ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ

Αρμονικός Ταλαντωτής

Γεώργιος Κίτης

Εργαστήριο Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής

23 Μαρτίου 2018

Γεώργιος Κίτης (Εργαστήριο Ατομικής και Πυρηνικής

ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ
Φυσικής) 23 Μαρτίου 2018 1 / 16
Ισαπέχοντα ενεργειακά επίπεδα
Η αρμονική κίνηση σύνηθες φαινόμνενο

Αρμονική κίνηση λαμβάνει χώρα όταν κάποιο σύστημα δονείται ώς πρός κάποιο σημείο
ισορροπίας.
Το σύστημα μπορεί να είναι αντικείμενο αναρτημένο σε ελατήριο ή να επιπλέει σε
κάποιο υγρό, ένα διατομικό μόριο, ένα άτομο σε κρυσταλλικό πλέγμα σύν αναρίθμητα
παραδείγματα σε όλες τίς κλίμακες μεγέθους.
Συνθήκη εμφάνισης μιάς αρμονικής κίνησης είναι η ύπαρξη δύναμης επαναφοράς που
κινεί ένα σύστημα πρός την θέση ισορροπίας όταν το σύστημα διαταραχθεί. Η αδρά-
νεια των μαζών του συστήματος τα εξαναγκάζει να ξεπεράσουν την θέση ισορροπίας
και το σύστημα, απουσία τριβών, εκτελεί ταλάντωση επ΄ αόριστον.
Στην περίπτωση απλής αρμονικής κίνησης η δύναμη επαναφοράς F που ασκείται σε
σωμάτιο μάζας m είναι γραμμική και ακολουθεί το νόμο του Hooke δηλαδή
F = −k x (1)
Εξίσωση αρμονικού ταλαντωτή
Συχνότητα αρμονικού ταλαντωτή
Σύμφωνα με το δεύτερο νόμο της κίνησης, F = m α άρα

d 2x
−k x = m
dt 2

Αρα, η εξίσωση αρμονικού ταλαντωτή θα είναι

d 2x k
+ x =0 (2)
dt 2 m

Ενας τρόπος να γράψουμε την λύση της εξ. 2 είναι

x = Acos(2πνt + φ) (3)

το ν είναι η συχνότητα του αρμονικού ταλαντωτή

r
1 k
ν= (4)
2π m

όπου A το πλάτος ταλάντωσης και φ η σταθερά φάσης, η οποία εξαρτάται από την
τιμή του x την στιγμή t = 0.
Εξίσωση αρμονικού ταλαντωτή
Σπουδαιότητα αρμονικού ταλαντωτή

Η σπουδαιότητα του αρμονικού ταλαντωτή τόσο στην Κλασσική όσο και νεώτερη
Φυσική δεν βρίσκεται απλά στο ότι οι δυνάμεις επαναφοράς ακολουθούν αυστηρά
τον νόμο Hooke, που ισχύει σπανίως, αλλά στο ότι προσεγγίζονται από τον νόμο
αυτό για μικρές απομακρύνσεις x.
Ετσι κάθε σύστημα το οποίο εκτελεί μικρές δονήσεις γύρω απο μιά θέση ισορροπίας
συμπεριφέρεται ώς απλός αρμονικός ταλαντωτής.
Οποιαδήποτε δύναμη επαναφοράς που είναι συνάρτηση του x μπορεί να εκφρασθεί
σε σειρά MacLaurin περί την θέση ισορροπίας x = 0 ώς εξής.

d 2F d 3F
     
dF
x2 + x 3 + ......
1 1
F (x) = Fx=0 + x+ (5)
dx x=0 2 dx 2 x=0 6 dx 3 x=0

Αφού x = 0 είναι θέση ισορροπίας, Fx=0 = 0, και αφού για μικρές τιμές του x οι
τιμές των x 2 , x 3 , κλπ είναι πολύ μικρές ώς πρός x όλοι οι όροι από τον τρίτο και μετά
μπορούν να παραλειφθούν.
Εξίσωση αρμονικού ταλαντωτή
Σπουδαιότητα αρμονικού ταλαντωτή

Αρα, ο μόνος σημαντικός όρος είναι ο δεύτερος. Επομένως

 
dF
F (x) = x (6)
dx x=0

που εκφράζει τον νόμο του Hooke όταν το διαφορικό της εξ. 6 είναι αρνητικό, όπως
συμβαίνει με κάθε δύναμη επαναφοράς.

Συμπέρασμα.
Ολες οι ταλαντώσεις έχουν αρμονικό χαρακτήρα όταν τα πλάτη
τους είναι αρκετά μικρά.
Αρμονικός Ταλαντωτής
Δυναμική ενέργεια

Η συνάρτηση δυναμικής ενέργειας που αντι-

στοιχεί στο νόμο Hooke βρίσκεται υπολογίζο-
ντας το έργο που απαιτείται για την μεταφ-
γορά του σωματίου από το x = 0 στο x.
Z x Z x
xdx = kx 2
1
V (x) = − F (x)dx = k (7)
0 0 2

Η δυναμική ενέργεια, επομένως, είναι ανάλογη

του x 2 και η καμπύλη που την παριγράφει εί-
ναι μία παραβολή. Εάν η ενέργεια είναι E , το
σωμάτιο εκτελεί ταλάντωση μεταξύ x = −A
και x = +A, οπότε E = 21 A2

Σχήμα: 1
Αρμονικός Ταλαντωτής
Κβαντικός αρμονικός ταλαντωτής

Πριν από οποιονδήποτε υπολογισμό αναμένουμε τρείς κβαντομηχανικές τροπο-

ποιήσεις κλασσικής εικόνας.
1 Οι επιτρεπτές ενέργειες δεν έχουν συνεχές φάσμα αλλά διακριτό.

2 Η μικρότερη επιτρεπτή ενέργεια δεν είναι η E = 0 αλλά κάποια με ελάχιστη τιμή

E = E0 .
3 Θα υπάρχει ορισμένη πιθανότητα διέλευσης από φρέαρ δυναμικού πέραν των
ορίων −A και +A όπου βρίσκεται το σωμάτιο.
Η εξίσωση Schrodinger αρμονικού ταλαντωτή με V = 12 k x 2 , είναι

d 2ψ
 
2m 1 2
+ E − k x ψ=0 (8)
dx 2 ~2 2

Η εξ. 8 τροποποιείται εισάγοντας τίς εξής αδιάστατες παραμέτρους

1/2
1 √
 r
2π m ν
y= km , x= x (9)
~ ~
και r
2E m 2E
α= = (10)
~ k hν
Αρμονικός Ταλαντωτής
Κβαντικός αρμονικός ταλαντωτής

Με τίς ανωτέρω αντικαταστάσεις, αλλάζουμε τίς διαστάσεις των x και E από

μέτρα και joules σε κατάλληλα αδιάστατα μεγέθη. Συναρτήσει των y και α η
εξίσωση Schrodinger γράφεται

d 2ψ
+ (α − y 2 ) ψ = 0 (11)
dy 2

Οι επιτρεπτές λύσεις τής εξίσωσης αυτής περιορίζονται από την συνθήκη ψ → 0

όταν το y → ∞ προκειμένου να ισχύει
Z +∞
| ψ |2 dx = 1 (12)
−∞

ώστε η κυματοσυνάρτηση να αντιπροσωπεύει ένα παγιδευμένο σωμάτιο.

Οι μαθηματικές ιδιότητες τής εξ. 11 είναι τέτοιες ώστε η συνθήκη στην εξ.12
να ικανοποιείται μόνο όταν

α = 2n + 1 n = 0, 1, 2, 3...... (13)
Αρμονικός Ταλαντωτής
Κβαντικός αρμονικός ταλαντωτής

Είναι όμως (εξ. 10) α = 2E /hν. ΟΙ ενεργειακές στάθμες του αρμονικού

ταλαντωτή με κλασική συχνότητα ταλάντωσης ν θα είναι
1
En = (n + )hν n = 0, 1, 2, 3, ... (14)
2

Για n = 0 προκύπτει
1
E0 = hν (15)
2

Η τιμή αυτή ονομάζεται ενέργεια μηδενικού σημείου, διότι ταλαντωτής σε

ισορροπία με το περιβάλλον του αποκτά ενέργεια E = E0 και όχι E = 0 καθώς
η θερμοκρασία του τείνει στους 0 K .
Αρμονικός Ταλαντωτής
Παραδείγματα δυναμικών

Φρέατα δυναμικού και ενεργειακά επί-

πεδα
Ατόμου Υδρογόνου
Σωματίου σε κιβώτιο
Αρμονικού ταλαντωτή

Σε κάθε περίπτωση τα ενεργειακά επί-

πεδα εξαρτώνται με διαφορετικό τρόπο
απο τον κβαντικό αριθμό n.

Οι αποστάσεις των ενεργειακών σταθ-

μών είναι σταθερές μόνο στην περίπτω-
ση του αρμονικού τραλαντωτή.
Αρμονικός Ταλαντωτής
Κυματοσυναρτήσεις αρμονικού ταλαντωτή

Η επιλογή της παραμέτρου αn αντιστοιχεί σε διαφορετική κυματοσυνάρτηση ψn . Κάθε

κυματοσυνάρτηση αποτελείται από ένα πολυώνυμο Hn (y ) (Πολυώνυμο Hermite ) σε
2
περιττές ή άρτιες δυνάμεις του y , εναν εκθετικό όρο e −y /2 , και έναν αριθμητικό
συντελεστή που βοηθά την ψn να ικανοποιεί την συνθήκη κανονικοποίησης.
Z +∞
| ψn |2 dx = 1 n = 0, 1, 2, 3, ....
−∞

Ο γενικός τύπος της n−στής κυματοσυνάρτησης είναι

1  − 1
4 2 y2

2 mν
ψn = 2
n
n! Hn (y ) e − 2 (16)
~
Αρμονικός Ταλαντωτής
Πολυώνυμα Hermite

Σχήμα:
Αρμονικός Ταλαντωτής
Κυματοσυναρτήσεις αρμονικού ταλαντωτή

Οι κυματοσυναρτήσεις που αντιστοιχούν στα

έξι πρώτα ενεργειακά επίπεδα φαίνονται στα
παραπλεύρως σχήματα. Σε κάθε περίπτωση
φαίνεται η περιοχή στην οποία θα περιορίζετο
το σωμάτιο αν εκτελούσε κλασική ταλάντωση
με την ίδια συνολική ενέργεια En .
Προφανώς, το σωμάτιο μπορεί να βρεθεί σε
κλασικά απογορευμένες περιοχές, με πιθανό-
τητα που ελαττούται εκθετικά, όπως στη πε-
ρίπτωση κιβωτίου με ημιπερατά τοιχώματα.
Οι κατακόρυφες ευθείες δείχνουν το όρια −A
και +A μεταξύ των οποίων ένας αρμονικός τα-
λαντωτής μπορεί να ταλαντούται με την ίδια
ενέργεια.

Σχήμα: 2
Αρμονικός Ταλαντωτής
Σύγκριση κλασικού και κβαντικού αρμονικού ταλαντωτή

Πυκνότητες πιθανότητας των καταστάσεων n = 0 και n = 10, του κβαντικού αρμονι-

κού ταλαντωτού, Οι πυκνότητες των κλασσικών αρμονικών ταλαντωτών με την ίδια
ενέργεια παριαστάνονται από τίς λευκές καμπύλες. Οταν n = 10 το μήκος κύματος
είναι μικρότερο στην θέση x = 0 και μεγαλύτερο στη θέση x = −A.
Αρμονικός Ταλαντωτής
Σύγκριση κλασικού και κβαντικού αρμονικού ταλαντωτή

Η πιθανότητα P να βρεθεί σωμάτιο σε μιά ορισμένη θέση είναι μεγαλύτερη στα ακραία
σημεία της κίνησης, όπου κινείται αργά, από ότι κοντά στην θέση ισορροπίας (x = 0),
όπου κινείται ταχέως
Η αντίθετη ακριβώς συμπεριφορά παρατηρείται στην κατώτερη στάθμη του κβαντικού
αρμονικού ταλαντατού όπου n = 0. Οπως φαίνεται η πυκνότητα πιθανότητας | ψ0 |2
έχει την μέγιστη τιμή στο x = 0 και ελαττώνεται πρός τίς δύο πλευρές τηε θέσης
αυτής.
Η διαφωνία μειούται συνεχώς αυξανομένου του n. Το κάτω γράφημα του σχήματος
αντιστοιχεί σε n = 10 και είναι προφανές ότι άν πάρουμε την μέση τιμή της | ψ0 |2
ώς πρός x θα λάβουμε κατά προσέγγιση την ίδια γενική μορφή της πιθανότητας P.
Πρόκειται για ένα ακόμα παράδειγμα της αρχής της αντιστοιχίας, ήγουν στο όριο
των μεγάλκων κβαντικών αριθμών η κβαντική φυσιοκή οδηγεί στα ίδια αποτελέσματα
με την κλασσική φυσική.
Αρμονικός Ταλαντωτής
Σύγκριση κλασικού και κβαντικού αρμονικού ταλαντωτή

Μπορεί να διαφωνήσει κανείς λέγοντας ότι και η | ψ10 |2 τείνει στο P όταν ομα-
λοποιηθεί η | ψ10 |2 παρουσιάζει ταχείες διακυμάνσεις με το x σε αντίθεση με την
P.
Η παρατήρηση όμως αυτή έχει νόημα μόνο άν οι διακυμάνσεις είναι παρατηρίσιμες
και όσο μικρότερη είναι η απόσταση μεταξύ των μεγίστων και ελαχίστων τόσο δυ-
σκολώτερο είναι να παρατηρηθούν πειραματικά.
Οι εκθετικές ῾῾ ουρές ᾿᾿ της | ψ10 |2 πέραν των x = ± A ελλατούνται επίσης αυξανομένου
του n.
Αρα κλασσική και κβαντική συγκλίνουν όσο αυξάνεται το n σύμφωνα με την αρχή
της αντιστοιχίας.