You are on page 1of 12

WINCHUSWAN MACHAQWAY

(Willakuy)

Qunchuukushchaw Qullanan Pinkush nishqan allaapa uunayna markachaw


kawayaanaq ishkay allaapa kuyanaquq yanakikuna, winchuswan machaqway,
paykuna kashqan mikuyllata ishkan mikuyaq, kasqan qatallawan quñuukuyaq hina
kikinkunapura taapanakuyaq. Hukpin hunaq Musna mayuman yakuta ashir
aywaykaayaptin, winshnusqa mana hamay yachaynin kayninwan paarir
uqraqakuykurqan hacha hacha rurinchaw. Machaqway ullpanashqa yanakinta ashir
churakaanaq. Winchuspis hina chaynaw ruranana. Ashinakuyaanaq rara
waripampachaw, chawpi waripampachaw, hawa waripampachawpis;
kuntunqachaw, pumatsakachaw, marka markachaw, tarinakuyaqtsu.
Winchus tapukuq chawinpiqwan waripa awkinninkunata, pipis imatapis musyaqtsu.
Ampichaw aywaykaptinna machaqwayqa Musna mayu kuchullanlla ashita
churapukarqa, yaku huk markakunapa aywaqta qatir allaapa karupakurinaq mana
makushllapa hachamarkaman chaarinah, tsaychaw rikanah arashkunata,
asillukunata, hawarkunata, hina hatusaq qirukunata kuyay yanaqinta tarirqantsu.
Tsaynam mama qucha patak markachaw ashiita churapukarqan mama
quchawaman ayway yakuta qatir aywarqan tsaychaw rikanaq hatusaq tapsayuq
pishqukunata tukuy tukuy challwakunata, tsaychawpis yananqinta tarinaqtsu
utishqana allaapa achachapakushqana hallqaman aywakuykunaq yurah hirkapapis
yana hirkapapis, tsaynaw Kunchukusman chaarinaq. Kawish hatun uchukuchu
yanaqinpa purunkunata taririrna ullpaakurkunaq ¿Piraq yanaqillaa winchusta
mikukurqun, ninaq. Tsaynaw naninpa aywakurkan allaapa ashiwan utishqa hina
llakikushqa. Inti hiqar aywaraykaptinna Qullana Pinkush markaman chaarinaq huk
awkis qiru hananchaw ullpanashqa wakakuykaqta rikaarinaq yanaqllanta imanir
waqanki nir tapunaq –Chakiitam pakirquu- nir winchus yaskinaq. Machaqway
kushishqa tikrarinaq yanaqinta tarirkur. Amana llakikuytsu, waqaynapistsu
apamuu, hacha markapita mama qucha pataq markapitawan hallqa marka
hanpikunatam, tsaykunawan hanpishqayki. Tsaypita patsa kushi kushi kuyaylla
markankunachaw kawakuyan.

Qillqaq: Margoth Huerta Araujo

EL PICAFLOR Y LA CULEBRA
(Cuento)
En un pueblo muy antiguo de los Qullana Pinkush en Conchucos vivían dos buenos
amigos, el picaflor y la culebra, ellos compartían comida, abrigo y se cuidaban.
Cierto día cuando se dirigían en busca de agua al río Mosna, el picaflor muy
inquieto volando se perdió por el bosque. La culebra triste y preocupado
empezó buscar a su amigo, y el picaflor hacia lo mismo. Se buscaban en
Huaripampa Alto, Huaripampa Centro, Huaripampa Bajo, en Chavín, en Contonga,
en Pomachaca, en Marka Marka y no se encontraban. El picaflor preguntaba a los
ancianos de Chavín y Huari y nadie sabía nada.
Cuando ya la noche se acercaba la culebra decidió buscar por toda la orilla del río
Mosna, se fue alejando más y más siguiendo al agua que se iba por otros pueblos y
sin darse cuenta llegó a la selva. Ahí vio caimanes, monos, jaguares, y grandes
árboles. Su búsqueda fue en vano, no encontró a su amigo. Entonces decidió
buscarle en la costa. Se fue siguiendo al agua que llegaba al mar. Ahí vio pájaros
con pico largo, focas, ballenas y muchos peces. También ahí su búsqueda fue en
vano, no encontró a su amigo. Cansado y con mucho calor se dirigió a la sierra,
caminó por la cordillera blanca y negra y llegó a los Conchucos. En el túnel de
Cahuish encontró plumas de su amigo picaflor y se puso triste. Decía -¿Quién se
habrá comido a mi amigo picaflor?- así siguió su camino triste y cansado de tanto
buscar. Cuando ya el sol se ocultaba llegó al pueblo de los Qullana Pinkush y en un
árbol viejo vio a su amigo que estaba triste muy triste y llorando, y le dijo ¿Porque
lloras? El picaflor le contesto -me he roto mi pie- y la culebra alegre porque había
encontrado a su amigo le dijo-ya no estés triste ni llores yo te curaré, aquí traigo
comida y medicina de la Selva, Costa y Sierra. Desde esa vez vivieron juntos y
felices en su pueblo querido.
http://quechuadeancash.blogspot.com/2014/10/frases-comunes-en-quechua.html

Frases comunes en quechua


Alli hunaq mamay Buenos días señora
Alli hunaq taytay Buenos días señor
¿Imataq hutiyki? ¿Cómo te llamas?
Nuqapa hutiiqa Julianmi Mi nombres es Julián
¿Imanawtaq kaykanki? ¿Cómo estás?
Yamayllam Estoy muy bien
¿Maychawtaq Yachanki? ¿Dónde vives?
Nuqaqa yacha yungaychawmi yo vivo en Yungay
¿Maypitataq kanki? ¿De dónde eres?
Nuqaqa Yungaypitam kaa Yo soy de Yungay
¿Ayka watayuqtaq kanki? ¿Cuántos años tienes?
Ishkay chunka watayuqmi kaa Yo tengo 20 años
¿Imataq yanaqiykipa hutin? ¿Cómo se llama tu
compañero?
Yanaqiipaqa hutin Ricardum Mi compañero se llama
Ricardo
¿Pitaq kanki? ¿Quién eres?
Nuqaqa Juanpa tsurinmi kaa Yo soy el hijo de Juan
¿Aykaqtaq wayiykichaw yachayanki? ¿Cuántos viven en tu
casa?
Wayiichawqa kimaqmi yachayaa En mi casa vivimos tres
¿Maypataq Yungayta aywantsik? ¿Por dónde se va a
Yungay?
Yungaytaqa taqaypam aywantsik A Yungay se va por alla
¿Imataq tsayqa? ¿Qué es eso?
Tsayqa uusham Eso es una oveja
Yachatsikuq tapukullashqayki Profesor una pregunta
¿Imallataraq? ¿Qué será?
¿imanawtaq qichwachaw
escuela nintsik? ¿Cómo se dice escuela en
quechua?
Yachay wayi nintsikmi Se dice yachay
wayi(escuela)
Mamay ¿tanta kanku? Señora ¿hay pan?
Awmi tanta kallanmi Si hay pan
¿Aykataq chanin? ¿Cuánto cuesta?
Puwaqmi huk solpa yarqún Ocho panes por un sol
¿Mayta aywanki? ¿A dónde vas?
Aywayka wayiitam Estoy iendo a mi casa
Yapaynam tinkurishun Nos encontramos otro día
Yapaynachi ya será otro día
Paylla Gracias
Imallapitaraq De nada
Allaapa alli nunam kanki Eres muy buena gente
Yanaparamay Ayudame
Imatataq yanapashqayki En que te ayudo
Hasta mañana Waraykamana
Aywalla Ya me voy/adios
¿Kayinkiku aw manaku? ¿Entiende o no?
Manam kayiitsu No entiendo
Awmi kayiimi Si entiendo
Kutiparamuy vuelve hacer/decir
¿Usharinkinaku? Ya terminas
Manaraqmi Aún no
Awmi usharirquunam sí ya lo terminé
¿Allaapa sasaku? ¿Es muy dificil?
Manam sasatsu No es dificil
Awmi sasam Si es dificil
Yachatsikuq Ishpakuq aywarishaq Profesor voy ir al baño
Ya aywariyki ari Ya anda pués
¿Wiyankiku? ¿Escuchas?
Lapiceriykita mañanaramay Prestame tu lapicero
Yanapamaanaykitam wanaa Necesito que me ayudes
¿Alliku rurayka? ¿Estoy haciendo bien?
Awmi allim ruraykanki Si lo estas haciendo bien
Manam allitsu ruraykanki No lo estas haciendo bien

Los Colores en Quechua


Rikuqkuna/Niraqkuna: los colores
Qallwash/tunqus : Amarillo Ayawma :
Anaranjado
Ankas : Azul Yulaq/yuraq : Blanco
Quri Rikuq/qarwa : Dorado Qamlas ankas : Celeste
Uqis/uchpas : Gris/Plomo Musqu/wikush : Marrón
Kulli/sani : Morado Yana/chiwi : Negro
Suqu : Negruzco Puka : Rojo
Puka qamlas : Rosado Mullu mullu : Variopinto
Yana ankas : Violeta Quyu/qumi : Verder
Oscuro

Chullqa/qaqchu :Verde vivo

Partes del cuerpo humano


Piqa: Cabeza, se pronuncia peqa
Aqtsa: Cabello
Urku: Frente
Qaqlla: cara
Rinri: oreja
Nawi, Ñawi: Ojo
Qipsha: Pestaña, se pronuncia qepsha
Qiñapa: ceja
Sinqa: Nariz, se pronuncia senqa
Shimi: Boca
Kiru: diente
Wirpa: Labio
Waqu: Molar
Qallu: Lengua
Matanka: nuca
Kunka: Cuello
Tunquri: Garganta
Waqta: Espalda
Qasqu: Pecho
Chichi, Ñuñu: teta
Pupu: Ombligo
Llikllakshu: axila
Rikra: Brazo
Kukuchi: Codo
Maki: Mano
Pinkish, rukana: Dedo
Shillu: Uña
Tsiqlla: Cintura
Pacha: estómago
Siki: Nalga
Ano: Uqiti
Rani: Pene
Rani Sapra: bellos púbicos
quruta: testículo
Quruta shikra: escroto
Raka, Chupi: Vagina
Raka sapra: bellos púbicos
Raka qallu: clítoris
Chanka: Pierna
Qunqu: Rodilla
Chaki: pie
Utsuputu: Tobillo
Tullu: hueso
Siki Tullu: coxis
Muqu: articulación
Ishpay: orine
Wira: Grasa
Shunqu: corazón
Ñatín: hígado
Ishpay puku: vejiga
Pacha ruru: riñón
Puywan: corazón de animales grandes
Paruq: pulmón
Ayaq: hiel
Chunchulli, aqish: intestino
Chaki palta: planta del pie
Maki palta: palma de la mano
Aña: lunar
yawar: sangre
Anku: tendón
Piqa qara: cuero cabelludo
Wiqi: Lágrima
Wiqti: lagaña

http://enciclopedia.us.es/index.php/Quechua_de_%C3%81ncash

Quechua: La familia
AYLLU = LA FAMILIA Y PARENTESCO

AUKISH = Viejo

CHAKUAS o TSATSA = Vieja, anciana

WARMI =Esposa, mujer

QOWA =Esposo

ORQO = Varón

TAYTA = Papa

MAME =Mama

MASHA = Yerno

LLUMTSI = Nuera

LLULLU = Bebe

NANA =Hermana de la mujer

PANI = Hermana del varón

WAWQI = Hermano del varón

TURI = Hermano de la mujer

WAWA = Hijo hija, pequeños

OLLQU TSURI = Hijo


WARMI TSURI = Hija

WILLKA = Nieto, nieta

Quechua: Las aves


PISHQOKUNA, significa los pájaros y aves en general:

 ANCA = Gavilán

 CHINCHIS= Jilguero

 CUCULI= Paloma torcaz

 CULLCUSH= Paloma pequeña de color plomizo

 KUNTUR= Cóndor

 WUACHUA=Pato silvestre

 WUAMAN = Halcón

 WUALLPA= Gallina

 WUANCHAQ= HUANCHACO= Mirlo

 WUINCHUS o HUINCHIS o TUCTUPILLIN= Picaflor, Colibrí

 WUISCUR= Gallinazo

 LUTSIC= Ave andina

 PARINA= Flamenco, ave zancuda

 PICHISHANKA= Gorrión

 TACAMA= Gaviota

 TSAKWUA o CHACWUA= Perdiz

 TUCU= Búho, lechuza

 URPI= Paloma tórtola

 YUQUIZ= Zorzal
QUECHUA: Tiempo

EL TIEMPO:

Alalay = Enfriar

Achachay = Calor

Aktsiy = Alumbrar, iluminar

Inti Wanuy = Eclipse

Illapa = Rayo

Kanan = ahora, Hoy

Killa = mes

Lloqlla = Alud

Paqas = Noche

Pullan Paqas = Media noche

Pukutekan = Hay neblina o nubes

Qanyan = Ayer

Tuta = Noche oscura

Turmanye = Arco iris

Unaq = En el día

Uné = Hace tiempo

Uneraq = Cuando será

Warey = Mañana

Wata = Año

QUECHUA: Comida
COCINA E INGREDIENTES
Aca Pichu = Picante de cuy

Api = Mazamorra

Aqukuna = Molienda,

Arukuy = Cocinar

Ataqu = Yuyo

Ara = Maiz

Allwish = arveja

Atska = Abundante

Aswa = Chicha

Challwa = Pez

Etsa = Carne

Kanka = Asado

Kachi = Sal

Kallana = Olla para tostar cancha

Laawa = Sopa de Choclo

Llunca Casqui = Sopa de gallina con trigo

Mare = Batan

Manka = Olla

Matu = Achira

Mashua = Tuberculo algo dulce

Mikuy = Comer, comida

Muru = Semilla

Papa= Tuberculo peruano popular en el mundo


Peqan Caldo = Sopa de cabeza de carnero

Puchkoq = Avinagrado

Oca = Tuberculo dulce

Olluco= Tuberculo no dulce

Shakui = Sopa de arvejas o otra harina con huevo y patau

Shapash = Zapallo

Shintu = Alverja

Tawri o Chocho: Frejolito andino

Unta = Lleno o repleto

Utsu= aji, Picante

Wansa chisca = Pepian de choclo

QUECHUA: Mamíferos
Mamiferos
Aka o Jaka = Cuy
Allqu = Perro
Añas = Zorrillo
Ashnu = Burro
Atuq o Atoq= Zorro
Chiwa = Chivo
Kuchi = Cerdo
Llama = Llama
Luychu = Venado
Mishi = Gato
Paqlla = Muca
Pacocha o Allpaca = Alpaca
Ukush = Pericote
Ukumari = Oso
Wuewash = Comadreja
Usha = Oveja
Vikuña = Vicuña
Wallpa = Gallina
Wanaku = Guanaco
Wisqacha = Vizcacha
Quechua reptiles y arácnidos
Amaru = Serpiente o culebra
Apanqora = Tarantula
Arash = Lagartija
Yacumama = Boa o Anaconda
Shushupe = Vivora
Uru = Araña

Quechua_ insectos
Kuru = Gusano
Puya = Polilla
Tiprash = Mariposa
Tsukllush = grillo
Tuspi = Mosca
Usa =Piojo
Iski =Liendre

Quechua: anfibios
Kayra = Rana
Salamandra
Rachak = Sapo
Ultu =Sapo tierno

You might also like