ÓÄÊ 314 (497.11) : 314 (497.

22)]:39

Äå¼àí Êðñòèž

ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È

È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ

Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê, êî¼è ¼å 1804. ãîäèíå ïîä âîñòâîì Êàðàîðà Ïå-
òðîâèžà ïî÷åî êàî áóíò Ñðáà ïðîòèâ ñàìîâîšå äàõè¼à – îäìåòíèêà îä öåí-
òðàëíå òóðñêå âëàñòè ó Áåîãðàäñêîì ïàøàëóêó, ïîäñòàêíóò è îä Ðóñè¼å, êî¼à
¼å ó òî âðåìå áèëà ó ðàòó ñ Òóðñêîì, 1805. ïðåðàñòà ó ñóêîá ñà Ïîðòîì è
äîáè¼à îáëèê íàöèîíàëíå áîðáå çà îñëîáîåœå. Òå 1805, ïîðåä îòêàçèâàœà
ïîñëóøíîñòè ñóëòàíó, âîå óñòàíêà îäëó÷ó¼ó äà ãà ïðîøèðå è íà îêîëíå
ïàøàëóêå. (Ñòî¼àí÷åâèž Â., 1983: 178). Ãîäèíå 1806, áåç ïëàíà è îïðåäåšå-
œà óñòàíè÷êèõ âîà, àëè íà ÷âðñòî èíñèñòèðàœå óñòàíèêà Õà¼äóê-Âåšêà
Ïåòðîâèžà, êî¼è ¼å áèî ðîäîì èç Âèäèíñêîã ïàøàëóêà, èç Òèìî÷êå Êðà¼èíå,
îí äîáè¼à œèõîâó ñàãëàñíîñò äà ñà ñâî¼èì „áåžàðèìà“ óå ó ñâî¼ ðîäíè êð༠è
äèãíå óñòàíàê ïðîòèâ Òóðàêà (ÊàðàŸèž Â., 1975: 137–140). Îä êðà¼à 1806. è
ïî÷åòêà 1807. äî ñëîìà Óñòàíêà 1813. ãîäèíå, íà ïðîñòîðó Òèìî÷êå Êðà¼èíå
ôóíêöèîíèñàëà ¼å ñðïñêà óñòàíè÷êà âëàñò.
Ïîñëå Äðóãîã ñðïñêîã óñòàíêà 1815. ãîäèíå, ïîä âîñòâîì êíåçà Ìèëî-
øà Îáðåíîâèžà, ñóëòàí, ïðèòèñíóò íàäìîžíîøžó Ðóñè¼å è óíóòðàøœèì
ïðîáëåìèìà ó Öàðñòâó, èçäà¼å ôåðìàíå íà îñíîâó êî¼èõ Ñðáè ó Áåîãðàäñêîì
ïàøàëóêó äîáè¼à¼ó îäðååíè ñòåïåí àóòîíîìè¼å (Šóøèž Ð., 1986: 4). Îä ñà-
ìîã ïî÷åòêà ñâî¼å âëàäàâèíå, êíåç Ìèëîø, ïîðåä îñòàëèõ çàõòåâà êî¼è ñå
îäíîñå íà àóòîíîìè¼ó òåðèòîðè¼å êî¼à ¼å ïîä œåãîâîì óïðàâîì, íå îäóñòà¼å
íè îä çàõòåâà äà ñå òî¼ òåðèòîðè¼è ïðèêšó÷å è îñòàëè ïðåäåëè êî¼è ñó ó âðå-
ìå Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà áèëè ïîä âëàøžó óñòàíèêà (òàêîçâàíèõ „øåñò íàõè-
¼à“). Çáîã òîãà îí ó îâèì ïðåäåëèìà âèøå ãîäèíà îäðæàâà ìðåæó ñâî¼èõ šó-
äè. Êàî âåîìà âèñïðåí ïîëèòè÷àð, óç êîðèøžåœå íàäìîžíîñòè Ðóñè¼å íàä
Òóðñêîì, ïîñëå 15 ãîäèíà ïîëèòè÷êå áîðáå, ñóëòàíîâèì õàòèøåðèôîì èç 1830,
îí îñòâàðó¼å àóòîíîìíó Êíåæåâèíó Ñðáè¼ó ó âàçàëíîì îäíîñó ïðåìà Öàð-
ñòâó. Ïîøòî ¼å Òóðñêà îäóãîâëà÷èëà îáåžàíî ïðèñà¼åäèœåœå „øåñò íàõè¼à“
Êíåæåâèíè Ñðáè¼è, œåãîâè šóäè (ïî œåãîâîì íàðååœó) ìà¼à 1833. ó Òè-
140 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

ìî÷êî¼ Êðà¼èíè îðãàíèçó¼ó óñòàíàê ïðîòèâ Òóðàêà, ïîñëå êî¼åã îí íà îâîì

ïîäðó÷¼ó óñïîñòàâšà ñâî¼ó âëàñò, êî¼ó ¼å õàòèøåðèôîì èç 1833. ñóëòàí è ïîòâð-
äèî. (Šóøèž Ð., 1986: 1–15); Ñòî¼àí÷åâèž Â., 1983: 136–137, 180–181). Òàêî
¼å ó ïåðèîäó îä êðà¼à äåöåìáðà 1833. äî ïî÷åòêà ôåáðóàðà 1834. ãîäèíå ìå-
øîâèòà ñðïñêî-òóðñêà êîìèñè¼à ïîñòàâèëà ãðàíèöó èçìåó Ñðáè¼å è Òóðñêå,
çà êî¼ó ¼å èñêîðèøžåí è äåî ãðåáåíà Ñòàðå ïëàíèíå1 (Šóøèž Ð., 40 1986: 40–
41; Ñòàíî¼åâèž Ì., 1937: 53–54), à ñòàíîâíèøòâî êî¼å ñå íàçèâà Òîðëàöèìà
íàøëî ñå ñà œåíå îáå ñòðàíå.
Îä 1878. ãîäèíå ïîìåíóòè äåî ãðàíèöå íà Ñòàðî¼ ïëàíèíè îñòà¼å êàî
ãðàíè÷íà ëèíè¼à èçìåó Ñðáè¼å è íîâîôîðìèðàíå Áóãàðñêå (ñ òèì øòî ñå
ãðàíèöà íàñòàâšà áèëîì è äàšå êà ¼óãó). Îä îñíèâàœà Êðàšåâèíå Ñðáà, Õðâà-
òà è Ñëîâåíàöà 1918. ãîäèíå äî äàíàñ, òî ¼å äåî ¼óãîñëîâåíñêî-áóãàðñêå ãðàíè-
öå. Ñ îáçèðîì íà òî äà ñêîðî 170 ãîäèíà äåëå ñóäáèíó ðàçëè÷èòèõ, ÷åñòî
íåïðè¼àòåšñêèõ äðæàâà, íè¼å ÷óäî øòî äàíàñ Òîðëàöè ñ ¼åäíå è äðóãå ñòðàíå
ãðàíèöå íå ñàìî ïðèïàäà¼ó äâåìà ðàçëè÷èòèì íàöè¼àìà – áóãàðñêî¼ è ñðïñêî¼
âåž ¼åäíè çà äðóãå ñêîðî è íå çíà¼ó.

Èàêî ñå Òîðëàöè íà òåðèòîðè¼è Ñðáè¼å ó ëèòåðàòóðè ïîìèœó ¼îø îä äðó-

ãå ïîëîâèíå XIX âåêà, ó íàóöè äîñêîðà íè¼å áèëî ¼àñíî œèõîâî ãåîãðàôñêî
ðàñïðîñòðàœåœå è íè¼å ñå çáîã òîãà ðàñïîëàãàëî íè ïîäàöèìà î ñòåïåíó œèõî-
âå èäåíòèôèêàöè¼å ñ òèì èìåíîì, êàî íè êî¼î¼ åòíî-êóëòóðè ïðèïàäà¼ó. Íà
îñíîâó ñâî¼èõ ñàçíàœà, ¼à ñàì èõ íåäàâíî ëîöèðàî ó äîëèíè äîœåã Òðãîâè-
øêîã è áåçìàëî öåëîã Áåëîã Òèìîêà, êàî è íà îêîëíèì ïàäèíàìà Ñòàðå ïëàíè-
íå, Òóïèæíèöå è Òðåñèáàáå, òî ¼åñò ó íà¼âåžåì äåëó îïøòèíå ʜàæåâàö è
¼óæíîì äåëó îïøòèíå Çà¼å÷àð (Êðñòè÷ Ä., 2000: 196 – 199, 204). Íè áóãàðñêà
íàóêà íè¼å ïîñâåòèëà âåëèêó ïàæœó îâèì ïèòàœèìà ó âåçè ñà Òîðëàöèìà íà
òåðèòîðè¼è Áóãàðñêå. Ó äèïëîìñêîì ðàäó Èñêðå Ëóêàíîâå êàðòîãðàôñêè ¼å
ïðèêàçàíî œèõîâî ðàñïðîñòðàœåœå íà èñòî÷íèì ïàäèíàìà Ñòàðå ïëàíèíå, ó
îïøòèíàìà Áåëîãðàä÷èê, ×óïðåœå è ×èïðîâöè (Ëóêàíîâà È., 1982), øòî ¼å
ïîòâðåíî è ìî¼èì èñòðàæèâàœèìà.2 Ïðåöèçíå ãðàíèöå Òîðëàêà, ìåóòèì,

1
Îä œåíîã ïî÷åòêà, Âðøêå ÷óêå, äî Èâàíîâèõ ëèâàäà èçìåó ñåëà Ðåïóøíèöà è Ñòàêåâöè.
2
Èñòðàæèâàœà Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ âðøèî ñàì îä 19. äî 29. àâãóñòà 2001. ãîäèíå ó îêîëèíè
Áåëîãðàä÷èêà êàî ÷ëàí åêñïåäèöè¼å ó îðãàíèçàöè¼è Íåâëàäèíå îðãàíèçàöè¼å „Äèîñ” èç Ñîôè-
¼å. Îñèì òîãà, îäðååíè óâèä ó œèõîâó êóëòóðó ñòåêàî ñàì è íà ëîêàëíîì ôåñòèâàëó íàðîäíîã
ñòâàðàëàøòâà ó Ðàêîâè÷êîì ìàíàñòèðó 18. àâãóñòà 2001. ãîäèíå, êàî è íà ôåñòèâàëó íàðîäíîã
ñòâàðàëàøòâà Òîðëàêà „Òîðëàöè ñìî – ¼óíàöè ñìî” ó ×èïðîâöèìà 22. ñåïòåìáðà 2001. ãîäèíå.
Êîðèñòèì ïðèëèêó äà „Äèîíèñó” íà¼ñðäà÷íè¼å çàõâàëèì êàêî çà îðãàíèçàöè¼ó ïîìåíóòèõ òå-
ðåíñêèõ èñòðàæèâàœà òàêî è çà ïîçèâ äà íà œèìà ó÷åñòâó¼åì, à îïøòèíè ×èïðîâöè çà èçóçåò-
íî ãîñòîïðèìñòâî.
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 141

íèñó ¼îø òà÷íî îäðååíå íè ó Ñðáè¼è (Êðñòè÷ Ä., 2000: 198–199, 204), à,
èçãëåäà, íè ó Áóãàðñêî¼, ¼åð ìî¼à èñòðàæèâàœà óêàçó¼ó íà òî äà êàðòà È. Ëó-
êàíîâå ìîæå òðïåòè èçâåñíå êîðåêöè¼å. Ïðåöèçíî îäðåèâàœå ãðàíèöà ðàñ-
ïðîñòðàœåœà èìåíà Òîðëàöè è ó ¼åäíî¼ è ó äðóãî¼ äðæàâè íè¼å ¼åäíîñòàâàí
ïîñàî, ¼åð ïîñòî¼å ðàçëè÷èòè ñòåïåíè èäåíòèôèêàöè¼å ñà œèì, à îáëèê è ñòå-
ïåí òå èäåíòèôèêàöè¼å íà íåêèì ïîäðó÷¼èìà ¼îø ¼å ó ïðîöåñó ìåœàœà
(ïðèõâàòàœà èëè ãóášåœà). Òàêî èìàìî:
1. îíå êî¼è ñ ïîíîñîì íàãëàøàâà¼ó äà ñó Òîðëàöè;
2. îíå êî¼è çíà¼ó äà ñó Òîðëàöè, àëè òî íå íàãëàøàâà¼ó (ó ïðâè ïëàí ñòàâšà-
¼ó ñâî¼ó ðåãèîíàëíó èëè íàöèîíàëíó ïðèïàäíîñò);
3. îíå êî¼è çíà¼ó äà òî èìå íåìà¼ó îä ñòàðèíà, àëè ó íîâè¼å âðåìå ãà
ïðèõâàòà¼ó êàä èõ äðóãè òàêî íàçèâà¼ó;
4. îíå êî¼è íå ïðèçíà¼ó äà ñó Òîðëàöè, àëè èõ îêîëíî ñòàíîâíèøòâî òàêî
íàçèâà.3

Ðàñïðîñòðàœåœå èìåíà Òîðëàê ó

îäíîñó íà ñðïñêî-áóãàðñêó ãðàíèöó

3
Ïðâå òðè êàòåãîðè¼å ñó ðåãèñòðîâàíå êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è (Êðñòè÷ Ä., 2000: 196–198)
(øòî íå çíà÷è äà èõ íåìà è ó Áóãàðñêî¼), à ÷åòâðòà, ïðåìà äð Ïåòêó Õðèñòîâó, íàó÷íîì ñà-
ðàäíèêó I ñòåïåíà ó Åòíîãðàôñêîì èíñòèòóòó ñ ìóçå¼îì Áóãàðñêå àêàäåìè¼å íàóêà, ïîñòî¼è ó
îêîëèíè ×èïðîâàöà. Ïîøòî ¼å è ó Ñðáè¼è è ó Áóãàðñêî¼ óãëàâíîì ðå÷ î ñòàíîâíèøòâó ïëàíèí-
ñêèõ îáëàñòè, êî¼å ñå, ïîðåä äðóãèõ ïðèâðåäíèõ ãðàíà, èíòåíçèâíè¼å áàâè ñòî÷àðñòâîì è ÷è¼à
¼å êóëòóðà ó ïðèëè÷íî¼ ìåðè êîíçåðâàòèâíà è àðõàè÷íà, ñòàíîâíèøòâî îêîëíèõ, óãëàâíîì íè-
æèõ ïðåäåëà, îâ༠íàçèâ ÷åñòî êîðèñòè è ó ïîãðäíîì ñìèñëó (íïð. ïðåìà Êîíñòàíòèíó Ïàíà-
¼îòîâó, èñòðàæèâà÷ó ó Èíñòèòóòó çà ôîëêëîð Áóãàðñêå àêàäåìè¼å íàóêà, íèçè¼öè ó ñåâåðîçà-
ïàäíî¼ Áóãàðñêî¼ ïîä èìåíîì Òîðëàê ïîäðàçóìåâà¼ó „äèâšåã áàëêàíñêîã ñåšàêà ñåâåðîçàïàä-
íå Áóãàðñêå”).
142 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

Ó íà¼øèðåì ñìèñëó, ñâè Òîðëàöè ñó íîñèîöè ¼åäíîã êóëòóðíîã òèïà, ÷è-

¼à ¼å îñíîâà, óñëîâíî íàçâàíî, „øîïñêà“. Œèõîâ ãîâîð (êî¼è ¼å ÷åñòî, ïîñåáíî
ó Áóãàðñêî¼, îñíîâíà îäëèêà œèõîâå èäåíòèôèêàöè¼å), óç äîñòà âàðè¼àöè¼à,
ïðèïàäà èñòîì òèïó êî¼è áóãàðñêà íàóêà íàçèâà áóãàðñêèì ïðåëàçíèì ãîâî-
ðèìà, à ñðïñêà – ñðïñêèì òèìî÷êî-ïðèçðåíñêèì äè¼àëåêòîì. Íàçèâ Òîðëàöè,
ìåóòèì, íå ïîäðàçóìåâà îäðååíó, óíèôèöèðàíó, ñàìî œåãîâèì íîñèöîèìà
ñâî¼ñòâåíó êóëòóðó èëè áàð íåêó êóëòóðíó îäëèêó. Îí èìà åòíî-êóëòóðíó
êîíîòàöè¼ó êàä ñå îíè óïîðåó¼ó ñ íîñèîöèìà îêîëíèõ, ìàœå ñðîäíèõ êóëòó-
ðà (íïð. ñà ñòàíîâíèøòâîì ðàçëè÷èòîã ãîâîðà), à ó îäíîñó íà ñòàíîâíèøòâî
èñòå èëè ñëè÷íå êóëòóðå, êî¼å ñå òèì èìåíîì íå èäåíòèôèêó¼å, äîáè¼à çíà÷å-
œå ðåãèîíàëíîã íàçèâà (Êðñòè÷ Ä., 2000: 196–199). Òàêî è íà òåðèòîðè¼àìà
íàñåšåíèì Òîðëàöèìà ñàìî ó Ñðáè¼è èëè ñàìî ó Áóãàðñêî¼ èìà âèøå ìè-
êðîêóëòóðíèõ çîíà. Íà ïðèìåð, ïðèëèêîì ïîäåëå ñòàíîâíèøòâà ñåâåðîçà-
ïàäíå Áóãàðñêå íà „ïëåìåíà“, êî¼å ¼å Äìèòàð Ìàðèíêîâ èçâðøèî íà îñíîâó
ãîâîðà è íîøœå, Òîðëàöè ñó ñå íàøëè ó íåêîëèêî òèõ „ïëåìåíà“ (Ìàðèíîâ
Ä., 1984: 195–277 è êàðòà ó ïðèëîãó), à ëîêàëíå ðàçëèêå ó ãîâîðó è íîøœè ñó
åâèäåíòèðàíå è ó êàñíè¼èì èñòðàæèâàœèìà4 (Ïåøåâà Ð., 1958: 32, 41, 46;
Áúëãàðñêè äèàëåêòåí àòëàñ, 1980; Êðñòè÷ Ä., 2000: 196, 197, 198, 204; Êð-
ñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà). Íàðàâíî, Òîðëàöè ¼åäíå êóëòóðíå ìèêðîçîíå
(èëè ÷àê ñåëà) è ó Áóãàðñêî¼ è ó Ñðáè¼è ñâî¼å êóëòóðíå îäëèêå ÷åñòî ñìàòðà¼ó
„ïðàâèì òîðëà÷êèì“, ïîäðàçóìåâà¼óžè äà èõ èìà ñâàêî êî ñå èäåíòèôèêó¼å
ñà îâèì èìåíîì.
Îñèì ëîêàëíèõ ðàçëèêà, ìåóòèì, ïîñòî¼å è åòíî-êóëòóðíå ÷èœåíèöå
êî¼å ñå ¼àâšà¼ó êîä Òîðëàêà ñàìî ñ ¼åäíå ñòðàíå ãðàíèöå. Îâäå žå áèòè óêàçà-
íî íà íåêå îä òèõ êóëòóðíèõ îäëèêà è áèžå ó÷èœåí ïîêóø༠îá¼àøœåœà óçðîêà
œèõîâîã ïîñòî¼àœà. Ïîøòî ñå Òîðëàöè è ó ¼åäíî¼ è ó äðóãî¼ äðæàâè íå óáðà¼à¼ó
ó íà¼áîšå èñòðàæåíî ñòàíîâíèøòâî, ðàçóìå ñå äà ¼å óïîðåèâàœå ìîãóžíî
ñàìî ó îíèì ñåãìåíòèìà êóëòóðå êî¼è ñó èñòðàæåíè ñà îáå ñòðàíå ãðàíèöå.
Áèžå äàòå ðàçëèêå ó íîøœè, íàðîäíî¼ ìóçèöè è èãðè, ñëàâšåœó îáè÷à¼à ñâå-
òúö è îáðóê èëè çàâéžèíà.

4
Ïðèëèêîì èñòðàæèâàœà Òîðëàêà ó Ñðáè¼è è ó Áóãàðñêî¼ óî÷èî ñàì ¼îø ìíîãå êóëòóðíå
ðàçëèêå íà ìèêðîïëàíó, àëè ñó ïîòðåáíà äàšà èñòðàæèâàœà ðàäè ïðåöèçíè¼åã äåôèíèñàœà
œèõîâîã ðàñïðîñòðàœåœà.
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 143

Ìóøêå ïàíòàëîíå (áåíåâðéöè èëè áðåíåâðéöè) è ãîðœè õàšåöè (äðéà

èëè äîëàìà, äîðáì÷å èëè êóñàê è Ÿàìàäáí èëè êåáå) Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼
èçðàèâàíå ñó îä áåëîã ñóêíà (Ìàðèíîâ Ä., 1984: 180, ôîòî 4 è 5, Ïåøåâà Ð.,
1958: 33, 34, 35; Íèêîëîâà Ì., 1983: 24, 25–26), ïà, ïðåìà òîìå, îâà íîøœà
ïðèïàäà òèïó òàêîçâàíå áåëîäðåøêå ìóøêå íîøœå. Ïðåìà çàïèñèìà èñòðà-
æèâà÷à, è Òîðëàöè ó Ñðáè¼è ñó ó XIX âåêó èìàëè áåëîäðåøêó íîøœó ñà
èñòèì õàšèíàìà (Ñòàíî¼åâèž Ì., 1913: 32, 34; Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., 1997à:
382; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 243, 244; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Òî ïîòâðó¼å è ôîòîãðàôè¼à ñíèìšåíà 1903. ãîäèíå ó ñåëó Êîæåšó, êî¼à ñå
÷óâà ó Åòíîãðàôñêîì ìóçå¼ó ó Áåîãðàäó, íà êî¼î¼ ñå âèäå áåëè áðåâåíåöè
(Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., 1997à: 389). Äîê ñó, ìåóòèì, Òîðëàöè ó Áóãàðñêî¼
ñâå äî ïîëîâèíå XX âåêà ñà÷óâàëè ñâî¼ó áåëîäðåøêó íîøœó, äî œåíå çàìåíå
ãðààíñêèì õàšåöèìà, Òîðëàöè ó Ñðáè¼è êðà¼åì XIX è ïî÷åòêîì XX âåêà
ïî÷èœó äà íîñå ïàíòàëîíå (áðåâåíéöè, áåíåâðéöè) è ãîðœå õàšåòêå (ãýœ÷å è
åëåê èëè ¼åëéê) îä ñóðîã ñóêíà (Ñòàíî¼åâèž Ì., 1913: 32; Á¼åëàäèíîâèž – £åð-
ãèž £., 1997à: 382, 383; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 243, 244; Êðñòèž Ä.,
íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Îñèì ó áî¼è ñóêíà, ðàçëèêà èìà è ó âðñòè õàšåòàêà. È Ÿàìàäáí èëè êåáå
(Áóãàðñêà) è ãýœ÷å (Ñðáè¼à) ¼åñó õàšåöè ñà ðóêàâèìà, êðàòêè äî èñïîä ïî¼à-
ñà, àëè ñå ðàçëèêó¼ó ó êðî¼ó (Ïåøåâà Ð., 1958: 35; Íèêîëîâà Ì., 1983: 25;
Ìàðèíîâ Ä., 1984: 182; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 244, 245; Á¼åëàäèíîâèž
– £åðãèž £., 1997à: 386, 387). £åëéê èëè åëéê, õàšåòàê áåç ðóêàâà äóã äî ïî¼àñà
(Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., 1997à: 386; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà), ïîçíàò
¼å ñàìî Òîðëàöèìà ó Ñðáè¼è, äîê ãà ó Áóãàðñêî¼ íåìà. Õàšåöè äðéà, äîëáìà
èëè äîëàêòáíêà, ñà ðóêàâèìà, è äîðáì÷å, êóñáê èëè ãëóõ÷å, áåç ðóêàâà, äóãè
äî êîëåíà, ¼àâšà¼ó ñå êîä Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ (Ïåøåâà Ð., 1958: 35; Íèêîëîâà
Ì., 1983: 16, 25–26, 120, 126). Òîðëàöè ó Ñðáè¼è ñó, ïðåìà çàïèñó Ìàðèíêà
Ñòàíî¼åâèžà (Ñòàíî¼åâèž Ì., 1913: 34), ó XIX âåêó èìàëè äðé¼ó, àëè ¼å îíà íà
ïðåëàçó âåêîâà çàìåœåíà õàšåöèìà äðóãà÷è¼åã êðî¼à – åëåêîì è ãóœ÷åòîì.
Ñòî÷àðñêà êàáàíèöà îä ñóêíà êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è, áèëî äà ¼å ñ ðóêàâè-
ìà èëè íå, ïîçíàòà ¼å ïîä íàçèâîì ãýœà (Ñòàíî¼åâèž Ì., 1913: 33; Á¼àëàäèíî-
âèž – £åðãèž £., 1997à: 386; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 245; Êðñòèž Ä.,
íåîá¼àâšåíà ãðàà). Òîðëàöè ó Áóãàðñêî¼ òàêî íàçèâà¼ó ñàìî êàáàíèöó ñ ðó-
êàâèìà (¼àâšà ñå ñàìî ó îêîëèíè Áåëîãðàä÷èêà), äîê ñå çà êàáàíèöó áåç ðóêà-
âà êîðèñòèî íàçèâ îïàíŸáê (Ìàðèíîâ Ä., 1984: 184; Ïåøåâà Ð., 1958: 33, 35;
Íèêîëîâà Ì., 1983: 26). Ó îáå äðæàâå ìóøêàðöè ñó íîñèëè äóãå êîøóšå
òèïà òóíèêå, àëè ¼å ó Áóãàðñêî¼ çà îâå õàšåòêå êàðàêòåðèñòè÷àí öðâåíè âåç
(Íèêîëîâà Ì., 1983: 24, 126), à ó Ñðáè¼è âåç òàìíè¼èõ áî¼à (Á¼åëàäèíîâèž –
£åðãèž £.,1997: 379, 380–381; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà). Äåî ìóøêå íî-
øœå Òîðëàêà ó îêîëèíè Áåëîãðàä÷èêà ó Áóãàðñêî¼ áèëè ñó è ïîäêáïíèöè –
ìàëå êàïå, êî¼å ñó ìóøêàðöè íîñèëè è ëåòè è çèìè, ñàìî çèìè èñïîä øóáàðå
144 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

(Ìàðèíîâ Ä., 1984: 186–187; Ïåøåâà Ð., 1958: 46; Íèêîëîâà Ì., 1981: 89;
Íèêîëîâà Ì., 1983: 27). Òàêâå êàïå êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è íèñó ðåãèñòðîâàíå.
Òîðëàöè ó Áóãàðñêî¼ (è ìóøêàðöè è æåíå) íîñèëè ñó áåëå èëè äðóãå ¼åäíî-
áî¼íå ÷àðàïå (Íèêîëîâà Ì., 1983: 126), à îíè ñó Ñðáè¼è êàî íà¼ñòàðè¼å ïàìòå
äâîïðåíå ÷àðàïå (îä öðíå è öðâåíå ïðåå) âåçåíå ðàçíîáî¼íîì âóíîì – ìó-
øêå çâàíå íàãëáâöè, à æåíñêå äîêîëéíêå èëè äîêîëéíèöå (Ïîïîâèž Â. – Ïîïî-
âèž Ñ., 1962; Ïîïîâèž Â. – Ïîïîâèž Ñ., 1975; Æèâêîâèž Ä., 1985; Á¼åëàäèíî-
âèž – £åðãèž £., 1997à: 376–377, 388; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 245; Êð-
ñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Îñèì ïîìåíóòèõ ïðîìåíà ó áî¼è ñóêíà è ó êðî¼ó ãîðœèõ õàšåòàêà êðà-
¼åì XIX è ïî÷åòêîì XX âåêà, ìóøêà íîøœà Òîðëàêà ó Ñðáè¼è ïîñëå Ïðâîã
ñâåòñêîã ðàòà òðïè ¼îø ¼åäàí òàëàñ ïðîìåíà – êàî äåî îïøòå òåíäåíöè¼å ó
Ñðáè¼è ïîìåíóòè õàšåöè áèâà¼ó çàìåœèâàíè õàšåöèìà âî¼íè÷êîã è ãðààí-
ñêîã êðî¼à, êàî øòî ñó ïàíòàëîíå íà áðú÷, ïðóñëóê, êàïóò, öðíå âóíåíå ÷àðà-
ïå, øà¼êà÷à óìåñòî øóáàðå, îïàíöè çàíàòñêå èçðàäå óìåñòî ñâèœñêèõ, äîìà-
žå ïðîèçâîäœå (Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., 1997à: 407–411; Êðñòèž Ä., íåî-
á¼àâšåíà ãðàà).
Äåî æåíñêå òîðëà÷êå íîøœå ó Áóãàðñêî¼ áèëà ñó æåíñêà îãëàâšà çàáðá-
òêà (Ïåøåâà Ð., 1958: 33, 41; Íèêîëîâà Ì., 1983: 17, 126) è êàïà èëè êáèöà
(Íèêîëîâà Ì., 1983: 21, 22; Íèêîëîâà Ì., 1981: 84, 85), à ó Ñðáè¼è ñàñâèì
äðóãà÷è¼å îãëàâšå òðâåšè (Ñòî¼àíîâèž Ì., 1913: 33; Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž
£., 1997à: 356–361; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 242–243; Êðñòèž Ä., íåî-
á¼àâšåíà ãðàà). Çàáðáòêà è êáèöà èçîáè÷à¼åíå ñó ïîñòåïåíî, ïîä óäàðîì
çàïàäíå öèâèëèçàöè¼å, à òðâåšè ñó, çà¼åäíî ñà äðóãèì îãëàâšèìà ó Ñðáè¼è,
1899. ãîäèíå çàêîíîì çàáðàœåíè èç õèãè¼åíñêèõ ðàçëîãà è çàìåœåíè ìàðà-
ìîì (Ñòî¼àíîâèž Ì., 1931). Äåî æåíñêå òîðëà÷êå íîøœå ó Ñðáè¼è áèëå ñó
êîøóšå òèïà òóíèêå (êàî è ìóøêå, ñàìî äóæå) (Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £.,
1997à: 363–365; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 238–239; Êðñòèž Ä., íåîá¼à-
âšåíà ãðàà), äîê ¼å ó Áóãàðñêî¼, îñèì âàðè¼àíòè îâîã òèïà, áèëà çàñòóïšåíà
è êîøóšà áð÷áíêà, è òî ó ñåâåðíè¼èì òîðëà÷êèì ñåëèìà, ó îêîëèíè Áåëî-
ãðàä÷èêà, êàî äåî äâîïðåãà÷íîã òèïà íîøœå (Ïåøåâà Ð., 1958: 41, 44; Íè-
êîëîâà Ì., 1983: 8–9, 41, 53, 89).
Ó Áóãàðñêî¼ ¼å ïðåêî êîøóšå îáëà÷åíà (ó îêîëèíè ×èïðîâöà òîêîì öåëå
ãîäèíå, à ó îêîëèíè Áåëîãðàä÷èêà ñàìî çèìè) õàšèíà áåç ðóêàâà îä ìîäðîã
(íåêàäà) è öðíîã ñóêíà, çâàíà ñóìêáí, ñýêíî èëè ñýêœà (Ïåøåâà Ð., 1958: 30,
31, 32, 42, 43; Íèêîëîâà Ì., 1983: 15, 126, 133–135; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà
ãðàà). Òîðëàöèìà ó Ñðáè¼è, îñèì ó ñåëó Íîâîì Êîðèòó, îâ༠õàšåòàê íè¼å
áèî ïîçíàò. Òîðëàêèœå ó Ñðáè¼è íîñèëå ñó áåëå çóáóíå çâàíå äðé¼à èëè žóð-
äúà, žóðäå, áîãàòî èçâåçåíå êàðàêòåðèñòè÷èì ôîëêëîðíèì ìîòèâèìà (Ñòà-
íî¼åâèž Ì., 1913: 34; Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., 1997à: 369–374; Àðàíåëîâèž
– Ëàçèž £., 1978: 242; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà). Æåíñêè ãîðœè õàšå-
òàê äîðáì÷å èëè êóñáê, êî¼è ¼å äåî æåíñêå òîðëà÷êå íîøœå ó Áóãàðñêî¼ (Ïåøå-
âà Ð., 1958: 32; Íèêîëîâà Ì., 1983: 17, 84–85, 89), ñëè÷àí ¼å êðî¼ó ñà žóðäè-
¼îì, àëè ñó, èïàê, è êðî¼ è âåç íà œåìó ìíîãî äðóãà÷è¼è. Ó Áóãàðñêî¼ ¼å ðå-
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 145

ãèñòðîâàíî è íåêàäèàøœå ïîñòî¼àœå äîðàì÷åòà îä öðíîã ñóêíà, êî¼å ñå

íàçèâàëî Ÿóáå èëè âàáá (Ìàðèíîâ Ä., 1984: 193), à êî¼åã ó Ñðáè¼è íè¼å áèëî.
Æåíñêà òîðëà÷êà íîøœà ó Ñðáè¼è ïðïàäà ¼åäíîïðåãà÷íîì òèïó (Á¼åëà-
äèíîâèž – £åðãèž., 1997à: 367; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978: 239; Êðñòèž Ä.,
íåîá¼àâšåíà ãðàà) (êåöåšå âåêðá÷å èëè êàðá÷å ñìàòðà¼ó ñå íà¼ñòàðè¼èì, Êð-
ñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà). Èçóçåòàê ñó ñåëà Íîâî Êîðèòî (Á¼åëàäèíîâèž –
£åðãèž £., 1997à: 354) è Ãðëèøòå (Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà), ãäå ¼å áèî
çàñòóïšåí äâîïðåãà÷íè òèï. È ó Áóãàðñêî¼ ¼å, ó îáëàñòèìà ó êî¼èìà ¼å ñóêìàí
íîøåí òîêîì öåëå ãîäèíå, çàñòóïšåí èñêšó÷èâî ¼åäíîïðåãà÷íè òèï (îêîëè-
íà ×èïðîâàöà). Ó îêîëèíè Áåëîãðàä÷èêà, ìåóòèì, ñóêìàí è óç œåãà ïðåäœà
êåöåšà ïðåñòúëêà íîøåíè ñó ñàìî çèìè, à òîêîì òðè ïðåîñòàëà ãîäèøœà
äîáà áèî ¼å çàñòóïšåí äâîïðåãà÷íè òèï íîøœå ñà çàäœîì ïëèñèðàíîì êåöå-
šîì çâàíîì çàâéñêà è ïðåäœîì çâàíîì ïðåñòúëêà (Ïåøåâà Ð., 1958: 41, 43,
44à, 45, 49; Íèêîëîâà Ì., 1983: 11–13, 15, 16, 17, 40, 53–58, 64–65, 89; Êð-
ñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà). Îñèì òîãà, ó Ñðáè¼è ¼å íîøåíî è íåêîëèêî âð-
ñòà ñóêàœà (Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., : 365–367; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðà-
à), êî¼å ñó ó îâå êðà¼åâå äîñïåëå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè XIX âåêà êàî ïîñëåäèöà
îïøòå òåíäåíöè¼å ó Ñðáè¼è, äîê ó Áóãàðñêî¼ òèõ õàšåòàêà íè¼å áèëî.
È ïðå, àëè íàðî÷èòî ïîñëå Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, ïîä óòèöà¼åì ãðààíñêå
è øóìàäè¼ñêå íîøœå êàî íàöèîíàëíîã óçîðà, êàî äåî æåíñêå òîðëà÷êå íî-
øœå ó Ñðáè¼è ¼àâšà ñå ¼åëåê è äðóãè õàšåöè ãðààíñêîã êðî¼à (Á¼åëàäèíîâèž
– £åðãèž £., 1997à: 391–406; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).

Êîä Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ áèëè ñó çàñòóïšåíè ñòàðè èíñòðóìåíòè äóäýê,

öîâáðà, äâî¼áížå è äâîãëàñíå ìîëñêå ãá¼äå. (Ñòîèí Å., 1958: 373, 379; Êà-
öàðîâà Ð., 1958: 299, 306, 309, 312, 325). Êàñíè¼å ñå ¼àâšà¼ó îêàðúíà è êàâáë
(êàçèâà÷ Æèâêî Õðèñòîâ Ìàðè¼èí èç Ãîðœåã Ëîìà, ðîåí 1925, ñâèðà÷ íà
äâî¼àíêàìà, êàâàëó è îêàðèíè). Êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è êàî íà¼ñòàðè¼è èí-
ñòðóìåíòè ïàìòå ñå äóäýê è òðîãëàñíå äóðñêå ãá¼äå (ó ëèòåðàòóðè çâàíå åðñêå
èëè ñâðšèøêå) (Ìëàäåíîâèž Î., 1968: 65, 66; Ãîëåìîâèž Ä., 1998: 271, 288;
Âàñèž Î., 1998: 219, 222; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà). Èçóçåòàê ¼å îïåò
Íîâî Êîðèòî, ó êî¼åì ¼å, îñèì òðîãëàñíèõ, ðåãèñòðîâàíî è ïîñòî¼àœå äâîãëà-
ñíèõ ãà¼äè (êàçèâà÷è Ñòî¼àí €îðåâèž, ãà¼äàø íà òðîãëàñíèì ãà¼äàìà è Äó-
øàí Ïåòðîâèž, ðîåí 1931, ôðóëàø, èç Íîâîã Êîðèòà), à Äèìèòðè¼å Ãîëåìî-
âèž èõ ¼å ðåãèñòðîâàî è ó ñåëó Òðãîâèøòó (Ãîëåìîâèž Ä., 1998: 271, 289).
Äîê ¼å ó Áóãàðñêî¼ óãëàâíîì çàñòóïšåíî ñàìî ¼åäíîãëàñíî íàðîäíî ïåâà-
œå (äâîãëàñíî áîðäóíñêîã òèïà çàáåëåæåíî ¼å ñàìî ó ñåëó Ñòåêàâöè) (Ñòîèí
Å., 1958: 376–378), ó Ñðáè¼è ¼å, ïîðåä òèõ âðñòà ïåâàœà êî¼à ñå ñìàòðà¼ó ñòàðè-
¼èì (áîðäóíñêî ¼å çàáåëåæåíî ó ñåëó Øòðïöó, Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðà-
146 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

à), ó ïåðèîäó èçìåó äâà ñâåòñêà ðàòà ïðèõâàžåíî è ïåâàœå íà ááñ, îïøòå-
ðàñïðîñòðàœåíî ó çàïàäíîì äåëó Áàëêàíà (Ãîëåìîâèž Ä., 1998: 269, 273–
274, 282–283; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Êîä Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ ðåãèñòðîâàíà ñó ñëåäåžà êîëà (íàæàëîñò, áåç
îäðååœà œèõîâå ñòàðèíå): Áîšàðñêîòî, Âðòåøêà èëè Âðòóëåøêà, Ãðí÷àðêà-
ìà, Äó¼äóøêî Ïåð÷èíêî èëè Äóäó¼êî Ïåð÷èíêî – Žîïøà, Äóíàâñêî, Åëåíèíî,
Èçëèòà÷êàòà, Êåâèíàòà, Ëåëå Ðà¼íå, Ëóäî õîðî, Ëóäàòà íà åäíà ñòðàíà,
Ëóäàòà íà ëåâà ñòðàíà, Ëóäàòà íà äâå ñòðàíè, μ, ÷è÷î Ãðèâ÷î, Ïàäóøêî
õîðî, Ïîñòóïèöà, Ðú÷åíèöà, Ñèòíî ñòàðà÷êè, Òàòàðêàòà, Òðîåêîðêà, Òîð-
ëà÷êà, ×åòâîðíàòà, ×è÷îâîòî, ×îø ÌåðŸàí (Êàöàðîâà Ð., 1958; Êðñòèž Ä.,
íåîá¼àâšåíà ãðàà). Êàî íîâà, îçíà÷åíà ñó Áåëîãðàä÷èøêîòî èëè Àáäàë,
Äàíêèíîòî è Öàíèíî (Êàöàðîâà Ð., 1958: 300).
Ñòàðè¼èì èãðàìà Òîðëàêà ó Ñðáè¼è ñìàòðà¼ó ñå ðóìéíêà5, ëúñêàâàö,
êàòáíêà, äéâëà, äýíäà, ÷è÷à Ãëúøà, ïîëóìêà èëè ïîëóíêà, âðáú÷àíêà èëè
óðéâêà, âëàñáðêà (ñàìî ó íåêîëèêî ñåëà íà îáðîíöèìà Òóïèæíèöå), âëἜà.
Êàî ñòàðè¼å ñàìî ó ñåëó Íîâîì Êîðèòó, çàáåëåæåíå ñó: ÷åòâóðêà, íà ìáðàìå,
žóïàâî îðî è êàæú êàæú, Ãìèòðî. Îñèì ïîìåíóòèõ, ó îâîì êðà¼ó ñó ðåãè-
ñòðîâàíå è èãðå êî¼å ñó ñå ó öåëî¼ Ñðáè¼è ðàøèðèëå èçìåó äâà ñâåòñêà ðàòà:
êóêóœéøòå, Æúêèíî êîëî, âðàœáíêà; îíå êî¼å ñó èç öåíòðàëíå Ñðáè¼å îâäå
äîñïåëå òåê ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà: ìîðàâáö, êîëåíèêå, ÷à÷áê, øóìà-
äèíêà, ðóçìàðúí; ãðàäñêå êî¼å ñó ó Ñðáè¼è áèëå ïîïóëàðíå ó äðóãî¼ ïîëîâèíè
XIX è ïðâî¼ ïîëîâèíè XX âåêà: ðàäèêáëêà, äåìîêðáòñêî êîëî, çà¼å÷áðêà;
äðóãå êî¼å ñó áèëå îïøòåðàñïðîñòðàœåíå ó öåíòðàëíî¼ Ñðáè¼è: âèøœè÷èöà,
òðè óëáðà, äåâåðúêå, äýœå ðàíêå, âèëá¼åòñêî êîëî, äåâî¼á÷êî êîëî, ïîï-Ìà-
ðúíêîâî, èëè ñó êàðàêòåðèñòèêà ñòàíîâíèøòâà ñóñåäíîã Òîðëàöèìà: øóøó-
ìèëå, ñâðšèæàíêà, æîêåö, öèãàíêà, ðó÷åíèöà. (Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðà-
à; Ìëàäåíîâèž Î., 1968: 66–68; Âàñèž Î., 1998: 193–194, 215–216; Èëè¼èí
Ì., 1960: 43).

Ïîðîäè÷íà ñâåòêîâèíà ó îêâèðó êî¼å ñå çà ñðåžó è íàïðåäàê äîìàžèí-

ñòâà ðåæå èëè ëîìè îáðåäíè õëåá çâàíè êîëá÷, êîä Òîðëàêà è ó Ñðáè¼è è ó
Áóãàðñêî¼ íàçèâà ñå ñâåòúö, àëè ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà Òîðëàöè ó Ñðáè-
¼è ïî÷èœó äà ñå êîðèñòå è òåðìèíîì ñëáâà, êî¼è ¼å êîä Ñðáà íà¼âèøå çàñòó-
ïšåí. Äàíàñ ¼å êîä œèõ ó óïîòðåáè ñêîðî èñêšó÷èâî ò༠òåðìèí. Äîê ñå êîä
Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ îâ༠îáè÷༠îáàâšà ¼åäàíïóò ãîäèøœå ó ¼åñåœå-çèìñêîì
äåëó ãîäèíå, Òîðëàöè ó Ñðáè¼è ãà ñâåòêó¼ó äâà ïóòà – è ó ¼åñåœå-çèìñêîì è ó

5
Ðóìåíêà ñå ñìàòðà òèïè÷íîì òîðëà÷êîì èãðîì, ìàäà ¼å èìà è êîä äðóãîã ñòàíîâíèøòâà,
íà ìíîãî øèðåì ïðîñòîðó ¼óãîèñòî÷íå Ñðáè¼å.
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 147

ïðîëåžíî-ëåòœåì òåðìèíó. Òàêîå, äîê êîä Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ ñâåòúö íà-

ñëåó¼å äîìàžèí êóžå îä ïðåòõîäíîã äîìàžèíà (ñèí îä îöà, äîìàçåò îä òà-
ñòà), êîä îíèõ ó Ñðáè¼è îí ñå íàñëåó¼å ñà çåìšèøíèì ïîñåäîì, ïà ñå íà-
ñëåèâàœåì âèøå çåìšèøíèõ ïîñåäà ìîæå èìàòè è íåêîëèêî ñëàâà (Êðñòèž
Ä., 2001: 88; Ïåøåâà Ð., 1958: 14, 16; Ïåøåâà Ð., 1960: 732, 736; Êðñòèž Ä.,
íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è ãîñòå ¼å çà ñâåòúö îáè÷íî ïîçèâàëî äåòå èç êóžå
êî¼à ñëàâè, è òî óêóžàíå ïîçâàíîã äîìàžèíñòâà, íóäåžè ðàêè¼îì, à êîä Òîðëà-
êà ó Áóãàðñêî¼ òî ¼å, ïî ïðàâèëó, îáàâšàëà íåâåñòà, íà¼ìëàà æåíà èç êóžå, è
òî ïîçâàíå íóäåžè âèíîì. Ó Áóãàðñêî¼ ãëàâíè îáðåä, îáðåä ðåçàœà õëåáà çâà-
íîã êîëá÷ èëè ïîãá÷à, îáàâšà ñå óâå÷å, ïðå äàíà ïîñâåžåíîã ñâåöó êî¼è ñå
ñëàâè. Ó Ñðáè¼è òî âå÷å, êî¼å ñå çîâå ïîâé÷åð¼å, âðøè ñå îáðåä ëîìšåœà
îáðåäíîã õëåáà çâàíîã âå÷éðœà÷à (èëè âå÷éðíèöà) èëè îêðóãëèõ áåçèìåíèõ
îáðåäíèõ õëåáîâà, à ãëàâíè îáðåä, îáðåä ðåçàœà êîëà÷à, âðøè ñå íà äàí
ñâåòêîâàíîã ñâåöà. Êîä œèõ, íà¼÷åøžå óç êîëà÷, ïîðåä äðóãèõ õëåáîâà ñëåäó-
¼å è õëåá ëåòóðú¼à, à ó Áóãàðñêî¼ ñå óç êîëà÷ íå ìåñå äðóãè îáðåäíè õëåáîâè,
îñèì ó ìàœåì áðî¼ó áåëîãðàä÷èøêèõ ñåëà õëåá Ñâåòà Ïéòêà. Ñâì îáðåä
ðåçàœà êîëà÷à êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è ìíîãî ¼å ñâå÷àíè¼è è áîãàòè¼è. È ïðâè è
äðóãè ñó çà îáðåäíó ñëàâñêó òðïåçó îáè÷íî èìàëè îâ÷è¼å ìåñî, ó Áóãàðñêî¼
ñó, ìåóòèì, ïîíåêàä çà òó ïðèëèêó êëàëè è òåëå. Êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è òåëå
ñå íè¼å êëàëî íè ó ¼åäíî¼ ïðèëèöè, ïà íè ó îâî¼. È ó Áóãàðñêî¼ è ó Ñðáè¼è çà
äðóãè äàí ñëàâå çàáåëåæåí ¼å íàçèâ ïáòåðèöà èëè ïáòàðèöà, àëè óç œåãà ñå
ó Áóãàðñêî¼ ¼àâšà íàçèâ áááèíäàí, à ó Ñðáè¼è îêðúšå (Êðñòèž Ä., 2001: 91,
92, 93, 95–99, 102; Ïåøåâà Ð., 1958: 14; Ïåøåâà Ð., 1960: 734, 735, 736; Êð-
ñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Êîä Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ íà êîëà÷ó ¼å, íà¼÷åøžå, îêî ñðåäèøœåã ìîòèâà
çâàíîã öâåò êàðêàòåðèñòè÷àí êðóã îä öèê-öàê ëèíè¼à, çâàí âåíúö, äîê êîä
Òîðëàêà ó Ñðáè¼è òà øàðà íà êîëà÷ó íè¼å ðåãèñòðîâàíà. Îáðåäíè õëåá êî¼è ñå
ñâå âðåìå ñëàâå íàëàçè íà òðïåçè è íà êî¼åì ¼å ñòàâšåíà ñî (íåãäå ñà àëåâîì
ïàïðèêîì à íåãäå áåç œå) ó Áóãàðñêî¼ ñå íàçèâà ñâåòóìà, à ó Ñðáè¼è, çáîã
òîãà øòî ãà ñâàêè ãîñò šóáè, šóáåí÷å, šóáéíêî, šóáèíêî, šóáèøà è ñëè÷íî,
èëè íåìà èìå (Êðñòèž Ä., 2001: 92, 160–161; Ïåøåâà Ð., 1958: 15, 16; Ïåøåâà
Ð., 1960: 736; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Ñâåòêîâèíà ñåëà êàî ñîöè¼àëíå çà¼åäíèöå êîä Òîðëàêà ó Ñðáè¼è íàçèâà
ñå çàâéžèíà, èëè, ïðåöèçíè¼å ðå÷åíî, ñéëñêà çàâéžèíà, äîê ñå êîä Òîðëàêà ó
Áóãàðñêî¼ ñàáóð èëè çáîð. Êîä ïðâèõ ¼å ó îêâèðó îâîã îáè÷à¼à íà êóëòíîì
ìåñòó òàêîå ðåçàí êîëà÷, êî¼è ó èìå öåëîã ñåëà äà¼å êîëà÷áð èëè êîëà÷íèÕê,
äîê ñå êîä äðóãèõ ò༠îáðåä ó îâèì ïðèëèêàìà íè¼å ïðàêòèêîâàî. Òîðëàöè ó
Ñðáè¼è ñó, ó íà¼âåžåì áðî¼ó ñëó÷à¼åâà, êàî äåî ñåîñêèõ çàâåòèíñêèõ îáè÷à¼à
óïðàæœàâàëè è íîøåœå ëèòè¼à êðîç ñåîñêè àòàð, äîê êîä Òîðëàêà ó Áóãàð-
ñêî¼ òî íè¼å áèëà îïøòåðàøèðåíà ïðàêñà. (Êðñòèž Ä., 2001: 105–111; Êð-
ñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Ó îáå ãðóïå ïîñòî¼å çà¼åäíè÷êå ñâåòêîèâíå âèøå ïîðîäèöà êî¼å èìà¼ó
148 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

çåìšó ó ¼åäíîì äåëó ñåîñêîã àòàðà, àëè ñå îíå ó Ñðáè¼è òàêîå íàçèâà¼ó çàâéžè-
íà, à ó Áóãàðñêî¼ îáðóê èëè íåìà¼ó ïîñåáíî èìå. Ó Áóãàðñêî¼ íà êóëòíîì
ìåñòó ñå ðåæó êîëà÷è ñâèõ äîìàžèíñòàâà êî¼à ñëàâå, à ó Ñðáè¼è, èàêî èìà è
îâàêâèõ ñëó÷à¼åâà, óãëàâíîì òî ÷èíè ¼åäàí êîëà÷áð ó èìå ñâèõ. Äîê ñó Òîðëà-
öè ó Ñðáè¼è æðòâåíî ¼àãœå ïåêëè íà ðàæœó, êîä êóžå, ó Áóãàðñêî¼ ñó, ïîðåä
çàâåòíîã êðñòà, îä œåãà êóâàëè ÷îðáó çâàíó ìîëèòâà èëè êóðááí. (Êðñòèž
Ä., 2001: 113–116; Ïåøåâà Ð., 1958: 14, 17; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà)
Êàî è ñâóäà ó Ñðáè¼è (îä 1834, ïî íàðåäáè êíåçà Ìèëîøà), è Òîðëàöè ó
Ñðáè¼è ñó, óç îáðåä ðåçàœà êîëà÷à (ðîäèòåšè àêà ñó ñå ñìåœèâàëè êàî êî-
ëà÷áðè), êàî øêîëñêó ñëàâó, ñëàâèëè Ñâåòîã Ñàâó, à çàáåëåæåí ¼å è ñëó÷à¼
îáàâšàœà òîã îáðåäà íà Ïåòðîâäàí ïîðåä ñïîìåíèêà ïîñâåžåíîã ïîãèíóëèì
ðàòíèöèìà ó Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó (Êðñòèž Ä., 2001: 130–131). Ñ äðóãå ñòðà-
íå, Òîðëàöè ó Áóãàðñêî¼ ñó, êàî è ñòàíîâíèöè ìíîãèõ äðóãèõ êðà¼åâà Áóãàð-
ñêå, ñëàâèëè èìåíäàí (Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).

Ìîãóžíî ¼å äà ñó ïðåöè ñòàíîâíèøòâà êî¼å äàíàñ íîñè èìåíà Òîðëàöè,

âåêîâèìà æèâåžè ó èñòèì äðæàâàìà è àäìèíèñòðàòèâíèì ¼åäèíèöàìà (ó äî-
áà Òóðñêå âëàäàâèíå òî ¼å áèî Âèäèíñêè ïàøàëóê), íåêàäà ÷èíèëè ¼åäíó åò-
íî-êóëòóðíó öåëèíó. Óîñòàëîì, ìîæäà ¼å òî è óçðîê íàñòà¼àœà çà¼åäíè÷êîã
èìåíà. Òîìå ó ïðèëîã èäó ìíîãå êóëòóðíå ñëè÷íîñòè èçìåó Òîðëàêà ñà ñðï-
ñêå è ñà áóãàðñêå ñòðàíå ãðàíèöå. Òî ñó, íà ïðèìåð, òèìî÷êî-ïðèçðåíñêè ãî-
âîð, îäíîñíî òàêîçâàíè ïðåëàçíè ãîâîðè, áåëîäðåøêè òèï íîøœå, ìíîãî
åëåìåíàòà îáè÷à¼íîã æèâîòà, ïåâàœå íà ãëáñ è äâîãëàñíî áîðäóíñêî ïåâàœå,
íåêîëèêî çà¼åäíè÷êèõ êîëà (íïð. ÷è÷à Ãëúøà èëè ÷è÷à Ãðúâ÷à, ðó÷åíúöà, êî¼à
ñå ó Ñðáè¼è íàçèâà êàòàíêà èëè íà ìáðàìå), îáè÷༠ñâåòúö. Âåž ¼å íàãëàøå-
íî äà ñå òè çà¼åäíè÷êè åëåìåíòè óãëàâíîì ¼àâšà¼ó ó êðà¼åâèìà êî¼è ñó ó ëè-
òåðàòóðè óñëîâíî è âåîìà íåîäðååíî îçíà÷åíè êàî „øîïñêè“, à ïîíåêàä è
íà ìíîãî øèðèì ïðîñòîðèìà èñòî÷íîã èëè çàïàäíîã äåëà Áàëêàíà (Áúëãàð-
ñêè äèàëåêòåí àòëàñ 1980; Êîñòîâ Ñ., 1932; Âàêàðåëñêè Õ., 1977: 199, 200;
£îâàíîâèž Ì., 1979: 193–204; Øîáèž £., 1961; Á¼åëàäèíîâèž £., 1980: 84; Äå-
âèž Ä., 1992: 455; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà), ïà ìîæåìî, òàêîå óñëîâ-
íî, ðåžè äà Òîðëàöè ó Ñðáè¼è è ó Áóãàðñêî¼ èìà¼ó çà¼åäíè÷êó „øîïñêó“ êóëòóð-
íó îñíîâó. Íàðàâíî, ïðèëèêîì îâàêâèõ òâðäœè ïîòðåáíî ¼å èìàòè íà óìó äà
ñó ñå íà¼âåðîâàòíè¼å ãðàíèöå ðàñïðîñòðàœåœà èìåíà Òîðëàöè ìåœàëå òîêîì
âðåìåíà (øèðèëå èëè ñóæàâàëå), ¼åð ¼å, êàî øòî ¼å âåž íàãëàøåíî, è äàíàñ
ñëó÷༠äà ñå ãóáè èëè ãà ïðèõâàòà ñòàíîâíèøòâî êî¼å ñå ðàíè¼å íè¼å òàêî
íàçèâàëî.
Êàî øòî ñìî âèäåëè, ìåóòèì, èìà ìíîãî êóëòóðíèõ ÷èœåíèöà êî¼å íàì
íå äîçâîšàâà¼ó äà ãîâîðèìî î êóëòóðíîì ¼åäèíñòâó îíèõ êî¼è ñå äàíàñ
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 149

èäåíòèôèêó¼ó ñà èìåíîì Òîðëàê, òî ¼åñò î ñòðîæåì åòíî-êóëòóðíîì çíà÷åœó

îâîã èìåíà. Íàðàâíî, æèâšåœå ó ðàçëè÷èòèì äðæàâàìà äîíåëî ¼å ìíîãî åò-
íî-êóëòóðíèõ ðàçëèêà. Ó Áóãàðñêî¼ ¼å áèëî ìàœå ïðîìåíà ó îäíîñó íà çà-
¼åäíè÷êó îñíîâó, ¼åð ¼å íàöèîíàëíà äðæàâà êàñíè¼å êîíñòèòóèñàíà (1878. ã.),
äîê èõ ¼å ó Ñðáè¼è áèëî âèøå, ¼åð ¼å íàöèîíàëíà äðæàâà ïîñòî¼àëà äóæå 45
ãîäèíà (îä 1833.). Òàêî ¼å ó XIX âåêó ó Ñðáè¼è äîøëî äî ïîòàìœåœà ìóøêå
íîøœå (ò¼. äî ïîòèñêèâàœà áåëîäðåøêå íîøœå) è äî çàìåíå ìóøêèõ õàšå-
òàêà õàšåöèìà äðóãà÷è¼åã êðî¼à. Ó ïðâî¼ ïîëîâèíè XX âåêà è ó ìóøêó è ó
æåíñêó íîøœó íàãëî ïðîäèðó õàšåöè ãðààíñêîã è âî¼íè÷êîã êðî¼à îä êó-
ïîâíèõ èëè ìàòåðè¼àëà ôèíè¼å èçðàäå, ïðèõâàòà ñå ñà çàïàäà âåëèêè áðî¼
êîëà, ïåâàœå íà ááñ, ñëàâè ñå ñâåòè Ñàâà êàî øêîëñêà ñëàâà, ïðèõâàòà ñå è
ñâì òåðìèí ñëáâà... È ñ ¼åäíå è ñ äðóãå ñòðàíå ãðàíèöå êœèæåâíè ¼åçèöè ñó
óòèöàëè íà ïðîìåíå ó ãîâîðó. Ñâå òå ïðîìåíå ó Ñðáè¼è äåñèëå ñó ñå è ó òîðëà÷-
êîì ñåëó Íîâî Êîðèòî, êî¼å ¼å ïî ìíîãî ÷åìó ó êóëòóðè èäåíòè÷íî ñà ñóñåä-
íèì òîðëà÷êèì ñåëèìà ó Áóãàðñêî¼, à òàêîå è ó íåêîëèêî ñåëà ó îêîëèíè
Çà¼å÷àðà (Âåëèêè Èçâîð, Ãðšàí, Âðàòàðíèöà è Çàãðàå), êî¼à ñó ïî êóëòóðè
ñðîäíà ñà ñóñåäíèì ñåëèìà ïðåêî ãðàíèöå è ó êî¼èìà ¼å âèøå êóëòóðíèõ
åëåìåíàòà äîíåñåíèõ òåòåâåíñêîì ìèãðàöèîíîì ñòðó¼îì (Áúëãàðñêè äèàëåê-
òåí àòëàñ 1981: 17, 18, 20; Ñòàíî¼åâèž Ì., 1937: 50–58; Äàöîâ Ñ., 1884;
Öâè¼èž £., 1991: 135; Öâè¼èž £., 1991à: 143; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978:
246–252).
Çà ìíîãå êóëòóðíå ðàçëèêå íå ìîæåìî áèòè ñèãóðíè äà ëè ñó íàñòàëå ïðå
èëè ïîñëå ïîñòàâšàœà ãðàíèöå íà Ñòàðî¼ ïëàíèíè. Èìà, ìåóòèì, äîñòà è
îíèõ êî¼å ñó, ïî ñâåìó ñóäåžè, çíàòíî ñòàðè¼å îä ïîìåíóòîã äðæàâíîã ðàç-
ãðàíè÷åœà. Òî ñó ó Ñðáè¼è, íà ïðèìåð, íåêå îäëèêå æåíñêå íîøœå (îãëàâšå
òðâåšè, ¼åäíîïðåãà÷íè òèï íîøœå, êàðàêòåðèñòè÷àí æåíñêè çóáóí žóðäú¼à,
žóð÷å), íåêîëèêî êîëà êî¼à ñå ïàìïòå êàî íà¼ñòàðè¼à (íïð. Ðóìéíêà), íåêå îäëè-
êå ãîâîðà... Äîêàç çà òî ¼å ÷èœåíèöà äà ñó, áåç îáçèðà íà æèâšåœå ó Ñðáè¼è
îä 1833. ãîäèíå, ó Íîâîì Êîðèòó è ïîìåíóòèì ñåëèìà, ñà òåòåâåíñêèì óòè-
öà¼åì äî äàíàñ çàäðæàíè êóëòóðíè åëåìåíòè êàðàêòåðèñòè÷íè çà îáëàñòè ïðå-
êî ãðàíèöå (äâîïðåãà÷íè òèï íîøœå, ñóêìàí, îãëàâšå çàáðáòêà, êàðàêòå-
ðèñòè÷íà êîëà, îäëèêå ãîâîðà...). Ñâå òå îäëèêå Òîðëàêà ó Ñðáè¼è, ïî êî¼èìà
ñå ðàçëèêó¼ó îä Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼, à êî¼å íèñó ïîñëåäèöà æèâšåœà ó ðàç-
ëè÷èòî¼ äðæàâè, ¼åñó êóëòóðíè åëåìåíòè äîíåñåíè èëè ñà âàðäàðñêî-ìîðàâ-
ñêîì èëè ñà êîñîâñêî-ðåñàâñêîì ìèãðàöèîíîì ñòðó¼îì, ¼åð ñó êàðàêòåðèñòè-
êà è äðóãèõ îáëàñòè äî êî¼èõ ñó òå ñòðó¼å äîøëå (Á¼åëàäèíîâèž £., 1980: 83;
£îâàíîâèž Ì., 1979: 162, 164, 168, 179, 182, 188–189; Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £.,
1966: 53, 54; Êðñòèž Ä., íåîá¼àâšåíà ãðàà).
Ñ äðóãå ñòðàíå, òàêîå èìà îñíîâà äà ñó ñå íåêå êóëòóðíå ïðîìåíå è êîä
Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ äåñèëå ïðå ïîñòàâšàœà ãðàíèöå. Äà êîä œèõ ïîñòî¼å
êóëòóðíè ñëî¼åâè äîíåñåíè ìèãðàöè¼àìà êî¼å íà êóëòóðè Òîðëàêà ó Ñðáè¼è
íèñó îñòàâèëå çíà÷à¼íè¼å òðàãîâå, ïîêàçó¼å, íà ïðèìåð, òî øòî ñå îâäå ñóñðå-
žó, òà÷íè¼å, ïðåêëàïà¼ó äâà òèïà íîøœå – ñóêìàíñêè è äâîïðåãà÷íè (÷è¼è ñó
äåî çàäœà êåöåšà çàâéñêà è êîøóšà áð÷áíêà). È œèõîâà îðñêà òðàäèöè¼à,
150 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

êî¼à ¼å, ñà èçóçåòêîì íåêîëèêî êîëà, ïîòïóíî äðóãà÷è¼à ó îäíîñó íà îðñêó

òðàäèöè¼ó Òîðëàêà ó Ñðáè¼è, à ñêîðî ïîòïóíî èñòà ñà îðñêîì òðàäèöè¼îì
îñòàëîã ñòàíîâíèøòâà ñåâåðîçàïàäíå Áóãàðñêå (Êàöàðîâà Ð., 1958), óïóžó¼å
íà èñòè çàêšó÷àê. È äâîïðåãà÷íè òèï íîøœå ñà ïîìåíóòèì åëåìåíòèìà è
îðñêà òðàäèöè¼à óãëàâíîì ñó èñòè è ó ñåëèìà ÷è¼è ñå ñòàíîâíèöè ñìàòðà¼ó
äîñåšåíèöèìà èç îêîëèíå Òåòåâåíà, àëè è ó ñåëèìà ñà ìíîãî øèðåã ïðîñòî-
ðà íà èñòîêó (Âàëåâà Ì., 1963: 11, êàðòå 1–4; Âàêàðåëñêè Õ., 1977: 204, 207;
Êàöàðîâà Ð., 1958), ïà ìîæåìî ïðåòïîñòàâèòè äà ñó òî êóëòóðíå îäëèêå äî-
íåñåíå òåòåâåíñêîì èëè íåêîì äðóãîì ìèãðàöèîíîì ñòðó¼îì ñà èñòîêà.
Íà îñíîâó ðå÷åíîã, ìîæå ñå ïðåòïîñòàâèòè äà ¼å è ïðå ïîñòàâšàœà
äðæàâíå ãðàíèöå îâ༠äåî Ñòàðå ïëàíèíå, êàî ïðèðîäíà ãðàíèöà, áèî è
áðàíà øèðåœà íåêèõ âåžèõ êóëòóðíèõ óòèöà¼à è ìèãðàöèîíèõ ñòðó¼à
ñòàíîâíèøòâà, íà ïðèìåð, ñà èñòîêà òåòåâåíñêå, à ñà ¼óãîçàïàäà âàðäàðñêî-
ìîðàâñêå è êîñîâñêî-ðåñàâñêå. Àêî ïðèõâàòèìî îâ༠çàêšó÷àê, ìîãëè áèñìî
êóëòóðó Òîðëàêà ó Áóãàðñêî¼ óñëîâíî îäðåäèòè êàî „øîïñêó“ ñà òåòåâåíñêèì
ïðèìåñàìà è êàñíè¼èì óòèöà¼åì áóãàðñêå íàöèîíàëíå äðæàâå, à Òîðëàêà ó
Ñðáè¼è – êàî „øîïñêó“ ñà âàðäàðñêî-ìîðàâñêèì è êîñîâñêî-ðåñàâñêèì ïðè-
ìåñàìà è óòèöà¼åì ñðïñêå öèîíàëíå äðæàâå. Ëîêàëíå ìèãðàöè¼å ñ ¼åäíå íà
äðóãó ñòðàíó Ñòàðå ïëàíèíå, êî¼èõ ¼å, ñóäåžè ïðåìà ïîðåêëó ñòàíîâíèøòâà,
èçãëåäà, áèëî ó âåžåì áðî¼ó è ïðå è ïîñëå ïîñòàâšàœà ãðàíèöå, áèëå ñó ïî-
¼åäèíà÷íå (Ñòàíî¼åâèž Ì., 1913: 93–170; Ñòàíî¼åâèž Ì., 1940: 446–511).
Ëîãè÷íî, ïî¼åäèíà÷íè ìèãðàíòè ñó ñå ñêîðî ïîòïóíî êóëòóðíî óòàïàëè ó íî-
âó ñðåäèíó, òå íèñó ìîãëè çíàòíè¼å äà ìåœà¼ó âåž óñïîñòàâšåíå åòíî-êóëòóð-
íå ñëèêå.
Çáîã ñâåãà îâîãà Òîðëàöè ó Áóãàðñêî¼ ñó, ïîñåáíî îíè ¼óæíè¼å, ó îêîëèíè
×èïðîâàöà, ïî ìíîãî ÷åìó ó êóëòóðè ñëè÷íè¼è ñòàíîâíèøòâó ÁóŸàêà, Âèñîêà,
Ïîíèøàâšà, Ëóæíèöå è äèìèòðîâãðàäñêîã êðà¼à (áåëîäðåøêà íîøœà, õàšå-
öè äðå¼à, êåáå, ñóêíó, áåëå ÷àðàïå, êáèöà, çàáðáòêà, îïàíŸáê è ìóøêà ìàëà
ïëåòåíà êàïà, äâîãëàñíå ãà¼äå, äâóžå, íåïîñòî¼àœå ïåâàœà íà áàñ, íàçèâ áááèöå
çà äðóãè äàí ñëàâå, êóâàíà æðòâà ìîëúòâà è íàçèâ îáðóê çà çåìšèøíó çàâåòè-
íó (Øîáèž £., 1961: 48–49, 51, 52, 60, 61–62, 63–73; Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £.,
1997à: 421, 426, 429, 430, 432, 435, 439; Ðà¼øèž Ì. – Ðîãàíîâèž Ã., 1998: 226–
235, 237, 238, 240; Ïàíòåëèž Í., 1974: 196–201, 203, 214; Êðñòèž Ä., íåîá¼à-
âšåíà ãðàà), áåç îáçèðà íà òî øòî ñå ñòàíîâíèøòâî òèõ ïðåäåëà å èäåíòèôè-
êó¼å ñà èìåíîì Òîðëàöè, à ìàœå èìà¼ó ñëè÷íîñòè ñà ñòàíîâíèøòâîì ó Ñðáè¼è
êî¼å ñå èäåíòèôèêó¼å òèì èìåíîì. Äîê ñó Òîðëàöè ó Ñðáè¼è ¼îø 1833. óøëè ó
ñàñòàâ Ñðáè¼å, ñòàíîâíèøòâî ïîìåíóòèõ ïðåäåëà ¼å, çà¼åäíî ñà Òîðëàöèìà, ó
Áóãàðñêî¼ æèâåëî ó çà¼åäíè÷êî¼ äðæàâè, Òóðñêî¼, ñâå äî 1878. ãîäèíå, øòî ¼å
ñâàêàêî äîïðèíåëî èíòåíçèâíè¼èì êóëòóðíèì êîíòàêòèìà. Òàêî ¼å îíî „èçáå-
ãëî“ íåêå êóëòóðíå ïðîöåñå êî¼å ¼å Òîðëàöèìàó Ñðáè¼è äîíåëî æèâîò ó íàöèî-
íàëíî¼ äðæàâè. Óç òî, íà îâå ïðåäåëå ìîðàâñêî-âàðäàðñêà ñòðó¼à, ñêîðî äà íèñó
îñòàâèëå íèêàêàâ òðàã (Öâè¼èž £., 1991: êàðòà èçìåó 160 è 161).
Íàçèâ Òîðëàöè, ïðåìà òîìå, áåç îáçèðà íà ìîãóžíîñò äà ¼å òî íåêàäà áèî,
òåøêî äà ìîæåìî ñìàòðàòè åòíèêîì èëè íàçèâîì åòíîãðàôñêå ãðóïå, ¼åð îí
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 151

íå îçíà÷àâà êóëòóðíî ¼åäèíñòâåíî ñòàíîâíèøòâî. Ïðå ãà ìîæåìî äåôèíèñà-

òè êàî ðåãèîíàëíè íàçèâ, êî¼è íà îâîì ïðîñòîðó ïîñòî¼è âåž íåêîëèêî âåêî-
âà, áåç îáçèðà íà ìíîãå èñòîðè¼ñêå óñëîâå êî¼è íèñó ïîãîäîâàëè œåãîâîì
îïñòà¼àœó (ïîäåšåíîñò èçìåó äâå íàöè¼å è ñòàëíè ïðîöåñ êóëòóðíîã óäà-
šàâàœà œåãîâèõ íîñèëàöà, íåïîäñòèöàœå œåãîâîã îäðæàâàœà îä ñòðàíå
íàöèîíàëíèõ äðæàâà, ïå¼îðàòèâíè ïðèçâóê êî¼è ìó äà¼å îêîëíî ñòàíîâíè-
øòâî...).

Ëèòåðàòóðà

Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1966 Êàïà, äåî íàðîäíå íîøœå ó ñåâåðîèñòî÷-

íî¼ Ñðáè¼è, „Ðàçâèòàê“, áð. 3/1966, Çà¼å÷àð, 51–57.
Àðàíåëîâèž – Ëàçèž £., 1978 Íàðîäíà íîøœà ó îêîëèíè Çà¼å÷àðà, Ãëà-
ñíèê Åòíîãðàôñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 42, Áåîãðàä, 237–260.
Á¼åëàäèíîâèž £., 1980 Ñåîñêå íîøœå è œèõîâà òèïîëîøêà êëàñèôèêàöè-
¼à, Ãëàñíèê Åòíîãðàôñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 44, Áåîãðàä, 75–97.
Á¼åëàäèíîâèž £., 1997 Íàðîäíà íîøœà ó Òèìîêó è Çàãëàâêó, Ãëàñíèê
Åòíîãðàôñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 61, Áåîãðàä, 351–420.
Á¼åëàäèíîâèž – £åðãèž £., 1997à Íàðîäíà íîøœà ó ÁóŸàêó, Ãëàñíèê Åò-
íîãðàôñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 61, Áåîãðàä, 421–467.
Áúëãàðñêè äèàëåêòåí àòëàñ, 1980 Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, òîì IV, ÷àñò
ïúðâà, êàðòè, Ñîôèÿ.
Áúëãàðñêè äèàëåêòåí àòëàñ, 1980 Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, òîì IV, ÷àñò
âòîðà, ñòàòèè, êîìåíòàðè, ïîêàçàëöè, Ñîôèÿ.
Âàêàðåëñêè Õ., 1977 Åòíîãðàôèÿ íà Áúëãàðèÿ, Ñîôèÿ.
Âàñèž Î., 1998 Îðñêî íàñëåå ó Çàãëàâêó è Òèìîêó, Ãëàñíèê Åòíîãðàô-
ñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 62, Áåîãðàä, 185–223.
Âàëåâà Ì., 1963 Áúëãàðñêàòà äâóïðåñòèë÷åíà íîñèÿ, Ñîôèÿ.
Ãîëåìîâèž Ä., 1998 Íàðîäíà ìóçèêà îáëàñòè Òèìîê è Çàãëàâàê, Ãëàñíèê
Åòíîãðàôñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 62, Áåîãðàä, 265–290.
Äåâèž Ä., 1992 Íàðîäíà ìóçèêà, Êóëòóðíà èñòîðè¼à Ñâðšèãà, êœ. II, Íèø–
Ñâðšèã, 427–539.
Äàöîâ Ñ., 1884 Çàé÷àð è íåãîâîòî íàñåëåíèå, Ñîôèÿ.
Æèâêîâèž Ä., 1985 Äâîïðåíå ÷àðàïå Òèìîêà. ʜàæåâàö.
Èëè¼èí Ì., 1960 Íàðîäíå èãðå ó Òèìî÷êî¼ Êðà¼èíè. – Ðàä Êîíãðåñà
ôîëêëîðèñòà £óãîñëàâè¼å ó Çà¼å÷àðó è Íåãîòèíó 1958, Áåîãðàä, 41–45.
£îâàíîâèž Ì., Íàðîäíà íîøœà ó Ñðáè¼è ó XIX âåêó, Áåîãðàä.
ÊàðàŸèž Â., 1975 Èçàáðàíè ñïèñè, Áåîãðàä.
Êàöàðîâà Ð., 1958 Õîðà è èãðè îò Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, Êîìïëåêñíà
íàó÷íà åêñïåäèöèÿ â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ ïðåç 1956 ãîäèíà, Ñîôèÿ, 293–
364.
152 ÄÅ£ÀÍ ÊÐÑÒȎ

Êîñòîâ Ñ., 1932 Áåëîäðåøêîâöè âú ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, Èçâåñòèÿ íà

Íàðîäíèÿ åòíîãðàôñêè ìóçåé, Ñîôèÿ, 73–99.
Êðñòè÷ Ä., 2000 Òîðëàêè â Ñåðáèè. – Ethnoses and cultures on the Balkans,
Vol. 1, Sofia, 192/204.
Êðñòèž Ä., 2001 Îáðåä ðåçàœà êîëà÷à ó ãîðœåì è ñðåäœåì Òèìîêó, Åò-
íîëîãèÿ/Ethnologie, áð. 4, Ñîôèÿ, 86–161.
Ëóêàíîâà È., 1982 Òðàäèöèîííà êóëòóðà íà òóðëàöèòå, äèïëîìñêè ðàä,
Âåëèêî Òúðíîâî.
Šóøèž Ð., 1986 Êíåæåâèíà Ñðáè¼à (1830–1839). Áåîãðàä.
Ìàðèíîâ Ä., 1984 Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ, òîì II, Ñîôèÿ.
Ìëàäåíîâèž Î., 1968 Íàðîäíå èãðå ó Çàãëàâêó, „Ðàçâèòàê“, áð. 3–4/1968,
Çà¼å÷àð, 65–69.
Íèêîëîâà Ì., 1981 Êúì ïðîó÷âàíåòî íà Áúëãàðñêèòå íåâåñòèíñêè çà-
áðàæäàíèÿ ëóá, ðàçñó÷àë, êàèöà è ñîêàé, Èçâåñòèÿ íà ìóçåèòå â Ñåâåðîçà-
ïàäíà Áúëãàðèÿ, òîì 5, Ñîôèÿ, 71–103.
Íèêîëîâà Ì., 1983 Íàðîäíè íîñèè îò Âèäèíñêè îêðúã, Ñîôèÿ.
Ïàíòåëèž Í., 1974 Åòíîëîøêà ãðàà èç ÁóŸàêà, Ãëàñíèê Åòíîãðàôñêîã
ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 37, Áåîãðàä, 179–228.
Ïåøåâà Ð., 1958 Ðîäîâè îñòàòüöè è ñåìååí áèò â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãà-
ðèÿ, Êîìïëåêñíà íàó÷íà åêñïåäèöèÿ â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ ïðåç 1956
ãîäèíà, Ñîôèÿ 7–53.
Ïåøåâà Ð., 1960 Åäèí ñòàðèíåí ñåìååí ïðàçíèê, ïðàçíóâàœå íà „ñâå-
òåö“ â Ñåâåðèçàïàäíà è Çàïàäíà Áúëãàðèÿ, Åçèêîâåäñêî-åòíîãðàôñêè
èñëåäâàíèÿ â ïàìåò íà àêàäåìèê Ñòîÿí Ðîìàíñêè, Ñîôèÿ, 731–754.
Ïîïîâèž Â. – Ïîïîâèž Ñ., 1962 Îðíàìåíòè íà äâîïðåíèì ÷àðàïàìà ó
òèìî÷êîì êðà¼ó, „Ðàçâèòàê“, áð. 2/1962, Çà¼å÷àð, 51–62.
Ïîïîâèž Â. – Ïîïîâèž Ñ., 1975 Îðíàìåíòè íà äâîïðåíèì ÷àðàïàìà ó
Òèìî÷êî¼ Êðà¼èíè, „Ðàçâèòàê“, áð. 2/1975, Çà¼å÷àð, 80–89.
Ðà¼øèž Ì. – Ðîãàíîâèž Ã., 1998 Ìóçè÷êà è îðñêà òðàäèöè¼à ó ÁóŸàêó,
Ãëàñíèê Åòíîãðàôñêîã ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 62, Áåîãðàä, 225–264.
Ñòàíî¼åâèž Ì., 1913 Çàãëàâàê, Ñðïñêè åòíîãðàôñêè çáîðíèê XX, Áåî-
ãðàä, 1–184.
Ñòàíî¼åâèž Ì., 1931 Êàêî ñó ñå èçãóáèëè òðâåšè ó Òèìîêó, Çáîðíèê ïðèëî-
ãà çà ïîçíàâàœå Òèìî÷êå Êðà¼èíå, êœ. III, Áåîãðàä, 88–90.
Ñòàíî¼åâèž Ì., 1937 Àíòðîïîãåîãðàôñêè ïðåãëåä Òèìî÷êå Êðà¼èíå, Çáîð-
íèê ïðèëîãà çà ïîçíàâàœå Òèìî÷êå Êðà¼èíå, êœ. IV, Çà¼å÷àð, 43–64.
Ñòàíî¼åâèž Ì., 1940 Òèìîê, Ñðïñêè åòíîãðàôñêè çáîðíèê, êœ. LV, Áåî-
ãðàä, 389–545.
Ñòîèí Å., 1958 Äíåøíîòî ñúñòîÿíèå íà íàðîäíàòà ìóçèêà â Ñåâåðîçà-
ïàäíà Áúëãàðèÿ, Êîìïëåêñíà íàó÷íà åêñïåäèöè¼à â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ
ïðåç 1956 ãîäèíà, Ñîôèÿ, 335–385.
Ñòî¼àí÷åâèž Â., 1983 Èç èñòîðè¼ñêå ïðîøëîñòè èñòî÷íå Ñðáè¼å (1804–
1833), Çà¼å÷àð.
Öâè¼èž £., 1991 Áàëêàíñêî ïîëóîñòðâî. Áåîãðàä.
 ÅÒÍÎ-ÊÓËÒÓÐÍÅ ÐÀÇËÈÊÅ ÈÇÌÅ€Ó ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÑÐÁÈ£È È ÒÎÐËÀÊÀ Ó ÁÓÃÀÐÑÊΣ 153

Öâè¼èž £., 1991 Àíòðîïîãåîãðàôñêè ñïèñè. Áåîãðàä.

Øîáèž £., 1961 Ðàçìàòðàœà î øîïñêî¼ íîøœè, Ãëàñíèê Åòíîãðàôñêîã
ìóçå¼à ó Áåîãðàäó, êœ. 24, Áåîãðàä, 47–78.

Summary

Dejan Krstiæ

ETHNIC AND CULTURAL DISTINCTIONS BETWEEN TORLAKS IN SERBIA

AND TORLAKS IN BULGARIA

This paper discusses ethnic and cultural distinctions that can be discovered between Torlaks
settled in the eastern Serbia and western Bulgaria. Author concluded that state border had no impor-
tant meaning and that Stara planina mountain was kind of natural barrier for cultural influence. He
also concluded that term Torlaci is more regional than ethnic name, for it does not mark population
with compact culture.