 2 ⎝ ωM ⎠

JA
J = Jm + (2.18)
ü2

şeklinde elde edilir

35
ωM
Motor
Jm
ü
1
J1
ü
2
J2
ü3
İş
Makinası
J3 JA
ωA

Şekil 2.12 İş Makinesine Kademeli Dişli Takımı Üzerinden Bağlı Bir Tahrik Sistemi
Bazen tahrik sistemlerinde birden fazla dişli takımı bulunabilir. Bu durumda şayet motor iş
makinesine Şekil 2.12’de görüldüğü gibi çevirme oranları ü1,ü2,ü3… ve verimleri μ1 , μ 2 , μ3 … olan
çok kademeli bir dişli takımı üzerinden bağlanırsa, bu takdirde motor milindeki yük momenti,

1 1
M wM = × M wA (2.19)
ü1.ü 2 .ü 3 .... μ1.μ 2 .μ 3 ...μ m

şeklinde yazılabilir. Tahrik sisteminde, açısal hızları ωm, ω1, ω2, ω3,… ωA ile, atalet momentlerini Jm,
J1, J2,…, JA ile gösterirsek, motor miline indirgenmiş atalet momenti,

1 1 1 1 1
J.ω m 2 = J m .ω m 2 + J1.ω12 + J 2 .ω 2 2 +........+ J A ω A 2
2 2 2 2 2

2 2 2
⎛ω ⎞ ⎛ω ⎞ ⎛ω ⎞
J = J m +J1 ⎜ 1 ⎟ +J 2 ⎜ 2 ⎟ +........+J A ⎜ A ⎟
⎝ ωm ⎠ ⎝ ωm ⎠ ⎝ ωm ⎠

J J J
J = J m + 12 + 2 2 2 +........+ 2 A2 (2.20)
ü1 ü1 ⋅ ü 2 ü1 ⋅ ü 2 ⋅ .....

Yukarıdaki denklemlerde atalet momenti yerine savurma momenti ( GD 2 = 4.g.J ) ve açısal hız
yerine devir sayıları konursa bu takdirde sistemin eşdeğer savurma momentinin ifadesi,

36
2 2 2
⎛ω ⎞ ⎛ω ⎞ ⎛ω ⎞
GD = GDm +GD ⎜ 1 ⎟ +GD2 2 ⎜ 2 ⎟ +..........+GDA 2 ⎜ A ⎟
2 2
1
2
⎝ ωm ⎠ ⎝ ωm ⎠ ⎝ ωm ⎠

2 2 2
⎛n ⎞ ⎛n ⎞ ⎛n ⎞
GD = GDm +GD ⎜ 1 ⎟ +GD2 2 ⎜ 2 ⎟ +...........+GDA 2 ⎜ A ⎟
2 2
1
2
⎝ nm ⎠ ⎝ nm ⎠ ⎝ nm ⎠

GD12 GD 2 2 GD A 2
GD 2 = GDm 2 + + +..........+ (2.21)
ü12 ü12 .ü 2 2 ü12 .ü 2 2 ...ü m 2

2.4.3 Doğrusal Hareket Eden Kuvvet ve Kütlelerin Döner Harekete İndirgenmesi
Tahrik sistemlerinde bazı iş makinelerinde hem hareket, hem de doğrusal hareket eden kısımlar
mevcuttur. Bu durumda hareket problemlerini çözmek için doğrusal hareketi döner harekete
çevirmek uygun olur.

Örneğin, bir vinçte kaldırılan toplam ağırlık G, kalkış hızı v, tahrik motorunun açısal hızı ωm, dişli
çevirme oranı ü ve verim μ ise sürekli çalışma rejimi için, güç sakımı prensibi yardımıyla motor
miline indirgenmiş yük momenti,

v 1
M wM .ωm .μ = G.v, M wM = G.
ωm μ
G v
M wM = 9,55. . (2.22)
μ nm

şeklinde elde edilir. Bir döner hareketin doğrusal harekete çevrilmesi halinde eşdeğer kuvvetin
değeri ise,

n
F = 0,105.M wM m μ (2.23)
v

şeklinde elde edilir. v hızıyla hareket eden m kütleli bir cismin atalet momenti, kinetik enerjinin
eşitliği prensibinden,

2
1 1 ⎛v⎞
mv 2 = Jω 2 , J = m ⎜ ⎟ (2.24)
2 2 ⎝ω⎠

veya döner hareketin doğrusal harekete indirgendiğinde ω açısal hızı ile dönme J atalet kütlesi
yerine, v hızı ile hareket eden eşdeğer kütle,

37
2
⎛ω⎞
m = J⎜ ⎟ (2.25)
⎝v⎠

şeklinde yazılabilir. Motor miline indirgenmiş eşdeğer savurma momenti,

2
⎛v⎞
GD = 365.G ⎜ ⎟
2
(2.26)
⎝n⎠

şeklinde elde edilir. Tahrik edilen makine, hem v hızı ile hareket eden m kütlesine, hem de
ω1, ω2,…, ωm hızları ile hareket eden J1, J2,…,Jm atalet momentlerine sahipse, motor miline
indirgenmiş atalet momenti için aşağıdaki ifadeler yazılabilir.

2 2 2
⎛ω ⎞ ⎛ω ⎞ ⎛ v ⎞
J = J m + J1 ⎜ 1 ⎟ + J 2 ⎜ 2 ⎟ +LL + m ⎜ ⎟
⎝ ωm ⎠ ⎝ ωm ⎠ ⎝ ωm ⎠
2
J J ⎛ v ⎞
J = J m + 12 + 2 2 2 +LL + m ⎜ ⎟ (2.27)
ü 1 ü1 ü 2 ⎝ ωm ⎠

Motor miline indirgenmiş eşdeğer savurma momenti için de,

2
GD 2 ⎛ v ⎞
GD = GDm + 21 +..........+365.G ⎜
2 2
⎟ (2.28)
ü1 ⎝ nm ⎠

yazılabilir. n devir sayısı ile dönen GD2 savurma momenti yerine v hızı ile hareket eden eşdeğer,

2
GD 2 ⎛ n m ⎞
G= ⎜ ⎟ (2.29)
365 ⎝ v ⎠

ağırlığı alınabilir. n devir sayısı ile dönen GD2 savurma momenti yanında v1,v2,… gibi değişik hızlarla
hareket eden G1, G2,… ağırlığının bulunması halinde, bütün sistem v1 hızında hareket eden bir
eşdeğer

2
⎛v ⎞ GD 2 .n 2
G = G1 +G 2 ⎜ 2 ⎟ + LL + (2.30)
⎝ v1 ⎠ 365.v12

ağırlığına indirgenebilir. Sonuç olarak, kayış‐kasnak, dişli ve tambur gibi sabit çevirme oranlarına
sahip sistemlerin kullanılması halinde eşdeğer kütle ve atalet momenti değişmeyip sabit kalır.
Sistemin çıkışındaki değerler ile giriş değerleri arasında daima sabit bir orantı mevcuttur.
38
2.4.4 Elektrik Motorlarının İşletme Karakteristikleri
Elektrikle tahrikte, doğru ve alternatif akımla çalışan yapı, çalışma ve kullanım alanları farklı elektrik
motorları, işletme karakteristiklerine göre şönt ve seri karakteristikli motorlar olmak üzere iki ana
gruba ayrılır. Şekil 2.13’de seri ve şönt karakteristikli motorların Hız‐Moment karakteristikleri
görülmektedir.
ω,n M
Mdş = 4Mn
şönt
ri
Seri
Se
Mds = 2Mn
nt
Mn Şö
0 Md 0
I
In Is 2In
(I ş )

Şekil 2.13 Seri ve Şönt Motorların Şekil 2.14 Seri ve Şönt Motorların
Hız‐Moment Karakteristikleri Moment‐Akım Karakteristikleri

Seri ve şönt karakteristik arasında en önemli fark yükle devir sayısının değişim hızlarının farklı
olmasıdır. Şönt karakteristikli motorlarda değişim hızı çok düşük ve yaklaşık olarak sabit iken, seri
karakteristikli motorlarda yük ile birlikte geniş ölçüde değişir. Şekil 2.14’de ise her iki motor grubuna
ait Moment‐Akım karakteristikleri gösterilmiştir. DC şönt motoru, tek ve üç fazlı asenkron ve
senkron motorlar, tek ve üç fazlı kolektörlü şönt motorlar şönt karakteristiğe sahiptirler. Buna karşın
DC seri motoru, tek ve üç fazlı alternatif akım seri motoru seri karakteristiğe sahiptir.

Seri motorlar, şönt motorlara göre daha yüksek bir yol alma momentine sahiptir. Bu nedenle seri
motorlar ağır yük altında yolalan tahrikler için elverişli olup, hassas devir sayısına ihtiyaç duyulan
tahrik sistemlerinde kullanılması uygun değildir. Ayrıca seri motorlar hız moment karakterisitiğinin
doğal sonucu olarak boşta çalıştırılamazlar. Bu nedenle yüksüz kalan tahrik sistemlerinde seri motor
kullanılması sakıncalıdır. Seri karakteristikli motorlar ulaşım sistemlerinde, düşük güçlü ev
aletlerinde geniş ölçüde kullanılır.

Şönt karakteristikli motorlar ise, seri karakteristikli motorların uygulama alanları dışında kalan ve
hassas devir sayısı ayarına ihtiyaç gösteren çeşitli iş makinesi ve takım tezgahlarında geniş ölçüde
kullanılmaktadır.

39
2.5 İŞLETME ÖZELLİKLERİ
Tahrik sistemlerinde normal sürekli çalışmanın yanı sıra, devir sayısı ayarı, dönüş yönünün
değiştirilmesi ve motorun fren olarak çalıştırılması istenir. İşletme özellikleri olarak tanımlanan bu üç
husus tahrik sistemlerinin önemli bir bölümünü teşkil eder.

2.5.1 Devir Sayısı Ayarı;
Çoğu iş makineleri ve takım tezgahlarının tahrikinde iş hacmini yükseltmek ve istenen iş kalitesini
elde etmek için devir sayısı ayarına gerek vardır. Elektrik motorlarında kullanılan genel devir sayısı
ayar metodlarına geçmeden önce devir sayısı ayar metotlarının izahına yarayan ve birinin diğeri ile
karşılaştırılmasına imkan veren hususları inceleyelim.

2.5.1.1 Ayar Alanı
Bir tahrik sisteminde maksimum devir sayısının minimum devir sayısına oranı olarak tanımlanır ve
aşağıdaki gibi yazılabilir.

n max
kA = (2.31)
n min
2.5.1.2 Süreklilik:
İki komşu devir sayısı arasındaki oran olarak tanımlanır.

nm
kS = (2.32)
n m-1

ks 1’e yaklaştıkça devir sayısı ayarı o kadar süreklidir.

2.5.1.3 Ayar Ekonomisi:
Devir sayısı ayarında toplam kayıplar ΔP ve motor milindeki güç P ile gösterilirse sistemin verimi,

P
μ= (2.33)
P+ΔP
dir. Sürekli bir devir sayısı ayarı halinde ortalama verim aşağıdaki gibi yazılabilir.

μ ort =
∫ Pdt (2.34)
∫ (P+ΔP)dt
40
2.5.1.4 Stabilite (Dinamik Performans) :
Stabilite, tanım olarak hızdaki değişim miktarının momentteki değişim miktarına oranı olarak
tanımlanır ve aşağıdaki gibi yazılabilir.

Δn
Stabilite = (2.35)
ΔM

2.5.1.5 Ayar Yönü:
Ayar sırasında devir sayısının nominal devir sayısına göre düşmesi veya artmasıdır.

2.5.1.6 Aşırı Yükler:
Kren‐Moment karakteristiği dışında, diğer yük karakteristiklere sahip iş makinelerinde devir sayısı
ayarı ile birlikte motor milindeki yük momentleri değişir. Soyma‐Moment karakteristiği halinde devir
sayısı düşürüldükçe yük momentinde, dolayısıyla yük akımı ve yük kayıplarında artışlar görülür.
Kalender ve vantilatör yük karakteristiği halinde yük momenti ve mil gücü devir sayısı ile birlikte
artar ve aşırı yükler oluşur. Elektrik makinelerinde aşırı yük, motorun ısınmasından başka, mekanik
dayanıklılık, devrilme momenti ve komütasyon gibi faktörlerle sınırlıdır.
2.5.2 Elektrik Motorlarında Kullanılan Genel Devir Sayısı Ayar Metotları
• Endüvi (Rotor) Devresine İlave Edilen Kademeli Dirençle Devir Sayısı Ayarı
• Endüvi (Stator) Devresine Değişken Gerilim Uygulanılarak Yapılan Devir Sayısı Ayarı
• Alan Akımı Değiştirilerek Yapılan Devir Sayısı Ayarı
• Stator Geriliminin Frekansı Değiştirilerek Yapılan Devir Sayısı Ayarı
• Fırça Kaydırılarak Yapılan Devir Sayısı Ayarı
Yukarıda verilen devir sayısı ayar metotları, elektrik motorlarının çeşidine göre bazı farklılıklar
göstermekte olup, daha sonraki bölümlerde bu metodlar ayrıntılı olarak incelenecekir.

2.5.3 Dönüş Yönünün Değiştirilmesi
Elektrikle tahrikin bazı uygulamalarında dönüş yönünün değiştirilmesi istenir. Doğru akım
makinelerinde endüvi veya alan akımının yönü değiştirilerek, dönüş yönü değiştirilir. Asenkron ve
senkron motorlarda dönüş yönü, döner alan yönü değiştirilerek yapılır.

2.5.4 Elektrik Motorunun Fren Olarak Çalıştırılması
Elektrikle tahrik sistemlerinde, sık sık dönüş yönü değişen veya sık sık yol verilen tahriklerde zaman
ve enerji tüketiminde ekonomi sağlamak, iş üretim kapasitesini ve kalitesini yükseltmek ve normal
olmayan çalışma durumlarda doğacak tehlikeleri ortadan kaldırmak için tahrik motoru fren olarak
çalıştırılır. Elektrik motorlarında faydalı, direnimle ve ters akım bağlantısı ile frenleme olmak üzere
üç farklı frenleme şekli mevcuttur. Tahrik motorları, bu üç frenleme şeklinde de generatör olarak
çalışır.

41
2.5.4.1 Faydalı Fren Çalışma
Faydalı fren çalışmada, tahrik edilen sistemin mekanik enerjisi, tahrik makinesi (generatör)
tarafından elektrik enerjisine çevrilerek şebekeye geri verilir ve faydalı enerji şekline dönüştürülür.

Şekil 2.15 ve Şekil 2.16’da motor ve faydalı fren çalışma durumlarına ait blok diyagramlar
gösterilmiştir.

Şebeke Şebeke
P Pe
Pm Pm
M A G A

Şekil 2.15 Motor Çalışma Şekil 2.16 Faydalı Fren Çalışma
2.5.4.2 Direnimle Fren Çalışma
Bu fren çalışmada motorun endüvisi şebekeden ayrılarak kademeli bir direnç üzerinden kapatılır ve
enerji bu dirençlerde harcanır. Şekil 2.17’de direnimle fren çalışmaya ait esas güç devresi
gösterilmiştir.
42
Şebeke Şebeke
Pe
Pm Pm
G A G A
P e' Pe P e'
R
R

Şekil 2.17 Direnimle Fren Çalışma Şekil 2.18 Ters Akım Bağlantısı İle Fren Çalışma
2.5.4.3 Ters Akım Bağlantısı ile Fren Çalışma
Bu fren çalışmada motorun şebeke ile bağlantısı devam
eder ve generatör halde endüvi bağlantısında değişiklik yapılarak devresine direnç ilave edilir. Şekil
2.18’de ters akım bağlantısı ile fren çalışma şekline ait esas güç devresi gösterilmiştir

2.6 UYGULAMALAR

Soru 1. Bir doğru akım şönt motoru, çevirme oranı 5 olan bir redüksiyon dişlisi üzerinden tambur
çapı 0,2 m ve verimi %80 olan bir vinci tahrik etmektedir. Yükün ağırlığı 1000 kg ve motorun hız‐
moment karakteristiğinin denklemi n=550‐2Md olarak verildiğine göre;
a) Yükün sabit hızla kaldırılması halinde motor milindeki yük momentini bulunuz.
b) Motor ve tambur millerinin devir sayıları ile yükün kalkış hızını bulunuz.
c) Motorun atalet momenti 0.02 kpms2, tamburun atalet momenti 2 kpms2 olarak verildiğine göre,
sistemin motor miline indirgenmiş eşdeğer atalet momentini bulunuz.

D 1000 .0,2
a) M wA = G = = 100 kpm Tambur milindeki yük momenti
2 2
M wA 100
M wM = = = 25 kpm Motor milindeki yük momenti
ü.η 5.0,8

b) n=550‐2Md = 550‐2.25=500 d/d
43

ü=nm/nt, nt=nm/ü=500/5=100 d/d Tamburun devir sayısı

2πn t D 2π.100 0.2
v=ω t .r= = . =1,05 m/s Yükün kalkış hızı
60 2 60 2

2
c) J = Jm + JA +m⎛⎜ v ⎞⎟ , ⎛ G⎞

⎜m = ⎟
ü2 ⎝ ωm ⎠ ⎝ g⎠
2
⎛ ⎞
2 1000 ⎜ 1, 05 ⎟
J = 0, 02 + + ⎜ 2π 500 ⎟ = 0.140 kpms , Eşdeğer atalet momenti
2
25 9,81 ⎜ ⎟
⎝ 60 ⎠

Soru 2. Bir doğru akım şönt motoru çevirme oranı 6 olan bir redüksiyon dişlisi üzerinden bir vinci
600 d/d ile tahrik etmektedir. Motorun atalet momenti 0,25 kpms2, tamburun atalet momenti 0,9
kpms2, vincin verimi %80, tambur çapı 0,3 m ve kaldırılan ağırlık 1200 kg olduğuna göre;
a) Motor ve tambur millerindeki yük momentini,
b) Sistemin eşdeğer atalet momentini,
c) Motora 75 kpm’lik bir yol verme momenti ile yol verildiğine göre, sistemin kalkış ivmesini
bulunuz.
d) Sistemin toplam kinetik enerjisini bulunuz.

M
a) ü=nm/nt=ωm/ωt M wM = wA
üη
D 1200 .0,3
M wA = G = = 180 kpm Tambur milindeki yük momenti
2 2

180
M wM = = 37,5 kpm Motor milindeki yük momenti
6.0,8
2
b) J=J + J A +m ⎛⎜ v ⎞⎟ , m=
1200
m
ü2 ⎝ ωm ⎠ 9,81

2πn t D 2π.100 0.3
v=ω t .r= . = . =1,57 m/s nt=nm/ü=600/6=100 d/d
60 2 60 2
2
⎛ ⎞
0,9 1200 ⎜ 1,57 ⎟ 2
J=0,25+ 2 + ⎜ 2π600 ⎟ == 0.340 kpms
6 9,81 ⎜ ⎟
⎝ 60 ⎠

44
c) Md -M w =J dω (Md: Motorun milindeki döndürme kuvveti, MwM: Motor milindeki yük

dt
momenti)

75 − 37,5 = 0, 34.α α =110,294 rad/s2

d) KE = 1 J m .ωm 2 + 1 J A .ωA 2 + 1 mv 2 veya
2 2 2

2
1 1 ⎛ 2π600 ⎞ = 693,81 kpm
KE = J .ωm 2 = .0,34.⎜ ⎟ =
2 2 ⎝ 60 ⎠

Soru 3. Bir doğru akım şönt motoru çevirme oranı 5 olan bir redüksiyon dişlisi üzerinden bir vinci
600 d/d ile tahrik etmektedir. Vincin verimi %80, kaldırılan ağırlık 1200 kg ve yükün kalkış hızı 1 m/s,
motorun atalet momenti 0,025 kpms2, tamburun atalet momenti 1,25 kpms2, olarak verildiğine
göre,

a)Motor ve tambur millerindeki yük momentini,
b)Sistemin toplam kinetik enerjisini bulunuz.

D 2πn t
a)M wA = G. , v = ω t .r , v = r , ü = n m , n t = 600 = 120 d/d
2 60 nt 5
2π.120 0,158
1= .r, r=0,079 m, D = 2r = 0,158 m, M wA = 1200. = 94,8 kpm,
60 2
M 94,8
M wM = wA = = 23,7 kpm
ü.η 5.0,8
1 1 1 1 2π.600 2
b)KE = Jω m 2 + Jω A 2 + mV 2 = .0,025.( ) +
2 2 2 2 60

1 2π.120 2 1 1200
.1,25.( ) + . .(1) 2 = 209,32 kpm
2 60 2 9,8

Soru 4. Nominal değerleri Pn=100 kW, nn= 1000 d/d olan bir DC motoru, soyma‐moment
karakteristiğine sahip bir iş makinesini tam yük altında 1000 d/d ile tahrik etmektedir. Motorunun
devri endüvi devresine katılan ayar direnci ile yarı değerine düşürüldüğü takdirde ayar kayıp gücünü
seri ve şönt motor için ayrı ayrı bulunuz. Not: Motor kayıpları ihmal edilecektir.
Pn=100 kW, nn = 1000 d / d , n1 = 500 d / d ,
Şönt karakteristikli bir DC motoru için iki farklı çalışma noktasına ait momentlerin
45
oranı;
M1 I1 I .U P
= dir. Pay ve payda U gerimi ile çarpılırsa, 1 = E1 ifadesi elde edilir.
M n In I n .U PEN

Burada, PE1 devir sayısı yarıya düşürüldüğünde şebekeden çekilen gücü, PEN ise nominal çalışmada
motorun şebekeden çektiği gücü gösterir. Bu durumda şönt motor için aşağıdaki eşitlik yazılabilir.

M1 I1 PE1
= = (a)
M n I n PEN

Benzer şekilde seri karakteristikli motorlar için iki farklı çalışma noktasına ait momentlerin oranı
aşağıdaki şekilde yazılabilir.

2 2 2
M1 ⎛ I1 ⎞ ⎛ I1.U ⎞ ⎛ PE1 ⎞ (b)
=⎜ ⎟ =⎜ ⎟ =⎜ ⎟
M n ⎝ I n ⎠ ⎝ I n .U ⎠ ⎝ PEN ⎠

K K'
Mn = = Pn = sbt = 100 kW
ωn n n

Soyma–moment karakteristiğine haiz bir iş makinesinin iki farklı çalışma noktasındaki yük
momentlerinin oranı;
K'
M w1 n1 n n
= = (c)
M wn K' n1
nn

Önce şönt motor kullanılması durumunda kayıpları hesaplayalım. Motorun momentini iş makinesi
milindeki yük momentine eşitlersek (a=c),

PE1 n n n 1000
= , PE1 = ( n ) Pn = ( )100 = 200 kW
PEn n1 n1 500

ΔPş = PE1 -Pn = 200-100 = 100 kW Dirençlerde harcanan ek kayıp güç

Seri Motor İçin ( b=c ):

46
2
⎛ PE1 ⎞ nn
⎜ ⎟ =
⎝ PEn ⎠ n1
PE1 = nn
n1 .PEn = 500 .100 = 140 kW
1000
ΔPs =PE1 -Pn =140-100 kW=40 kW (ayar kayıp gücü)

Buradan, ayar kayıpları dikkate alındığında, soyma moment karakteristiğine haiz iş makinaları için
seri motor kullanmasının daha avantajlı olduğu görülür.

Soru 5. Vantilatör‐Moment karakteristiğine sahip bir iş makinesini tam yük altında tahrik eden ve
tam yük değerleri Pn=100 kW, nn=3000 d/d olan bir DC motorunun devri endüvi devresine katılan
ayar direnci ile yarı değerine düşürüldüğü takdirde ayar kayıp gücünü, seri ve şönt motor için
bulunuz. Not: Motor kayıpları ihmal edilecektir.

Vantilatör–Moment karakteristiğine haiz bir iş makinesinin iki farklı çalışma noktasına ait moment ve
güç değerleri yazılıp oranlanırsa,

M w1 M1 n P n
= = ( 1 ) 2 , 1 = ( 1 )3
M wn M nn Pn nn
n

Güç ifadesinde verilen değerler yerine yazılırsa mil gücü,
n 1500 3
P1 = Pn ( 1 ) 3 = 100.( ) = 12,5 kW elde edilir.
nn 3000
Şönt ve seri motorlar için iki farklı çalışma durumuna ait moment değerleri
yazılıp oranlanırsa;

M1 I P n M1 I P n
= 1 = E1 = ( 1 ) 2 (şönt ) = ( 1 ) 2 = ( E1 ) 2 = ( 1 ) 2 (seri)
M n I n PEn nn Mn In PEn nn


Şönt motor için faydalı güç,
PE1 n n 1500 2
= ( 1 ) 2 , PE1 = PEn ( 1 ) 2 = 100( ) = 25 kW bulunur.
PEn nn nn 3000

Buradan kayıp güç,

ΔPŞ = PE1 -P1 = 25-12,5 = 12,5 kW olarak bulunur.

Seri Motor İçin faydalı güç,
47

P n P n n 1500
( E1 ) 2 = ( 1 ) 2 , E1 = 1 , PE1 = Pn . 1 = 100. = 50 kW dır.
PEn nn PEn n n nn 3000

Buradan seri motor için kayıp güç,

ΔPS = PE1 - P1 = 50 − 12,5 = 37,5kW olarak bulunur.

48
3 DOĞRU AKIM MOTORLARININ KONTROLU

3.1 DOĞRU AKIM MOTORLARININ ELEKTRİKLE TAHRİKTEKİ ÖNEMİ

Doğru akım motorları, alternatif akım motorlarına göre kolay kontrol edilebilme ve yüksek performansa
sahip olma gibi, önemli üstünlüklere sahiptir. Ancak doğru akım motorları, yapılarında bulunan kollektör
ve fırçalardan kaynaklanan mekanik arızalara maruz kalır ve peryodik bakıma ihtiyaç gösterir. Güç
elektroniğinde ve kontrol tekniğinde elde edilen son gelişmeler, kontrolu karmaşık alternatif akım
motorlarının ideal kontrolunu mümkün hale getirmiş ve dolayısıyla doğru akım motorlarına ciddi bir
alternatif olmaya başlamıştır. Ancak endüstrideki pek çok uygulama için doğru akım motorlarının
kontrol metodları daha basittir ve daha az maliyetlidir.

Doğru akım motorları çok yönlü olup, endüvi sargıları ile birlikte alan sargılarının çeşitli kombinasyonları
yardımıyla değişik hız‐moment karakteristiğine sahip motorlar üretilmektedir. Doğru akım motorları, en
genel anlamda şönt, seri ve kompount motor olmak üzere üç çeşittir. Doğru akım şönt motoru bütün
işletme özelliklerini bünyesinde toplayan ideal bir tahrik motorudur. Motorun devir sayısını geniş bir
alan içinde ayarlamak, dönüş yönünü değiştirmek ve fren olarak çalıştırmak kolaylıkla
sağlanabilmektedir. Hız ve konum kontrolu uygulamalarında serbest ikazlı olarak çalştırıldığından, bu tip
motorlar serbest ikazlı doğru akım motorları olarak da adlandırılır. Doğru akım seri motorları yüksek yol
alma momentine sahip olup, cer ve kren işletimi için uygun bir tahrik motorudur. Ayrıca seri motorlar
aralarında paralel çalışabildikleri için tek motor yerine çift ve daha fazla seri motoru kullanmak
mümkündür.

3.2 DOĞRU AKIM ŞÖNT VE SERBEST İKAZLI MOTORLARIN KONTROLU

3.2.1 Doğru Akım Şönt Motorun Bağlantısı

Şekil 3.1’de bir doğru akım şönt motorun sargı konumları da dikkate alınarak çizilen prensip bağlantı
şeması gösterilmiştir. Bu bağlantı şemasında, P‐N doğru akım şebekesinin pozitif ve negatif baralarını, L‐
M‐R üç uçlu yol verme reostasını, A‐B endüvi uçlarını, G‐H komütasyon sargısı uçlarını göstermektedir.
Şekilden de görülecği üzere, devre şemasında sargıların sadece direnci dikkate alınmış olup,makinanın
sürekli rejimde çalıştığı kabul edilmiştir.
49
P
N
ş
L M
R
A D
C
n B
H
G

Şekil 3.1 Doğru Akım Şönt Motorun Esas Bağlantı Şeması
3.2.2 Doğru Akım Şönt Motorun İşletme Karakteristikleri

Doğru akım şönt motorun işletme karakteristikleri endüvi devresine ait gerilim denklemlerinden
çıkarılır. Şekil 3.2’de doğru akım şönt motorun prensip bağlantı şeması gösterilmiştir.

P N
Un
In
n Rd
Ian
M
If Rkom. Rkomp.
E
Lf , Rf Ry

Şekil 3.2 Doğru Akım Şönt Motorun Prensip Bağlantı Şeması
Sürekli çalışma durumunda endüvi devresi için,
50

U n = E n + R a Ian (3.1)

gerilim denklemi yazılabilir. Burada; Un motora uygulanan gerilimin nominal değerini, E endüvi EMK’ini,
Ia endüvi akımını, Ra endüvi devresi toplam direncini gösterir. Endüvi devresi toplam direnci (Ra), endüvi
sargısının direnci, fırça ve fırça kontak direnci ile komütasyon ve kompanzasyon sargılarının direnclerinin
toplamıdır. Elektrik motorlarında sargı dirençleri, sadece sıcaklık derecesine bağlı olup, fırça ve fırça
kontak direnci, komütatör yüzeyleri ile endüvi hızı gibi birçok faktöre bağlı olarak değişir. Ancak işletme
karakteristikleri üzerinde etkileri çok az olduğu için, endüvi direncinin sabit kaldığı kabul edilecek ve
endüvi reaksiyonunun etkisi ihmal edilecektir. Ayrıca, şönt motorlarda alan akımı tam yük akımının %
(3 ÷ 4)’i olduğundan, gerilim denklemlerinde endüvi akımı yerine yük akımı alınabilir. Bu durumda (3.1)
ifadesinden endüklenen gerilim,

E n = U n - R a Ian (3.2)


3.2.2.1 Elektromotor Kuvvet ‐ Akım Karakteristiği

Motorun endüklenen gerilim ifadesinde, kaynak gerilimi (Un), endüvi devresi direnci (Ra) parametrik
değişken olup, endüvi akımı Ian esas değişkendir. Bu durumda karakteristikler için iki durum söz
konusudur.

1.Durum;

Un gerilimi sabit kalmak şartı ile motorun endüvisine direnç ilave edilirse (r1,r2,…), elde edilen
endüklenen gerilim değerleri ve karakteristiğin eğimini veren ifadeler aşağıdaki gibi yazılabilir.

dE
Ra → En= Un ‐ Ra In → = -R a
dI
dE
Ra +r1 → E1= Un ‐( Ra + r1) In → = -(R a +r1 ) = -R 1
dI
dE
Ra +r1+ r2 → E2= Un ‐( Ra + r1+ r2 )In → = -(R a +r1 +r2 ) = -R 2
dI

Yukarıdaki ifadelere göre çizilen E=f(I) karakteristikleri Şekil 3.3 de gösterilmiştir.
51
Un Normal Krst
En Ra
Nn
E1
Ayar Krst
N1 R1
E2
N2 R 2
0 I
In

Şekil 3.3 DC Şönt Motorun Kademeli Değişen Endüvi Direncine Ait E=f(I) Karakteristiği

2.Durum;

Motorun endüvi direnci sabit kalmak şartıyla uygulanan gerilim U1' >U n >U1 >U 2 olacak şekilde
değiştirilirse, endüklenen gerilim değerleri ve karakteristiklerinin eğimleri için aşağıdaki ifadeler
yazılabilir.

dE
U1′ → E1′ = U1′ ‐ Ra. In → = −R a
dI
dE
Un → En = Un‐ Ra. In → = −R a
dI
dE
U1 → E1 = U1‐ Ra. In → = −R a
dI
dE
U2 → E2 = U2‐ Ra. In → = −R a
dI

Yukarıdaki ifadelerden elde edilen ayar karakteristiklerinin eğimlerinin değişmediği sadece boşta
çalışma noktalarının değiştiği görülmektedir. Buna göre elde edilen E=f(I) karakteristikleri Şekil 3.4’te
verilmiştir.
52
Ayar Krst
N 1'
Normal Krst Nn U 1'
Un
N1
N2 U1
Ayar Krst
U2
I
0

Şekil 3.4 DC Şönt Motorun Kademeli Değişen Endüvi Gerilimine Ait E=f(I) Karakteristikleri
3.2.2.2 Hız‐Akım Karakteristiği
Doğru akım motorlarında endüvi iletkenlerinde endüklenen gerilimin ifadesi, motor parametreleri de
dikkate alınarak,

p.N n
E= . .Φ.10-8 V (3.3)
a 60

şeklinde yazılabilir. Burada, p çift kutup sayısını, N endüvi oluklarına yerleştirilen iletken sayısını, a
endüvi sargısının çift paralel kol sayısını, Φ maxwell olarak bir kutbun altındaki akıyı gösterir. (3.3)
ifadesindeki motorun yapı veya konstruksiyon sabitleri ke elektromotor kuvvet sabiti olarak
tanımlanırsa, endüklenen gerilim için,

E = k e Φn (3.4)

ifadesi elde edilir. Bu ifade (3.2) ifadesi ile birleştirilerek devir sayısı için,

U -R I
k e Φ n n n = U n -R a I n , n n = n a n ,
k e .Φn

U n R a In
nn = - (3.5)
k eΦn k eΦn

ifadesi elde edilir. Motorun boştaki devir sayısı, (3.5) ifadesinde In=0 yazılır, bu değer nominal devir
sayısına oranlanır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa,
53
Un n Un k eΦn
nn = no = , o =
In =0
k eΦ n n n ( U n -R a In ) k e Φ n
Un
no = nn (3.6)
U n -R a I n

şeklinde elde edilir. Motorun hız ifadesinde, gerilim (Un), endüvi devresi direnci (Ra) ve alan ( Φ )
parametrik değişken olup, akım (Ia) esas değişkendir. Dolayısıyla Hız‐Akım karakteristikleri bu husus
dikkate alınarak üç farklı durum için aşağıdaki gibi elde edilir.

1.Durum; Un gerilimi ve Φ akısı sabit kalmak şartı ile endüvi devresine direnç ilave edilirse, hız ifadeleri
ve karakteristiklerin eğimi aşağıdaki gibi yazılabilir.
Un R I dn R
Ra → n = − a n → =− a
keΦ n keΦ n dI keΦ n
Un RI dn R
R1 → n1 = − 1n → =− 1
ke Φ n ke Φ n dI ke Φ n
Un R I dn R
R2 → n2 = − 2 n → =− 2
ke Φ n ke Φ n dI ke Φ n

Yukarıdaki ifadelerde, R1 =R a +r1 , R 2 =R a +r1 +r2 , ... olmak üzere endüvi devresinin toplam direncini

göstermektedir. Bu ifadelerin belirlediği n=f(I) karakteristikleri Şekil 3.5’te verilmiştir.

n
n0 Normal Krst
Nn Ra
n1
N1
n2
Ayar Krst
R1
M N2
R2
0 I

Şekil 3.5 DC Şönt Motorun Kademeli Değişen Endüvi Direncine Ait Ayar Karakteristikleri
2.Durum; Ra direnci ve Φ akısı sabit kalmak şartıyla endüvi gerilimi U1′>Un>U1>U2 olacak şekilde
değiştirilirse, hız ifadeleri ve karakteristiklerin eğimini veren ifadeler aşağıdaki gibi yazılabilir.

54
U1′>Un>U1>U2
U n ' R a In dn R
U1' → n1' = - → =- a
k eΦ n k eΦ n dI k eΦn
U n R a In dn R
Un → nn = - → =- a
k eΦ n k eΦ n dI k eΦ n

U1 R a I n dn R
U1 → n1 = - → =- a
k eΦ n k eΦ n dI k eΦ n
U 2 R a In dn R
U2 → n2 = - → =- a
k eΦn k eΦn dI k eΦn

Yukarıdaki ifadelerin belirlediği n=f(I) karakteristikleri Şekil 3.6’da verilmiştir.

n'
Faydalı Fren
Norma 01
l Krst
n0 U'1 Ayar Krst.
n01
Ç.B.
M Un Normal Krst.
G
n 02
U1
n03 U2 Ayar Krst.
U3
I
0

Şekil 3.6 DC Şönt Motorun Kademeli Değişen Endüvi Gerilimine Ait n=f(I) Krst.
3.Durum; Un gerilimi ve Ra direnci sabit kalmak şartıyla Φ akısı, Φ n> Φ 1> Φ 2 olacak şekilde
değiştirilirse, devir sayısı ve n=f(I) karakteristiklerinin eğimine ait ifadeler aşağıdaki gibi yazılabilir.
U R I R
Φ →n = n - a n → dn = - a
n n k Φ k Φ dI k Φ
e n e n e n
U R I dn R
Φ →n = n - a n → =- a
1 1 k Φ k Φ dI k Φ
e 1 e 1 e 1
U R I R
Φ →n = n - a n → dn = - a
2 2 k Φ k Φ dI k Φ
e 2 e 2 e 2

55
Yukarıdaki ifadelerin belirlediği n=f(I) karakteristikleri Şekil 3.7’te verilmiştir.

n
n3
n2 Φ3
Ayar
n1 Φ2
Krst
Φ1
n0
Normal Krst Φn
I
0

Şekil 3.7 DC Şönt Motorun Kademeli Değişen Alan Akımına Ait n=f(I) Karakteristikleri

3.2.2.3 Hız‐Moment Karakteristiği

DC motorlarda, motorun konstruksiyon sabitlerini de içine alan moment sabiti km olarak tanımlanırsa
moment için,

M = k m ΦIa (3.7)

ifadesi yazılabilir. Şönt motorlarda alan akımı tam yük akımının % (3‐5)’i dolayında olduğu için, endüvi
akımı yaklaşık olarak hat akımına eşit alınabilir ( I a ≅ I n ). Bu durumda moment için,

M n ≅ k m .Φ n .I n (3.8)

yaklaşık bağıntısı yazılabilir.

Yük akımının (3.8)’den hesaplanan değeri hız ifadesinde yerine yazılırsa, n=f(M) karakteristiğinin
denklemi,

56
U R a veya
n= -M
k eΦ k e k mΦ 2

U Ra (3.9)
n= -M
Ce Ce C m

şeklinde elde edilir. Burada, Ce = k eΦ , Cm = k m Φ olmak üzere sabitlerdir. Bu ifadenin birinci terimi no
devir sayısını, ikinci terimi ise yükle devir sayısındaki değişim miktarı ∆n’i verir. DC şönt motorunda
moment yük akımı ile orantılı olduğu için n=f(I) ve n=f(M) karakteristikleri aynı şekilde değişir. Bu
nedenle burada sadece normal n=f(M) karakteristiğinin çizimi ile yetinilecektir. Şekil 3.8’de DC şönt
motorun sadece sağ dönüş yönü için n=f(M) karakteristiği gösterilmiştir.

N0 ( 0 , n 0 )
nn Δn
M Nn ( Mn, n n )
G
M
0 Mn

Şekil 3.8 DC Şönt Motorun Normal Hız‐Moment Karakteristiği

3.2.2.4 Serbest ikazlı DC Motorun Çalışma Bölgeleri ve Karakteristikleri

Serbest ikazlı DC motorların endüvi ve alan devreleri, birbirlerinden bağımsız olarak bir DC
kaynağından beslenmektedir. Motorun nominal hızı, nominal endüvi ve alan akımında çalıştığı hız
olarak tanımlanmaktadır. Hızın nominal hızın altına düşürülmesi, endüvi geriliminin kontrolu ile
sağlanır. Bu kontrol esnasında endüvi akımı ve alan akımı sabit tutulur. Bu yüzden endüvi gerilim
kontrolü, motor momenti daima sabit kaldığı için, sabit momet sürme metodu olarak adlandırılır.
Nominal hızın üstündeki hızlarda çalışma, endüviye uygulanan gerilim sabit kalmak şartıyla, alan
akısı veya alan akımı değiştirmek suretiyle sağlanır. Akı azalırken hız artar ve motorun endüklenen
elektromotor kuvveti, dolayısıyla güç sabit kalır. Bu nedenle, alan kontrol metodu, sabit güç sürme
metodu olarak adlandırılır. Şekil 3.9’da serbest ikazlı bir DC motor için, endüklenen moment, güç,
endüvi akımı, alan akımı, akı ve gerimin hıza bağlı değişimleri verilmiştir.
57

Şekil 3.9 Serbest İkazlı DC Şönt Motorun Karakteristikleri
3.2.3 DC Şönt Motora Yolverme
Tahrik sistemini sukunet durumundan normal işletme durumuna geçirme işlemine yolverme, bu süreye
yolverme süresi, bunun için kullanılan cihazlara yolverme cihazları, gerekli bağlantılara da yolverme
bağlantıları denir.

Normal yapı tarzındaki DC motorları kalkış anında tam yük akımının 10 ila 20 katını, asenkron makineler
ise tam yük akımının 4 ila 8 katını çekerler. Bu yüksek yolalma akımlarını düşürmek ve aynı zamanda
yolalma momentlerini tahrik sistemi için uygun değerlere ayarlamak için yolverme cihazları ve yolverme
bağlantıları kullanılır. Motorun ilk anda çektiği akımı sınırlandırmak ve momenti istenilen değere
ayarlamak için ya endüvi devresine direnç ilave edilir veya motora uygulanan gerilim düşürülür. Motora
toplam değeri Rd = r1 + r2 + … + rm olan yolverme dirençleri ile yolverilmesi durumunda, başlangıçta
tamamı devrede olan yolverme dirençleri, motor yol aldıkça sondan itibaren devre dışı edilir. Yolverme
dirençlerinin tamamı devre dışı edildikten sonra normal karakteristik üzerinde sürekli çalışma noktasına
ulaşılır. Şekil 3.10’da, DC şönt motorun kademeli yolverme dirençleri ile yolverilmesi durumunda n=f(I)
ve E=f(I) eğrileri gösterilmiştir.

58
n E
N0 N0 E =sbt
n0 Ra N n0 Ra N
R1 J R1 J
I I
R2 H R2 H
Rm-1 G Rm-1 G
F F
Rm D Rm D
C C
n B= nC B E B =EC B
A I A
0 0 I
I n I1 I2 I n I1 I2
(a) (b)

Şekil 3.10 DC Şönt Motorun Yolverme Eğrileri
a)Hız‐Akım Karakteristiği, b) Elektromotor Kuvvet‐Akım Karakteristiği

Önce yolalma şartları ve seçilen kademe sayısına göre, yolalma akımının maksimum (I2) ve minimum (I1)
değerleri hesaplanır. I2 sabit akım doğrusunun yatay ekseni kestiği A noktasını No noktasına bağlayan
doğru Rm=Ra+Rd , m. inci kademe direnci karakteristiğini verir. Yolalma bu karakteristik üzerindeki A
noktasından başlar. Bu noktada nA=0, EA=0, fakat moment M 2 = k m Φ I 2 = C m I 2 gibi bir değere sahip
olup, tahrik sistemi bu momentle yol alır. Sistem hızlanırken çalışma noktaları B’ye doğru devamlı
hareket halindedir. B noktasına varıldığında devir sayısı nB, endüvi EMK’i EB gibi değer alırken, endüvi
akımı I2 değerinden I1 değerine, döndürme momenti M 1 = k m .Φ I1 = C m I1 değerine düşer. B noktasında
sondan itibaren rm direnci devre dışı edilir. Bu arada akım I1 değerinden I2 değerine yükselirken devir
sayısı ve EMK sabit kalır ve B’den çizilen yatay doğrunun I2 sabit akım doğrusunun kestiği C noktası Rm‐1
direnç karakteristiğine ait bir noktadır. Bu nokta No ile birleştirilirse bu yeni direnç karakteristiği elde
edilir. Daha sonra yolvermeye bu şekilde bütün kademe dirençleri devre dışı edilene kadar devam edilir.
Kademe dirençlerinin hesabı için dirençlerin devrede kalma süreleri ile akımların bilinmesi gerekir. Şekil
3.11’de devir sayısı ve yolalma akımının zamana bağlı değişimleri verilmiştir.
59
I n
A C F H
I2
I ort n=f(t)
nn
I1
In B D G I=f(t)
t
0 t1 t2 t3 t4

Şekil 3.11 DC Şönt Motorun Hız‐Zaman ve Akım‐Zaman Eğrileri
DC şönt motorun yolverme reostası kademe dirençleri, Şekil 3.12’de gösterilen E = f(I) diyagramdan
hesaplanabilir.
E
U =sbt P
N M
M Ra
R1
K J
r1
R2
I H
G
Rm-1
E D =EF r2
F
D
Rm
Rd rm-1
C
E B=EC B
rm
A
0 I
I n I1 I2

Şekil 3.12 DC Şönt Motorun Yolverme Reostası Kademe Dirençlerinin Hesabına Yarayan Diyagram
Yolverme reostası toplam direnci Rd, A noktasına ait U-0=(R a +R d )I 2 gerilim denkleminden,

U
R d = -R a
I2

60
olarak bulunur. Aralarında bir geometrik dizi teşkil eden kademe dirençleri de A, B, C, D, noktalarına ait
gerilim denklemlerinden çıkarılır;
A noktası için: U-EA =RmI2
B noktası için: U-E B =R m I1
C noktası için: U-E C =R m-1I 2
D noktası için: U-E D =R m-1I1
F noktası için: U-E F =R 2 I 2
‫ڭ‬
N noktası için: U-E N =R a I n

A ve C noktalarına ait gerilim ifadeleri taraf tarafa çıkarılırsa,

AC = E C -E A = (R m -R m-1 )I 2 = rm I 2

ifadesi elde edilir. Benzer şekilde,

CF=rm-1.I 2 , FH = r2 . I 2 , HJ = r1 . I 2 , JP = R a .I 2

olduğu gösterilebilir. B ve C noktalarına ait gerilim ifadelerinin sol tarafı eşit olup, sağ tarafları eşitlenirse

R m .I1 =R m-1.I 2 , R m = I 2 = k elde edilir.
R m-1 I1

Diğer çalışma noktalarına ait gerilim ifadeleri dikkate alındığında, yolverme reostası kademe dirençleri
arasında aşağıdaki seri elde edilir.

Rm R R R I
= m-1 = L = 2 = 1 = 2 = k (3.10)
R m-1 R m-2 R 1 R a I1

Yukarıda elde edilen (3.10) ifadesi yardımıyla, yolverme reostası büyük ve küçük kademe dirençleri
aşağıdaki gibi hesaplanabilir.

Büyük Kademe Dirençleri;
R1 = R a .k
R2 = R1.k = R a .k 2

61
M

Rm = R a .k m
şeklinde elde edilir. Son ifadeden m kademe sayısı,

Rm ln(R m /R a )
ln = m .ln k m =
Ra ln(I 2 /I1 )

şeklinde elde edilir. Küçük Kademe Dirençleri;
R
1
= R a +r1 => r1 =R1 -R a
r1 = R a k-R a =R a (k-1)
R2 = R a +r1 +r2
r2 = R 2 -R a -r1 = R a k 2 -R a -R a k+R a
r2 = R a k(k-1)
M
m-1
rm = Ra k (k-1)

şeklinde yazılabilir. Elektrikle tahrik sistemlerinde yolalma esnasında akımın maksimum ve minimum
değerlerinin tesbit edilmesi için 3 farklı durum söz konusudur.

‐ Ağır yük altında yolverme: Mort=(1,7‐2)Mn

Ağır yük altında yol alan makineler: Taşıt araçları, volanlı makineler (presler), basınç altında yol alan
pompalar, vinçler, krenler, haddeler, çarpma makineleri ve kalenderler.

‐ Tam yük altında yol verme: Mort=(1,3‐1,5)Mn

Tam yük altında yol alan makineler: Hızlı dönen santrifüj pompalar, transport kayışları, iplik ve dokuma
makineleri, asansörler vb iş makineleri,

‐ Yarı yük altında yol verme: Mort=(0,65‐0,75)Mn

Yarı yük altında yol alan makineler: Boşta veya yarı yükte yol alan bütün makineler bu gruba girer.Takım
tezgahları, pistonlu pompalar, küçük kompresörler,düşük hızlı santrifüj pompalar ve vantilatörler.

Yukarıda momentler için verilen oranlar akımlar için de geçerlidir.
62
3.2.4 DC Şönt Motorun Devir Sayısı Ayar Metotları
DC şönt motorun devir sayısı ayarı, endüvi devresine direnç ilave etmek, endüvi devresine değişken
gerilim uygulamak ve alan akımını değiştirmek suretiyle üç farklı şekilde gerçekleştirilebilir.
3.2.4.1 Endüvi Devresine Kademeli Direnç İlave Ederek Yapılan Devir Sayısı Ayarı
Bu ayar metodunda prensip uygulanan gerilim ve alan sabit kalmak şartı ile motorun endüvi devresine
kademeli direnç ilave etmek olup, elde edilen ayar karakteristikleri ve sabit yük momenti için çalışma
noktaları Şekil 3.13’de gösterilmiştir.
n
n0
nn
Nn (R a) Normal Krst
n1
N1 (R 1)
n2
N2
(R 2)
Ayar Krst M
0
N3
(R 3)

Şekil 3.13 DC Şönt Motorun Endüvi Devresine Direnç İlave Edilerek Elde Edilen Ayar Karakteristikleri
Ayar metodunun başlıca özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir;
• Motorun devir sayısı ayarı dar bir alanda gerçekleştirilebilir.
• Ayar sürekli olmayıp, kademelidir.
• Hız azaldıkça karakteristiklerin eğimi arttığından, yükteki değişimlerde, hızdaki değişim artmaktadır.
• Hız, ilave edilen dirençlere bağlı olarak değiştiğinden, herhangi bir ayar cihazına gerek yoktur.
• Hız ayarı tek yönlü olup, motorun hızı sadece nominal devir sayısının altındaki hızlarda ayarlanır.
• Ayar dirençlerinden hat akımının yaklaşık tamamı geçtiğinden, ayar kayıpları son derece yüksektir.

3.2.4.2 Endüvi Devresine Değişken Gerilim Uygulanarak Yapılan Hız Ayarı
Bu ayar metodunda prensip, endüvi devresi direnci sabit kalmak ve alan sargısı bağımsız bir DC
kaynağından beslenmek şartıyla, motorun endüvisine değişken gerilim uygulamaktır. Motorun endüvi
devresine U1ı>Un>U1>U2…olacak şekilde değişken gerilim uygulandığında elde edilen ayar
karakteristikleri ve sabit yük momenti için çalışma noktaları Şekil 3.14’de görülmektedir.
63
n'1 N '1
nn
N o rm a
l K rst
U '1 } A yar
K rst
Nn
M Un
n1 N1
n2 N2
U1
U2 } A yar
K rst
0 I
In

Şekil 3.14 DC Şönt Motorunda Gerilim Değiştirilerek Elde Edilen Ayar Karakteristikleri
Bu tip hız ayarı DC motorları için ideal bir hız kontrol yöntemi olup, tahrik sistemlerinde geniş ölçüde
kullanılmaktadır. Hız ayarının başlıca özellikleri ise aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• Devir sayısı ayar alanı son derece geniştir.
• Stabilite şartları değişmez. Karakteristiklerin eğimleri eşit olduğundan, yükteki değişimlerde devir
sayısındaki artış aynı kalır.
• Ayar sürekli olup, kademeli gerilim uygulanması durumunda ise kademeli devir sayısı elde edilir.
• Ayar iki yönlü olup, motorun devri nominal devrin altında ve üstünde ayarlanabilir.
• Ayar ekonomisi son derece iyidir.
• Tek sakıncası değişken gerilimli DC kaynağına ihtiyaç göstermesidir.

DC motorlarına değişken gerilimli DC kaynağı sağlamak amacıyla dinamik ve statik sistemler
kullanılmaktadır. Dinamik sistemlerde, değişken gerilim elde etmek için aralarında mekanik ve/veya
elektriksel bağlantı olan motor ve generatör gruplarından yararlanılır. Dinamik sistemlerin en önemli
uygulaması Ward‐Leonard tahrik sistemidir. Bu nedenle sadece Ward‐Leonard tahrik sistemi aşağıda
incelenmiştir.
3.2.4.2.1 Ward‐Leonard Tahrik Sistemi ile Hız Kontrolu

Ward‐Leonard tahrik sisteminde, devir sayısı ayar edilecek motorun dışında, bu motorla aynı güçte iki
elektrik motoruna daha ihtiyaç olup, sistemin blok diyagramı Şekil 3.15’de verilmiştir. Tahrik makinesi
(T.M), DC generatörü (G), devir sayısı
I.D T.M G M A
Şekil 3.15
Ward‐Leonard Tahrik Sistemi Blok Diyagramı
64

ayar edilecek DC şönt motoru (M) ve iş makinesinden (A) oluşan tahrik sisteminde, tahrik makinesi
olarak alternatif akım şebekesinden beslenen bir elektrik motoru kullanılması durumunda, alan
sargılarını beslemek amacı ile küçük güçlü bir ikaz dinamosu (İ.D) bağlanmıştır. Şekil 3.16’da üç fazlı
talternatif akım şebekesinden beslenen bir Ward‐Leonard tahrik sisteminin bağlantı şeması
görülmektedir.

R S T
İ.D G M A
3~
M
T.M.
II
p
n
Şekil 3.16
Ward‐Leonard Tahrik Sistemi Bağlantı Şeması

Tahrik sisteminde, tahrik makinesi tarafından yaklaşık sabit devirle tahrik edilen doğru akım
generatörünün (şönt generatör) alan akımı değiştirilerek uçlarından elde edilen değişken doğru gerilim
doğru akım şönt motorunun endüvisine uygulanmakta ve bu sayede motorun devir sayısı ayarı
yapılmaktadır. Generatörün alan akımını her iki yönde de ayarlamak için sistemde iki yönlü alan reostası
kullanılmıştır. İkaz dinamosu ise motor ve generatörün alan sargıları için gerekli DC kaynağı elde etmek
için kullanılmaktadır. Şekil 3.17’de Ward‐Leonard tahrik sistemi ile elde edilen ayar karakteristikleri ve
çalışma bölgeleri görülmektedir.
65
Φ değişken
G
M
U değişken
0
M
M
G
Φ değişken

Şekil 3.17 Ward‐Leonard Bağlantısında Şönt Motorun Ayar Karakteristikleri
a) Ward‐leonard tahrik sisteminin özellikleri;
• Geniş bir alan içinde sıhhatli ve seri devir sayısı ayar imkanı sağlar. Motorun alan akımı da
değiştirilerek ayar alanı iki yönde komütasyon sınırına kadar genişletilebilir. Ayar karakteristiklerinin
eğimi generatörün endüvi direncinden dolayı biraz artar. Motor‐Generatör grubunun devir sayısının
sabit değeri için, tahrik motorunun devir sayısı ve karakteristiğin eğimi aşağıdaki gibi yazılabilir.

E (R +R ) dn R +R
n= -M g m2 , = - g m2
k e Φm k e k mΦm dM k e k mΦm

Burada; Rg generatörün endüvi devresi toplam direncini, Rm şönt motorun endüvi devresi toplam
direncini gösterir.

• Dönüş yönü kolayca değiştirilebilir. Çift yönlü α reostası yardımıyla generatörün ikaz akımının yönü
değiştirilirse, motora uygulanan gerilimin polaritesi değişir ve bunun sonucu olarak motorun dönüş
yönü değişir.

• Çok geniş bir alanda faydalı fren olarak çalışabilir. Motor sağ yönde herhangi bir çalışma
karakteristiğinde 1. Gözde çalışırken, gerilim aniden düşürülürse, çalışma noktası 2. Gözde bu ayar
karakteristiği üzerinde generatör çalışma bölgesine geçer.

• Yolverme kayıpları son derece azaltılmıştır. Ayar için sadece generatörün alan akımını ayarlamak ve
yönünü değiştirmek yeterlidir.
66
• Son derece duyarlı bir hız ayar sistemidir. Normal generatör yerine özel yapıda ayar generatörü
kullanılarak sistemin cevap verme süresi daha da kısaltılabilir.

Sakıncaları ise;
• Sistemin kuruluş ve işletme masrafları yüksektir.

• Sistemin mekanik verimi düşüktür. Sistemin içinde enerji üç defa şekil değiştirdiği için, her makinede
enerjinin bir kısmı kaybolur. Sistemin toplam verimi,
ηsis = ηT.M .ηG .ηM

şeklinde yazılabilir. Burada; ηT.M tahrik makinasının, ηG generatörün ve ηM motorun verimini gösterir.

b) Ward‐Leonard Tahrik Sisteminin Uygulama Alanları;
• Geri dönüşlü çelik hadde tesisleri ve kağıt haddeleri.
• Yüksek binalarda kullanılan asansörler, maden kuyusu asansörleri.
• Saç ve profil kesme makineleri ile presler.
• Hassas torna tezgahları ve frezeler.
3.2.4.2.2 Tek Fazlı Dönüştürücülerle ( Kontrollu Doğrultucularla) DC Motor Kontrolu

Serbest ikazlı DC motorların hızı, tek fazlı kaynaktan beslenen ikdönüştürücü yardımıyla kontrol
edilebilir. Motorun nendüvi devresini besleyen birinci dönüştürücünün kontrol açısı ( iletim açısı
)değiştirilerek motorun endüvisine uygulanan gerilim değiştirir. Böylece birinci dönüştürücünün gecikme
açı kontrolu ile temel hızın altındaki hızlarda kontrol sağlanır. Motorun alan devresini besleyen ikinci
dönüştürücünün kontrol açısının değiştirilmesi ile temel hızın üzerindeki hızlarda kontrol sağlanır. Birinci
dönüştürücü için, α1 ’in düşük değerlerinde endüvi akımı kesintili olabilir. Endüvi akımındaki kesintiler,
endüvide daha çok kayıba ve zayıf hız regülâsyonuna sebep olur. Motor hızının alçak değerleri için
endüvi akımını sürekli yapmak ve endüvi akımındaki dalgalanmaları azaltmak için, endüvi devresi ile seri
L endüktansı bağlanır. Tek fazlı dönüştürücülerden beslenen DC motor sürücüleri, güç elektroniği devre
tipine bağlı olarak, tek fazlı yarı dalga dönüştürücülü sürücüler, köprü dönüştürücülü sürücüler, tam
dalga dönüştürücülü sürücüler ve çift dönüştürücülü sürücüler olmak üzere dört tipte olup, bu sürücüler
aşağıda incelenmiştir. Bu tip dönüştürücülerin hepsinde I a endüvi akımı sabit kabul edilmiştir.
a) Tek Fazlı Yarı Dalga Kontrollu Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu
Serbest ikazlı bir DC motorun endüvi devresi tek fazlı yarı dalga kontrollu dönüştürücü çıkışına
bağlanırsa, dönüştürücün α kontrol açısı değiştirilerek elde edilen değişken doğru gerilim yardımıyla
motorun hız kontrolu gerçekleştirilebilir. Şekil 3.18’de serbest ikazlı bir DC motorun tek fazlı yarı
dalga kontrollu bir dönüştürücü üzerinden beslenmesine ait sürücü devresi görülmektedir.
67

Şekil 3.18 Tek Fazlı Yarı Dalga Kontrollu Dönüştürücü üzerinden beslen bir DC motorun;
a) Bağlantı Şeması, b) Çalışma bölgesi, c) Akım ve Gerilimlerin Değişimleri.
68

Şekilde endüvi devresine büyük degerli bir bobin bağlanmadığı sürece endüvi akımı sürekli değildir.
Bu tür yarım dalga kotrollu doğrultucuların kullanıldığı uygulamalarda güç 0.5 kW civarındadır. Alan
sargısı ise, şekilde görüldüğü gibi, daha küçük güçte bir tek fazlı yarım dalga kontrollu köprü
dönüştürücü üzerinden beslenmektedir. Dönüştürücü çıkışındaki gerilimin ortalama ortalama
değeri,
U
Udiα = m ( 1+cosα1 )
2π (3.11)

Alan sargısını
şeklinde yazılabilir. Burada, 0 < α < π olup, U kaynak geriliminin maksimum değeridir.
besleyen tek fazlı yarı kontrollu köprü dönüştürücünün çıkış geriliminin ortalama değeri,
U
Uf = m ( 1+cosα 2 )
π (3.12)
şeklinde yazılabilir. Burada, 0 < α < π dir.
Şekil 3.18 (c)’ deki dalga şekillerinden, tristör veya kaynak akımının efektif değeri,

π −α 2 π −α
I sr = Ia = Ia
2π 2π (3.13)

Serbest geçiş diyodundan geçen akımın efektif değeri,

π +α 2 π +α
I fdr = Ia = Ia
2π 2π (3.14)

şeklinde elde edilir. Görünen Giriş Gücü = U S .I sr

Motora verilen Güç = Ea I a + I a2 .Ra = ( Ea + I a .Ra ) I a = U t .I a

E I + I 2 .R U .I
Giriş Güç Faktörü PF = a a a a = t a
Vs .I sr U s .I sr (3.15)
b) Tek Fazlı Yarı Kontrollu Köprü Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu
Şekil 3.19 (a)‘da, endüvi ve alan devresi tek fazlı yarı kontrollu iki dönüştürücü ile sürülen serbest
ikazlı DC motor kontrol sistemine ait bağlantı şeması gösterilmiştir. Her iki dönüştürücü de tek fazlı
kaynaktan beslenmektedir. Bu dönüştürücüler tek bölgeli kontrola uygun olup, 15 kW’a kadarki DC
tahriklerde kullanılmaktadır. Şekil 3.19 (b)‘de, endüvi akımında dalgalanma olmadığı durmda, akım
ve gerilim dalga şekilleri gösterilmiştir.
Dönüştürücü çıkışındaki gerilimin ortalama ortalama değeri,
U
Udiα = Ut = m ( 1+cosα1 ) (3.16)
π

69
Alan devresi için,

U
Uf = m ( 1+cosα 2 )
π (3.17)

ifadeleri yazılabilir.

Şekil 3.19 (b)’deki dalga şekillerinden kaynak akımının efektif değeri,

π −α
I sr = I a
π (3.18)

Serbest geçiş diyodundan geçen akımın efektif değeri,

α
I fdr = I a
π (3.19)

Tristör akımının efektif değeri,

π −α
ITr = I a
2π (3.20)

70

Şekil 3.19 Tek fazlı yarı kontrollu köprü dönüştürücü ile DC motor kontroluna ait;

Giriş güç faktörü

U .I
PF = t a (3.21)
U s .I sr

c) Tek Fazlı Tam Kontrollu Köprü Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu
Endüvi ve alan devresi tam kontrollu dönüştürücü ile beslenen bir serbest ikazlı DC motor kontrol
sistemine ait sürücü devresi Şekil 3.20(a)’da verilmiştir. Kontrol devresi iki bölgeli çalışmaya
elverişlidir ve 15 kW’a kadar güçlerde kullanılmaktadır. Motorun rejeneratif frenlenmesi için, güç
motordan kaynağa doğru akmak zorundadır ve bu motorun zıt emk’sı yön değiştirirse mümkündür,
çünkü Ea.ia negatiftir. Tristörler tek yönlü eleman olduğundan, akımın yönünün değiştirilemediğine
71
dikkat edilir. Bu nedenle rejeneratif frenleme için Ea’nın polaritesi ters çerilmek zorundadır, bu da
alan sargısını besleyen doğrultucunun 90 dereceden daha büyük gecikmeli çalıştırılarak ters
çevrilmesi ile mümkündür. Böylece alan sargısındaki akım yön değiştirebilir, alan sargısı tek fazlı
tam kontrollu doğrultucu üzerinden enerji sağlar.
Endüvi Devresini besleyen doğrultucunun çıkış geriminin ortalama değeri,

2U
Ut = m cosα1 (3.22)
π

dir. Burada, 0 < α < π olup, U kaynak geriliminin maksimum değeridir. Aynı şekilde alan devresini
besleyen doğrultucunun çıkış geriliminin ortalama değeri,

2U
U f = m cosα 2
π (3.23)

dir. Burada, 0 < α < π’dir.

Şekil 3.20 (b)’deki dalga şekillerinden, kaynak akımının efektif degeri,

π
I sr = I a2 . = Ia
π (3.24)

Tristör akımının effektif değeri,

π I
Itr = I a2 . = a (3.25)
2π 2

U .I 2U m I . 2 2 2
Giriş Güç Faktörü pf = t a = Cosα1. a = Cosα1 (3.26)
U s .I sr π U m .I a π

Yukarıdaki ifadede endüvi akımının sabit olduğu kabul edilmiştir.

72

Şekil 3.20 Tek fazlı tam kontrollu köprü dönüştürücü ile DC motor kontroluna ait;

d) Tek Fazlı Çift Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu

Şekil 3.21(a)’da iki tam kontrollu ters paralel bağlı bir tek fazlı çift dönüştürücünün kullanıldığı
serbest ikazlı bir DC motorun bağlantısı görülüyor. Bu tip sürücüler dört bölgede çalışmakta olup,
kullanma alanı yaklaşık 15 kW civarındadır. Birinci ve dördüncü bölgede 1. doğrultucu, ikinci ve
üçüncü bölgede 2. dönüştürücü enerji sağlar. Alan sargıları tek veya üç fazlı tam kontrollu
dönüştürüceden beslenebilir. Doğrultucu çıkışlarındaki gerilimler için aşağıdaki ifadeler yazılabilir.
73

Şekil 3.21 Tek fazlı çift doğrultucu ile DC motor kontrolüne ait;
a) Bağlantı Şeması, b) Çalışma bölgeleri.

2U m
1. Dönüştürücü için, U diα = Ut = cosα1 ( 0 ≤ α1 ≤ π ) (3.27)
π
2U m
2. Dönüştürücü için, Udiα = Ut = cosα 2 ( 0 ≤ α 2 ≤ π ) (3.28)
π
Burada, α1 + α 2 = π ’dir.
2U m
Alan dönüştürücüsü için, U diα = U f = cosα3 ( 0 ≤ α 3 ≤ π ) (3.29)
π
1.Dönüştürücü α1 ≤ 90° iken ileri yönde motor, α1 ≥ 90° iken motor ters yönde faydalı frenlemeye
geçer ve dördüncü gözde generatör olarak çalışır.
74
2.Dönüştürücü α 2 ≤ 90° iken üçüncü gözde ters yönde motor, α 2 ≥ 90° ve motor ters yönde uyarma

sağlanırsa ters yönde rejeneratif frenleme modunda ikinci gözde generatör olarak çalışır.

3.2.4.2.3 Üç Fazlı Dönüştürücü Beslemeli DC Sürücüler

Büyük güçlü DC motor sürücüleri daima üç fazlı dönüştürücüler vasıtasıyla beslenir. Bir üç fazlı
kontrollu dönüştürücü, temel hızın altındaki hızları sağlamak amacıyla endüvi devresi gücünü temin
eder. Bir diğer üç fazlı kontrollü dönüştürücü, temel hızın üstündeki hızların sağlanması için alan
devresine bağlanmıştır. Üç fazlı dönüştürücülerin çıkış frekansı, tek fazlı dönüştürücülerinden daha
yüksektir. Bu yüzden, üç fazlı sürücülerde endüvi akımındaki dalgalanmaları azaltmak için kullanılan
endükdansın değeri, tek fazlı DC sürücüden daha düşüktür.. Genellikle endüvi akımı sürekli olduğu
için, üç fazlı DC sürücülerdeki motor performansı, tek fazlı DC sürücülere göre daha yüksektir. Üç
fazlı DC sürücüler, tek fazlı DC sürücülerde olduğu gibi üç fazlı sürücüler; üç fazlı yarı dalga
dönüştürücülü sürücüler, üç fazlı yarı kontrollu köprü dönüştürücülü sürücüler, üç fazlı tam dalga
köprü dönüştürücülü sürücüler ve çift dönüştürücülü sürücüler olmak üzere dört tipte olup, bü
sürücüler aşağıda ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu tip dönüştürücülerin hepsinde I a endüvi
akımı sabit kabul edilmiştir.

a) Üç Fazlı Yarı Dalga Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu
Şekil 3.22 (a)’da bir serbest ikazlı DC motor ve iki dönüştürücüden ibaret olan bir sürücü devresi
görülmektedir. Motorun endüvi devresi bir üç fazlı yarı dalga dönüştürücüden, alan sargısı ise üç
fazlı yarı kontrollu bir köprü dönüştürücüsünden beslenmektedir. Bu dönüştürücü, Şekil 3.22 (b)’de
görüldüğü gibi, birinci bölgede çalışır ve yaklaşık 40 kW’a kadar ki uygulamalarda kullanılır. Bu
sürücü ile iki bölgeli çalışma, motorun alan sargısı tek veya üç fazlı tam kontrollu köprü
dönüştürücüden beslenmek şartıyla, sağlanabilir.
Bir üç fazlı yarım dalga dönüştürücü için çıkış geriliminin ortalama değeri veya motorun endüvi
devresine uygulanan gerilim,
3U ml
U diα = Ut = cosα1 ( 0 ≤ α1 ≤ π )
2π
(3.30)

dir. Burada U ml hat geriliminin maksimum değeri, α1 1. dönüştürücünün kontrol açısıdır.
Alan sargısını besleyen üç fazlı yarı kontrollu köprü dönüştürücü gerilimi,
3U ml
Uf = (1+cosα 2 ) ( 0 ≤ α 2 ≤ π ) (3.31)
2π
dir. Üç fazlı yarı dalga dönüştürücülü sürücü, AC kaynak hattındaki DC bileşene sahip olduğu için,
genelde endüstri uygulamalarında kullanılmaz.
Şekil 3.22 (c)’de verilen dalga şekillerinden( I ar = I a );
75

Şekil 3.22 Üç fazlı yarı kontrollu doğrultucu ile DC motor kontrolüne Ait;

1 2π 1
Hat veya faz akımının efektif değeri, I sr = I a2 . = Ia (3.32)
2π 3 3

2π 1 1
Tristör akımının ortalama değeri, ITA = I a . . = Ia (3.33)
3 2π 3

1
Tristör akımının effektif değeri, ITr = I sr = Ia (3.34)
3
b) Üç Fazlı Yarı Kontrollu Köprü Dönüştürücülü Sürücüler
Üç fazlı yarı kontrollu köprü dönüştürücüden beslenen bir serbest ikazlı dc motorun sürücü devresi
Şekil 3.22 (a)’da verilmiştir. Devrede motorun alan sargısı da küçük güçlü bir üç fazlı yarı kontrollu
köprü dönüştürücüden beslenmektedir. Bu devre bir bölgede çalışmaya elverişli olup, yaklaşık 115
Kw’a kadar güçler için kullanılabilmektedir. Endüvi akımında dalgalanma olmadığı ve akımın sürekli
76
olduğu kabul edilirse, α = 30° kontrol açısı için, tristör akımı ve hat akımının dalga şekilleri Şekil 3.22

(b)’de gösterilmiştir. Bu dalga şekillerinin incelenmesinden aşağıdaki sonuclar elde edilebilir.
‐ α1 ≤ 60° kontrol açısı için, herbir tristör 120° için iletimde olur.
‐ 60° ≤ α1 ≤ 180° kontrol açısı için, herbir tristör (120° − α1 ) için iletimde olur.
Endüvi akımında dalgalanma olmadığı kabul edilirse, endüvi akımının effektif değeri I ar =I a ’dir.
Böylece Şekil 3.22’den aşağıdaki ifadeler yazılabilir. α1 ≤ 60° için,

2π 1 2
I sr = I a2 . = Ia (3.35)
3 π 3

Ve Tristör akımının effektif değeri,

1 2π 1
ITr = I a2 . = Ia (3.36)
2π 3 3

Dir. 60° ≤ α1 ≤ 180° için kaynak akımının efeektif değeri,

180 − α1 180 − α1
I sr = I a2 .( ) = Ia (3.37)
180 180

Ve tristör akımının efektif değeri

180 − α1
ITr = I a (3.38)
180

1 180 − α1
Dir. α1 ≤ 60° için tristör akımının ortalama değeri I a ve 60° ≤ α1 ≤ 180° için, ( ) I a dir.
3 180

3U ml
1. dönüştürücü için, Uo = Ut = (1+cosα1 ) ( 0 ≤ α1 ≤ π ) (3.39)
2π
3U ml
2. dönüştürücü için, U f = (1+cosα 2 ) ( 0 ≤ α 2 ≤ π ) (3.40)
2π
77
( a )

( b )
Şekil 3.22 Üç fazlı yarı kontrollü köprü dönüştürücüden beslenen serbest
ikazlı bir dc motorun; (a ) Bağlantı Şeması, ( b ) Akım ve Gerilim Dalga Şekilleri
78
c) Üç Fazlı Tam Kontrollu Köprü Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu
Biri endüvi devresinde üç fazlı tam kontrollu köprü dönüştürücü, diğeri alan devresinde üç fazlı (
veya bir fazlı ) tam kontrollu köprü dönüştürücüden beslenen bir serbest ikazlı dc motor sürücü
devresi, Şekil 3.23’de görüldüğü gibidir. Bu devre iki bölgede çalışır ve yaklaşık 1500 Kw’a kadar
güçlerde kullanılır. Rejeneratif frenleme için, Ea ’nın polaritesi ters çevrilmek zorundadır. Bu da,
alan sargısını besleyen doğrultucunun 90 dereceden daha büyük gecikme açısı ile çalıştırılması ile
mümkündür. Dönüştürücü gerilimlerinin ortalama değeri ,
3U ml
1. dönüştürücü için, U 0 = Ut = cosα1 ( 0 ≤ α1 ≤ π )
π
(3.41)
3U ml
2. dönüştürücü için, U f = cosα 2 ( 0 ≤ α 2 ≤ π ) (3.42)
π

Dir. Burada, U ml hat akımının maksimum değerini gösterir.

Şekil 3.23 Üç fazlı tam kontrollü köprü dönüştürücü ile beslenen serbest ikazlı DC
motor kontrol sistemi

Endüvi akımının sabit değeri için ve α = 30° için akım ve gerilim dalga şekilleri Şekil 3.24’ de
gösterilmiştir. Bu değişimlerden, sürekli endüvi akımı için herbir tristörün 120° iletimde olduğu
görülmektedir. Bu durumda;

Endüvi akımının effektif değeri, I ar = I a

2π 1 2
Kaynak akımının effektif değeri, I sr = I a2 . = Ia (3.43)
3 π 3

79
1 2π 1
Tristör akımının effektif değeri, ITr = I a2 . = Ia (3.44)
2π 3 3

2π 1 1
Tristör akımının ortalama değeri, ITA = I a . . = I a (3.45)
3 2π 3

Şeklinde elde edilir. Şekil 3.25’de kaynak akımı iA , gerilimin indisinin ilk işareti a olduğunda (
vab , vac gibi ) pozitiftir. Benzer şekilde ikinci işaret a olduğunda negatiftir ( vba , vca gibi) . B ve C fazları
için kaynak akımının değişimi bu temelde tarif edilebilir.

α
Ucb Uab Uac Ubc Uba Uca Ucb Uab Uac Ubc Uba Uca Ucb Uab
Uo U t
0
wt
İa
Ia
wt
α=30˚
İA
120˚
Ia
wt
-Ia
120˚
İ
T1
120˚ 120˚
Ia Ia
0
wt

Şekil 3.24 α = 30° için akım ve gerilim dalga şekilleri

80
d) Üç Fazlı Çift Dönüştürücü ile DC Motor Kontrolu
DC Motor kontrolunda dinamik Ward‐ Leonard sistemi ile sağlanan özellikler, ters paralel bağlı çift
dönüştürücü kullanmak suretiyle sağlanabilir. Bu nedenle bu sistemler, statik Ward‐ Leonard sistemi
olarak da adlandırılır. Şekil 3.25 (a)’da, Serbest ikazlı bir doğru akım motorunun ters paralel bağlı çift
dönüştürücü kullanarak gercekleştirilen dört bölgeli hız kontrol sisteminin bağlantı şeması her ölge için
ayrı ayrı verilmiştir.

Şekil 3.25 (a) Dört Bölgeli Kontrol, (b) YönDeğiştirme Olayı

81
I. ve III. Bölgelerde, yani işletme çeşidi olarak saat ibreleri yönünde ( doğru yönde ) veya saat
ibrelerinin tersi yönünde ( ters yönde ) hızlanmada doğru akım makinesi motor, dönüştürücü de
doğrultucu olarak çalışır. Dönüştürücü gerilimi, makinada endüklenen gerilim ve endüvi
devresindeki gerilim düşümünün toplamına eşit olup, enerji yönü şebekeden motora doğrudur. II.
ve IV. Bölgelerde, yani işletme çeşidi olarak saat yönünde veya saat yönünün tersindeki hızlarda
doğru ve ters yönde yavaşlamada, DC makinesi generatör olarak dönüştürücü de inverter modunda
çalışır. Bu durumda, makinada endüklenen gerilim ile endüvi devresindeki gerilim düşümünün
toplamı, dönüştürücü geriliminden büyüktür ve enerji şebekeye geri verilir.

Yön Değiştirme ( Ters Çevirme ) Olayı:

Şebeke denetimli dönüştürücülerde tetikleme kontrolu değiştirilerek faaliyete geçirilebilene kadar
geçmesi gereken tepki süreleri, darbe sayısı ve devre şartlarına bağlı olarak belirlenebilir. Şekil 3.25
(b), yön değiştirme olayında hızlanmadan yavaşlamaya (Frenlemeye) geçişi göstermektedir. SR1
dönüştürücüsü ilk olarak doğrultucu modunda çalışır ve pozitif I d akımı akar. Akım yön değiştirme
komutundan sonra ilk olarak SR1 dönüştürücüsünün inverter kontroluyla azaltılmalıdır. Ancak o
zaman SR2 dönüştürücüsünün anahtarlama süreci ( ya da endüvi veya alan devresinin ters
polaritelenmesi ) , I d akımının azalmasıyla makinede yavaşlamanın başlayabilmesi, ele alınabilir.
Böylece şekilde görüldüğü gibi, akımsız ve kontrolsuz bir kesinti meydana gelir. Yani motorun
yönünün değiştirilmesinde akımın SRI dönüştürücüsünden SRII dönüştürücüsüne aktarılması
sırasında, akımsız ve yönlendirilmemiş boşluk (ölü zaman) oluşur.

Sürekli Akımda Çalışma ( Eş Zamanlı Kontrol ):

Yüksek dinamik performans istenen tahrik sistemlerinde, ölü zamana izin verilmez. Bu nedenle Şekil
3.26’da görülen çift döndürücülü, yük akımlı, devre akımlı ve endüklenmiş gerilimli sistemler
kullanılır. Burada iki dönüştürücü aynı anda çalışır. Ayar karakteristiklerinden bilindiği gibi, SRI
dönüştürücü α1 açısı ile doğrultucu olarak çalışırken SRII dönüştürücüsü α2 =180‐α1 açısı ile inverter
olarak çalışmaktadır. İki kontrol açısı da ortalama doğru akım değerlerinin eşit büyüklükte olacağı
şekilde seçilir. SRI motor için IdI doğru akımını sağlar. Her iki dönüştürücünün farklı gerilim ani
değerlerinden dolayı, α1 ve α2 ayar açılarına bağlı olarak oluşan bir UKR gerilimi, bir devre akımı
İKR’nin geçmesine neden olur. Bu akım bir dönüştürücüden, diğerine akar, fakat makine üzerinden
geçmez. Devre akımı bobinleri LKR, onu sınırlandırır. SRI yük akımı ve devre akımını geçirirken, SRII
yalnız devre akımını geçirir. Makinada her iki dönüştürücü I ve II.’nin ortalama doğru gerilimi
bulunur. Motor çalışmadan fren çalışmaya geçiş kesintisiz meydana gelir. SRI’in doğrultucu ayarının
geri alınmasıyla, dönüştürücü gerilimi endüklenen gerilimin altına düşdüğü için makinedeki
I d 1 akımı sıfır olur. Eş zamanlı olarak Aynı zamanda sürekli denetimli SRII’nin inverter kontrolü geri
alınır. Böylece endüklenen makine gerilimi, inverter gerilimine karşı (SRII) bir IdII akımı sağlayabilir (
Şekil 3.26 ). Oluşan döndürme momenti, generatörü durdurur ( frenler ). Enerji SRII üzerinden
şebekeye verilir.

Sürekli iki dönüştürücüden akan İKR devre akımı kayıplara yol açar. Aynı zamanda devreye ilave
edilen endüktanslar sistemin maliyetini, hacmini ve tersine çevirme süresini arttırır. Kaynak
82
gerilimindeki ani düşüş, inverter olarak çalışan dönüştürücüden yüksek akım geçmesine neden olur
ve doğrultucu tristörleri zarar görebilir.

Eşzamanlı olmayan ya da geçen akımsız kontrol metodunda, doğrultucular tek tek kontrol edilir.
Bunun sonucunda akım geçmez ve endüktanslar L1 ve L2 ’ye gerek yoktur. Bu da geçen akımdan ve
endüktanslarla ilgili ağırlık ve hacimden kaynaklı kayıpları ortadan kaldırır. Fakat ışık yüklerinde
kesikli geçiş meydana gelir ve kontrol biraz kompleksleşir. Ölü zaman, dolayısıyla, tersine çevirme
zamanı sıfır akımını daha dakik algılayabilecek metodlar kullanarak azaltılabilir. Bu tamamlanınca
eşzamanlı olmayan kontrol, eşzamanlı kontrolden daha hızlı yanıt sağlar. Bundan ve yukarıda
belirtilen avantajlardan ötürü eşzamanlı olmayan kontrol yaygın olarak kullanılır.

Şekil 3.26 Kesintisiz Akımlı Çift Dönüştürücülü DC Motor Kontrolüne Ait Çalışma Bölgeleri
Dönüştürücülü Tahrikin Avantaj ve Dezavantajları

Güç elektroniği dönüştürücüleri ile gerçekleştirilen DC motorlu tahrik sistemleri, eleman boyutları
çok küçük olduğu için ve ek dinamik elemanlar gerektirmediğinden, fazla yer ve bakım
gerektirmezler. Başlıca sakıncası ise, güç faktörünün düşük oluşudur. Bu nedenle devir sayısının
minimum değeri ve ayar alanı güç faktörü ile sınırlıdır. Bilindiği üzere düşük güç faktörü, enerji
dağıtım sistemi içindeki kayıp ve gerilim düşümlerinin büyük oranda artışına neden olur. Ayrıca
83
yapılan çalışmalarda, motora uygulanan gerilimdeki dalgalanmaların, motorun komütasyonu ve

kayıpları üzerindeki etkilerinin ihmal edilebilir seviyede olduğu gösterilmiştir.

3.2.4.2.4 DC Kıyıcı ile DC Motor Kontrolu

Sabit DC gerilimden ayarlanabilen DC gerilim sağlamak için DC kıyıcılar ideal seçimdir. DC kıyıcı, DC
motor ile sabit gerilimli kaynağın arasına bağlanarak motor hızı, temel hızın altındaki hızlarda
ayarlanabilir. Ayrıca DC kıyıcı, DC motorun rejeneratif fren çalışmasına imkan tanıyabilir ve tahrikin
kinetik enerjisi şebekeye geri verilebilir. Aşağıda, DC kıyıcıların güç veya DC motor kontrolü ile
faydalı frenleme kontrolleri incelenmiştir.

a) Motor Çalışma veya Güç Kontrolu

Bir DC motorun DC kıyıcı ile beslenmesine ait devre şeması şekil 3.27 (a)’da verilmiştir. Devre
Şekil 3.27 (b)’de görüldüğü gibi bir bölgede çalışmaya elverişlidir. Endüvi akımının sürekli ve dalgalı
olmadığı kabul edilmiştir. Kaynak gerilimi U s için, endüvi gerilimi vt = v0 , endüvi akımı ia , DC kaynak
akımı is ve serbest geçiş diyodu akımı i fd ’nin değişimi Şekil 3.27 (c)’de verilmiştir. Bu dalga
şekillerinden aşağıdaki ifadeler yazılabilir;

Ortalama motor gerilimi,
T
U 0 = U t = on .U s = αU s = f .Ton .U s ( 3.46 )
T
T 1
dir. Burada, α = on bağıl iletim süresi, f = kıyma frekansı olarak tanımlanır.
T T
Motora verilen güç,

Pi = U t .I a = α .U s .I a ( 3.47 )
Kaynak akımının ortalama değeri,
T
I s = on .I a = α .I a ( 3.48 )
T
Kıyıcının giriş gücü,

Pc = α .U s .I a ( 3.49 )

Motorun endüvi devresine ait gerilim denklemi yazılır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa, motoru
açısal hızınının ifadesi,

U t = α .U s = Ea + I a Ra = K mωm + I a Ra , ωm = α .U s − I a Ra ( 3.49 )
Km
Şeklinde elde edilir. Denklem ( 3.49 )’ den de görüldüğü üzere dc kıyıcının bağıl iletim süresi α
değiştirilerek motorun hızı kontrol edilir.

84

( b) ( c)
Şekil 3.27 DC kıyıcı ile DC motor kontrolü;
a) Bağlantı şeması, b) Çalışma bölgesi, c) Akım ve gerilimlerin değişimleri
85
Şimdiye kadar motorun endüvi akımında dalgalanma olmadığı kabul edilmiş ve buna bağlı olarak
Şekil 3.27’deki dalga şekilleri verilmiştir. Aslında Şekil 3.28’de gösterildiği gibi, Motorun endüvi
akımı kıyıcı iletime girdiğinde artacak, kesime girdiğinde ise azalacaktır. Bu durumda kıyıcının iletim
ve kesim süreleri esnasında akımın değişimi sırasıyla aşağıdaki gibi hesaplanmıştır.

Ra Ra
U − Ea − t − t
ia (t ) = s (1 − e La ) + I mn .e La ( 3.50 )
Ra

R R
E − at − at
ia (t ) = − a (1 − e La ) + I mx .e La ( 3.51 )
Ra

Burada, I mn ve I mx sırasıyla akımın maksimum ve minimum değerlerini gösterir.

Ut = Uo
Us
io = ia
I max
I min
Ton Toff
t
is I max
I min
i fd I max (1 − α )t
I min
αt
t

Şekil 3.28 Şekil 3.27’de verilen sürücüde endüvi akımında dalgalanma olması
Durumunda akım ve gerilişmin değişimi
86

b) Rejeneratif Frenlemeli Kontrol

Rejeneratif frenlemeli kontrolda, motor generetör olarak çalışır ve motorun kinetik enerjisi
şebekeye geri verilir. Motor çalışma esnasında endüvi akımı pozitiftir ve motor şebekeden güç
tüketir. Motor bir hızda yükü tahrik ettiği sırada zıt emk motora uygulanan gerilimi aşarsa, akım yön
değiştirir ve DC baraya güç verilir. Bu durumda motor rejeneratif frenleme modunda bir generatör
gibi çalışır. Rejeneratif fren çalışma modunun prensibi, bir serbest ikazlı DC motor ve kıyıcının
gösterildiği Şekil 3.29 (b) yardımıyla açıklanabilir. Yokuş aşağıya inen tren veya yükü yüksekten
aşağıya indiren aktif yükler için, motorun zıt emk’sı, kaynak geriliminden daha yüksek olmasına izin
verilebilir. CH kıyıcısı iletime geçirildiğinde, CH’den doğru endüvi uçları kısa devre olmaya
başlayacağı için La endüvi endüktansından doğru akım yükselir. Aynı zamanda, Ton süresinde
vt = 0 ’dır. Kıyıcı kesime girdiğinde Ea ,U s kaynak geriliminden daha büyük olduğundan D diyodu
iletime girer ve endüvi endüktansında depolanan enerji kaynağa transfer edilir. Toff süresinde,
U t = U s ’dir. Endüvi akımında dalgalanma olmadığı ve akımın sürekli olması durumunda, ilgili gerilim
ve akım dalga şekilleri Şekil 3.29 (c)’de görüldüğü gibidir. Bu dalga şekilleri de dikkate alınarak
aşağıdaki ifadeler yazılabilir.
Kıyıcının ortama gerilimi,

T
U t = off .U s = (1 − α )U s ( 3.52 )
T

Motor ile üretilen güç,

U t .I a = (1 − α )U s .I a

Motor emk’sı,

Ea = K mωm = U t + I a Ra = (1 − α )U s + I a Ra ( 3.53 )

Rejeneratif frenleme esnasında motor hızı,

(1 − α )U s + I a Ra
ωm =
Km
di di
Kıyıcı iletime girdiğinde, Ea − I a Ra − La a = 0, ( Ea − I a Ra ) = La a dir.
dt dt
Kıyıcının iletime girmesiyle La endüktansındaki enerji ve akım artmak zorundadır. Böylece,

87
dia
veya ( Ea − I a Ra ) ≥ 0 ( 3.54 )
dt
olmak zorundadır
İs İa
+ +
D
İT ra
La
Us
Ut
+
r L
f f
Ea
-
- -
+ Uf -
(a)

( b ) ( c )

Şekil 3.29 Serbest İkazlı DC Motorların Rejeneratif frenlenmesi
a) Devre Şeması, b) Çalışma bölgesi, c) Akım ve gerilimlerin değişimi
88

Kıyıcı iletimden çıktığında,

di
Ea − I a Ra − La a = U s
dt

di
U s − ( Ea − I a Ra ) = − La a veya
dt

Kıyıcının iletimden çıkmasıyla, ( Ea − I a Ra ) rejeneratif frenleme için U s ’den daha büyük olmak
zorundadır ve bu yüzden, [U s − ( Ea − I a Ra ) ] negatif olmak zorundadır. Bu, yalnız kesim esnasında
dia
akımın azalmasında mümkündür. Yani, bütün ifadelerde negatiftir.
dt
[U s − ( Ea − I a Ra ) ] ≤ 0 , −( Ea − I a Ra ) ≤ (−U s ) ,

( Ea − I a Ra ) ≤ U s ( 3.55 )

Yukarıdaki ifadelerden,

0 ≤ ( Ea − I a Ra ) ≤ U s ( 3.56 )

Yukarıdaki denklemden, serbest uyartımlı DC motorların rejeneratif frenlemesi, iki gerilim ve
onların polaritesi için şartlar verilebilir.
Eğer, Ea − I a Ra = 0 veya K mωmn = I a Ra olup, minimum frenleme hızı,

I R
ωmn = a a ( 3.57 )
Km

şeklinde elde edilir. Ea − I a Ra = U s Olduğu zaman mümkün olan maksimum frenleme hızı,

I R +Us
ωmx = a a ( 3.58 )
Km

şeklinde elde edilir. Serbest ikazlı DC motorların kıyıcı beslenmesi ile rejeneratif frenleme güvenilir
olup, burada tartışılmıştır. DC seri motorları, rejeneratif frenleme esnasında güvenilir olmayan
çalışma karakteristiklerine sahiptir. Bu yüzden kıyıcı kontrollu seri motorların rejeneratif frenlemesi
zordur.

c) İki Bölgeli DC Motor Kontrolü
89

Bu tip DC kıyıcılı sürücüler bir bölgede motor çalışmayı sağlar, çünkü endüvi gerilimi ve alan akımı
hız kontrolunun tüm alanlarında pozitif kalır.

Rejeneratif frenlemede, endüvi terminal gerilimi pozitif kalarak ikinci bölgede sürme sağlanır. Ancak
endüvi akımının yönü değişir. İki bölgeli DC motor sürücüde, hem motor hemde rejeneratif
frenleme modu, bir kıyıcı konfigrasyonu ile yapılır. Şekil 3.30 (a)’da, iki kıycı ( CH1, CH2 ), iki diyot (
D1, D2 ) ve bir serbest ikazlı DC motordan oluşan böyle bir devre görülüyor.

İs
D2
İa=İ o ra
+
La
Us
+
r L
Uo=U t f f
D1 Ea
-
If
- -
+ Uf -
(a)

Şekil 3.30 İki bölgeli DC motor kontrolü:
a) Bağlantı şeması, b) Çalışma bölgeleri

‐ Motor Çalışma Modu: CH1 kıyıcısı iletimde olduğunda, kaynak gerilimi U s , endüvi terminal
bağlantısını sağlar ve böylece endüvi akımı artar. CH1 kıyıcısı iletimden çıktığında, ia serbest olarak
D1 diyodu üzerinden döner ve böylece ia azalır. Bu şekilde CH1 ve D1 birinci gözde motor çalışmayı
sağlar.

‐ Rejeneratif Mod: CH2 kıyıcısı iletimde olduğunda, motor bir generator gibi hareket eder ve endüvi
akımı ia yükselir ve böylece enerji endüvü endüktansında depo edilir. CH2 kesime gittiğinde, D2
iletime geçer ve böylece ia nın yönü değişir. Şimdi La ’da depolanan enerji, DC kaynağa döner ve
Şekil 3.29 (b)’de görüldüğü gibi ikinci bölgede çalışma sağlanır. Şekide, DC motorun birinci gözde
çalışması ileri yönde motor modu, ve ikici gözde çalışması ileri yönde rejeneratif fren modu nolarak
adlandırılır.

d)Dört Bölgeli DC Motor Kontrolü

90
Dört bölgeli DC kıyıcı, ileri yönde motor modu ( birinci bölge ), ileri yönde rejeneratif fren modu (
ikinci bölge ), ters yönde motor modu ( üçüncü bölge ) ve ters yönde rejeneratif fren modu (
dördüncü bölge ) bir motoru çalıştırabilir. Şekil 3.31 (a)’da serbest ikazlı bir doğru akım motorunun
dört bölgeli çalışmasını sunan bir devre görülüyor. Bu devre, dört kıyıcı, dört diyot ve bir serbest
ikazlı DC motordan meydana geliyor. Dört bölgede çalışma aşagıda açıklanmıştır.

Şekil 3.31 Dört bölgeli DC motor kontrolü

‐ İleri Yönde Motor Çalışma Modu
Bu mod veya birinci gözde çalışma esnasında, CH1 işletmede iken, CH2, CH3 işletme dışı, CH4
iletimdedir. CH1, CH4 iletime geçirildiğinde, motor gerilimi pozitiftir ve pozitif endüvi akımı yükselir.
CH1 iletimden çıktığında, pozitif endüvi akımı CH4 ve D2 içinden gecerek azalır. Bu usulde motor
çalışmanın kontrolu birinci gözde sağlanır.

‐ İleri Yönde Rejeneratif Fren Çalışma Modu
Bir DC motor, şayet motorda endüklenen gerilim kaynak gerilimini aşarsa, rejeneratif fren çalışma
modunda çalışabilir. Bu modu sağlamak için, CH1 işletmede iken CH2, CH3 ve CH4 işletme dışıdır.
CH2 iletimde iken negatif endüvi akımı CH2, D4, Ea , La , Ra üzerinden yükselir. CH2 keesime
geçirildiğinde D1 ve D2 diyotları iletime geçer ve motor generator olarak çalışarak enerjiyi DC
kaynağa geri verir. Bu ikinci bölgedeki ileri yöndeki rejeneratif fren çalışmanın sonucudur.

‐ Ters Yönde Motor Çalışma Modu
Bu çalışma modu ileri yönde motor çalışma modunun zıttıdır. CH3 işltimdeyken, CH1 ve CH4
kıyıcıları işletme dışı, CH2 iletimdedir. CH3 ve CH2 ilietmde iken endüvi Us kaynak gerilimine
bağlanıyor. Bu durumda endüvi gerilimi ve endüvi akımının her ikisi de negatiftir. Endüvi akımı yön
değiştirdiğinde motor momenti işaret değiştirir ve dolayısıyla üçüncü gözde motor çalışma sağlanır.
CH3 iletimden çiktiğinda, negatif endüvi akımı CH2, D4, Ea , La , Ra üzerinden geçer; Endüvi akımı
azalır ve böylece hız kontrolu dördüncü gözde sağlanır. Bu mod esnasında Ea’nın polaritesinin, Şekil
3.30 (a)’dakine zıt olduğuna dikkat edilmelidir.

91
‐ Ters Yönde Rejeneratif Fren Çalışma Modu
İleri yönde fren çalışma modundaki gibi ters yönde fren çalışma modu, şayet motorda endüklenen
gerilim kaynak gerilimini aşarsa mümkündür. Bu çalışma modu için, CH4 işletimde iken CH1, CH2 ve
CH3 işletim dışıdır. CH4 iletime geçirildiğinde, pozitif endüvi akımı ia , CH4, D2, Ra , La , Ea içinden
artıyor. CH4 kesime geçirildiğinde D3 ve D4 diyotları iletime geçer ve motor generatör olarak
çalışarak enerjiyi kaynağa geri verir. Bu serbest ikazlı DC motorun ters yönde rejeneratif fren
çalışmasını gösteriyor. Kıyıcıların numaralandırılması, hangi bölgede işletildiği dikkate alınarak
yapılmıştır. Örneğin, birinci bölgede işletilen CH1, ....., dördüncü göz için CH4 gibi.

3.2.4.2.3 Alan Akımı Değiştirilerek Yapılan Hız Ayarı

Motora uygulanan gerilim ve endüvi devresi direnci sabit kalmak şartı ile Φn> Φ1 > Φ2… olacak
şekilde alan akımı değiştirilirse (zayıflatılırsa) elde edilen karakteristikler Şekil 3.32’de verilmiştir.
D.A. Şönt motorda alan akımı değiştirilirse motorun boştaki devir sayısı yükselir ve karakteristiğinin
eğimi artar. Ancak elde edilen karakteristikler yaklaşık birbirine paralel olarak kabul edilebilir. Bu
metotta, motorun devir sayısı, nominal devir sayısının üzerindeki devir sayılarında ayarlanabilir.
İdeal bir devir sayısı yöntemi olup, ayar kayıpları son derece düşüktür.
n
n2 N2
n1 N1 Φ 2 Ayar
nn Nn Φ 1 Krst
Φn
I, M
0 Μn

Şekil 3.32 Alan akımı değiştirilerek yapılan hız kontrolu

3.2.5 DC Şönt Motorun Dönüş Yönünün Değiştirilmesi
DC şönt motorun dönüş yönü, endüvi veya alan akımının yönü değiştirilerek gerçekleştirilebilir.
Genelde şönt alan sargısının zaman sabiti endüvi devresine göre yüksek olduğu için ve yön
değiştirme sırasında meydana gelen yüksek self endüksiyon geriliminin sargı izalosyonuna zarar
92
vermesinden dolayı, endüvi akımının yönü değiştirilerek motorun dönüş yönü değiştirilir. Yön
değiştirme amacıyla anahtar, kontaktör veya endüvi devresine ters (çapraz) bağlı ikinci bir
dönüştürücüden yararlanılabilir.

3.2.6 Şönt Motorun Fren Çalışma Şekilleri
DC şönt motoru fren çalışmaya son derece elverişli olup, faydalı frenleme, direnimle frenleme ve
ters akım bağlantısı ile frenleme olmak üzere üç farklı şekilde fren olarak çalışabilir. DC şönt
motorun sağ yönde motor çalışma karakteristikleri dik koordinat sistemlerinin 1. gözünde bulunur.
Bu durumda moment ve devir sayısının çarpımı ile orantılı olan güç pozitiftir. Fren çalışmada
mekanik güç yön (işaret) değiştireceği için fren çalışma karakteristikleri koordinat sisteminin 2. veya
4. gözünde bulunurlar ve bu gözlerde motor generatör olarak çalışır.

DC şönt motorun devri, yük veya bir dış kuvvetin etkisi ile boşta ideal devir sayısının üstüne
çıkarılırsa, çalışma noktası 2. gözde generatör çalışma bölgesine geçer ve moment ve dolayısıyla
mekanik güç işaret değiştirir. Bu durumda makine sistemin kinetik enerjisini elektrik enerjisine
çevirerek bu enerjiyi bağlı bulunduğu şebekeye verir. Bu durumda motor fren olarak çalışır. Fren
çalışmada (generatör çalışma) endüvi EMK’i şebeke geriliminden daha büyük değer alır.

Motorun sabit gerilimli şebekeden beslemesi durumunda fren çalışma alanı alttan normal
karakteristikle, üstten ise komütasyonla sınırlı olup, endüvi geriliminin ayarlanabildiği tahrik
sistemlerinde, fren çalışma sınırı, ayar oranına bağlı olarak yatay eksene kadar uzanır. Şekil 3.33’de
DC şönt motorun faydalı fren çalışma karakteristikleri ile çalışma bölgeleri gösterilmiştir.
Çalışma Krst.
Faydalı Fren
n
B
nb
n0
nn N
Ra
na A
R1
II I
M
M 0 M
fr n
III IV

Şekil 3.33 DC Şönt Motorun Motor ve Fren Çalışma Karakteristikleri

Faydalı fren çalışmada endüvi akımının ifadesi,

93
E-U E-U
Ifr =- =-
R a +R d Rm
(3.59)
şeklinde yazılabilir. Akım ve frenleme momenti negatif olup, hız‐moment karakteristiğinin
denklemi,
U R
n = + M fr 2 ( 3.60 )
k eΦ k ek mΦ


DC şönt motorun alan sargısı devrede kalmak şartıyla, şebeke ile olan bağlantısı kesilip, endüvi
devresine kademeli bir direnç (Rd) katılırsa, direnimle fren çalışmaya geçilir. Motorun fren çalışma
karakteristikleri Şekil 3.34’de gösterilmiştir.

n
Rm
Direnimle Fren
n0
Çalışma Krst.
N
A
n n = nA
R1
C
B nC = nB
Ra F D nF = n D
M, I
Mfr2 Mfr1 0 Mn
(I fr2 ) (I fr1)

Şekil 3.34 DC Şönt Motorun Direnimle Fren Çalışma Karakteristikleri
Bu durumda, endüvi EMK’i yön ve değerini koruduğu, fakat uygulanan gerilim sıfır olduğu için akım
yön değiştirir ve

E k Φn
Ifr2 = - =- e ( 3.61 )
R a +R d Rm

değerini alır. Frenleme momentinin değeri ise,

94
2
Φ
M fr2 = k e ΦIfr2 = -k e k m n ( 3.62 )
Rm

olup, φ’nin sabit değeri için devir sayısı,
Rm
n = - M fr2 ( 3.63 )
Ce C m

şeklinde elde edilir. Bu ifadede –Mfr esas değişken, R parametrik değişken olarak alınır ve Rm, … R1,
Ra olacak şekilde değiştirilirse Şekil 3.34’de gösterilen frenleme eğrileri elde edilir. Şekilde gösterilen
frenleme eğrileri için direnç kademeleri arasında,

Rm R m-1 R2 R1 M fr2 I fr2
= =L = = = = = k (
R m-1 R m-2 R1 Ra M fr1 I fr1
3.64 )

bağıntısı yazılabilir.

3.2.6.3 Ters Akım Bağlantısı İle Fren Çalışma
DC şönt motoru ters akım bağlantısı ile frenlemeye iki farklı şekilde geçebilir.
• Yük veya bir dış kuvvetin etkisi ile motorun dönüş yönü değişirse motor çalışmadan fren
çalışmaya geçilir. Bu tip fren çalışma şekli kaldırma makinalarında indirme frenlemesi olarak
kullanılır. Şekil 3.35 a)’de fren çalışma bağlantısı, Şekil 3.35’b)’de ise fren çalışma karakteristiği
görülmektedir.
n
N
nn (R a )
P
N
Rd Ra
M
M
R Mw
G n' N'
(R m)
Şekil 3.35 DC Şönt Motorun Ters Yönde Fren Çalışmasına Ait:
a) Bağlantı şeması, b) Fren Çalışma Karakteristiği

95
Bu tip fren çalışmada, dönüş yönü değiştiğinden endüklenen gerilim işaret değiştirir ve endüviye
uygulanan E+U gerilimi motorun şebekeden aşırı akım çekmesine neden olur. Bu akımı
sınırlandırmak için endüvi devresine direnç ilave edilir. Bu durumda frenleme akımı için,

U+E U+E
Ifr = = ( 3.65 )
R a +R d Rm

ifadesi yazılabilir. Burada, Ra+Rd=Rm’dir

• DC şönt motorun alan sargısı devrede kalmak şartı ile (serbest ikazlı), endüvi uçları ters çevrilir
ve aynı zamanda motorun endüvisine direnç katılırsa, motor çalışmadan fren çalışmaya geçilir.
Bu durumda frenleme akımı,

-U-E (U+E)
Ifr = =- ( 3.66 )
R a +R d Rm


Şekil 3.36 a)’de, ters akım bağlantısı ile fren çalışmaya ait bağlantı şeması, Şekil 3.36 c)’de
ise, elde dilen frenleme eğrileri görülmektedir.

P
N
II
Rd
RA
Hadde Tezgahı

96
( a )
ile Fren Çalışma Krst.

Ters Akım Bağlantısı
(Rm) n0
A N
(Ra )
B
M
MA 0 Mw
-n0

( b )

Şekil 3.36 DC Şönt Motorun Ters Akım Bağlantısı ile Fren Çalışmasına Ait:
a) Bağlantı şeması, b) Fren Çalışma Karakteristiği

Bu tip fren çalışma, hadde tezgahlarında emniyet frenlemesi olarak kullanılır. Şekil 3.36 b)’de
görülen frenleme karakteristiklerinde, (3.66) denkleminin belirlediği frenleme akımı ile motorun hızı
A noktasından itibaren azalır ve B noktasında hız sıfır olur. Eğer B noktasında alan akımı kesilmezse
motor ters yönde dönmeye başlar. Bu ise bu tip makineler için gereklidir. Zira normal olmayan
işletme koşullarında hadde tezgahının silindirlerinin arasına kaçan bir parçanın çıkarılması için
motorun bir süre ters yönde çalıştırılmasına ihtiyaç duyulur.

3.2.7 DC Şönt Motorun Paralel Çalışması
Bazı tahrik sistemlerinde çoğu zaman aynı bir mili tahrik için birden fazla tahrik motoru kullanılır.
Şekil 3.37’de, ortak bir mil üzerine paralel çalışan bir tahrik sisteminin blok şeması gösterilmiştir.
P1
M1 A
P1 +P2
P2
M2

Şekil 3.37 Paralel Çalışan Bir Tahrik Sistemi Blok Şeması
97
Böyle bir sistemde, toplam yük motorlar arasında dengeli bir şekilde dağıtılabilirse, ortak milde her
iki motorun güçleri toplamına eşit bir güç elde edilir. Ancak bunun şönt motorla sağlanması, yani
şönt motorun paralel çalışması mümkün değildir. Bunun nedenini araştırmak üzere nominal
değerleri aynı olan iki şönt motorun işletme karakteristiğini Şekil 3.38’de gösterildiği gibi bir dik
koordinat sistemine çizelim. Her ne kadar birbirinin eşdeğeri olan motorlarda yapı ve işletme
farklılıklarından dolayı işletme karakteristiklerinin çakışması (üst üste gelmesi) mümkün değildir. Bu
nedenle toplam yükün motorlar arasında daima dengeli bir şekilde dağıtımı mümkün olmadığından,
şönt motorlar kural olarak ortak bir mil üzerine paralel çalışamazlar.
n
n1
N1
N2 n N1 '
2 M1
N 2'
M2
M, I
M2 M2 ' M1 M1 '
P2 P2 ' P 1 P '
1

Şekil 3.38 Paralel Bağlı İki DC Şönt Motorda Yük Dağılışı
3.3 DC SERİ MOTOR KONTROLU
DC seri motorları yüksek yolalma momentine sahip olup, devir sayısı yükle geniş ölçüde değişir.
Yüksüz kalırsa devir sayısı aşırı bir şekilde artar. Bu nedenle yüksüz kalabilen ve devir sayısı sabit
kalması istenen yerlerde kullanılamaz. Seri motorlar, ortak bir mil üzerine kolaylıkla paralel
çalışabilirler. Bu özelliklerinden dolayı yüksek yolalma momentine ihtiyaç duyulan tahrik sistemleri
ile ulaşım sistemlerinde geniş ölçüde kullanılır.

3.3.1 DC Seri Motorun Bağlantısı
DC seri motorlarda alan, komütasyon ve kompanzasyon sargıları ile yolverme direnci endüviye seri
bağlıdır. Şekil 3.39’da DC seri motorun esas bağlantı şeması gösterilmiştir. Bu bağlantı şemasında LR
iki uçlu yolverme reostası, EF seri alan sargısıdır.

98
P
N
L
R
M
F E
B
H
G

Şekil 3.39 DC Seri Motorun Esas Bağlantı Şeması
Şekil 3.40’da ise DC seri motorun prensip bağlantı şeması gösterilmiştir.
P N
U
Rkom. R komp. Rseri R yv

n

Şekil 3.40 DC Seri Motorun Prensip Bağlantı Şeması
Kararlı çalışma durumu için endüvi devresine ait gerilim denklemi,
99
U = E+IR a ( 3.67 )

Şeklinde yazılabilir. Be denklemden endüvi EMK’nin ifadesi,

E = U-IR a ( 3.68 )

dır. Bu denklemlerde Ra endüvi devresi toplam direnci olup, endüvi sargısı, seri alan sargısı ve
komütasyon sargılarının dirençleri ile fırça ve fırça kontak direncinin toplamıdır. Diğer yandan
endüvi EMK’i manyetik alan fluksu ve devir sayısı ile orantılı olup, Φ manyetik alan fluksu yük
akımına bağlıdır. Burada, endüvi reaksiyonu ve manyetik devrenin doyması hesaba katılmayacak ve
yük akımı ile manyetik fluks arasında lineer bağıntı bulunduğu kabul edilecektir. Bu durumda
manyetik akı,

Φ = kΦI ( 3.69 )

3.3.2 DC Seri Motorun İşletme Karakteristikleri
DC seri motorun E=f(I) karakteristiklerinin koordinat sisteminin ikinci gözünde uzantıları yoktur.
Şekil 3.41’de, endüvi devresi toplam direnci Ra ile R1 ve R2 kademe dirençlerine ait E=f(I)
karakteristikleri görülmektedir.
E
U= sbt
(Ra )
(R1 )
(R2 )
0
I

Şekil 3.41 DC Seri Motorun E=f(I) Karakteristikleri
(3.26) denklemlerinden hesaplanan Φ fluksu genel devir sayısı ifadesinde yerine konursa,

100
U R
n= - a veya
kekΦI kekΦ

U R
n= - a ( 3.70 )
K eΦ I K eΦ
ifadesi elde edilir. Bu ifadenin gösterdiği değişim bir hiperbol olup, Şekil 3.42’de DC seri motorun
n=f(I) karakteristiği gösterilmiştir.

n
Un
n=
k eΦ I
Un Ra (R a )
n=
k eΦ I k eΦ
0
I

Şekil 3.42 DC Seri Motorun n=f(I) Karakteristiği
DC Seri Motor için moment ifadesi;

M d = k m k Φ I2 ( 3.71 )

şeklinde yazılıp, gerekli kısaltmalar yapılırsa,

M d = K mΦ I 2 ( 3.72 )

ifadesi elde edilir. Bu ifade hız ifadesinde yerine yazılırsa, motorun hız‐moment karakteristiğinin
denklemi,

U R A
n= - a = -B ( 3.73 )
Md k ek Φ Md
kekΦ
kmkΦ

101
şeklinde elde edilir. Bu ifadenin gösterdiği değişim yani hız‐moment karakteristiği Şekil 3.43’de
gösterilmiştir.
Hiperbol
n= f(M)
M
0 1

Şekil3.43 DC Seri Motorun Normal Hız‐Moment Karakteristiği
Seri motorlarda endüvi devresine seri bağlı alan sargısı, nominal endüvi akımını taşıyacak şekilde
tasarlanmıştır. Nominal hızın altındaki hızlarda endüvi akımı sabit tutularak endüvi gerilimi
değiştirilir. Bu yüzden güç, gerilime bağlı lineer olarak değişir (P=Ut.Ia) ve moment sabit kalır
(Me=kmIa2). Nominal hızın üstündeki hızlar için seri alan sargısı akısı azaltılırken endüvi akımı sabit
tutulur. Bu yüzden moment azalır (Me=km Ia), fakat güç büyük ölçüde sabit kalır (P=Ea.Ia). Şekil
3.44’de bir seri motor için endüklenen moment, güç, endüvi akımı, alan akımı, akı ve endüvi
geriliminin değişimleri hıza bağlı olarak verilmiştir.
M, P
Güç (P)
Moment (M)
0 Hız
I, , V
a t
Vt
Ia
0 Hız
Sabit Moment Sabit Güç

Nominal Hız

102
Şekil 3.44 DC Seri Motorun Karakteristikleri
3.3.3 DC Seri Motora Yolverme
DC seri motorun ilk anda çektiği akımı sınırlandırmak ve aynı zamanda tahrik sistemi için yeterli
momenti sağlamak için iki farklı yol verme yöntemi kullanılır. Bunlardan birincisi endüvi devresine
direnç ilave etmek (yolverme reostası), diğeri ise motora düşük gerilimle yolvermektir. Bu bölümde
kademeli direnç ile yolverme için gerekli değişim ve ifadelere yer verilecektir. Bu tip yolvermede,
yolverme başlangıcında bütün kademe dirençleri devrede olduğu halde motora yol verilir ve motor
yol aldıkça sondan itibaren sıra ile kademe dirençleri devre dışı edilir. Şekil 3.45’de kademeli
dirençle yol verilen seri motora ait n=f(I), E=f(I) ve Ф=f(I) karakteristikleri görülmektedir.

n E
U=sbt
Nn Nn I
H
I G
G H F
F D
D
B C
B C
A A
I I
0 In I1 I2 Z 0 In I1 I2
Φ
Φ2
Φ1
Φn
I
0 In I1 I2

Şekil 3.45 Kademeli Dirençle Yolverilen Seri Motora Ait Yolverme Karakteristikleri

Yolverme, m. direnç karakteristiğinin (Rm ) yatay ekseni kestiği ve aynı zamanda I2=sabit akım
doğrusunun yatay ekseni kestiği A noktasında başlar. Motor A noktasında M2= k m Φ 2 I 2 momenti ile
yol aldıkça çalışma noktası A dan B’ye doğru hareket eder ve devir sayısı ve endüvi EMK’i artar. B
103
noktasında rm kademe direnci devre dışı edilir ve Rm‐1’ inci direnç karakteristiğine geçilir. Bu sırada
akım tekrar I2 değerini alır, ancak devir sayısı sabit kalır. Akımla birlikte fluks Ф1 değerinden Ф2
değerine yükseldiği için C noktasının EMK değeri,

Φ2
EC = EB ( 3.74 )
Φ1

dır. C ve B noktası bir doğru ile bağlanırsa, bu doğrunun yatay ekseni kestiği Z noktası için

ZI 2 Φ 2
= ( 3.75 )
ZI1 Φ1

ifadesi yazılabilir. Daha sonra bütün kademe dirençleri devre dışı edilerek normal karakteristik
üzerinde N sürekli çalışma noktasına ulaşılır.

Yolverme Reostası Hesabı:
Yolverme reostasının toplam direnci A noktasına ait U‐0=(Ra+Rd) I2 ifadesinden,

U
Rd = -R a ( 3.76 )
I2

şeklinde elde edilir. Kademe dirençleri Şekil 3.46’da verilen E=f(I) karakteristiklerinden hesaplanır.
Yolalma anındaki noktalara ait gerilim ifadeleri aşağıda verilmiştir.

E
U=sbt K P
N M
I H Ra
R a R 1 -1
R1
G r1
Rm
F Rm-1
Rm
D Rm
Rd r m-1
C
B
rm
A
I
Z 0 In I1 I2
Şekil
3.46 DC Seri Motora Yolvermede Kademe Dirençlerinin Hesabına Ait E=f(I) Diyagramı
A noktası için: U‐ EA =RmI2
B noktası için: U‐EB=RmI1
C noktası için: U‐EC=Rm‐1I2
104
D noktası için: U‐ED=Rm‐1I1

F noktası için: U‐EF=R1I2
N noktası için: U‐EN=RaIn

I2 sabit akım doğrusu üzerinde bulunan C ve F noktalarına ait gerilim denklemleri taraf tarafa
çıkarılırsa,
E F -E C =CF=(R m-1 -R 1 )I 2 =rm-1I 2 ( 3.77 )

elde edilir. Aynı şekilde AC = rmI2, FH = r1I2, HP = RaI2, bulunur. Bu uzunluklar, HP uzunluğu ve Ra
endüvi direncinden hesaplanan direnç ölçeği ile çarpılırsa, küçük kademe dirençleri grafik yoldan
bulunmuş olur.

I1 sabit akım doğrusu üzerinde bulunan B ve D noktalarına ait gerilim denklemleri taraf tarafa
çıkarılırsa,

BD = (R m -R m-1 )I1 = rm I1 ( 3.78 )

bulunur. Diğer noktalara ait gerilim denklemlerinden de DG = rm‐1I1, GI = r1I1, IK = RaI1 elde edilir.
BD ve CF ifadelerinin taraf tarafa bölümünden,

BD ZI1 Φ 1 r I r I I k
= = = m 1 , m = 2 1 = =d
CF ZI 2 Φ 2 rm-1I 2 rm-1 Φ 2 Φ1 f

bağıntısı elde edilir. D ve F, G ve H noktalarına ait gerilim denklemlerinden diğer komşu küçük
kademe dirençleri arasında da aynı oranın mevcut olduğu görülür. Bu ifadelerden kademe
dirençleri arasında,

rm rm-1 r I I k
= =L = 1 = 2 1 = = d ( 3.79 )
rm-1 rm-2 R a Φ 2 Φ1 f

orantı dizisi elde edilir.
Bu orantı dizisinden yolvericinin küçük kademe dirençleri;
r1=Rad
2
r2=Rad
:
rm=Rad m,

büyük kademe dirençleri,

105
R1=Ra+r1=Ra(1+d)
R2=Ra+r1+r2=Ra+ Rad+ Rad2= Ra(1+d+d2)
:
d m −1
Rm=Ra+r1+r2…+rm=Ra(1+d+d2+…dm)= Ra
d −1
ve kademe sayısı

log [1+(d-1) R m R a ]
m= ( 3.80 )
logd

3.3.4 DC Seri Motorun Devir Sayısı Ayar Metodları
3.3.4.1 Endüvi Devresine İlave Edilen Dirençle Devir Sayısı Ayarı
Bu metotta motorun endüvi devresine kademeli direnç katılır ve yük momentinin sabit değeri için
devir sayısı düşer. Dolayısıyla bu tip hız ayarında ayar tek yönlü ve kademeli olup, ayar kayıpları
yüksektir. DC seri motorun kademeli değişen endüvi devresi direncine ait ayar karakteristikleri Şekil
3.47’de gösterilmiştir.

n
No
rm
al K
nn rst
Nn
(Un )
n1 N1
N2 (U1 )
n2
Ayar Krst
N3 (U2 )
n3
0
(U3 )

Şekil 3.47 DC Seri Motorun Kademeli Değişen Endüvi Direncine Ait Ayar Karakteristikleri
3.3.4.2 Motora Uygulanan Gerilimi Değiştirerek Devir Sayısı Ayarı
Bu ayar metodunda motora uygulanan gerilim değiştirilir. Ayar çift yönlü ve ayar alanı geniştir. İdeal
bir hız kontrol metodudur. Tek sakıncası değişken gerilimli şebekeye ihtiyaç göstermesidir.

• Seri Generatörden Beslenen Doğru Akım Seri Motorun Devir Sayısı Ayarı
106
Şekil 3.48’de seri generatörden beslenen bir DC seri motorun bağlantı şeması görülmektedir.
Bu bağlantı Ward‐Leonard tahrik sistemine benzemekte olup, tek farkı serbest uyartımlı DC
generatörü yerine seri uyartımlı DC generatörünün kullanılmasıdır. DC seri motorun devir
sayısı, generatör seri alan sargısına paralel olarak bağlanan Rp direnciyle ayarlanır. Motora
uygulanan gerilim yük akımına da bağlıdır. Akımın azalmasıyla, manyetik alan fluksu, generatör
endüvi EMK’i ve motora uygulanan gerilim de birlikte düşer. Bunun sonucu olarak oldukça yatık
bir ayar karakteristiği elde edilir.
R S T
3~ G M
M nG
nm
T.M
Mot-Gen Grubu Rp
Esas Tahrik Sistemi
Şekil 3.48
Seri Generatörden Beslenen Seri Motorun Esas Bağlantı Şeması

• Güç Elektroniği Sistemleri ile DC Seri Motorun Devir Sayısı Ayarı
DC Şönt motorlar için kullanılan bütün dönüştürücü bağlantıları seri motorlar için de kullanılır.
Şekil 3.49’da, tek fazlı A.A şebekesinden çift dönüştürücü ile beslenen ve aynı zamanda ikinci
bir seri alan sargısı yardımıyla dönüş yönü de değişebilen bir hız kontrol sisteminin bağlantı
devresi görülmektedir. A ve B dönüştürücüleri yardımıyla motorun hızı her iki yönde de
ayarlanır.
Ls1 Ls2
SR I SR II
Şebeke Şebeke
M
nM

Şekil 3.49 Tek Fazlı Alternatif Akım Şebekesinden Beslenen Çift Dönüştürücülü Bir Seri Motorlu Tahrik Sistemi
• Birden Fazla Çift Sayıda Tahrik Motorunun Seri‐Paralel Bağlantısı ile Devir Sayısı Ayarı
DC seri motorlar kendi aralarında seri‐paralel bağlanarak devir sayıları kademeli olarak
ayarlanabilir. Şekil 3.50’de iki motorlu bir tahrik sisteminin seri‐paralel bağlantı ile devir sayısı
ayarına ait devre şeması gösterilmiştir.
107
P N P N
U U
Es Ep
M Ia M
In
Es Ep
M M
Ia
ns
np

Şekil 3.50 DC Seri Motorun Seri‐Paralel Bağlantısına Ait Devre Şeması

Bu bağlantı ile iki ekonomik devir sayısı elde edilir.

1. devir sayısı kademesi için seri bağlı devreye ait gerilim denklemi,

1
Us = 2Es +2R a I, Es = k e Φn s = (U-2R a I) ( 3.81 )
2

2. devir sayısı kademesi için paralel bağlı devreye ait gerilim denklemi,

U p = E p +R a I, E p = k e Φn p = U-R a I ( 3.82 )

şeklinde yazılabilir. Burada ns seri bağlantıda, np ise paralel bağlantıda elde edilen devir sayılarıdır.
(3.81) ve (3.82) denklemleri taraf tarafa bölünür ve gerekli sadeleştirmeler yapılırsa,

ns U-2R a I U-2R a I n 1
= = , s ≅ ,
n p 2(U-R a I) 2U-2R a I n p 2

np
ns ( 3.83 )
2

108
bağıntısı elde edilir. Buradan, iki motorlu tahrikte seri bağlantıda motorlar aynı yük akımında
yaklaşık olarak yarı devirle, paralel bağlantıda tam devirle çalışırlar.
3.3.5 DC Seri Motorun Dönüş Yönünün Değiştirilmesi
DC seri motorun dönüş yönü, yön değiştirme anahtarları, kontrolör veya kontaktör yardımıyla,
değiştirilir. Bunun için seri motorun önce endüvi devresi açılır ve bağlantısında değişiklik yapıldıktan
sonra motora ters yönde yolverilir. Ancak çift dönüştürcü yardımı ile dönüş yönü kolaylıkla
değiştirilebilir.

3.3.6 DC Seri Motorun Fren Çalışması
DC seri motoru, şönt karakteristikli elektrik motorları kadar fren çalışmaya elverişli değildir. Ancak
bazı şartlar yerine getirilirse seri motorlar da üç farklı şekilde fren olarak çalışabilir.

DC seri motorun, normal şartlarda işletme karakteristikleri koordinat sisteminin 1. gözünde
kaldıkları için, faydalı fren çalışmaları mümkün değildir. Ancak seri motorun endüvi devresine seri
ve paralel bağlı dirençlerle fren çalışması mümkündür. Bu şekilde işletme karakteristikleri düşey
ekseni keserek ikinci göze geçerler. Motorun devir sayısı, karakteristiklerin düşey ekseni kestiği n0
devir sayısının üstüne çıkarsa faydalı fren olarak çalışır. Bu şekilde fren çalışma ulaşım sistemlerinde
geniş ölçüde kullanılır.

DC seri motoru direnimle fren çalışmaya iki farklı şekilde geçer.

• Kendiliğinden Seri Uyartımla Fren Çalışma
Bu fren çalışmada, motorun uçları şebekeden ayrıldıktan sonra devresi direnç üzerinden
kapatılmadan önce endüvi uçları veya alan sargı uç bağlantıları değiştirilmelidir. Şekil 3.51’de DC
seri motorun motor ve direnimle fren çalışma bağlantısı gösterilmiştir. Ancak DC seri motorun
kendiliğinden seri uyartımlı fren çalışmaya geçebilmesi için bağlantıda yapılan değişiklik dışında
toplam endüvi devresi direnci, mıknatıslanma karakteristiğinin belirlediği kritik bir direnç
değerinden küçük, devir sayısı ise kritik bir devir sayısından büyük olmalıdır.
109
P
N
ΔI( I ) Δe(E )
I E I(Φ ) G
M n
ΔΦ (Φ)
n

Şekil 3.51 DC Seri Motorun Motor ve Direnimle Fren Çalışma Bağlantısı

• Dışarıdan Serbest Uyartımla Direnimle Fren Çalışma
DC Seri motorun direnimle fren çalışmasında yukarıda açıklanan güçlükleri ortadan kaldırmak ve
daha etkili bir frenleme elde etmek için şekil 3.52’de gösterilen frenleme bağlantısı kullanılır.
A B
n
E
P
N F

Şekil 3.52 DC Seri Motorun Serbest Uyartımlı Direnimle Fren Çalışma Bağlantısı
Bu fren bağlantısında motorun alan sargısı DC kaynağından beslenirken endüvisi bir direnç
üzerinden kapatılır. Bu durumda DC seri motoru şönt generatör karakteristiği kazanır ve frenleme
eğrileri 2. gözde orijinden geçen doğrulardır.
DC seri motoru, şönt motorda olduğu gibi bu frenleme şekline iki farklı şekilde geçer. Bağlantıda
değişiklik yapmadan yük veya bir dış kuvvetin etkisiyle motorun dönüş yönü değişirse, motor
110
çalışmadan fren çalışmaya geçilir. Bu sırada frenleme akımını sınırlandırmak için endüvi direnç ilave
edilir. Bu frenleme şekli sadece kren‐moment karakteristiğine sahip makinalarda indirme
frenlemesi olarak kullanılır. Şekil 3.53’de bir kreni tahrik eden seri motorun fren çalışma bağlantısı
ve karakteristikleri gösterilmiştir.
P
N
I
E I(Φ )
I I(Φ )
n n
E

Şekil 3.53 DC Seri Motorun Motor ve Ters Yönde Fren Çalışma Bağlantısı

n
R2
Ters Akım Bağlantısı
n n= n
A d N
ile Fren Ç.B
Ra
Normal krst.
M, I
MA MB 0 MN

Şekil 3.53 DC Seri Motorun Motorun Ters Akım Bağlantısı ile Fren Çalışma Karakteristikleri
111

Bu fren çalışmada dönüş yönü ile birlikte endüvi EMK’nin yönü de değişir ve endüvi akımının yeni
ifadesi

U+E U+E
I= = ( 3.84 )
R a +R d Rm


DC seri motorun alan sargısı devrede kalmak şartıyla, motorun endüvi veya alan sargısı uçları
değiştirilirse, motor çalışmadan fren çalışmaya geçilir. Bu sırada frenleme akımının ayarlamak için
endüvi devresine direnç ilave edilir. Bu tip fren çalışma iş makinalarında emniyet frenlemesi olarak
kullanılır. Şekil 3.54’de DC seri motorun motor ve fren çalışma bağlantıları, şekil 3.55’de fren
çalışma karakteristikleri gösterilmiştir.

Bu durumda endüvi akımının ifadesi,

U+E U+E
I=- =- ( 3.85 )
Ra + Rd R


3.3.7 DC Seri Motorun Paralel Çalışması
DC seri motoru ortak bir mil üzerine kolaylıkla paralel çalışabilir. Şekil 3.56’da görüldüğü gibi, ortak
bir mil üzerine paralel çalışan ve aynı nominal değerlere sahip iki DC seri motorun işletme
karakteristikleri arasındaki sapmadan dolayı, yük dağılışında önemli bir fark meydana gelmez. Pratik
olarak yük, motorlara eşit bir tarzda bölünür.
112
B2 B1
n1
A2 A1
n2
M1
M2
M
M2 M1 M2' M1'

Şekil 3.56 Paralel Bağlı iki DC Seri Motorlu Tahrik Sisteminin Yük Dağılışı
Bu gibi tahriklerde büyük güçlü tek bir tahrik motoru yerine, çok daha düşük güçlü çok sayıda tahrik
motoru kullanmanın önemli faydaları aşağıda belirtilmiştir.

• Yüksek güçle birlikte motor yapımında dizayn güçlükleri ortaya çıkar. Düşük güçlü motorların
yapımı daha kolay ve çoğu zaman daha ekonomiktir.
• Motorların tahrik millerine daha fazla yaklaşması, ara transmisyon mekanizmalarının ortadan
kalkmasına veya basite indirgenmesine, daha yüksek işletme emniyetine ve yerden maksimum
faydalanmaya imkan sağlar.
• Tahrik sisteminin toplam atalet kütlesinde meydana gelen düşme sonucu kalkış ve durma
süreleri kısalır.
• Sabit gerilimli şebekeden beslenen motorların seri ve paralel bağlantısı ile ekonomik devir
sayıları elde etme ve yolverme kayıplarını büyük ölçüde azaltma olanakları elde edilir.

3.4 UYGULAMALAR

Soru 1. Tam yük değerleri Pn=20 BG, Un=440 V, nn = 750 d / d , I n = 42 A, Ra = 1Ω R f = 220 Ω
olan bir doğru akım şönt motoru, Kalender‐Moment karakteristiğine sahip bir iş makinesini 750 d/d
ile tahrik etmektedir.

a) Motorun boşta ideal devir sayısı ile nominal momentini bulunuz.
113
b) Motorun endüvi devresine direnç katarak devir sayısı yarıya düşürüldüğünde kalenderin yeni yük
momentini ve mil gücünü bulunuz.
c) Motoru yarı hızda çalıştırmak için endüvi devresine katılması gereken direnç değerini bulunuz.

Çözüm:

a) Endüvi Devresinden Geçen Akım;
U 440
If = n = = 2 A , I an = I n − I f = 42 − 2 = 40 A
R f 220
Boştaki devir sayısı;
Un n 440
no = nn , o = , no = 825 d / d
U n − Ra I an 750 440 − 1.40

Pn 20
M n = 716 = 716. = 19,1 kpm
nn 750

b) Kalender‐Moment karakteristiğine haiz makinesinde iki farklı çalışma noktasına ait momentlerin
oranından;
M wn M n nn n 375
= = , M 1 = 1 .M n = 19.1 = 9.55 kpm
M w1 M 1 n1 nn 750
İki farklı çalışma noktası için güçlerin oranından;
2 2
Pn n ⎛n ⎞ ⎛ 375 ⎞
= ( n ) 2 , P1 = ⎜⎜ 1 ⎟⎟ .Pn = ⎜ ⎟ 20 = 5 BG
P1 n1 ⎝ nn ⎠ ⎝ 750 ⎠
c) M n = km Φ n .I an , M 1 = km Φ n .I1
İki farklı çalışma noktası için momentlerin oranından;
M n I an nn n 375
= = , I1 = 1 I a = 40 = 20 A
M1 I1 n1 nn 750

U n − Ra I an U n − ( Ra + r1 ) I1
nn = , n1 =
ke Φ n ke Φ n
ifadeleri oranlanırsa,
nn U n − Ra I an
=
n1 U n − ( Ra + r1 ) I1
440 − 1.40
2=
440 − (1 + r1 ).20
r1 = 11Ω
elde edilir.

114
Soru 2. Nominal değerleri Pn=10 BG, nn=3000d/d, U n = 220 V , In=42A, Ra=0,5Ω
R f = 110 Ω, olan bir DA şönt motoru, yük momenti devir sayısının karesiyle orantılı değişen bir
vantilatörü tam yük altında 3000 d/d ile tahrik etmektedir.

a) Motorun boşta ideal devir sayısını ve tam yük momentini bulunuz.
b) Motorun endüvi devresine direnç katarak devir sayısı 3000/ 2 d/d’ya düşürüldüğünde,
vantilatörün mil gücünü ve yük momentini bulunuz.
c) Devir sayısının 3000/ 2 d / d ya düşürülmesi için endüvi devresine katılacak direnç değerini
bulunuz.

Çözüm:

Un 220
a) n o = nn , Ia = In - If = 42 - = 40 A
U n - R a .Ia 110
220
no = .3000 = 3300 d/ d
220 - 0,5.40
P 10
M n = 716. n = 716. = 2,39 kpm
nn 3000
M n M wn n n 1 2
b) = = ( n ) 2 , M1 = M n ( 1 ) 2 = 2,39( ) = 1,19 kpm
M1 M w1 n1 nn 2
Pn n n 1 3
= ( n )3 , P1 = Pn ( 1 )3 = 10.( ) = 3,53 BG
P1 n1 nn 2
M n In n M 1,19
c) = = ( n ) 2 , I1 = Ia .( 1 ) , I1 = 40( ) = 19,91 A
M1 I1 n1 Mn 2,39

nn U n − Ra .I a 3000 220 − 0,5.40
= , = , r1 = 3,5 Ω
n1 U n − ( Ra + r1 ) I1 3000 2 220 − (0,5 + r1 ).19,91
bulunur.

Soru 3. Serbest uyartımlı bir DC motor, 230 V, 50 Hz’lik kaynağa bağlı tek fazlı yarı dalga kontrollü
dönüştürücü üzerinden beslenmektedir (Şekil 3‐18). Motorun alan sargısı ise sıfır derece gecikme
açısı ile tek fazlı yarı kontrollu dönüştürücü üzerinden beslenmektedir. Motorun endüvi devresi
direnci 0.7 Ω ve motor sabiti 0.5 V‐s/rad’dir. Akımda dalgalanma olmadığı, yani akımın sürekli
olduğu kabul edilerek 1000 d/d’lik hız ve 15 Nm’lik nominal yük momenti için;
115
a) Endüvi dönüştürücüsünün iletim açısını,
b) Serbest geçiş diyotu ve tristör akımının efektif değerlerini,
c) Endüvi dönüştürücüsünün giriş güç faktörünü hesaplayınız.

Çözüm:
a) Motor Sabiti: Km = 0.5 V‐s/rad = 0,5 Nm/A

Motor Momenti: Me = Km.Ia
15
Endüvi Akımı: Ia= = 30 A
0.5
2π × 1000
Motorda endüklenen gerilim: Ea = Km ωm = 0.5 x = 52.36 V
60
Bir DC motorun tek fazlı yarı dalga dönüştürücü ile beslenmesi durumunda,
motora uygulanan gerilimin ifadesi;

U
Ut = m (1+cosα1)=Ea+IaRa
2π

2 × 230
Ut = (1+cosα1) = 52.36+30x0.7 = 73.36 V
2π

73.36 × 2π
α1=cos‐1 ( ‐1) = 65,336 0
2 × 230
Böylece 1. Dönüştürücünün gecikme açısı 65.336 0 olarak bulunur.

b) Tristör akımının efektif değeri denklem (3,13)’den
1/2 1/2
⎛π −a ⎞ ⎛ 180 − 65.336 ⎞
ITr = I a ⎜ ⎟ = 30 ⎜ ⎟ = 16.931 A = Isr
⎝ 2π ⎠ ⎝ 360 ⎠
Serbest geçiş diyotundan geçen akımının değeri; denklem (3.14)’den,

1/2 1/2
⎛π +a ⎞ ⎛ 180 + 65.336 ⎞
Ifdr= I a ⎜ ⎟ = 30 ⎜ ⎟ = 24.766 A
⎝ 2π ⎠ ⎝ 360 ⎠

c) Endüvi devresini besleyen dönüştürücün giriş güç faktörü denklem (3,15)’den,

U .I 73.36 × 30
PF= f a = =0.5651 geri olarak hesaplanmıştır.
U s .I sr 230 ×16.931

Soru 4. Bir serbest ikazlı DC motoru 1200 d/d ve 85Nm nominal yük momenti ile sürülüyor. Alan
devresi direnci 200 Ω ve endüvi devresi direnci 0.2 Ω’dur. Alan sargıları, tek fazlı 400V’luk kaynağa
bağlanan tek fazlı tam kontrollü dönüştürücü üzerinden sıfır derece iletim açısı ile besleniyor.
116
Endüvi devresi, başka bir tam kontrollü dönüştürücü üzerinden bir fazlı 400V’luk kaynaktan
besleniyor. Manyetik doyma ihmal edilmiş olup, motor sabiti 0,8 V‐s/A‐rad olarak verilmiştir.
Endüvi ve alan akımında dalgalanma olmadığı kabul edildiğine göre,
a)Nominal endüvi akımını,
b)Nominal yükte endüviyi besleyen dönüştürücünün kontrol açısını,
c)Tam yükte hız regülâsyonunu,
d)Nominal yükte sürücü ve endüvi dönüştürücünün giriş güç faktörünü hesaplayınız.

Çözüm:
a)Alan Dönüştürücüsü iletim kontrol gecikmesi 0o ‘dir. Bu durumda alan sargısına
uygulanan gerilim;

2U m 2 2 × 400
Uf = = = 360 V
π π
Uf 360
Alan Akımı I f = = = 1.8 A
rf 200
Manyetik doyma ihmal edilirse, Φ = K1.I f Ea = K a Φωm = K a K1 I f .ωm = KI f .ωm

Burada K’nin birimi V‐s/A.rad’dir. M e = K a ΦI a = K a K1 I f .I a = KI f .I a
Yukarıdaki ifadelerden endüvi akımının nominal değeri;
85
85 = 0.8 × 1.8I a , I a = = 59.03 A olarak hesaplanır.
0.8 × 1.8
b) Endüvi devresine ait gerilim ifadesi yazılır ve bilinen değerler yerlerine yazılırsa;

2U m
Uf = cos α1 = Ea + I a ra = KI f .ωm + I a ra
π

2 2 × 400 2π × 1200
cos α1 = 0.8 × 1.8 + 59.03 × 0, 2 = 180.96 + 11.81 = 192.77 V
π 60
a1 = 57.63o olarak bulunur.

Yüksüz durumda motor emk,

Ea = U t = U 0 = 192.77 V = KI f .ωmo

Yüksüz durumda (boşta) hız ,

E 192.77
ωmo = a = ωmo = 133.87 rad / s → nm = 1278.35 d / d
KI f 0.8 × 1.8
117
1278.35 − 1200
Tam yükte hız regülâsyonu= ( )100 = %6.53
1200

d)Endüvi dönüştürücüsünün giriş güç faktörü,

U .I 192.77 × 59.03
PF1 = f a = = 0.4819 ( Geri ) olarak hesaplanır.
U s .I ar 400 × 59.03

Denklem ( 3.26 ) kullanılarak endüvi dönüştürücüsünün giriş güç faktörü,

2 2 2 2
PF1 = cos α1 = cos 57.63o = 0.4819 ( Geri ) olarak hesaplanır.
π π

Endüvi dönüştürücüsünün akımının efektif değeri,
I ar = I a = 59.03 A

Alan devresindeki akımın efektif değeri,
I fr = I f = 1.8 A

Kaynak tarafından çekilen akımın toplam efektif değeri,

I sr = I ar 2 + I fr 2 = 59.032 + 1.82 = 59.06 A

Giriş Gücü = U s I sr = 400 × 59.06 = 23624 VA

Dönüştürücülerdeki kayıplar ihmal edilirse motor ve alan devresi tarafından çekilen toplam güç,

P = U f I a + U f I f = 192.77 × 59.03 + 360 × 1.8 = 12027.2 Watt

12027.2
Giriş Güç Faktörü (Sürücünün) = = 0.5091 olarak hesaplanır.
400 × 59.06

Soru 5. Serbest ikazlı bir DC motorun hızı, üç fazlı 415 V, 50 Hz kaynaktan beslenen iki üç fazlı yarı
kontrollu köprü dönüştürücü vasıtasıyla kontrol ediliyor. Motorun endüvi devresi endüktansı 10
mH, endüvi direnci 0,9 Ω ve motor sabiti 1.5 V/rad/s (Nm/A) olarak verilmiştir. Motorun hızını,
dönüştürücünün iletim (kontrol) açısı 45o olduğunda, 50 Nm moment değeri için hesaplayınız.
Dönüştürücüdeki kayıplar ihmal edilecektir.

Çözüm:

118
Motor Sabiti: Km = 1.5V.s/rad veya 1.5 Nm/A

Motor Momenti: Me=Km.Ia=50Nm

50
Endüvi Akımı: Ia= = 100 / 3 A
1.5

Sistemin eşdeğer denklemi yazılır ve verilen değerler denklemde yerine yazılırsa,

3U ml
(1 + cos α1 ) = Ea + I a Ra = K mωm + I a Ra
2π

3 2 × 415 100
(1 + cos 45ο ) = 1.5 × ωm + × 0.9
2π 3

478.3 − 30
478.3 = 1.5ωm + 30 ωm = = 298.867 rad / s
1.5

2π n 298.867 × 60
ωm = = 298.867rad / s , n = = 2853.97d / d
60 2π

Soru 6: Serbest ikazlı bir DC motorun nominal değerleri U=230 V, P=10 kW ve n=1000 d/dk olarak
verilmiştir. Motorun endüvi devresi direnci 0,3 Ω , alan direnci 300 Ω ’dur. Motorun hızı, biri
endüvi devresini, değeri alan devresini besleyen iki üç fazlı tam kontrollü köprü dönüştürücü ile
kontrol ediliyor. Dönüştürücüler 400V, 50 Hz’lik bir kaynaktan besleniyor. Motor sabiti 1.1 V.s/A
olarak verilmiş olup, endüvi ve alan akımlarında dalgalanma ve doyma olmadığı kabul edilmiştir. Bu
durumda;

a)Nominal hızda 60 Nm’ lik yük momenti için endüvi dönüştürücüsünün iletim açısını, alan
dönüştürücüsünün maksimum alan akımı verecek şekilde ayarlanması şartı ile hesaplayınız.
b)(a)’da verilen yük momenti ve endüvi dönüştürücüsü sıfır derece kontrol açısı ile hızın 3000 d/dk
ya yükseltilmesi için, alan dönüştürücüsünün iletim (kontrol) açısını hesaplayınız.
Çözüm:

a) Maksimum alan akımı, alan dönüştürücüsünün kontrol açısı sıfırdır.

3U 3 2 × 400
Bu durumda alan sargısına uygulanan gerilim; U f = ml = = 540.1 V
π π
540.1
Alan akımı: I f = = 1.8 A
300
119
Motor emk: Ea = K aφ .ωm = K a K .I f .ωm = k .I f .ωm

Motor momenti; M e = K a .φ .I a = K a .K .I f .I a = k .I f .I a

60
Motor akımı: 60 = 1.1× 1.8I a , I a = = 30.30 A
1.1× 1.8

Motorun endüvi devresine ait gerilim denklemi yazılır ve verilen değerler bu denklemde yerine
yazlırsa,
3U
U f = U a = ml cos α1 = Ea + I a .Ra = k .I f .ωm + I a .Ra
π
3 2 × 400 2π × 1000
cos α1 = 1.1× 1.8 + 30.30 × 0.3 = 216.435V
π 60

Buradan, endüvi dönüştürücüsünün iletim açısı,

⎡ 216.435 × π ⎤
α1 = cos −1 ⎢ ⎥ = 66.376o ' dir.
⎣ 3 2 × 400 ⎦

b) Endüvi dönüştürücüsünün iletim açısının sıfır olması durumunda,

3 2 × 400 2π × 3000
cos 0 = 1.1× I f + 30.30 × 0.3
π 60
540.1 − 9.09
If = = 1.5366 A
345.58
3 2 × 400
Alan gerilimi, U f = I f .R f = 1.53663 × 00 = cos α 2
π

Alan dönüştürücüsünün iletim açısı,

⎡ 300 ×1.5366 × π ⎤
α 2 = cos −1 ⎢ ⎥ = 31.406 o
⎣ 3 2 × 400 ⎦
olarak hesaplanır.

1 1
T= = = 2.5ms
f 400

Soru 7. Bir serbest ikazlı dc motorun hızı, 400 Hz’de çalışan ve 220 V dc kaynaktan beslenen bir dc
kıyıcı tarafından kontrol edilmektedir. Yük momenti, 1000 d/d’lık hızda 30 Nm dir. Motorun endüvi
devresi direnci 0 ohm, endüktansı 2 mH ve motor sabiti 1.5 V-s/rad olarak verilmiştir. Motor ve
kıyıcıdaki toplam kayıplar ihmal edildiğine göre;
120
a) Endüvi akımının maksimum ve minimum değerleri ile endüvi akımındaki sapmayı,

b) İletim ve Kesim anında endüvi akımı ifadelerini bulunuz.

Çözüm: Endüvi direnci ihmal edilince, endüvi akımı maksimum ve minimum değerleri arasında linier
olarak değişir.

30
a) Ortalama Endüvi Akımı: Me = Km.Ia , Ia= = 20 A
1.5

2π × 1000
Motor emk: Ea = K m .ωm = 1.5 × = 157.08V
60
Endüvi devresi için gerilim denklemi yazılır ve verilen değerler bu denklemde yerine konursa,

157.08
αU s = U t = Ea + I a Ra = 157.08 + 0 = 157.08V , α = = 0.714Ο
220
1 1
Peryod: T = = = 2.5ms
f 400
İletim Süresi: Ton = α T = 0.714Ο × 2.5 = 1.785ms
Kesim Süresi: Toff = T − Ton = 2.5 − 1.785 = 0.715ms ,
İletim süresi esnasında endüvi devresine ait gerilim ifadesi aşağıdaki gibi yazılabilir.
dia di U − Ea 220 − 157.8

0 = La + Ea = U s , a = s = = 3146 A/s
dt dt La 0.02

dia − Ea −157.8
Kesim süresinde: = = = −7854 A/s
dt La 0.02
Şekil 12.21’de görüldüğü gibi, linener olarak yükselen akım için,
dia
I mx = I mn + ( Ton ) × Ton = I mn + 3146 × 1.785 × 10−3 = I mn + 5.616 (i)
dt
Endüvi akımının ortalama değeri, I mx ve I mn arasında linier bir değişim için ,
I a = ( I mx + I mn ) / 2 = 20 A veya I mx = 40 − I mn ( ii )
121
( i ) ve ( ii ) denklemleri çözülürse,
I mx = 22.808 A ve I mn = 17.912 A olarak bulunur.
Endüvi akımındaki sapma: ΔI = I mx − I mn = 22.808 − 17.912 = 5.616 A
b)İletim süresi esnasında endüvi akımının ifadesi,
dia
ia (t ) = I mn + ( Ton ) × t = 17.192 + 3146 × t (0 ≤ t ≤ Ton )
dt
İletim süresi esnasında endüvi akımının değişimi,
dia
ia (t ) = I mx + ( Toff ) × t = 22.808 − 7854 × t (0 ≤ t ≤ Ton )
dt
Soru 8. Bir serbest ikazlı dc motorun hızı, 400 Hz’de çalışan ve 220 V dc kaynaktan beslenen bir dc
kıyıcı tarafından kontrol edilmektedir. Yük momenti, 1000 d/d’lık hızda 30 Nm dir. Motorun endüvi
devresi direnci 0.2 ohm, endüktansı 2 mH ve motor sabiti 1.5 V-s/rad olarak verilmiştir. Motor ve
kıyıcıdaki toplam kayıplar ihmal edildiğine göre;
a) Endüvi akımının maksimum ve minimum değerleri ile endüvi akımındaki sapmayı,

b) İletim ve Kesim anında endüvi akımı ifadelerini bulunuz.

Çözüm:

a) Motor Momenti: Me = Km.Ia
30
Endüvi Akımı: Ia= = 20 A
1.5

2π × 1000
Motor emk: Ea = K m .ωm = 1.5 × = 157.08V
60
Endüvi devresi için gerilim denklemi yazılır ve verilen değerler bu denklemde yerine konursa,

161.08
αU s = Ea + I a Ra = 157.08 + 20 × 0.2 = 161.08V , α = = 0.7322Ο
220
1 1
Peryod: T = = = 2.5ms
f 400
İletim Süresi: Ton = α T = 0.7322 × 2.5 = 1.831ms
122
R 0.2
Kesim Süresi: Toff = T − Ton = 2.5 − 1.831 = 0.669ms , = = 10
L 0.02
Denklem (3.50 )’den iletim süresi esnasında endüvi akımının ifadesi,
R R
U − Ea − at − at 220 − 157.08
ia (t ) = s (1 − e La ) + I mx .e La = (1 − e −10t ) + I mn .e−10t
Ra 0.2

Şeklinde yazılabilir. Ton = 1.831ms için,
(i)
ia (t ) = I mx = 5.7079 + 0.98187 I mn
Denklem (3.51 )’den kesim süresi esnasında endüvi akımının ifadesi,
R R
Ea − at − at 157.08
ia (t ) = − (1 − e ) + I mx .e La = −
La
(1 − e −10t ) + I mx .e −10t
Ra 0.2
Şeklinde yazılabilir. Ton = 1.831ms için,
ia (t ) = I mn = −5.237 + 0.9933I mx ( ii )
( i ) ve ( ii ) denklemleri çözülürse,
I mx = 5.7079 + 0.98187(−5.237 + 0.9933I mx ) = 0.5658 + 0.9753I mx

0.5658
I mx = = 22.907 A
0.0247
I mn = −5.237 + 0.9933 × 22.907 = 17.516 A
Endüvi akımındaki sapma: ΔI = I mx − I mn = 22.907 − 17.516 = 5.39 A
b)İletim süresi esnasında endüvi akımının değişimi,
ia (t ) = 314.6(1 − e −10t ) + 17.56e−10t
İletim süresi esnasında endüvi akımının değişimi,
123
ia (t ) = −785, 4(1 − e −10t ) + 22.97e−10t

Soru 9. Nominal değerleri U=220 V, P=10 HP ve n=1000 d/dk olarak olark verilen bir dc seri
motorun hızı, bir fazlı yarı kontrollu köprü dönüştürücü ile kontrol ediliyor. Motorun endüvi ve alan
devresi toplam direnci 0.2 Ω ’dur. Motor akımının sürekli olduğu ve akımda dalgalanma olmadığı
farzedilerek, n=1000 d/dk’lık hız ve k=0.03 Nm/ A2 için,
a) Motor akımını,
b) α= 30°’lik control açısı için motor momentini hesaplayınız.
Not: Alternatif gerilim 250 V’dur.

Çözüm: Seri motorların endüviye ait gerilim, moment ve endüklenen gerilim ifadeleri,

U t = Ea + I a ( Ra + Rs ) ,
M e = K aφ I a = K a CI a .I a = K a CI a 2 = kI a 2 ,
Ea = K aφωm = K a CI aωm = kI aωm ,
şeklinde elde edilebilir.
a) Endüviye ait gerilim ifadesi kullanılarak,
Um
Ut = Uo = (1 + cosα ) = Ea + I a ( Ra + Rs ) = kI aωm + I a ( Ra + Rs )
π
3 2 × 400 2π ×1000
(1 + cos30ο ) = 0.03I a × + 0.2 I a , 209.97 = 3.3416 I a
π 60
209.97
Ia = = 62.84 A
3.3416
b)Motor momenti,
M e = kI a 2 = 0.03(62.84) 2 = 118.466 Nm

Soru 10. Tam yük değerleri Pn = 10 BG , nn = 1000d / d , I n = 40 A , U n = 200V , endüvi devresi
toplam direnci 1,2 Ω olan bir da seri motoru bir vinçle akuple edilmiş olup, tam yük altında 600kg’lık
bir ağırlğı 1m/s hızla yukarı kaldırmaktadır.

a) Motorun nominal momentini hesaplayınız ve tahrik sisteminin sürekli çalışma noktasını n=f(M)
karakteristiği üzerinde gösteriniz.
124
b) Yükü havada tutmak ve yarı hızla aşağıya indirmek için endüvi devresine katılması gereken
direnç değerini hesaplayınız.

Çözüm:

P 10
a) M n = 716 n = 716 = 7,16kgm
nn 1000
Nn
+v 1 nn Ra
v=0 n1
0 M1 M
Mn
R a+ r1
v2 = - n2
R a+ r2

U − Ra I an
b) nn = n φn = kφ I n
keφn
U − ( Ra + r1 ) I an
n1 = n =0 M=sbt, I an =sbt olur
keφn
U n − ( Ra + r1 ) I an = 0, 200 − (1, 2 + r1 ) ⋅ 40 = 0
r1 = 3,8Ω

U − Ra I an U n − ( Ra + r2 ) ⋅ I an
nn = n n2 =
ke kφ I an ke kφ I an

nn U n − Ra I an 1000 200 − 1, 2 ⋅ 40
= ,− =
n2 U n − ( Ra + r2 ) I an 500 200 − (1, 2 + r2 ) ⋅ 40

r2 = 1,9Ω

Soru 11. Tam yük değerleri Pn = 30 BG , nn = 1500d / d , I n = 60 A , endüvi devresi toplam direnci 0,8
Ω olan 220V’luk bir DC seri motoru bir vantilatörü normal şartlarda 1500d/d ile tahrik etmektedir.
a)Motorun tam yük momentini (nominal momenti) hesaplayarak tahrik sisteminin sürekli çalışma
noktasını n=f(M) karakteristiği üzerinde gösteriniz.
125
b)Motorun endüvi devresine direnç katarak devir sayısı 1000d/d değerine düşürüldüğü takdirde
vantilatörün yeni yük momenti ile mil gücünü hesaplayınız.
c)Tahrik sisteminin devrini 1000d/d’ya düşürmek için motorun endüvi devresine katılması gereken
direnç değerini hesaplayınız.

P 30
a) M n = 716 n = 716 = 14,32kgm
nn 1500
n
Nn
1500 Ra
1000 N1
0
M1 M
Mn
R a+ r1

2 2 2 2 2
⎛M ⎞ ⎛I ⎞ ⎛ n ⎞ ⎛ 60 ⎞ ⎛ 1500 ⎞
b) ⎜ n ⎟ = ⎜ n ⎟ ,⎜ n ⎟ = ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ , I1 = 40 A
⎝ M1 ⎠ ⎝ I1 ⎠ ⎝ n1 ⎠ ⎝ I1 ⎠ ⎝ 1000 ⎠
2 2
⎛I ⎞
M1 = ⎜ 1 ⎟ ⋅ M n = ⎜⎛ ⎟⎞ 14,32 = 6,36kgm
40
⎝ In ⎠ ⎝ 60 ⎠
3 2
⎛n ⎞
P1 = ⎜ 1 ⎟ Pn = ⎛⎜
1000 ⎞
⎟ ⋅ 30 = 8.89 BG
⎝ nn ⎠ ⎝ 1500 ⎠
U n − Ra I n
c) nn =
ke kφ I n
U − ( Ra + r1 ) I n
n1 = n
ke kφ I1

nn U n − Ra I n I 1500 220 − 0,8 ⋅ 60 40
= × 1 = = ×
n1 U n − ( Ra + r1 ) I1 I n 1000 220 − (0,8 + r1 ) ⋅ 40 60
r1 = 2,789Ω

126
4 ALTERNATİF AKIM MOTORLARI
4.1 GİRİŞ

Alternatif akım motorlarının yapısının basit ve ucuz oluşu elektrik enerjisinin üç fazlı alternatif
akım şeklinde üretimi, taşınması ve dağıtımı, bu motorların elektrikle tahrikte geniş ölçüde
kullanılmasının başlıca nedeni olmuştur. Elektrikle tahrikte, yapısı ve çalışma prensibi
birbirinden farklı pek çok şönt ve seri karakteristikli A.A. motorları kullanılmaktadır. Bu
motorlar içinde en önemlisi yapısı basit ve ucuz olan asenkron motor olup tek, iki ve üç fazlı
olarak üretilmekte ve tahrikin çeşitli uygulamalarında geniş ölçüde kullanılmaktadır. A.A.
tahriklerde önemli bir tahrik motoru da senkron motorlardır.

Son yıllarda güç elektroniği ve kontrol sistemlerinde meydana gelen gelişmeler ile birlikte
daimi mıknatısların elektrik makinelerinin yapımında kullanılması, yeni motor türlerini de
ortaya çıkarmıştır. Özel elektrik motorları olarak adlandırılan bu motorlara örnek olarak,
fırçasız DC motorları, Anahtarlamalı Relüktans motorları, Adım (Step) motorları, daimi
mıknatıslı senkron motorlar gösterilebilir. Bu tip motorlar konum kontrolü ve hassas devir
sayısı ayarı gerektiren tahrik sistemlerinde özellikle küçük ve orta güçlerde olmak üzere geniş
ölçüde kullanılmaktadır.

Asenkron motorlar tek, iki ve üç fazlı olarak imal edilmekte olup, bu bölümde tahrik
sistemlerinde önemli bir yeri olan üç fazlı asenkron motorlar geniş bir şekilde incelenecektir.

4.2 ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR
Üç fazlı asenkron motor, üç fazlı dağıtım sisteminde dengeli endüktif bir yük teşkil eden, yapısı
basit, az bakım gerektiren, tesis ve işletme giderleri düşük şönt karakteristikli bir elektrik
motorudur. Asenkron motorlar rotor yapı şekillerine göre, kısa devre rotorlu (sincap kafesli)
ve rotoru sargılı (bilezikli) asenkron motor olmak üzere iki tipte üretilirler. Bu iki tip motorun
stator yapısı tamamen aynı olup, statorlarına açılan oluklara yerleştirilmiş yıldız (Y) veya üçgen
( Δ ) olarak bağlanabilen üç fazlı sargılar mevcuttur. Kısa devre rotorlu asenkron motorun
rotorunda q fazlı sargı (sincap kafes), bilezikli asenkron motorların rotorunda ise kural olarak
yıldız bağlı üç fazlı bir sargı bulunur. Her iki tip asenkron motorda üç fazlı stator sargısının
uçları bir bağlantı kutusuna taşınmıştır. Kısa devre rotorlu asenkron motorun rotorunun dış
devre ile bir elektriksel bağlantısı olmayıp, bilezikli asenkron motorların yıldız bağlı olan rotor
sargılarının üç giriş ucu, üç bilezik ve fırça takım üzerinden diğer bir bağlantı kutusuna
taşınmıştır.

4.2.1 Üç Fazlı Asenkron Motorların Bağlantı Şekli
Asenkron motorların elektrik şebekesine bağlanarak çalıştırılabilmesi için önce stator
sargılarının bağlantı şekli seçilmelidir. Asenkron motorun stator sargılarının Y veya Δ olarak
bağlanması, aynı bir motorun iki farklı standart şebekeden çalıştırılmasına olanak sağlar.
127
Örneğin plakasında 380‐220 V, Y‐ Δ işaretleri taşıyan bir motor fazlar arası gerilimi 380 V olan
şebekede Y, 220 V olan şebekede Δ olarak çalışır. Bir bağlantıdan diğerine geçişi sağlamak
için stator sargı uçları klemens kutusuna diyagonal (çapraz) olarak bağlanır. Şekil 4.1’de stator
sargılarının uçlarının klemens kutusuna taşınması ve yıldız/üçgen bağlantısı görülmektedir.
R S T R S T
u v w u v w
z x y z x y
R S T R S T
x v
x y
z
u w u w
z y

Şekil 4.1 Üç Fazlı Kısa Devre Rotorlu Asenkron Motorun;
a) Klemens Kutusu b) Yıldız‐Üçgen Bağlantı Şeması
VDE standartlarına göre, stator sargılarının giriş uçları için sırasıyla U, V, W harfleri, çıkış uçları
için X, Y, Z harfleri kullanılır. Stator sargılarını Δ ve Y bağlamak için sargı uçları klemens
kutusuna taşınırken kaydırma yapılır. Bu sayede sargıların giriş uçlarına şebekenin R, S, T
uçları, çıkış uçları ise iletken baralarla birbirine bağlanırsa, Y bağlantı, iletken baralar düşey
olarak yerleştirilerek giriş ve çıkış uçları birbirine bağlanırsa Δ bağlantı gerçekleşir. Bilezikli
asenkron motorlarda ise, yıldız bağlı rotor sargısının uçları (u, v, w) bilezik ve fırça takımı
üzerinden ikinci bir bağlantı kutusuna taşınır.

4.2.2 Üç Fazlı Asenkron Motorun Çalışma Prensibi
Çift kutup sayısı p olan üç fazlı asenkron motorun statoru f frekanslı şebekeye bağlanırsa,
stator sargılardan geçen dengeli faz akımları, genliği sabit ve stator çevresi boyunca dağılımı
ideal olarak sinüs şeklinde değişen ve

f 60f1 d
n s = 1 ( d ) veya n s = ( ) (4.1)
p s p d

128
hızıyla hareket eden bir döner alan meydana getirir. Döner alan stator sargılarını keserek üç
fazlı E1, kısa devre rotorlu asenkron motorun rotorunda üç veya q fazlı E2, bilezikli asenkron
motorun rotorunda üç fazlı E2 gerilimlerini meydana getirir.

Sürekli çalışma durumunda motor senkron devir sayısının altında n gibi sabit bir devir sayısı ile
çalışır. Rotor sargılarının döner alanı kesme hızı, ns döner alan hızı ile n rotor hızı arasındaki
farka eşit olup, bu değere asenkron motorun kayma devir sayısı denir ve

n k = n s -n (4.2)

şeklinde yazılabilir. Kayma devir sayısının, senkron devir sayısına oranına kayma denir ve

s = n k n s = ( n s -n) n s (4.3)

dır. Kayma, asenkron motorun çalışma durumunu ortaya koyan önemli bir işletme sabiti olup,
sükunet durumunda s=1, boşta çalışmada yaklaşık s=0.01, tam yük altında çalışmada ise
s=0.04 ile 0.08 arasındadır. Yük veya bir dış kuvvetin etkisi ile rotor, döner alan yönünde
senkron hızla döndürülürse kayma sıfır, senkron devir sayısının üzerinde ise kayma negatif
olur. Rotor döner alana ters yönde döndürülürse kayma 1’den büyük bir değer alır. Kaymanın
1 ve 0 değerleri asenkron motorun mekanik karakteristiği üzerinde iki önemli çalışma noktası
olup, n=0 veya s=1 noktası sükunet çalışma noktası, n=ns veya s=0 noktası senkron çalışma
noktasıdır. Asenkron motorun bu iki çalışma noktası ile ayrılan üç farklı çalışma bölgesi
mevcuttur.

• Senkronaltı çalışma bölgesi (Motor Çalışma)
• Senkronüstü çalışma bölgesi (Generatör veya Faydalı Fren Çalışma)
• Ters çalışma bölgesi (Senkronaltı Generatör Çalışma veya Ters Yönde Fren Çalışma)

Asenkron motorda, rotor gerilim, akım ve frekansı, stator akımı, moment v.b işletme değerleri
ile rotor reaktans ve empedans gibi bazı devre parametreleri kaymaya bağlı değişir. Asenkron
makinede rotor ve stator frekansları arasında,

f 2 = s.f1 (4.4)

bağıntısı vardır. Şekil 4.2’de asenkron motorun çalışma bölgeleri ile stator frekansının, devir
sayısı veya kaymaya bağlı değişimi gösterilmiştir.

129
f2
2f 1
f1
f 2 =f(s)
-ns 0 ns 2ns n
sükun.ç.n.
senk.ç.n.
2 1 0 -1 s
-f1
Ters Ç.B. veya Senkron Altı Senkron Üstü
Senkron Altı Mot Ç.B. Gen Ç.B.
Gen Ç.B.

Şekil 4.2 Asenkron Makinenin Çalışma Bölgeleri ve Rotor Frekansının Kaymaya Bağlı Değişimi

Asenkron motorlarda stator ve rotor faz sargılarında endüklenen gerilimler sırasıyla,

E1 = 4.44f1N1k1Φ Volt (4.5)

E 2 = 4.44f 2 N 2 k 2Φ Volt (4.6)

şeklinde yazılabilir. Bu ifadelerde N1 ve N2 sırasıyla faz başına stator ve rotor sargılarının sarım
sayıları, k1 ve k2 stator ve rotor sargılarının sargı faktörleri, Φ döner alan fluksunun weber
olarak değeridir. (4.5) ve (4.6) ifadeleri oranlanır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa,

N2k 2
E2 = s E1 , E 2 = sE 20 (4.7)
N1k1

ifadeleri elde edilir. Burada E20, sükunet durumunda rotor emk’ini gösterir. Kısa devre rotorlu
asenkron motorlarda q fazlı rotor sargılarından, endüklenen E2 gerilimi ile birlikte I2 rotor
akımları geçer. Bilezikli asenkron motorlarda ise, Y bağlı motor sargılarının uçları normal
çalışma durumunda bilezikler üzerinden kısa devre edilir. Rotoru kısa devre edilen bir
asenkron motorun faz başına rotor direnci R2 ve endüktansı L2 ile gösterilirse, rotor devresinin
bir fazının empedansı için,

Z 2 = R 2 +jω 2 L 2 , Z 2 = R 2 +jsω1L 2 (4.8)
130
ifadeleri yazılabilir. ω1L 2 rotorun sükunet durumundaki reaktansı olup, X20 ile gösterilirse,
empedansın genliği,

Z2 = R 2 2 +s 2 X 20 2 (4.9)

ifadesi elde edilir. Rotor akımının genliği ise,

E2 sE 20 E 20
I2 = = = (4.10)
Z2 R 2 +s 2 X 20 2
2
⎛ R2 ⎞
2
2
⎜ ⎟ +X 20
⎝ s ⎠

şeklinde elde edilir. Şekil 4.3’de, (4.10) ifadesinden yararlanarak elde edilen üç fazlı asenkron
motorun rotoruna ait eşdeğer devre görülmektedir.
X20 R2
~ E 20 R 2 . 1-s
s

Şekil 4.3 Asenkron Motorun Rotoruna Ait Eşdeğer Devre
Şekil 4.4’de ise asenkron motorun rotor gerilim ve akımının devir sayısına bağlı değişimleri
görülmektedir. Stator akımı, mmk vektör diyagramı yardımıyla motorun eşdeğer devresinden,

I1 =I10 +I 2' (4.11)

şeklinde elde edilir. Burada I10 motorun boşta çektiği akımı, I ' 2 rotor akımının statora
indirgenmiş değerini gösterir. Asenkron motorlarda stator ve rotor mmk veya akımlar
arasındaki faz açısı 180˚’ye yakın olduğu için stator akımlarının genliği için yaklaşık,

I1 = I10 + I 2 ' (4.12)
131
I2 E2
I 2=f(s)
I 20
2E20
E2=f(s)
E20
- ns 0 ns 2n s n
2 1 0 -1 s
-E20
-I20

Şekil 4.4 Asenkron Motorda Rotor Gerilim ve Akımın Değişimleri
ifadesi yazılabilir. Şekil 4.5’de üç fazlı asenkron motorun stator ve rotor akımlarının devir
sayısına bağlı değişimleri gösterilmiştir.
I 1 ,I2 '
I 1yol
I 1=f(s)
I 2'=f(s)
I 10
-ns 0 ns n
2 1 0 s

Şekil 4.5 Asenkron Motorun Statora İndirgenmiş Rotor Akımı ile Stator Akımının Değişimleri
132
Sükunet çalışma noktasında stator akımının değeri (I1=I1yol), yol alma akımın başlangıç değeri
olup, motor hızlandıkça rotor akımı ile birlikte stator akımı azalır ve değişimi üzerindeki N
nominal çalışma noktasında nominal değerine (I1n) düşer. Asenkron motorlarda yol alma
akımı, nominal akımının 4 ila 8 katı olup, bu yüksek yol alma akımları çeşitli yol verme
metotları ile uygun değerlere düşürülür.

4.2.3 Asenkron Motorlarda Güç
Şekil 4.6’da üç fazlı asenkron motorun güç akış diyagramı gösterilmiştir. Diyagramdan da
görüleceği üzere, motora statordan verilen gücün bir kısmı statorda harcanır. Geriye kalan
stator döner alan gücü, rotorda mekanik ve elektriksel güce ayrılırken, bu güçlerin de bir kısmı
rotor devresinde kayıp olarak açığa çıkar.
P1
Stator
Pd1 Q1
Pm Pd2
Q2
Qr
P2
Rotor
Pm
'
Şekil 4.6 Asenkron Motorun Güç Akış Diyagramı
Bu diyagramda;
P1:Stator Elektrik Gücünü,
Q1:Stator Bakır ve Demir Kayıplarını,
Pd1:Stator Döner Alan Gücünü,
Pm: Rotor Mekanik Gücünü,
Pd2: Rotor Döner Alan Gücünü,
Q2: Rotor Bakır ve Demir Kayıplarını,
Pm: Rotor Milindeki Faydalı Mekanik Gücü,
Qr: Sürtünme ve Vantilasyon Kayıplarını gösterir.

133
Güçler arasında,

Pd1 = P1 - Q1 , Pd1 = Pm + Pd2 (4.13)

Pm ' = Pm - Qr , P2 = Pd2 - Q2 (4.14)

ifadeleri yazılabilir. Kısa devre rotorlu asenkron motorlarda P2=0 dır. Şekil 4.7’de kayıpsız ideal
bir asenkron motorun güç akış diyagramı gösterilmiştir. Bu diyagramda gösterilen güçlerden
rotor mekanik gücü ile stator ve rotor döner alan gücü,

Stator Pd1
Rotor Pm Pd2
Stator

Şekil 4.7 Kayıpsız Asenkron Motorun Güç Akış Diyagramı
2πn 2πn s
Pm = M d , Pd1 = Md
60 60
(4.15)
2π(n s -n)
Pd2 = Pd1 -Pm = Md
60

şeklinde yazılabilir. Yukarıdaki ifadelerden,

Pm = (1-s)Pd1 , (4.16)

Pd2 = sPd1 (4.16a)

ifadeleri elde edilir. Şekil 4.8’de kayıpsız çalışan bir asenkron motorda döndürme momentinin
sabit bir değeri için esas güçlerin devir sayısı ve kaymaya bağlı değişimleri gösterilmiştir.
134
Pd1 , Pd2 ,Pm
Pd1 Pd2
Pm
-ns 0 ns 2ns n
2 1 0 -1 s

Şekil 4.8 Asenkron Motorlarda Yük Momentinin Sabit Bir Değeri İçin Güçlerin Devir Sayısına Göre Değişimleri
4.2.4 Asenkron Motorlarda Moment ve Hız Moment Karakteristiği
Üç fazlı asenkron motorun bütün işletme karakteristiklerini daire diyagramından çıkarmak
mümkündür. Ancak burada derin bir analize girişmeden asenkron motorun statoruna ait
eşdeğer devresi yardımıyla statordaki güç kayıpları ve gerilim düşümünü de hesaba katmadan
döndürme momentinin yaklaşık ifadesini çıkararak, hız moment karakteristiği elde edilecektir.
Şekil 4.4’deki rotor eşdeğer devresine göre, asenkron motorun rotoru,

R2 ⎛ 1-s ⎞
= R 2 +R 2 ⎜ ⎟ (4.17)
s ⎝ s ⎠

direnci üzerine yüklü bir transformatöre eşdeğerdir. Stator döner alan gücü, rotora ait
eşdeğer akım devresi toplam direncindeki enerji sarfiyatına eşit olup,

R
Pd1 = q 2 I 2 2 2 (4.18)
s

şeklinde yazılabilir. I2 akımının (4.10) ifadesindeki değeri denklem (4.18)’de yerine yazılırsa
E 20 2 R2
Pd1 = = ωs M= = q 2 2
(4.19)
⎛ R2 ⎞ 2
s
⎜ ⎟ +X 20
⎝ s ⎠
elde edilir. bu ifadeden döndürme momenti,
135

q2 E 20 2 R2
M= 2
(4.20)
ωs ⎛ R 2 ⎞ 2
s
⎜ ⎟ +X 20
⎝ s ⎠

N2k 2
şeklinde elde edilir. Rotor geriliminin E 20 =s E1 değeri (4.20)’de yerine yazılırsa moment,
N1k1

2
⎛ N2k 2 ⎞ 2
⎜ ⎟ E1
q 2 ⎝ N1k1 ⎠ R2
M= 2
(4.21)
ωs ⎛ R 2 ⎞ 2
s
⎜ ⎟ +X 20
⎝ s ⎠

şeklinde elde edilir. Asenkron motorlarda stator direnç ve kaçak reaktansındaki gerilim
düşümü hesaba katılmadığı takdirde E1 gerilimi yaklaşık olarak bir faz sargısına uygulanan
gerilime (Us) eşit alınabilir. Doğrudan şebekeye bağlı üç fazlı asenkron motorda sargı gerilimi
stator bağlantı şekline göre değişir. Yıldız (Y) bağlantı için U sY = U 3 , üçgen ( Δ ) bağlantı
için U sΔ = U bağıntıları geçerli olup, U fazlar arası gerilim, veya hat gerilimini gösterir. Bu
durumda (4.21) ifadesindeki sabitler K ile gösterilirse ve E1 ≅ Us alınırsa moment için

Us 2 R2
M=K 2
(4.22)
⎛ R2 ⎞ 2
s
⎜ ⎟ +X 20
⎝ s ⎠

ifadesi elde edilir. Buradan sabit frekanslı şebekeye bağlı asenkron motorlarda moment,
kayma, stator gerilimi ve rotor direncine bağlı olup, s esas değişken, U ve R2 de parametrik
değişkenlerdir. Kayma ve rotor direncinin sabit değeri için (4.22) denklemi,

M d = K ı Us 2 (4.23)

şeklinde yazılabilir. Bu ise asenkron motorların momentinin gerilim değişimlerinden büyük
ölçüde etkilendiğini gösterir.

Asenkron motorun mekanik karakteristiğini çıkartmak için, (4.22) ifadesi, parametrik
değişkenlerin nominal ve sabit değerleri için,

136
s
M = K'' (4.24)
R 2 + s 2 X 20 2
2

şeklinde elde edilir. Karakteristiğinin maksimum ve minimum noktalarını bulmak için (4.24)
ifadesinin türevi alınıp sıfıra eşitlenirse, momenti maksimum ve minimum yapan kayma değeri
(sk),

R2
sk = ± (4.25)
X 20

şeklinde elde edilir. Moment fonksiyonu kaymanın pozitif değerinde maksimumdan, negatif
değerinde minimumdan geçer. Kaymanın bu değeri (4.22) ifadesinde yerine yazılırsa
momentin maksimum değeri,

2
⎛ N2k 2 ⎞ 2
⎜ ⎟ Us
q Nk
M k = (M d ) max = 2 ⎝ 1 1 ⎠2 (4.26)
ωs 2X 20

şeklinde elde edilir. Buradan maksimum momentin (devrilme momenti) değerinin rotor
devresi direncine bağlı olmadığı görülür.

Asenkron motorlarda maksimum momentin nominal momente oranına yüklenebilirlik
kabiliyeti denir ve λ=Mk/Mn şeklinde ifade edilir. Normal yapı tarzındaki asenkron motorlarda
yüklenebilirlik kabiliyeti 1.6 ila 2.5, özel konstrüksiyonla bu değer 3.5’e kadar çıkabilir.

Normal çalışma şartlarında kaymaya bağlı olarak değişen döndürme momentinin sabit olan
devrilme momentine oranı rölatif moment (δ) olarak tanımlanır ve gerekli düzenlemeler
yapılırsa,

M 2 2
δ= = = (4.27)
Mk R X s s
2
+ s 20 k
+
sX 20 R2 s sk

ifadesi elde edilir. Burada sk maksimum momentteki kaymayı gösterir. Rölatif moment
fonksiyonu asimtotları yardımıyla çizilebilir. Kaymanın s=sk=R2/X20 değeri için rölatif moment
maksimum olur ve devrilme kayması ile iki farklı bölgeye ayrılır.

Kaymanın sk>s>0 olduğu birinci bölge: s<<sk değeri için rölatif moment yaklaşık olarak δ=2s/sk
dır. Bu ise diyagramda (0,0) ve (sk,2) noktalarından geçen bir doğruyu gösterir.
137
Kaymanın +∞<s<sk olduğu ikinci bölge: s>>sk değeri için rölatif moment yaklaşık olarak δ=2sk/s
olup, bu da (sk,2) noktasından geçen bir hiperbolü gösterir.

Şekil 4.9’da senkronaltı ve ters çalışma bölgelerinde asimtotları yardımıyla taslak halinde
çizilen rölatif moment eğrisiyle senkronüstü çalışma bölgesindeki uzantısı gösterilmiştir.
Senkronüstü çalışma bölgesindeki rölatif moment eğrisi, senkronaltı ve ters çalışma
bölgelerindeki rölatif moment eğrisinin senkron çalışma noktasına göre simetrisinden
ibarettir.
δ
2
2sk
δ= s δ = 2s
sk
1 δ =f(s)
-1 0 1 2 n/n s
2 1 0 -1 s
-1
2.Bölge 1.Bölge
-2

Şekil 4.9 Asenkron Motorun Rölatif Moment‐Kayma Eğrisi
Rölatif moment devrilme momenti ile çarpılırsa, aynı motorun normal hız‐moment
karakteristiği elde edilir. Şekil 4.10’da üç fazlı asenkron motorun senkron altı ve ters çalışma
bölgelerine ait hız‐moment karakteristiği gösterilmiştir.

138
s n
ns
nn N
Kararlı Ç.B.
nk
B.
Ç.
s ız
M0 rar
Ka
M
Mn Mk

Şekil 4.10 Asenkron Motorun Hız‐Moment Karakteristiği
Karakteristik, kararlı ve kararsız çalışma bölgesi olmak üzere iki farklı bölümden oluşur.
Asenkron motor normal şartlarda kararlı çalışma bölgesinde çalıştırılır. Normal yapı tarzındaki
asenkron motorların, sükunet çalışma noktasındaki kalkış (yol alma) momentleri (M0) düşük
olup, nominal momentin yaklaşık 0.40 ila 0.80 katı civarındadır. Üç fazlı asenkron motorlarda
(4.21) ifadesinde kayma yerine 1 yazılarak motorun kalkış momenti,

2
⎛ N2k 2 ⎞ 2
⎜ ⎟ Us
q Nk
M0 = 2 ⎝ 1 2 1 ⎠ 2 R 2 (4.28)
ωs R 2 +X 20

şeklinde elde edilir. Buradan asenkron motorlarda kalkış momentinin motorun konstrüksiyon
sabitleri ile birlikte şebeke gerilimi ve rotor devresi direncine bağlı olduğu görülür. Asenkron
motorlarda, rotor direncinin sabit değer için stator gerilimine, stator geriliminin sabit değeri
için rotor direncine bağlı olarak kalkış momentinin değişimleri Şekil 4.11’de gösterilmiştir.
139
Myol Myol
Un =sbt
Mk R2 =sbt
M0 M0
0 R 0 U
Un
R2 r
a) b)
Şekil
4.11 a) Bilezikli Asenkron Motorun Yolalma Karakteristiği
b) Kısa Devre Rotorlu Asenkron Motorun Yolalma Karakteristiği
4.2.5 Üç Fazlı Asenkron Motorlara Yolverme
Asenkron motorların yapı tarzı, gücü ve kullanma yerlerine göre çeşitli yolverme düzen ve
bağlantıları kullanılır. Bilezikli asenkron motorlara, rotor devresine ilave edilen direnç ile, yol
verilebilir. Bu yolverme şekliyle normal asenkron motorun direkt kalkıştaki kötü yolverme
şartları ortadan kalkar. Rotor devresine katılan dirençle birlikte kalkış akımı düşer, düşük olan
yolalma momenti yükselir. Bu motorlar özellikle tam ve ağır yük altında yol alan tahriklerde
kullanılır. Motorun rotor devresine ilave edilen bu dirençler, yolvermenin dışında hız ayarı için
de kullanılabilir. Her kademe direnci için ayrı bir ayar karakteristiği elde edilir.

Kısa devre rotorlu asenkron motorlarda, stator yol vericisi, Y‐Δ şalter, yolverme
transformatörü gibi yolverme ve ayar cihazları stator devresinde bulunur. Bu tip cihazlarla
yapılan yolvermede, kalkış akımı istenen değerlere stator gerilimi ile ayarlanır. Ancak
asenkron motorun düşük olan yolalma momenti düşen gerilimin karesiyle orantılı şekilde
daha da zayıflar. Bu nedenle bu tip yolverme cihazları düşük yük altında veya boşta yol alan
tahriklerde kullanılır. Son yıllarda güç elektroniği ve kontrol tekniğindeki gelişmelere paralel
olarak asenkron motorlarda ideal yolverme şartlarını sağlayan çeşitli yöntemler geliştirilmiştir.
Bunun yanında, kısa devre rotorlu asenkron motorların rotorlarında özel konstrüksiyonlara
giderek (derin oluk, iki veya üç oluk kullanmak) yolverme şartlarını düzeltmek mümkündür.

4.2.5.1 Üç Fazlı Bilezikli Asenkron Motorlara Yolverme
Üç fazlı bilezikli asenkron motorlara rotor devresine ilave edilen yolverme dirençleri ile yol
verilebilir. Y bağlı kademe dirençleri, yıldız bağlı rotor sargısına bilezik ve fırça takımı
üzerinden bağlanır. Motor yol aldıkça yolverme dirençleri sondan itibaren teker teker devre
dışı edilir. Bu şekilde yol alma akım ve momentleri uygun değerlere ayarlanır. Asenkron
140
makinenin kararlı çalışma bölgesinde, yolalma momentleri yaklaşık olarak yol alma akımları ile
orantılı değişir. Şekil 4.12’de bilezikli asenkron motorun dört kademe için M=f(s) ve I=f(s)
yolalma eğrileri gösterilmiştir.
I,M
Rd Rc Rb Ra R2
M2 A
C E G I
M1 B D F H
I2 G' I'
C E' N Mn
A'
I1
B D' F' H'
N' In
I10
nb nn ns n
s
Şekil 4.12 Bilezikli Asenkron Motorlarda U=f(s), I=f(s) Yolverme Eğrileri
Motor yol almaya, 4. kademe direncine (Rd=R2+r1+r2+r3+r4) ait ayar karakteristikleri üzerindeki
A ve A ' noktalarından başlar. Yol almanın başında kalkış momenti M2, kalkış akımı ise I1‐2 dir.
Motor yol aldıkça çalışma noktaları bu karakteristiklerin üzerinde devamlı hareket halindedir.
Hız nb değerine ulaştığında, (B ve B ı noktaları) yolalma momenti ve yolalma akımı minimum
değerine ( I1‐1 ) düşer. Bu anda sonuncu kademe direnci devre dışı edilerek çalışma noktaları
3.kademe Rc direncine ait ayar karakteristiği üzerindeki C ve C' noktalarına ulaşarak moment
ve akım maksimum değerini alır. Bu işlem artan hızla birlikte bütün kademe dirençleri
çıkartılana kadar devam eder. Normal karakteristikler (R2) üzerindeki N ve N' noktalarına
ulaştığında, yolalma son bulur.

Yolalma karakteristikleri üzerinde moment ve akımlar devir sayısıyla yaklaşık lineer değiştiği
kabul edilirse, kademe dirençleri arasında bir geometrik dizi elde edilir. Yolverme reostasının
dizaynında ilk olarak motor gücü ve yolalma şartlarına göre yolalma moment veya yolalma
akımının maksimum değerleri ile kademe sayısı tespit edilir. Yolalma moment veya akımının
minimum değerleri ise sonradan hesaplanır. Şekil 4.13’de 4 kademeli bir yolverme eğrisi
gösterilmiştir.

141
M
Rd
Rc
Rb
Ra
r4 r3 r2 r1 R2
A
M2
C E G I
M1 B D F H J
Mn N
n
0 nn

Şekil 4.13 Bilezikli Asenkron Motorun Yolverme Dirençlerinin Hesabına Ait Diyagram
Bu diyagramda M2, M1 ve Mn sırasıyla yolalma momentlerinin maksimum, minimum ve
nominal değerleridir. M2 ve M1 sabit moment doğrularının herhangi bir direnç karakteristiğini
kestiği G ve H noktalarına ait kaymalar oranlanırsa,

s G M 2 I1-2
= ≅ =k (4.29)
s H M1 I1-1

ifadeleri elde edilir. Diğer taraftan M2=sabit moment doğrusunun iki komşu direnç
karakteristiğini kestiği G ve I noktaları için,

s G R 2 +r1
= (4.30)
sI R2

ifadesi yazılabilir. sI=sH olduğundan, (4.29) ve (4.30) ifadelerinin sağ tarafları birbirine eşit
olup, sol tarafları birbirine eşitlenirse,

R 2 +r1 M 2 I1-2
= ≅ =k (4.31)
R2 M1 I1-1
142

bağıntısı elde edilir. (4.31) ifadesi genelleştirilirse,

Rm R R M I
= m-1 = L = a = 2 ≅ 1-2 = k (4.32)
R m-1 R m-2 R 2 M1 I1-1

orantı dizisi bulunur. Bu orantı dizisinden;
Büyük kademe dirençleri: Rm=R2km,
Küçük kademe dirençleri: rm=R2km‐1(k‐1),
ln( R m R 2 )
Kademe sayısı: m = ,
ln( M 2 M1 )

Yolverme reostasının faz başına toplam direnci RD=R2(km‐1) şeklinde elde edilir. Normal
karakteristik ile m. kademe direnç karakteristiğine ait I ve A noktaları için,

sI R2 R
= = 2 (4.33)
s A R 2 +R D R d
M2
bağıntısı yazılabilir. Burada sA=1 ve s I = s n olduğundan, yolverme reostası toplam direnci,
Mn

1- s n ( M 2 M n )
RD = R2 (4.34)
sn ( M 2 M n )


4.2.5.2 Üç Fazlı Kısa Devre Rotorlu Asenkron Motorlara Yolverme
Üç fazlı kısa devre rotorlu asenkron motorlarda değişik yolverme metodları ve bağlantıları
kullanılır. Yolverme bağlantılarının seçiminde tahrik sisteminin gücü, devir sayısı, yolverme
şartları, motor ve makinenin işletme karakteristikleri, ara transmisyon mekanizması v.b çeşitli
faktörler hesaba girer. Üç fazlı kısa devre rotorlu asenkron motorlara yolverme şekilleri
aşağıdaki gibi sıralanabilir.
• Tam Gerilim Altında Direkt Yolverme.
• Stator Devresine İlave Edilen Kademeli Direnç veya Reaktans Bobini ile Yolverme.
• Kademeli Oto Transformatör (Variac) ile Yolverme.
• Yıldız‐Üçgen Bağlantı ile Yolverme.
Yukarıdaki yolverme metodlarında tam gerilim altında yolvermede, motor doğrudan şebekeye
bağlanır. Güçleri (3‐5) kW’a kadar olanlara direk olarak yolverilir. Yani bu motorların çektikleri
0ve sargıların bu akımları taşıyabilecek şekilde seçilir. Ikinci ve üçüncü yolverme metodlarında,
kalkışta motora normalin altında düşük gerilim uygulanır. Motor yol aldıkça gerilim kademeli
143
şekilde nominal değerine çıkarılır. Bu bölümde sadece pratikte geniş ölçüde kullanılan Y‐Δ
şalterle yolverme ayrıntılı bir şekilde incelenecektir.

∙ Yıldız‐Üçgen Bağlantı İle Yolverme
Bu yolverme metodunda sadece motorun stator sargılarının bağlantısı değiştirilir. Motora,
önce stator sargıları Y bağlı olarak yol verilir, yol almanın sonuna doğru Y bağlantıdan Δ
bağlantıya geçilir. Y bağlantı motorun yolalma bağlantısı, üçgen bağlantı ise normal işletme
bağlantısıdır. Bu yolverme şeklinin kullanılabilmesi için motorun, dağıtım şebekesine uygun
olarak seçilmesi gerekir. Plakasında 220‐380 V, Δ‐Y işaretleri taşıyan bir motor, normal olarak
hat gerilimi 220V olan şebekede (220/127 V) Δ, 380 V olan şebekede (380/220) Y bağlı olarak
çalıştırılabilir. Her iki çalışma durumunda da sargı gerilimleri 220 V’dur. Sargı gerilimleri 220 V
olarak dizayn edilmiş bu motora ancak hat gerilimi 220 V olan şebeke (220/127) Y‐ Δ bağlantı
ile yol verilebilir. Sargı gerilimleri 380 V olarak dizayn edilmiş, plakasında 380‐660 Δ‐Y işaretleri
taşıyan bir motora ise ancak hat gerilimi 380 V olan şebekede (380/220) Y‐ Δ bağlantı ile yol
verilebilir.

Y‐ Δ bağlantı ile yolvermede, sargı geriliminde direkt kalkışa göre 3 defa, hat akımı ve
yolalma momentinde 3 defa azalma olur. Üç fazlı kısa devre rotorlu asenkron motorlara Y‐ Δ
bağlantı ile yol vermek için kullanılan en basit cihaz mekanik Y‐ Δ anahtar olup, bu iş için tek ve
çift kutuplu şalterler de kullanılabilir. Fakat pratikte daha çok uzaktan kumandalı kontaktörler
kullanılır.

Şekil 4.14’de stator sargısının yolverme ve işletme durumlarına ait prensip bağlantı şemaları
verilmiştir.
R S T R S T
U U U U
Iy IΔ
Z
sΔ
y
U
Us IsΔ
Isy

Şekil 4.14 Asenkron motorlara Y‐ Δ Bağlantı ile Yolvermede;
a) Yolverme (Y), b) İşletme ( Δ ) Durumlarına Ait Prensip Bağlantı Şemaları
144
Bu bağlantı şemalarında, şebeke gerilimi (fazlar arası gerilim‐ hat gerilimi) U ile, Y ve Δ bağlantı
durumlarında sargı gerilimleri USY ve USΔ ile, sargı akımları ISY ve ISΔ ile, hat akımları IY ve IΔ ile,
bir faz sargısının empedansı da Z ile gösterilmiştir.

Y Bağlantı durumu için;
U U U U
U SY = , I SY = SY = , I Y = I SY =
3 Z 3Z 3Z

Δ Bağlantı durumu için;
U U 3U
U SΔ = U, I SΔ = SΔ = , I Δ = 3I SΔ =
Z Z Z

bağıntısı yazılabilir. Bu bağıntıların taraf tarafa bölümünden sargı akımları arasında,

ISY 1
= (4.35)
ISΔ 3

hat akımları arasında,

IY 1
= (4.36)
IΔ 3

bağıntısı bulunur. Y ve Δ bağıntı durumlarına ait yolalma momentleri arasında,

2
M Y ⎛ USY ⎞ IY 1
=⎜ ⎟ = = (4.37)
M Δ ⎝ USΔ ⎠ IΔ 3

bağıntısı vardır.

Y‐ Δ Bağıntı ile yolverme durumuna ait yolverme eğrileri [I=f(s), M=f(s)] Şekil 4.15’de
gösterilmiştir.
145
M,I
MΔ
IΔ
MY
A
IY C
Mn
N'
B'
A'
B In
I10
n
nk nb nn ns
Y
Şeki
l 4.15 Y‐ Δ Bağlantı ile Yolvermede I=f(s) ve M=f(s) Yolverme Eğrileri
Yolverme, Y bağlantı durumundaki karakteristikler üzerinde A ve A ı noktalarından başlar.

Yolalma esnasında akım azalırken moment ise artmaktadır. nb değerine ulaştığında yeni
çalışma noktaları B ve B ı olur. Bu noktalarda motorun yeteri kadar hızlandığı kabul edilip Y
bağlantıdan Δ bağlantıya geçilirse, moment ve akım değerleri aniden artar ve normal işletme
karakteristikleri üzerindeki C ve C ı noktalarına geçilir. Yolalma bu karakteristikler üzerindeki
tam yük altındaki çalışma noktaları N ve N ı ye ulaşıldığında son bulur.

Y bağlantıdan Δ bağlantıya geçiş için motorun yeteri kadar hızlanmasını beklemek gereklidir.
Aksi takdirde yolalma akımı yüksek bir değer alır. Bu nedenle hatalı yolvermeleri tamamen
önlemek için pratikte üç adet kontaktörle zaman rölesinden oluşan uzaktan kumandalı
otomatik Y‐ Δ bağlama düzenleri kullanılır. Şekil 4.16’da, Y‐ Δ bağlantı ile yolverilen kısa devre
rotorlu asenkron motorun ana akım ve kumanda devresi gösterilmiştir.

146
L1
L2
L3
F1
K3
Q3 Q2 Q1
M
3~
u2 v2 w2

Şekil 4.16 Y‐ Δ Şalterle Yolverilen Kısa Devre Rotorlu Asenkron Motorun;
a) Ana Akım, b) Kumanda Devresi
Y‐ Δ bağlantı ile yolverme, düşük veya yarı yük altında yol olan normal ve özel oluk yapı
tarzındaki kısa devre rotorlu asenkron motorlarda geniş ölçüde kullanılır. Özellikle vantilatör
moment karakteristiğine haiz iş makinalarında (santrifüj pompalar, vantilatörler, aspiratörler,
kompresörler, vs) geniş ölçüde kullanılmaktadır.

4.2.6 Üç Fazlı Asenkron Motorların Devir Sayısı Ayarı

Asenkron motorlarda devir sayısı genel ifadesi

60f
n = (1-s)n s = (1-s) 1 (4.38)
p

şeklinde yazılabilir. Bu ifadeden de görüleceği gibi asenkron motorların devir sayısı frekans,
kayma ve kutup sayısına bağlı olarak değişir.

4.2.6.1 Statora Uygulanan Gerilimin Frekansı Değiştirilerek Yapılan Hız Ayarı
Asenkron motorların devir sayısı ayarında çoğu zaman yüklenebilirlik kabiliyetinin
değişmemesi istenir. Bu ise stator şebeke frekansı değişirken alanın sabit tutulması ile
sağlanabilir. Asenkron motorlarda stator direnc ve reaktansındaki gerilim düşümü ihmal
edilirse, stator sargılarda endüklenen gerilim şebeke gerilimine eşit olup, aşağıdaki gibi
yazılabilir.
147

E1 = c.f1.Φ ≅ U1 (4.39)
Bu ifadeden gerilim/frekans oranı teşkil edilince,

U1
= c.Φ = sabit (4.40)
f1

dir. Bu ifadelere göre, ayar sırasında manyetik alanın değişmemesi için stator şebeke frekansı
ile birlikte şebeke gerilimi de aynı oran dahilinde değiştirilmelidir. Bu şekilde frekans ve
gerilimin birlikte değiştirildiği hız kontrolu skaler kontrol olarak da anılır.
Ancak düşük frekanslarda, stator direncindeki gerilim düşümünden dolayı devrilme
momentinde düşme görülür. Aynı şekilde nominal frekansın üzerindeki çalışmalarda, motorun
gerilimi nominal değerin üzerine çıkarılamayacağından, alan zayıflaması dolayısıyla momentte
azalma meydana gelir. Şekil 4.17’de frekans ve gerilimin birlikte değiştirildiği bir asenkron
motorda elde edilen ayar karakteristikleri gösterilmiştir.
s,U,M
Φ,U,M,P Sabit Moment Sabit Güç
U, P Makine Gerilimi
Bölgesi Bölgesi
I N = Sabit MK I= I N
λ= MK / M N
ω N
ΦN , M N MN 1
N Sınır Eğrisi ~ 2
f
s
Φ,M
f <f N f >f N sN 1
M ~
(I N . R) (I N . R) f
f ,ω f ,ω
0 fN fS fmax 0 fN fmax
ωmax ωN f ,ω ωmax
ωN ωs
Sabit Moment Sabit Güç
Bölgesi Bölgesi
a) b)
Şekil 4.17 Şebeke Frekans ve Geriliminin Birlikte Değiştirildiği Asenkron Motorlarda;
a) Çalışma Bölgeleri b) Moment ve Kayma Karakteristikleri

Bu ayar metodunda, frekans değiştiricilere ihtiyaç vardır. Frekans değiştiriciler dinamik ve
statik frekans değiştiriciler olmak üzere ikiye ayrılır.

Dinamik Frekans Değiştiriciler: Dinamik frekans değiştirici olarak daha çok senkron ve
asenkron frekans değiştiriciler (motor‐generatör grupları) ile serbest uyartımlı frekans
değiştiriciler kullanılır. Gemilerde, frekans değiştirici olarak büyük güçlü bir senkron alternatör
ile tahrik makinesi olarak çoğunlukla buhar türbini kullanılır. Türbine gönderilen buharın
ayarlanması ile devir sayısı değişirken alternatörün ikazı sabit tutulursa, frekansla birlikte
148
gerilim de aynı oran dahilinde değişeceği için, esas tahrik motorunun devrilme momenti
yaklaşık sabit kalır.

Bu ayar metodunda elde edilen karakteristikler, DC motorlarında gerilim değiştirilerek yapılan
hız ayarında elde edilen karakteristiklere benzerdir.

Statik Frekans Değiştiriciler: Güç elektroniğinde elde edilen son gelişmeler, verimleri yüksek
ve ucuz olan statik frekans değiştiricilerin birçok ayar ve tahrik sistemlerinde kullanılmasına
vesile olmuştur. Güç elektroniği sistemleri ile şebeke frekansını doğrudan doğruya daha küçük
bir frekansa düşürmek mümkündür. Şebeke frekansının üstünde daha yüksek bir frekans elde
etmek için, önce alternatif akımı doğrultulur, daha sonra bu doğru akım inverter yardımıyla
değişken gerilim ve frekanslı alternatif akıma çevrilir. Şekil 4.18’de bu iki frekans değiştirme
metoduna ait blok diyagram gösterilmiştir.

Şekil 4.18 Frekans Değiştiricilerle Asenkron Motor kontroluna Ait Blok Diyagramları
4.2.6.2 Kutup Değiştirme Bağlantısı ile Devir Sayısı Ayarı

Asenkron motorların kutup sayısı değiştirilerek kademeli devir sayısı ayarı yapılabilir.
Asenkron motorlarda aynı bir sargının sargı bağlantısı değiştirilerek veya farklı kutup sayısına
sahip sargılar kullanarak kutup sayısı değiştirilebilir. İki devirli motorların statorlarında kutup
sayısı 1:2 arasında değişebilen tek bir sargı, üç ve dört devirli motorların statorlarında da en az
iki sargı bulunur. Bu tip hız ayarı kural olarak kısa devre rotorlu asenkron motorlarda kullanılır.
4.2.6.3 Kaymayı Değiştirerek Devir Sayısı Ayarı

Bu hız kontrol yönteminde, asenkron motorun kayması yükten bağımsız olarak, dış rotor
devresindeki güç veya stator gerilimi değiştirilmek suretiyle değiştirilir.

149
4.2.6.3.1 Dış Rotor Devresindeki Gücü Değiştirerek Kaymayı Değiştirme
Asenkron motorlarda rotor döner olan gücü (4.16) ifadesine göre, stator döner olan gücünün
sabit değeri için, kaymaya bağlı olarak değişir. Stator döner alan gücü momente bağlı
olduğundan, ancak kren‐moment yük karakteristiği halinde sabittir. Rotor döner alan gücü
prensip olarak, rotor devresine direnç katarak veya rotor devresine bir ayar gerilimi
uygulayarak değiştirilebilir.

• Rotor Devresine Katılan Dirençle Devir Sayısı Ayarı
Bilezikli asenkron motorlarda kademeli veya darbe ayarlı dirençle devir sayısı ayarı pratikte
en fazla kullanılan bir ayar metodudur. Bu ayar metodunda prensip rotor devresine direnç
ilave etmek olup, yolverme dirençleri devamlı devrede kalacak şekilde dizayn edilirse, bu
dirençler ayar dirençleri olarak da kullanılabilir. Şekil 4.19’da üç fazlı bilezikli asenkron
motorların reosta ve darbe ayarlı dirençle hız kontrolüne ait bağlantı şemaları, Şekil 4.20’de
üç fazlı bilezikli asenkron motorun değişik kademe dirençlerine ait ayar karakteristikleri
gösterilmiştir.
R
S
T
3 ~
M
3~
M
IL Doğrultucu
L Bobin
R
Darbe Ayarlı Direnç
te
DC Kıyıcı
T
a) b)
Şekil 4.19 Üç Fazlı Bilezikli Asenkron Motorun; a) Üç Fazlı Reosta ile,
b) Darbe Ayarlı Dirençle Hız Kontrolüne Ait Bağlantı Şemaları
150
n
ns
n N
n1 N1
R2
n2 N2
Ra
Rb
0
M
Mk
Mw

Şekil 4.20 Asenkron Motorun Rotor Devresine İlave Edilen Kademeli Dirençle Elde Edilen Ayar Karakteristikleri
Momentin sabit değeri için, R2, Ra=R2+r1, Rb=R2+r1+r2… kademe dirençlerine ait
karakteristikler üzerinde sürekli çalışma noktaları N, N1, N2,…., devir sayıları n, n1, n2… dir. Bu
noktalara ait kayma değerleri ile, kademe dirençleri arasında, s:s1:s2:…=R2:Ra:Rb:… bağıntısı
vardır. Bu tip hız ayar metodu son derece seri ve kullanışlı olup, ayarın tek yönlü ve kademeli
oluşu, ayar karakteristiklerinin eğiminin artması sonucu stabilite şartlarının bozulması başlıca
sakıncalarıdır. Bunun yanında ayar dirençlerindeki kayıplardan dolayı ayar ekonomisi de
kötüdür. Bu ayar metodu, kren‐moment karakteristiğine haiz iş makinalarda kısa zamanlı,
vantilatör ‐ moment karakteristiğine haiz makineler ile düşük güçlü makinelerin sürekli devir
sayısı ayarında kullanılır.

Darbe ayarlı dirençle hız kontrolünde, i2 rotor akımı doğrultucu ile doğrultulur ve R direncinin
etkin değeri DC kıyıcı yardımıyla ayarlanır. λ, DC kıyıcının bağıl kapalı kalma süresi olarak
tanımlanırsa, direncin etkin değeri (Re),

R e = (1-λ)R (4.41)

şeklinde yazılabilir. Bu şekilde bilezikli asenkron motorun hızı kademesiz olarak
ayarlanabilir.
• Asenkron Motorun Rotor Devresine Uygulanan Ayar Gerilimi İle Devir Sayısı Ayarı
Bilezikli asenkron motorun rotoruna, rotor gerilimi ile aynı fazda ve f2=s.f1 kayma
frekansında bir ayar gerilimi uygulayarak motorun devir sayısı senkron devir sayısının
151
altında ve üstünde sürekli olarak ayarlanabilir. Şekil 4.21’de üç fazlı, bilezikli asenkron
motorun eşdeğer rotor devresi görülmektedir.
I2 ş
R2 sX20
~ sE 20 U2B U2R

Şekil 4.21 Üç Fazlı Asenkron Motorun Rotor Eşdeğer Devresi
Rotor devresine uygulanan ayar gerilimi için,

U2B = U2r = sE 20 - I2 Z2 = sE 20 - I2 (R 2 +jsX20 ) (4.42)

eşitliği yazılabilir. Böyle bir asenkron makinenin rotor devresi açık olduğu halde boşta (I2=0)
s0 kayması ile generatör olarak çalışır. Boşta s kayması ile tahrik edilen asenkron motorun
faz başına bileziklerinde elde edilen sekonder gerilim U2B=sE20 olur. Makinanın rotoruna
U2B ile aynı fazda ve değerce bu gerilime eşit bir U2r ayar gerilimi uygulanırsa, asenkron
makine boşta s0 kayması ile motor olarak çalışır ve U2r=s0E2 dir. Buradan rotor direncine
kayma frekansında U2r gerilimi uygulanan bir asenkron motorun boşta ideal devir sayısı
için,

U 2r
s0 = (4.43)
E 20

ifadesi elde edilir. Asenkron motorun rotoruna uygulanan gerilim, E20 ile aynı fazda ise
kayma pozitif, U2r ayar geriliminin 180۫ değiştirilirse, kayma negatif olur ve motorun devri
senkron devrin altında ve üstünde geniş bir alan içinde ayarlamak mümkündür. Asenkron
motorun rotoruna uygulanan ayar geriliminin değerinin yanında fazını da değiştirerek devir
sayısı ayarı ile birlikte güç faktörünü de düzeltmek mümkündür.

Bilezikli asenkron motorlarda rotor devresi için gerekli ayar gerilimi iki farklı şekilde
sağlanabilir. Ayar gerilimi sağlamak amacı ile devir sayısı ayar edilecek motorla, kolektörlü
makinelerin teşkil ettiği bağlantılar dinamik kaskat bağlantılar, güç elektroniği
dönüştürücülerle gerçekleştirilen bağlantılara ise statik kaskat bağlantılar olarak adlandırılır.

Şekil 4.22’de, üç fazlı bilezikli asenkron motorun senkronaltı dönüştürücülü kaskat bağlantı
şeması, güç akışı ve çalışma bölgeleri ile ayar karakteristikleri gösterilmiştir.
152

a) b)

c)
Şekil 4.22 Senkronaltı Kaskat Bağlantıya Ait; a) Bağlantı Şeması b) Güç Akışı c) Ayar Karakteristikleri
153
Hız kontrol sisteminde, bilezikli asenkron motorun f2 frekanslı rotor elektriksel gücü (Pd2),
doğrultucu, inverterden oluşan sistemle şebekeye geri verilmektedir. Sistemin devir sayısı
α kontrol açısına bağlı olarak,

n = n s [1+ ( U1 U 20 )cosα ] (4.44)

şeklinde elde edilebilir. Burada U1, stator faz gerilimi, U20 rotor faz geriliminin (U2) rotor
dururken değerini gösterir.

4.2.6.3.2 Stator Gerilimi Değiştirerek Kaymayı Değiştirme

Asenkron motorlarda devrilme kayması gerilime bağlı olmayıp, moment ve devrilme momenti
gerilimin karesi ile orantılı değişir. Dolayısı ile yük momentinin sabit değeri için kayma stator
gerilimi ile birlikte değişir. Stator devresine Un>U1>U2… gerilimleri uygulanması durumunda
elde edilen karakteristikler Şekil 4.23’de gösterilmiştir. Karakteristiklerden de görüldüğü
üzere, ayar alanı 0<s<sk ile sınırlıdır. Sabit yük momenti için elde edilen çalışma noktaları N,
N1, N2…, devir sayıları ise n, n1, n2 … dir. Bu ayar metodunda ayrıca devrilme momenti düşen
gerilimle birlikte büyük ölçüde azalarak motorun yük kaldırma kabiliyeti zayıflamaktadır. Bu
nedenle bu ayar metodu küçük güçlü vantilatör moment karakteristiğine haiz iş makinelerinin
devir sayısı ayarında kullanılır.

s n
ns M w=f(n)=sbt
n N
n1
n2
N2 N 1 U2 U1 Un
s k , nk
0
M
Mw

Şekil 4.23 Üç Fazlı Asenkron Motorun Değişik Stator Gerilimlerine Ait AKarakteristikleri
154
4.2.7 Üç Fazlı Asenkron Motorların Fren Çalışması
Şönt karakteristikli motorlar grubuna giren üç fazlı asenkron motorlar fren çalışmaya müsait
bir makine olup, her üç frenleme şekli bu motorlarda da kullanılabilir.
Asenkron motorlarda senkronüstü generatör çalışma bölgesi faydalı fren çalışma bölgesidir.
Asenkron motorun devri, bağlantıda hiçbir değişiklik yapmadan, yük veya bir dış kuvvetin
etkisi ile senkron devrin üzerine çıkarsa, motor çalışmadan fren çalışma durumuna geçilir.
Momentin işareti ile birlikte sistemin içindeki güç akışının yönü değişir ve tahrik sisteminin
mekanik enerjisi elektrik enerjisine çevrilerek şebekeye geri verilir. Asenkron makine
şebekeye wattlı güç verirken, döner alanı için gerekli reaktif gücü şebekeden çeker. Asenkron
motorun 1. gözdeki mekanik karakteristiklerinin 2. gözdeki uzantıları, aynı yönde asenkron
motorun faydalı fren çalışma karakteristiklerini verir. Şekil 4.24’de, asenkron motorun, motor
ve faydalı fren çalışma karakteristikleri gösterilmiştir.
N 1'
N' ns
nn N
n1 N1 R2
Ra
0
M
Mw Mw Mk

Şekil 4.24 Üç Fazlı Bilezikli Asenkron Motorun Doğru (sağ) Yön İçin Motor ve Faydalı Fren Çalışma
Karakteristikleri
Sabit gerilim ve frekanslı şebekeye bağlı asenkron motorlarda faydalı fren çalışma alanı 2.
gözde normal karakteristiğinin üzerinde mekanik dayanıklılık sınırına kadar uzanırken, stator
geriliminin frekansı ve kutup sayısı değiştirilerek yapılan hız ayarında faydalı fren çalışma alanı
yatay eksene kadar genişler. Faydalı frenleme, ulaşım sistemlerinde taşıt aracının yokuş aşağı
seyrinde, asansörlerde boş kabinin çıkışı veya tam yükle inişinde, devir sayısı ayar ve yön
değiştirme tahriklerinde bir devir sayısı kademesinden daha düşük bir devir sayısı kademesine
geçişlerde, yani n>ns şartının gerçekleştiği bütün hallerde kullanılır. Üç fazlı asenkron motorun
Şekil 4.24’de gösterilen karakteristiklerin orijin noktalarına göre simetrileri alındığında elde
edilen karakteristiklerin III. Gözde bulunan kısımları ters yönde motor çalışma, IV. gözdeki
uzantıları ise bu yönde faydalı fren çalışma karakteristikleridir.
155

Bilezikli asenkron motorlarda kullanılan bu fren çalışmaya iki farklı şekilde geçilir.

• Bağlantıda değişiklik yapılmadan yük veya bir dış kuvvetin etkisi ile dönüş yönü (döner
alan yönü) değişirse, makine IV. gözde ters yönde generatör olarak çalışır. Bu frenleme
kaldırma makinalarında indirme frenlemesi olarak kullanılır ve bu frenlemeye geçiş için
rotora uygun direnç ilave edilir.

• Dönüş yönü aynı kalmak üzere, stator sargılarının bağlantısında yapılan değişiklikle (iki
fazı aralarında aksederek) döner alan yönü değiştirilerek fren çalışmaya geçilir. Bu tip
fren çalışma çeşitli iş makineleri ve takım tezgahlarında emniyet frenlemesi olarak
kullanılmakta olup, frenleme anında akım ve momenti kontrol için rotora direnç ilave
edilir. Şekil 4.25’de, üç fazlı bilezikli asenkron motorun emniyet frenleme bağlantısı ve
ters akım bağlantısı ile fren çalışma karakteristikleri görülmektedir.
R S T n
ns
I R 2+r
II
II I
nsII nsI -Mk Mk
III IV
İş
Makinesi
n
R2
r
-ns
a) b)
Şekil 4.25
Üç Fazlı Bilezikli Asenkron Motorlarda a) Emniyet Fren Bağlantısı
b)Frenleme Eğrileri
4.2.7.3 Direnimle (Doğru Akımla) Fren Çalışma
Asenkron motorların direnimle fren olarak çalışabilmesi için, rotor devresi direnci bilezikler
üzerinden köprülenirken, stator sargıları üç fazlı şebekeden ayrılarak bir doğru akım
şebekesinden beslenir. Bu nedenle bu fren çalışma şekline doğru akımla frenleme de denir.
156
Şekil 4.26’da üç fazlı asenkron motorun direnimle frenleme bağlantısı ile stator sargısının DC
şebekesi ile mümkün olan çeşitli bağlantı şekilleri gösterilmiştir.
R S T
+ +
I
II
+ +
3~
M +

Şekil 4.26 Üç Fazlı Asenkron Motorun Direnimle Fren Bağlantısı ve Stator Sargısının Çeşitli Bağlantı Şekilleri
Motor çalışmadan fren çalışma durumuna iki yönlü enversör şalter veya kontaktörle geçilir.
Frenleme akım ve momenti rotora ilave edilen kademe dirençleri ile ayarlanır. Şekil 4.27’de üç
fazlı asenkron motorun normal mekanik karakteristiği ile çeşitli rotor kademe dirençlerine ait
direnimle frenleme karakteristikleri gösterilmiştir. Bu karakteristikler orijinden geçer ve
frenleme momentinin maksimum değeri, statora uygulanan DC gerilimine, frenleme
momentini maksimum yapan kayma değerine ve rotor devresi direncine bağlı değişir.

157
ns
Rb
Ra
R2
M
-M k 0 Mk

Şekil 4.27 Üç Fazlı Asenkron Motorun Direnimle Fren Çalışma Karakteristikleri
Üç fazlı asenkron motorun direnimle fren çalışması için gerekli DC gerilim doğrultucu
devresiyle aynı şebekeden sağlanabilir. Şekil 4.28’de doğrultucu üzerinden beslenen kısa
devre rotorlu asenkron motorun direnimle frenleme bağlantısı ile kondansatör bataryası
üzerinden kendi kendini ikaz ederek direnimle frenleme bağlantısı gösterilmiştir.

R R
S S
T T
II
3~ 3~
M M

Şekil 4.28 Üç Fazlı Kısa Devre Rotorlu Asenkron Motorun; a) Doğrultucu Üzerinden
b)Kondansatör Bataryası Üzerinden Uyartımla Direnimle Frenleme Bağlantısı
Ayrıca asenkron motorlarda, simetrik olmayan stator bağlantısı ve senkron devir sayısının
altında indirme frenlemesi için bir fazlı fren bağlantısı kullanılabilir.

158
UYGULAMALAR

SORU 1: Tam yük değerleri Pn = 40 BG, nn = 940 d/d, 6 kutuplu rotoru, özel sargılı, 380/220
V’luk, 50 Hz, 3 fazlı bilezikli asenkron motorun faz başına rotor devresi direnci 0,15 ohm,
sükunet halindeki reaktansı 0,45 ohm, yüklenebilirlik katsayısı 2,2 dir.

a) Motorun tam yük momentini, devrilem momentini ve maksimum yük altında devir sayısını
hesaplayınız.
b) Motor bir vantilatörle akuple edilmiş olup normal şartlarda vantilatörü tam yük altında 940
d/d ile tahrik etmektedir. Vantilatörün devrini n n / 2 değerine düşürmek için rotor
devresine katılması gereken direnç değerini hesaplayınız ve bu çalışma noktası ile nominal
çalışma noktasını, Hız – Moment karakteristiği üzerinde gösteriniz.
n
n0 N 1'
n 1' Nn
nn
R2
n1 N1
0
M1 Mn Mk M
R 2 +r

a)
Pn = 40 BG, nn = 940 d/d, 2p = 6, 380/220 V

R2 = 0,15 ohm, X20 = 0,45 ohm, λ = 2,2
P 40
Mn = 716 n = 716 = 30.47 kgm
nn 940
Mk = λ . Mn = 2,2 . 30,47 = 67,034 kgm
159
R2 0,15 60 f1 60.50
sk = = = 0,33 , ns = = = 1000 d/d
X 20 0, 45 p 3

n k = (1 – sk) ns = (1 – 0,33) 1000 = 670 d/d

s1 ' R2
a) =
s1 R 2 + r2

2
⎛ ⎞
Mn ⎛ n ⎞
2
⎜ n ⎟
=⎜ n ⎟ = ⎜ n ⎟
M 1 ⎝ n1 ⎠ ⎜ nn ⎟
⎜ ⎟
⎝ 2⎠
Mn M 30, 47
= 2 , M1 = n = = 15, 2 kgm
M1 2 2
ns − n1 ns − nn / 2 1000 − 940 / 2
s1 = = = = 0,314
ns ns 1000
M 2 sn 15, 24 s 0, 06
= ⇒ s1 ' = n = = 0, 03
M 1 s1 ' 30, 47 2 2

n − n 1000 − 940
sn = s n = = 0, 06
ns 1000
0, 030 0,15
= 4,5 + 30r2 = 47,1
0,314 0,15 + r2
r2 = 42, 6 / 30 = 1, 42 Ω

SORU 2: Tam yük değerleri Pn = 50 BG, nn = 940 d/d olan 50 Hz frekanslı 380/220 V’luk bilezikli
bir asenkron motorun faz başına rotor devresi direnci 0.05 ohm, sükunet halindeki reaktansı
0.2 ohm, yüklenebilirlik katsayısı 2 ve 2p = 6 dır.

a) Motorun tam yük momenti ile devrilme momentini ve maksimum yük altındaki devir
sayısını hesaplayınız.
b) Motora maksimum momentle yol vermek için rotor devresine katılması gereken direnç
değerini hesaplayınız.
c) Motor kalender moment karakteristiğine haiz bir iş makinesını tam yük altında 940 d/d ile
tahrik ettiğine göre, tarik sisteminin devrini 500 d/d’ya düşürmek için faz başına rotor
devresine katılması gereken direnç değerini hesaplayınız.

160
n0 N 1'
n 1' Nn
nn
R2
n1 N1
0
M1 Mn Mk M
R 2 +r

Pn = 50 BG
nn = 940 d/d
50Hz, 380/220 V
R2 = 0,05 Ω
X20 = 0,2 Ω
λ = 2
αp =6
Pn 50
a) M n = 716 = 716 = 38,1
nn 940
M k = λ . M n = 2.38.1 = 76, 2 kgm
R2 0, 05
sk = = = 0, 25 nk = (1 − sk )ns
X 20 0, 2
nk = (1 − 0, 25)1000 = 750 d / d

sA R2 0, 25 0, 05
b) M k = sbt için = =
sB R2 + r1 1 0, 05 + 1
0, 05 = 0, 0125 + 0, 25r1

0, 25r1 = 0, 0375 r1 = 0,15Ω

c) M 1 = sbt doğrusu üzerinde N1 ' ve N1 noktalar için;
161
s1 ' R2 ns − n1 1000 − 500

= s1 = = = 0,5
s1 R2 + r2 ns 1000
1000 − 940
sn = = 0, 06
1000
s1 ' M n nn n 940
= = s1 ' = n . sn = . 0, 06 = 0,11
sn M 1 n1 n1 500
0,11 0, 05
= 0, 025 = 0, 0055 + 0,11r2
0,5 0, 05 + r2
0, 0195 = 0,11r2 r2 = 0,17Ω
162

Kontrol PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kontrol PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Elektrik Makinalarının Kontrolu Prof. Dr. M.

F,Md ω,n W,M w

c) J = Jm + JA +m⎛⎜ v ⎞⎟ , ⎛ G⎞

c) Md -M w =J dω (Md: Motorun milindeki döndürme kuvveti, MwM: Motor milindeki yük

ΔPs =PE1 -Pn =140-100 kW=40 kW (ayar kayıp gücü)

Yolverme reostası toplam direnci Rd, A noktasına ait U-0=(R a +R d )I 2 gerilim denkleminden,

2.Dönüştürücü α 2 ≤ 90° iken üçüncü gözde ters yönde motor, α 2 ≥ 90° ve motor ters yönde uyarma

olduğu kabul edilirse, α = 30° kontrol açısı için, tristör akımı ve hat akımının dalga şekilleri Şekil 3.22

yapılan çalışmalarda, motora uygulanan gerilimdeki dalgalanmaların, motorun komütasyonu ve

ile Fren Çalışma Krst.

Rkom. R komp. Rseri R yv

Sabit Moment Sabit Güç

Motor emk: Ea = K aφ .ωm = K a K .I f .ωm = k .I f .ωm

a) Endüvi akımının maksimum ve minimum değerleri ile endüvi akımındaki sapmayı,

İletim Süresi: Ton = α T = 0.714Ο × 2.5 = 1.785ms

Kesim Süresi: Toff = T − Ton = 2.5 − 1.785 = 0.715ms ,

dia di U − Ea 220 − 157.8

Şekil 12.21’de görüldüğü gibi, linener olarak yükselen akım için,

Endüvi akımının ortalama değeri, I mx ve I mn arasında linier bir değişim için ,

I mx = 22.808 A ve I mn = 17.912 A olarak bulunur.

Endüvi akımındaki sapma: ΔI = I mx − I mn = 22.808 − 17.912 = 5.616 A

b)İletim süresi esnasında endüvi akımının ifadesi,

İletim süresi esnasında endüvi akımının değişimi,

a) Endüvi akımının maksimum ve minimum değerleri ile endüvi akımındaki sapmayı,

İletim Süresi: Ton = α T = 0.7322 × 2.5 = 1.831ms

Denklem (3.50 )’den iletim süresi esnasında endüvi akımının ifadesi,

Denklem (3.51 )’den kesim süresi esnasında endüvi akımının ifadesi,

Şeklinde yazılabilir. Ton = 1.831ms için,

I mx = 5.7079 + 0.98187(−5.237 + 0.9933I mx ) = 0.5658 + 0.9753I mx

I mn = −5.237 + 0.9933 × 22.907 = 17.516 A

Endüvi akımındaki sapma: ΔI = I mx − I mn = 22.907 − 17.516 = 5.39 A

b)İletim süresi esnasında endüvi akımının değişimi,

ia (t ) = 314.6(1 − e −10t ) + 17.56e−10t

İletim süresi esnasında endüvi akımının değişimi,

ia (t ) = −785, 4(1 − e −10t ) + 22.97e−10t

Ea = K aφωm = K a CI aωm = kI aωm ,

şeklinde elde edilebilir.

a) Endüviye ait gerilim ifadesi kullanılarak,

Pd1 , Pd2 ,Pm

Yolverme, Y bağlantı durumundaki karakteristikler üzerinde A ve A ı noktalarından başlar.

s1 ' R2 ns − n1 1000 − 500

0, 0195 = 0,11r2 r2 = 0,17Ω

You might also like