You are on page 1of 185

LOS PRIMEROS

TEXTOS IMPRESOS
EN SHUAR
Los catecismos de los Dominicos y
de los Salesianos

E. Vacas G.
A. Delgado
F. Tallachini
J. Martínez
J. Ghinassi
entre a4uellos que se hnzuon a los primeros con-
tactos con pobhciones no aculturadas. Los textos
presentados aquí lo comprueban.

Se vpondrfa que, tratándose del primer anun'


cio a los shuar de la Novedad cristiana, la preocu'
pación central fuera la de presentatles a Jesucristr,
y lo medular de su mensuie. En cambio, de est<
casi no se habla. Todo el anidado, casi urw ob'
suión, se concentra en aftrmar de manem taiante
la existencia de Dios, Io que podía ser necesario
en un ambiente eurcpeo, impregndo de posi
tívismo, mcs no para bs unazónicos, que no se plarr
teaban el problema, ni habían elaborado el concep'
to de un ser absoluto y personal- Otra de las doc'
trinas expuestas con nwyor proliiidad desde un co'
mienzo es h refermte a Ia Trinidad, así como el
nacimiento virgirul de Jesus. Es interesnte notar
como a veces se nombran sin preámbulos y sin
ulteriores clarificaciones conceptos como: miste-
rio, purgatorio, limbo, contrición perfecta, carác-
ter sacramental, "ex cátedra"... Generalmente no
falta un capítulo sobre ángeles y demonios y uno
que otro ataque al bruio, visto simplemente como
embustero y Mrcn.

ET CATON DE LA DOCTRINA CRISTIANA,


primero de los textos aquí presentados, üentilica
"blanco" y cristiano, "shuar" y pagano. Debk
tmtarse de un concepto muy antiguo y difundido
en el ambíente, y sigue siéndolo' ann mtre los
shuar, con todas las ambigüedades consecuentes,
que son fóciles de imaginar.

La úttima parte del catecismo del p. Martínez


contiene un Wr de cantos que expresan con e-
ficacia especial la mentalüd de Ia época Se
supone que los cantaran los misioneros y no los
shua¡.

(Mira, ¡oh Madre! a mis ifvaros feroces


sentados en la sombra de muerte...
Cuan desgraciados son, bien lo conoces
da grima, caus honor, su vida inerte...).

Las oraciones que se ofrecen d estos poten-


ciales catecúmenos y neófttos son, ni más ni me-
nos, la tmducción de las que se rezaban en los
viejas cristinndades de Europa

No se ,r"r" ,)) o, unos eiemptos.


Los lectores pueden atulizar detenidammte
estos texto& Sería muy interesnte si alguien em-
prendiera de ellos un esntdio profundo y extenso.

Con todo, creo haber prestado un servicio al


reimprimirlos, desde que se lu vuelto casi imposi-
ble hallar algún eiemplar de la primera edición.

Estas páginas permiten al mismo tiempo apre-


cinr los esfuerzos que han realizado los misioneros
de antaño, para penefiar los secretos de uru lengua
muy compleja, intmtando exprevr en elh unos
conceptos que son fruto de una laryuísima el¿bora-
ción, dentro de un mundo culural totalmente
distinto.

Se trata además de los primeros textos que


se han escrito en lengua shuar, lo que les conftere
un valor indiscutible a los ojos de los historiado
res y etnolingüistas, a pesar de que revelan un
domínio imperfecto de la lengw. Sin duda debe
existir algin material producido por los Jesuitas
en épocas muy anteriores, pero, hasta el momen-
to, no lo he podido tener ente mis manos.

A comienzos del siglo el poder expresarse de


alguna manera en el idioma nativo era algo esew
cial. porque los shuar usaban v entendían un cas-
tellano reducido a poquísimas frases convencion*
les. Esta situación obligó a los primeros misio
neros salesianos a dedicarse al estudio del idioma,
como habían hecho anteriormente los domirucos.
Se sabe que, contemporaneunente, el mismo es-
fuerzo lo estaban intentando los franciscanos de
Zatnora, aunque con escasos resultados.

En una carta con fecha 15 de Junio de


1894, el superior local, p. Luis Tona, informaba
al Comisario General de Lima, p. Iosé Vidal,
haber recibido desde Gualaquiza un pedido del
p. Francisco Mattana, con respecto a material en
Tengua shuar . 'Con respecto al diccionario iívaro,
gramática, etc., etc., ya es otra cuestión: enver-
dad que nos propusimos como era natural, hacer
algún trabajo sobre este ídioma estrufalario, y
aun comenzamos el vocabulnrio, para bosqueiar
después un compendio de grumática, pero nuev
tros meiores deseos se estrellaron contra la indo
lencin inexplicable de estos salvaies... A este paso
creo que tudaremos en aprender Ia lengua iívara
tonto por lo menos cua4to tard,wvn ellos en ht
cerse óristianos, cosa que según Wece ird bastan=
te despacio$l:'
Más tarde; cuando la labor misionera se con-
centró principalmente en los intemados, en la
escolarización y, por ende, en Ia enseñanza del
castellano, fue descuidándose el estudio del idio
ma, así que varias generaciones de mirtoneros lle
garon a desconocerlo casi por cornpleta En Ia
*it*a medüa decayó tambien el interés por sus
costumbres y creencia, desde que el trabaio priw
cipal se oríentó hacia niños desuraigados de su
medio, a los cuales se intentaban dur nuevas
costumbres y una nueva mentalidad.

Agradezco al p. José '\la' l/argas. O.P-, que me


proporcionó un original de CATON DE LA DOC-
TRINA CRISTIANA y al p. Antonio Gueniero,
S.D.B. que puso a mi disposición los demás ca'
tecismos.
fuan Bottasso
Diciembre 1978
(1) lzaguirre Bernardino, Historia de las Misiones l'ran-
ciscanas, Tomo XI, pgs. 277-278.
ACOTACIONES LINGUISTICAS

en lengua shuar aquf publi-


Los textos de catecismos y oraciones
para entender los primeros 30 años
cados son documentos importantes
de trabajo m¡s¡onero Lntó los shuar
y para seguir los esfuerzos de los
orimeros misioneros Oá..,',in¡.o.
y Salesi'anos pára penetrar la compleja
bstructura del idioma indfgena'
"pionera" o"
Los dos primeros catecismos documentan la época
que en los siglos
estudio de la lengua shuar. con eso no quiero decir
der grupo jfvaro, sino
anteriores no nayan existido estudios de renguas
tales estudios y que'
simplemente que no cono@mos los resultados de
primeros textos aquf publicados
casi seguramente, rós ártor.t de ros dos
Sabemos que
no deblan .onooi trleriales lingüfsticos más antiguos.
entre el final det siglo XVtl y lá segunda mitad
del siglo XVllt unos
misioneros jesuitas d]e Maynas, entr^e ellos el P. Juan Lorenzo Lucero
p-.'ÁÁi¡es Camadro posiblemente consiguieron
;, bO ánós'¿espues; "r y gramática de atguna lengua del grupo jfvaro.
;¿"ó;.b"-0. ier¡.á
grupo de ifvaros
Lr"¡,iri,á "ÁnJrer crrn.Áo] qu. consiguió-"reducir" un la lengua
(Achuar? ) en ta ,.rgiñ-¿;i óajo f fo Huasaga, debfa.conocer
at jesuita L. Hervas y Panduro,
v óiou.oi"mente t.ie-er quien'informó éste buscaba, entre los iesuitas
con respecto a la lengus ifvara, cuando (Hervo y Panduro'
desterrados en ltalia, los datos para su Catálogo,
jesuitas (1767) la
1784, lV, p.68). cuando se dio la expulsión de los
mayorfa de tos máñrr"r¡tos y cuadernos conservados en
las misiones
fueron destruidos o se perdieron y no hubo, entonces, una continu¡dad
.;i;; ir áUru r¡ngülsi'rcá por ellos realizada y el trabaio del siglo sucesi-
vo. Det sigto xviri óono..ror hoy sólo dos brwes diccionarios
español-jívaro, los dos relativos a la región de Zamora, (González
Súárez 1b0t, y Jijón v Caamaño 1919)'
,,destierro,,, |os jesuitas estaban otra vez
Cien años después del
pero en una re
trabalando para entender algo 9"1 idioma shuar'
gión comptetamente diferenti. En 1869 habfan entrado a las misie
Moreno,
ñ.i o" Gualaquiza y de Macas, bajo la protección de Garcfa
Macas hicieron
y buscaban aprendér algo de Ía lengua indfgena. ^En y
algún progroo y ,rGr*i que dos miiioneros, el P. Pérez el P. Soberón
podfan ya expresarse bastante bien en la lengua de los
jfvaros El P' Pé
y remitfa tro
rez daba cuenta Jé oié adelanto al P. Superior.(Jouanen,le 1977,
aún
p.66).
zos de rur*rrono y arengas en lengua iívara
pero, poco tiempo ¿'espués] los jesuitas dejaban las misiones en la re
jesuitas y,20
gün'O? ios jívaios.--Ásí fle en Macas donde, antes los
añosdespués,|osdominicos,hicieronlosprimerosprogresosene|co
nocimiento de la-r""g". tr,utt. En Macas habla cierto
número de
9
personas, espec¡almente entre los hombres, que podfan comunicar con
los shuar del Valle del upano a través de un tipo de jergón de mntacto,
que, por los "Macabeos"(1) era considerado shuar "tout court,,. Este
sistema lingüfstico_de contacto, gue menciona el p. Delgado en una
carta (Magalli 1977, p.Sll, debía tener una larga historia.

posible y
probable que los shuar pudieran comprender bien
la "lengua" de los macabeos pero éstos no pod fan comprender el
shuar, como lo hablaban corrientemente los shuar. El catecismo pu-
blicado en Riobamba en 1891, el caton en lengua jívara para l;M¡s¡ó;
de Macas, fue elaborado por ros p. Alberto oáéaoo v Ehrique Vacas
Galindo después de un perfodo relativamente bieve de contactos
con
los shuar (tal vez dos años) y era también resultado det contacto
con los "macabeos" que se consideraban bilingües, a pásar oe ros jui-
cios negativos del p. Delgado (carta citada). Éste'catéc¡smo es et pri_
mer texto impreso en lengua shuar y con el segundo catecismo aquf
reproducido (el 5¡¡16r. cristiano, n¡katatsan seatatsan
libru. Doctrina
Cristiana en lengua jívar9, Lima, 1gO3), det p. f élil" f ailacchinii
constituye lo que podrfamos llamar los "monumenta., de la lengua
shuar, hoy conocidos. Los dos textos fueron atribuidos en
una de
las primeras bibliograffm sobre renguas de América der Sur (Mason,
1950) al mismo autor, Enrique Vacas Galindo. Et caión tuvo mucho
más suerte en los ambientes cientfficos, gue el shiuora cristianá y
fue reimpreso como documento único y rarísimo de ra rengua jlvará,
en 1912, en ocasión del XVlll congreso Internacional de Americanis
tas, por Rodolfo sdruller. otra reedición mereció en El oriente
Dominicano (vot 2, 1g29 pp.3l-32 y 62_63).

El shiuora cristiano fue elaborado en una situación lingüfstica


completamente diferente a la de Macas. Los primeros misioneros
salesianos penetraron de cuenca a Gualaquiza, donde, a fines del
si-
glo xlx, muchos shuar estaban en contacto con coronos azuayos.
Algunos struar podfan comunicarse con un tipo de españor muy redu-
cido, cuanto a léxico y estructura, hablando todo con los verbos en
forma gerundiva. Era, de algún modo, una situación lingúfstica contra
ria a la de Macas, donde ros "macabeos" hablaban üna especie de
shuar reducido ("hablábamos el shuar como gerundiando,, me dijo un
señor de Macas).

(rl A¡l eren ltrm.do3, dad€ el tigto pr¡do (o dede rnta¡, trt ve¿) to¡ vec¡noi de Macas.
Hoy mlt r u¡a la denomlnrción ,,mrquen3s.,.

r0
En Gualaquiza, la penetración de colonos de origen prevalente
mente azuayo habfa empezado en la primera mitad del siglo XlX.
Habla peones azuayos que hablaban quichua por eso encontramos ca'
mo "Ápéndice" al texto del Shiuora Cristiano unas páginas "para con-
fesar a los indios quichuas". El autor tal vez preparó esta parte du-
rante su permanencia en cuenca.

Parece realmente que, en la situación de Gualaquiza, con unos


po-
pocos Shua|que solamente podfan comunicarse en un castellano
,,esencial", pg-
bra y los misioneros salesianos cons¡guieron a¡anzar en
cos años en el conocimiento del idioma indfgena y mientras el primer
áó"rrrnto, .l "sermón" fue publicado en 1900 (Tallachini, 1900),
;;;; lggb habla atgún misionero que podfa hablar en shuar, según
nosinforma el naturalista E' Festa (1909), que estuvo en Gualaquiza
en 1895-96 (p. 198): "el misionero Avalos hizo un sermbn en el
lenguaje de los jivaros".

El texto del Shiuora Cristiano ya debfa estar escrito algún tiem-


po antes de su publicación si leemos en el paso citado, de Tallachini
que' cuando
irgOOl que "se ha compuesto ya un Catecismo"' Sabemos (el
ót onirpo Santiago Cost'amagua visitÓ por la primera vez Gual4uiza
ág-Jr'¡ufio Oe igOZ) 'encárgó a "su secretario P' Félix Tallachini y
jfvaro"
al P. M'anuel Cadena'la recopilación de un catecismo en idioma por
(Guerr¡ero, 1970, p.71). TenemoS motivoS para suponer que lo
menos una buena parte del texto debfa ya estar escrita, si pocos me
ses después el catecismo ya estaba impreso. Parece claro, entonces,
ó;; l"; años de 18g0 fueron los años de los progresos iniciales en el
conocimiento del idioma shuar en la región entre Macas y Gualaquiza.

Entre los cuatro textos aquf publicados el Catón, escrito, como


dijimos, en Macas, representa una trad¡ción lingüfstica diferente. Esto
se' debe no solamente a las diferencias existentes en aquel
entonces y
áún noy entre el shuar hablado en la región de Macas y el shuar
hablado en la región de Gualaquiza sino también se debe a la existen-
cia, en Macas, Ol ta tradición lingufstica que mencionamos, de una
especie de Shuar "macabeo" de cOntactg entre blancOs e indfgenaS.
Un importante documento relativo a este tipo de shuar es const¡tuido
por et'material lingufstico recogido por Eudófilo Alvarez (que viviÓ
bn Macas hasta 19j7), como a-péndice a su novela Sapikia y Nandu
(Alvarez, ms).

Otro documento constituido por la pequeña obra de Rafael Karsten

1l
11921!., que vivió entre 1916 y 1919 principalmente en el valle del
Rfo Upano (con base en Macas, y acompañado por ¡ntérpretes "maca
beos"). Karsten, que manifiesta sensibilidad lingüfstica, en la introduc-
ción de su obra escribe respecto del shuar "macabeo": "como puede
juzgarse de la gramática recién publicada por el padre José de Marla
(1918) se distingue esencialmente del dialecto que hablan los jívaros
de la región de Gualaquiza" (p. a). En realidad, la diferencia no era
tan profunda entre los dialectos shuar, la diferencia, como es obvio,
existla entre el shuar que hablaban los "macabeos" y el shuar que ha
blaban los indfgenas.

Podemos también considerar como documento del mismo tipo de


shuar, la traducción del Evangelio de san Lucas publicada en 1g39,
tal vez obra de los misioneros evangélicos olson (que vivieron en Ma
cas desde 1902).

El catón empieza con un breve silabario y continua con los tex -


tos, divididos en sllabas, de las oraciones (Signo de la Cruz, padre
Nuestro, Ave Marfa y Jaculatorias) de los diez mandamientos y de los
preceptos. En la parte del catecismo no hay más la división en sílabas.
Es claramente un librito para uso de las escuelas.

Magalliet alíi (1892) nos informan (p. b): ,,En rres o cuatro
puntos diferentes se establecieron nuevas escuelas con notorio aprove
chamiento de los niños jívaros, se cuidó de imprimir un catón espe
cial en su lengua nativa". El Catón fue usado durante pocos meses,
en la escuela llamada "La Ermita", cerca la casa del shuar Kuamara
A fines del año 1891 los dominicos abandonaban tvlacasdespués
de una serie de dificultades de variada naturaleza.

En el Catón (C) la lengua shuar en general es adaptada a un es-


quema silábico CV:

¿Urútuma Yusa auaka?

mientras, la misma pregunta, en el shuar usado en el shiuora cristiano


(Sh) es:

ZUrútma yusa áwak?

Tal preferencia para las secuencras silábicas CV podría ser expli-

12
cada, tal vez con la "mediación"lingüística de los "macabeos" que
quepre
,ooán, por ejemplo, introducir un sonido len palabras shuar
sentabansecuenciasdedosvoca|esodeunavocalyunasemivoca|.
Alvarez, (ms) nos proporciona unas evidencias deyukáypi'
este fenómeno:
Yumala'
por tunduY, yucalip por
Ouilamo por Kiamu, tunduli,
por Yuma, etc.
en -tiño y
En el c encontramos muchas termtnaciones verbales
preferidas en el
en _ma , las dos pár..un haber sido terminaciones
"shuar" que los macabeos hablaban'

C. Kristiano naiaturuata padre imaitiño


(-tinyu) es usada con un sent¡do
,,para bautizar-tiño
En este caso, la forma
de frase fina| (para ser bautizado),.. La terminaciÓn
_tiñoerausadatambiénparadarunaideadeinfinitivo(buscando
E-n el diccionario
una correspondenc.n .on "i infinitivo del español). forma de diccio
en la
de Alvarez (ms), pár-ejempto' todos los verbos
nario,terminanen-ti-ño.UnasvecesenelCe|futurotambiénes
expresado con formas en
-t¡ño:
¿Jesukristo atake taratiñuka?
He, Padre atake tarat¡ño'
¿Esplritu yashi japanaka tuín uitiño?
Yusa nunga uitiño'

Lasformasverba|esen_matambiénsonfrecuentesene|C.
Asf, donde en el Sh leemos:
iTuin Yusa Pujúmaka?
En el C leemos:

ZTuim Yusa Pujáwak?

EnlosapuntesgramaticaIesdeA|vare¿(ms)encontramos|atermi.
nación -ma (ka) án"rnrchas formas verbales,
también en la 3a per-
(y era) (a(i) )como
sona del ¡nO¡cat¡vJ, OonOe la terminación es --w
y
resu|ta c|aro en *,.nu' partes de| mismo C, de|
Sh.

Karsten (1921: p. 15) nos da una conjugación


del verbo de es-
te troo:

13
Presente:
wi taká-hei
amue taká-ma
ni taká-ma
i taká-hei
attume taká_ma
nisha (ashf irundra) taká_ma

Futuro:
wi takás-ta-hei
amue takás_ti, takás_tiñu
ni takás-tiñu
et plural es igual al singular

Inf initivo:
ta kás-tiñ u

unos nombres considerados derivados de verbos también


tienen en
elC la terminación -ma (como si fuera una forma del farticipio pasa-
do; kantama 'canto'). En unos casos, podemos ,orp".|.,., quá hay
un
error de impresidn, como en:
ZEspfritu ashí aenzhu ámaka?
donde es muy probable que ámaka deba ser lefdo áuaka, como
en_
contramos en otras partes.

En el c encontramos unas formas verbales realmente problemáticas,


como en:
ashf áenzhu Amue aneástarum
(segunda lfnea del Padre Nuestro),
con una forma verbal que significaría
'amad! ' y no 'gue te amen! ,; y en:
Padre ostia ajamburustake
la forma verbal significaría ,yo le ofrezco, (en futuro? ).

En:

chikicha chonta uiñauai aosha yutai

14
la primera forma verbal, uiñauai en sf no es problemática pero la
construcción toda lo es, porque en su lugar deberfa ser usada una
forma de tipo gerundivo (sin marca temporal). La segunda forma
verbal, yutai serfa un exhortativode la plural 'comemos! ', mientras la
forma usada en casos semejantes en el mismo Ctiene terminación -tá.

Unas construcciones más tfpicas del idioma shuar las encontramos


en algunas partes del breve texto del C. Por ejemplo, casi al final de
las preguntas del catecismo, cuando se plantea el problema del brujo,
encontramos dos construcciones tfpicas de discurso indirecto, o repor-
tado, con el verbo ta- ti-después del discurso o de la frase referida:
¿Uishino tunchi mukunátahe sungura
Japatiñu tauai, nekasa chichámaka?
Zha, tuke uaita, chikicha uarea
Kasamiño asa zhuarmátake, timá.

En este caso el autor no está traduciendo un texto preexistente,


sino que está produciendo algo 'nuevo'. Esto puede ser un indicio
de cuanto la traducción pueda influenciar la lengua usada, para quien es-
tá particularmente preocupado por la fidelidad de un texto original.
Parece claro que el autor (o los autores) del C no tenfa(n) un domi-
nio de la lengua struar y por eso demuestra(n) unas cuantas inconsis-
tencias lingüísticas. Si quisiéramos sacar unas informaciones sobre la
gramática de la lengua, a partir del texto del C, tendrfamos muchos
problemas debido a las muchas inconsistencias que podemos fácilmente
encontrar. El C como dije, es el resultado de una tradición diferente
de la de los otros tres catecismos me parece que, si alguna compara-
ción puede ser instituida, esta puede ser por un lado, entre el C y el
Sh y, por otro lado, entre los dos textos de Martínez (M)yde Ghinassi
(G) resultado de un más largo período de reflexión y análisis de la
lengua shuar. Noes mi intención construir ninguna perspectiva "evolu-
cionista", de mejoramiento progresivo. Es claro que el tiempo tuvo su
peso en la penetración dentro de las complejas estructuras lingüísti-
cas del struar y los resultados se pueden constatar en algunos aspectos
lengüfsticos del texto del P. Juan Ghinassi.

15
LoS textos aquf publicados son, como es obvio, traducciones
más o menos libres de los textos'originales', en español' En uno
que Otro lugar encontramos algO que s, evidentemente, original,
como, por ejemplo las preguntas relativas a los brujos, que ya
citamos del c. Diciendo 'original' quiero decir simplemente que es
algo "nuevo" o "añadido" en relación al texto en español, que es-
taba a la base de la traducciÓn. No quiero de ninguna maneraatribuir
valores de "Originalidad" a las traducciones, pgrque haCer eSto serfa ha-
cer algo muy injusto, después de todo lo que ha sido escrito sobre
la naturaleza de la traducciÓn.

La traducción es Siempre creativa, que quiera conservar algunos


aspectos del texto original o que quiera modificarlos de forma prg.
funda. El mismo acto de traducir en algo creativo, una vez que esta-
blece relaciones entre dos sistemas lingüfsticos, a través de la selección
de ftems lexicales y construc ciones sintácticas de un idioma que a
la sensibilidad del traductor parecen más prÓximas o más representa-
tivas del valor Semánt¡co de la frase del texto 'original'. Tal vez po-
drfamos decir que la traducción es tanto más creativa, cuanto más los
dos sistemas lingufsticos son diferentes, y los universos culturales, a e
llos asociados, son distintos.

En general, las traducciones son hechas por hablantes natlvos, o


quasi-nativgs, de la lengua a lacual traducen, y buenos conocedgres
de la lengua a partir de la cual traducen. En el caso de los texos
aquf reunidos, estamos lejos de esta realidad. Todos los textos son obras
de misioneros que tenfan pocos años de contacto con la lengua Shuar
(V dos de ellos, pero esto no es muy relevante, no eran ni siquiera ha
blantes nativos de español). En particular los dos primeros textos serían
más el resultado de una necesidad imperiosa que de una real madura-
ción en el conocimiento del idioma shuar. Lo mismo podemos decir
del "sermon en lengua jívara" publicado en el Apéndice. Algo dife
rente tal vez Se puede decir de los dos últimos textos. Estas traduccio-
nes son el resultado de un programa de la polftica lingüfstica, seguido
por los Misioneros, que quería favorecer la lengua nat¡va y no buscar
desplazarla y Sust¡tu¡rla por elespañol. Parece que esta fue la tendencia
en los Drimeros 30 años de misiones. Sólo más tarde, en los años'40
y'50, el interés por la lengua nativa fue reduciéndose entre los Misio
neros Salesianos y tal vez ha sido este el período en que Se pensaba más
n la difusión del español que en la traducciÓn de textos.
16
un idioma perfecto, filosófico, sentimental, y por poco me atrevo a
decir, quizá, más rico que el español y otros idiomas de Europa, en
la parte efectiva, zoológica y botánica. Hasta la más mínima planta,
hasta el más diminuto lnsecto, de los infinitos árboles y animales que
pueblan estas selvas, cuentan con su nombre propio'

Tienen interjecciones mil. El auxiliar ser entra en la formaciÓn


de los verbos todos, a la manera que las desinencias del nombre latino
en la formación de sus casos. iOué combinaciones tan enérg¡cas y
concisas! ... Hállome ahora escribiendo un vocabulario, con él
y el
ejercicio estoy cierto que sabré entender a los jívaros, pero dificulto
que nadie llegue a hablar como ellos. Yo, sin embargo, me haré enten-
d"r, y esto básta... En una palabra, le repito: el primer mes que pasé
entre los jívaros,
-de aprendf más del idioma, que en año y pico, con tanto
aprender los macabeos. Estos nos decfan que no existe el verbo
Slr, y sin este verbo no podfamos dar un paso! ...". Diez años des
P' Tallachini'
óués,'s¡n llegar a los entusiasmosdel P. Delgado, el salesiano
autor del Shiuora Cristiano dely "sermón" publicado en el apéndice
comunicaba: "El lenguaje de los jívaros se crea, enriquece y empobr+
ce a gusto de cada cuát.- Es preciso descubrir las reglas y excepciones,
en m-edio de un torbellino de sonidos irregulares, que no todos pro
nuncian lo mismo... Fácilmente podréis comprender que para hablar
la fengua jlvara, es preciso jivarizarse y que el misionero necesita gran
dosis ?e paciencia para desenmarañar la enredad fsima madeja de
esta
t"ngru... con no poco trabajo hemos logrado reunir unos 400 sustan'
tivós, 1b0 adjetivos, 30 formas pronominales, 60 adverbiales, varias
preposiciones o posposiciones, 450 verbos y varias partículas de natu-
'raláza
dudosa. Con este mosaico se ha compuesto ya un catecismo".
como se puede constatar, el mito de la lengua "simple" desaparecía a

medida que se empezaba a conocerla; en el y entusiasmo del "descu-


l'nueva" realidad (nueva en relaciÓn a la ideologla
brimiento" de la
preexistente) se podla llegar hasta a considerar el idioma indígena
"qui-
zá más rico que el español y otros idiomas de Europa", juicio este,
en que está present. ia idea competitiva, según la cual es necesario
que algo sea siemPre "lo mejor".

Laspocascosasquedijimoshastaestepunto,constituyenuna
simple ináicación general relativa a toda la problemática de la traduc-
ción y las relacionis que esta problemática tiene con la de las act¡tu-
des liÁgülsticas (en relalión al idioma propio y al idioma de los
"otros")'

Tenemos aquf cuatro textos elaborados entre 1891 y 1937, que

20
deben ser considerados en sf, como soluciones originales al problema
de la traducción, por cuatro misioneros que ciertamente no habían
tenido el tiempo dó elaborar mucho el problema de la.traducción'
El

hecho de que hoy exista mud¡o material escrito alrededor de la tra-


ducción de textos religiosos y el hecho de que exista una
publicación
dedicada
especializada como Noies on Translation, casi esclusivamente
a este asunto, no puede influenciar nuestra lectura de los textos aquí
reunidos.

El texto del shiuora cristiano es interesante por el lenguaje usado


y por las soluciones dadas a los problemas de la traducción. El autor
y didáctica haciendo
reueta originalidad y grande sensibilidad lingüística
publicar ,, t.*to to"n,,ala traducción inter-linear. En la dedicatoria
sa|esianos de (en
de su texto, dirigida los misioneros 9ua|aquiza,,
el autor: "Os
áqréifot entonces-lá única misión del Vicariato), escribía para que,
;J;li;;"r reunáis todos los datos posibles de la lenguaiívara,
pronto podamos publicar un
irntuÁ.ntt con los que yaprime'os
poseemos,
gramática"' En
pequeño Diccionario y loi de
elementos el
que era ra pronunciación
mismo tfturo er autor usó la palabra shiuora
En el C, escrito en
;;-l;-rrgión Or Cuut.quiza, O'e ta palabra shuar- unas raras veces y
ambientó "macabeo" ia palabra shiuora aparece
con el sentido de "Pagano":
C éJesukristo ti kajeno tuna apachi'
tuke sh uaro ujusa, tutn
jaPatiñu ka?

Tungúrana jaPatiño
iUruka tuna aPachi, tuke tuke
sh uaro pujusa, tungúrana apeatiñuka?

Sehab|adeapachi,,blancos,,,quepermanecieron*tuaro,paganos,.
En el mismo tftulo-dei it ¡uot. Cristiano encontramos una
característica
con terminación -ta tzan,, con un sen-
lingüfstica: las formas verbales
tido infinit¡uo V iinrt' Hl¡Lát.uan, Seátatzan que'para saber, para pedir''
Esta terminac¡on coiiespondería en parte a la en el c es la termi-
"infinitiva"
nación en -t¡ño óu., .*o dije, era la forma considerada
son una
o algo semejante, en Macas. Las terminaciones en -ta -tzan verbal tusan
contracción de la terminación -ta(t), seguida de la.forma
,diciendo'. Estas termin ciones caraclerizaron casi toda la produc-
(1938)
.ción salesiana en r.ngru shuar. En el diccionario del P. Ghinasi

2'l
las encontramos como terminaciones de los verbos en forma "infi-
nitiva".

El texto del Shiuora Cristiano está dividido en cinm partes:


Rezámtatzan 'para rezar', Cantátatzan 'para cantar', Nicátatzan 'para
saber', Coniesátatzan'para confesarse' Comurgáutzan'para comulgar'.

Nos parece útil, ahora comparar algunos aspectos de las traduccio


nes presentes en el C y en el Sh especialmente las traducciones de
las palabras clave de la terminologfa cristiana.

En el C unas veces encontramos palabras españolas que podfan


fácilmente ser traducidas, el autor escogró conservarlas, asf para'ayuna! '
encontramos en el C 'ayuna najanata' 'harás ayuna' mientras en el Sh
encontramos 'ijarmactá'. El concepto de 'pobre' también es expresado
por la palabra española en el C y también palabras ya presentes en la
tradición, como Amén y Ave (Marfa) quedan en el C en la forma
española. Amén unas veces es traducido en el C con 'turuati' 'asf sea'
y en el Sh con 'hadkjiatá' 'asf harás'. Ave Marfa que en el Shes tra
ducido con una expresión tfpica de la lengua shuar, maágketa, en el C
es conservado como Abe Mariya. En el C es usada la palabra quedrua
tata 'padre' siempre asociada con la palabra Yusa 'Dios'. El C en
unos puntos manifiesta interés en explicitar la traducción en español:

cApachi chichama tungura uarimbaka?


Injirno

Donde se establece la relación entre tungura 'el Sangay(? )' y la


palabra 'infierno' adaptada en injirno .

A veces encontramos en el C frases donde los "préstamos" del e9


pañol se juntan:

Jista zhauanda domingo nuki


Misa andurusai
óstiana bínoma padre.
anzhukumasa nui pujustf misa
misa resauaka

t2
Comparando los dos textos (C y Sh) descubrimos cosas intrrresan-
tes. En Ó, por ejemplo, encontramos la expresón iista zhauanda, para
traducir el concepto de fiesta cristiana. En el Sh encontramos, con el
mismo Sentido, la expresiÓn cristiano nambuer. Nos encontramos, así,
con dos traducc¡ones que son una verdadera alquimia semántica entre
una palabra shuar y ,ña palabra castellana, que se integran semántica-
mente.

En el ,Ave Marfa' en el sh encontramos la expresion 'gracia


émgamúitaru' por 'llena de gracia', en el C encontramos
la expre
sióñ 'ashf ya nangamasa jeanai' 'que a todas superas"

En el sh, en la misma orac¡Ón encontramos la traducción ámiñu


ámbui 'tu vientre'. Tal concepto desapareció de la traducciÓn de la
oracién en el C. Más tarde, en los textos de Martínez y de Ghinassi, la
también del 'credo'' En el 'Padre Nues
traducción 'concreta' desapaieció,
len
tro, el concepto de el cielo' está traduc¡do en el Sh con yaquí,
arriba, y en c con nayaimbfnuru, que es traducción literal. Para el
.on.ábtb O. 'pan' en el Sh encontramos la palabra quidrua tanta,
tal ve) conocidapor los jfvarosde Gualaquiza. En el C encontramos la

oalabra'Yuruma"comida'.

En el C y en el Sh encontramos Santísima Trinidad, sin ningunay


tentativa de traducir el concepto. En los catecismos de Martfnez
de Ghinassi una tentativa de traducción, usando una palabra españo
la, juntamente a dos Palabras shuar:
(manaintiu) Yusa Personari

En el Sh leemos la Pregunta:

ZUrutma Persona aéntzu?

donde encontramos una especie de redundancia bilingúe con


la inten-
c¡-On Oe dar a aéntzu el sentido de "individuo"'

PodemosahoraconfrontarunfragmentodecconUnodeSh.
Para poner de relieve la profunda diferencia entre los dos textos,
con
frases breves, podemos considerar las traducclones de los diez manda-
mientos:

23
t. C. Chikicfriki: Taita Yusa anendemasa pujuta
Sh. Chikichiki: Yúsan chikichiki ti a$f yayájmata, muchunatasha

En general el Sh es mucho más sintético en las traducciones, tal


vez porque el autor disponfa de un léxico más rico. En este caso el
Ces más sintético.

il. C. Jfmara: Taita Yusa nari nakurusa drichaipa


Sh. Jfmara: Yusa Santo naharin ándaram tajáip

Aquf encontramos en el C la traducción'jugando', en el Sh se


usa la palabra 'de balde' o semejante.
ilt. C. Minaendu: Jista zhauanda aja takasaipa, Taita Yusa anendama-
stustá.

Sh. Manáindiu: Cristiano Námpuer


takáip, Santa Misan antuktá.

Aquf encontramos la diferencia de traducción que ya menciona


mos para el conepto de 'fiesta cristiana'. El concepto de 'no trabajar'
está concretado en el C con 'no trabajar la huerta', El Sh es más con-
creto en la prescripción de "escucf,iar la Misa", mientras el C dice
sólo "piensa en Dios".

lV. C. Aindukainduke: aparu nukuru aneasta, ni ash I auémama


umfkata kakandara chichasa takamata pujuta.

Sh. Andiúkandiúka: Amiñu apáram nukúram*ta waquerata.

En el C la prescripción de honrar al padre y a la mdre está con-


cretada en tres diferentes prescripciones.

V. C. Unda ueje amukai: asl'¡f aenzhu manaipa

Sh. Wuejamuá: Maawfip.


Vl. C. Chikichiki irukai: nazha pujura nijereirpa

Sh. Undujairúku: Maátcha nijermáip

24
Vll C. J fmara irukai: chikicha uarea kasamakairair

Sh. lmerairúku: CaszamgáiP

. Vlll.C. Minaendu irukai: chikicha aenzhu tuna chichako uaitarairpa

Sh. Manindiuirúku: waYtaraiP

' En V, siempre el C es más explicativo y el Sh es


Vl, Vll y Vlll
más sintético. Se puede notar que, para los números 'cinco' y 'seis'
hay diferentes expresiones en los dos catecismos.
lX. C. Ainduke irukai: chikicha aenzhu nua nuatakatiñu anendemasa
PujuiPa

Sh. Andiukandiukuiruku: chfkicl'r nukúchurin waqueráip


Aquf es ¡nteresante relevar que 'mujer'es traducido en Sh con
nuku(-chu-ri).
X. C. Maiueje irukai: chikicha aenzhu
narea kasamakátahe anendemeipa

Sh. Wejamuámu: chikich geán waqueráip


Otra vez debemos constatar que el Sh es más sintético y el C más
analftim. El shuar usado en el Sh es bastante más claro y coherente
que el usado en el C. Quedan siempre unas formas problemáticas.

Encontramos, en contestaciÓn a la pregunta:

. ¿ltiúr Yusa ámue nahánamiaii?

la contestación:
Yúsa tí carmua: ashf takáwai
en la cual es introducido el verbo taká, que no significa 'hacer'. Una
curiosidad lingüfstica la encontramos en respuesta a la pregunta:

San Joséha Santa Marfa,


aéishuri Laoári atchuftii?

25
'San José, pues, de Santa Marfa
marido ipadre no fue?

donde leemos:

ñakútchurin antin kchámiaii

traducido no es castellano, como todo, pero sf en latfn: 'sponsam


non tetigit'.

Los dos textos que hasta ahora consideramos deben ser vistos
como resultados de un trabajo relativamente rápido y realizado en con-
diciones no realmente favorables (las dificultades de los dominicos en
Macas y las dificultades de los primeros años de los salesianos en
Gualaquiza). Los dos textos de 1918, (del P. Julio Martfnez) y de
1937 (del P. Juan Ghinasi) ya son el resultado de un perfodo más
tranquilo y de expansión de las misiones salesianas en el Ecuador, que,
hasta 1914 tenfan la sola sede de Gualaquiza.

El texto del P. Martfnez, publicado en Lima con el título Yúsna


Chichám Shiuórna Chicháman - Doctrina Cristiana en ldioma Jíbaro
contiene, aproximadamente, el doble en lengua shuar que el texto de
Tallachini, el Shiuóra Cristiano, y el texto de Ghinassi es todavía más
extenso. No hay duda de que, con estos dos textos, ya salimos de la
época prionera de estudios de la lengua shuar. Los dos textos son or-
ganizados de forma semejante: primero viene una parte de preguntas
1128 y 197 respectivamente) sobre los aspectos principales de la doc-
trina católica (catecismo); a ésta sigue una parte de oraciones, de man-
damientos y de preceptos. Este orden es exactamente el orden con-
trario del seguido por los dos primeros catec¡smos. La lengua usada
en los dos textos en bastante semejante. A continuación, podemos
comparar algunos aspectos de los dos textos. La numeración progre
siva es la de Martínez (1918). La numeración con número romano y
árabe es la de Ghinassi (1937)

5. tYus túque pujúma?


Yus túque pujúma, túque pujútahue

1,13. ZYus tuke pujúcfruáshit?


Tuke pujúvéiti; tuke pujútñuftí.

Constatamos aquf las formas en -ma en el primero, y las tres

26
formas con -¡t(¡) en el segundo, que manifiestan un dominio más
completo del idioma.

10. éYus iñástr átsuc?

1,3 ilña$f átsuk?

Las dos preguntas son casi iguales y la forma usada es la negati-


va-interrogativa "no tiene? "

26. ZYúsnum aénts divinas urútmeit?


Yúsnum, aénts divinas manéindiucchic áiñahue

lll,2 ZYúsa Persónari arútma áiña?


Manéndiuk áiñáwai

Aquf constatamos otra vez las diferentes soluciones dadas al pro


blema de las "personas de la Santfsima Trinidad", el primero dice
,,en Dios, las personas divinas" que parece plural con base en la forma
española, al plural, pero luego la forma verbal queda como si fuera
singular: "écuánto es? ". En el segundo encontramos "de Dios sus
oersonas ¿cuántas son? l'.

31. iYus Uchfñi nari Yéit?


Jesucristo.

lV,2 iYúsa uchirl áisman najánáru asa, ya náarndinguit?


Jesúcristu íti.

La construcción de la segunda es más compleja con la pregunta


literalmente: (Zquién nombrado es? )
46. Zltiúr Jaéma?
Crúznum, ijiúm, jacáma

v 1,1, ¿Jesucristu itiúrcang jacámia?


Crúznum, ijúm iarútrámgamiaji.

En comparación con la simple forma verbal del primero notamos


la compleja forma verbal del segundo, que significa "muriÓ para nor
sotros" (en nuestra ventaja)

27
52. iJesucrfsto nu huacañúr tuá huli?
Limbo huáma.

tX,12 ZJacásha, wacañf tuk¡ uémia?


Rimbúnam uémiei

En el primero constatamos la presencia, aquí como en mucftos


otros casos, de las formas verbales en {na usadas para indicar el tiem-
po pasado.

En 79 observamos que el concepto de'pecado'queda sin tra


ducción en el texto sfruar; pero en X.3 constatamos que está traducido
con la palabra puéngarcha "no bueno". Algo análogo constatamos en
90 / il,1 y 94 /Xll,1 los conceptos de "sacramentos" y de "Bautis-
mo" Se encuentran traducidos en el segundo con Yusa suogri de Dios
sus medicinas; en el primero algo semejante se dice como definición
de los Sacramentos: huacañí sucíc 'medicinas del alma'. Para "Bautis-
mo" en el segundo encontramos la traducción (94 I Xll,1) pengué
iméimiuri.

Para el concepto de Confirmación (103) encontramos en el segun-


do la traducción (Xlll,1) Jesucristu sundári najánateri "hacernos solda-
dos de Cristo".

El concepto de 'comuniÓn' queda no traducido en los dos textos,


que buscan solamente exPlicarlo:

105 ZComunión huarímbiet?


Jesucristum, Hostianam consagradanam yaátasan
(Jesucristo, en la hostia consagrada comer)

XVl,1 ComuniÓn Achiktatzan uéakmin éuárf yóattam?


Jesucristún, Yóattajai - ni iñashfn, ni numbén
ni waañin, Yúsan Yóattajei
'Yendo a recibir la Comunión ZOué comes?
(Como Jesucristo - su cuerpo, su sangre,
su alma, Dios como).
(112)
El concepto de 'ConfesiÓn' no viene traducido en el primero:
pero en el segundo hay una traducción (Xll,1)

28
wacañ f jap ftéri
'del alma su limpieza'

'Extrema Unción' también viene definido en el primero (120) y


traducido en el segundo (XVll)

Tf jácui suógri
'alivio de quien está muriendo'

Para 'Orden Sagrado el primero da una explicaciÓn (1241 v el


segundo una traducción.

XVlll,l Padri najanatéri


'hacerse Padre'

Para 'Matrimonio' hay una traducción en el primero, nuoteamu


y otra en el segundo (XlX) apách nuátc¿itñúri donde se introduce el
concepto de 'blanco, colono'.

Para acabar esta comparación de los textos podemos una vez más
ver como fueron traducidos los mandamientos. Constatamos que
Ghinasi los traduce todos como si hablara Dios; todos los diez d+
penden de la frase Yrls táwei que signe el primero de los diez. Así,
el segundo y el tercero siendo relativos a Dios, empiezan en la tra-
ducción de Ghinassi con Viña "mi". En la traducción de Martínez
encontramos Yus nári y Yus jiesta sahuándi (una traducción idéntica a
la que encontramos en el C ). Los mandamientos 40 y 50, 70 y 80 son
traducidos de forma muy semejante. En el 60 y 90 encontramos en la
traducción de D. un alejamiento del sentido original, conservado por
M. (que traduce niiíerep (no fornicarás) y chiquich núarin huaquerip
(no desearás la mujer de otro).

Asf encontramos:

60 Puéngarcha chichaséip.
puéngarcha nacurúawéiP
(no hablar mal, no hacer cosas malas)

90 Puengarcha anendémséiP
puéngarcha waker íP
'no Densar cosas malas. no desear cosas malas'.

29
El sentido original de los dos mandamientos fue ampliado tanto,
por algún motivo que descono@mos.

Con base en lo poco que dije, que está lejos de un anál¡sis exhaus
tivo de los cuatro textos, me parece que resulta claro el sutil juego
de la traducción y la libertad que este juego deja a quien lo practica.
En la traducción de textos tan complejos en términos conceptuales,
como los de los catecismos y oraciones, la posibilidad de elaborar o
hasta, como vimos, suprimir conceptos es a total alcance de los aute
res-traductores. Tal vez se podrfa constatar que comparando los dos
textos que representan los dos extremos cronológicos, el Catón y el
del P. Ghinasi, éstos representan respectivamente las dos tendencias
que mencionamos: la "verbalista" y la "analftica". Es evidente que
el dominio de la lengua shuar que el P. Ghinassi tenfa, le facilitaba la
traducción de muchos conceptos, pero también constatamos unos casos
en que este mismo autor elimina unos conceptos. Todos estos son los
elementos de la compleja red de selección de expresiones y de con-
ceptos que constituyen en su conjunto el aspecto "ideológico" del
lenguaje usado por cada autor. Lo que se dice y lo que no se dice,
y la forma en la que se expresa lo que se quiere comunicar, todo esto
constituye el aparato "ideológico" del lenguaje. Los textos aquf publi-
cados pueden ser analizados como un conjunto de valores semánticos
o, más probablemente, como un sistema de valores semánticos, que
son, tal vez, la esencia del mensaje que los misioneros querfan comu'
nicar a los shuar.

Meuricio Gnetre
8- I- 1979

El Dr. Mauricio Gnerre es director del Departamento de


Lingüística de la Universidad Estatal de Campinas - Sao Paulo
(Brasil)

30
BIBLIOGRAFIA

1. Alvarez, Eudófilo, Sapikia y Nandu, manuscrito en poder del Lic' Alfredo


Costales, Quito.
y ívaro' Bol de la Soc- Ec. de
De Marfa, Juan. Gamática Vocabulario Jy Vol' ll, 1919.
Est.
2. Hist. Ame., Vol. l, 1918

3. Evangetio de Lucas. Traducido del castellano '3 la lengua iívara


TheNationalBibleSocietyofc:ur|andEdinburgh_GIasgow,1939.

4.Fest4E,NelDarieneNell'Ecuador,DiariodiViaggiodiunnaturalista
Torino 1909.

5. Ghinassi, P. Giorranni, sDB, Gramáüca Teóricegrlctic'z


y vocabulario dela
lengua jfvara, Quito 1938.

6. Gonzillez Suárez, Federico, Prehistoria Ecuatoriana


'1970'
7. Guerriero, P. Antonio, SDB, Un Gnn Pionero, Quito,

8. Hervas y Panduro, Lorenzq catálogo delle lingue conoscinte e notizia della


loro affinitá e diversitá, Cesena, 1784.

9. iión y Caamaño, Jacinto "Contribución al conocimiento de las lenguas


f
indfgenas..." en Boletfn de la Sociedad Ecuatoriana de Estudios
H¡sióricos Americanos, vol 2, n' 6' 1919, pp 3'10 ' 413'

10. louanen,J.S.l.LosfesuitasyelOrienteEcuatoriano'MonografíaHistórica'
1898, GuaYaquil 1977.

La lergua d9--l9s Indios f ívaros (shuar) delOriente del


11. ' Rafael
Karsten,
Ecuador, Helsingfon 1921.
para la Historia
"12. Magalli,
" ' á" fosé María, Cartas (1888 . 11?O) en Aportes
Macas, Mundo Shüar, Serie "E", Fasclculo 2' Suct4 1977 '

Magalli, f osé María, Delgado Alberto,.


Guerrero y Sosa, Pero' "Que hacen
13.
- iot misioneros en la misión? ", 1892'

South-American lndians' in Handbook of


of
14. ' A.J. 'The Languages
Mason,
Sóuúr Americaá lñdians,6: 157 - 3'17, Washington
1950'

15. Palacios de Borao, Gonzalo, S.J', Cartas, Lima 1945'


Salesiano
't6. Tallachini, P. Felice, "una prédica in lingua Kivara", en Bolletino
1900, pP 47 '49.

31
32
CATON

EN

LENGUA JIBARA

Para la Misión de

MACAS

Riobamba Año de 1891

lmp. Mpat. Por Rafael A. Jaramillo


E-st1 cartll_la fue escrita m Macas, por los
!P. Enrique Vacas Galindo y Alberto óelgado,
Dominicos, y publicado en Riobamba.

El P. Vacas G. había entrado a Macas en t gg7,


a los 15 días de ordenado (tenía tan sólo 22 años)
I el P, Delgado había ido el año siguiente a acom_
pañarle, en sustitución del p. Fiancisco de Las
Planes.

Este breve texto debún servir en las escuelas,


para la enseñanza de Ia lectum. Es por este moti_
vo que comienza con las letras del alfabeto en
distintos tamaños.

34
A B CHD EFG
HIlRL M NÑ
OPREEHTU
Y ZZH

cbch A e gh
iiklntrilño
prsshtuy a
zh

35
b ch d e g'h i j k I m n ñ o p r s sh
tuyzzh

t234567890
ba be bi bo bu
cha che chi cho chu
da de di do du
ga ge gr go g¡
ja je ji jo ju
ka ke ki ko ku
la le li lo lu
rna me mi mo mu
na ne ni no no
ña ñe ñi ño ñu
pa pe pi po pu
ra re ri ro ru
sa se si so su
sha she shi sho shu
ta te ti to tu
ya ye yi yo yu
za ?n zi zo zu
zba zhe zhi zho zhu

ab eb ib ob ub
ad ed id od ud
ag eg ig og ug
ak ek ik ok uk
am em im om um
an en in on un
ap ep ip ip up
ar er ir or ur
as es is os us
ash esh ish osh ush
at et it ot ut
bab beb bib bob bub
chad ched chid chod chud
dag deg dig dog dug
gai gei gü goi gui

36
jak jek jik jok juk
kam kem kim kom kum
lan len lin lon lun
map mep mip mop mup
nar ner nir nor nur
ñas ñes ñis ños ñr¡s
pash pesh pish posh push
rat ret rit rot rut
sau seu siu sou suu
shab shed shig stroi shuk
tam ten tip tor tus
yash yet yiu yob yud
zag zei ak zom zun
shar zhes zhit ztrou zhua
bra bre bri bro bru
dra dre dri dro dru
kras kres kris kros krus
prash presh prish prosh prush

San-ta krus i+a, Tai-ta Yu+a ashí na-ia-mi.ño a'já-pa*ai, ui-ña Yu'
sa, A-pa-ru, U-chi, Es-pí-ri-tu San-to, A-mén.

Ui-ña A-pa-ru, na-yaim-bí-nu-ma ma'zha'ta'uai, ashí acn'zhu A'


mue a-neásta-rum; ui-ña a-nénda+ u'ru'ma shi'ra ua-ñas-ta, ui ja'ka'
má-ta-he ua-ka-ni-ru a-chi-ra ya-ki ju-ru-ki-ta; a-mi-ñu chi+ha'ma a'ué'
ma-ma ashí u-mi-ko pu-jus-ti, es-pí-ri-tu i-rú'ni'ma nu'ki. A'mue.,.sa'
nin-gra je-a-uai tu-ke zha-uar-ma yu-ru-ma ya'ma ui'ña su-ru-sai; ¡A'mue
u-mik-cha-ma-he, tu-na tu-ra-he nu ka-ji-ni'ma-ka-ta, ui nu-ki ka'ji'ni'ma'
l' ko chi-ki-cha a+n-zhu ni tu-na uak-tu-kai; i-kiu-kik-pa tu'na a+n-zhu,
tu-na es-pí-ri-tu ui-ña ti ain-du-rai; a+hí sun-gu-ra, a-shí na'ja'mi'ño
. a-ja-pasa-ta. Tu-ru-a-ti.

A-be, Ma-ri-ya; a-shí ya nan-ga-ma€a je'a'uai, tai'ta Yusa a'mue


tia-ne-a-ma, u-ru-ka ti ma-ke pu-ja-mue; a'mi-ñu u-chi Je'sús á-mue'
sha nu-ki, tu-ke nunga-na a-ne-as-ti.

San-ta-Ma-ri-ya, Je-síu nu-ku-rr¡ í-nu'ma Yusa chi+has'ta, uiña


a-ne-a-ko ya-mai ka-jer-kai-pa, u-ku-na me+er-má-ta-he tun'gu-ra'na ui'
cha-ti na-yaim-bi u-mi .ñe-rum. Tu-ru-a-ti.

37
Je-sús, Ma-ri-]¡a, Jo+e-sha ui-ña a-nénda+ a-tu-me suea-he.

Je+ís, Ma-ri-ya, Josesha ui me-ser-má-ta-he sa-ningra pu-justa- sa


uiñik-mi-ñe-rúm.

Je*ús, Ma*i-ya, Jo-se-sha ui ja-kamá-ta-he na-yaim-bi-nu-ma ui-ña


es-pí-ri-tu i-rúndu-ru ju-ruk-miñe.rum.

YUSA CHICHAIIA AUEIvIAMA MAI


I.'E.IE IRI.]KAI

Chi-ki+hi-ki: Tai-ta Yu-sa a-nende-masa pu-ju-ta.


Jí-ma-ra: Tai-ta Yu+a na-ri na-ku*uea chi+hai-pa.
M-nacndu: jis.ta zha-uanda a-ja ta-kaeai-pa, Tai-ta Yu*a a-nen-
de-mas-tus-ta.

Aindu-ke-aindu-ke: a-pa-ru, nu-ku-ru a-ne.as-ta, ni a*hí a-ué-ma-


ma u-mí-ka-ta ka-kanda-ra chi+ha-sa ta-ka-ma-ta pu-ju-ta.

Un-da ue-je a-mu-kai: a-shí a+n-zhu ma-uai-pa.

Chi-ki{hi,ki i-ru-kai: na-zha pu-ju-ra ni-je-reir-pa.


Jí-ma-ra i-ru-kai: chi-ki+ha ua-re akaea-ma-kai-rair.

Mi-na+ndu i-ru-kai: chi-ki<ha acn-zhu tu-na chi-cha-ko uai-ta-


rair pa.

Aindu-ke i-ru-kai: chi-ki+ha a-en-zhu nua nru-ta-ka-ti-ñu a-nende-


ma-sa pu-jui-pa.

Mai-ue-je i-ru-kai: chi-ki-cha a+n-zhu ua-re-a ka*a-ma-ká-ta-he a-


nende mei-pa.

SA}.ITA IGRESIA CHICHAIUA AUÉMAT4A

Jis-ta zha-uanda do-min-go nu-ki misa andu-ru-sai.

38
Tu-na tu-ra-ma a+hi+hi-maca padre u-iak-tu-ruk-ta, Yusa nu-na-
sha ka-ji¡i-ma-ka-ti-ñu: chi-ki+ha chon-ta ui-ña-uai, a-tá-ke+ha u-iak'
tu-rtüta.
Padre os.tia a-iam-bu-rús-ta-he yo-a-ta, a-mue esp í-ri-tu Je+u-lais-
to i-ru-ma-ta*a: chi-ki+ha chon'ta ui'ña-uai, aosha yu'tai'
Santa l-gre*ia a-uéma-ka zln'uanda, nu a'yu'no na'ja-na-ta'

JEST KRISTO YUSA lUrüuaue


Kris-tia-no na-ja-tu*ua'ta padre i-mai-ti'ño.

shindar-mue, ka-nak-mue lcus na-ja-na*a re€a-ma-ra¡n, Yuea a-nen'


de-mas-tus-ta.

Nam-be-kair-pa, e-jen-mar'kai'pa, ki'taea u'mar'ta, su-ka*a yu-ru'


ma-ta.

Tu-ke ka-ie+ho, a-mue a'ne'a'rna nu'ki, a*hí a-nea+a pu'iw-ta'

Nua-ta-ka-ta a-ne-a{a un-zhu-ri nua nua-ta-kai-rair; chiki+hi*i


nua padre a-ma€a-lna-ta-he nua-ta-ka-ta.
Po-bre ta-ma-ta-he he,a su-ri-ma-kai-pa; su-ko, yu-ru-¡na a-jam-ba-sa-
ta; ki-ta-ma-ko uar-ti.

Tu-ke na-ki pu-iui'Pa.

KRISTI.ANO DOTRINA

¿Yusa auka?
He, padre, Yusa auai
¿Urútuma Ytlsa auaka?
Chikichiki Yusa auai
¿Yr¡sa ya?

chikichiki espíritu, tuke naianamo, tuke nekao, ashí susa-miño,ti


zhanga, aparu nuki.

¿Tuin Yusa pújumaka?

39
Nayaimbinuma, tuke nungana, ashí andurusai, ashí uainikauai.

¿Yusa chikicha nari ya?


Santísima Trinidá.
¿Ya Santísima Trinidá?
Aparu, Uchi, Espíritu Santo
¿Aparu Yúsaka?
He, padre, Aparu Yusa
¿Uchi Yí¡saka?
He, padre, Uchi Yusa
¿Espíritu Santo Yúsaka
He, padre, Espíritu Santo Yusa
¿Minaendu Yúsaka?
Zha, mineandu aenzhu, chikichiki Yusa.
éparu Yusa tarámaka?
Zha, Aparu Yusa taráchama
¿Espíritu Santo tarámaka?
Espíritu Santo taráchama
¿Yr¡sa Uchi tarámaka?
He, padre Yusa Uchi tarama
¿Yusa Uchi itiurkatiño nungana tarama?
Yáshisha, espíritusha, aenzhu nuki nandartiñu.
¿Yusa Uchi aishmango asa ya?
Jesulcisto.
¿Jesukristo Yúsaka?
Heta.
¿Jesulcisto aishmangoka?
Heta
¿Jesulcisto nukuu ámaka?
He, padre.
¿Jesukristo nukuru ya?
Mariya.
olvtariya Jesús jurerma chikicha nua nuki jurerma?
Zba
¿Ituirkata Mariya Jesús jurerma?
Tuke nazha pujusa anendara jurerma.
¿Uruka Mariya tuke nazha pujusa anendara juerma?
Yusa nu uakerimasa.
¿Jesukristo uaré turamo nungánuma ínuma?
Inuma jakama.
¿Jesulcisto jakama Yúsa asa?
Zha, Yusa mesercho, tuke, tuke mazhamiño.

40
cltiura jakama?
Aishmango asa, ashí aenzhu nuki jakama.
¿Tuin jakama?
Krí¡snuma.
¿Itiurkatasa Jesukristo ínuma jakama?
. Ni chichama auémama anduko, tungurana uíchati, nayaimbinuma
juruktiñu.
¿Tungura uarimbakaka?
' Iuanchi hea tuke ji kapara, ti sungwa auai.
¿Apachi chichama tungura uarimbaka?
Injirno.
¿Jesulcisto jakaua tuke iyarsama pujúmaka?
Zha, minaendu zhauanda ukúnuma nanda¡a atake mazhamasama.
¿Jesukristo atake madramasrama, tuin umai?
Nayaimbi uakara ni Aparu heama.
¿Yamai Jesulcisto tuimba puiúmaka?
Nayaimbinuma, óstiana bínona padre unzhukamasa nui pujusti
misa resauaka.
¿Jesukristo atake taratíñuka?
He, padre atake taratiño.
¿Urutai taratiño?
Tuke nunga, tuke aenzhu, apachi, shuara, ji yutuka, ji niama,
ukúnuma taratiñu.
¿Ashí aenzhu jaka nu uare turunatiño?
Ashí nandara atákesha mazhamasamíñerum?
¿Stiúrkata ashí aenzhu jaka atake mashamasamíñentm?
Yusa ashí unzhuütiñu, nuya ashí espíritu, ni yashi atákesha
achikmiñerum.
¿Pengera apachi tuin jukitíñuka Jesulaisto?
Nayaimbinuma yaroaktiñu imaje pqiustiño.
¿Jesukristo uruka ashí penge'ra apachi nayaimbinuma Froaliúiño?
r Ni chichama auémama umiko asa, pengera uchi nuki.
¿Jesukristo ti kajeno tuna apachi, tuke shuaro pujusa, tuin ja-
patiñuka?
Tungírana japatiño.
¿Uruka tuna apachi, tuke tuke shuaro pujusa, tungúrana apea-
tíñuka?
Yusa ehichama umirkacho asa, tunaro uchi nuki.
¿Espíritu ashí aenzhu ámaka?
He, padre, chikicha aenzhu, chikicha aenzhu espíritu auai.
¿Espíritu azhauai yashi uare jastiñu?
Uámaka kaora nunga ainikatiño.

4l
¿EspÍritu yashi japauaka tuin uitiño?
Yusa nunga uitiño.
¿Espíritu Yusa nunga tamátahe tuin tuke pujustiño?
Ju núngana anduko asa, nayaimbinuma tuke shira yusa hai
justiñu, umirkacho asa tuke .uto iuanchi hai isatiño.
¿Ashí aenzhu tuke nungana uruma mazhamasa mesertíñuka? t
He, padre, ashí mesertiño.
¿Uruka ashf mesertiñukal ?

-.-.Y* ashí espíritu najáriama, nuya tumashi nuki chikicha aenzhu,


chikicha aenzhu amasama, nu asa atákesha auenkina ashí msertiño.
¿Uishino nekasa sungura surauai?
Zha, Yusa espÍritu jukitahe uakerasa, sungua suaa¡na.
¿uishino tunchi mukunátahe sungura japatiñu, tauai, nekasa chi-
chámaka?
Zha, tuke uaita, chikich¿ uarea kasamiño asa zhuarmártahe, imá.
¿Tuke yamai chichama'nekrísaka?
He, padre, nekasa, nekasa.
¿Uruka tuke nekasaka?
Jesukristo Yusa uaitaraeho asa nungánuma pujusa uñuimarma.

I(ANTAMA

Ho! Mariya, Jesús nukuru,


Amue aneama uisha pqjahe,
Uiña espíritu Yrsa tamátahe,
Nukuru nuki, tuke pujamue.
Mariya nari, iuanchi ishamauai
Ti shira Mariya nakumástahe:
Ui nuki, amue kajinimacho,
IGjinimakipa ui iuanchi surimurukta

Misión de Macas, pertenecienteaa los padres de la orden de he-


dicadores.

L. D. et B. M. V.

42
Por la santa cruz, Padre Dios todopoderoso, mi Dios, mi Padre,
Hijo, Espfritu Santo. Amén.

Padre mfo que estás en el cielo, que todos los hombre te amen ,
despuás en mi o-razón bonit¡mente enttarás, muriendo yo, mi alma co'
gd;dr, oriu" llevarasme, tu palabra mandada, por todos -obedecida es"
íé, b .irmo que por tos espiritr¡s teunidos. Todos los días la comida
.á dirt.. Noie he obedecido, hice mal, esto olvfdalo, así mismo elcomo
;;;l"id" a otros hombre lo malo que han becho; no dejes -en Tal
álor fto¡¡bres, el espíritu malo mucho me molesüa. Todos los males,
todoa los posibles males, aléialos. Así sea.

Ave Marir que a todos sup€ras, el Dios Padre mucho te ha amado;


tu hiio Jesí¡s como tú misma, siempte en la tierra sea amado'
santa María, Madre de Jeírs, de nosotros habla con Dios, y con-
.
migo que te amo, ahora no te enojes, luego, acabándome, en el infierno
no vaya y al cielo llegue. Así sea.

Jesis, María y José, mi corazón a vosotros he dado.


Jesí¡s, María y Jcé, yo acabándome, para juntos esar llévenme.
Jesus, María y José, yo muriendo, al cielo mi espíritu con voso-
tros leven.

LA,S PALABRAS MAT,IDADAS POR DIOS SON DIEZ

1. En el Padre Dios estamos pensando.


2. Al nombre del Padre Dios jugando no nombres'
3. En el día de fiesta no trabajes la cha6a, piensa en el Padre Dios.
4. Ama a tu padre y a tu madre, obedece a todo lo que te mandan,
quédate callado cuando te hablan.

5. No mates a ningún ser humano.

6. Sin estar casados no tengan relaciones se:n¡ales.

¿[Í}
7. No rcbes las ccas de otro.
8. A otra persona no hables mal, ni mientas.
9. No estarás pensando en cosas o en la mujer de otra persona.
10. No pienses robar las cosas de otra persona.

LA PALABRA MAI.IDADA DE LA SAI{TA IGLESIA


En el día de fiesta, el domingo, escucha la misa.

El mal hecho, todo avisarás al padre, pilt que Dios así mismo ol-
vide; llegando otra ehonta, otra vez avisarás.

El padre ofreciendo la hostia, comerás, para que Jesucristo visite


tu espíritu: llegando otra chonta eso mismo comerás.
El día que la iglesia mande, harás ayuno.

LO MANDADO POR JESUCRISTO DIOS


Hazte cristiano para que el padre te bautice.

Despertando, durmiendo, haciendo la cruz, rezando, pienza en Dios.

No te emborraches, no te empaches: teninedo sed tomarás, te-


niendo hambre comerás.

Siempre, no enojado, como amando a ti mismo, estarás aman-


do a ti mismo, estarás amando a todos.
Pensando en casarte, muchas mujeres no casarás: una sola mujer
dándote el padre, casarás.

Llegando un pobre, no mezquines tu casa, si tiene hambre convi-


darása la comida, teniendo sed, darás de beber.
No quedarás nunca ocioso.

M
DOCTRINA DEL CRISIIANO

¿Hay Dios?
Sí padre, Dios haY.

¿Cuántos dioses haY?


Un solo Dios haY.

¿,Dios quién es? que ha dado


Es un solo esp-i'iitu, siempre existente, del todo sabio,
todo, muy generoso' igual que un padre'

¿Dónde estuvo Dios?


Én el cielo, en toda la tiena, todo oye, todo ve'

¿HaY otro nombre de Dios?


Santísima Trinidad.

¿Quién es la Santísima Trinidad?


Él-Pudt., el Hiio el Espíritu Santo'

¿El Padre es Dios mismo?


Sí, padre, el Padre es Dios'

¿El Hijo, es Dios mismo?


Sí, padre, el Hiio es Dios'

¿El EsPíritu Santo es Dios mismo?


5í, p"dt", el EsPíritu Santoes Dios'

¿Son tres dioses mismo?


Ño,*n tres Personas' un solo Dic'

¿Vino el Dios Padre?


Ño. el Padre Dios no vino'

¿El EsPíritu Santo vino?


Ño, el EsPíritu Santo no vino'

¿Dios hiio vino?


Sí, padre, Dios Hijo vino'

45
<!ios Hijo, para qué a la tierra vino?
Igual que a los ángeles y los espÍritus para resuscitar a loo hombres.

¿Dios Hijo, siendo hombre, quién es?


Jesucristo.

¿Jesuctisto es Dios. mismo? r

sí.

¿Jesucristo es hombre mismo?


Sí, padre.

¿La madre de Jesucristo, quién es?


Maná.

]!arÍa, a dar a luz a Jesús, ¿como ras demás mujeres dio a luz?
No.

¿Cómo María dio a luz a Jesús?


Siempre permaneciendo soltera, así no más dio a htz.
¿cómo María, siempre permaneciendo soltera, así no más dio a ruz?
Dios así quiso.

¿Jesucristo murió siendo Dios?


No, Dios no puede perdetse, siempre siempre existió.

¿Cómo murió?
Siendo hombre, como todos los hombres murió.

¿Dónde murió?
En la cruz.

6Por qué Jesucristo murió?


Para que escuchando su parabra mandada no
vayamos ar infiemo,
para llevarnos al cielo.

El infierno, ¿qué es?


Es la casa del diabro, con fuego siempre encendido,
males.
hay muchos

En el idioma de los blancos, ¿qué es el ..tungura,?

46
El infierno.

Una vez muerto, ¿Jeoucrisüo siemp¡e sepultado go9ó?


No, despuás de tres días reeuscitado, otra vez vnto'
Vueltonuevamentealavida,¿Jeucristoadondefue?
Subiendo al cielo se fue a su Padre'

Ahora Jesucristo ¿en donde está? padre' allí


En el cielo, en-I""h;;i" ; en el vino, llamado por el
está cuando leza la misa'

Jesucristo, ¿otra vez vendrá?


Sí, Padre, otra vez r¡endrá.

¿Cuándo vend¡á?
fuego, ca'
Toda la tierra, todo hombre, blanco, shuar, lluviendo
yendo fuego después de esto vendrá'

Todo ser humano muerto, ¿qué hará?


Todos resuscitados otra vez se reunirán'

¿Por qué todos los hombres muertos


otra vez se reunirán?
ñios tis llamará a todos, de allí todos los espíritu a sus cuerp*
otra vez cogerán.
[,os blancos buenos, ¿a dónde los llevará Jesucristo?
Los reunirá en el cielo, para estar con él'

Jesucristo, ¿por qué a todos los blancos buenos los reunirá en


el cielo?
Porhaberobedecidoasupalabramandada'eomohijosbuenos.
que han permanecido
Jesucristo, muy bravo, a los mglos blancos
siempre shuar'(igual paganos) ¿dónde los botará?
Los botará al infierno.
que han permanecido paganos
¿Por qué a los blancos malos,
lstruar) los botará al infierno?
por haber d*;J;¡; a h palabra de Dios, como hiios malos

¿Espíritu tienen todos los hombres?

47
Sí, padre, hay epíritu en cada uno de los hombres.

Si no hay espíritü, ói los cuerpos qué sucde?


honto podridos, como la tierra se hacern.
El espíritu, dejando el cuerpo, ¿a dónde va?
A la tiena de Dios va.
. [,os espíritus, llegando a la tierra de Dios, ¿dónde estarán para
siempre?
En esta tierra habiendo obedecido, en el cielo siempre bien con
Dios estarán, habiendo desobedecido siempre llorando con el diablo
irán.

Todos los hombres en la tierra reunidos, ¿en la tiena acabarán?


Sí, padre, todo se acabará.

¿Cu.indo todo se acabará?


Dios que ha hecho todos los espíritts, luego los ha dado a cada
uno como prestados, cuando se los devuelvan, todo se acabará.

El brujo ¿de verdad da las enfermedades?


No. el espíritu de Dios, queriendo así, da las enfermedades.

El brujo,^ chupando para botar la enfermedad, como dice, ¿ha-


bla de verdad?
No, siempre miente, a ottos robando te voy a curar, dice.

¿Siempre la nueva palabra es verdad?


S, padre, verdad, verdad.
¿Desde cuándo es verdad?
Jesucristo siendo Dios no mentiroso, estando en la tierra enseñó.

CAI{TO

María, madre de JesÍs,


amándote a tí yo estoy.
A mí el espíritu de Dios llegando,
como a mi madre siempre estás.
Del nombrc de María el diablo tiene miedo

48
Voy a imitar a Marfa muy buena.
Como yo no te olvido, no me olvides.
Defiéndeme del diablo.

[a traduaión m prternco al

original, sim que se debe al

P. tlatale Pulici ( 1978l

49
50
P. Fél¡x Talladrini

t
SHIUORA CRISTIANO

NIKÁTATZAN, SEATATZAN

L!BRU

DOCTRINA CRISTIANA

EN LENGUA JIVARA

LIMA
Eruela Tipográfica Salesiana
1903

51
EI P. Félix Tallachini uiajó a Ecuador
desde Argentina como secretario
de Mons. Santiago Costarnagna,
pritner Vic,Ap. de Méndez.
Después de haber trabajado un
tiempo en Guahquiza, pasó a Cuenca,
donde fundó h Sociedad Obrera.
Se desconoce la fecha de su muerte.

52
A LOS MISIONEROS SALESIANOS
DE GAALAQATZA

Recibid, oh mis buenos hermanos, el primer ensayo


de Catecismo en el idioma de vuestros amados hijos.
No se os ocultan las dificultades que, para semeian-
te nuteria, ofrece la naturaleza de este idioma.
Vuestra aplicación y celo ini perfecciorundo la obra.
Para mayor facilidad, hemos puesto debaio de cada
palabra su sentido literal y en lo posible, Ia ortogralía.
TZ suena Z italiana fuerte.
CH suena como español.
TCH suena como l¿ anterior, pero más fuerte.
SH suena en inglés: SC italinrw
H suerw aspirando como la J española, pero mth
dulce: como la alemana.
J suetw como en español, fuerte.
K suena como c fuerte.
CK suena como K, más fuerte
W suena como en inglds, nu
Gue, gui, que, qui, como en español.
Z suenn dulce, como en italiano.
El valor de las demds combinaciones lo iréis ínter'
pretando sobre esta p^uta, porque en nuestras caias de
imprenta no existen por ahora los tipos necesarios pam
representar los singulares sonidos de lengua iívara.
Acerca de la pronunciación, no os faltan buenos
moestros en los bosques que vosotros evangeliztiis.
La Vírgen Auxiliadora y el apóstol San Francisco
Javier hagan fructifícar esta pequeía semilla. ( I ).
Riobamba, Octubre 27 de 1902.
Vuestro Afmo. hermano.
Sac. FéIix Tallachini.
Visto, aprobamos y bendecimos la presente obrita
f Santiago, Vicario apostólico.
(1) Os supl¡camos r€uná¡s todos los datos pos¡btes de ta tongua jlvara, para que
iuntamentc
con los que ya pos€omos pronto podamos publ¡car un pequeño Dieionrr¡o
prim€ros slamontos de gramát¡ca. v los

53
PRIMERA PARTE

REZÁMTATZAN
PARA REZAR
1o
EL PERSIGNARSE (si se quiere ensoñar a los más instruido$.

f t t
u santa cruz astrl maátcha attimátawai.
Esta santa cruz (de) todo malo (nos) libra.

EL SIGNARSE
Apáru, Uchfñisha, Espfritu sántusha náhari.
Padre H¡¡o tamb¡én Espfritu Santo nornbre.

Hádkhiata.
Asf lo harás.

20
Cristiano shuóra iuna seátawai
Cristiano jfvaro esto pedirá

lVfnia ashf Apáru


Mío todos padre

Winia ashf apachi chikichiki, yaquí


Mlo todos papacito único arriba

pujákum: amlñu náharam mucunájai: amfñu


viviendo tuyo nombre adoro tuya

ú iñfmtá; ámue wuaquérakum, ya{uf,


c:rs¡l tr¿e tú queri'endo iniua-
hufnksha hádkiiatá.
aqu í también harás.

54
Túke yaméisha tántan zsurustá; wfsha
Siempre hoy también el pan danos nosotros

nulki maátcha puyákun, kaiinmátkita; wisha


otro d fa mal viviendo tú olvidate nosotros

¡úñ¡k, chfkich maátcha kaiinmátkiiai; yaiásma


asf mismos oúos malos perdónanos (en) md

sámdei kuptl¡kiaipa; ash¡ wisha pufngartchan


pensamiento no sueltes todo nuestro mal

aiabrútatí, HádK iiatá.


bota. Asf lo harás.

MAÁGKETA, MARÍA
AVE MARIA
Maágketa, maágketa, Marfa Amue gracia
está,
Bueno Bueno está, Marfa fu (¿e) gncia

émgamúitam: Yúsa amuéiei ifmerpuiáwai; tf ashf


eres:
llena Dios ti con ¡unto está más (que)
nuuásha Yúsa waquerátmamue; amfñu ámbui
todas mujeres Dios quiere (a) ti (de) tu vientre

uchfñisha, fesús, iuñik waquénwai.


hiio también, Jesús asfmismo quiere.

Santa Marfa, Yúsa nukr¡áchi! Wisha


Santa María, (de) Dios mamacita Nosotros

nuiki yaiásma: amue J úsan seatá,


otro tiempo malos tú (a) Dios ruega

assuettiámawai, yameig, iuñik wisha jákun


no nos castigue, ahora así mismo nosotros muriendo.

Hádkiiad.
Asf sea.

55
3o

Gristiáno shuríra runa nikáwai


Cristiano jivaro esto sabe

NIKÁJAI
CREDO

-Yúsa apárun nikaiai ash f cármua;


Dios padre creo todo fuerte;

nayámbin, nungán nahánamiawi.


cielo tierra hizo.

-f esú Criston sha nikaial ahúnu


J esús Cristo también creo de él

uch fnir chikichiki, winia ashi keptény;


hijo único mío todos señor;

-Santa Marla niiéitchu, Espfritu Santo ínit


Santa María intacta Esp lritu Santo dentro

áku, ambuj uchiiuámiawi; I esu Cristo


estando seno hiio llevó J esu Cristo

jurérmaii.
dio a luz.

-Poncio Pilato awiunmáku, fesu Cristo nahámamiawai,


Poncio Pilato mandando J esu Cristo padeció

wiñángarinum iakámiaii; injiému, nunguá akaiifmiawi;


cruz en murió infierno abalo baió.

-Manalndiu tzawáy urúm; átact puiámiawi.


Tres d ías después otra vez vivió.

-Yaquf wakámiawi; Yúsa apáru unzúra


Arriba subió Dios Pad re d iestra

ikftwai.
está.

56
Atact, aslrf amúku, nungá wiñáuwi;
Otra vez, todo acabando, tierra vendrá;

shfrpujua yaiásmasha ahúnu zzusátawi


(a) bueno malo también (lo) suyo dará.

-Espfritu santon sha nikáiai.


Espfritu Santo también cre6.

-Sarita lglesian católican astriáway.


Santa lglesia catól¡ca en todas partes hay.

-Santo pulngansha iñfm Puiáwai.


Santos buenos luntos están.

-lglesia maátchan kaiinmátkiwai.


lglesia lo malo Perdona.

-Namánga áact puiáawai.


Carne ofa vez va a vivir.

-Wfsha urúm trlke iakátchiai.


Nosotros después no morimos.

úna
| Yusa chichawai, Nikásan!
Esto Dios habla, Cierto es!

40

Shuóra cristiáno iuna nahanhawai


Jívaro cristiano ésto hará
YUSA AWIUMAKWAI
DIOS MANDA
Chikichlki: üsan
J chikichki tl astrf
Uno Dios solo más (que) todo

yayájmata, muchunatasha.
ama adora también.

57
I fmara: Yusa santo naharin ándaram taiáip.
Dos: Dios santo nombre de balde no digas.

Manafndiu: Cristiano námpuer akáip; sánt¡


Tres: Cristiana fiesta no trabajes; sant¿

mfsan antúkta.
misa oye.

Andiúkandiúlo Amfñu apánm nukurámsha waquérata.


Cuatro Tu padre madre también amarás.

Wuejamuá: Maawfip.
Cinco: No matarás.

Unduiairúku: Maátcha niiermáip.


Seis: No fomicarás.

lmerairúku: Caszamgáip.
Siete: No robarás.

Manindiuirúku: Wáyaraip;
Ocho: No mientas.

Andiukandiukuiruku: Ctikich nukuchurin waqueráip.


Nueve: (de) Otro muler no quieras.

Weiamuámu: Chikich gdn waqueráib.


Diez: (de) Otro casa no quieras

SANTA IGLESIA AWIUMÁKWI


SANTA IGLESIA MANDA
Chfkichfki: Domingo, cristiano námpuer, santa
Domingo, cristiana fiesta santa

misan antf¡kta.
misa oye.

I fmara: Uwiétin, coniesiún, ash f maátcha


año
Cada en confesión, todo malo

58
aparam $cerdote¡€i ir¡atructá.
padre sacerdoE con avisa.

Manafndiu: lesu Cristo ñáshin comuniún


lesu cristo cuerpo en cornunión

ymd, Pascua wakftkiku.


carne Pascua volviendo.

Andiukandiúka: liiármacta, santa lglesia awiumáku.


Ayuna, santa lglesia mandando.

Ituejamuá: Santa lglesia primfcian aklrmakta.


Santa lglesia primicia paga.

VIRTUDES TEOLOGALES

1o N¡káta 20 Waiastá 30 Yayáimatá


Cree Espera Ama.

50

Cristiáno shuóra iúna iurumguitawai


Cristiano jfvaro esto ha de recibir

SACRAMENTOSHA
LOS SACRAMENTOS

Chfkichlki: Cristiano imeáku bautizáku.


Cristiano molando Bautizando.

I fmara: Obispo, Espfritu sántosha, coniirmáku.


Obispo Espfritu santo también confirmando.

Manaindiu: Ash f maátcha, con jesiún, iuáku.


Todo malo (en) confesión avisando.

59
Andiukandiuka: Cristo ñúhin, comuniún, yuaku.
(De) Cristo cuerpo en cornunión corniendo.

Weiamuá: Zunggru aeiten púsaku.


Enfermo aceite poniendo.

Unduiairúku: Obispo pátren nahfraku.


Obispo padre haciendo

lmerairúku: Cristiano matrimonio nuuátkaku.


Cristiano (en) matrimonio casándose.

6o

ATACT SEÁrErZEru ANNEÁJAI


OTRA VEZ PARA PEDIR ME PESA
Winia keptény, esu f Cristo, yúsa,
Mío Jesu
capitiín (Señor) Crisro Dios

éishmangan, nikasa, Amue, amuésha aslr ftam;


hombre cierto está Tú tú mismo todo eres;

wica ¡úñ¡k ámuen t¡ ash f


yo pues asf mismo (a) ti más (que) todo
yayájmaimue. Nuiki wi yajavnan nahánamiajai:
ámote Otro d fa yo malo hice:

yaméiga tf anneáiai; núñik yaméig astrl


ahora mucho me pesa; así mismo ahora todo
ánnendai waquérajai tl¡ke yajávnan tifnahanáshtatzan;
carazón quiero siempre malo de veras no hacer;

iuñik tuná niisátaiai; pulngara cristiano


asf mismo pícaro voy a dejar; buen cristiano
puiáajai; Amue yaintkatá.
voy a vivir; Tú ayuda.

60
SHICHIK SEATATZAN
Poquito gara rczar (iaculatorias)

Wfnia fesús! Nieitiufá!


. Mi fesús! Misericordia I

esús,
f Marfa, osé! f Yaintkatáarum!
. esús,
f Marfa losé! aYudadme!

Marfa, Cristiano yáintkaku! Wi ashi


María, Cristiano auxiliando! (Por) nosotros

Yúsan seatá
Dios ruega.

fesús, Marfa, José! Wfnia ánnendain,


iesús' Marfa losél mi coraz6n,

wakáninsha iurumguitáarum
también recibid.
alma

fes(ts, Marfa fosé! Wi iakáku üatáarum


lesús Marfa José! Yo muriendo visitadme

lesús, Marfa, f osé! Winia wakani


Jesús María José! Mi alma

attúmie¡ wakftü.
con vosotros salga.

fesr¡ Criston t¡ ashf waquerátaiai- Túke


fesu Cristo todo amaremos siempre
más que

hadkiiatá.
se haga.

6l
SEGUNDA PARTE

CANTÁTATZAN
PARA CANTAR

CANTEMOS TODOS
Ashf chichástaarum:
Todos repitan:

fesús puiáa;
.fesús viva;

fosé, Marfa
Joé, Marfa
Maágketá!
Bueno está!

fesús ti pufngan
Jesús muy bueno

fesús, tf mafoke
.lesús muy manso

Shuóra cristiáno
(Del jívaro cristiano)

Capitény!
Señor!

Amuen waquérawai
a tí te quiere
Amuen seáwai,
A tí te ruega

Yúsa eishmangánsha,
Dios y hombre

Núnge, yaquf.
La Tierra y el Cielo.

62
CORAZON SANTO

Ánnendai sánto,
Corazón santo,

Shirpuiuá
Muy bueno

Att¡matámue
Tú nos libras
Yúsa eishmangán.
Dios y hombre

Amfñu cármua
Tu fuerte
Kúndu nahánawai
brazo hace

Núngan yaqufsha,
la Tierra y el Cielo

Yúsa uchiñfr.
de Dios hilo.

Amue, ashf maágke


Tú todo bueno
Wfnia anneáa
Nos compadece

Ashf yayáta
Todos amamos

Yátzurúm yatzurúm.
Tus hermanos, tus hermanos.

AVE MARIA
Maágketa, Marfa!
Bueno está María!

Yúsa amuéjeitif;
Dios contigo es;

63
Amue nukuádli,
Tú eres la madrecita
Uchfñimsha wi ashf.
Tus hiios nosotros todos.

Tl pufngara, tf m{de,
Más buena más pura.

Ashl nuuánsha nátzaitam:


Que todas muieres vfrgenes eres:
Yaquf, nungtá
En el Cielo en la Tierra

Shirmáiam, nulq¡á
Hermosa eres madre.

OH MARIA MADRE MIA


Wftay shuón crisüano,
Vamos lÍvaro cristiano,

Wénnu uráita annéndainsha:


La boca abre y el corazón

Waqrcráta, canamát¡
Ama canta

Sanu Yl¡sa nukuán.


Santa de Dios Madre.

Wfnia nókuru, Marfa,


M¡ madre Marfa,
Ashf maátcha nieitfustá
Todos malos ten Piedad

Yámey ashf shirPuiáiai:


Ahon todos bien vivimos
Yaquf ámue unzumgatá.
Al Cielo tú nos llamarás.

64
TERCERA PARTE

ruícÁrerzAN (rl
PARA SABER

1 DIOS-HOMBRE-CREACION
Apári: Chidrastá, utchfñiur: iYusa áwak?
Padre: Dime hijo: iDios hay?

Shuára: Eé, apáru: Yúsa áway


J fvaro: sr, padre: Dios hay.

A. iUrútma Yúsa áwak?


iCuánto Dios hay?

s. Chikichlki Yúsa áway.


Un solo Dios hay.

A. iTúim Yúsa pujáwak?


iDónde Dios está?

s. Yúsa, yaquf, nungfi, ashl puiáuai.


Dios, arriba, tierra, por todo está
A. Yúsa náhari yáitü?
Dios nombre iquién es?

s. Santlsima Trinidad.
Santfsima Trinidad.

A. Santfsima Trinidad iyaitü?


Santísima Trinidad iquién es?

s. Apári, utchfñ¡sha Espfritu


Padre Hijo también, Espfritu
Santusha.
Santo también.

A. iUrl¡tma persona aéntzu? (**)


ZCUánta persona?

praguntrs 3lgñrdls cor t|ttlteo ron plre tor má3 lnfruldo3.


--a-
{"} Aa, cu.ndo no tange te d¡árc¡i3, le pronuncren como a abrafta ón frrncós.

65
S. Manalndiu.
Tres.

A. iUrútma Yúsa?
iCuánto Díos?
S. Chikichlki.
Uno solo.

A. iAmfñu mugüá (1) il¡na atchfktaw¡k?


iTu c,abeza iesto comprende?

S. Tr:, apáru. lú (21 mistérioitu.


No, padre. Esto misterio es.

A. (*) iUrukámdi atchikt¡tchámuek?


ZPor qué no comprendes?

S. Yusa tl
úünaitü; wfnia mugiiaka,
Dios muy grande es: mi cabeza, pero

tf shikámdritü.
muy pequeña es.

A. iUrukamdi ámue iúna nikámuek?


iPor qué tu esto sabes (crees)?

S. Yl¡sa chicháimeü waitarátzawai: nikásaitü.


Dios convenó: no miente: cierto es.

A. iUrúka Yúsa puiáwak?


iCómo Dios está?

S. Yúsa ash f shfrpuiua: ashf


Dios todo bien viviente, todo

pufng¡n; ashf shfrma, ashf


bueno, todo hermoso, todo

úúna, ashf cármuaitü, astrf


gnnde, todo fuerte (poderoso) es, todo

nikáwaftü.
sabio es.

(1) Lr3 vocal€s que ll6/an acanto circunfle¡o ¡€ pronunciarán con un ¡on¡do nasrl apagrdo.
l2l L! dlareÍ¡ tobro la n €s prra quo se pronunc¡on r'paracto d€ la vocal que la acompaña'

66
A. iYúsa a$f üawak?
Dios ¿todo ve?

S. Eé, aparu: Yúsa ash f


Sf, padre Dios todo
fmmuü; annénddainsha üawai.
ve; cqazón también ve.
A. iYúsa warfna nahánamka?
Dios iqué cosa hizo?

S. Yúsa nayámbin, nungán, Itzan,


Dios cielo, tierra, sol,

nilndun, yá[r-, ashf nahánamiaü


luna, estrella, todo hizo

A. iAmuénsha (*) Yf¡sa nahánamiaii?


ZA ti también Dios hizo?

S. Eé, aparu; Yl¡sa wfnh


Sf, Padre: Dios nosotfos

ashl imiéjei, nahátma.


todos junto hizo.

A. (* ) lñ¡t¡s, ámue itúin puiúmrnm?


Antes, tú idónde estabas?

S. Wfha, iñitig, atzúmiaiai.


yo antes no existfa.
A. iltfiir, Yúsa, ámuen nahánamiaü?
iCómo Dios te hizo?
S. Yúsa, t¡ cármua: f
astr
Dios, muy fuerte: todo
takáwai.
hace.

('t Fl¡rrt. an lt abundtnta punturc¡ón gua detcrm¡n! la rap6¡rcl6n añtútica, nacaraarla, da


lÚ lrr3a3.

67
NIKAPTUSTAMUE
TE MUESTRO

(Explicación pan los más inteligentes)

Nuki Yúsa nungán atchlkmiawai; chikichiki


El otro dfa, Dios tierra tomó; (de) un

aéishmangon ñashfn takámiawai; wakániu umbufimiawai.


hombre cuerpo trabaló alma sopló.

Ahúnu, Adán náharitü. Urúm, Yl¡sa


De este, Adán nombre es Después Dios

Adán ikánaramaü; ahúnu ánnenddai, (**) ukf¡nchin


a Adán adormeció; (de) su corazon, hueso

ukufntmieü: chikichlki núuan nahánamiawai, lú


sacó: una mu jer hizo Esta

Evaitü.
Eva es.

A. Yúsa, nahátmakumue izsurámsamiam warina?


Dios, haciéndote te dio que cosa?

s. Yúsa, chikich lki fn,


ñash chikichfki
Dios, un cuerpo un

wakfiin, wfnia zsuzsámiawai.


alma me dio.

A. ñásh¡, wakánistra iimiéiei iakátawak?


Cuerpo, alma también iiuntos morirán?

s. Násh¡ iakáwai; waká¡riha iakátchawi.


Cuerpo muere, alma, Pero no muere.

A. Yúsaha iuapáinak? iiahátawak?


Y Dios inació? Zmorirá?

s. Ta, tzA, apáru; Yúsa


No, No, Padre; Dios

(..1 La doblo d. d€3pu6s d€ otra con¡onante, equivale a casi una t. La doblr b, en la m¡t'
ma po6ición, a cas¡ una P.

68
tzapáitchai; Yúsa iakáshatrai; Yusa
no nace; Dios no muere; Dios,

iyáó¡ yaméyk, kashfni, urúmanga,


ayer hoy, mañana, después,

tl¡cke puiáwai. Yl¡sa iuñik


siempre vive: Dios asf mismo

etérnoitü.
etemo es.

II ENCARNACION_REDENCION

A. Atact chichastá, utchiñiur: iUrútma


Otra vez dirás, hijo: ZCuánto

Yúsa, urútma persóna, aéntzu,


Dios, cuánta persona, individuo,

puiáwak?
existe?

s. Chikichlki Yf¡sa; manafndiu aéntzu:


Un Dios; tres personas:

Apari, Utchfñ¡sha, Esp fritu S¿íntusha.


Pad re, Hijo también, Esp fritu Santo también.

A. iTuá aéntzuha, nahanáarmaka aéishmangan?


iCuál persona pero, se hizo hombre?

s. Yfua utchfñir.
Dios hiio.

A. Yúsa utchfñir, ¡úñ¡k ¿t¡,rámaka?


Dios: hijo asf mismo baió?

s. Itia: Yúsa utchfñir, tarámiaü


Sf: Dios hiio bajó

nungá.
(a la) tierra.

69
A. Yúsa utchfñir aéishmangan ¿yá'¡t?
(De) Dios (el) hijo hornbre, Zcómo se ltama?
S. Yúsa utchlñir aéishmangan, f esucristo
(De) Dios (el) hijo hombre, jesucristo

nál¡aritú.
nornbre es.

A. Cristo
fesu iyaitii?
Cristo
Jesu Zquién es?

S. Jesu Cristo, Yúsa utchfñir áeishmangaitü.


Jesu Cristo (ae) Oios hijo hornbre es.
A. (*) iltiur f esu Cristo, aéishmangan nahánaármaka?
iCómo Jesu Cristo,
hombre se hizo?

S. Espfritu Santo, Marfa nátza


Espfritu Santo (Oe) Marfa virgen

ambuina émgamfaü. Marfaha nijéitchuitcuinga,


vientre lleno y María, siendo intacta,

l&u Crfstum jurérmfau.


Cristo
Jesú pari6.

A. (*) Marfaha ifesúsna jurérma, chikich


y María, ia Jesús parió, oüas

núuasha nf¡ki jurérwak?


mujeres como paren?

S. Ta. Marfa, tl¡cke nátza


No María siempre virgen

pujámiaii,
vtvto.

A. (*) Crísto nl¡kuri


ifésu Lámaka?
De Jesu Cristo madre ihubo?

S. litia, apáru.
S í, padre.

A. f ésu Crfsto nukuá iyáidt ?


(De) Jesu Cristo madre iquién es?

70
S. Marfa nltza
Santa nijéitchuitü;
María virgen
Santa inhcta es;

¡úñ¡k, fésu Cristo nukúrftü;


asf mismo (de) J. C. madre es.

A. (*) Santa Marfasha iYúsa nukúrika?


Santa Marfa empero (de) Dios madre es?

S. lf Santa Marfa, Yúsa


Sf Santa Marfa, (de) Dios

utchfñir aéishmangan, nukúritü.


hijo hombre, madre es.
A. (*) f6u Crfstoha Lyana utchfñika?
Y Jesu Cristo ide quién hijo es?
S. f&u Crfsto Yúsa, Yúsa aparfna,
Jesu Cristo Dios, de Dios padre

utchfñitii f&u Crfsto aéishmangan, Santa


hijo es: Jcu Cristo hombre, de Santa

Marfana utchfñitii.
Marfa hijo es.
A. (*) fesú Cristo aéishmangana lapári áwak?
De Jesu Cristo hornbre ipadre hay?

S. Atzáwai.
No hay.
A. (*) San foséha, Santa Marfa aéishuri, ¿apár¡ archuftü?
San José pues, de Santa María marido, ipadre no fue?
S. S. f osé, Sa. Marfa aéishurti, ñokútchurin
S. José, de Sta. Marfa esposo, sponsan non

antinkchámiaü.
tet¡git.

A. Chichastá, utch rñiur: ,ú númi


Dirás, hijo mfo: Este palo

ifésu Crfstoka?
(mostrando el Crucifijo) Zes .lesu Cristo?

71
S. Ta, aPáchi: iú númi, fésu Cristo
No, Padrecito, este Palo, Jesu Cristo

t¡nué¡ti¡.
parecido es.

A. iMaágketa! f ñha Papfr estampa


Bien está También este papel, estampa

isant¡ MarÍaká? '


(mostrándola) iSta. Marfa es?

S. T:a., aPáru: iü PaPfr, Santa t|larfa


No. Padre mfo: este PaPel, Sana Marfa

tinuéitü.
parecido es.

A. fesu Cristo, úunta Puiáku, iwarfn


Jesu Cristq grande estando, iqué

natránamka?
hizo?

S. lñftig, númin takámiaii; urúm,


Antes Palo trabaio; desPués,

ashl Pufngaran nikaptúrmiaü; ti


todo bueno enseñó; más

urúm, sánta wiñángarfnuma iakámiaii '


dcpués (en) santa cruz murió.

A. iUrúkamdia?
iPara qué?

S. Maátcha ashf iabáatzan, kaiinmátkftauan,


Malo todo botar, Perdonar,

wina ash f at¡máttatzan.


nosotros todos librar.

A. (*) iltiur f esúrs, wishan atim¡lmiaü ?

iCómo J esús nosotros lloró?

S. lguanchi iingueámiaü: fesu Cristo, mesérmaku,


Demonio amarró Jesu Cristo muriendo

72
atitámiaü.
libró.

A. (*) iUrútia iirurrcámiaü ?


iCuándo amarró?

NIKÁPTUSTÁ¡Mue
TE VOY A EXPLICAR
(Para los más inteligentes)

Adiin, Eva imiéii, tl pufngan


Adán, Eva juntos, muy bonita

yaiánuma jimerpujámiaü. Yúsa awomácmiaü: "Ashf


huerta en, los dos vivían. Dios mandó: "Todo

pufnpra yur&rkan yoaüürrum; chikichiki yuránkan


buen fruto comed; un solo fruto
yoáip" Ñokútchirha, yajasma nandemiaü, yoámiaü;
no comerás" Mujer, pero, malo pensó, comió;

aéishurisha yoámiaü. Yf¡sa kaieámiaü, iabámiaü;


marido también cornió. Dios se enojó, botó;

wáitin pufndmiaü. lguánchi ¡úñ¡k, jingrcáamiaü.


puerta cerr6. Demonio asf mismo fue a amarra¡

,úñ¡k, wisha, fÉu Crfstun cuóchat cuóchat


Así nosotros, Jesu Cristo mucho mucho

waquéraiai, yuyáimaiae, mucunáiae; ashf maágke,


queremos, amam06, besamos (adoramos); todos buenos,

shfrpuiáku f esu Cristo tinukéitji.


bien viviendo lesu Cristo semejantes.

A. Chichastá, shuórachi: ámue cristiánoitam?


Dirás, iivarito: tú icristiano eres?

S. lftja, apáru: wi cristianoitji.


sf padre: yo cristiano soy.

A. iUruckamdi?
iPor qué?

73
S. f Cristo
esu winia ashf Kaép,taenidi;
Jesu Cristo mfo (de) todos Capidn (Señor)

fesu Cristun nikahi; waquéraiai.


Jesu Cristo; cre6, quiero.

A. iCristiánostra, ashf yátuunka?


Cristianos todos ihermanos son?

S. Eé: aslrf yáttzuru yattzuruitü.


Sf: todos mis hermanos inis hermanos son.

A. (*) iltiur yáttzunka?


iCómo hermanos son?

NIKABRAJMUE
TE ENSEÑO

Yúsa ashf nahanamiaü, ashf atzákaramiii.


Dios, todos hizo, todos cuida

W¡ ashi, áhounu (*) utchút¡ü. f esu Cristo,


Yo todos, (**) sus hiios somos. Jesu Cristo,

¡úñ¡k, ashl Sana


atimátt¡miaü. Marfa,
asi mismo todo libró. Santa Marfa,

wi ashf nukuáchitü. Yúñ¡k, a*t f


yo todos madre. Por esto, todos

yáttzuru yáttzuruitiü.
hermanos hermanos somos.

Yúsa, ashf áeishmangánstra, núuansha aparitü ;


Dios, todos hombres, muieres padre es;

ashf waquérawai, ashf cundu iúzsawi.


todos quiere todos (en) brazo toma.

fesu Cristo, Yúsa, utchfñir, ash¡ atimáttatzan,


Jesu Cristo (¿e) Oios hiio, todos para librar

jakámiail Núke, wi ashi, yáttzurí¡shaitiü .


murió. Por esto yo todos, hermanos somos'
(') Ou cin diár€sis 86 Pronuncia o carrad!.
(") Yo todos aqulvrl€s a n(Fotros.

74
Cristiáno shuora, f esu Cristo yáttzuriü, Yf¡sa
Cristiano jívaro (de) lezu Cristo hermano es, (de) Dios

apari utchfñ¡ti¡.
padre, hilo es.

Gualaqufzsa shuóra, lndánza shuóra, Méndez


(De) Guafaquiza jlvaro, lndanza ilvaro, Méndez

shuón, Zsúmu shuóra, apáchisha, ashl


ifvaro, Pongo jfvaro, cristianos también, todos

yáttzurn yáttzuruitü.
hermanos hermanG somos.

Yúsa awiomákwi: "Ashf waqueráta" Chikich


Dios manda: "Todos ama". Otro

waquerátcham: ámuen Yúsa waquerátmatzmue.


no amas: a tí Dios no te ama.

Yusa iúñ¡k kajeáwai, asstruéttawái. Amr¡e


Dios por esto se enoja, te pega. Tú no
maniawáip, ash¡ waqueráta: Yúsa, ¡ffi¡k
pelees. todos ama: Dios asi mismo
waquerátmtamue, ámuen ikiútmastátmue.
te va a amar te va a guardar.

III RESURRECCION - ASCENSION _ REMUNEMCION

A. Chichastá, shuónchi: Jésu Cristo, urúm


Dime, jivarito: fesu Cristo, después

jakamiaii, iátact puiúmkia?


(que) murió, Lotra vez? vivió?

s. Eé, aparu: manafndiu tzawáisha


Sí padre: tres d fas

urúm, fesu Cristo áact puiámiall;


después, Jesu Cristo otra vez vivió;

75
núngamia nantákmiaü: urúmanga iakátchawai.
tierra de salió; siempre no muere.

A. fesu Cristo, átzct puiáku, ¿uú


Jesu Cristo, otra vez viviendq iadónde

wuü ?

fue?

S. Yaquf wakámiaü, Yúsa aPári


Arriba subió (de) Oios Padre

unzúra ikfttawai.
diestra se sienta.

A. (*) fesu Cristo, yaqul puiáku, iyan


Jesu Cristo, arriba estando ia quién

nungÉ awiomákmiail ?
a la tierra mandó?

S. Espfritu s¡¡ntun awiomákmiaü, asttl


Santo
(El) Espfritu mandó, todo

puingan sütta lglesia nikabruáku.


bueno (a) santa lglesia enseñando.

A. iUrútia, fesu Cristo, áact nungá


iCuándo Jesu Cristo otra vez (a la) tiena

akaikftawi?
vendrá?

S. Núnga, nayámbi ashfmgaku, fesu Cristo,


Tierra, cielo, todo acabando, Jesu Cristo

lact nungá wiñftawai-


otra vez (a) tierra vendrá.

A. iUrúkamdia?
iPan qué?

s. shfrpuiuasha zsurl¡zsatawai; yaiásmasha kattzúmSatawa¡.


Buenos regalará, malos Pegará'

A. Shfrpuiua shuórasha itr¡úwiaü ?


Buenos iívaros ia dónde van?

76
s. Yaqul, Parafsu wfttátawi: Yúsa
Arriba Parafso irán, Dios

zañlngw: urúmanga maágke pujatawi,


al lado siempre bien vivirán,

wishiátawi.
reirán.

A. iYaiásmasha tuúviaü ?

Los malos ia dónde van?


s. Nungüá, iniiérnu wfttawi, lguanchi
Abajo infierno irán. Demonio

zañ fngar; urúmanga keátawaa, uotáüi¡.


al lado siempre quemarán, lloraán.

A. Parafsu iwarftü ?

Paraíso Zqué es?

s. Parafsu, yaquf: Yúsa iéaitu;


Paraíso, aniba: (de) Dios cosa e5;

ashf pufngan áwai.


todo bueno hay.

A. Injiému, iwarftü ?
Infierno iqué es?

s. lniiérnu, nungüa: lguanchi i&itü;


lnfiemo, abajo: Demonio c:Lfi es;

ashf ma¿tcha áwai.


todo malo hay.

A. Parafsu, iniiérnu, iurútia ashfmgawai?


Para íso, Infierno, icuándo acaban?

s. Parafsu, injiérnu, iamatá¿ui: túcke


Parafso, infierno, no acaban: siempre

awai.
hay.

77
NIKABRUA'MUE
TE ENSEÑO

Yáountchoü, Yúsa, ¡ñft¡8 aéshmangan nahánaku,


Otro tiempo, Dios, antes hombre haciendo,

ángerasha pássucsha nahánamiaü. Angeraha ñ&h¡


ángeles hizo. Y ángel cuefpo

atzáwai; wakániquftii.
no hay; alma sola es.

Nuiki pássucsha, tf pulngan, yaquf


Otro dfa (los) ángeles, muy buenos, aniba

shirn¡iámiaü.
bien vivían.

Rusbér, ashf áugerasha tf shirmawiaü


Luzbel, todos ángeles más hermoso era;

urúm tuná puiámiaii; Yl¡sa anendátatzan,


después soberbio vivió; Dios alabar

nakltmiaü. , úñ¡k, cuóchat cuóchat pássucsha


no quiso. Asf mismo muchos muchos ángeles

tuná, nakitmiaü.
malos, no quisieron.

San Miguérha, tf pufngara, áhouiei cuóchat


San Miguel pero, muy bueno, él con muchos

cuóchat maagke ángensha, Yusan waquerámiaü,


muchos buenos ángeles, Dios guisieron,

anendámiau, Pufngan ángensha, iinguiármiaü maaniahatzan,


alabaron, Buenos ángeles, salieron a pelear

maatcha ángeniei.
malos ángeles con.

Yúsaha, maátcha pássucsha, mungüá, iniiémunuma


Y Dios malos ángeles, abajo, infiemo en

iabámiaü, túcke isseáttatzan, fúna, demonio,


botó, siempre a chamuscarse, De este, demonio,

78
iguanchi náharitü. Ahou, wina a*rl
Luzbel nombre es. EI nosotros todos

waquerátmatzü.
odia.

Pufngara pássucsha, yaquf, Parafsunuma, Yusa


Buenos ángeles, aniba, en,
Parafso Dios

zañingar puiáwai. Yúsha wfsha ash f,


al lado están. Estos nosotros todos

waquerátmajü, yáintmaiü.
quieren, aman.

ATACSHA NIKABRUAJMUE
OTRA VEZ TAMBIEN TE MUESTRO
Urúm mesérmaku, ñáshi nunga yinrseü,
Después muriendo, ucuerpo tierra bajo está,
mammóreü.
se pudre.

Wakániha, pufngan pujáku, ya4,uf , parafsu


Alma, perq bien viviendo, arriba, paraíso

wittátuaü.
irá.

Yajásma wakániha, nungüá, iniiérnu wittátuaü.


Mala alma, pero, abajo, infierno irá.

Núñ¡K, urúm núnga ashfmgaku, ñáshi


Asf mismo, después tier ra acabando, cuerpo

nandáktawai, átzct túcke puiáawai.


se levantará, otra vez, siempre vivirá.
ñáshisha, wakanijei, parafsunurna, iniiérnunuma puiáawai:
Cuerpo también, alma con, paraíso en, (o) infierno en, estará,
pufngara shuón túke wishiátawai; puingartcha
buen j fvaro siempre reirá mal

shuóra, tr¡cke uúttátuü.


lfvaro siempre llorará.

79
Wakániha shfchik puingara Purgatorio wittátuaü.
Afma, pero, poco buena Purgatorio irá-

Purgatórionum, ifi, wakánin keáwai ñiiáwai-


Purgatorio en, fuego alma quema lava-

Urúm, wakáni mágdeitü, Parafso, yaquf


Despuis, alma limpia está, Parafso, arriba

wakátawai, Yúsa zañlngar, túcke puiátatzan.


sube, Dios al lado, siempre para vivir.

IV. CONJESÁTATZAN
PARA CONFESARSE
A. cristiano coniesáatzan?
iWarfmbeid,
iQuées el cristiano confesarse?

S. fuhf maátcha nahfiaku, aparu


Todo malo haciendo, Padre

sacerdote irntrúcatzan.
sacerdote avisar.
A. iUrúkamdia iuatrúcatatzan?
qué
iPara avisar?

S. Yúsa, ashf maátha lce¡¡nmátk¡t¿tzan'


Dios, todo malo Para Perdonar'

A. iYa timák?
iQuién dilo?

S. Cristo t¡má.
fesu
Cristo diio.
Jesu

A. iWarln maagke coniesáku?


iQué (será) bueno confesando?
S. Chikickíki: ashf maátcha anndrtatzan'
Uno: todo malo acordarse'

l(maraz anneátatzan.
Dios: tener Pena.

80
Manaindiu: maáaha nahánaku nakftatzan.
Tres: malo haciendo no querer.

Andiúkandiúka: ash f maátcha apáru


Cuatro: todo malo padre

sacerdoteiei juatrúctatzan.
sacerdote con avisar.

Weiámu: penitencia Yl¡san akfktatzan.


Cinco: penitencia a Dios pagar.

v. COMURGÁTATZAN
PARA COMULGAR

A. Warfmbeid Comuniún
ZQué es comunión?

s. fesú Cristo ñashf, númba, wakáni,


Jesu Cristo cuerpo, sangre, alma,

Yúsasha, sánta óstianuma, ¡ñlt


Dios también, santa hostia en, debalo

puiáku.
estando.

A. iUrúkamdi nlkamuek?
iPor qué (lo) crees?

s. fcsu Cristo turámiéii: "lUinia ñáshurun


..M¡
Jesu Cristo díionos, cuerpo

yurutátaarum".
comeéis".

A. Jesu Cristo iu¡fmbaid?


fesu Cristo iDónde está?

s. fesu Cristo Yúsa, ashf puiáwai.


fesu Cristo Dios, en todo vive.

fesu Cristo áeishmangan, yaeuf, s¡¡nta


Jesu Cristo hombre, arriba, santa

óstianu¡na sha puiáwai.


hostia en, también vive.

81
A. Santa ostia nfiari iyaitli?
Santa hotia nombre icuál es?
S. Sautfsimo Sacramento.
Santísimo Sacramento.

A. lñft¡g sánta Mfsan rezáku,


Antes santa Misa rezando,

santa ostia iwarfmbeid?


srnta hostia iqué es?

S. Tlndaitü.
E,t pan.

A. Santa Misan Sacerdote rezaku,


Santa Misa Sacerdote rezarúo,
santa ostia iwarfmbeid?
santa hostía iqué es?

S. q.
l. C. Yúsa, ñáshf, numba,
J. Dios, cuerpo, sangr€,

rvakánitii.
alma es.

A. Cristiánoha, comurgáku, warfn yoáwaik?


y el cristiano, comulgando, iqué come?

S. ,. C. Yúsan, ñáshin, númban,


A J. C. Dios cuerpo sangre,

wakánin yoáwai.
alma come.

A. iWarfn maágke comurgátatzan?


iQué será bueno pan comulgar?

S. Chikichfki: Wak¡lni mágde, shirpujuáku.


Uno: Alma limpia, bien viviendo.

I fmara : Warfn cristiano santa


Dos: Qué cosa el cristiano (en) santa

ostia yoáwai, nikáatzan.


hostia come, saber.

82
Manafndiu: Urúm kanárku, ¡ñftig
Tres: Después durmiendo, antes

comurgáku, warfnak yoáshtatzan, warfñak


cornulgando, algo no comer, algo

wártchátatzan.
no beber.

Andiukandiúk¡: Sana ost¡an naáureip.


Cuatro: Sana hostia no masques.

nÁo$nrl
Amén.

&t
APENDICE

PARA CONFESAR A LOS tNDtOS QIJICHUAS. (*)

Señal de la Cruz.

Cai santat cruzmanta, tucui t millai cunamanta


Esta santa cruz por, todos males de

quishpichiwai t iatun Dios. Yayapac, Churipacpish,


libra gr¿n Dios padre del, hijo del,y,
Espfritu Santopacpish t shutipi: Chasna cachun.
Esplrítu Santo del y, nombre en: Asl sea.

PADRE NUESTRO

Nucanchic Yaya, iawa pachapi tiyacuc:


Nuestro padre, arriba lugar en estando

l. Shutique muchashca cachun;


Tu nombre besado sea;

2. Cambac iatun pudi ñucanchicman


De ti (el) gran poder nosotros a

shamuchun;
ven8a.

3. Munaiquilla rurrarichun cai pachapi,


Tu voluntad hagamos este lugar en,

iawa pachapi, shina.


aniba lugar en, como.

4. ñucanchic punzhampi (+*) micuna tandzt,,,


Nuestro cada d fa (para) cor¡er P?ñ,

cunan punzhapish carai;


ahora dfa también da;

*-i--tar. Ir rtrbras guichuar potl3ll6blr ron ll¡nas; p€ro ol .c.nto rltmlco de lr fr.se
tlrrida 3lampro a eldrújula.
(") Zh lgual 9 franc¡..

84
5. ñucanchic iuchacunata quishpichi, tma
Nuestros pecados perdona, cono

shinami ñucanchicman dibicunata quishpichinchic.


asf nuestros a deudores perdonamos.

6. Ama iuchanaipi urmachun saquichu.


No pecado en caigamos deies.

7. Tucui llaquimana ñucanchita ucaichi:


Todas penas de nosotros libra

Chasna cachun.
Asf sea.

AVE MARIA

Diospi cushiyai, Marfa; gnciawan iunda;


Dios en alégnte, Marfa; gracia de llena;

Diosmi canwanca; tucui warmicunapac jawapi


Dios es ti con; todas, mujeres de arriba (más que)

bendiclashca, ben dic iashcal lactami, G¡M wachashca


bendita eres, bendito es asf mismo, (de) ti (el) fruto,

Jesuspish.
Jesús también.

Santa Marfa, Diospac mama, mañapai


Santa Marfa, Dios de madre, ruega

ñucanchic iuchayucmanta, cunanpish, wáñui punzhapish.


nosotros que pecamos por, ahora también, muerte dfa también.
Chasna cachun.
Asf sea.

ACTO DE CONTRICION

Apu yaya J esucristo, qurqu¡n Dios,


Señor padre J esucristo, asf mismo Dios,

85
quiquin runa, ñucata rutTac, ñucata
asf mismo hombre, mi hechor, mi

ca[ü¡c, .ñucata qulshpichic, tucuipac iawa


dueño, mi libertador; todo de arriba

cuyana sumac Diosta, ñuca


que ha de ser amado, buen Dios, mis

millai juchacunawan piñachishcaraicu, llaqui


malos pecados con, haber enojado por, haber

chishcanicu, tucui rupac shurgunan llaquinimi,


apenado por, todo encendido corazón con, me apeno,

nanarinimi, wananimi, pinganimi, canrn¡rn cutirinimi.


me duelo, me enmiendo, me avergüenzo, Ii a vuelvo.

Quishpidriwai, sumac Yaya! Quishpióiwai, sumac Dios.


Ten piedad, buen padre! Ten piedad hermoso Dios.

Cunanmanta pachaca, can Yayapac yanapatwan,


Ahora, desde (este) tiempo, tu padre de gncia con,

ña wanashpa, canta cuyanimi, tucui juchacunaa


ya anepintiéndome, ti a te amo, todos pecados

confesarishami, confesionpi cuwashca peni&nciata pacteh¡sham¡.


confesaré, confesión en dada penitencia satisfaré.

ñuca causaita, (1) ñuca llaquia, ñuca


Mi vida, ml pena mi

mutanlta, millai iuchacunamant¿, carl Yayaman


necesidad, malos pecador por tu Padrc a

cunimi. Yanapawai, tucuita pr¡dic Dios;


doy Ayúdame, todo potente Dios;

yawariquiraicu quishpichiwaitac, yayalla. Ca¡ puchapi,


sangre tuya por, libra oh padre. Este lugar en,

gnciaiquiwan, causasha ninimi; wañushca quipa,


gncia tuya con, viviré diio muerto después;

sumaimana cr¡shicui llacuiquipi, C,an, sumac,


hermos ísima, alegre patria tuya en, (con) tigo, hermoso,

86
cuyac yayawan c¡rusagr¡ngapac. Chasna cachun.
amante con
padre vivir ir para. Asf sea.

EXAMEN DE CONCIENCIA

SHUCNIQUI MANDAMIENTO
Primer mandamiento
Yuyarayai:I iDoctrina cristianota yachan guichu?
Acuérdate:1 iDoctrina cristiana sabes?
2. Manachu, quillamana, mana yachacurcangui?
iAcaso por ocioso, no (la) aprendiste?

3. Pai Diosman rezarcanguichu, chishi


¿Al Dios rezaste la tarde

tutamanta?
por la noche?

4. Manachu millai confesionta rurrarcangui;


iAcaso mala confesión hiciste;

chasnapish comulgarcanguichu?
y asf comulgaste?

5. lmaa lglesiapi shuwarcanguichu?


iAlgo lglesia es robaste?

6. Hechizomanta ungiiita jambingapac, manachu


ZHechizo por, enfermedad curar para acaso

bautizana yacutz, santo oleot¡


del bautizmo ?El?, santo oleo
pish randircangui?
o compraste?.

7. Hechizopac ungüipi circanguichu; bruioman


iDe hechizo en enfermedad crefste; al brujo
rircanguichu tapungapac?
fuiste para consultar?

E. Almacunarnan. micunata, upianata cararcanguichu?


comida bebida
ZA las almas (difuntos) diste?

87
ISHCAINIQUI MANDAMIENTO
Segundo Mandamiento

Ta¡ta
Yuyarayai:1. Curapac ñaupacpi lr¡ezpac
Acuérdate ¿De ta¡a cura delante del fuez

ñaupacpi, maipipish cachun, llallashpa


delante, y donde sea mintiendo
junshcanguichu?
has jurado?

2. Llaqui shamucpi, Diosta piñashcanguichu


La pena viniendo, a Dios enoiaste.

"cungariwarca" nishpa?
Se ha olvidado" diciendo?

3. Maldiciarcangrrichu proiimoman nishpa:


iMaldiiiste al, Próiimo diciendo:

"Supay canta aPachun; illaPa


"Demonio a t¡ lleve; rayo

cambac iawapi urmachun"?


de ti encima caiga?

4. Diosman, santocunaman prometishcata, pactachircanguichu?


Dios a, santos a' (lo) prornetido, cumpliste?

QUIMSANIQUI MANDAMIENTO
Tercer mandamiento

1. Domingo, fiesta punzhapi, pudishpaca,


iDomingo, fiesta d fa en, Pudiendo,

misaa uyashcanguichu?
misa has ofdo?

2. Fbsa punáapi, rurrashcanguichu?


Fiesta en dfa, has trabaiado?

(') Proñuncta la S, tiamprs como cn itrlirno, en le¡ voc¡¡ qulchuar. Lo ml3mo L Z.

88
CHUSCUNIQUI MANDAMIENTO
Cuarto Mandamiento

WAWA CASHPACA, yr¡yarayai:


Pequeño siendo, acuérdate:

1. Yaya, mamata millarcanguichu, piña


LPapá, mamá has aborrecido, bravo

ñawiwan ricushpa, sinchita rimashpa,


rostro con mirando, lo duro hablando,

macashpa, mana carashpa?


pegando, no alimentando?

2. Yaya mamapac cachashcata rurrashcan-


iPapá, mamá de lo mandado has
guichu, mana iucha cacPica?
hecho no pecado siendo?

YAYA, MAMA CASHPACA, yuyaralai;


Papá, mamá siendo, acuéfdate:

1. Wawacunata alli wiñaclrircanguichu, rezanata


ilos hijos bien has criado, rezo

yachachircanguichu, iarcarcanguichu ama


enseñaste, at¿iaste no
millaita purichun?
mal se porten?

2. Wawacunaman alli ejemplota curcanguichu?


iA los hiios buen ejemplo diste?
cusAYUc, (*) wARtvilYUC CASHPACA, YUYARAYAT:
Virum habens mulierem habens cumsis memento:

1. Piñanacushpa, macanacushpa purircanguichu?


lrascendo, verberando perrexistine?

(') En lr3 voc6 qulchuer la r ricmpra c¡ dulce. Tr.ducim6 lo que ilgua. añ lltln, prr!
qu€ 3. voa la mryor aflnldcd qu. tlañ. al qu¡chua con el castolbno.

89
2. Casado pura dibishcata curcanguichu?
Coniugatos inter debitum dedistine?
3. Wawapacta, upianganicu, millaita puringaraicu,
Filiorum quod est, bibendi causa, mare vivendi causa,
tucuchircanguichu?
adhibuistine?

PISHCANIQUI MAMDAMIENTO
Quinto Mandamiento

1. Projimopac wañuita ima


Yuyarayai: jatun
Próximi mortem (vel) aliquod magnum

llaquita munarcanquichu?
malum ophstine?

2. Projimota piñarcanguichu? macarcanguichu?


Poximum odistine, verberarstine?
3. Projimota, washa rimashpa, shuckunawan
Proximum, post tergum loquenáo, aliquibuscum
millaipi churarcanguichu?
in malo posuistine?

4. Waclli warmi cacpica, doncella


Corrupta mulier cum sií, .ñ"ti;
shina saquiringaraicu, iambirishcanguichu?
velut remanendi causa, te c¡ravistine?

5. Chai millai warmiman shulluna


lllud nequam mulieri ab_edendi
yayaia curcanguichu, ima iayacta
propositum induxistine, abiquod sal
upiachir canguichu?
bibendum (el) praebendo?
6. Yallia micurcanguichu, upiarcanguichu?
Nimis comedistine, bibistine?

90
7. Shuckunamanima iuchata yachachir
Aliquos aliquod peccatum docuistine

canguichu, millaita rimashpa rurrashpa?


loquendo malum (vel) agendo?

SUGTANIQU¡ MANDAIT4|ENTO
Sexto Mandamiento

t. lrna
Yuyarayay: rnapa iuchata yuya
Memento: Aliquod foedum pecatum morose

curcanguichu, mun¡¡rc¿nguictru?
cogitastine, desiderastine?

2. lma rnapa iuchat¿ sapalla


Aliquod foedum peccatum solus

rurrashcanguidru?
commisisti?

3. lma m¡rpa juchata shucwan


Aliquod fadum peccatum alio cum
rurrashcanguichu?
perpetrastine?

4. Cruzta paquircanguichu?
Crucem fregistine? fidem coniugalem violavistine?

5. Hurmi rnanamun¡rcta wacllichircanguichu?


Mulierim invitam corrupisti?

6. U"pr luchata cushillachu uyacurcangui,


Foedum peccan¡m libenter audivistine,

rimashcangui?
locufusne es?

Masnapac ñaupacpi?
Quot coram?

7. Tucuita willangui: ipiwan iudrallish-


Omnia confitere: quibus cum pecca-

91
cil8u¡chu?
viste?

Quiquin wasi u@, quiquin


Eadem domo sub, eiusdem

yaw¡¡r mashachu c'aca?


sanguinis cognatus fuit ne?

Cambac aYllu, cus:ryuc (vel)


Tui affinis, virum habens,

warmiyuc carcrhu?
mulierem habens fuit ne?

Masna cut¡P¡ cai iuchaPi


Quot vicibus hoc Peccato in

curishca canguichu?
datus es?

Maichu? P¡t¡chu?
Multumne? Parumne?

CANCHISNIQUE MANDA^,|IENTO
Séptimo Mandamiento

Yuyarayai: 1. Shucpac charishcata afrar" cang¡richu?


Alienius rem possessam abs- tulisti?

lmaa?
euid?

Maichu? Pitichu?
Multum? Parum?
2. Catushpa, randishpa umarcanguichu?
Vendendo, emendo fefellistine?
3. Pudishpaca d¡b¡ta pagarcanguichu?
Quumposses, debito satis fecistine?

4. Tarishcata, dueñota ricsishpa, cutichir'


Rem inventam, dominum cognoscens, num

92
cangu¡chu?
redd¡d¡sti?

5. Shuckunapag chagnpi, wasipi, ima


Aliquorum in,
agro in,
domo aliquod

dañota rurrashcangu¡chu?
damnum fecistine?

6. Shuwashcata randircanguichu, yachashca iawa?


Rem furti empsistine, cognitum post?

PUSACNIQUI MANDAMIENTO
Octavo Mandamiento

Yuyarayai: 1. Shucpac alli shutit¡ ima


Memento: Alienius bonum nomen aliquo

llullawan mapayachircanguichu?
mendacis foedastine?
2. Shucpac pacalla millai rurrashacata,
Alterius clam male factum,

shuckunaman willarcanguichu?
alüs revelastine?

93
P. f ulio Martínez
Misionero Salesiano

YUSNA CHICHAM

SHUORNA CHICHAMAN

Doctrina Gristiana

en idioma jíbaro

LIMA
Escuela Tipográfica Salesiana
1918

95
El P. Julio Martínez, espúol, trabaió
tarios úos en el Vic, Ap. de Méndez Y
después pasó a Colombia. Murió en lbagué
en 194i alas 65 años.

96
DEDICATORIA

A Vos, Ilustrísimo Príncipe de h lglesia &tól¡-


ca, esclarecido hiio del Venerable Padre D. Juan Bosco,
abnegado Misionero, Obispo de Colonia, d@ísimo
Vicarío Apostólico de Mendez y Gualaquiza, MONS.
SANTIAGO COSTAMAGNA, en ocasíón de vuestras
BODAS DE ORO, dedica la presente labon este vuev
tro afectísimo y obedientísimo hiio in C. J., en prue-
ba de fiIial amor y gmtitud.

P. Iulio Martínez
Misionero Salesiano

97
YUS

1. iYus áhuac?
E, Yus áhue.

2. iYus unltmeit?
Yus, chiquíchiqui itié.

3. iYus yéit?
Yus túque huacáñ itié, iñástrtinchu itié; ashf túque, imiá puéngar
Nayémpi, nungásh, ashf naiána itié.

4. iYus tufm puiáhue?


Nayémpiñam, nungánam, astrf túque puiáhue.

5. iYus túque puiúma?


Yus túque puiúma, túque Puiútahue.

6. iYus ashf tuifncachuit?


E, Yus ashl tuifncachu itié.

7. iYus ashf fahuac?


E, Yus ashf fahue.

8. iYus ashl ándahuac?


E, Yus ashf ándahue.

9. iYus ashf nécahuac?


E, Yus ashf nécahue.

10. iYus iñásh átsuc?


Yus iñ&h atsáhue.

11. iYus iacátimbeish?


Yus iácache, tuifncachu ása; túrash, tuque puiútahue'

YUS ASHI NA.IANA ITIE

12. iYus ashl naiáneit?


E, Yus ashf naiána itié.

98
13; iNayémpi, nungásh, Angeles aéntsh, núash, animálesh, vegetálesh, minerálesh,
ashf huarfnash; yáqui naiárrit?
Yus ashf naiána ¡tié, tu¡fncachu ása.

AENTS

14. iAmfn, huacáñ iñásh átsuc?


E.

15. ifuhf aénts, áiñiqui aénts asámde amuéc; huacáñ, iñásh, átsuc?
Ashf aénts, huacáñ, iñásh, áhue.

16. iHuacáñ lacátimbe¡sh?


Atsá, huacáñ iácache, tuqr¡e puiútahue.

17. ilñásh iacátimbeish?


E, iñash iacátahue, núnga ása; iácamga caórtatue, mamúrtatue; núnga na'
iánartatue.

ANGELES

18. iAngeles huarfmbiet?


Huacáñ puéngar áiñahue; Yúsa amigri áiñahue.

19. iAngeles iñásh átsuc?


Angeles iñásh atsáhue; huacañlc puéngar áiñahue.

IGUANCH

20. ilguanch huarfmbiet?


lguanch, huacáñ ti shfrmachu, ti caién, ti anendémcha. lúsan umfrcharme;
túrash, Tunguránam Yus ñi apuéyaf. lguanch, lúsan numásuru áiñahue; fncha
numásuru áiñahue; ti puéngarcha áiñahue; nuf, Tunguránan túque túque
huéitsartatue.

21. ilguanch urútmeit?


Ashf ti irúnue.

22. ilguanch, huaú áiquiama?

99
lguanch anendémcha ása, puéngarcha pujutirum tufñahue, puéngarcha
na.
-rrfñ"huu,
jánaarum tufñahue, íncha numásuru ása;
iméichu pu¡uri,¡rui,
túrash, an dú cchatarum. padres án dúctarum, úm frcatarum

ASHI ANEANDATJI: YUS AOUIEMA ITIE


23. ZAshf iacátimbeish?
E, ashf jacátatji.

24. iUrúm ashf ane.indatiic?


E, urúm ashf aneándatii.

25. iltiúr aneándatiic?


Ashf aénts puéngar iacárñde, ñi; ti shir, ti vlncha aneándatue. puéngar-
cha iacámde, ñ¡, t¡ shfrmachu, ti cafén, ti muején, ti fguanch, aneándatue.
Puéngaran, Nayémpiñan yus juqultue; puéngarchan, iunguranam
ü iñft,
Yus apuéatahue. Ahfnga, túque túque huéit sartatue. Ahfnga fguanchige
túque túque huéitsartatue: máccha pulústartue.
(Atác)

SANTISIMA TRINIDAD
26. 2Yúsnum, aénts divinas urútmeit?
Yúsnum, aents divinas manéindiucchic áiñahue.

27. iAshf manéindfuc aénts divínas nari yéit?


Santfsima Trinidad.

28. iSantfsima Trinidad yéit?


Yus Apa, Yus Uchfni, yus Espiritu Sántosh.

29. iAénts divinas nu, yáqui núcap undnúcap néca, núcap puéngar, núcap
tujfncachuit, yáqui?
Ashf . muetec muetec áiñahue.

.'rt't

30. ¿Y?qrf i¡ihl- Nayémpiya, ju nungánam taráma, yáqui?


"éntt, taráma.
Yu-s Uchfñi, nlngui

100 .
E, in shir ti cuóchat aguástama: nuf, in, ñl numbári, astrf puórma.
4',1. ,ifesucristo in chiqufch huarf naiána?
lguanch in juránguima, in atánguima.

42. tltiú¡?
shir 'fesucristo aguástamu; túrash, i puéngarcha ása; naiéima-
f",","#1.
43. Zf esucristo huarf
najéimiama?
Ni asútiarna, ñi iángui tendeár mugána
etzéngama, ñi Cruznúm ijiúcma.
44. zurucámdi fusucristo ti cuóchat najéimiatasan, huéitsatasan
Ni apárin agufrtasan, naiéimiama, huaquérima?
tr¿itr".i jacáma, nu.

JESUCRISTO JACA
45. iJesucristo jacáma?
E, fesucristo iacáma.

46. iltiír iacárna?


Crúznum, iiiúm, jacáma.

47. iUrucámdi Crúznum jacítasan


huaquérima?
Nayémpi in atác surámsati.

48. .Huarf máccha, Nayémpi i quiúcmaii; túrash,


Pecado originat, nu it¡é.
ti yaónch, fguanch in nérentin?

49. fesucristo, yus asámde, huéitsama


iacáma?
f esucristo, yus asámde, t u¿¡t."rma
iuiitchu itié; jacáchma, iacáchu, itié.
50. ,i,fesucristo, aénts asánde,
huéitsama iacáma?
E, Jesucristo, aénts asámde, hué¡tsama
iacáma, nu.
51. iUrútma sahuár Jesucristo
iacáma?
Manéndiuc, ma ajápuenguce.

52. fesucrfstonu huacañúr tuá hufi?


Limbo huéma.

102
53. iUrucámdi?
fuhl huacáñ puéngaran, Nayémpiñam ñi iuquftasan.

54. iPurgatorio núque hufi?


E, ñi, shir aguástasan hufi.

55. iTungurá núque hufi?


E, lguanchin aguácatasan hufi.

56. iPurgatorio huarimbiet?


fajá núnga, ashf huacañl irúmbra, inguesa puiufnahue ahí: Aénts iac"ímdei'
ga, meserma huacáñf, Yus, Purgatorio acúpcahue, ñí' Yus, tumashi, ahí
umlcma nu, sacárma: nuyá iínguisturtue, Nayémpiñam huétiñ, túque puiútiñ

57. iNayémpi huarimbiet?


Yaquf núnga, irúmbra puéngar huacáñi puiúma. Ahinga sungur ti atsáhue,
máccha tí atsáhue: túque, túque sir puiútiñ, Yusge ti shir puiútin'

JESUCRISTO ANEAR

58. ifesucristo manéndiu sahuár iacáma a neándama?


E, aneándama.

59. Aneánda, Nayémpiñam huári huecaíi?


Asá, iu nungánam puiúsma 40 sahuár, apóstolesge'

60. iUrucámdi?
fuhf necártitusan, aneándamat atÁc discfpulos, ti puéngar Yusa chicháman
necábruotasan.

' 61. i40 sahuár nangámamaste, urúm tuá hufi?


Nayémpiñan.
a
62. lesucristo, yamé tufm Puiáhue?
f esucristo, Yus asámde, Nayémpiñan, nungánan, ashf puiáhue, Jesucristo.

IGLESIA1 ÑIÑU HUARI PUENGAR

63. ilesucristo, chicháman, uñufnartasan yánac tácsama?


ñfñu
Apóstoles tácsama, San Pedro naámgama.

103
64. iApóstoles lacámdeiga, yánac tácsama?
Obispos tácsama, Pápa naámgama.

65. iUrúcatjc Nayémpiñan i huéasan?


Núna ashf uñufnarme ñi, puengar umfrcati.

66. iPápa ex-cdthedra chichácuinga, anángatimbeistr?


Atsá, anángachahue, Espfritu Santo ñi ujáhue, ñi étserhue.

67. Zlglesia huarfmbiet?


fuhf aénts iméimu, Obispos umfrcaji; pápa umfrji, naámgamu ása, ashf
iméimunu, ñ¡ t¡ Capftu asámde.

68. ilglesia yáqui najána?


Jesucristo.

69. iAshl aéntsunash iméimunu, naámgamu asámde, ma ahón, i fmache, yéit?


fesucristo itié.

70. ZAshf aéntsnash iméimunu, iu nungánam puiáhue, yágui númgueit?


Pápa itié.

71. iPápa tufm puiáhue?


Roma.

72. iApóstoles yáqui?


'12 aénts huarfntinchu, namáca pujurima, tuque; yus huafngam
ñi unsúcma,
ñiñu chichaman uñufmarma, ashí iu nungánam, ñfñu chicháman pambárti;
Sacramentos surámsatasam.

ASHI ANEANDATJI
73. iJesucristo atric iu nungánam, pánd tarátahue?
E.

74. iUrútia?
Ashf aénts iacámdefga; nu sahuari juicio universal itié ahfnga tarátahue.

75. iUrucámdi tarátahue?


Tunánga asútiatasan, puéngaran shir aqufrtasan tarátahue.

1M
76. iTunánga tuá ahuérnaahr¡e ?

i;$,ñ"t iñashige huacañfge; túque túque huéisat¡san'

77. iPuéngaran tuá ahuématahue?


iñáshige huacañfge; túque túque
shir puiúst¡san'
Ñ"tl*,t"t
huacañfge aneándatiic?
78. iTúrash, sahuári iuicio universá1, ináshige
E.

PECADO

79. iPecado huarfmbiet?


Yus núna ahuémahue, umlrcachatasan'

80. iPecado urútmeit?


Original, Mortal, Venial!

iPecado original huarfmbiet?


81.
Huacañf zungúr tun¿t"tt, umánde
agufñar' i úndri apári Adán Evash' tu-
ná asámde.

82. iVirgen Marfa pecado origfnat nírque .etécmama?


Atsátaatsá;Yustinaquf-tnma;túrash'VirgenMaría'

83. iPecado mortal huarfmbiet?


Yus anendé menástasan' Yí¡san ti umfrcachatasan'

84. iUrucámdi pecado mortal, ti m19ha?


ti und'
Huacañf manduofi: ;;;;'y;r;;ásúru
itié: iácarque Tunguránam huétataii,
muengárii,in huaquémbraii.
núna umlrcande; ashi puéngar umfrcama,

85. iYus amfcmate atác?


E,ashfmácchahuacañúrconfesámde'Padrinuiuácum'Padreatsácuisha'
tianendéanendéimmaciácche,Yúsancaiércanii,nu.

86. iPecado Venial huarfmbiet? pecado mortal in


yúsan shfch¡c umtr"anJe; túrash, hr¡acañf sungúr itié;
ti huaquémbnii nu.

87. iPecado mort¡l itiúr iapfrtimbeistt?

105
Huacañúr ashf máccha, pádrin ujuácum confesámde. pádre
atsácuisha, ti
anendé anendéim mac jácche, yúsan caiércamji,
nu.

88. iPecado venial itiúr iapfrtimbeish?


Mfsan, puéngar andúctin, japírtatu; Hostia
consqrada, puéngar yoácum,
iapfratue; Yúsa chichámur, puéngar-andúctiñ, japfrtatue;
Obispo usúgrurtin, iaphtztue;
I apári rezámde, iapírtatue;
Ashf máccha huacañf confesámde,
¡apfrtatue.
Yusa yumfri tacástin, japfrtatue;
Tiínda usúgrurma yoátiñ, japfrtatue;
Netsémi asútiatin, aneánde, japfrtatue.

89. iPecado original itiúr japfrtimbeish?


iapfrtatue, asácmaratue; arác pecado originat viñfchtatue,
I#ifrr,J:que

HUACAÚ| suoE
90. iSacramentos huarímbiet?
Huacañf suóc áiñahue, huacañúr suóctatahue, yúsan
amfcmatahue; puéngar
huacañfm in nafánarti.

91. iltiúr?
Ashf máccha huacañúr, sungúr huacañf itié;
túrash, sacramentos, asrrf sungúr
huacañ f, puéngar suócmiañahue.

92. ZSacraméntos ya najáneit?


Jesucristo.

93. tSacramentos urútmeit?


Jfnrer fracu: Bautismo, confirmación, comunión, penitencia,
Extremaunción,
Orden sagrado, Matrimonio.

IMEIMU
94. iBautismo huarfmbiet?
Huacañf suóc, núna, yus uchiñi in najánati, cristiano naámgati,
no najanaü. in cristia-

95. iBautismo huarín amásati?


1.o Pecado original asácartahue;
2.o Ashf tunáru huacañf, túque túque iaplrahue;
3.o Bautismo, suóc huacañf asámde, huacañfm, puénpr in mifiahue;
4.o Huacañfm, necáPmamu;
5.o Yméimu asámde, chiqufcha Sacramento in suámsati;
6.o Bautismo, Yí¡sa uchfñi in naiánahue; túrash, puérgar iacámde, iméimu
asámde, Nayémpiñam huét¡san.

YMEÑIÑTA

96. iYáqui imeñiñta?


Pádre, nlngui itié.

97. iPad¡c atsácuisha, ya iméitimbcish?


Chiqufcha.

98. ¿lt¡úr iméitimbeis?


Yumfge mugánam iméigum; mugánam iméistrm¿cum, ¡ñásh, núma tfri: v¡
amfn iméiie pachisa Apáru, Uchisha, Espfrio SantoCta.

99. iYuml ucátramu, ñi, huariña huaqr¡érimru?


Padre núna huaquérahue. (lglcsia núna huaqu&ahue, Paüe níñic núna
huaquérahr.e ).

1ü). iPadre, yumf ucáüamu, huarf huaquéraümbeish?


Cristiano naiánartasan hrnquénhue, iméitin-

101. iurl¡tia iméitimbeish?


Ti huári.

URUCATI IMEIMU

102. iUrúcatic imeimu, nu?


fesucristo chichfma, núna, túquc umlrcatasan. lglesia drichfma, n(lra, tj¡
quc umfrcatasan.

CONFIRMACION

103. iConfimación huarfmbict?

107
Huacañf suóc; sacramento, nu, ti cacáram cristianum naiÍrarti; fgganch mañáti.

1(X. iConfirmación, huacañfm necápmamu?


E.

COMUNION (HOSTIA CONSAGRADAN


YOATASAN) i
105. iComunión huarfmbiet?
I esucristum, Hostianam consagádanan yoátasan.

106. iHostia consagrádacha huarfmbiet ?


Tánda itié.

107. iHostia consagrada huarfmbiet?


fesucristo ¡ñásh¡ it¡é.

l0B. tUrútia Hostia, f esucristo iñáshi najánarat?


Padre Mfsam ietérmate.

109' ifesucr¡sto Nayémpiñam puiáhue;


Hostianam consagrádanam áiñiqui puirhue?

110. .iHo$ia consagrada chfquich nfui yéit?


Santfsimo Sacramenb.

111. iUrútma chicháman necáta, Hosüa consagrúa


yoáte?
Manéindiu. Anendf puéngar atr, mac confésata.-
Hostia consagrada ti necás,
¡ñásh¡ it¡é; necáta. c¡s-tr¡c eiápueng
asámde, yurúmsuc, umársuc, pu-
l,:.::t""

PEN ITENCIA (CONFESATASAN)


112. iC-onfesión huarlmbiet?
Hr¡acañi suóc; sacramento nu, cristianum
as'f máccha huacañi, astrf iapfre.
113. iConfesién ya naianéit?
fesucristo, naiána itié.

ll4' icristiano, puéngar confesátitusan, urúÍna chicháman


necátimbeish?
Hueiámus necáb: Examen, Doror, propósito, confesión,
lt¡r"""¡on.

108
115. iExamen huarfmbiet?
Ashf máccha amiñu anendé, anendémsat¡.

116. iDolor huarfmbiet?


fuhf máccha amfñu anendé, anéata; Yus caiérma ása.

117. iPropósito huarimbiet?


Atác máccha huaifP.

118. iConfesión huarfmbiet?


padre astrf máccha amfñu anendéiru natsámasuc, ishámsuc, uiuáctz, confesámde.

119. ¿Sat¡sfacción hrnrfmbiet?


Ashf huarf chicháman Padre confesiónam ahuémacum, umfrcata'

ANDUCTA.- Puéngar puiútasan huáqueram, máccha huaifp. Ashf máccha amf'


ñu anendéiru, Padre uiuácta, confesámde. Padre núna uñufmarhue, viña
chfcháman itié, tima Jesucristo: túrash, ashf umfrcata.

Confesión brevg por los Mandamientos, etc-

EXTREMA UNCION

120. iExt¡erna Unción huarfmbiet?


Huacañf suóc, suóc iñashi: suóc suócmate, shir iaáte, t¡ ¡áa íñásh¡, iáa
huacañl suócmate.

121 . isacramento Extrema Unción ya naiáneit?


fesucristo nalana itié.

122. Sacramento Extretna Unción huarf in amiísat?

1.o Sacramento nu, Yus in amfcmahue;


2.o Huacañf sungúr ashf asacmahue, iáa confesátasan tulfncama;
3.o Jáa, Yúsan shir anendémbratahue;
4.o Yus huaquéracu, sungúr iñáshi, shir suócmatahue;
5.o láz iacámde, shir iacátahue.
123. isacramento Extrema Unción, urutia surúcseit?
Ti iáemang puiús.

r09
ORDEN SAGRADO
124. iOrden sagrado huarfmbiet?
sacramcnto itié, sacraméntoge, padre Mfsan jétantti; sacramntogc, púre,
túna hrncañ1, ashf japlrtahue.

125. iSacraménto nu, huacañfm necfumamu?


E.

126. iOrden sagrado ya naiáneit?


t

jesucristo.

NUOTEAMU
127 iMatrimonio hurfmbiet?
sacrarnento itié; sacnméntoge, aistrman nl,a nuótcafi, padre adrfmdigafi.
fesucristo túramue.

128. iMatrimonio ya najáneit?


Jesucristo.

110
YUSAN REZAMATA

ViñaYusúr,ámue,viñaApáruitmue,viñaNaiátamr¡e,tihrnquéntmue.
facámde, viña huacañúr,
vfña túque usúgrusa. shir puiúiasan huaquéraie.
Nayémpiñam iurúctia. Túraa.

VIRGEN MARIA REZAMATA

VirgenMarfa,YusNucurf,viñaNacúritmue.Nucurasiimde,vfñahuacañúr
huáitructa, vfña aiábruquip, tfuue vfña usfrgrusta' Túnt¿'

ASHI HUACAÑI PURGATORIO REZAMATA


Viña Yusúr, ashf huacañf Purptorio, Nayémpiñam iurúctia' Tbntz'

Y APARI

Y Apár¡ Nayémpiñam puiuám, ámue naármiñ astrf shir huaquérat¡; ashf


anendéiñ puiusui, ashf núna huáqueram, Nayémpiñam umfrcahue' iu
nungánam

núQue umfrcati. Y tándari túque sahuár in surámsata, yáme sr¡rámsata; i tunári


ashi iapfra, i túrash,
caiechu ása; ashf asatf : i iguánc¡in máñati túque yémcaa;
ashf máccha in surfmPta. Túrata.

AVE, MARIA
Ave Marfa, ashf imiá puéngar Marfa, Yus amfn puiáhue' ashf nuánam'
ámue, túque imiá puéngaritmue, fésus, ámue uchfnur, túque
ti puéngar itié'
yamé Yúsan dl¡dlár'
Túque, imiá puéngar Maria, Yus Nucurf, i tuná asamde, ámue
tustá, y iáamang, atác chichártusta. Túrata'

CREDO

Yus Apa tuifncachu ¡tié, t¡ necás' Nayémpi, nungásh' ashf na¡a-


ti
niñ. fesucristo ñf uchiqui; in nérentiñ, ti necás. Ñf, Espfritr Santo chicháma,

naiánama, Virgan Marfa Ñi, iurfma, ti necás. Poncio Pilato Ñi huéitsama, Ñi

irírnur'iiiúcÁa, ñi Crúznum iacáma, cayánma iquiusrna, ti necás, tunguránam


acáicama, ti necás, Maneindiu sahr¡ár nangámrma, aneándama, ti necás.
l'layém'

lll
piñam huacáma, ñi Apári ashi tujincachu, untsún pujúsma
nu, ti necas. Núyan
atácsha ju nungánam acáiquitahue, puéngaran aéntsmaca
tarátahue;
tunánga Tungrrfiam apueátiñ, tarátahue, ti necás; Espfriür "quf"tin,
santo, ti necás. santa
lglesia católica, ti necás. Ashf puóngar cristiano ju nungaya, purgtorio
huacañf,
Nayempi huacañf, ashf chichartufñahue: ñedts ¡t¡é. Ashi
mlccha huacañuru lgle-
sia japirti, necás itié. Ashf aénts atuc aneandártatre,
necás itié. Nayempi pujahue,
necas itié. Túraa.

JU. YUS, ACUPEAHUE


1.o Amfñu Yúsan, necás anendé anéata. Amufrue, nirgui, vlña yus.
2.o Yus nári, ándran anéiqueip.
3.o Yus jiesta sahuándi, acáseip.
4.o Apa, nucusha, shir anéaa.
5.o Máhuep (nambuecquéip).
6.o Nijferep.
7.o Casárguep.
8.o Tuná chichép. Huáiterip.
9.o Chfquich núarin huáquerip.
10.o chiquich hurln huáquerip. yusan imia anéata; aénts, núñic ámue,
anéata.

JU, IGLESIA ACUPEAHUE


l.o Ashf Domingos, Fiestasha Misa andúca.
2.o Ashf, amrr, máccha anendémbnma nu, padre ujuácta (confesamde),
chónta jeám nu, atác uiuácta; ámue ti jáamng nu, ma necás jacátin
nu, cúrand, Padre uiuácta, Comunién hmqrrcrámmaca, padre
u¡úlcta.
lgfesia huarf seátmaca, susáa.

HUACANI SUOE
Bautismo, cmfirmación, comunión, penitencia, Extremaunción,
orden sa-
cerdotal, ll,laüimonio, áiñahue.

ANENDE ANEATA
Vfña Yus, vfña Apáru, t¡ caiércammue, vi irná &a; nuása, yamé
dutsa
ti con-
¡rjuáje. vfña Apáru ása, ti hmquéraie. Atác caiértachtamue. Ashf asatf.
r12
VI TUNARU

Vi tunáru, Yúsan ashf ti t¡ifncachu confésaie, VirSen Mariadra, San Miguel


Arcángel, Santos Apóstoles, San Pedro, San Pablosha, ashf Santossha, Nay{mpiñan
, puiúm-a nu, ámue Apáru huacáñiru, tuná anendémraie, tuná chichámsaie, n¡ná
naiámie; vi tuná ása.

GLORIA APARU

Glória Apáru, Uchiñirúsha, Espfritu Santósha. Ti yaóndr áitcama núque,


yamé, tuquésha. Túnta.

SHINDARMAGA

Santa Guz naiánata: Pachfsa Apfru, Udrfstra, Espfriü Santóstra. Túnt¡.


urúm titá: fesús, f osé, Mariasha, vlña anendéru, viña huacañfuusha,
atúm
susáie. lesús, f oé, Mariasha, vi ti iáacuing, viña surfmbructa. fesfs, lcé, Mariasha,
vi iacámdeiga, vlña huacáñuru achfcurum, Nayémpiñam iuqultarum. Túqw
sahuár vfña usúgrusta. Túraa.

TACASMAGA

Sant¿ Cruz... Vfña Yus, vfña tacata amfn susáie, vfña usúgrusta'

TACATA UMIEMAGA

Santa Guz... Vfña Yus, usúgrusta.

YURUMACUM

Vfña yurúma uúgrusta, túque amfgru iáste, Sant¡ Cru2...

AMUGMAGA

Vfña Yus uCrgrusa. Sana Guz...

ll3
MACCHA ANENDEMSAMAGA NU

vfña Yus, vfña Apánrsha, vffu Nucúru, virgen Marfa, vfña surfmbructarurq
vfña yémcatarum, fgtnnchin mañáti. Santa Guz...

YAME TUOUE SAHUAR

Yúsan ¡rárgar anendémsata Yus ámin túqr¡c ashr ti fahue. Máccha huaifp.

CANARMAGA

santa cruz... fesús. fosé, Mariastra... y Apári... Ave Marfa... Anendé


anéaa...

114
DIOS

f . iHaY Dios?
Sf, haY Dios.

2. iCuántos disses hay?


= No haY más que un solo Dios'

- 3. iQuién es Dios?
cielo
Dios es un espfritu simplicísimo; infinitamente bueno; creador del 1"

de la tiena.

4. iDónde está Dios?


En el cielo, en la tiena y en todo lugar'

5. iDios ha existido siemPre?


Dios ha existido, y existirá siempre'

6. iDios es TodoPoderoso?
Sf, Dios es TodoPoderoso.

7. iDios lo ve todo?
Sí, Dios lo ve todo'

8. iDios lo oye todo?


Sf, Dios lo oYe todo.

9. ZDios lo sabe todo?


Sf, Dios lo sabe todo.

10. iDios tiene cuerPo?


Dios no tiene cuerPo.

r 11. ZDios ha de morir?


ha de vivir.
Dios no muere, porque es Todopoderoso, por Io tanto, siempre

DIOS CREADOR

12. iDios es el Creador de todo?


Sí, Dios es el Creador de todo.

f15
13. El cielo, la tierra, ros Angeres, ros hombres, ras mujeres, ros animares, ros
vegetales, los minerales y todas las cosas iquién lo creó
todo?
Dios lo creó todo, porque es Todopoderoso.

EL HOMBRE
14. iTienes cuerpo y alma?
sí.

15. iToda persona, siendo también como tú, tiene cuerpo y


alma?
Toda persona consta de cuerpo y alma.

16. iEl alma ha de morir?


No, el alma no muene, siempre ha de vivir.

17. iEl cuerpo ha ede morir?


si el cuerpo ha de morir, porque es üerra; y cuando ya muertq se pudrirá,
se reducirá a polvo.

ANGELES
18. iQué son los Angeles?
son esp írítus buen os; son amigos de Dios; y son nuestros intercesores para con E r.

19. iLos Angeles tienen cuerpo?


Los Angeles no tienen cuerpo; sólo son espíritus
buenos.

DIABLOS
20. iQué son los diabtos?
Son espíritus muy feos, muy furiosos y
muy perversos. A Dios desobedecie-
ron; por eso, Dios res arrojó ar rnfierno. Los diabros
son enemigos de Dios;
son también nuestros enemigo; son muy
maros; por eso, en er rnfierno pa-
ra siempre padecerán.

21. iDiablos hay muchos?


Hay muchísimos.

22. ilos diablos en qué se ocupan?

fi6
que obréis el
Los diablos, como son tan perversos, quieren que viváis mal'
ma|;porquesonnuestrosenemigos;quierenqueviváissinrecibire|bautis-
mo: por lo tanto, no les deis oído' Ofd y cumplid loque los Padresensdan'

DIOS REMUNERADOR

23. iTodos hemos de morir?


Sf, todos hemos de morir.

24. iDespués todos hemos de resi¡citar?


Sí, después todos hemos de resucitar'

25. iCómo hemos de resucitar?


y muy rcplandecientes han
Todos aque¡os que murieron bien, muy hermosos,
muy furiosos' muy fétidos' y
de resucitar. Los que murieron mal, muy feos'
muyendiab|adoshanderesucitar.A|osbuenosalCieloDiosl|evará.Alos
malos al profundo del tnfierno Dios les arroiará.
Allípara siempre padecerán.
mal estarán'
Altí en compañía de tos diabtoiii.#l"llr"fnrániv

SANTISIMA TRINIDAD

26. En Dios, personas divinas icuántas hay?


En Dios, personas divinas tres solamente hay'

27. Las tres personas divinas icómo se llaman?


Santísima Trinidad.

28. La Santísima Trinidad Zquién es?


Santo'
Es Dios Padre, Dios Hiio, Dios Espíritu

más antigua' la más sabia' lamás


29. De estas tres Divinas Personas icuál es la
buena Y la más Poderosa?
Todas son Perfectamente iguales'

ENCARNACION

ZCuál de las divinas Personas descendió


del Cielo a este mundo?
30.
Sólo el Hiio de Dios descendió'

117
31. iCómo se llama el Hijo de Dios?
f esucristo.

}2. iPor qu€ descendió?


Para hace¡se hombre bafó.

33. |Cónlw se hizo hornbre?


Tomanó un cuerpo y un alma como fos nu€stros.

34. iDe la Virgen María nació?


Sí; por obra edel Espíritu Santo, porqne es
Todopoderoso.

NACN,IIENTO DEL SALVADOR


35. ifesucristo en dónde nación?
En Belén, en una gruta.

36. áPor gué quiso Jezucristo nacer tan pobre?


obrando de esta manent, iesucristo nos
enseñó a despreciar los bienes
este mundo: y a buscar los bienes de
celestiales.

(VIDA DEL SALVADOR} PREDICACION


37. cuántos años estuvo en esta vida mortal?
.ilesucristo
JJ anos.

lSo cucnten rbr¡endo y carrrnalo


l''cso ¡'rn"'lo o mortr.ndo 3 ¿ñrbla . qu' .suivrl.n a !x)...,
d.dos,
"r}:f J.T, [: Sf,
38' iQué hizo .fesucristo durante ros 33 años que estuvo
Nos enseñó a vivir bien:- que siguiéramos en este mundo?
sus enseñanzas y ras pusiéramos
en práctica: que no hiciéramos .i,.r,'v
Jesucristo lo enseñó. "¡r¡*áii';';;^] Todo ro bueno
39' si practicamos lo que Jesucristo nos enseñó iqué
recompensa obtendremos?
Nos bendecirá siempre, y cuando
muramos, conducirá nuestra arma
ar ciero.

PASION-REDENCION
40. ifesucristo nos ha amado mucho?

fi8
Sí, rnuchfsimo; por eso ha derrarnado toda su Sangre por nosotros.

41. iQué más hizo lesucristo por nosotros?


Nos libró de la esclavitud y tiranla del diablo.

42. iDe qué manera?


Por amarnos tanto; y nosotros hemos correpondido mal cotr nuettros pe'
cados; por eso, ha padecido y rnuerto.

43. iJesucristo qué tormentos padeció?


Fue azotado, coronado de espinas y clavado en una Cruz.

44. ZPor qué quiso lesucristo padecer tantos y tan grandes tormentos?
Para satisfacer a su Eterno Padre.

MUERTE DEL SALVADOR

45. iJesucristo murió?


Sí; f esucristo murió.

46. iCómo murió?


Murió enclavado en una Cruz.

47. iPor qué quiso morir en una Cruz?


Para que de nuevo recuperemos la vida eterna.

48. ZQué mal nos hizo cerrar las puertas del Cielo y hacemos esclavos del diablo?
El pecado original.

49. iJesucristo, como Dios, ha padecido y ha muerto?


lesucristo, como Dios, es impasible, y no puede morir.

50. ilesucristo, como hombre, ha padecido y ha muerto?


Sí; fesucristo, como hombre, ha padecido y ha muerto.

51. iCuántos dfas Jesucristo estuvo muerto?


Tres días, pero no completos.

52. ZA dónde fue el alma de fesucristo?


AlLimbo se fue.

1r9
53. iPara qué?
Para llevar al Cielo aguellas almas santas, que allí estaban.

54. iTambién se fue al Purgatorio?


Sf, para consolarlas.

55. iTambién se fue al lnfierno?


Sí, para atnnorizar a los demonios.

56. iQué se entiende por purgatorio?


Es aquel lugar donde están detenidas las almas de los que murieron sin haber
enteramente satisfecho a Dios. y
no saldrán de allí para ir al cielo, hasta
haber enteramente pagado a la divina Justicia.

57. iQué se entiende por Cielo?


Es aquel lugar donde están los que murieron en gncia y caridad perfecta. Allí se
80,72 de Dios. Allf para siempre se disfrua de todo bien sin mezclade mal alguno

JESUCRISTO RESUCITADO, RESURRECCION

58. iJesucristodespués de los tres dfas de muerto, resucitó?


Sf, resucitó.

59. iDespués de resucitado, subíó al Ciefo enseguida?


No, quedose aún en este mundo ,{0 dfas con los Apó,stoles.

60. iPara qué?


Pan probar que verdaderamente había resucitado, y para confirmar a ros
discfpulos en la fe.

61. iPasadoe los 40 dfas, adónde se fue?


Al Cielo se subió.
62. iY ahora dónde está Jeucristo?
como Dioe, en el cielo, en ra tierra, en todo rugar está Jezucristo.

DE LA IGLESIA Y SUS BIENES


63. iJezucristo a quién ha dejado el poder de enseñar su Religión?
A los Apóstoles, poniendo por cabeza a San pedro.

120
64. ¿Muertos los Apóstoles a quiénes la confió?
A los Obispos, teniendo por cabeza al Papa'

65. iQué debemos hacer para salvarnos?


Debemos oponcr en práctica, todo cuanto ellos nos enseñaron'

66. iCuándo el Papa habla ex cátedra puede equivocarse?


No. no se engaña; el Espfritu Santo le asiste y le inspira'

67. iQué es la lglesia?


Es|acongregacióndetodos|osfie|esunidosa|osobipos,baioladirección
del PaPa.

68. iQuién es el fundador de la lglesia?


fesucristo.

69. iQuién es la Cabeza invisible de la lglesia?


fesucristo.

70. iQuién es la Cabeza visible de la lglesia?


El Papa.

71 - iEn dónde reside el PaPa?


En Roma.

72. iQuiénes fueron los APóstoles?


Eran12 pobres p.rádoro a quienes fesucristo eligió para que predica-
ran el Evangelio por todo el mundo, y administrasen los
Sacramentos'

JUICIO UNIVERSAL

T3.iJesucristovo|veráabajaraestatierraotravezvisiblemente?
sL

74. iCuándo?
cuando todos hubiéremos muerto; gue s€ llama el dfa del iuicio
universal,
entonces vendrá-

75. iPara qué ha de venir?


Para castigar a los malos, y para premiar a los buenos'

121
76. iA dónde mandará a los malos?
Al infierno con cuerpo y alma; para siempre penar.

77. iA los buenos a dónde los madará?


Al Ciefo con cuerpo y alma; para golarr por toda la eternidad.

78. iEs decir, en er día der juicio univenar resucitaremos con cuerpo y arma?
sf.

PECADO

79. ZQué es pecado?


Un quebrantamiento voluntario de la ley de Dios.

80. ZCuántas clases hay de pecados?


Original, mortaly venial.
81. ZQué es pecado original?
Es aquel con que nacemos todos, y tenemos como herencia
primeros padres Adán y Eva.
de nuestros

82. La virgen santísima fue contaminada umbién


con er pecado originar?
De ninguna manera; pues Dios la preservó por privilegio
especiai.

83. ZQué es pecado mortal?


Es el quebrantamíento de ra rey de Dios con
advertencia y en materia grave.
84. iPor qué se llama mortal?
Porque ma,. el alma, o sea, nos hace reos
eder infierno; hace perder to-
dos los méritos dadquiridos; y nos hace más inclinados
al mal.
85. iSe puede recuperar la gracia de Dios?
sí, avisando todos los pecados ar padre en ra confesión. pero,
si no no6
podemos confesar, haciendo un verdadero
Acto de contrición perfecta, por-
que hemos ofendido al buen Dios.

86. iQué es pecado venial?


Es una leve ofensa hecha a Dios; daña ar arma en su sarud espirituar; y
la dispone al pecado mortal.

87. iCómo se ha de borrar el pecado mortal?

1?2
Avisando todos los pecados al Padre en la Confesión. Pero si no se puede confe-
sar, haciendo un verdadero Acto de Contrición perÍecta por haber ofendido al
buen Dios.

88. ZCómo se ha de borrar el pecado venial?


Oyendo Misa con devoción;
Comulgando di gnamente;
Oyendo la palabra de Dios;
Recibiendo la bendición episcopal;
Rezando el Padre nuestro;
Haciendo la Confesión general;
Cogiendo el agua bendita;
Comiendo el pan bendito;
Golpeándose el pecho.

89. ZCómo se borrará el pecado original?


Recibiendo el Bautismo: pues le borra de tal manera al que lo recibe, que
ya queda para siempre borrado.

SACRAMENTOS
90. iQué son los Sacramentos?
Son unas medicinas espirituales, que sanan las enfermedades del alma y nos
iustifican.

91 ZCómo?
Perdonando nuestros pecados, que son enfermedades del alma; esto lo obran
los Sacramentos.

92. iQuién instituyó los Sacramentos?


J esucirsto.

93. i.Cuántos son los Sacramentos?


Son siete: Bautismo, Confirmación, Comunión, Penitencia, Extrema Unción,
Orden Saerado v Matrimonio.

BAUTISMO

94. iQué es el Bautismo?


Es el Sacramento, que nos hace hiios de Dios, y nos hace cristianos.

95. ZCuáles son los efectos del Bautismo?

123
l.o Borra el pecado aiginal;
2.o Perdona todo pecado y pena debida por él;
3.o Tiene la propiedad de hacer muy hermosa el alma;
4.o lmprime el carácter;
5.o Nos hace capaces de recibir los demás Sacnmentos;
5.o El Bautismo nos hace hijos de Dios, por lo tanto, el que muere san-
tamente siendo bautizado, irá al Cielo.

DEL MINISTRO DEL BAUTISMO

96. iQuién es el ministro del Bautismo?


Solamente el Sacerdote.

97. iEn ausencia del Sacerdote, quién?


Cualquiera.

98. iCómo se administra el Bautismo?


Derramando agua natural sobre la cabeza; y si no se puede sobre la cabeza,
sobre cualqu¡er parte del cuerpo, diciendo al mismo tiempo: Yo te bautizo
en el nombre del Padre y del Hijo y del Espfritu Sanro.

99. iQué intencion debe tener el que bautiza?


Debe tener la misma intención que tiene el Padre cuando bautiza (que es la
que manda la lglesia).

100. iEl Padre al bautizar qué intención debe tener?


El de hacer cristiano al que ha de bautizar.

l0l. ZCuándo se ha de abautizar?


Lo más pronto posible.

OBLIGACIONES DEL BAUTIZADO

102. iA qué esüí obligado el abautizado?


A profesar la fe y a observar la ley ede Jcucristo, y todo cuanto mande la
lglesia, y esto siempre.

CONFIRMACION

103. iQué es Confirmación?

r21
Es aquel Sacramento, que nos hace perfectos cristianos; y nos fortifica panr
combatir contra los espfritus malignos.

104. ¿La Confirmación imprime caácter?


sl.

COMUN ION
.105.
ZQué es la Comunión?
Es darse Jesucristo por comida en la Hostia consagnda.

106. ZQué es la Hostia no consagrada?


Es pan.

107. ZQué es la Hostia consagrada?


Es el Cuerpo de fesucristo.

108. ZCuándo se convierte la Hostia en el Cuerpo de lesucristo?


Cuando el Padre celebra la Misa.

109. Zfesucristo esd en la Hostia consagnda como está en el cielo?


Sí.

110. iCómo se llama también la Hostia consagnda?


Santísimo Sacramento.

111. ZCuántas cosas son necesarias para recibir la Comunión?


Tres: Estar en gracia de Dios, confesándote. Saber que la Hostia consa-
grada es el Cuerpo de Jesucristo. No comer ni beber desde las 12 h. de la
noche, hasta después de haber comulgado.

PENITENCIA

112. ZQué es la Confesión?


Ei aquel Sacramento, gue nos perdona los pecados cometidos después del
Bautismo.

113. iQuién instituyó la Confesión?


.lesucristo la instituYó.

114. iCuánt¿s cosas son necesarias para hacer una buena confesión.
Cinco: Examen, Dolor, Propósito, Confesión y Satisfacción'

125
1'15. iQué es Examen?
Es recordar los pecados no confesados.

116. iQué es Dolor?


Una pena que tiene el alma, por haber ofendido a Dios.

117. lQué es Propósito?


Proponer en adelante no pecar más.

118. ZQué es la Confesión?


Avisar los pecados al Confesor, sin tener vergüenza ni temor.

119. tQué es Satisfacción?


Es cumplir con la penitencia, que el confesor manda.

NorA BENE.- si quieres vivir bien no obres el mal. Avisa todos los pecados
al Padre en la confesión. "El es mi represenante, dijo lesucristo: por lo
tanto todo lo gue él os enseña cúmplelo, porque es mi doctrina".

Confesión breve por los Mandamientos. etc.

EXTREMA UNCION
120. ZQué es la Extrema Unción?
Es aquel Sacramento instituido para el alivio espiritual v aún corporal de
los enfermos que están en peligro de muerte.

121. iQuién instituyó el sacramento de la Extrema Unción?


Jesucristo lo instituyó.

122. iQué efectos produce el sacramento de la Ertrema unción en nosotros? ¡

I .o AumenÉ la gracia santificante:


2.o Borra todo pecado cuando e! enfermo. arrepentido, no se oudiese con-
fesar;
3.o Le hace más generoso en el ;en-icio de D¡os:
4.o Lo devuelve la salud, si es nara ei bien de su aima:
i.o Ayuda a morir santamente.
i23. cCuándo se ha de recibir este Sacramento?
Cuando haya peligro de muerte.

't26
ORDEN SACERDOTAL

124. LQué es Orden sacerdotal?


Es aquel Sacramento, que confiere al Padre la facultad de celebrar la Misa
y de perdonar los Pecados.

125. Este Sacramento impirme carlcter?


Sí.

126. iQuién instituyó este Sacramento?


I esucristo.

MATR IMON IO

127 . iQué es el Matrimonio?


Esaquelsacr¿mento,quesantifica|auniónde|hombrecon|amujer.Para
esto lo instituYó esucristo.
.f

128. ZQuién instinryó este Sacramento?


J esucristo.

127
ORACION A DIOS

Dios mfo, Vos sois mi Padre y mi Criador. Os quiero con todo mi cora-
z6n. Bendecidme siempre. Yo quiero vivir bien. Cuando yo muenr, llevad mi
alma al Cielo. Amén.

ORACION A LA VIRGEN SANTISIMA

Virgen María, Madre de Dios y Madre mía. Como Madre, cuida de mi alma; no
me abandones; bendíceme en todos los días de mi existencia. Amén.

ORACION A LAS ALMAS DEL PURGATORIO


Dios mío, dad el eterno descanso a las Almas del Purgatorio. Amén.

PADRE NUESTRO

Padre nuestro, que estás en los Cielos, santificado sea el tu nombre, ven-
ga a nos el tu reino, hágase tu voluntad así, en la tierra como en el Cielo. El
pan nuestro de cada dfa, dánoslo hoy; y perdónanos nuestras deudas, así como
nosotros perdonamos a nuestros deudores. Y no nos deles caer en la tentación,
más líbranos de mal. Amén.

AVE, MARIA
Dios te salve, María, llena eres de gracia, el Señor es contigo, bendita ul eres, en-
tre todas las mujeres y bendito es el fruto de tu vientre, Jesús. Santa María, Madre de
Dios, ruega por nosotros pecadores, ahora y en la hora de nuestra muerte. Amen.

CREDO

Creo en Dios, Padre Todopoderoso, Criador del cielo y de la tiena. Y en


Jesucristo su único Hijo, nuestro Señor; quefue concebido por obn y gracia del
Espíritu Santo, y nació de Santa Marfa Virgen. Padeció debaio del poder de Pon-
cio Pilato; fue crucificado, muerto y sepultado, descendió a los infiernos. Y
al tercer día resucitó de entre los muertos. Subió a los cielos, y está sentado

128
a la diestra de Dios Padre Todopoderoso. Desde all í ha de venir a juzgar a los
vivos y a los muertos. Creo en el Esp fritu Santo. La Santa lgle'
sia Católica, la com u nión de los Santos. E I perdón de los pecados
La resurrección de la carne. Y la vida perdurable. Amén.

LOS MANDAMIENTOS DE DIOS

1.o Amarás a tu Dios con todo tu corazón. No tendrás otro D¡os delante
de Mí.
2.o No tomarás el nombre de Dios en vano.
3.o Santificarás las fiestas.
4.o Honnrás a tu padre Y a tu madre.
5.o No matarás (no te embriag¿rás).
6.o No fornicarás.
7 -o No robarás.

8.o No levantarás falso testimonio. No mentirás.


9.o No desearás la muier de tu próiimo.
10.o No codiciarás los bienes aienos. Ama a tu Dios y al próiimo como
a tí mismo.

LOS MANDAMIENTOS DE LA IGLESIA


1.o Oirás todos los Domingos y fiestas la Misa.
2.o Te confesarás a lo menos una vez al año, o antes si hay peligro de
müerte o si has de comulgar.
5.o Pagar diezmos y primicias a la lglesia de Dios.

SACRAMENTOS

Son: Bautismq Confirmación, Eucaristía, Penitencia, Extremaunción, Or-


den Sacerdotal y Matrimonio.

ACTO DE CONTRICION

Dios mío y Padre mío, mucho os he ofendido con mi mal proceder; por eso me
arrepiento con todo mi corazón. Porque sois mi Padre, os quiero mucho. No
quiero ofenderos más. Perdonadme.
r29
YO PECADOR

Yo pecador me confieso a Dios Todopoderoso, a la Bienavenrur¿da siempre Vir-


gen María, al Bienaventurado San Miguel Arcángel, a los SS. Apóstoles S. Pedro y S.
Pablo y a todos los Santos del Cielo, y a Vos, Padre espiritual, que pequé con el pen.
samiento, con la palabra y con la obra, porque soy pecador.

GLORIA PATRI

Gloria al Padre y al Hiio y al Espíritu Santo. Como era al principio, ahora


y siempre y por los siglos de los siglos. Amen.

AL DESPERTARTE

Cruz: En el nombre del Padre y del Hiio y del Espíri-


Haz la señal de la
tu Santo. Amén. Luego dirás: Jesús, José y María, os doy el corazín y
el alma mÍa, Jesús, José y Marí¿, asisridme en mi última agonía. Jesús, José y
María, expire en paz con Vosotros el alma mía. Bendecidme en todos los instan-
tes del día. Amén.

AL PRINCIPIAR EL TRABAJO
Santiguate... A Vos os ofrezco mi trabalo, bendecidme.

AL TERMINAR EL TRABAJO
Santiguate. Dios Mío, bendecrdme.

AL COMER
Bendecid este alimento, que vov a tomar para permanecer en vuestro san-
to servicio. SanI igu¿te.

EN LA TENTACION
Dios mío, bendecidme. Santíguate.

130
EN LA TENTACION
Dios mío y Padre mío, Madre mía Virgen María, amparadme, dadme fuer-
zas para pelear contra el enemigo maligno. Santíguate.

DURANTE EL DIA

Acuérdate de Dios. Dios siempre te min. No obres el mal.

AL ACOSTARSE

Santíguate... dí el fesús, Joeé y María... Padre nuestro... Dios te salve,


María... Acto de Contrición.

A LA VIRGEN AUXILTADORA DE MIS JIVAROS

Mi¡a ioh Madre! a mis Jlvaros feroces


sentados en la sombra de la muerte!
¡benigna escucha mis sentidas voces!
muévate a compasión tan triste suerte!

Cuan desgraciados son, bien lo conoces;


da grima, causa horror su vida inerte! ...
Mas... deja¡án sus crlmenes atroces,
no bien, felices, puedan conocerte.
Los Operarios, (l) que por luengos años
las vlrgenes florestas admiraron,
sólo libaron hiel de desengaños.

Los Hiios del gran Bosco allá arribaron...


Tú no permiürás que sufran daños:
pues, sólo en Dios y en Ti, Madre, esp€raron.

(1) Los RR. PP. Js3u¡tas.

131
A MARIA AUXILIADORA DE MIS MISTONEROS
A nuestros esforzados misioneros
dirige, Madre amante, tus mi¡adas
que todos iluminen los senderos
ile esas almas, de Dios enamoradas.

_ Bendice sus propósitos sinceros;


asfstelos en todas sus jornadas;
pues del gran Bosco son los herederos
y ovejas de Jesús predestinadas!
Sufrbndo van por Dios, de mil amores,
en las vfrgenes selvas, hondas penas...
¡Derrama en ellos todos tus favores!

B¡fndales noches siempre más serenas;


eni{¡gales del dla los sudores;
y del salvge rompe las cadenas!

t SANTIAGO
Obispo titula¡ de Colonia.
V¡c, Apo¡t d€ Mández

NOTA BENE

l.a Pronúnciese tal como está escrito.

2.a La sh equivale a la *r inglesa, o a la sc italiana.

A. M. D. G.

1t2
P. fun Ghirtari
Misionero Salesiano

CATECISTYIO BREVE

JIBARO CASTELLANO

Conforme al prerrito Por


la santidad de Plo X

Ordenado para el Vicariato


Apostólico de Méndez Y
Gualaquiza por el Exmo. Y
Rvmo. Señor ObisPo
Dr. Dn. Domingo Comin
1937

El P. Juan Chinassi es el salesiuto


que ha dedicado mas tietnpo
y energía al estudio del idioma shuar.
Conocidos son su Gramática y
su Diccionario
Murió en Sucúa en 1957 a los 65
úos de edad.

133
YUSA CH¡CHAME

f . iYí ámin najátmamía?


Yús najatímiei.

2. iYús uarfnguft?
Pengué waca#iti.

3. itñashf át¿uk?
Atzáwei-iñástingéiti.

4. iUhéngatñuguéit?
Uhéngast¡ruit¡.

5. iTujfnguiachuguéit?
Ashf tujfnguiachulti.

6. ifüyémpingia nungángia, ashf yá na iánámia?


Yús najanámiei - ashf nalanéiti
7. Yamámgamdeik, ashf atzánash iitiúrcang yus ashf mjanámia?
Ni cacármarfpnaianámiei -
ashf tujfnguiachu ása.

8. Túra iashl yánakit?


Yf¡snéiti; nuf yús ashf nerénñuiti.

f . ilísha yanéitiehi?
Yúsnéitii.

10. iChikfchan naianátatza, yus ruifnguiachuguéit?


Wakeránga, chikichan naianátatza, tuj fnguiachu fti.

11. iYaónchu, ashf naiána ása, yús cajfnmakñuáshit?


Tza... caifnmakchéiti; ánzu, ni cacármarfii túke, ashf,
r¡éngar acúpeawei.
12. iYús tufmb puiá?
Nayémpiñam nungásha, ashf puiáwei.

13. Yús túke puiúchuáshit?


Túke puiúvéiti; túke puiútñufti.

134
CATECISMO

1. ZQuién te creó?
Dios me creó.

2. iQuién es Dios?
Dios es purísimo espíritu.

3. iTiene cuerpo?
No tiene; es incorpóreo.

4. iEs visible?
Es invisible.

5. ZEs poderoso?
Es Todopoderoso.

6. ZQuién creó el cielo, la tierra y todas las cosas?


Dios las creó; por esto es Creador de todo.

7. Al principio, no habiendo nada icómo Dios creó todas las cosas?


Las creó con su poder, siendo él Todopoderoso.

8. Por lo tanto, ¿de quién son todas las cosas?


Son de Dios, por esto Dios es Señor de todo.

9. ZY de quién somos nosotros?


Somos de Dios.

10. ZPuede Dios crear otras cosas?


Si quisiera, puede crear otras cosas

11. ZDios se olvida de lo que ha hecho?


No. No se olvida; al contrario con su pocier siempre lo conserva.

12. iDónde está Dios?


En el cielo, en la tierra, en todo lugar.

'l
3. LY Dios ha existido siempre?
Dios ha existido siempre y siempre exi>¡irá.

135
14. iYús ashf nécawash?
Ashf nécawei - asttf nekéiti.

tl

f. iUrucámdi Yús ámin naiátmamia?


Ame viña nednmfntuzam, utffrülkmiñántzam, iikiátrimñúntuzam, naiána'
miiime. Yf¡s táwei; áme iacákmin wacáñmin nayémpiñam iukimftu'"
zan naiurámiáime - Yús táwei.

2. iNayémpi yána iéeñéit - yána puiútérimbiéit?


Yúsa jécñéiti - puiutériñéiti.

3. iNaldmpiñan wacáñ itil¡rc¿¡¡g puiúiña?


Túke strfr puiúiñá*ci, Yúsan pand uhéñaiñáwei, tl¡ke ti waráiñáwei, tuke t¡
uétiaiñátzui.

4. iYáki nayémpiñam u&tiñéit?


Nfngui pu&g¡r uéttiñéiti; nlrgui Yúsa amfgri uéttiñéiti.

5. iPuéngarcha, tuná, túki uéniñéit?


Tungrrúnam, fvianchnum, iiñúm uétt¡ñé¡t¡.

6. Tungrrúa, iyána ieéñéit?


lviánchi ¡eéñé¡ti

7. ihlngarcha, tuná tungurúnam itiúrcarg puiúiña?


Yaiódri, iüánchi núke, n¡iúiñawei; iiñúm puiúiñáwei, ti uéitiaiñáwei, pengué
waráiñátzui, Yúsan túke uhéñaiñátzui.

8. Tungurúnam uruté¡k tuná puiúsaráthi?


Túke túke puiwéiü - iifnguistiñéiti.

f. iCtlkich, ishfchikpuéngprdra, túke uétüñéit?


Purgatóriunam (apách tfsu¡a) -
uéniñéiti.

10. iPurgatóri uarfmbiét?


Wacañf puéngar awilsatñun, chfkich Yúsa ieéñéiti.

11. iPurgatóriunarn wacañf itiúrcang puiúiña?


f iñúm uéiüáiñayát, titiú uéitiaiñárei, Yfin fstatuzar anénawei.

r36
14. iDios lo sabe todo?
Dios sabe todo, es omnisciente.

tl

f . iPara qué fin Dios te creó?


Te he creado, dice Dios, para que me corlozcas, me obedezcas y me ¡rm€s
y cuando mueru, para llwar tu alma al cielo.

2. El cielo, ide quién es casa o morada?


Es la casa o morada de Dios.

3. iCómo viven en el cielo las almas?


Viven siempre bien, ven claramente a Dios, son siempre felices; no sufren
ningún mal.

4. ZQuién irá al cielo?


lrán sólo los buenos, sólo los amigos de Dios-

5. iY dónde irán los malos?


lrán al infierno, al fuego eterno con el diablo.

6. El infierno, ide quién es casa o morada?


Es la morada o casa del diablo.

7. iCómo viven los malos en el infiemo?


Viven desgraciados, como los diablos; están en el fuego, sufren mucho, no
tienen ningún bien y no ven nunca a Dios.

8. iCuiinto t¡empo se quedarán los malos en el infierno?


Siempre, siempre se quedarán; no podrán salir nunca.

f. iY a dónde irán los que no son ni muy malos ni muy buenos?


lrán al Purgator¡o.

10. iQué es el Purgatorio?


Es otra casa, que tiene Dios para purificar las almas.

1 f . iCómo viven las almas del Purgatorio?


Aunque sufren en el fuego, sufren tranquilas, deseando ir a ver a Dios.

137
'|'2. iPurgatóriunam, wacáñ urútmak puiúsaráthi?
Puéngar aiásar, uári nayémpiñam jeáratui.

13. iPurgatóri wacáñí, uári puéngar jinguftin yénmáctatzar tujínguiachuguéitiahi?


Ea-tuifnguiachu ítii.

14. iltiúrcári aón yénmacártaúri?t


Yús ii anendémdurmaságrin (yénmacártat¡¡), Mfsa andúrtamgágrin, ashf túke
puéngar najátruawágrin yénmacártatji.

ill
f. iYús chikíchkiké¡t?
Yús chikfchkíti.

2. iYúsa persónari urútma áiña?


Manéndiuk áiñáwei.

3. iNu yakft?
Yús Apa, Yúsa uchirfsha, Yús Espíritu sántusha aiñáwei.

4. iYús ápa Yúskéit?


Yúséiti.

5. iYúsa uchirístra Yúskéit?


Yúséiti.

6. iYús Espfritu Sántusha yúskéit?


yúsé¡ti.

7. iYús ApE Yúsa uchirfsha Yús Espíritu Sántusha métekek áiña?


Métek áíñáwei.

8. ¿Métek asármate, manéndiuk Yús achitimbiésh?


Tza - achártatui; tzanfng Yús chikíchkiti.

IV

f. iYúsa persónari, manéndiuk asármate, yáki áisman naianimia?


Yúsa uchirf áisman naianármiei.

r38
'12. iCuánto tiempo estarán las almas en el Purgatorio?
Una vez purificadas, pronto llegarán al cielo.

13. iPodemos ayudar a las almas del Purgatorio, para que salgan pronto?
Sí podemos.

14. iY cómo podemos ayudarlas?


Podemos ayudarlas rogando a Dios, oyendo Misas, haciendo obras buenas
por ellas.

ill
f . iDios es uno solo?
Dios es uno solo.

2. iCuántas son las personas de Dios?


Son tres.

3. iCuáles son?
El Padre, el Hijo y el Espfritu Santo.

4. ZEI Padre es Dios?


Sí es Dios.

5. rEl Hiio es Dios?


Sl es Dios.

6. iEl Espírinr Santo es Dios?


Sl es Dios.

7. i,El Padre, el Hiio y el Espíritu Santo son iguales?


Son iguales.

8. iSiendo iguales, no son tal\ez tres Dioses?


No, juntos son un solo Dios.

IV

l. iSiendo tres las personas divinas, cuál de ellas se hizo hombre?


Se hizo hombre el Hiio de Dios.

139
2. iYúsa uchirf áisman najanáru ása, yá na.irndinguft?
I esúcristu íti.

3. iTún Jesucristu yéit?


Yúsayát, pengué áismanguéiti.

4. iUrucámdi lesucristu áisman naian¿írmia?


li wacañí puéngar awásatñun, nayémpiñam lurúctiñan, áisman naianármiei.

5. ili wacañi puéngar awásatñun, nayémpiñan iurúctiñan, uarf naianámia?


Yúsa amigri pu¡útñun unuitiámbramiaii; ii wacañf puéngar awásatñun, cacáram
iástiñam wacañf suógri surámsamiaji; nayémpi ué¡t¡r¡ uréitiñan crúznum
jarutrámgamiaji.

6. Túra nayémpiñam ieátñun iitiúrcári puiúttahi?


Túke Yus anendémduságrin puiüttaii; Yúsa awématéri umírcágrin (puiúttaii);
Yúsa chicháme andúc-ágrfn (puiúttaii); wacañí suógri achicágrin (puiúttaii).

f . iYúsa chicháme unuitrámbratñun; wacañí suógri surámsatñun, Jesucristu yá


acúpturmákmiahi?
Pádri acúpturmákmiaii.

2. iPádri, itíúrcang f esucristu acúpturmákmiahi?


lrúmar; ashí núnguen uetárum, ashí iméitíárum: tímiei.

3. iUrucámdi-ashíimiáitiárum: tfmia?
Ashf ni niíñuri naianártin, Yúsa uchirí naianártin; tímiei.
4. Túra, fesucristu niíñuri Lya áiñat
Ashí (apách shuársha) pengué iméimu aúr, fesucristu nifñuri aiñáwei.

5. Zfesucristu niíñuri chikfcha naári atzuk?


Cristianu anéitiéndi.

6. Túra, fesucristu nifñuri, ashf cristianu, iuarf najánáiña?


fesucristü acúptéri najánaiñáwei

7. ifesucristu acúptéri chikfcha naári átzuk?


lglésiéiti.

140
2. ZCómo se llama, el Hiio de Dios, hecho hombre?
Se llama Jesucristo.

3. iPor lo tanto Jesucristo quién es?


Es verdadero Dios y verdadero hombre.

4. iPara qué se hizo hombre el Hiio de Dios?


Se hizo hombre para santificarnos y llevarnos al cielo.

5. ZQué hizo para sant¡ficarnos y llevarnos al cielo?


Nos enseñó a vivir como amigos de Dios; para santificarnos y fortalecer-
nos nos dió los Sacramentos y para abrirnos la puerta del cielo, murió por
nosotros sobre la cruz.

6. Entonces, Zcómo debemos vivir para llegar al cielo?


Debemos rezar a Dios, obedecer sus mandamientos, oír su palabra y reci-
bir sus Sacramentos.

l. iA quién nos mandó Jesucristo para enseñarnos la palabra de Dios, y para


darnos sus Sacramentos?
Nos mandó a los Padres misioneros.

2. iCómo f esucristo nos mandó a los Padres?


Dijo a todos los Apóstoles reunidos: id por las tienas, bautizad a toctos.

3. iPor qué dijo: bautizad a todos?


Para hacerlos suyos (de su familia) e hijos de Dios.

4. Entonces los familiares de Jesucristo iquiénes son?


Son todos los bautizados (blancos y ifbaros).

5. iTienen otro nombre los familiares de Jesucristo?


Se llaman cristianos.

6. Entonces los cristianos iqué forman?


Forman el reino de Jesucristo.

7. ZCómo se llama el reino de f esucristo?


Se llama lglesia.

141
8. iTún, lglesia uarfmbiét?
f esucristu nifñuri irúndériñéiti.

f. iJesucristu nifñuri tufmb puifriña?


Núcop nungá puiú iñawei, ch fkich yónchu iácar, purgatóriunam nayémpinmásha
pujúiñáwei.

10. ilglesia capitándri yá áiñat


f esucrfstusha, Papásha, Obispúsha, padrfsha aiñáwei.

11. ifesucristu yá capitáñit?


Ashf, imiéngash und, uhéngastin capitándriñéiti - lglesia najánama ása.

12. ilmiéngash und capitán uhéngatñúsha yakft?


Papéiti.

13. iPapa chikfchk¡ké¡t?


Chikfchkfti.

14. iPapa uarfñak unuftiamahi?


f esucristua núke, Yúsa necátñun, umfrcatñun, añétñun unuftiamii.

15. iPapa yáki imiéngash emguéit?


San Pedru emguéiti.

16. iYaméisha Papa yakft?


Piu Oncéiti.

17. iObispúsha yá áiñat


Ni critiánu, Papa súsa nu, und capitándri aiñáwei; Papa yénaiñáwei.

18. iPadri yá áiña?


Ni cristiánu, Obispu súsa nu, uchfch cap¡tándri aiñáwei; Obispu yénaiñáwei.

VI

f . iJesuscritu itiúrcang iacámia?


Crúznum, iiiúm iarútrámgamiaii.

2. Túra núna caifnmákchatnum, ni nifñuri uarfñak naiánaiña?


Crúzan naiánaiñáwei.

142
8. Por lo tanto iqué es la lglesia?
Es la reunión de los familiares de fesucristo.

9. 2Y dónde viven los familiares de Jesucristo?


Muchos viven en la tierra, otros, que ya no están en ra tierra, viven en el
Purgatorio y otros en el cielo.

10. ZQuiénes son los jefes de la lglesia?


Son Jesucristo, el Papa, los Obispos y los padres.

11. iQud jefe es Jesucristo?


Es el jefe invisible y más grande, por haber él hecho la lglesia.

12. iY quién es el lefe más grande, visible?


Es el Papa.

13. cEl Papa es uno solo?


Es uno solo.

14. ZQué nos enseña el Papa?


Nos enseña a conocer, obedecer y amar a Dios, como lo hizo Jesucristo.

15. ZQuién fuéel primer Papa?


S. Pedro.

16. Y ahora quién es el Papa?


Pío Xl.

17. iQuiénes son los Obispos?


son los jefes grandes de aguellos cristianos, a quienes el papa los ha confia-
do; son los ayudantes del Papa.

18. ZQuiénes son los Padres?


son pequeños jefes de aquellos cristianos, a quienes el obispo les ha confia-
do; son ayudantes del Obispo.

VI
1. ZCómo murió Jesucristo?
Murió por nosotros clavado en la cruz.

2. Por lo hnto, iqué hacen los cristianos para recordar esto?


Hacen la señal de la cruz.

i43
3. iltiúrcang túiña?
Niiéinum - Yús Apa (túiñáwei); netzépnum - Yúsa uchirfsha (túiñawei);
méi yakéiñumang - Yús Espiritu Santusha naárin (túiñáwei)'

4. iCrúzan naianáta - taima puéngarkéit?


Ti puéngaréiti - crúzan naiánawágrin, Yúsa cacármui sumáténdi. '
5. iUrutéik cristianu crizan naianáwaráthi?
Ashí tzawiíndei núcop naianawártatui, (cáshik shindiáiñágu crúzan naiánaiñáwei, '
puéngarcha
Yús anendémdúiñagu, tacáiñagu, fvianch caiéraiñá8u, anendéi
anendémaiñágu, crúzan naiánaiñáwei'

vll
f. iAngeres Yá áiña?
eengué wacán aiñáwei. wacán ti néca, ti puéngarach, ti shfrmach, zaápñiñach
aináwei, -- Yúsa amigri asármate.

2. iYa naianámia?
Yus naianámiei.

3. Urucámdi ángeres Yús naianármia?


(apách - shúarsha)
Ashf vfña umírtukártin naianármiaiei: Yústimiei;ashf viñáru
apúgtusartin naiánármiaiei - Yús tfmiei'

4. iTún, ashf árgeres, Yúsa umfrcármashía?


Atzá, ashf umfrcachármiei.

5. iTúra, ángeres umírcachu nu, Yus itiúrcang asutiármakfa?


Uómak fvianch yapáiiáwar, tungurúnam awémármiei'

6. iTúra, Pengué fvianch Yá áiña?


Wacañ yaióchi, shfrmachu, caién, zaápñingia, wa*rukfn aiñáwei;
Yúsa iísha
numásri aiñáwei.

7. ilvianch tufmb Puiúiña?


wacáiñáwei'
Núpoc tungurúnam puiúiñávei, chikfch, ii wacañi emésratñun, nungá

8. iAngeres tufmb Puiúiña?


Unsurf nayémpiñan puiúiñáwei, chikfch nungá wacáiñáwei'

9. Nungá aurf iwacáiña?

144
3. iY qué dicen?
En la frente, dicen: en el nombre del padre, en el pecho, y del Hijo; en los
hombros, y del Espíritu Santo.

4. i Es cosa buena hacer la cruz?


' Es cosa muy buena; con la señal de la cruz nos atraemos pracias divinas.

. 5. iCuándo los cristianos deben hacer la cruz?


Varias veces al día (cuando se despiertan, cuando rezan, cuando comen,
cuando trabafan y en las tentaciones).

vil
1. ZQuiénes son los ángeles?
Son espíritus puros, muy inteligentes, muy buenos, hermosos, resplande-
cientes porque son amigos de Dios.

2. ZQuién los creó?


Dios los creó.

3. ZPara qué Dios creó a los ángeles?


Dijo Dios, los he creado; para que me obedezcan y guarden a ros míos
(a los blancos y a los iíbaros).

4. iTodos los ángeles obedecieron por ventura a Dios?


No todos los ángeles le obedecieron.

5. ZCómo castigó Dios a los ángeles rebeldes?


Habiéndolos transformado pronto en diabros los arroió al infierno.

6. Por lo ranto, llos diablos qué son?


Son espíritus malos, bravos, tenebrosos, enemigos nuestros y
de D ios.
7 . ZEn dónde viven los diablos?
Muchos están en el infierno y otros en la tierra, para tentar nuestras a¡mas.

8. iLos ángeles dónde viven?


Muchfsimos en el cielo y otros en la tierra.

9. En la tierra 2qué hacen?

1¡15
Yus, ashf (áisman nr.rasha) chikfahn kiñak susáru asár, ni nifñuri puéngar
apúgsatñun ur¿cáiñáwei.

vil!
1. iYá najátmámiahi?
Yús naiátmámiaii.

2. ili úndri, Yus itiúrcang najanámia?


Nungáie pachfmar, áismanga iñashfc, gia naianámiei; najána, wennúnam
wcáñ iácastin su umbuármiei; nui anéndemsamiei, chichásmiei, andúkmiei,
túra Adán anéicamiei. Cáshi, Adán canéni páen chikfchkiñak jurúsmiei,
núna páe, nungáie pachfmar, núa iñáshf naianámiei; najána, aósha wacán
iacástin, su umbuármiei, nuf anendémsarniei chichásmiei, andúkmiei, túra
Eva anéicamiei.

3. iUrucámdéik aismánga paéje nuán najanámia?


Núa, túke áishri umfrircatin asámde, aismánga paéie najánámiei.

4. Yamámgamdeik ii úndri iitiúrcang puiuármia?


Ti shir puiuármiei; ashf puéngarcha Yús surftcármiei, iácastin najánármiei,
ashf ándra susármiei, ni cacármari núcop susármiei, nuí túke shir puiútin
ármiei.

5. iTúke aénguiesh pujuármia?


Túke áiñik puiúchármiei.

6. iUrucámdi áiñik pujúchármia?


Viña umfrtukcharátie, Yús tunandémsamiei; túra, necátin: ashf nére yoatá
um tiármiei; nfngui iu (yásu núke) yóweirap, tiármiei; yoagrúnga puéngarcha
pujúttarme, iacáttarme, atumf uchirfsha jacártatui, nayémpi uéitiri epéndiatjei,
túra iacármesha nayémpiñam ieiístatrume; t¡¡írm¡e¡.

7. ili úndri umfrcamashfa?


Atzl... fvianch anángamu ása, umfrcachármiei.

8. iltiúrcang fvianch anángawármia?


lvianch, napf iñashf yapáiiawármate: iu nére yóatárum - tiármiei, puéngaréiti
ynmiñéiti, yoagrúnga iacástatrurne, ánzu imiéngash shir, Yúsa núke, puiú-
ttarme, tiármiei; túra, íi úndri, Yúsa umfrcachármate, yóarmiei, yóar, Yus
uómak yumfngramiei.

146
Dios, habiéndoles confiado la guarda de los hombres, cuidan al que les
fue confiado.

vlll
l. iQuién nos creó?
Dios nos creó.

) iCómo Dios creó a nuestros primeros padres?


Con barro formó el cuerpo del hombre; formado, le dió una al-
ma inmortal. Entonces, pensó, habló, oyó y le dió el nombre
de Adán. De noche, mientras dormfa, le sacó una costilla y con ella for-
mó el cuerpo de la muje¡; formada le dió a ella también una alma inmor-
tal; entonces pensó, habló, oY6 Y le dió el nombre de Eva.

3. ZPor qué formó a la mujer con una costilla del hombre?


Porque la mujer estuviese sometida al hombre.

4. Al principio, icómo vivieron nuestros primeros padres?


Vivieron muy felices; Dios les privó de todo mal; eran inmor-
tales, les dió todos los bienes y la abundancia de su gracia.

5. iVivieron siempre lo mismo?


..No, no vivieron siempre asf.

6. ZPor qué no vivieron asf?


Dios pensó, que talvez no le hubieran obedecido y por eso les sometió a una
prueba; les dijo: comed de todos los frutos, sólo de éste no comeréis. S¡
comiéreis de este fruto seréis infelices, vendrá la muerte y también vuestros hi-
jos morirán; cerraré la puerta del cielo y cuando muráis no llegaréis al cielo.

7. ZNuestros primeros padres obedecieron?


Desobedecieron, porque el diablo les engañó.

8. ¿Cómo les engañó el diablo?


El diablo transformado en culebra, dijo: comed de este fruto, es buenq
es du lce, si lo com iéreis no moriréis; al contrario seréis feli-
ces como Dios. Por lo tanto, nuestros primeros padres desobe-
deciendo a Dios comieron y habiendo comido, Dios, les maldijo.
147
f. ihi&cang yumhgramb?
Y¡n6¡ pr éngrrctr¿ puf¡lmn, Vómtc¡¡ bcásdrum, sCrt&rnr, uéitsatárum,
dftno¡tlun, sufirrárdnrm; yéhl¡sh lcáütarmc, aturnf uch¡rfsha bcáratui;
Fnárrnc*l¡ nayémplmn ioástatrwrr, tlármbi; túr¿ if¡h¡ Adán Evdt uókf
esár, rhf c¡rstúrnfrn¡¡r[

10. ¿lhucfudi al¡J iináraraah¡?


l¡ únü|, Yr¡¡ ¡nnfrc¿c?n¡ u&; rsbl iiñlw&¡tit
ll. ¿Túra, atáh yá aól ly¡trrmárnfúl?
Yúsa trhhl, |esurrisur hiÍtrtunnármiail
12. ¿bifilú feurblr bÉrturrlárrniatü?
falrpirtu, f!{nú nünáru á¡a, Cút Éer¡it¿at undüámbran$ei, etl6,.
Yúu. cac*rrari sr¡rnác*tbr, waca¡k suógrl sur&manriail, nayémpi ué¡t¡ri
urátrarndin, crúlrum iúútrámF ri¡r¡t.

13. lTún, yamé1, neyémd uréisru asánde, rhl Fawánimbiosh?


Auá, a*rf ieacháratui; nfngui crbtiánu péngar ieawártatul

14. iUnnla cristbnu n¡drya¡ ipzttáraa?


lüFdrylrt, nf waeanf ifoastin adr, nayémpriiiam ieawártátui, ni ifushisha hca.
t¡n asár caórtatui, mamúrtatui.

15. iltüyérrpiñan, wácán iéawar, túke puiuártimbiesh?


Túke puiuártatui.

16. ilñrhhha, nungá caór, túke puiuártimbbsh?


Atzá... núnga merérmate, fesucristu tátawei, tárnato: asbf nandáctiárum
thi;itt¿wei; twá, ashf nandakiártatui (Yírs ashf tuifnguiachu ása).

17. iltiúrcang ashf nandákiaráthi?


Cristianu puénger, shfrmach, puéngarach, uámbuch, zaápñiñach, ángeres núke,
nandákiáratui; chikich puéngarcha, yaióchi, shirmadtu, iviánchi núke, nan'
dákiártatui.

18. ilñashl nandákiársha, tuá ueártata?


Ni wacañl malangártatui.

148
f. iCómo los maldilo?
Ahora, dijo: seréis desdichados, por haber comido (de aquel fruto); traba-
jaréis, sudaréis, sufriréis, padeceré¡s cualquier pena y después moriréis y tam-
bién vuestros hiios morirán y muriendo no llegaréis al cielo. Por lo tanto, no-
sotros también, siendo hijos de Adán y Eva, hemos sido desdichados.

10. iPor qué todos debemos morir?


Porque nuestros primeros padres fueron desobedientes.

11. ZY quién nos redimió más tarde?


Jesucristo, el Hiio de Dios.

12. ZCómo nos redimió?


Jesucristo, habiéndose hecho hombre, nos enseñó a vivir bien; para dar-
nos otra vez su gracia, nos dio los sacramentos y para abrirnos la puer-
ta del cielo murió por nosotros sobre la cruz.

13. Habiendo sido abierta la puerta Zllegarán todos al cielo?


No. No llegarán todos, sino los buenos.
14. iCuándo llegarán los buenos al cielo?
Cuando mueran, su alma inmortal irá al cielo y su cuerpo mortal se pu-
drirá.

15. ZLas almas, llegando al cielo, permanecerán siempre en él?


Siempre permanecerán ahf.

16. iY los cuerpos podridos permanecerán siempre en la tierra?


No. Al fin del mundo vendrá Jesucristo y mandará a todos que resuciten y
todos resucitarán, porque El es todopoderoso.

11 . ZY cómo resucitarán?
Los buenos resucitarán hermosos, ligeros, resplandecientes como ángeres,
y los malos, feos como los diablos.
18. Los cuerpos resucitados Za dónde irán?
Se juntarán con sus almas.

149
tx
f . iltiúrcang Jesucristu áisman naiánármia?
Virgen Marfa, túke puiáyát, Yus ándar aiábruk, Jesucristu, ifa núke, Cisman
naianármiei.

2. iTurá, Virgen Marfa Yéit?


fesucristu nucúriñéiti; nuf, fesucristu Yus asámde, V. M. Yúsa nucúriñéiti.

3. iJesucristu apar( yéit?


Yuséiti; nuí, Jesucristu Yúsa uchirfñéiti.

4. S. fosé iyéit?
Virgen Marfa áishriñéiti.

5. Virgen Marfa áishri asámde, fesucristu iaparfngiuguéit?


Atzá... S. f osé aparfngiufti; María áishri ayát, uméya nike, puiuármiei; túra
S. losé, aparfa núke, fesucristún apúgsamiei, ayurámiei, iikiátmiei.

6. Jesucristu itufmb akfñamfa?


Belém nunguén, uengúnchinam akfñámiei.

7. fesucristu, Yús ása, Zurucámdeik uarfrndingia akiñátatza wakérimia?


Nungá uaríri, túke warámdigramaiñátzii, núna unuftrámbratñun uarfrndingia
akiñátaua wakérimei.

8. ZUrucámdi nungá uarfri túke warámdigramaiñátzuhi?


Mamúrtin asámde, mengáctin asámde, túke warámdigramaiñátzii.

f. iln uarf túke warámdigrámsattahi?


Nungá, nfngui Yúrsa cacármari, túke waramdiSrámsattaii; ii iacárkia, Yus,
túke, túke, warámdigrámsattaii.

10. ifesucristu, Yus ása, iacámguia?


Yus ása, iacáchmiei; Yus túke iacástiñéiti.

11. if esucristu, áisman ása, iacámguia?


Eta... áisman ása, cruznum iiiúm, ti uéitias, iarúttrámgamiaii.

"12. ilacásha, wacañf túki uémia?


Rimbúnam uémiei.

150
IX

1. Jesucristo, icómo se hizo hombre?


Jesucristo se hizo hcnbre, como nosotros, naciendo de Marfa Virgen, con-
cebido por obra de Dios.

2. iQuién es la Virgen Marfa?


Es la madre de Jesucristo y siendo Jezucristo Dios, es la Madre de Dios.

3. iQuién es el padre de Jesucristo?


Es Dios Padre, por esto Jesucristo es Hijo de Dios.

4. S. José iquién es?


Es el espoo de Marfa.

5. Siendo esposo de Marfa ino es padre de Jesucristo?


No. S. josé no es padre de Jesucristo, aunque fue esposode Marfa;vivieron co-
mo hermanos; S. f osé, como verdadero padre, custodió, alimentó y amó a Je-
sucristo.

6. fesucristo idónde nació?


En Belén, en una cueva.

7. fesucristo, siendo Dios, ipor qué quiso nacer pobre?


Para enseñarnos que los bienes de la tierra no hacen cornplet¿mente feliz
el corazón.

8. tPor qué los bienes de la tiena no nos hacen felices?


Porque son finitos y
caducos.

9. ZQué cosa, pues, nos hará felices?


En la tierra, sólo la gracia de Dios y dcpués de la muerte, sólo Dios nos
hará felices.

10. ZJesucristo, siendo Dios, murió?


Siendo Dios no murió, porque Dios es inmortal.

11. iJesucristo, siendo hombre murió?


Si, siendo hombre, padeciendo mucho, murió sobre lacruzpornosotros.

12. iUna vez, muerto, el alma de Jesucristo a dónde fue?


Se fue al Limbo.

151
13. iRfmbu uarfmbiéit?
Yaméi, uchfch iméichma ieeñé¡t¡; yamámgamdeik, nayémpi uéitiri epéñmia
ása, ashf wacañf puéngar iéa - ármiei.

14. iUrucámdi fesucristú wacañf, Rimbunam uémia?


Rimbú wacañf nayémpiñam iúkitñun uémiei.

15. ifesucristu nandákmiashfa?


I fmera canár, ni cacármariie, nandákmiei.

16. Nandakfn, iu nungánam, iurútma puiúmia?


Chikfchik nándu maa, mei uéi - ámus canár puiúmiei.

17. Núna iñángas, fesucristu itúki uémia?


Nayémpiñam wacámiei.

18. iTún yarnéisha fesucristu tufmb pujá?


Nayémpiñam, tánda unúicamúnmásha puiáwei.

19. ifesucristu nungí aták pand taráthi?


Ashf iiñámde, núnga mesérmate, taráttawei.

20. iUrucámdeik taráthi?


Ashf iñáshf nandámdiguiártiñam taráttawe¡.

21. lñashf nandakiár, ifesucr¡stu uarf naianártata?


Puéngar, nayémpiñam, ni wqgañf mañándiñan, iukiártatui puéngarcha,
tungurúnam, ni wacañf maándiñam, awemártatui.

x
1. ZYus urútma awetúrmamiahi?
Méi . uéi ámus awetúrmámiaii.

2. LYá áiña?
(Vease en la página 74 )

3. iYúsa awématéri umfrcastatáime, puéngarkéit?


Puéngarchéiti - wacáñ puéngarcha awasáttawei.

4. iltiúrcang puéngarcha awásathi?

152
13. iQué es el Limbo?
Ahora es la mansión de las almas de los niñosque mueren sin bautismo;al prin-
cipio, estando cerrada la puerta del cielo, era la mansión de todas las almas
buenas.

. 14. iPor qué Jesucristo se fue al Limbo?


Para llevar al cielo aquellas almas.

. 15. ,lJesucristo resucitó?


Resucitó después de dos noches, por propia virtud.

16. Resucitado, icuánto tiempo se quedó en la tierra?


Despuésdetranscurrida una luna (mes) se quedó todavla diez noches.

17. Después de este tiempo Za dónde se fue Jesucristo?


Subió al cielo.

18. iAhora Jesucristo donde está?


Está enel cielo y en el SS. Sacramento del altar.

19. ZJesucristo vendrá otra vez visiblemente a la tiena?


Vendrá al fin del mundo, después que todos habrán muerto.

20. iPara qué vendrá?


Para resucitar a todos los muertos.

21 . Después de la resurección, Jesucristo iqué haá?


Llevará al cielo los cuerpos de los buenos junto con sus almas, y los de los ma-
fos los arroiará al infiemo también junto con sus almas.

1. ZCUántas cosas nos manda Dios?


3 Nos manda diez cosas.

2. ZCUáles son?
(Véase en la página 21 ).

3. iDesobedecer los mandamientos de Dios es cosa mala?


Sí, es cosa mala, porque se comete pecado.

4. iCómo es este pecado?

r53
Yúsa awémaúri istrfchik umfrcachu asár, istrfchik puéngarcha awasáttawei;
núcop umlrcachu aCr, ti puéngarcha awasáttawei.

5. li wacañf, ishlchik puéngarcha awásar iYúsa cacármari mengáctatawash?


Aaá... mengákchattawei; nfngui Yí¡sa cacármari núcop sumasténd¡.

6. li wacañf, t¡ puéngarcha awásar, iYúsa cacárrnari mengákatawash?


Eta... mengáktan¡i; túra ii wacañf, iviánchi amfgri najanártiñéiti.

7. li úndri (Adan Evash), Yus ti'umfrcachu asár ini cacármari mengákcharmashfa?


Eta... ashf mengacármiei; ni uchirfrgia, rrcngárdigárm¡ei; túra ashf emestúr-
mármiaji.

8. iTún, úchi iméichma" ni wacañf Yúsa cacármari áwash?


Atzáwei; ii úndri emésramu asár.

f. iVirgen Marfa, akiñámde, Yúsa cacármari amáshfa?


Ti núcop ámiei, Yúsa nucurl asámde, aók ernésrachméiti.

10. Yúsa cacármari mengágar, iitiúrdri aták sumáktaahi?


Sumáctiñan, Yúsa uchirf, wacañl suógri surámsamiaii.

xl
YUSA SUOGRI
l. iYúsa suógri (apách tfguia) yá naárdiñéit?
Sacramentos aiñáwei.

2. iSacrarncntos urútma á¡ña?


I fmer fncu aiñáwei.

3. iYáki áiña?
1) Pengud imémiuri 2) fesucristu zundári najánatéri 3) Wacañf iapitéri
4) Wacañf yurúmgue 5) T¡ ¡ácu¡ suó8r¡ 6) padri naiánatéri z) npáctr¡
nuátcamúri.

4. iYá naiánámia?
Jesucrifu naiánámiei.

5. iUrucámdi naiánámia?

15/t
Desobedeciendo en cosa leve, es pecado venial; en cosa grave, es pecado
mortal.
5. Nuestra alma, manchada por el pecado venial Zpierde la gracia de Dios?
No! No la pierde, sólo nos priva de abundantes gncias.
' 6. Nuestra alma, manchada por el pecado mortal Zpierde la gracia de Dios?
y por esto nuestra dma queda bajo el poder del demonio.
Sí, la pierde
t 7. Nuestros primeros padres, habiendo desobedecido a Dios, Zperdieron su gracia?
Sí, la perdieron toda y t¿mbién la hicieron perder a sus hijos; por estonos
acarrearon nuestra desgracia.

8. iPor lo tanto, un niño, no bautizado, está en gracia de Dios?


No, habiéndola perdido por la desobediencia de nuestros primero: oadres.

9. ZLa Virgen María, al nacer, tuvo la gracia de Dios?


La tuvo en abundancia, ya que debfa ser Madre de Dios.

10. Una vez, que perdemos la gracia de Dios Zpodemos alcanzarla de nuevo?
Para alcanzarla, Jesucristo nos ha dado los Sacramentos.

XI

SACRAMENTOS

1. ZQué son los Sacramentos?


Son los remedios para el alma, dados por Dios.

2. ZCUántos son los Sacramentos?


Son siete.

3. iCuáles son?
l) Bautismo, 2) Confirmación, 3) Confesión, 4) Comunión, 5) Extrema
Unción,6) Orden y 7) Matrimonio.

4. lQuién los instituyó?


J esucristo.

5. ZPara qué los ha instituído?

1s5
f í wacañf puéngar awásatñun, cacáram iástiñam najánámiei.

6. iSacramentos -wacañf puéngar awastñun, cacáram iásüñan uarfñak su-


rámaiñahi?
Yúsa cacármari surámaiñáii.

7. iYáki sacnmentos, wacañf puéngar iasaráthi, ni mákchari iapiráthi?


Pengué iméimiuri (Bautismu) - wacañf iapitéri (Confesión) aiñáwei.

8. iYáki Sacramentos, wacañl cacáram iasaráthi?


Chfkich Sacramentos (fesucristú sundári naianatéri - Wacañf yurúmgue - Ti
jácui suógri
- Padri naiánátéri - Apáchi nuátcamúri) aiñáwei; júsha, ashl,
Yúsa cacármari núcop surámaiñáii.

xll
PENGUE IMEIMIURI

1. Bautismu (Pengué iméimiuri) iuarfnguft?


Ashf wacañf mákchari iapfrar, Yl¡sa cacánnari zumáctiñan, Yúsa suógriñéiti.

2. Uchi pazéchia núke, iYúsa cacármari átzuk?


Atzáwei - lf úndri, Yúsa umfrcachu asár, emengámdigármiei; túra aósha
imiáténdi.

3. lméimiu ásar iyána uchirfmbie¡t¡ehi?


Yúsa uchfriñéitli, Jesucristú niiñl¡riñéitii.

4. Pengué iméimiuri iurútrna achiténd?


Chikfchik achiténdi.

5. iUrucámdi chikfchik achiténd?


Cristianu naiátmaji, naiátmar túke cristianéitii, iu núri túke asacárchatñufti,
nuf chikfchik achiténdi.

6. iPengué iméimiuri yá naiánámia?


Jesucristu naiánámiei.

7. iYaméi yáki imiá?


Padri iméiñáwei.

156
Para purificar y fortalecer nuestras almas'

ZPara purificar y fortalecer nUestras almas, los Sacramentos


qué
6.
nos dan?
Nos dan la gracia de Dios.

7. iQué Sacramentos purifican nuestras almas?


El Bautismo Y la Confesión.

8. ZCuáles fortalecen nuestras almas?


la
Los otros cinco sacramentos, los cuales nos dan la abundancia de
gra-

cia divina.

xll
BAUTISMO

1. ZQué es el bautismo?
Es
y
el sacramento, que limpia el alma del pecado original le da la
gracia de Dios'

2. Los niños,al nacer, itienen la gracia de Dios?


por esto
No, por desobediencia de nuestros primeros padres |a perdieron;
se les debe bautizar.

3. Despuésdel bautismo ide quién somos hiios?


Somos hiios de Dios y hermanos de Jesucristo'

4. El bautismo icuántas veces se debe recibir?


Una sola vez.

5. ZPor qué se debe recibir una sola vez?


Poroue nos hace cristianos e imprime carácter'

6. iQuién instituYó el bautismo?


J esucristo.

7. Ahora Zquién bautiza?


El Padre misionero.

157
8. ltiúrcang padri imiá?
Padri enzáje mugánam ucátar, Yus Apa, Yúsa uchirfsha, Yus Espíritu Sántusha
náarin irniájme-táwei.

9. Apúch suársha, ti jácui, Padri atzá-cuf*ra Zyá imiá?


Chikfch iméitiatza necámde, Pádria núke, imiáténdi.
10. lméimiu asár iitiúrcang pujúaáthi?
Cristianua puéngar núke, Yúsa amfgri túke pujúténdi.

xilt
JESUCRISTU SUNDARI NAJANATERI

1. Confirmación (fesucristú sundári najánatéri) iuarfnguft?


lf wacañf imiéngash cacáram iástin, fesucristú sundári nalátmátñun, Yúsa
suógriñéiti.

2. iUrucámdi fesucristú sundiíri najinártatzhiT


lf wacañf numásri awáicatin, nupétcatñun, Jesucristú sundári naiánaténdi.

3. Jesucristú sundári naiátmatñun iya il anendéin tarátta?


Yus Espfritu Santu, ni cacármarlie taráttawei.

4. ZConfirmación urútma achiténd?


Chikfchik achiténdi.
5. iUrucámdi chikfchik achiténd?
fesucristú sundári naiátmar, túke ni, sundáriñéitii, iu naári asacárchátñufti
nuf chiklchik achíténdi.
6. iConfirmación yá naiánámia?
jesucristu naiánámiei.

7. iConfirmación yá súramahi?
Padri Obispu súramji.

XIV
WACAÑI JAPITERI
1. Confesión (Wacañí japftéri) iuarínguít?
lméimiu asár, wacaní mákchari puéngar j;ístin, lapírtin yúsa suógriñéiti.

2. iConfesíón yá naiánámia?
f esucristu najánámiei.

3. ZNaiánátñun itiúrcama?

158
8. ZCómo bautiza el Padre misionero?
El Padre, denamando agua sobre lacabeza, dice: yo te bautizo en el nombre
del Padre y del Hijo y del Espfritu Santo.

9. Cuando uno está enfermo de gravedad, y no hay el Padre, Zquién bautizd


Debe bautizar cualquiera, que sepa bautizar, como el Padre misionero.

10. Después del bautizo Zcómo debemos vivir?


Como buenos cristianos, siempre amigos de Dios.

xl¡l
CONFIRMACION
1. ZQUé es la Confirmación?
Es el Sacramento que fortalece nuestra alma y nos hace soldados de Je-
sucristo.

2. iPara qué nos hacemos soldados de Jesucristo?


Para vencera los enemigos de nuestras almas.
3. Para hacernos soldados de Jesucristo iquién baiará a nuestro corazón?
El Espfritu Santo con su gracia.
4. La Confirmación, i.cuántas veces se recibe?
Una sola vez.

5. iPor qué se recibe una sola vez?


Porque, después de haber sido hechoa soldados de Jesucristo, siempre per-
maneceremos tales y por esto imprime carácteÍ.

6. Quién instituyó la Confirmación?


J esucristo.

7. ZQuién administra la Confirmación?


El Obispo.

XIV
CONFESION
1. ¿Qué es la Confesión?
Es el Sacramento que purifica las almas, después del bautismo.

2. ZQuién instituyó la Confesión?


Jesucristo.

3. ZCómo la instituyó?

159
Padri cuomgámde, andúrtuctárum -timiei: apách suársha, ni wacañf Y1ióchi
asár, puéngár anendémbrar, aták viña amigri wakerúta¡ñácca, átum,. Padri,
aón-andúctárum; andúcar, tzangúrtárum, tfmiei. Atúmsha tzangureiñágrum-
nfnguia, Vfsha tzangúreiñáiei; átum tzangúreiñach - cur - mfnguia, Vfsha
tzangúrachirt¿tiei - tfmiei; núna etzércar, confes¡ón naiánámufti.

4. Túra yaméi wacáñf mákchari iapfrtin Padri iitiúrcama?


Yus Apa Yúsa uchirfsha Yúsa Esplritu Sántusha naárin "ame mákcharmin
tzangúaime" táwei.

). iPuéngar confesión nalánátin itiúrcáttawa?


Yamáñgamdeik, anendémsari, if mákchari nacáttaii; nu necár mulikiattaii;
mufikiaii, puéngar anendémbrar, Padri ashf pand uiuáktatii; uiuácari, túke
shir puiúmftzari, túke Yúsa amfgri puiúmftzari wakerfttiaii.
6. Yus amlgri naiánártin, ií mákchari Zashf uiuátembiá-hit?
lf mákchari, und asámde, ashf uiuáténdi; shitópach, aósha uiuátñun, ti
puéngaéiti.

7. li natzámaguri, if mákchari und asámde, Padri uiúákcha-grfnguia iYus


tzangúrtzmtzuiiesh?
Atzá... tzangúrtamtzuii-túke iviánchi amígri puiútñufti.
8. lf mákchari und cai ínmakia-grínguia iYus tzangúrtamiiesh.
Eta... tzangúrtamii; at¡ík anérikia, uári Padri uiuáténdi.

9. Padriif mákchari andúk ichikichán uiuátchatbiesh?


Aaá... pengué uiuátchattawei-Yus núna ti surfmiáwei.
10. iConfesión amúcari, uarf naiiínáttahi?
Tikfsmasári Yus yumÍngsattaii; Padri uiuátmagágrin, núñik anendémsar, re-
zamáttaii.

XV
WACAÑI YURUMGUE
1. fesucristu iyána uchirfmbiéit?
Yúsa uchiriñéiti; nuf Yúséiti.

2. iYus ása, núsha aismánguéit?


Yúsayát pengué aísmanguéiti.

3. ilesucristu tufmb puiá?


Nayémpiñam tánda unúicamúnmásha puiáwei,

4- f esucristu, tandána unúicamúsha iyá náardinéit?


Santfsimu'sacramentu, Eucaristía, Nayémpi tandarf, Comunión, ni naári nu
aiñáwei.

160
Después de haber reunido a los apóstoles, les.diio: "A los que
'perdonáreis
les los pecados, les serán perdonados; y a los que se
los retuviéreis, les serán reten idos".

4. Por lo tanto, ahora el Padre, para perdonar los pecados Zqué dice?
Dice: "Yo te perdono tus pecados en el nombre del Padre y del Hiio y
del Espíritu Santo".

5. iQué cosas son necesarias para una buena Confesión?


Ante todo pensaremos para conocer nuestras faltas; conocidas las detestare-
mos; detestadas haremos buenos propósitos y por fin las manifestaremos clara-
mente al Padre y prometeremos vivir siempre bien, siempre amigos de Dios.

6. Para ser amigos de Dios Zdebemos manifestar todas nuestras faltas?


Las faltas graves se deben manifestar todas; las levet es cosa buena ma'
nifestarlas también.

7. Si por vergüenza no avisásemos al Padre las faltas graves ZDios nos per-
donaría?
No. No nos perdonaría; siempre nos quedaríamos baio el poder del demonio.

8. Si nos hubiésemos olvidado faltas graves ZDios nos perdonaría?


Sí, nos perdonaría; pero apenas nos recordemos debemos manifestarlas al Padre'

9. El Padre, oídas nuestras faltas ilas revelará talvez a otro?


No. Absolut¿mente no las revelará; porque Dios lo prohibe.

10. iAcabada la confesión qué haremos?


Arrodillados, agradeceremos a Dios y haremos la penitencia impuesta por
el Padre.

XV
EUCARISTIA
1. jesucristo Zde quién es Hilo?
Es Hiio de Dios; por esto es Dios.

2. Siendo Dios Zes también hombre?


Es verdadero Dios y verdadero hombre.

3. Jesucristo ¿dónde está?


En el cielo y baio las especies del pan.

4. Jesucristo, bajo las especies del pan, Zcómo se llama?


Se llama
nión.
- Santísimo Sacramento - Eucaristía - Pan del cielo - Comu-

161
5. Jesucristo, mientras estuvo en la tierra, Zcómo cambió el pan y el vino en
su cuerpo, sangre, alma y divinidad?
Tomando el pan, dijo: "este es mi Cuerpo y tomando el vino ,,esta es mi San-
gre."; dicho esto quedaron transformados en su cuerpo, sangre, alma y divi-
nidad; porque era Dios.
6. Y. 1!on, icuándo el pan y el vino se cambian en el cuerpo, sangre, alma y
divinidad de Jesucristo?
Mientras el Padre celebra la S. Misa.
7. Para esta transubstanciación el Padre iqué dice?
El. Padre, representando a ,,Este es
Jesucristo, bice: mi Cuerpo; ésta es
mi Sangre... "
8. Pues,,.el pan antes de la consagración tqué es?
Es sólo pan.
9. Después de la consagración i,qué es?
No es pan; quedan sólo las apariencias del pan.
10. Bajo las apariencias del pan iqué hay?
Hay el cuerpo, la sangre, el Alma y Divinidad de Jesucristo; por esto Jesu-
cristo, como verdadero Dios y verdadero hombre está bifo las apariencias del pan.

11. Cuando se rompe el pan Zse rompe el cuerpo de Jesucristo?


No. No se rompe; sólo se rompen las apariencias del pan.
12. áPor qué Jesucristo quiso quedarse en la tierra, balo las especies del pan?
Porque nos ama; porque, en la S. M isa, qu iere interceder pa-
ra nosotros; y porque quiere ser alimento de nuestras almas.

XVI
COMUNION
t- Al ir a recibir la sagnda Comunión, tqué recíbes?
Recibo a Jezucristo, su Cuerpo, su Sangre, su Alma y a Dios mismo.

2. ZPor qué quieres recibir la sagrada Comunión?


Para alimentar y fortalecer mi alma.

3. Para recibir bien la sagrada comunión, tu alma zgué disposiciones debe te-
ner?
Ante todo debe estar en gracia de Dios, debe conocer y saber a quién va a recibir.

4. si tu alma estuvien manchada por el pecado, zcómo la purificarías, cómo


la harías amiga de Dios?
La purificaría con una buena confesión; manifestándolo todo al padre la
hermosearía y sería amiga de Dios.

162
iltiúrcang fesucristu, yaónchu, nungá puié, tánda vinústra ni iñáshin, ni
numbén, ni wacañfn yapáiiamfa?
Tanda achfk, iu viña iñáshrufti-tfmiei; viñúngia áchfk: iu viña numbárufti:
tfmiei; tfmiate, ni iñashfn, ni numben, nf wacañfn yapáiiámufti-Yus ása.
6. Yaméisha iurutéik tánda viñúsha, fesucristu iñashfn, numbén, wacañfn ya.
paila?
Padri Misán rezamámde yapáiiáwei.

7. Yapáiiátñun Padri iuarl tiáwa?


Padri, ni iñáshi, fesucristu ikiázu ása fesucristua núke, iu viña iñáshrufti,
iu viña numbárulti-tiiwei:
8. Túra tánda, Misán rezámduachma asánsha iuarfmbiéit?
Aya tandakéte.
9. Padri Misán rezamduámsha itánü uarfmbiéit?
Tándachufti; nfngui tánda unúicamuriñéiti.

10. iTánda uarfjemb yapáiia?


f esucristú iñashlie, numbéje, wacanfie yapáiiaÍ; nuf f esucritu, pengué Yúsa,
pengué áismánga aiñik, tánda unúicamúnam puiáwei.

11. Tandán nacákmate ifesucristú iñashfn nacáktimbiésh?


Aui..- nacákchattavei; nfngui üinda unújcamúri nacáktatui.
12. iUrucámdeik f esucristu, nungá, tánda unújcamúnam túke puiústatza wakéra?
lfn wakenltmágu, anéndmágu, iikiátramágu, ifie pujústétza wakeáwei; Mi-
sánmásha, ni Aparfn, nu shir anendémdurmak puiústéua wakeráwei; if
wacanfsha ayurátin puiústétza wakeráwei.

xvl
COMUNION
t. Comunión Ach¡ktatzan uéakmin iuárf yoattam?
f esucristún yoattaiei-ni iñashfn, ni numbén, ni wanñfn, Yúsan yoatajei.

2. iUrucámdi Comunión yóattam?


Wacándrum puéngar ayurátin, cacáram iástin yóattaiei.

Comunión puéngar yóatñun, wacáñmfstra? yána amígrin puiúwéitiam?


Y.úsa amfgri pujúténdi; fesucristu anéndemdusa puiútén¿¡; yajá anéndemgia-
téndi.

4. wacañfm, yaióchi asámdeist¡a iltiúrcame puéngar jásatam? iyírsa amfgri


iástaam?
confesimie- Padri ashf ujuácan, puéngar awasiitaiei, nuf yúsa amigriiásaniel

163
5. Para recibir bien la s. comunión el cuerpo iqué disposición debe tener?
Debe estar en ayunas desde la medianoche.

6. ZCuándo se debe comulgar?


Se debe comulgar en el tiempo de Pascua y en peligro de muerte.
7. iEs cosa buena comulgar todos los meses, todos los domingos y aún to-
dos los días?
Es cosa óptima.

XVI I

EXTREMA UNCION
1. ZQué es la Exrrema Unción?
Es el sacramento, que da un alivio espirituar y aún corporar a los enfer-
mos que están en peligro de muerte.

2. La Extrema Unción ZQuién la instituyó?


J esucristo.

3. cuando estemos gravemente enfermos Zquién nos dará la Extrema unción?


El Padre misionero

XVIII

ORDEN

l. rQué es el Sacramento del Orden? I


Es el Sacramento, por el cual se consagran los Sacerdotes.

2. ZCuántas veces se recibe?


Se recibe una sola vez.

3. i Por qué se recibe una sola vez?


Porque consagrado, siempre permanece sacerdote, ya que imprime carácter.

164
5. Comuirión puéngar yóatñun, iñáshfn iitiúrcame puiúwéitiam?
Cáshi asapéng nangámásmate yurúmtzuk, úmatzuk
puiúwéiti'

6. ZUrutéik Comunión achiténd?


nándu tacámde, ashí achi.
|esucristu, yaónchu crúznum maámu nandákmia
iénd¡; an¿n¿ei iátan ishíchik aiásmate atáksha achiténdi'

7. iAshí nandútin, ashf domfndin, ánzu ashf tzawándei comunión yóatánam


puéngarkéit?
Ti puéngaréiti.

xvl I

TI JACUI SUOGRI
1. ¿Extrema Unción (ti iácui suógri) uarfmbéit?
Cristianu ti iácui, iñashísha wacañfsha Yúsa suógriñéiti'

2. Extrema Unción iYá naiánámia?


I esucristu naiánámiei-

3. li ti iaágrfngia ZExtrema Unción yá surámsattahi?


Padri surámsattaii.

xvlll
PADRI NAJANATERI

1. Orden (Padri naianátéri) iuarfmbiéit?


Padri naiánártiñan Yúsa suógriñéiti'

2. Orden iurútma achiténd?


Chikíchik achiténdi.

3. ¿Urucámdéik chikíchik achiténd?


Padri, naiánátu ása, túke padriñéiti, nuf chikfchik achiténdi'

165
XIX

MATR IMON IO
'l
. iQué es el matrimonio?
Es el sacnmento, que establece una santa e indisoluble unión entre .,
y la mujer.
el hom_
bre

2. ZQué les concederá Dios a los que se casan cristianamente?


Les concederá su gracia para amarse recíprocamenre y para educar
cristia-
namente a sus híjos .

3. zDeben estar en gracia de Dios ros que se casan cristianamente?


Si deben estar en gracia de Dios.

4. El hombre y la muler Za qué edad pueden casarse?


Después de la puberad, ya que antes Dios lo prohibe.

5. una vez casado cristianamente zpuede er hombre abandonar a su


mujer?
No. No puede; (no puede desatar lo que Dios ha atado).

6. iPuede uno casarse con dos mujeres?


No. No puede; sóro cuando haya muerto ra primera, puede casarse
con otra.
7. ZQuién instituyó el matrimonio?
Al principio, Dios, habiendo creado a nuestros primeros padres,
res permitió
la unión para multiplicarse; por esto el matrimonio lo hizo
Dios.

8. El verdadero matrimonio, como Sacramento ieuién lo instiruyó?


J esucristo.

9' zPor qué los que se ca'"n deben dar su nombre a ra


autoridad civir?
Para hacerse ciudadanosy para que la autoridad los defienda.

XX

DE LA ORACION

1. ZQué es oración?

166
XIX

APAcH NUATcATÑunl

l. Matrimoni (apách nuátcátñúri iuarfmbiéit?


Aisman puéngar nuátcatin, cristiánua núke, núa puéngar iñúmgatin, Yúsa
' suógriñéiti.

. Z. Aisman, cristiánua áiñik, nuátcamu, núa iñúmak iYus uarfñak susaráthi?


Túke shir puiúrnéisatñun, wakéruñéiui un, ii kiátñéi tiñan, ni cacármar i su sártatui ;
ni uihirfngia, cristiánua aiñik, unuiñártin, tzacártin, ni cacármari ti sus¿irtatui.

3. Aisman, cristiánua áiñik, nuátcatin, núa iñúmgtin zyána amigrfn puiúténd?


Yúsa amígri Puiúténdi.

4. Aisman, cristiánua áiñik iurutéik puéngar nuátcáthi, núa iñúmgíthi?


unmármate, áisman puéngar núatcattawei, núa puéngar iñúmgttawei; nuf
núa shitápach núatchaténdi, anágmasténdi; núna Yus tí surimiáwei.

5. Aisman cristianua áiñik, núa nuátcamu iaiáptembiáshit?


Atzá... aiápchaténdi; Yus achfmdiguiámu ao atisténdi'

6. iChkich nuásha aPátcatñuáshit?


Atza... túke apátcast¡ñéit¡, ñfngui tarfmdari iacámde; chikfchan nuátcatñufti.

7. Apáchi nuátcatñúri iyá naiánámia?


Yamámgamdeik, ií úndri únma atémar naianágu asámde, Yus nuátmámdfga'
miei; nuf apáchi nuátcatñúri Yus naiánámiei.

8. Pengué apáchi nuátcatñúri, Yúsa suógri áiñik iyáki naiánámia?


f esucristu naiánámiei.

g. Aisman, cristianua áiñik; nuátcatin, núa iñúmgatin iurucámdeik ni naári


- capitrín súiña?
. Capitiíñin nifñuri naiánartin; ni nfiñuri naiánáru, ashf puéngarcha, apáchi
núke, sur lmguiiirtatui-

xx
YUSA ANENDEMDUTERI

f. iRezámata-táima uarimbiéit?

167
Es la elevación de la mente a Dios.
2. ZRezar es cosa buena?
Es cosa óptima.

3. ZPara qué se debe rezar?


Para agradecer a Dios, que todo nos ro ha dado, para recibir !
su fortareza
síendo débiles; para que se compadezca de nosotros, ya que
somos maros; pa-
ra que nos ayude, ya que somos pobres y acosados por tantas necesidades.

4. iQuién nos enseñó a rezar?


J esucristo.

5. Y ahora ZQuién nos enseña?


Los Padres misioneros.

ORACIONES
En el nombre del padre y del Hijo y del Espíritu Santo. Amén.

OS ADORO (por ta mañana)


Gracias te doy, te amo y por siempre te amaré, Dios
mío, por haberme
creado, hecho cristiano, preservado de la muerte en esta
noche.

Ayúdame en este día a ser bueno y a hacer bien todas mis acciones.

Aleja de mí el demonio, mis enemigos y todo mar.


euédate siempre en mi
ccrazón, reina siempre en el corazón de todos los
iíbaros.

OS ADORO (por la noche)


Gracias te doy, te amo y por siempre te amaré, Dios
mío, por haberme
creado, hecho cristiano, preservado de la muerre en este
día.

Perdóname las obras maras, que he cometido'acepta


ras obras buenas, que
he hecho. Mientras duerma guárdame, aréjame er diabro,
mis enemigos todo mar.
',
Quédate siempre en mi corazón \, en er corazón de todos ros jíbaros. Así sea.

168
Yúsa anendémdustiñéiti.

2. iYúsa anendémdusan puéngarkéit?


Ti puéngaréiti; nfngui shuár Yúsa anendémda, nayémpiñam ieátawei'

Urucámdi Yus anendémduténd?


Yus ashf suránrsa aságrin yumfngsatñun; tuifnguia aságrin' ni
cacármari

sumáktiñan; puéngarchi aságrin, iin uéitnéndrámbratñun; ashf uarfrndingia

a aságrin, utzúma aságrfngia, iin yénmáktiñan Yus anendémduténdi'

4. Puéngar Yús anendémdústiñan iyáki unuitiámb'ramahi?


lesucristu unuitiámbramiaii.

). Yaméistha iYá unuftiamahi?


Padri unuítiamii.

YUSA ANENDEMDUTERI

Yús Apa, Yúsa uchirfsha, Yus Espfritu Sántuslra naárin - nu atí

CASHIK REZAMATERI

Viña Yúsrú, viña naiáta-asákmin, cristianu awáitusu asákmin, iu cáshi iáta


surfmbrucu asákmin, yumfnsaime, iikiáime, ánzu túke ti shir anéttaime.

Yaméi shir puiútin, ashf puéngar naianátin yéngatÁ'

lvianch, numásri, ashf puéngarcha aiábrutatá; viña anendérui túke


puiutá,

ánzu ashf Shuára anendéi puiutá, nu atí.

t
KIARE REZAMATERI
t
Viña Yúsrú, viña naiáta asákmin, cristianu awáitusu asákmin, iu uawándei;
iáta surlmbrucu asákmin, yumfngsaime, iikiátaime, ánzu
túke ti shir anétaime.

Yaméi puéngarcha iásma áo tzanSúrturtá, puéngar iásma áo, Ame cacármarfie


akírcatá. vi cané puéngar aébrustá, fvianch, numásur, ashf puéngarcha aiáb'rutatá.
Viña anéndérui túke puiutá, ánzu ashí shuára anéndei puiutá. Nu atl.

169
PADRE NUESTRO

Padre nuestro, que estás en el cielo, que todos te conozcan, amen y obe-
dezcan. Venga el tu reino. eue en la tiern todos te obedezcan como en el cie-
lo. En este día dame y da también a los demás (iíbaros) el alimenro. perdona mis pe-
cadc y perdónalos a todos, como nosotros perdonamos a nuestros enemigos.
cuando el demonio me tiente hacia el mal, dame tu fortaleza y dala también
a los demás.

Aleja de mí y de los demás todo mal. Así sea.

AVE MAR IA

Te saludo, María, llena eres de gracia; er señor es contigo; Tú eres ra mas gran-
de entre todas las mujeres; Jesús, tu hijo, es el mejor.

santa María, Madre de Dios, ruega por mí y por ros demás, que somos pe-
cadores, ahora y en la muene. Amén.

GLORIA

Que todos amen y obedezcan ar padre y ar Hijo y ar Espíritu Santo, como


en el principio, ahora y siempre. Así sea.

REOUl EM

Dios mío, dales descanso eterno a las almas del purgatorio y en la luz de
Dios sean siempre felices.

CREDO
!
creo en Dios Padre Todopoderoso, creador del cielo y de la tiena y en
Jesu-
cristo, su divino Hijo, nuestro Señor, que nació de María virgen, concebido por
obra del Espíritu Santo.
creo que padeció y muríó sobre la cruz por nosotros, bajo el poder de pon-
cio Pilato; fué sepultado, baió al Limbo. Después de dos noches resucitó y su-
bió al cielo, junro a su Padre. Desde allí ha de venir a iuzgar a los vivos y a los
muertos.

creo en el Espíri tu santo, la s. lglesia católica, la comunión de los santos,

170
II APARI

ti Aparf, nayémpiñam puiámna nu, ashf necármárti, iikiátramárü, umfrtamiárti;


Ame acúptérmin viñfti; Nayémpiñám umfrtamaiñána, áiñik ashf nungá umfrtamiárti.
Yaméi yurúmak surustá, astrf susártá. Viña puéngarchar tzangúrturtá, ashf tzangu-
rártá, ila núke, ifsha numásri tzangúreiñáii.
lvianch caiértamagrfngia cacármaram $¡rustá, ashf susártá.

Ashf puéngarcha aiábruatá, ashf aiabruwártá. Nu atf.

MARIA AMIGMAJME
Marfa amfgmáime, Yúsa cacármari aémguéitme, ámiie Yus puiáwei; ashf
nuánmásha Ame imiéngash puéngaréitme; f esús, Ame uchfram, pengué puéngaréiti.

Ti puéngar Marfa, Yúsa nucurf, ii puéngarcha aságri, yaméi iássatuk iasságrfngia


Yus puéngar anendémdunatá, ashf anendémdusártii. Nu atf.

YUSA PERSONAR¡ REZAMATERI

Yus Apa, Y(rsa uchirfsha, Yus Espfritu Sántusha, ashf Aón iikiátramiarti,
umfrtamiárti, yamámgamdéiguia, yaméisha túke, túke áiñik atf. Nu atf,

PURGATORI WACAÑI REZAMATERI


Purgatori wacañf, Ame, viña Yusrú, nayémpiñan uári iukfn, ayámdignrt*,
Yúsa tzaápñindri túke warásh puiusárt¡.

NUNA NECASNAK NECAAJEI


, Yús Apa, ashl tuifnguiachufti. nayémpfngia nungángia ashf naianéiti, necásnák'
nécaaiei. Marfa, túke puiáyat, Yus ándra aiábruk, fesucristún, Yúsa uchirfn, ii
nerénñuri iurfrmiei, (necásnak nécaaiei).

fesucristu, Ponci Pilatu, capitán puié, crúznum iiiúm ti uéitiásh iarutrámgnmiaii.


Jáca, ni iñashf iviársármiei, wacañfsha rimbúnam uémiei; ilmera cánár nandákmiei;
nayémpiñam, ni aparfie, wacámiei. Nuyá tunának asutiátñun, puéngarnak aklktiñan
taráttawei. Yús Espfritu Santu puiáwei; lglesia (ashf fesucristu nifñuri) puiáwei;
ashf cristianu; purgatori wacañfsha, nayémpi wacáñfsha, ashf yáchi aiñáwei.
Wacañf mákcharin Yus tzangúawe¡. Ashf iñashi nándakiártatui, nandakiár, ni
171
el perdón de los pecados, la resurrección de los muertos y la vida eterna. Asf
sea.

MANDAMIENTOS DE DIOS

Dice Dios: ¿

1. Tu Señor y Dios soy sólo yo.


¡

2. No hablar mal de mí.

3. En mis días (fiestas) no trabajes (dacansa) reza más y sé bueno.

4. Obedece y ama al padre y a la madre.

5. No matar.

6. No hablar, ni hacer cosas malas.

7. No robar.
8. No mentir.

9. No pensar, ni desear cosas malas.

10. No pensar, ni desear robar las cosas ajenas.

PRECEPTOS DE LA IGLESIA

Dice el Papa:
{
1. En todos los Domingos y en las otras fiestas oye la S. Misa.
=
2. En los días prohibidos no comas carne y en los días de ayuno, ayuna.

3. En la Pascua confiésate y comulga.

4. Ayuda a los Padres misioneros, si tienen necesidad.

5. En el tiempo prohibido, si quieres casarte, no hagas bailes, ni alborotos.

172
wacañf, mañ¡íngártatui, mañángar túke túke tzaniásh puiuártatui, (ashf necásnak
nécaaiei).

YUSA AWEMATERI

' '1. Ame Nerénñúrmingia Yúsrumñásha Vikftiei-Yús táwei.

t l. Viñapuéngarcha chichártuséip-aójmatruséip.

3. Viña tzanwándrui ayámbrátá-imiéngash viña anendémdursatá.

4. Apásha nucúsha umfrcatá, shir anétá.

5. Maawéip.

6. Puéngarcha chichaséip, puéngarcha nacurúawéip.

7. Casámguéip

8. Uéitrip.

9. Puengarcha anendémséip-puéngarcha wakerfp.

10. Chikfcha uarfri casámgaatzzn anendémséip, cazzmgátzaan wakerfp.

IGLESIA AWEMATERI

1. Ashí domíndin, chikfcha Yúsa nambértingia, Misa anducti-(Papa tríwei)

, 2. Yúchate tzawánd tzawármatéiguia namáng yoawéip. liiármate tzayánd tza-


- wármatéiguia, iiiármactá.

' 3. Jesucristu mandácmia, nándu tacámde, ashf uvftin, wacañf puéngar iássam,
Comunión achitá.

4. Padri utzúma- culnguia, yéndá.

5. Surf tzawánd nuátcatarzan wakerákmesha nambérmawéip, chará chará aiáweip.

r73
SALVE

Te saludo, María, Reina del cielo; desde ailí mírame y mira a todos los jíbaros,
gobiérname. y gobierna a todos. Esta tierra es todo dolor, zufrimos, lláramos,
somos pasajeros; por esto, Tú que eres poderosa, generosa y madre núertr", t"í
compasión de mí y de todos. Para vivir bien dame y da a todos la gracia de
Dios, y cuando yo muera, lleva al cielo mi alma y las almas de todos y mués- g
trame y muestra a todos a Jesús, tu Hijo, Así sea.

ANGEL DE DIOS
. Angel de Dios guárdame, mframe, gobiémame, acompáñame, defiéndeme del
demonio, enséñame el camino del cielo. Así sea.

ACTO DE DOLOR
Mi Dios, mi Padre, aun cuando yo haya sido malo, ahora tengo buena volun-
tad; por esto ten compasíón de mí, perdóname, ayúdame a vivir bienl Así sea.

JACULATORIA
Jesús, José y María os doy el corazón y el alma mfa.
Jesús, José y María asistidme en mi agonía.

Jesús, José y María descanse en paz con vosotros el dma mía.

SALUDO CRISTIANO
Adiós.

cRlsTlANo
eue tú puedas ,,*",:'r:"r'Rlo

INVOCACION AL SAGRADO CORAZON DE JESUS


Corazón Sagrado de Jesús, ten misericordia de mí y de todos.

A MARIA AUXILIADORA
María Auxilio de los cristianos, rogad por nosotros.

174.
MARIA NAYEMPI CAPITRI
MarfE nayémpi capitri asákmin; anfgmáime, nuyá irsad a$f igrátata; acúptur-
catá, ashf acuptúrcarta; iu núnga cundhzéiti, añiñáii, ué¡t¡á¡¡, úti¡, ¡raré¡t¡¡, nuf, áme
ti tuifngufachu asám, ti tzánga asám ifstra nucurf asám, uéitnendrustá, ashf uéitnen'
gÁtzatl Túke shir puiútin Yúsa cacármari surustá, astrf susár6; iacagrfngia viña
w¿cañl¡r iurútk¡tiá, ast¡f wacañf iukiá¡tí; fesús, ame udrfram ináktúrsatá, ashf
ináktusártá Nu atl.
I

YUSA ANGERRI

Yúsa ángerri, viña ikiúrsatá, irsatá, acúpturcat|, túke uyúntzatá, fvianch


surfmbructa, nayémpi ifndia necábrutztl Nu atf.

YUS VINA TZANGUR TUR CUI

Viña Yúsrú, viñásha apáru, vi puéngardra puiáyát, yaméi *rir anendémbniei,


nuf uéitnendrusan tzangúrturtí, iapfrturtá, shir puiumftnn yéngatA. Nu atf.

JESUS JOSE MARIASHA ANENDEMDUTERI

Jesús f osé Marfa*ra anendérnasha wacandrungia suáirume, f esús f osé Marfasha


iadtuk jásmateistra apúgtustárum.
Jesl¡s José Marfasha viña wacañúr, atum amfgri, iirgufti.

CRISTIANU AMIGMATERI

Yl¡snum inguiúnéikmi o Yúsnum uéiñéikmi.

i CRIST¡ANO WAKERUTERI

Yúsnum ieatá

JESUS ANENDEI ANENDEMDUTERI


Jesus anendéi viña uéitnéndursatá, ashf uéitnéndusártá

VIRGEN MARIA ANENDEMDUTERI


Marfa cristianu, yéncatñúri-viña anendérndursaú ashf anendémdusárta

175
A S. JUAN BOSCO

S. Juan Bosco,
rogad por nosotros.

ANTES DE LA COMUNION
para alimentar mi al-
Mi Jesús, porque Trl eres tan bueno, hiciste la Comunión'
estás verdaderamente, vivo' escoG
ma, para hermosearla y fortalecerla; por esto, ahora
didoenlasespeciesdelpanyestáscontucuerpo'contusangre'contualma'en-
teramente como Dios Y hombre'

Yo no te veo, pero mi corazín te conoce'


Túmemiras,meoyes'meconoces,meesperas;quieresentrarenmicorazóq
en mi corazón; pero
porque me amas; vo tamü¡¿n te amo, mi Jesús' deseo recibirte
poderoso, yo
aún cuando yo to ¿eseo, siendo Tú muy bueno y yo muy malo, Tú
débil... no soy digno de recibirte'

iQuéhacer?MifesúsiEscúchame!SiendoTúsumamentebueno'denue-
vo ten compasión de mi, perdóname y asl
podré recibirte'

Siendo así, ven, me dices en el silencio;


por esto ahora soy feliz, vivo con-
üs mandamientos y perdonaré
tento; en lo sucesivo seré siempre bueno, cumpliré
a mis enemigos.
tu gracia' para ser buenq
Mi Jesús, cuando entres en mi corazón' ayúdame con
siempre tu amigo, por siempre feliz'

Mi iesús, ardientemente te amo' ven pronto a mi corazón'


tu Hiio' t
Y ahora,Tú también, Virgen María, intercede por mf a lesús'
Mi Angel, S. José, S. Luis GonTa€a, S' Francisco de Sales' S' fuan Bosco'
y todos los Santos i"i'.¡"rol pt¿id a óios por mí' para hacer una santa Comu-
nión. Asf sea.

DESPUES DE LA COMUNION
Milesús,ahoraestásverdaderamenteenmicorazón'contucuerpo'contu
sangre,contu"tt",ror*Diosycomohombre'porestoestoycontento'ardiente-
mente te amo.
mi.alma al cielo te hicis-
Mi Tú me quieres, me amas; por esto' para llevar purificar y alimentar mi
esús,
f
te hombre, padeciste /toritit por mi tout" tu tLt; para

176
S. JUAN BOSCU
ANENDEMDUTERI

S. fuan Boscu,
viña anendémdursatá ashf anendémdusartii.

COMUNION ACHICTIN

Viña Yúsrú, Ame ti puéngar asám, viña wacañúr puéngar ayurátin puéngar
awásatin, czcáram awásatin Comunión naiánamiáme; nui yaméi tánda unúicamú-
nam, uúmgam, iviágu, necás puiáme; iñáshmijéisha, numbémiéisha, wacáñmiiéisha,
túke Yúsa áismangísha áinik, puláme.
Vi Amin ukéntzuime, viña anendér necármawei. Ame viña frme, ándarme,
nécarme, nácarme, viña anéndérui utánduátatzan wakeráme, viña anénme; visha,
viña Jesúsrú, anéajme, viña anendérui achlktaiámzam wakéráime; wakéra-yátzn,
Ame ti puéngar asákmin, vi puéngarcha aé; Ame ashf tuifnguiachu asákmin, vi tujln-
guia aé, achfkchamnéitiajme iUrúcatak? Viña fesúsrú, andúrtuká: Ametipuéngar
asám, aták uéitnendrustá, tzangúrturtá; nuf áinik achlkuiámzam viñfttiaiei.

Ayu viñitiá, tacmádak túrutme; nuf yaméi shir anendémbrajei, waráiei, aták
túke shir puiútt¿iei, áme awématérmin túke umfktatiei, numásrúngia aósha tzangír
reiñájei. viña f esúsrú, viña anendérui utzánduam, áme cacármármiie, shir pujúmftzan
yenguiatá; túke áme amfgrum pujútin, túke puéngar anendémiash puiútin yénguiatá.

viña Jesúsrú, ti anéaime, anendérje iihiátiáime, viña anendérui uári viñitiá.

Yaméisha, amésha, Virgen Marfa, fesús, ame uchiram, chichártustá.

Viña ángerú, S. f osé, S. Ruis Gonzaga, S. Fnnciscu de Sares, S. f uan Boscu,


ashf nayémpi wacañf Yus viña anendenrdúrsaárum, puéngar comunión achlktin
yénguiatiírum. Nu atf.

t
COMUNION ACHIKMATE

Viña Jesúsrú, yaméi viña anendérui necás pujáme; iñáshmijéisha, numbém-


iéisha wacáñmijéisha, Yúsa áismangásha áiñik puiáme; nuí ti waráiei, anen&r-
ie jikiátiáime.
viña fesúsrú, áme viña wakérutáme, ti iikíátráme, nuf, viña wacañur nayém-
piñam ieamftuza, yaónchu áisman naiánarmiáme, crúmum ti uéitzam
iarútcamiáme;

l7?
a¡endice

El texto aquf publicado es la reproducción del que apareció en la colección


dE MAtCT¡AICS dE EIíAS BritO, LAS MISIONES SALESIANAS DEL ORIENTE
ECUATORIANO, pg. 633, que a su vez fue recabado del BOLLETINO SALESIA-
NO. Téngase en cuenta que la escritura sigue el sistema ¡tal¡ano (c en lugar de
ch; gn en lugar de ñ; h en lugar de i; sc en lugar de sh; etc.).

\.

.80
UN SERMON EN LENGUA SHUAR

El primer texto shuar, compuesto por los salesianos, del cual tenemos memoria
es el pequeño sermón que nos ha transcrito el p. Tallachini. Como se puede
desprender de la anotación del mismo padre, reproducida a continuación, este
"l texto fue publicado después del catecismo, pero fue compuesto antes. "La pri-
\' mera producción literariE gue no han de echar en olvido los futuros l¡t€ratos de
r las selvas, es la plática que escribió y estudió de memoria un hermano nuestro ;
plática que, para compendiar los misterios de la fe, fue en diversas circunstancias
pronunciadas por el orador. De ella reproducimos un trozo, como modelo para los
venideros predicadores".

Winia sciuóra yátzuru, éisnanscia, nuuánscia,


Mis jlbaros hermanoe, hombres mujeres,

ucifcscia: asci antatáarum.


niños: todos oid.

Yusa chikiciki pdráwai: winia asci apáru.


Dios uno solo es: nuestro todos padre.

Yusa ti puingara iüf, t¡ carmuna itif. Akú


Dios muy bueno es, muy potente es. El

ascf takam¡aw¡.
todo hizo.

Wi, attumscia áhunu, uciirisciáithi. Yusa


Yo, vosotros también, sus hijos somos. Dios
nungán, itzAn, nandún, yasc¡án nahanlimiawai,
i tierra, sol, luna, estrellas hizo,
¡A
- wfscia ascf nahámiawai.
no6otros todos hizo.

Hqgnik wiscia ascf yatzuru sciátii.


Asf nosotros todos hermanos sornos.

Gualaquiza sc¡uora, lndanza sciuora Méndez


De Gualaquiza el ifbaro, de Indanza el jfbaro de Méndez

f81
scruora, apaciscia ascf yatzuru, yatzuru.
el jfbaro los cristianos también, todos hermanos, hermanos.

Yusa hi ascf immuii; ánnerdainscia immuii; ahú


De Dios el ojo todo ve; el corazón también ve; El

a$f nekáwaitiam.
todo sabio. ^

Sciuora, yatzuciru! Amue maátsi aitam? l''


iJ fbaro, hermanito mfo! ¿Tú malo eres?

Yusa assuattawai. Amue pumS¡ü aitam?


Dios te pega. ¿Tú bueno eres?

Yusa wacherawai; quosciat quosciat zsr¡zsr¡ttawai.


Dios te ama; mucho mucho te regalarl
Sciuórascia! Attum námank, yamaikia puhawai.
iJ fbaros! De vosotros el cuerpo hoy vive.

Káscin hakattawai. Attum wakáni ha, attact


Mañana morirá. De vosotroo el alma, pero, aún

puhattawai: hakátciawai.
vivirá: no muere.

Sciuinscia yatzúciru! antatáarum: Yusa, iakl,


iJ fbaros hermanitos! oid: Dios, arrib4

nungá, huinc, haatcia prdráwai; a$i puhawai.


abajo, aqu f, allf, vive; todo vive.

Yusa héea, paraisuiti. lguanch nunguá


De Dios la casa, parafso es. Diablo abajo
:
puhawai. Ahú tÍ maátc¡a¡t¡¡, amignu _l*
EI muy malo es, tu ./
vive.

manaitinm. lguanci héea, infiemu itii. Puingara


enemigo. Del diablo la casa, infierno es. Buen

siuóra, urúm Snascl hakam, Yusaheim


ifbaro, después cuerpo muerto, con Dios

Parafsu wisciatawai. Puingartcia sciuóra, urúm


al Parafso subirá. Mal jfbaro, después

182
8na3cl hakám, l8uánciheim, infiernu untatawa¡..
cuerpo muerto, diablo, al infierno baiarl..
con el

Yusa cikicik itii; Yusa manaintiu


Dios uno es; Dios tres

l
{ itii; Yusa apar it¡¡n Yusa
es; Dios padre €s, Dios

ucing ¡ti¡ Yusa Espfritu Santo it¡¡.


Hijo ES, Dios Espfritu Santo es.

CikicikiYusa" manaindiu aentzu...


Un solo Dios, tres personas...

Yusa ucignuri, éiscmargaintii; Santa Marfa


niheitciu
Dios Hiio hombre se hizo; de Santa Marfa virgen

ambuh ignit hurcrmiawai; prfianiryvai; quosciat nahnámiawai;


en el seno dentro nació;
wignángari hakámiawai manaindiú tzawai urúm,
después

att¡ct puhámiawai; nuke hacáciatawai. Hugnik


otJa vez vivió; siantpre no rnorirá. Asf

Yusa ucignuri wiscia attimámiawi, asci


Dios Hijo nos libró, todos

eimangan nuuáscia cdrinmatkimiawai.


hombres mujeres perdonó.

Yusa udrirf eirmarg, fesu Cristoitii. Akú


Dios Hiio hombre, fesucristo es. El
.L asci keptén¡t¡¡. Ahú winia úunta
de todos capitán es. E¡ nueStro grande

yátzoruitii. Ahún nikáhai; ahfn waháhai;


hermano es. Le creo; le espero;

ahún wacherahai. Hugnik ahuheim Paraisu


le ¡uno. Asf en
con el Parafso

maágke puhátahai. Hádl¡hiata.


bien estaré. Asf se haga.

18¡¡
a

You might also like