You are on page 1of 15

Programa Nacional de Forestería

Estaciones Experimentales: Santa Catalina, Portoviejo, Litoral Sur y Central Amazonía


Taripasha ñawirikkuna:
Comité de Publicaciones Estación Experimental KILLKA RIKUCHIK
Santa Catalina. Chagrakuna runa muskuibi ima kakmanta ...............................1 CHAKRAKUNA RUNA MUSKUIBI
Kichwa shimi allichik: Ruben Calapucha Tapuy, Shuk llangay huangurishka valichinamanda ............................2 IMA KAKMANTA
DIRECCION INTERCULTURAL BILINGÜE DE Chakra ....................................................................................2
NAPO – DIPEIB-N 1. Yuyaykunata puruntushkakuna....................................4
Kichwa Shimita Turkak: 2. Cacao mallki iñañata ruraymanta ...............................5
Chakrapi tarpuikunaka yapa sumakmi kan, mana kichwa runakuna kullki apinamantalla, astaun kikinpura
Ángel Yumbo Licuy, INSTITUTO NACIONAL 2.1 Allpata puruntuna sinallata undachinamanta ........6
2.2 Cacao muyukunata pallashkata
wankuchisha, sumak kawsanama mirachinkapmi mutsurin, chaimantami mara wasi shayachishallarami allpara
AUTÓNOMO DE INVESTIGACIONES
AGROPECUARIAS ESTACIÓN EXPERIMENTAL partunaman apana ...............................................6 puruntuna kanchi, wasi muyukta chakrata ruranun , chaypimi lumu ñaupapunda tarpurin, kayga runa karan
SANTA CATALINA 2.3 Cacao muyukunata akllanamanta .........................7 puncha mikunami kan, shinallara “aswa rurana”, kayka kallarimanta sumak upisuhkami kan. (Arévalo, 2009).
Killkata Kuyuchik: 2.4 Vivero nishkapi Muyukunata tarpunkapa ..............7
2.5 Cacao vivero nishkata kuyrana .............................8 Chakraka, tukuylla riksishka tarpui warmipachami kan, kayga ruku yuyaymanta, chaipimi tukuy runa warmi
NINA Comunicaciones, 2526 924,
Quito – Ecuador. 3. Chakra kunata shayachina...........................................8 tarpuy yachaisamita rikuchin, ima pajugunara sasishpami chagrara ruran.
Rikchakkuna: 3.1. Cacao tarpuna chakra kuchuta puruntuna .........10
3.2. Cacao tarpuna....................................................11 Alli tarpu muyukunata charinkak, shinallara pallangak, sumaklla pajukunata imasami sasigunata paktachinami
Programa Nacional de Foresteria wakachishka
3.3. Palanda imasna lumu kunata tarpuna .................11 kan, ima sami (pacha, killa llukshishkata rikuna kanchik); shinallata, tushuyguna, taquiguna, astaun
rikchakuna.
Archivos fotográficos del Programa Nacional
3.4. Yura samikunata tarpuna....................................12 pajukunara ruku warmikunamanta maltagunama chimpachishami, pajukunata
de Forestería.
3.5. Arroz, sara yaykuymanta ...............................12-13 yachachisha llutachinun.”(Guzmán, 1999).
4. Chakrakunata kuyranamanta .....................................13
Wichilla purik killka N° 398 4.1. Waklli kiwakunata pichanamanta.......................13 Chakraka shuk yachana kuchumi kan, mana rukuguna tarpuy yuyaygunallara
Instituto Nacional Autónomo de 4.2. Cacao kunay llankana samikuna ........................14 chimpachinachu kan, astaun taki yuyaykunasmi apirin.
Investigaciones Agropecuarias 4.3. Yurakunay llankana samikuna ............................15
Estación Experimental Santa Catalina 4.4. Wichilla partu muyukunta Pajuguna, sasiguna, shuk yuragunasmi yaykun: mandipanga, papaya,
Panamerica Sur Km 1, Quito Ecuador llankana samikuna .............................................15 albahaca dulce (canela), yanchiki, ima sami uchu; kaykunaga chaywak
Willay chayana 17-01-340 5. Chakray mirachishka muyukunata pallana....................16 nisha rurashkakunami kan, kaygunaka wasipi llankaykunami kan; kay
Karu uyari +593 -2-2 690 692 5.1. Arroz pallana .....................................................16
sumak ruraykunaka ña chingarishami katin, mushuk shamukkunaka
Karu killkak: iniap@iniap.gob.ec 5.2. Sara pallana ..................................................16-17
5.3. Cacao pallana ....................................................17 ansallami chaskinun, kuna punchakunapi ruku warmikunakllami
jorge.grijalva@iniap.gob.ec sakirishka.
5.4. Lumu pallanamanta ...........................................18
Zirma: www.iniap.gob.ec
5.5. Palanda shinallata mikuna muyu
ISBN: 978-9978-92-982-7
samikunata pallanamanta ..............................18-19
Cay killkaka kashnami riksirinka: 5.6. Yurakunata llukchinamanta ................................19
Grijalva, J., R. Limongi, V. Arévalo, R. Vera, J. 6. Sumak pallana, katuna chakra tarpu muyukuna ............20
Quiroz, A. Yumbo, F. Jara, F. Sigcha, 6.1. Cacao ................................................................20
J. Riofrío, A. Cerda. 2012. Chakrakunata 6.2. Arroz shinallata sara......................................20-21
6.3. Lumu ................................................................21
Allichinamanta, Ñukanchik Napo antisuyo, sumak
6.4. Palanda, muyukuna, yuramanta
llankaykunata wankuchisha cacao kunawan
llukshikkunanti, shinallata shuk
purichispa, chakrakunata imansa yurakunawan sami yura ruraymanta.........................................22
yachaymanta. Ichilla purik killka N°398. Shuk yapay 1 ........................................................................23
Programa Nacional de Forestería del INIAP. Alli Yachaymanta ..................................................................24
Editorial Nina Comunicaciones. Killkak kuna ..........................................................................24
Quito – Ecuador. 28p. Chagrakunata Allichimanta 1
SHUK LLANGAY HUANGURISHKA VALICHINAMANDA chaikunallata kanmi imasami llankanahua karan sumakta apankuna, imasna alli tarpuna,
sami kuchukunapi shayankuna, mikuna sami mirachina, pallana-urtiyachina, cacao nishkata
Lumu, palanta, sara, arroz, poroto, inchik, alli sumak asnak muyu hatun ichilla katuna
Kay pushak killka pichka huatapi Ecuador papachina shinallata kumal, chaupikuna, kuchukunapi apankunami. Shinallata,
Yuraguna Llankay, kichwakuna apashkarami ñukanchi mikunapi yanapanun, kay cacao mirachiykuna, astaun ansalla kan, ashka katuna
yachachin, shuk karan yachay kuchupi sacha mikuna muyukuna charinkuna, pampa tiakllaita, kaymi kan imasna yachachina,
taripashkagunarami, ima sami sacha charishka shinallata yurakuna ñukanchi llankangapak, ima sami hillaykuna nishka pishishkamanta
yuragunanti rikusha apangak yachachin, shinallara katunkak mutsurin, (ver Anexo 1) chaymantami, ñukanchi ayllullactakunapi, shinallata muyu
karan sami sachara apingapak ushayra kun, chakrakunaka shuk sumak kuchuta sumak chakichina, urtiyachina wasi, yapa alli ashka,
runagunara uktalla chagragunara allichisha charingapak rikuchin. ñukanchi cacao nishkata mirachinamanta, kaymi
apangapak chaskichin. kikinta kullkingapak yanapan, astawan kikin
Chaipi tiyankuna cedro yura, laurel, canelo, llaktapi, shuk atun mamallaktakunamas
Kay ruraywan shuk yachaykunata, mushuk ahuano, chunchu, bálsamo, tamburo, corcho, katungapak ushanchi.
yuyayta kausachinkapa chapanchi, kikin kushka palta, laran, siñallata chaupi muyukuna, pambil,
kausayta umapi apingapak shuyanchi, karan tupu, morete, avío, huaskakuna imasna sacha muyu, Katilla rimashkakuna, willaykuna, INIAP
karan tunu ashka riksishkawan, kay munari maki ahuanakuna; sacha wasi panga, kaykunami ayllullakta kunawan yachaykunatami riksichisha
mushuk kikin llankakkunawan runa kan: pita, chambira, Lisan, shigua muyu, anamora, kuna punchakaman apamushka, INIAP
san pedro muyu, caimito muyu, achira muyu, wankurishka runa llaktakunamanta llukshin,
bolanti muyu, venado ñavi muyu, imasna matiri imasna: Colonia Bolívar, Campo Cocha, Sinchi
ayllullaktakunawan llutarisha shuk yuyaykunata muyu tian. Kaypi sacha jambikuna imasna Yachak Runa - Puní Bocana, shinallata Río Blanco,
shayachingapak, shina ashaga, tukuylla rikusha , purichikuna chini, guayusa, ayahuasca, timun kaykuna 600 tiyakti kuska pishi uraypi kausanun,
llutarisha yanapashkahuan antisuyu allpakunata jambi, kaita aychahuakunata japinkak tropical sachapi sakirin, Tena-Ahuano-Chonta-
astaun charinkapa, maypi chakra, sachakunahuan llankaykunami yaykunun (ver Anexo 1; punta, ñambipimi kimsa ñaupalla ayllullaktakuna
huankurisha llutalla apanun. INIAP 2009). sakirin, randi chuskupi Tena-Misahualli, Pusunu,
ñampipi sakirin.
Kuna punckakunapi, runa ayllullakta, imasna
awallaktakuna paykuna yachaykunata awama
CHAKRA
Chakraka, karan shuk sami tarpushka llikakunami
kan, chakraka shuk pachakunapi, imasami
tarpuykunata kikin paklla sachapi wiñachin,
imasami allichikunata maskashami tarpukunata
kikinta apanun. (Arévalo, 2009; INIAP 2010).
Imasna kay karan tunu kausay yurakunata
chakrapi rikurinkuna, ashka tarpu muyu-yurakuna

2 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 3


SUMAK LLANKAYKUNATA RUNA, AWALLACTA KUNAWAN 2. CACAO MALLKI IÑAÑATA RURAYMANTA
PURISHISPA YACHAYMANTA
Wamakhua cao mallki iñana rurarirka, pibi,
1. YUYAYKUNATA PURUNTUSHKAKUNA nanambi huaska hatasha rurarirka.
Killpanakanchi yana waranwa (60% llandu
Kallaripi tukuylla taripana rurarirka, tukuy Imasna chakrata sumak asnak cacaohuan, killkawa) kay 3x4 sumiwan kaypi tarpuna
runa wankushishkawan karan ayllullaktapi huatapi tarpunakunahuan, yurakunahuna ushanchi 625 cacao mallkikunata iñankapa.
riksinkapa, kikin kausaykunata riksinkapak, apanamanta willarirka.
imasna llankaykunata shinllata allpa Kay caco iñana mallkikunata chakra mayanlla
Ayllullakta sumak yaykushkahuami kay rurana kacnhi yakuta shitankapa, shinallata
llankaykunaras yachankapakmi rurarirka.
llankay yuyay shayarishka. mallkikunata apankapa ama karu kachun
Kay ayllullakta paypak yuyaykunata nishka yuyayhua.
Kay llankay yuyayta apankapakmi sumak
willanurka, kaymantami chakrakunata
ruraykuna llukshishka, mingakunata Kay plástico bolsata wachushpa karan tiyaktipi
allichina llukshin.
ahuayachisha, shinallata shuk llankaykunahua churanami kan. Mallkikuna iñana pambapi yura
yachashpa apan. ukupi, shinallata yaku tiyashkapi
Kay cacao mallkikuna iñana pambapi yaku mana rurana kan.
shuririnkapak shuk sankata rurana kacnhi.

Cacao mallki tarpunata ruranamanta

Estaquilla

4 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 5


2.1. ALLPATA PURUNTUNA SINALLATA 2.2. CACAO MUYUKUNATA PALLANA 2.3. CACAO MUYUKUNATA
UNDACHINAMANTA SINALLATA SHUK KUCHUMAN AKLLANAMANTA
Masanakanchi shuk ahualla sirin allpawa,
APANA
sinallata shuk muntun ñutu yacu satza
sinallata sumak yana ismurishka allpahua
kunawa.
Masachishka allpata undachina kanchi kay
yana funday, allimanda ansawa ansawa
nitinakanchi.

Yuyarinakanchi mana cacao muyura


charishllayta fundakunata undachisha
charinakanchi, ukuk ukuk kanakan.
Cacao tarpuna muyukunaka allí sumak asnak cacao,
sumak kuyrasha chariushka cacao ukumanta Ñawpapunta cacao muyuta kuyuchisha uyana
shamuna kan. kanchi, kay muyu uyarikpi tarpunkak allí
muyu kan.
Shinallata sumak pukushka muyukuna imasna unkuy
illakkunami kana kan.
Cacao muyukunata akllashka panpakunai tarpuna 2.4. MALLKIKUNA TARPUNKAPA
kanchi, kay muyukunata iskichunka chushku,
Cacao muyukunata akllana, punda
chushkuchunka pusak pachakunallapi, pallashka
washa tarpunami kan. muyukunata llushpichisha.
Cacao muyuta chapak allpapi, pishka ichilla
Ichilla Yuyay: tiyaktitupuy churakanchi.

Mukanchi Napo markapi, mana charin shuk allí Muyura chura tulupi churashka washa ansa
cacao llukchina kuchuta, chaymanta INIAP allpawan killpana kanchi.
llankarimushka. Muyukunata apamushkanchi kay
Litoral INIAP sumak willachik kitimanta, ñukanchi Chay washa wachushpa shayachina kan.
wankurishka hawa Napo llactakunapa.

6 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 7


2.5. VIVERO NISHKATA KUYRANA 3. CHAKRA KUNATA SHAYACHINA Kay imasna shuk shuyupi rikushka shina, Kay chikan, chikankunami, cacao tarpunay
chakrakunapi ima sami rikurin, nikpika patsak ashka yanaparishka, kay sumak asnak cacao
Kara tutamantaunapi yakura tallina, astawan Tarpunakanchi pundalla ichilla mikuna muyu pinchka chuna kinsa yura tupumi charin ukupi lumu, palandakunata imasami yurakuna
inti chakishka punahakunapi. kunata chaywasha cacao kunata imasami imansa: astawan, misunsal, laurel, cedro, tarpunkak ashka yanaparishka, kay ishkay
ñaupapunda ichilla mikuna muyukunata pakay, yuyun y ichilla pakaykuna rikurin. shuyupi rikuchishka shina.
Makillawan kiwakunata llushpichina kan, shinallata tukuy chay purallay.
karan kinsa semapi. pakaykuna rikurin.
Chakra kuna kan kay 0.5 imasna 1.25
Lluspichina shinallata unkuyuk mallkikunata hectáreas.
ichuna, imasami killuyashka, wañurishka
imasna “escoba de bruja” charik. Kay cacao tarpushka chuchu kuchukunapi
tarpunakanchi hichilla mikuna
muyusamikunata kaupikunay yura, mikuna
muyukuna, jambikuna sinallata artesanías
ruranakunatas partushkawan.

GRÁFICO 1. Shuk Shuyupi. Chakra niskata


rikuy kunamanta

GRÁFICO 2. Ishkay Shuyupi. Shuk runa


Maykan mana allí mallkikuna tiyakpi chakranishkata allichinamanta.
anchuchina, ichunami kanchi.

8 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 9


3.1. CACAO TARPUNA CHAKRA KUCHUTA PURUNTUNA 3.2. CACAO TARPUNA
Cacao mallki, ña kinsa, chusku killa charishkay , Tarpunkak chi killka pankata kichunami kan.
karan chusku tiyaktipi, tamia punchakunay
tarpu-nami kan, kinsa chunka patakpurama ichilla Chay washa mallki muyukta allpawa shinchila
tiyakti, shinallata sunipuraman, uku puraman chay nitisha killpanami kan.
tiyaktikunallapi uktuna kanchi.

3.3. PALANDA IMASNA LUMU


KUNATA TARPUNA
Palanda, karan 4 x 4 tiyaktipi cacao chaupy
kchupi tarpunara ushanchimi.
Kimsa kutin pawasha lumuta tarpuna ushanchi
ishakay patsakri pampapi tarpuna ushanchi.

Cacaokunata
Allpapi pangakunata imasami yura tarpunakanchi karan
pallkakunata ama rupachishunkik. chusku tiaktillay,
kaipika ikunmi Sokta
patzak ishki chunka
Ña kinsa, chushku killa tarpushka allpatk Kan allpanata puruntushkay yurakunata mana pishka mallkikuna
puruntunami kan. cuchuna kanchi, allí yurakunata imasami shuk hectaria ukupi.
Ruku sachata, shinallata mauka piyata allaparas ahuano, cedro, chuncho, jambisami, mikuna
mana puruntuna kan, ranti ishki imasna kinsa muyu sami, maki sumak rurana samikunatas
wata charyk piyatakunay puruntuna kanchi. shinallataa allpa allichina yurasamikunata
mana kuchunachu.

10 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 11


3.4. YURA SAMIKUNATA TARPUNA Sarakunata tarpunkapa pishka imasna 4. CHAKRAKUNATA KUYRANAMANTA
Yurakuna imasami mallkikuna rimarik kanchis Kg charinakanchi.
Chakra ukuy yura illakpi sacha yura tarpuna kunami kullki huayrapuray valichishka 4.1. WAKLLI KIWAKUNATA
kanchi nikpika: chunchu, sinallata cedro kunami kan: ahuano (Swietenia Kaykunata karan tiyaktikunay kinriman, PICHANAMANTA
karan 20 x 20 tiyakti, randi laurel, batea macrophylla), chuncho (Cedrelinga randi, suminan karan 0.50 m ishki muyu
cateneaformis), cedro (Cedrela odorata), karan uktuy, randy 0,80 imasna 0,20m, Karan kinsa killay kiwakunata pichana kanchi.
kaspikunata karan 12 x 15 tiyakti shinallata
pakaykunata karan 15 x15 ityaktikunapi tocota (Guarea sp.), bálsamo (Myroxilon tarpuna kanchi. Shuk muyu karan uktuy Arroz, sara, inchik samikunata
tarpuna kan. balsamum), coco (Cocus nucifera). tarpuna kanchi. tarpushkawasha, kiwakunata karan chunka
Randi ambisami kunay, ayahuasca pichka, kinsa chunka shinallata chusku chunka
(Banisteria quitensis), ajirinri (Zingiber pishka punchakunapi pichanakan.
officinalis), guayusa (ilex guayusa), luisa
kihua (Cimbopogon citratus), chili
(Aphandra Natalia), lisan (Cardulovica
palmata).

3.5. ARROZ, SARA YAYKUYMANTA


Cacao tarpushka iñawpika, chaupi
kuchukunapi, tarpuna kanchi kay arroz INIAP
11 imasna INIAP 415.
Chaupi hectárea tarpuna asha ishki chunka
lbs. Arrozta mutsurinchi.
Kaykunata tarpuna kanchi karan 0,40
imasami 0,30m, karan uktukunay hi pichka
mana asha chunka muyukunata
churanakanchi.

12 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 13


4.2. CACAO KUNAY LLANKASAMIKUNA 4.3. YURAKUNAY LLANKANA 4.4. ICHILLA TARTU MUYUKUNTA
SAMIKUNA LLANKANA SAMIKUNA

Cacao shuk wata charishkay, Yurakunata karan watay allichinami kan. Arroz, sara, inchik sinallata poroto
akllana kanchi kinsa imasami samikunay mikuy kurukunata anchuchinkak
Karan chunka pichka punchay unkuyyuk puruntuna kanchi, chini, timun jambi,
chushku allí pallkakunata sumak wakllishka pankakunata ichunami kan,
ruya tukunkak. ajus imasna uchúkunawan shitana kacnhi.
shinallara karan kinsa killapi iñak Kaykukata kutanami kanchi shuk punchay
mallkkikunata kinsa, chusku mallkillara chaywasha 25 litros yakupi churakana kanchi,
muyukta sakishpa llukchinami kan. kaykunata pusak punchakunata
sakinakanchi, shushushka washa panga
kunay shitana kanchi.

Sumak cacaokunata charinkak hichuna


kanchik mana aparik pallkakunata,
shinallata kinrimanta iñak mallkikunata
ukuna rimashun kinriman siryk pallkakunata
llushpichina kanchi.

Shinallata panga, punda panga imasami


ismu muyukunata karan pachakunay
ichuna kanchi.
Llankashka mulukkunata alchol,
limónhua pichana kanchi.

14 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 15


5. CHAKRAY MIRACHISHKA MUYUKUNATA PALLANA 5.3. CACAO PALLANA:
Cacao nishkaka aparinkak kallarin ishki
51. ARROZ PALLANA: watamanta, kay ukupi muyukuna llukshinmi
109 kg/patsakri; sokta watapi charina
Karan chushku killay arroz pallarin. nunanchi cacao muyupi llushishkta
Kay chakra ukuy tarpukpika kunmi 454 kg/patsakri.
1.090 imasna 1.317 kg karan patsakri Cacao muyukunata pallanakanchi karan pusak
pampa ukupi varidad INIAP 11 sinallata punchay kay anmi (febrero imasna julio )
INIAP 415. killaukupi, randy pallakanchi karan
ishkichunka punchay cacao tukuriyshkay
(agosto imasna diciembre) killay.

5.2. SARA PALLANA:


Sarata tarpushkamanta karan patshak Kay “tuzón” sara nishka awallaktakunapi
ishkichunka punchay pallana kan. aparinmi 1589 kg/patsakri pampapi, randiy
Kay hibrido nishka INIAP H 601 aparinmi runakana partushkaka aparinmy
452 kg/hectárea awalllacta partushkakuna, 1135 kg/patsakri pampa, sinallata kay
Randy runakuna tarpushkaka aparinmy “tusilla” sara aparinmy 2270 kg/patsakri
1634 kg/hectárea mana jambi kunata awallacta tarpushkakuna, randi runakuna
churakllayra. tarpushkaga aparimpinmy 1680 kg/patsakri
pampapi aparin.

16 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 17


5.4. LUMU PALLANAMANTA 5.5. PALANDA SHINALLATA MIKUNA Randi cacao kinsa wata ukuy iñarin kay
MUYU SAMIKUNATA shuk patsakri pampapi chakra nishkapika 275
Lumukunata pallana kanchi kanchis, iskun tiyakti ishkinchishka tupurami tarpunkuna.
imasna chunka ishki killa ukupi PALLANAMANTA
ima pachapi tarpushka asha Mikuna muyukunata ansawalla pallankuna
Palanda karan chunkapichka punchay, pallana papaya, guiña, chiwilla, imasami chunda
pallana ushanchi.
kanchi, kay 0.5 patsakri pampa ukumanta yuyu ishki kuti karan killay pallarin, randi
Shuk lumu sapi chara llullu kanchis palanda uma llukshin, karan palanda mandarinakunata enero, abril killapimi
ashkay aparinmi ishki imasna uma 10 - 13 kg. charin. pallarin.
chusku kg, randI lumu
pukurishki, chusku
kg. kaman
kanchis imasna
pusak kg, kayta
katikpika shuk Yandakunata llukchinunmi: pakay, piwi, lan
patsakri pampa iki yura, guaranga yurakunamanta, paykuna
kunmi 13600 mutsurishkapi tukuy
kg. Kay 780m2 yuratami apinun .
lumuta tarpukpi Kay lizan nishkata,
rimashun, kaypi pallankunami ishki
chinkarin sacha chuncha imasna
wiwakuna ishkichunka pichka
mikukpi. pangawan
Wankurishka wankuchisha; karan
mamallaktakunapi sapi pusak imasna
aparinmi 15500 ishkichunka ishki
kg/patsakri wankukunata; randi
pampa lumulla 5.6. YURAKUNATA LLUKCHINAMANTA
chili kinsa chunka
ashkamanta. Kay aparikkuna, abonoskunata imasna
Shuk cedro, imasna chonta kaspi kay 0.30 m kg. karan yura kun.
lumusami, palandasami, yurasamikunata
raku yura llukshinmi iskun imasma pusak
sumaklla llankapika ashkalla aparinka
tablón rimashun 0.06 metros cúbicos karan
allpakunay churakpi.
tablonkunay.

18 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 19


6. SUMAK PALLANA, KATUNA
CHAKRA TARPU MUYUKUNA
6.1. CACAO
Cacao pallashkata katuna ushanchi
chawapi shinallata “shutushishka” Sarata waktasha makiwa
(sakinakanchi sakillo nishkapi churasha ishkunun, chaupira katunkapak,
chunka ishkay punchata mana katushllara) chaupiraga chakra wiwakunata
katunkunami kay katunka rantikkuna, karankapak wakachinun.
shinallata Asociación KALLARI
shinallata shuk randikkunama.
Kallari: kanmi shuk Asociación Agro Artesanal de Bienes
Kay kinsa saco chawa cacao llukshinmi shuk y Servicios Agrícolas, Pecuarios y Piscícolas de Napo, ishkay
chunka ishkay wankuriska ayllu llaktakunata wankuchin,
quintal chakishkay. llukshinmi. chushku patshak inskunchunka ayllukunata charin
(kaymanta 95% runakunami kan) kikinkunaka chakrata
llankakkunami kan, yura killpashka ukupi sumak asnak
cacao, shuk sumak llankay yuyay ukupimi sakirin, shinallata
kikin runa sumak kausayta charinkapakmi yanapan.

6.3. LUMU
6.2. ARROZ IMASANI SARA
Lumutaga asuwa rurangapakmi
Pallashka arrozta kanchi kay pikitsa mutsurinun, shinallata karan
mandashkapi chakichinami shinallata puncha ayllupura mikunkapak
wayrachinami, chaypi muyuchukata apinun. Randi awullakta
wasikta sakina kanchi, chaypiraga ayllugunapika katushpami
washa tarpunkapak wakachinami kan. kullkita apinun.

20 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 21


SHUK YAPAY
6.4. PALANDA, MUYUKUNA, YURAMANTA LLUKSHIKKUNANTI,
Kay ichilla killka riksichin jatun shimikunata
SHINALLATA SHUK SAMI YURA RURAYMANTA.
1. Lumu (Manihot sculenta) 33. Bulanti muyu (Mucuna spp)
Astawan shamuk runagunama katurik 2. Papaya (Carica papaya) 34. Matiri muyo (Clavija procera)
mikuna, upina muyuguna kaygunami kan: 3. Uchu (Capsicum sp) 35. Chini (Urtica dioica)
chiwilla, papaya, chunda yuyu, pakay 4. Palanda (Musa paradisiaca) 36. Guayusa (Ilex guayusa)
shinallata mandarinakunami kan. 5. Sara (Zea mays) 37. Ayahuasca (Banisteria quitensis)
6. Arroz (Oryza sativa) 38. Timun jambi (Poligonum sp)
Lizan, chili waskakuna, puntsukunaga 7. Purutu (Phaseolus vulgaris) 39. Huamak (Guadua angustifolia)
wasi rurangapakmi katurin, shinallata 8. Inchik (Arachis hypogaea) 40. Pigüi (Pollalesta discolor)
pichanakunata rurankapakmi mutsurin. 9. Papachina (Colocasia esculenta) 41. Pakay (Inga sp)
10. Cumal (Ipomoea batatas) 42. Kachik (Inga sp)
11. Cacao (Theobroma cacao) 43. Batea caspi (Cabralea canjerana)
12. Cedro (Cedrela odorata) 44. Tucuta (Guarea sp)
13. Misonsal (Cordia alliodora) 45. Coco (Cocus nucifera)
14. Canelo (Ocotea spp) 46. Luisa kihua (Cimbopogon citratus)
15. Ahuanu (Swietenia macrophylla) 47. Chilli (Aphandra natalia)
Palandaka katunkungapak llukchishkami kan, 16. Chunchu (Cedrelinga catenaeformis) 48. Ajirinri (Zingiber officinalis)
puchukunata mikungapak, shinallata guarapu, 17. Balsamu (Myroxilon balsamum) 49. Arroz kihua (Rottboelia cochinchinensis)
chukula rurasha upinkuna. 18. Tamburu (Vochysia spp) 50. Aju (Allium sativum)
19. Ñakcha yura (Apeiba membranaceae) 51. Guiña (Musa spp)
20. Palta (Persea americana) 52. Guiña (Musa sp)
21. Laran (Citrus sinensis) 53. Chiwillla (Ananas comosus)
22. Pushiwa (Iriartea deltoidea) 54. Chunda yuyu (Euterpe predatoria)
23. Morete (Mauritia flexuosa) 55. Mandarina (Citrus reticulata)
24. Avío (Pouteria spp) 56. Chonta caspi (Trichilia sp)
25. Pita (Aechmea strobilacea) 57. Lan Iki yura (Croton lechleri)
Kay cedro, chonta kaspi yurakuna kunta
26. Chambira (Astrocaryum chambira) 58. Guarangu (Prosopis pallida)
katunun tablonkunata rurashpa shuk
27. Lisan (Cardulovica palmata) 59. Panga kuru (Hypsiphyla grandella)
rantik kakkunama kunun.
28. Shiwa (Oenocarpus bataua) 60. Mandipanga
29. Anamora (Ormosia coccinea) 61. Albahaca dulce
30. San Pedro Muyu (Coix lacryma - jobi) 62. Yanchiki
31. Caimito muyo (Micropholis chrysophyllum) 63. Yuyun
32. Achira (Canna indica)
22 Chagrakunata Allichimanta Chagrakunata Allichimanta 23
VALLICHISHKAKUNA:
Plinio Sist, Coordinador Proyecto FLOAGRI-CIRAD
César Cerda, Comunidad Campo Cocha
Orlando Poveda, Colonia Agrícola Simón Bolívar
ALLI YACHAYMANTA
1. Agricultura Itinerante: Estrategia de producción cuyas actividades económicas y de subsistencia se basan WANKURISHKAKUNA:
en diferentes arreglos secuenciales con periodos de descanso. Se lo conoce también como agricultura Colonia Agrícola Simón Bolívar
migratoria. Campo Cocha
Río Blanco
2. Intensificación: Cambios en las prácticas agrícolas tradicionales de subsistencia hacia cierto nivel de Sinchi Runa de Puní Bocana
especialización.
3. Productos Forestales Maderables: Aquellos productos del bosque destinados a la producción de madera.
4. Productos Forestales No Maderables: Aquellos productos del bosque que tienen otros usos diferentes de
la madera.
5. Realce: Sitio del bosque en descanso para recuperación, conservación, y/o enriquecimiento del suelo.
6. Transdisciplina: Se refiere a lo que simultáneamente es entre disciplinas a través de las diferentes disci-
ECUADOR MAMAPACHATA PUSHAK
plinas y más allá de toda disciplina. Eco. Rafael Correa Delgado
JATUN APU
Javier Ponce Cevallos
MAGAP PUSHAK APU
TARIPASHKA KAMUKUNA Dr. Julio César Delgado Arce
INIAP PUNTA PUSHAK APU
1. Arévalo Vizcaíno, Venus. 2009. Chakras, bosques y ríos. El entramado de la Biocultura Amazónica.
Publicación miscelánea No. 148, INIAP. Editorial Abya Yala, Quito, Ecuador. 137p.
2. Guzmán, Maria Antonieta. 1999. Composición comunitaria y concepciones sobre trabajo y medio am- Ashkalla Tapuykunamanta:
biente. Puyo. Fundación Terranueva. Programa Nacional de Forestería
3. INIAP. 2009. Informe final del Proyecto FLOAGRI “Gestión Participativa de Recursos Agrícolas y Fores- Quito: 022 690 692
tales por la comunidades rurales de la Amazonía”. 100p . Tena: 062870097
Zirma Chaski: jorge.grijalva@iniap.gob.ec
4. INIAP. 2010. Libros de campo de unidades de referencia 2006-2010. Proyectos FLOAGRI
Zirma: www.iniap.gob.ec
y AMAZON.

24 Chagrakunata Allichimanta
...CHAKRAmanta rimakpi, ñukanchik sumak kausaymanta, shinallata
sachamanta rimakun, kay iyaykuna rikuchin sacha kuyramanta,
sumak llankaykunata apanamanta tukuy kausak wiwakunamanta,
pachamamapi tiyakkunata pushan.
Chakraga yurakunawan ima sami tarpukunawan masarin, kikin allí
mikunara charinkapak, katunkapak, randinkapak yanapan, karan pa-
chapi allichisha, pakta pakta karan kushka shinallara runa allí kausay
wiñarishka shina yuyarishpa shina kallari ruku iyay shina apakrin.
Kay iyaykunawami, pushak ichilla kamu kanmi kullkipuray,
pachamama rikunapi shinallara sumak kausapi ushaywan apankapak
shayarin, runa ayllu llaktakunaka yura, sacha paykuna kausaymi kan,
astaun kikin ushaymi kan...

Jorge Grijalva Olmedo


Programa Nacional de Forestería, INIAP

9 789978 929827

You might also like