Professional Documents
Culture Documents
TEXTOS IMPRESOS
EN SHUAR
Los catecismos de los Dominicos y
de los Salesianos
E. Vacas G.
A. Delgado
F. Tallachini
J. Martínez
J. Ghinassi
entre a4uellos que se hnzuon a los primeros con-
tactos con pobhciones no aculturadas. Los textos
presentados aquí lo comprueban.
posible y
probable que los shuar pudieran comprender bien
la "lengua" de los macabeos pero éstos no pod fan comprender el
shuar, como lo hablaban corrientemente los shuar. El catecismo pu-
blicado en Riobamba en 1891, el caton en lengua jívara para l;M¡s¡ó;
de Macas, fue elaborado por ros p. Alberto oáéaoo v Ehrique Vacas
Galindo después de un perfodo relativamente bieve de contactos
con
los shuar (tal vez dos años) y era también resultado det contacto
con los "macabeos" que se consideraban bilingües, a pásar oe ros jui-
cios negativos del p. Delgado (carta citada). Éste'catéc¡smo es et pri_
mer texto impreso en lengua shuar y con el segundo catecismo aquf
reproducido (el 5¡¡16r. cristiano, n¡katatsan seatatsan
libru. Doctrina
Cristiana en lengua jívar9, Lima, 1gO3), det p. f élil" f ailacchinii
constituye lo que podrfamos llamar los "monumenta., de la lengua
shuar, hoy conocidos. Los dos textos fueron atribuidos en
una de
las primeras bibliograffm sobre renguas de América der Sur (Mason,
1950) al mismo autor, Enrique Vacas Galindo. Et caión tuvo mucho
más suerte en los ambientes cientfficos, gue el shiuora cristianá y
fue reimpreso como documento único y rarísimo de ra rengua jlvará,
en 1912, en ocasión del XVlll congreso Internacional de Americanis
tas, por Rodolfo sdruller. otra reedición mereció en El oriente
Dominicano (vot 2, 1g29 pp.3l-32 y 62_63).
(rl A¡l eren ltrm.do3, dad€ el tigto pr¡do (o dede rnta¡, trt ve¿) to¡ vec¡noi de Macas.
Hoy mlt r u¡a la denomlnrción ,,mrquen3s.,.
r0
En Gualaquiza, la penetración de colonos de origen prevalente
mente azuayo habfa empezado en la primera mitad del siglo XlX.
Habla peones azuayos que hablaban quichua por eso encontramos ca'
mo "Ápéndice" al texto del Shiuora Cristiano unas páginas "para con-
fesar a los indios quichuas". El autor tal vez preparó esta parte du-
rante su permanencia en cuenca.
1l
11921!., que vivió entre 1916 y 1919 principalmente en el valle del
Rfo Upano (con base en Macas, y acompañado por ¡ntérpretes "maca
beos"). Karsten, que manifiesta sensibilidad lingüfstica, en la introduc-
ción de su obra escribe respecto del shuar "macabeo": "como puede
juzgarse de la gramática recién publicada por el padre José de Marla
(1918) se distingue esencialmente del dialecto que hablan los jívaros
de la región de Gualaquiza" (p. a). En realidad, la diferencia no era
tan profunda entre los dialectos shuar, la diferencia, como es obvio,
existla entre el shuar que hablaban los "macabeos" y el shuar que ha
blaban los indfgenas.
Magalliet alíi (1892) nos informan (p. b): ,,En rres o cuatro
puntos diferentes se establecieron nuevas escuelas con notorio aprove
chamiento de los niños jívaros, se cuidó de imprimir un catón espe
cial en su lengua nativa". El Catón fue usado durante pocos meses,
en la escuela llamada "La Ermita", cerca la casa del shuar Kuamara
A fines del año 1891 los dominicos abandonaban tvlacasdespués
de una serie de dificultades de variada naturaleza.
12
cada, tal vez con la "mediación"lingüística de los "macabeos" que
quepre
,ooán, por ejemplo, introducir un sonido len palabras shuar
sentabansecuenciasdedosvoca|esodeunavocalyunasemivoca|.
Alvarez, (ms) nos proporciona unas evidencias deyukáypi'
este fenómeno:
Yumala'
por tunduY, yucalip por
Ouilamo por Kiamu, tunduli,
por Yuma, etc.
en -tiño y
En el c encontramos muchas termtnaciones verbales
preferidas en el
en _ma , las dos pár..un haber sido terminaciones
"shuar" que los macabeos hablaban'
Lasformasverba|esen_matambiénsonfrecuentesene|C.
Asf, donde en el Sh leemos:
iTuin Yusa Pujúmaka?
En el C leemos:
EnlosapuntesgramaticaIesdeA|vare¿(ms)encontramos|atermi.
nación -ma (ka) án"rnrchas formas verbales,
también en la 3a per-
(y era) (a(i) )como
sona del ¡nO¡cat¡vJ, OonOe la terminación es --w
y
resu|ta c|aro en *,.nu' partes de| mismo C, de|
Sh.
13
Presente:
wi taká-hei
amue taká-ma
ni taká-ma
i taká-hei
attume taká_ma
nisha (ashf irundra) taká_ma
Futuro:
wi takás-ta-hei
amue takás_ti, takás_tiñu
ni takás-tiñu
et plural es igual al singular
Inf initivo:
ta kás-tiñ u
En:
14
la primera forma verbal, uiñauai en sf no es problemática pero la
construcción toda lo es, porque en su lugar deberfa ser usada una
forma de tipo gerundivo (sin marca temporal). La segunda forma
verbal, yutai serfa un exhortativode la plural 'comemos! ', mientras la
forma usada en casos semejantes en el mismo Ctiene terminación -tá.
15
LoS textos aquf publicados son, como es obvio, traducciones
más o menos libres de los textos'originales', en español' En uno
que Otro lugar encontramos algO que s, evidentemente, original,
como, por ejemplo las preguntas relativas a los brujos, que ya
citamos del c. Diciendo 'original' quiero decir simplemente que es
algo "nuevo" o "añadido" en relación al texto en español, que es-
taba a la base de la traducciÓn. No quiero de ninguna maneraatribuir
valores de "Originalidad" a las traducciones, pgrque haCer eSto serfa ha-
cer algo muy injusto, después de todo lo que ha sido escrito sobre
la naturaleza de la traducciÓn.
Laspocascosasquedijimoshastaestepunto,constituyenuna
simple ináicación general relativa a toda la problemática de la traduc-
ción y las relacionis que esta problemática tiene con la de las act¡tu-
des liÁgülsticas (en relalión al idioma propio y al idioma de los
"otros")'
20
deben ser considerados en sf, como soluciones originales al problema
de la traducción, por cuatro misioneros que ciertamente no habían
tenido el tiempo dó elaborar mucho el problema de la.traducción'
El
Tungúrana jaPatiño
iUruka tuna aPachi, tuke tuke
sh uaro pujusa, tungúrana apeatiñuka?
Sehab|adeapachi,,blancos,,,quepermanecieron*tuaro,paganos,.
En el mismo tftulo-dei it ¡uot. Cristiano encontramos una
característica
con terminación -ta tzan,, con un sen-
lingüfstica: las formas verbales
tido infinit¡uo V iinrt' Hl¡Lát.uan, Seátatzan que'para saber, para pedir''
Esta terminac¡on coiiespondería en parte a la en el c es la termi-
"infinitiva"
nación en -t¡ño óu., .*o dije, era la forma considerada
son una
o algo semejante, en Macas. Las terminaciones en -ta -tzan verbal tusan
contracción de la terminación -ta(t), seguida de la.forma
,diciendo'. Estas termin ciones caraclerizaron casi toda la produc-
(1938)
.ción salesiana en r.ngru shuar. En el diccionario del P. Ghinasi
2'l
las encontramos como terminaciones de los verbos en forma "infi-
nitiva".
t2
Comparando los dos textos (C y Sh) descubrimos cosas intrrresan-
tes. En Ó, por ejemplo, encontramos la expresón iista zhauanda, para
traducir el concepto de fiesta cristiana. En el Sh encontramos, con el
mismo Sentido, la expresiÓn cristiano nambuer. Nos encontramos, así,
con dos traducc¡ones que son una verdadera alquimia semántica entre
una palabra shuar y ,ña palabra castellana, que se integran semántica-
mente.
oalabra'Yuruma"comida'.
En el Sh leemos la Pregunta:
PodemosahoraconfrontarunfragmentodecconUnodeSh.
Para poner de relieve la profunda diferencia entre los dos textos,
con
frases breves, podemos considerar las traducclones de los diez manda-
mientos:
23
t. C. Chikicfriki: Taita Yusa anendemasa pujuta
Sh. Chikichiki: Yúsan chikichiki ti a$f yayájmata, muchunatasha
24
Vll C. J fmara irukai: chikicha uarea kasamakairair
la contestación:
Yúsa tí carmua: ashf takáwai
en la cual es introducido el verbo taká, que no significa 'hacer'. Una
curiosidad lingüfstica la encontramos en respuesta a la pregunta:
25
'San José, pues, de Santa Marfa
marido ipadre no fue?
donde leemos:
Los dos textos que hasta ahora consideramos deben ser vistos
como resultados de un trabajo relativamente rápido y realizado en con-
diciones no realmente favorables (las dificultades de los dominicos en
Macas y las dificultades de los primeros años de los salesianos en
Gualaquiza). Los dos textos de 1918, (del P. Julio Martfnez) y de
1937 (del P. Juan Ghinasi) ya son el resultado de un perfodo más
tranquilo y de expansión de las misiones salesianas en el Ecuador, que,
hasta 1914 tenfan la sola sede de Gualaquiza.
26
formas con -¡t(¡) en el segundo, que manifiestan un dominio más
completo del idioma.
27
52. iJesucrfsto nu huacañúr tuá huli?
Limbo huáma.
28
wacañ f jap ftéri
'del alma su limpieza'
Tf jácui suógri
'alivio de quien está muriendo'
Para acabar esta comparación de los textos podemos una vez más
ver como fueron traducidos los mandamientos. Constatamos que
Ghinasi los traduce todos como si hablara Dios; todos los diez d+
penden de la frase Yrls táwei que signe el primero de los diez. Así,
el segundo y el tercero siendo relativos a Dios, empiezan en la tra-
ducción de Ghinassi con Viña "mi". En la traducción de Martínez
encontramos Yus nári y Yus jiesta sahuándi (una traducción idéntica a
la que encontramos en el C ). Los mandamientos 40 y 50, 70 y 80 son
traducidos de forma muy semejante. En el 60 y 90 encontramos en la
traducción de D. un alejamiento del sentido original, conservado por
M. (que traduce niiíerep (no fornicarás) y chiquich núarin huaquerip
(no desearás la mujer de otro).
Asf encontramos:
60 Puéngarcha chichaséip.
puéngarcha nacurúawéiP
(no hablar mal, no hacer cosas malas)
90 Puengarcha anendémséiP
puéngarcha waker íP
'no Densar cosas malas. no desear cosas malas'.
29
El sentido original de los dos mandamientos fue ampliado tanto,
por algún motivo que descono@mos.
Con base en lo poco que dije, que está lejos de un anál¡sis exhaus
tivo de los cuatro textos, me parece que resulta claro el sutil juego
de la traducción y la libertad que este juego deja a quien lo practica.
En la traducción de textos tan complejos en términos conceptuales,
como los de los catecismos y oraciones, la posibilidad de elaborar o
hasta, como vimos, suprimir conceptos es a total alcance de los aute
res-traductores. Tal vez se podrfa constatar que comparando los dos
textos que representan los dos extremos cronológicos, el Catón y el
del P. Ghinasi, éstos representan respectivamente las dos tendencias
que mencionamos: la "verbalista" y la "analftica". Es evidente que
el dominio de la lengua shuar que el P. Ghinassi tenfa, le facilitaba la
traducción de muchos conceptos, pero también constatamos unos casos
en que este mismo autor elimina unos conceptos. Todos estos son los
elementos de la compleja red de selección de expresiones y de con-
ceptos que constituyen en su conjunto el aspecto "ideológico" del
lenguaje usado por cada autor. Lo que se dice y lo que no se dice,
y la forma en la que se expresa lo que se quiere comunicar, todo esto
constituye el aparato "ideológico" del lenguaje. Los textos aquf publi-
cados pueden ser analizados como un conjunto de valores semánticos
o, más probablemente, como un sistema de valores semánticos, que
son, tal vez, la esencia del mensaje que los misioneros querfan comu'
nicar a los shuar.
Meuricio Gnetre
8- I- 1979
30
BIBLIOGRAFIA
4.Fest4E,NelDarieneNell'Ecuador,DiariodiViaggiodiunnaturalista
Torino 1909.
10. louanen,J.S.l.LosfesuitasyelOrienteEcuatoriano'MonografíaHistórica'
1898, GuaYaquil 1977.
31
32
CATON
EN
LENGUA JIBARA
Para la Misión de
MACAS
&¡
E-st1 cartll_la fue escrita m Macas, por los
!P. Enrique Vacas Galindo y Alberto óelgado,
Dominicos, y publicado en Riobamba.
34
A B CHD EFG
HIlRL M NÑ
OPREEHTU
Y ZZH
cbch A e gh
iiklntrilño
prsshtuy a
zh
35
b ch d e g'h i j k I m n ñ o p r s sh
tuyzzh
t234567890
ba be bi bo bu
cha che chi cho chu
da de di do du
ga ge gr go g¡
ja je ji jo ju
ka ke ki ko ku
la le li lo lu
rna me mi mo mu
na ne ni no no
ña ñe ñi ño ñu
pa pe pi po pu
ra re ri ro ru
sa se si so su
sha she shi sho shu
ta te ti to tu
ya ye yi yo yu
za ?n zi zo zu
zba zhe zhi zho zhu
ab eb ib ob ub
ad ed id od ud
ag eg ig og ug
ak ek ik ok uk
am em im om um
an en in on un
ap ep ip ip up
ar er ir or ur
as es is os us
ash esh ish osh ush
at et it ot ut
bab beb bib bob bub
chad ched chid chod chud
dag deg dig dog dug
gai gei gü goi gui
36
jak jek jik jok juk
kam kem kim kom kum
lan len lin lon lun
map mep mip mop mup
nar ner nir nor nur
ñas ñes ñis ños ñr¡s
pash pesh pish posh push
rat ret rit rot rut
sau seu siu sou suu
shab shed shig stroi shuk
tam ten tip tor tus
yash yet yiu yob yud
zag zei ak zom zun
shar zhes zhit ztrou zhua
bra bre bri bro bru
dra dre dri dro dru
kras kres kris kros krus
prash presh prish prosh prush
San-ta krus i+a, Tai-ta Yu+a ashí na-ia-mi.ño a'já-pa*ai, ui-ña Yu'
sa, A-pa-ru, U-chi, Es-pí-ri-tu San-to, A-mén.
37
Je-sús, Ma-ri-]¡a, Jo+e-sha ui-ña a-nénda+ a-tu-me suea-he.
38
Tu-na tu-ra-ma a+hi+hi-maca padre u-iak-tu-ruk-ta, Yusa nu-na-
sha ka-ji¡i-ma-ka-ti-ñu: chi-ki+ha chon-ta ui-ña-uai, a-tá-ke+ha u-iak'
tu-rtüta.
Padre os.tia a-iam-bu-rús-ta-he yo-a-ta, a-mue esp í-ri-tu Je+u-lais-
to i-ru-ma-ta*a: chi-ki+ha chon'ta ui'ña-uai, aosha yu'tai'
Santa l-gre*ia a-uéma-ka zln'uanda, nu a'yu'no na'ja-na-ta'
KRISTI.ANO DOTRINA
¿Yusa auka?
He, padre, Yusa auai
¿Urútuma Ytlsa auaka?
Chikichiki Yusa auai
¿Yr¡sa ya?
39
Nayaimbinuma, tuke nungana, ashí andurusai, ashí uainikauai.
40
cltiura jakama?
Aishmango asa, ashí aenzhu nuki jakama.
¿Tuin jakama?
Krí¡snuma.
¿Itiurkatasa Jesukristo ínuma jakama?
. Ni chichama auémama anduko, tungurana uíchati, nayaimbinuma
juruktiñu.
¿Tungura uarimbakaka?
' Iuanchi hea tuke ji kapara, ti sungwa auai.
¿Apachi chichama tungura uarimbaka?
Injirno.
¿Jesulcisto jakaua tuke iyarsama pujúmaka?
Zha, minaendu zhauanda ukúnuma nanda¡a atake mazhamasama.
¿Jesukristo atake madramasrama, tuin umai?
Nayaimbi uakara ni Aparu heama.
¿Yamai Jesulcisto tuimba puiúmaka?
Nayaimbinuma, óstiana bínona padre unzhukamasa nui pujusti
misa resauaka.
¿Jesukristo atake taratíñuka?
He, padre atake taratiño.
¿Urutai taratiño?
Tuke nunga, tuke aenzhu, apachi, shuara, ji yutuka, ji niama,
ukúnuma taratiñu.
¿Ashí aenzhu jaka nu uare turunatiño?
Ashí nandara atákesha mazhamasamíñerum?
¿Stiúrkata ashí aenzhu jaka atake mashamasamíñentm?
Yusa ashí unzhuütiñu, nuya ashí espíritu, ni yashi atákesha
achikmiñerum.
¿Pengera apachi tuin jukitíñuka Jesulaisto?
Nayaimbinuma yaroaktiñu imaje pqiustiño.
¿Jesukristo uruka ashí penge'ra apachi nayaimbinuma Froaliúiño?
r Ni chichama auémama umiko asa, pengera uchi nuki.
¿Jesukristo ti kajeno tuna apachi, tuke shuaro pujusa, tuin ja-
patiñuka?
Tungírana japatiño.
¿Uruka tuna apachi, tuke tuke shuaro pujusa, tungúrana apea-
tíñuka?
Yusa ehichama umirkacho asa, tunaro uchi nuki.
¿Espíritu ashí aenzhu ámaka?
He, padre, chikicha aenzhu, chikicha aenzhu espíritu auai.
¿Espíritu azhauai yashi uare jastiñu?
Uámaka kaora nunga ainikatiño.
4l
¿EspÍritu yashi japauaka tuin uitiño?
Yusa nunga uitiño.
¿Espíritu Yusa nunga tamátahe tuin tuke pujustiño?
Ju núngana anduko asa, nayaimbinuma tuke shira yusa hai
justiñu, umirkacho asa tuke .uto iuanchi hai isatiño.
¿Ashí aenzhu tuke nungana uruma mazhamasa mesertíñuka? t
He, padre, ashí mesertiño.
¿Uruka ashf mesertiñukal ?
I(ANTAMA
L. D. et B. M. V.
42
Por la santa cruz, Padre Dios todopoderoso, mi Dios, mi Padre,
Hijo, Espfritu Santo. Amén.
Padre mfo que estás en el cielo, que todos los hombre te amen ,
despuás en mi o-razón bonit¡mente enttarás, muriendo yo, mi alma co'
gd;dr, oriu" llevarasme, tu palabra mandada, por todos -obedecida es"
íé, b .irmo que por tos espiritr¡s teunidos. Todos los días la comida
.á dirt.. Noie he obedecido, hice mal, esto olvfdalo, así mismo elcomo
;;;l"id" a otros hombre lo malo que han becho; no dejes -en Tal
álor fto¡¡bres, el espíritu malo mucho me molesüa. Todos los males,
todoa los posibles males, aléialos. Así sea.
¿[Í}
7. No rcbes las ccas de otro.
8. A otra persona no hables mal, ni mientas.
9. No estarás pensando en cosas o en la mujer de otra persona.
10. No pienses robar las cosas de otra persona.
El mal hecho, todo avisarás al padre, pilt que Dios así mismo ol-
vide; llegando otra ehonta, otra vez avisarás.
M
DOCTRINA DEL CRISIIANO
¿Hay Dios?
Sí padre, Dios haY.
45
<!ios Hijo, para qué a la tierra vino?
Igual que a los ángeles y los espÍritus para resuscitar a loo hombres.
sí.
]!arÍa, a dar a luz a Jesús, ¿como ras demás mujeres dio a luz?
No.
¿Cómo murió?
Siendo hombre, como todos los hombres murió.
¿Dónde murió?
En la cruz.
46
El infierno.
¿Cuándo vend¡á?
fuego, ca'
Toda la tierra, todo hombre, blanco, shuar, lluviendo
yendo fuego después de esto vendrá'
47
Sí, padre, hay epíritu en cada uno de los hombres.
CAI{TO
48
Voy a imitar a Marfa muy buena.
Como yo no te olvido, no me olvides.
Defiéndeme del diablo.
[a traduaión m prternco al
49
50
P. Fél¡x Talladrini
t
SHIUORA CRISTIANO
NIKÁTATZAN, SEATATZAN
L!BRU
DOCTRINA CRISTIANA
EN LENGUA JIVARA
LIMA
Eruela Tipográfica Salesiana
1903
51
EI P. Félix Tallachini uiajó a Ecuador
desde Argentina como secretario
de Mons. Santiago Costarnagna,
pritner Vic,Ap. de Méndez.
Después de haber trabajado un
tiempo en Guahquiza, pasó a Cuenca,
donde fundó h Sociedad Obrera.
Se desconoce la fecha de su muerte.
52
A LOS MISIONEROS SALESIANOS
DE GAALAQATZA
53
PRIMERA PARTE
REZÁMTATZAN
PARA REZAR
1o
EL PERSIGNARSE (si se quiere ensoñar a los más instruido$.
f t t
u santa cruz astrl maátcha attimátawai.
Esta santa cruz (de) todo malo (nos) libra.
EL SIGNARSE
Apáru, Uchfñisha, Espfritu sántusha náhari.
Padre H¡¡o tamb¡én Espfritu Santo nornbre.
Hádkhiata.
Asf lo harás.
20
Cristiano shuóra iuna seátawai
Cristiano jfvaro esto pedirá
54
Túke yaméisha tántan zsurustá; wfsha
Siempre hoy también el pan danos nosotros
MAÁGKETA, MARÍA
AVE MARIA
Maágketa, maágketa, Marfa Amue gracia
está,
Bueno Bueno está, Marfa fu (¿e) gncia
Hádkiiad.
Asf sea.
55
3o
NIKÁJAI
CREDO
jurérmaii.
dio a luz.
ikftwai.
está.
56
Atact, aslrf amúku, nungá wiñáuwi;
Otra vez, todo acabando, tierra vendrá;
úna
| Yusa chichawai, Nikásan!
Esto Dios habla, Cierto es!
40
yayájmata, muchunatasha.
ama adora también.
57
I fmara: Yusa santo naharin ándaram taiáip.
Dos: Dios santo nombre de balde no digas.
mfsan antúkta.
misa oye.
Wuejamuá: Maawfip.
Cinco: No matarás.
lmerairúku: Caszamgáip.
Siete: No robarás.
Manindiuirúku: Wáyaraip;
Ocho: No mientas.
misan antf¡kta.
misa oye.
58
aparam $cerdote¡€i ir¡atructá.
padre sacerdoE con avisa.
VIRTUDES TEOLOGALES
50
SACRAMENTOSHA
LOS SACRAMENTOS
59
Andiukandiuka: Cristo ñúhin, comuniún, yuaku.
(De) Cristo cuerpo en cornunión corniendo.
6o
60
SHICHIK SEATATZAN
Poquito gara rczar (iaculatorias)
esús,
f Marfa, osé! f Yaintkatáarum!
. esús,
f Marfa losé! aYudadme!
Yúsan seatá
Dios ruega.
wakáninsha iurumguitáarum
también recibid.
alma
attúmie¡ wakftü.
con vosotros salga.
hadkiiatá.
se haga.
6l
SEGUNDA PARTE
CANTÁTATZAN
PARA CANTAR
CANTEMOS TODOS
Ashf chichástaarum:
Todos repitan:
fesús puiáa;
.fesús viva;
fosé, Marfa
Joé, Marfa
Maágketá!
Bueno está!
fesús ti pufngan
Jesús muy bueno
fesús, tf mafoke
.lesús muy manso
Shuóra cristiáno
(Del jívaro cristiano)
Capitény!
Señor!
Amuen waquérawai
a tí te quiere
Amuen seáwai,
A tí te ruega
Yúsa eishmangánsha,
Dios y hombre
Núnge, yaquf.
La Tierra y el Cielo.
62
CORAZON SANTO
Ánnendai sánto,
Corazón santo,
Shirpuiuá
Muy bueno
Att¡matámue
Tú nos libras
Yúsa eishmangán.
Dios y hombre
Amfñu cármua
Tu fuerte
Kúndu nahánawai
brazo hace
Núngan yaqufsha,
la Tierra y el Cielo
Yúsa uchiñfr.
de Dios hilo.
Ashf yayáta
Todos amamos
Yátzurúm yatzurúm.
Tus hermanos, tus hermanos.
AVE MARIA
Maágketa, Marfa!
Bueno está María!
Yúsa amuéjeitif;
Dios contigo es;
63
Amue nukuádli,
Tú eres la madrecita
Uchfñimsha wi ashf.
Tus hiios nosotros todos.
Tl pufngara, tf m{de,
Más buena más pura.
Shirmáiam, nulq¡á
Hermosa eres madre.
Waqrcráta, canamát¡
Ama canta
64
TERCERA PARTE
ruícÁrerzAN (rl
PARA SABER
1 DIOS-HOMBRE-CREACION
Apári: Chidrastá, utchfñiur: iYusa áwak?
Padre: Dime hijo: iDios hay?
s. Santlsima Trinidad.
Santfsima Trinidad.
65
S. Manalndiu.
Tres.
A. iUrútma Yúsa?
iCuánto Díos?
S. Chikichlki.
Uno solo.
S. Yusa tl
úünaitü; wfnia mugiiaka,
Dios muy grande es: mi cabeza, pero
tf shikámdritü.
muy pequeña es.
nikáwaftü.
sabio es.
(1) Lr3 vocal€s que ll6/an acanto circunfle¡o ¡€ pronunciarán con un ¡on¡do nasrl apagrdo.
l2l L! dlareÍ¡ tobro la n €s prra quo se pronunc¡on r'paracto d€ la vocal que la acompaña'
66
A. iYúsa a$f üawak?
Dios ¿todo ve?
67
NIKAPTUSTAMUE
TE MUESTRO
Evaitü.
Eva es.
(..1 La doblo d. d€3pu6s d€ otra con¡onante, equivale a casi una t. La doblr b, en la m¡t'
ma po6ición, a cas¡ una P.
68
tzapáitchai; Yúsa iakáshatrai; Yusa
no nace; Dios no muere; Dios,
etérnoitü.
etemo es.
II ENCARNACION_REDENCION
puiáwak?
existe?
s. Yfua utchfñir.
Dios hiio.
nungá.
(a la) tierra.
69
A. Yúsa utchfñir aéishmangan ¿yá'¡t?
(De) Dios (el) hijo hornbre, Zcómo se ltama?
S. Yúsa utchlñir aéishmangan, f esucristo
(De) Dios (el) hijo hombre, jesucristo
nál¡aritú.
nornbre es.
A. Cristo
fesu iyaitii?
Cristo
Jesu Zquién es?
pujámiaii,
vtvto.
S. litia, apáru.
S í, padre.
70
S. Marfa nltza
Santa nijéitchuitü;
María virgen
Santa inhcta es;
Marfana utchfñitii.
Marfa hijo es.
A. (*) fesú Cristo aéishmangana lapári áwak?
De Jesu Cristo hornbre ipadre hay?
S. Atzáwai.
No hay.
A. (*) San foséha, Santa Marfa aéishuri, ¿apár¡ archuftü?
San José pues, de Santa María marido, ipadre no fue?
S. S. f osé, Sa. Marfa aéishurti, ñokútchurin
S. José, de Sta. Marfa esposo, sponsan non
antinkchámiaü.
tet¡git.
ifésu Crfstoka?
(mostrando el Crucifijo) Zes .lesu Cristo?
71
S. Ta, aPáchi: iú númi, fésu Cristo
No, Padrecito, este Palo, Jesu Cristo
t¡nué¡ti¡.
parecido es.
tinuéitü.
parecido es.
natránamka?
hizo?
A. iUrúkamdia?
iPara qué?
72
atitámiaü.
libró.
NIKÁPTUSTÁ¡Mue
TE VOY A EXPLICAR
(Para los más inteligentes)
A. iUruckamdi?
iPor qué?
73
S. f Cristo
esu winia ashf Kaép,taenidi;
Jesu Cristo mfo (de) todos Capidn (Señor)
NIKABRAJMUE
TE ENSEÑO
yáttzuru yáttzuruitiü.
hermanos hermanos somos.
74
Cristiáno shuora, f esu Cristo yáttzuriü, Yf¡sa
Cristiano jívaro (de) lezu Cristo hermano es, (de) Dios
apari utchfñ¡ti¡.
padre, hilo es.
yáttzurn yáttzuruitü.
hermanos hermanG somos.
75
núngamia nantákmiaü: urúmanga iakátchawai.
tierra de salió; siempre no muere.
wuü ?
fue?
unzúra ikfttawai.
diestra se sienta.
nungÉ awiomákmiail ?
a la tierra mandó?
akaikftawi?
vendrá?
A. iUrúkamdia?
iPan qué?
76
s. Yaqul, Parafsu wfttátawi: Yúsa
Arriba Parafso irán, Dios
wishiátawi.
reirán.
A. iYaiásmasha tuúviaü ?
A. Parafsu iwarftü ?
A. Injiému, iwarftü ?
Infierno iqué es?
awai.
hay.
77
NIKABRUA'MUE
TE ENSEÑO
atzáwai; wakániquftii.
no hay; alma sola es.
shirn¡iámiaü.
bien vivían.
tuná, nakitmiaü.
malos, no quisieron.
maatcha ángeniei.
malos ángeles con.
78
iguanchi náharitü. Ahou, wina a*rl
Luzbel nombre es. EI nosotros todos
waquerátmatzü.
odia.
waquerátmajü, yáintmaiü.
quieren, aman.
ATACSHA NIKABRUAJMUE
OTRA VEZ TAMBIEN TE MUESTRO
Urúm mesérmaku, ñáshi nunga yinrseü,
Después muriendo, ucuerpo tierra bajo está,
mammóreü.
se pudre.
wittátuaü.
irá.
79
Wakániha shfchik puingara Purgatorio wittátuaü.
Afma, pero, poco buena Purgatorio irá-
IV. CONJESÁTATZAN
PARA CONFESARSE
A. cristiano coniesáatzan?
iWarfmbeid,
iQuées el cristiano confesarse?
sacerdote irntrúcatzan.
sacerdote avisar.
A. iUrúkamdia iuatrúcatatzan?
qué
iPara avisar?
A. iYa timák?
iQuién dilo?
S. Cristo t¡má.
fesu
Cristo diio.
Jesu
l(maraz anneátatzan.
Dios: tener Pena.
80
Manaindiu: maáaha nahánaku nakftatzan.
Tres: malo haciendo no querer.
sacerdoteiei juatrúctatzan.
sacerdote con avisar.
v. COMURGÁTATZAN
PARA COMULGAR
A. Warfmbeid Comuniún
ZQué es comunión?
puiáku.
estando.
A. iUrúkamdi nlkamuek?
iPor qué (lo) crees?
yurutátaarum".
comeéis".
81
A. Santa ostia nfiari iyaitli?
Santa hotia nombre icuál es?
S. Sautfsimo Sacramento.
Santísimo Sacramento.
S. Tlndaitü.
E,t pan.
S. q.
l. C. Yúsa, ñáshf, numba,
J. Dios, cuerpo, sangr€,
rvakánitii.
alma es.
wakánin yoáwai.
alma come.
82
Manafndiu: Urúm kanárku, ¡ñftig
Tres: Después durmiendo, antes
wártchátatzan.
no beber.
nÁo$nrl
Amén.
&t
APENDICE
Señal de la Cruz.
PADRE NUESTRO
shamuchun;
ven8a.
*-i--tar. Ir rtrbras guichuar potl3ll6blr ron ll¡nas; p€ro ol .c.nto rltmlco de lr fr.se
tlrrida 3lampro a eldrújula.
(") Zh lgual 9 franc¡..
84
5. ñucanchic iuchacunata quishpichi, tma
Nuestros pecados perdona, cono
Chasna cachun.
Asf sea.
AVE MARIA
Jesuspish.
Jesús también.
ACTO DE CONTRICION
85
quiquin runa, ñucata rutTac, ñucata
asf mismo hombre, mi hechor, mi
86
cuyac yayawan c¡rusagr¡ngapac. Chasna cachun.
amante con
padre vivir ir para. Asf sea.
EXAMEN DE CONCIENCIA
SHUCNIQUI MANDAMIENTO
Primer mandamiento
Yuyarayai:I iDoctrina cristianota yachan guichu?
Acuérdate:1 iDoctrina cristiana sabes?
2. Manachu, quillamana, mana yachacurcangui?
iAcaso por ocioso, no (la) aprendiste?
tutamanta?
por la noche?
chasnapish comulgarcanguichu?
y asf comulgaste?
87
ISHCAINIQUI MANDAMIENTO
Segundo Mandamiento
Ta¡ta
Yuyarayai:1. Curapac ñaupacpi lr¡ezpac
Acuérdate ¿De ta¡a cura delante del fuez
"cungariwarca" nishpa?
Se ha olvidado" diciendo?
QUIMSANIQUI MANDAMIENTO
Tercer mandamiento
misaa uyashcanguichu?
misa has ofdo?
88
CHUSCUNIQUI MANDAMIENTO
Cuarto Mandamiento
(') En lr3 voc6 qulchuer la r ricmpra c¡ dulce. Tr.ducim6 lo que ilgua. añ lltln, prr!
qu€ 3. voa la mryor aflnldcd qu. tlañ. al qu¡chua con el castolbno.
89
2. Casado pura dibishcata curcanguichu?
Coniugatos inter debitum dedistine?
3. Wawapacta, upianganicu, millaita puringaraicu,
Filiorum quod est, bibendi causa, mare vivendi causa,
tucuchircanguichu?
adhibuistine?
PISHCANIQUI MAMDAMIENTO
Quinto Mandamiento
llaquita munarcanquichu?
malum ophstine?
90
7. Shuckunamanima iuchata yachachir
Aliquos aliquod peccatum docuistine
SUGTANIQU¡ MANDAIT4|ENTO
Sexto Mandamiento
t. lrna
Yuyarayay: rnapa iuchata yuya
Memento: Aliquod foedum pecatum morose
curcanguichu, mun¡¡rc¿nguictru?
cogitastine, desiderastine?
rurrashcanguidru?
commisisti?
4. Cruzta paquircanguichu?
Crucem fregistine? fidem coniugalem violavistine?
rimashcangui?
locufusne es?
Masnapac ñaupacpi?
Quot coram?
91
cil8u¡chu?
viste?
warmiyuc carcrhu?
mulierem habens fuit ne?
curishca canguichu?
datus es?
Maichu? P¡t¡chu?
Multumne? Parumne?
CANCHISNIQUE MANDA^,|IENTO
Séptimo Mandamiento
lmaa?
euid?
Maichu? Pitichu?
Multum? Parum?
2. Catushpa, randishpa umarcanguichu?
Vendendo, emendo fefellistine?
3. Pudishpaca d¡b¡ta pagarcanguichu?
Quumposses, debito satis fecistine?
92
cangu¡chu?
redd¡d¡sti?
dañota rurrashcangu¡chu?
damnum fecistine?
PUSACNIQUI MANDAMIENTO
Octavo Mandamiento
llullawan mapayachircanguichu?
mendacis foedastine?
2. Shucpac pacalla millai rurrashacata,
Alterius clam male factum,
shuckunaman willarcanguichu?
alüs revelastine?
93
P. f ulio Martínez
Misionero Salesiano
YUSNA CHICHAM
SHUORNA CHICHAMAN
Doctrina Gristiana
en idioma jíbaro
LIMA
Escuela Tipográfica Salesiana
1918
95
El P. Julio Martínez, espúol, trabaió
tarios úos en el Vic, Ap. de Méndez Y
después pasó a Colombia. Murió en lbagué
en 194i alas 65 años.
96
DEDICATORIA
P. Iulio Martínez
Misionero Salesiano
97
YUS
1. iYus áhuac?
E, Yus áhue.
2. iYus unltmeit?
Yus, chiquíchiqui itié.
3. iYus yéit?
Yus túque huacáñ itié, iñástrtinchu itié; ashf túque, imiá puéngar
Nayémpi, nungásh, ashf naiána itié.
98
13; iNayémpi, nungásh, Angeles aéntsh, núash, animálesh, vegetálesh, minerálesh,
ashf huarfnash; yáqui naiárrit?
Yus ashf naiána ¡tié, tu¡fncachu ása.
AENTS
15. ifuhf aénts, áiñiqui aénts asámde amuéc; huacáñ, iñásh, átsuc?
Ashf aénts, huacáñ, iñásh, áhue.
ANGELES
IGUANCH
99
lguanch anendémcha ása, puéngarcha pujutirum tufñahue, puéngarcha
na.
-rrfñ"huu,
jánaarum tufñahue, íncha numásuru ása;
iméichu pu¡uri,¡rui,
túrash, an dú cchatarum. padres án dúctarum, úm frcatarum
SANTISIMA TRINIDAD
26. 2Yúsnum, aénts divinas urútmeit?
Yúsnum, aents divinas manéindiucchic áiñahue.
29. iAénts divinas nu, yáqui núcap undnúcap néca, núcap puéngar, núcap
tujfncachuit, yáqui?
Ashf . muetec muetec áiñahue.
.'rt't
100 .
E, in shir ti cuóchat aguástama: nuf, in, ñl numbári, astrf puórma.
4',1. ,ifesucristo in chiqufch huarf naiána?
lguanch in juránguima, in atánguima.
42. tltiú¡?
shir 'fesucristo aguástamu; túrash, i puéngarcha ása; naiéima-
f",","#1.
43. Zf esucristo huarf
najéimiama?
Ni asútiarna, ñi iángui tendeár mugána
etzéngama, ñi Cruznúm ijiúcma.
44. zurucámdi fusucristo ti cuóchat najéimiatasan, huéitsatasan
Ni apárin agufrtasan, naiéimiama, huaquérima?
tr¿itr".i jacáma, nu.
JESUCRISTO JACA
45. iJesucristo jacáma?
E, fesucristo iacáma.
102
53. iUrucámdi?
fuhl huacáñ puéngaran, Nayémpiñam ñi iuquftasan.
JESUCRISTO ANEAR
60. iUrucámdi?
fuhf necártitusan, aneándamat atÁc discfpulos, ti puéngar Yusa chicháman
necábruotasan.
103
64. iApóstoles lacámdeiga, yánac tácsama?
Obispos tácsama, Pápa naámgama.
ASHI ANEANDATJI
73. iJesucristo atric iu nungánam, pánd tarátahue?
E.
74. iUrútia?
Ashf aénts iacámdefga; nu sahuari juicio universal itié ahfnga tarátahue.
1M
76. iTunánga tuá ahuérnaahr¡e ?
PECADO
105
Huacañúr ashf máccha, pádrin ujuácum confesámde. pádre
atsácuisha, ti
anendé anendéim mac jácche, yúsan caiércamji,
nu.
HUACAÚ| suoE
90. iSacramentos huarímbiet?
Huacañf suóc áiñahue, huacañúr suóctatahue, yúsan
amfcmatahue; puéngar
huacañfm in nafánarti.
91. iltiúr?
Ashf máccha huacañúr, sungúr huacañf itié;
túrash, sacramentos, asrrf sungúr
huacañ f, puéngar suócmiañahue.
IMEIMU
94. iBautismo huarfmbiet?
Huacañf suóc, núna, yus uchiñi in najánati, cristiano naámgati,
no najanaü. in cristia-
YMEÑIÑTA
URUCATI IMEIMU
CONFIRMACION
107
Huacañf suóc; sacramento, nu, ti cacáram cristianum naiÍrarti; fgganch mañáti.
108
115. iExamen huarfmbiet?
Ashf máccha amiñu anendé, anendémsat¡.
EXTREMA UNCION
r09
ORDEN SAGRADO
124. iOrden sagrado huarfmbiet?
sacramcnto itié, sacraméntoge, padre Mfsan jétantti; sacramntogc, púre,
túna hrncañ1, ashf japlrtahue.
jesucristo.
NUOTEAMU
127 iMatrimonio hurfmbiet?
sacrarnento itié; sacnméntoge, aistrman nl,a nuótcafi, padre adrfmdigafi.
fesucristo túramue.
110
YUSAN REZAMATA
ViñaYusúr,ámue,viñaApáruitmue,viñaNaiátamr¡e,tihrnquéntmue.
facámde, viña huacañúr,
vfña túque usúgrusa. shir puiúiasan huaquéraie.
Nayémpiñam iurúctia. Túraa.
VirgenMarfa,YusNucurf,viñaNacúritmue.Nucurasiimde,vfñahuacañúr
huáitructa, vfña aiábruquip, tfuue vfña usfrgrusta' Túnt¿'
Y APARI
AVE, MARIA
Ave Marfa, ashf imiá puéngar Marfa, Yus amfn puiáhue' ashf nuánam'
ámue, túque imiá puéngaritmue, fésus, ámue uchfnur, túque
ti puéngar itié'
yamé Yúsan dl¡dlár'
Túque, imiá puéngar Maria, Yus Nucurf, i tuná asamde, ámue
tustá, y iáamang, atác chichártusta. Túrata'
CREDO
lll
piñam huacáma, ñi Apári ashi tujincachu, untsún pujúsma
nu, ti necas. Núyan
atácsha ju nungánam acáiquitahue, puéngaran aéntsmaca
tarátahue;
tunánga Tungrrfiam apueátiñ, tarátahue, ti necás; Espfriür "quf"tin,
santo, ti necás. santa
lglesia católica, ti necás. Ashf puóngar cristiano ju nungaya, purgtorio
huacañf,
Nayempi huacañf, ashf chichartufñahue: ñedts ¡t¡é. Ashi
mlccha huacañuru lgle-
sia japirti, necás itié. Ashf aénts atuc aneandártatre,
necás itié. Nayempi pujahue,
necas itié. Túraa.
HUACANI SUOE
Bautismo, cmfirmación, comunión, penitencia, Extremaunción,
orden sa-
cerdotal, ll,laüimonio, áiñahue.
ANENDE ANEATA
Vfña Yus, vfña Apáru, t¡ caiércammue, vi irná &a; nuása, yamé
dutsa
ti con-
¡rjuáje. vfña Apáru ása, ti hmquéraie. Atác caiértachtamue. Ashf asatf.
r12
VI TUNARU
GLORIA APARU
SHINDARMAGA
TACASMAGA
Sant¿ Cruz... Vfña Yus, vfña tacata amfn susáie, vfña usúgrusta'
TACATA UMIEMAGA
YURUMACUM
AMUGMAGA
ll3
MACCHA ANENDEMSAMAGA NU
vfña Yus, vfña Apánrsha, vffu Nucúru, virgen Marfa, vfña surfmbructarurq
vfña yémcatarum, fgtnnchin mañáti. Santa Guz...
Yúsan ¡rárgar anendémsata Yus ámin túqr¡c ashr ti fahue. Máccha huaifp.
CANARMAGA
114
DIOS
f . iHaY Dios?
Sf, haY Dios.
- 3. iQuién es Dios?
cielo
Dios es un espfritu simplicísimo; infinitamente bueno; creador del 1"
de la tiena.
6. iDios es TodoPoderoso?
Sf, Dios es TodoPoderoso.
7. iDios lo ve todo?
Sí, Dios lo ve todo'
DIOS CREADOR
f15
13. El cielo, la tierra, ros Angeres, ros hombres, ras mujeres, ros animares, ros
vegetales, los minerales y todas las cosas iquién lo creó
todo?
Dios lo creó todo, porque es Todopoderoso.
EL HOMBRE
14. iTienes cuerpo y alma?
sí.
ANGELES
18. iQué son los Angeles?
son esp írítus buen os; son amigos de Dios; y son nuestros intercesores para con E r.
DIABLOS
20. iQué son los diabtos?
Son espíritus muy feos, muy furiosos y
muy perversos. A Dios desobedecie-
ron; por eso, Dios res arrojó ar rnfierno. Los diabros
son enemigos de Dios;
son también nuestros enemigo; son muy
maros; por eso, en er rnfierno pa-
ra siempre padecerán.
fi6
que obréis el
Los diablos, como son tan perversos, quieren que viváis mal'
ma|;porquesonnuestrosenemigos;quierenqueviváissinrecibire|bautis-
mo: por lo tanto, no les deis oído' Ofd y cumplid loque los Padresensdan'
DIOS REMUNERADOR
SANTISIMA TRINIDAD
ENCARNACION
117
31. iCómo se llama el Hijo de Dios?
f esucristo.
PASION-REDENCION
40. ifesucristo nos ha amado mucho?
fi8
Sí, rnuchfsimo; por eso ha derrarnado toda su Sangre por nosotros.
44. ZPor qué quiso lesucristo padecer tantos y tan grandes tormentos?
Para satisfacer a su Eterno Padre.
48. ZQué mal nos hizo cerrar las puertas del Cielo y hacemos esclavos del diablo?
El pecado original.
1r9
53. iPara qué?
Para llevar al Cielo aguellas almas santas, que allí estaban.
120
64. ¿Muertos los Apóstoles a quiénes la confió?
A los Obispos, teniendo por cabeza al Papa'
JUICIO UNIVERSAL
T3.iJesucristovo|veráabajaraestatierraotravezvisiblemente?
sL
74. iCuándo?
cuando todos hubiéremos muerto; gue s€ llama el dfa del iuicio
universal,
entonces vendrá-
121
76. iA dónde mandará a los malos?
Al infierno con cuerpo y alma; para siempre penar.
78. iEs decir, en er día der juicio univenar resucitaremos con cuerpo y arma?
sf.
PECADO
1?2
Avisando todos los pecados al Padre en la Confesión. Pero si no se puede confe-
sar, haciendo un verdadero Acto de Contrición perÍecta por haber ofendido al
buen Dios.
SACRAMENTOS
90. iQué son los Sacramentos?
Son unas medicinas espirituales, que sanan las enfermedades del alma y nos
iustifican.
91 ZCómo?
Perdonando nuestros pecados, que son enfermedades del alma; esto lo obran
los Sacramentos.
BAUTISMO
123
l.o Borra el pecado aiginal;
2.o Perdona todo pecado y pena debida por él;
3.o Tiene la propiedad de hacer muy hermosa el alma;
4.o lmprime el carácter;
5.o Nos hace capaces de recibir los demás Sacnmentos;
5.o El Bautismo nos hace hijos de Dios, por lo tanto, el que muere san-
tamente siendo bautizado, irá al Cielo.
CONFIRMACION
r21
Es aquel Sacramento, que nos hace perfectos cristianos; y nos fortifica panr
combatir contra los espfritus malignos.
COMUN ION
.105.
ZQué es la Comunión?
Es darse Jesucristo por comida en la Hostia consagnda.
PENITENCIA
114. iCuánt¿s cosas son necesarias para hacer una buena confesión.
Cinco: Examen, Dolor, Propósito, Confesión y Satisfacción'
125
1'15. iQué es Examen?
Es recordar los pecados no confesados.
NorA BENE.- si quieres vivir bien no obres el mal. Avisa todos los pecados
al Padre en la confesión. "El es mi represenante, dijo lesucristo: por lo
tanto todo lo gue él os enseña cúmplelo, porque es mi doctrina".
EXTREMA UNCION
120. ZQué es la Extrema Unción?
Es aquel Sacramento instituido para el alivio espiritual v aún corporal de
los enfermos que están en peligro de muerte.
't26
ORDEN SACERDOTAL
MATR IMON IO
127
ORACION A DIOS
Dios mfo, Vos sois mi Padre y mi Criador. Os quiero con todo mi cora-
z6n. Bendecidme siempre. Yo quiero vivir bien. Cuando yo muenr, llevad mi
alma al Cielo. Amén.
Virgen María, Madre de Dios y Madre mía. Como Madre, cuida de mi alma; no
me abandones; bendíceme en todos los días de mi existencia. Amén.
PADRE NUESTRO
Padre nuestro, que estás en los Cielos, santificado sea el tu nombre, ven-
ga a nos el tu reino, hágase tu voluntad así, en la tierra como en el Cielo. El
pan nuestro de cada dfa, dánoslo hoy; y perdónanos nuestras deudas, así como
nosotros perdonamos a nuestros deudores. Y no nos deles caer en la tentación,
más líbranos de mal. Amén.
AVE, MARIA
Dios te salve, María, llena eres de gracia, el Señor es contigo, bendita ul eres, en-
tre todas las mujeres y bendito es el fruto de tu vientre, Jesús. Santa María, Madre de
Dios, ruega por nosotros pecadores, ahora y en la hora de nuestra muerte. Amen.
CREDO
128
a la diestra de Dios Padre Todopoderoso. Desde all í ha de venir a juzgar a los
vivos y a los muertos. Creo en el Esp fritu Santo. La Santa lgle'
sia Católica, la com u nión de los Santos. E I perdón de los pecados
La resurrección de la carne. Y la vida perdurable. Amén.
1.o Amarás a tu Dios con todo tu corazón. No tendrás otro D¡os delante
de Mí.
2.o No tomarás el nombre de Dios en vano.
3.o Santificarás las fiestas.
4.o Honnrás a tu padre Y a tu madre.
5.o No matarás (no te embriag¿rás).
6.o No fornicarás.
7 -o No robarás.
SACRAMENTOS
ACTO DE CONTRICION
Dios mío y Padre mío, mucho os he ofendido con mi mal proceder; por eso me
arrepiento con todo mi corazón. Porque sois mi Padre, os quiero mucho. No
quiero ofenderos más. Perdonadme.
r29
YO PECADOR
GLORIA PATRI
AL DESPERTARTE
AL PRINCIPIAR EL TRABAJO
Santiguate... A Vos os ofrezco mi trabalo, bendecidme.
AL TERMINAR EL TRABAJO
Santiguate. Dios Mío, bendecrdme.
AL COMER
Bendecid este alimento, que vov a tomar para permanecer en vuestro san-
to servicio. SanI igu¿te.
EN LA TENTACION
Dios mío, bendecidme. Santíguate.
130
EN LA TENTACION
Dios mío y Padre mío, Madre mía Virgen María, amparadme, dadme fuer-
zas para pelear contra el enemigo maligno. Santíguate.
DURANTE EL DIA
AL ACOSTARSE
131
A MARIA AUXILIADORA DE MIS MISTONEROS
A nuestros esforzados misioneros
dirige, Madre amante, tus mi¡adas
que todos iluminen los senderos
ile esas almas, de Dios enamoradas.
t SANTIAGO
Obispo titula¡ de Colonia.
V¡c, Apo¡t d€ Mández
NOTA BENE
A. M. D. G.
1t2
P. fun Ghirtari
Misionero Salesiano
CATECISTYIO BREVE
JIBARO CASTELLANO
133
YUSA CH¡CHAME
2. iYús uarfnguft?
Pengué waca#iti.
3. itñashf át¿uk?
Atzáwei-iñástingéiti.
4. iUhéngatñuguéit?
Uhéngast¡ruit¡.
5. iTujfnguiachuguéit?
Ashf tujfnguiachulti.
f . ilísha yanéitiehi?
Yúsnéitii.
134
CATECISMO
1. ZQuién te creó?
Dios me creó.
2. iQuién es Dios?
Dios es purísimo espíritu.
3. iTiene cuerpo?
No tiene; es incorpóreo.
4. iEs visible?
Es invisible.
5. ZEs poderoso?
Es Todopoderoso.
'l
3. LY Dios ha existido siempre?
Dios ha existido siempre y siempre exi>¡irá.
135
14. iYús ashf nécawash?
Ashf nécawei - asttf nekéiti.
tl
r36
14. iDios lo sabe todo?
Dios sabe todo, es omnisciente.
tl
137
'|'2. iPurgatóriunam, wacáñ urútmak puiúsaráthi?
Puéngar aiásar, uári nayémpiñam jeáratui.
ill
f. iYús chikíchkiké¡t?
Yús chikfchkíti.
3. iNu yakft?
Yús Apa, Yúsa uchirfsha, Yús Espíritu sántusha aiñáwei.
IV
r38
'12. iCuánto tiempo estarán las almas en el Purgatorio?
Una vez purificadas, pronto llegarán al cielo.
13. iPodemos ayudar a las almas del Purgatorio, para que salgan pronto?
Sí podemos.
ill
f . iDios es uno solo?
Dios es uno solo.
3. iCuáles son?
El Padre, el Hijo y el Espfritu Santo.
IV
139
2. iYúsa uchirf áisman najanáru ása, yá na.irndinguft?
I esúcristu íti.
3. iUrucámdi-ashíimiáitiárum: tfmia?
Ashf ni niíñuri naianártin, Yúsa uchirí naianártin; tímiei.
4. Túra, fesucristu niíñuri Lya áiñat
Ashí (apách shuársha) pengué iméimu aúr, fesucristu nifñuri aiñáwei.
140
2. ZCómo se llama, el Hiio de Dios, hecho hombre?
Se llama Jesucristo.
141
8. iTún, lglesia uarfmbiét?
f esucristu nifñuri irúndériñéiti.
VI
142
8. Por lo tanto iqué es la lglesia?
Es la reunión de los familiares de fesucristo.
VI
1. ZCómo murió Jesucristo?
Murió por nosotros clavado en la cruz.
i43
3. iltiúrcang túiña?
Niiéinum - Yús Apa (túiñáwei); netzépnum - Yúsa uchirfsha (túiñawei);
méi yakéiñumang - Yús Espiritu Santusha naárin (túiñáwei)'
vll
f. iAngeres Yá áiña?
eengué wacán aiñáwei. wacán ti néca, ti puéngarach, ti shfrmach, zaápñiñach
aináwei, -- Yúsa amigri asármate.
2. iYa naianámia?
Yus naianámiei.
144
3. iY qué dicen?
En la frente, dicen: en el nombre del padre, en el pecho, y del Hijo; en los
hombros, y del Espíritu Santo.
vil
1. ZQuiénes son los ángeles?
Son espíritus puros, muy inteligentes, muy buenos, hermosos, resplande-
cientes porque son amigos de Dios.
1¡15
Yus, ashf (áisman nr.rasha) chikfahn kiñak susáru asár, ni nifñuri puéngar
apúgsatñun ur¿cáiñáwei.
vil!
1. iYá najátmámiahi?
Yús naiátmámiaii.
146
Dios, habiéndoles confiado la guarda de los hombres, cuidan al que les
fue confiado.
vlll
l. iQuién nos creó?
Dios nos creó.
148
f. iCómo los maldilo?
Ahora, dijo: seréis desdichados, por haber comido (de aquel fruto); traba-
jaréis, sudaréis, sufriréis, padeceré¡s cualquier pena y después moriréis y tam-
bién vuestros hiios morirán y muriendo no llegaréis al cielo. Por lo tanto, no-
sotros también, siendo hijos de Adán y Eva, hemos sido desdichados.
11 . ZY cómo resucitarán?
Los buenos resucitarán hermosos, ligeros, resplandecientes como ángeres,
y los malos, feos como los diablos.
18. Los cuerpos resucitados Za dónde irán?
Se juntarán con sus almas.
149
tx
f . iltiúrcang Jesucristu áisman naiánármia?
Virgen Marfa, túke puiáyát, Yus ándar aiábruk, Jesucristu, ifa núke, Cisman
naianármiei.
4. S. fosé iyéit?
Virgen Marfa áishriñéiti.
150
IX
151
13. iRfmbu uarfmbiéit?
Yaméi, uchfch iméichma ieeñé¡t¡; yamámgamdeik, nayémpi uéitiri epéñmia
ása, ashf wacañf puéngar iéa - ármiei.
x
1. ZYus urútma awetúrmamiahi?
Méi . uéi ámus awetúrmámiaii.
2. LYá áiña?
(Vease en la página 74 )
152
13. iQué es el Limbo?
Ahora es la mansión de las almas de los niñosque mueren sin bautismo;al prin-
cipio, estando cerrada la puerta del cielo, era la mansión de todas las almas
buenas.
2. ZCUáles son?
(Véase en la página 21 ).
r53
Yúsa awémaúri istrfchik umfrcachu asár, istrfchik puéngarcha awasáttawei;
núcop umlrcachu aCr, ti puéngarcha awasáttawei.
xl
YUSA SUOGRI
l. iYúsa suógri (apách tfguia) yá naárdiñéit?
Sacramentos aiñáwei.
3. iYáki áiña?
1) Pengud imémiuri 2) fesucristu zundári najánatéri 3) Wacañf iapitéri
4) Wacañf yurúmgue 5) T¡ ¡ácu¡ suó8r¡ 6) padri naiánatéri z) npáctr¡
nuátcamúri.
4. iYá naiánámia?
Jesucrifu naiánámiei.
5. iUrucámdi naiánámia?
15/t
Desobedeciendo en cosa leve, es pecado venial; en cosa grave, es pecado
mortal.
5. Nuestra alma, manchada por el pecado venial Zpierde la gracia de Dios?
No! No la pierde, sólo nos priva de abundantes gncias.
' 6. Nuestra alma, manchada por el pecado mortal Zpierde la gracia de Dios?
y por esto nuestra dma queda bajo el poder del demonio.
Sí, la pierde
t 7. Nuestros primeros padres, habiendo desobedecido a Dios, Zperdieron su gracia?
Sí, la perdieron toda y t¿mbién la hicieron perder a sus hijos; por estonos
acarrearon nuestra desgracia.
10. Una vez, que perdemos la gracia de Dios Zpodemos alcanzarla de nuevo?
Para alcanzarla, Jesucristo nos ha dado los Sacramentos.
XI
SACRAMENTOS
3. iCuáles son?
l) Bautismo, 2) Confirmación, 3) Confesión, 4) Comunión, 5) Extrema
Unción,6) Orden y 7) Matrimonio.
1s5
f í wacañf puéngar awásatñun, cacáram iástiñam najánámiei.
xll
PENGUE IMEIMIURI
156
Para purificar y fortalecer nuestras almas'
cia divina.
xll
BAUTISMO
1. ZQué es el bautismo?
Es
y
el sacramento, que limpia el alma del pecado original le da la
gracia de Dios'
157
8. ltiúrcang padri imiá?
Padri enzáje mugánam ucátar, Yus Apa, Yúsa uchirfsha, Yus Espíritu Sántusha
náarin irniájme-táwei.
xilt
JESUCRISTU SUNDARI NAJANATERI
7. iConfirmación yá súramahi?
Padri Obispu súramji.
XIV
WACAÑI JAPITERI
1. Confesión (Wacañí japftéri) iuarínguít?
lméimiu asár, wacaní mákchari puéngar j;ístin, lapírtin yúsa suógriñéiti.
2. iConfesíón yá naiánámia?
f esucristu najánámiei.
3. ZNaiánátñun itiúrcama?
158
8. ZCómo bautiza el Padre misionero?
El Padre, denamando agua sobre lacabeza, dice: yo te bautizo en el nombre
del Padre y del Hijo y del Espfritu Santo.
xl¡l
CONFIRMACION
1. ZQUé es la Confirmación?
Es el Sacramento que fortalece nuestra alma y nos hace soldados de Je-
sucristo.
XIV
CONFESION
1. ¿Qué es la Confesión?
Es el Sacramento que purifica las almas, después del bautismo.
3. ZCómo la instituyó?
159
Padri cuomgámde, andúrtuctárum -timiei: apách suársha, ni wacañf Y1ióchi
asár, puéngár anendémbrar, aták viña amigri wakerúta¡ñácca, átum,. Padri,
aón-andúctárum; andúcar, tzangúrtárum, tfmiei. Atúmsha tzangureiñágrum-
nfnguia, Vfsha tzangúreiñáiei; átum tzangúreiñach - cur - mfnguia, Vfsha
tzangúrachirt¿tiei - tfmiei; núna etzércar, confes¡ón naiánámufti.
XV
WACAÑI YURUMGUE
1. fesucristu iyána uchirfmbiéit?
Yúsa uchiriñéiti; nuf Yúséiti.
160
Después de haber reunido a los apóstoles, les.diio: "A los que
'perdonáreis
les los pecados, les serán perdonados; y a los que se
los retuviéreis, les serán reten idos".
4. Por lo tanto, ahora el Padre, para perdonar los pecados Zqué dice?
Dice: "Yo te perdono tus pecados en el nombre del Padre y del Hiio y
del Espíritu Santo".
7. Si por vergüenza no avisásemos al Padre las faltas graves ZDios nos per-
donaría?
No. No nos perdonaría; siempre nos quedaríamos baio el poder del demonio.
XV
EUCARISTIA
1. jesucristo Zde quién es Hilo?
Es Hiio de Dios; por esto es Dios.
161
5. Jesucristo, mientras estuvo en la tierra, Zcómo cambió el pan y el vino en
su cuerpo, sangre, alma y divinidad?
Tomando el pan, dijo: "este es mi Cuerpo y tomando el vino ,,esta es mi San-
gre."; dicho esto quedaron transformados en su cuerpo, sangre, alma y divi-
nidad; porque era Dios.
6. Y. 1!on, icuándo el pan y el vino se cambian en el cuerpo, sangre, alma y
divinidad de Jesucristo?
Mientras el Padre celebra la S. Misa.
7. Para esta transubstanciación el Padre iqué dice?
El. Padre, representando a ,,Este es
Jesucristo, bice: mi Cuerpo; ésta es
mi Sangre... "
8. Pues,,.el pan antes de la consagración tqué es?
Es sólo pan.
9. Después de la consagración i,qué es?
No es pan; quedan sólo las apariencias del pan.
10. Bajo las apariencias del pan iqué hay?
Hay el cuerpo, la sangre, el Alma y Divinidad de Jesucristo; por esto Jesu-
cristo, como verdadero Dios y verdadero hombre está bifo las apariencias del pan.
XVI
COMUNION
t- Al ir a recibir la sagnda Comunión, tqué recíbes?
Recibo a Jezucristo, su Cuerpo, su Sangre, su Alma y a Dios mismo.
3. Para recibir bien la sagrada comunión, tu alma zgué disposiciones debe te-
ner?
Ante todo debe estar en gracia de Dios, debe conocer y saber a quién va a recibir.
162
iltiúrcang fesucristu, yaónchu, nungá puié, tánda vinústra ni iñáshin, ni
numbén, ni wacañfn yapáiiamfa?
Tanda achfk, iu viña iñáshrufti-tfmiei; viñúngia áchfk: iu viña numbárufti:
tfmiei; tfmiate, ni iñashfn, ni numben, nf wacañfn yapáiiámufti-Yus ása.
6. Yaméisha iurutéik tánda viñúsha, fesucristu iñashfn, numbén, wacañfn ya.
paila?
Padri Misán rezamámde yapáiiáwei.
xvl
COMUNION
t. Comunión Ach¡ktatzan uéakmin iuárf yoattam?
f esucristún yoattaiei-ni iñashfn, ni numbén, ni wanñfn, Yúsan yoatajei.
163
5. Para recibir bien la s. comunión el cuerpo iqué disposición debe tener?
Debe estar en ayunas desde la medianoche.
XVI I
EXTREMA UNCION
1. ZQué es la Exrrema Unción?
Es el sacramento, que da un alivio espirituar y aún corporar a los enfer-
mos que están en peligro de muerte.
XVIII
ORDEN
164
5. Comuirión puéngar yóatñun, iñáshfn iitiúrcame puiúwéitiam?
Cáshi asapéng nangámásmate yurúmtzuk, úmatzuk
puiúwéiti'
xvl I
TI JACUI SUOGRI
1. ¿Extrema Unción (ti iácui suógri) uarfmbéit?
Cristianu ti iácui, iñashísha wacañfsha Yúsa suógriñéiti'
xvlll
PADRI NAJANATERI
165
XIX
MATR IMON IO
'l
. iQué es el matrimonio?
Es el sacnmento, que establece una santa e indisoluble unión entre .,
y la mujer.
el hom_
bre
XX
DE LA ORACION
1. ZQué es oración?
166
XIX
APAcH NUATcATÑunl
xx
YUSA ANENDEMDUTERI
f. iRezámata-táima uarimbiéit?
167
Es la elevación de la mente a Dios.
2. ZRezar es cosa buena?
Es cosa óptima.
ORACIONES
En el nombre del padre y del Hijo y del Espíritu Santo. Amén.
Ayúdame en este día a ser bueno y a hacer bien todas mis acciones.
168
Yúsa anendémdustiñéiti.
YUSA ANENDEMDUTERI
CASHIK REZAMATERI
t
KIARE REZAMATERI
t
Viña Yúsrú, viña naiáta asákmin, cristianu awáitusu asákmin, iu uawándei;
iáta surlmbrucu asákmin, yumfngsaime, iikiátaime, ánzu
túke ti shir anétaime.
169
PADRE NUESTRO
Padre nuestro, que estás en el cielo, que todos te conozcan, amen y obe-
dezcan. Venga el tu reino. eue en la tiern todos te obedezcan como en el cie-
lo. En este día dame y da también a los demás (iíbaros) el alimenro. perdona mis pe-
cadc y perdónalos a todos, como nosotros perdonamos a nuestros enemigos.
cuando el demonio me tiente hacia el mal, dame tu fortaleza y dala también
a los demás.
AVE MAR IA
Te saludo, María, llena eres de gracia; er señor es contigo; Tú eres ra mas gran-
de entre todas las mujeres; Jesús, tu hijo, es el mejor.
santa María, Madre de Dios, ruega por mí y por ros demás, que somos pe-
cadores, ahora y en la muene. Amén.
GLORIA
REOUl EM
Dios mío, dales descanso eterno a las almas del purgatorio y en la luz de
Dios sean siempre felices.
CREDO
!
creo en Dios Padre Todopoderoso, creador del cielo y de la tiena y en
Jesu-
cristo, su divino Hijo, nuestro Señor, que nació de María virgen, concebido por
obra del Espíritu Santo.
creo que padeció y muríó sobre la cruz por nosotros, bajo el poder de pon-
cio Pilato; fué sepultado, baió al Limbo. Después de dos noches resucitó y su-
bió al cielo, junro a su Padre. Desde allí ha de venir a iuzgar a los vivos y a los
muertos.
170
II APARI
MARIA AMIGMAJME
Marfa amfgmáime, Yúsa cacármari aémguéitme, ámiie Yus puiáwei; ashf
nuánmásha Ame imiéngash puéngaréitme; f esús, Ame uchfram, pengué puéngaréiti.
Yus Apa, Y(rsa uchirfsha, Yus Espfritu Sántusha, ashf Aón iikiátramiarti,
umfrtamiárti, yamámgamdéiguia, yaméisha túke, túke áiñik atf. Nu atf,
MANDAMIENTOS DE DIOS
Dice Dios: ¿
5. No matar.
7. No robar.
8. No mentir.
PRECEPTOS DE LA IGLESIA
Dice el Papa:
{
1. En todos los Domingos y en las otras fiestas oye la S. Misa.
=
2. En los días prohibidos no comas carne y en los días de ayuno, ayuna.
172
wacañf, mañ¡íngártatui, mañángar túke túke tzaniásh puiuártatui, (ashf necásnak
nécaaiei).
YUSA AWEMATERI
t l. Viñapuéngarcha chichártuséip-aójmatruséip.
5. Maawéip.
7. Casámguéip
8. Uéitrip.
IGLESIA AWEMATERI
' 3. Jesucristu mandácmia, nándu tacámde, ashf uvftin, wacañf puéngar iássam,
Comunión achitá.
r73
SALVE
Te saludo, María, Reina del cielo; desde ailí mírame y mira a todos los jíbaros,
gobiérname. y gobierna a todos. Esta tierra es todo dolor, zufrimos, lláramos,
somos pasajeros; por esto, Tú que eres poderosa, generosa y madre núertr", t"í
compasión de mí y de todos. Para vivir bien dame y da a todos la gracia de
Dios, y cuando yo muera, lleva al cielo mi alma y las almas de todos y mués- g
trame y muestra a todos a Jesús, tu Hijo, Así sea.
ANGEL DE DIOS
. Angel de Dios guárdame, mframe, gobiémame, acompáñame, defiéndeme del
demonio, enséñame el camino del cielo. Así sea.
ACTO DE DOLOR
Mi Dios, mi Padre, aun cuando yo haya sido malo, ahora tengo buena volun-
tad; por esto ten compasíón de mí, perdóname, ayúdame a vivir bienl Así sea.
JACULATORIA
Jesús, José y María os doy el corazón y el alma mfa.
Jesús, José y María asistidme en mi agonía.
SALUDO CRISTIANO
Adiós.
cRlsTlANo
eue tú puedas ,,*",:'r:"r'Rlo
A MARIA AUXILIADORA
María Auxilio de los cristianos, rogad por nosotros.
174.
MARIA NAYEMPI CAPITRI
MarfE nayémpi capitri asákmin; anfgmáime, nuyá irsad a$f igrátata; acúptur-
catá, ashf acuptúrcarta; iu núnga cundhzéiti, añiñáii, ué¡t¡á¡¡, úti¡, ¡raré¡t¡¡, nuf, áme
ti tuifngufachu asám, ti tzánga asám ifstra nucurf asám, uéitnendrustá, ashf uéitnen'
gÁtzatl Túke shir puiútin Yúsa cacármari surustá, astrf susár6; iacagrfngia viña
w¿cañl¡r iurútk¡tiá, ast¡f wacañf iukiá¡tí; fesús, ame udrfram ináktúrsatá, ashf
ináktusártá Nu atl.
I
YUSA ANGERRI
CRISTIANU AMIGMATERI
i CRIST¡ANO WAKERUTERI
Yúsnum ieatá
175
A S. JUAN BOSCO
S. Juan Bosco,
rogad por nosotros.
ANTES DE LA COMUNION
para alimentar mi al-
Mi Jesús, porque Trl eres tan bueno, hiciste la Comunión'
estás verdaderamente, vivo' escoG
ma, para hermosearla y fortalecerla; por esto, ahora
didoenlasespeciesdelpanyestáscontucuerpo'contusangre'contualma'en-
teramente como Dios Y hombre'
iQuéhacer?MifesúsiEscúchame!SiendoTúsumamentebueno'denue-
vo ten compasión de mi, perdóname y asl
podré recibirte'
DESPUES DE LA COMUNION
Milesús,ahoraestásverdaderamenteenmicorazón'contucuerpo'contu
sangre,contu"tt",ror*Diosycomohombre'porestoestoycontento'ardiente-
mente te amo.
mi.alma al cielo te hicis-
Mi Tú me quieres, me amas; por esto' para llevar purificar y alimentar mi
esús,
f
te hombre, padeciste /toritit por mi tout" tu tLt; para
176
S. JUAN BOSCU
ANENDEMDUTERI
S. fuan Boscu,
viña anendémdursatá ashf anendémdusartii.
COMUNION ACHICTIN
Viña Yúsrú, Ame ti puéngar asám, viña wacañúr puéngar ayurátin puéngar
awásatin, czcáram awásatin Comunión naiánamiáme; nui yaméi tánda unúicamú-
nam, uúmgam, iviágu, necás puiáme; iñáshmijéisha, numbémiéisha, wacáñmiiéisha,
túke Yúsa áismangísha áinik, puláme.
Vi Amin ukéntzuime, viña anendér necármawei. Ame viña frme, ándarme,
nécarme, nácarme, viña anéndérui utánduátatzan wakeráme, viña anénme; visha,
viña Jesúsrú, anéajme, viña anendérui achlktaiámzam wakéráime; wakéra-yátzn,
Ame ti puéngar asákmin, vi puéngarcha aé; Ame ashf tuifnguiachu asákmin, vi tujln-
guia aé, achfkchamnéitiajme iUrúcatak? Viña fesúsrú, andúrtuká: Ametipuéngar
asám, aták uéitnendrustá, tzangúrturtá; nuf áinik achlkuiámzam viñfttiaiei.
Ayu viñitiá, tacmádak túrutme; nuf yaméi shir anendémbrajei, waráiei, aták
túke shir puiútt¿iei, áme awématérmin túke umfktatiei, numásrúngia aósha tzangír
reiñájei. viña f esúsrú, viña anendérui utzánduam, áme cacármármiie, shir pujúmftzan
yenguiatá; túke áme amfgrum pujútin, túke puéngar anendémiash puiútin yénguiatá.
t
COMUNION ACHIKMATE
l7?
a¡endice
\.
.80
UN SERMON EN LENGUA SHUAR
El primer texto shuar, compuesto por los salesianos, del cual tenemos memoria
es el pequeño sermón que nos ha transcrito el p. Tallachini. Como se puede
desprender de la anotación del mismo padre, reproducida a continuación, este
"l texto fue publicado después del catecismo, pero fue compuesto antes. "La pri-
\' mera producción literariE gue no han de echar en olvido los futuros l¡t€ratos de
r las selvas, es la plática que escribió y estudió de memoria un hermano nuestro ;
plática que, para compendiar los misterios de la fe, fue en diversas circunstancias
pronunciadas por el orador. De ella reproducimos un trozo, como modelo para los
venideros predicadores".
ascf takam¡aw¡.
todo hizo.
f81
scruora, apaciscia ascf yatzuru, yatzuru.
el jfbaro los cristianos también, todos hermanos, hermanos.
a$f nekáwaitiam.
todo sabio. ^
puhattawai: hakátciawai.
vivirá: no muere.
182
8na3cl hakám, l8uánciheim, infiernu untatawa¡..
cuerpo muerto, diablo, al infierno baiarl..
con el
l
{ itii; Yusa apar it¡¡n Yusa
es; Dios padre €s, Dios
18¡¡
a
.¡