ΔΠΜΣ «ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ»

Μεταπτυχιακά µαθήµατα 2018-2019

Χειµερινό εξάµηνο 2018

Δηµήτριος Αθανασάκης
Σπινόζα, «De Deo» (Ηθική Ι)

Ο αναγνώστης του πρώτου µέρους της Ηθικής του Σπινόζα (το οποίο, όπως έχει
εύστοχα επισηµανθεί, θα πρέπει κανείς να διαβάσει πρώτα πολλές φορές απλώς και
µόνο για να µπορέσει να πει ότι το διάβασε), έρχεται ευθύς εξαρχής αντιµέτωπος µε
τρία τουλάχιστον αλληλένδετα προβλήµατα: 1ον, το πρόβληµα της γεωµετρικής
µορφής: τι σηµαίνει για τη φιλοσοφία το γεγονός ότι, για να συλλάβει το πραγµατικό
µε πληρότητα, δηλαδή από τη σκοπιά της εσωτερικής διαδικασίας παραγωγής του,
οφείλει, σύµφωνα µε τον Σπινόζα, να αναπτυχθεί η ίδια more geometrico; 2ον, το
πρόβληµα του περιεχοµένου: τι σηµαίνει για τη φιλοσοφία το γεγονός ότι το σύνολο
του πραγµατικού, του οποίου την έλλογη κατανόηση επιχειρεί να προσφέρει το «De
Deo», δεν είναι ούτε «Υποκείµενο» (Cogitatio) ούτε «Αντικείµενο» (Extensio) αλλά
«Υπόσταση» (Substantia), δηλαδή πηγή κάθε αληθούς, αναγκαίου και αιτιώδους
προσδιορισµού τόσο για την ίδια (causa sui) όσο και για τα πράγµατα (ιδέες και
σώµατα) που εξαρτώνται λογικά και οντολογικά από αυτήν (causa omnium rerum);
3ον, το πρόβληµα της σύνθεσης µορφής και περιεχοµένου στο εσωτερικό µιας οντο-
γεωµετρίας, δηλαδή ενός ριζικού ορθολογισµού στον οποίο υπογραµµίζεται
επανειληµµένα η αναγκαιότητα µιας διαδικασίας παραγωγής: τι σηµαίνει για τη
φιλοσοφία το γεγονός ότι, καθώς «τα πράγµατα δεν θα µπορούσαν να παραχθούν από
τον Θεό µε κανέναν άλλο τρόπο και µε καµιά άλλη τάξη, από τον τρόπο και την τάξη
µε τα οποία παράχθηκαν» (Ηθική Ι, Πρότ. 33), η µόνη αληθινή οντολογική διάκριση
είναι εκείνη µεταξύ αναγκαίων και αδύνατων πραγµάτων (µε το τυχαίο ή το δυνατό
να δηλώνουν όχι ενδιάµεσες οντολογικές καταστάσεις, αλλά µόνο µία «ατέλεια της
γνώσης µας»); Στο µάθηµα επιχειρείται αφενός η διατύπωση επαρκών απαντήσεων
στα παραπάνω ερωτήµατα µέσω της συστηµατικής ανάγνωσης και εξήγησης του
κειµένου του «De Deo» (σε αντιδιαστολή, όπου απαιτείται, µε άλλα θεµελιώδη
κείµενα της φιλοσοφικής Νεωτερικότητας), και αφετέρου η ανάδειξη της
σπουδαιότητας και της σηµασίας του «De Deo» για το σύνολο της Νεότερης
Φιλοσοφίας.

1
 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Ελληνόγλωσση

Αθανασάκης Δ., «Spinoza: Ζητήµατα Οντο-γεωµετρίας», στο: Μ. Μουζάλα

(επιµ.), Θέµατα Οντολογίας - Μεταφυσικής, Φιλοσοφίας των Μαθηµατικών και
Λογικής, Αθήνα, Gutenberg, 2018, σελ. 173-199.
Deleuze G., Ο Σπινόζα και το πρόβληµα της έκφρασης, µτφρ. Φ. Σιατίτσας, επιστ.
επιµ. Α. Στυλιανού, Αθήνα, Κριτική, 2002.
Moreau P.-F., Ο Σπινόζα και ο σπινοζισµός, µτφρ. Φ. Σιατίτσας, επιστ. επιµ. Δ.
Αθανασάκης, Αθήνα, Σιδέρης, 2016.

Β. Ξενόγλωσση
Athanasakis D., Raison et désir dans la philosophie de Spinoza, δ.δ. στην Ecole
Normale Supérieure de Lyon, Lille, A.N.R.T., 2010.
Audié F., Spinoza et les mathématiques, préf. de P.-F. Moreau, Paris, Presses de
l’Université Paris-Sorbonne, 2005.
Curley E. M., Spinoza’s Metaphysics. An Essay in Interpretation, Cambridge,
Mass., Harvard University Press, 1969.
Gueroult M., Spinoza I - Dieu (Éthique, I), Hildesheim, Olms, 1968.
Hampe M., Renz U., Schnepf R. (eds), Spinoza’s Ethics. A Collective
Commentary, Leiden, Brill, 2011.
Jaquet C., Sub specie aeternitatis. Études des concepts de temps, durée et éternité
chez Spinoza, préf. d’A. Matheron, Paris, Kimé, 1997 (επανέκδ.: Garnier, 2016).
Macherey P., Introduction à l’Éthique de Spinoza. La première partie: la nature
des choses, Paris, Presses Universitaires de France, 1998.
Moreau P.-F., Spinoza. L’expérience et l’éternité, Paris, Presses Universitaires de
France, 1994.
Moreau P.-F., Ramond C. (dir.), Lectures de Spinoza, Paris, Ellipses, 2006.
Nadler S., Spinoza’s Ethics. An Introduction, Cambridge - New York, Cambridge
University Press, 2006.
Prelorentzos I., La durée chez Spinoza, δ.δ. στο Πανεπιστήµιο Paris IV-
Sorbonne, Lille, ANRT, 1992.
Steenbakkers P., Spinoza’s Ethica from Manuscript to Print: Studies on Texts,
Form and Related Topics, Assen, Van Gorcum, 1994.
Yovel Y. (ed.), God and Nature: Spinoza’s Metaphysics, Leiden, Brill, 1991.

2
 Γεώργιος Αραµπατζής

Οντολογία και πολιτική φιλοσοφία στον Μιχαήλ Ψελλό

Ο Βυζαντινός φιλόσοφος Μιχαήλ Ψελλός (11ος αι.) θεωρήθηκε αρχικώς ως ένας

ύστερος νεοπλατωνικός, όµως αυτή η αντιµετώπισή του έχει ριζικά µεταβληθεί
από τις ερµηνείες της σύγχρονης έρευνας. Κατά τη διάρκεια των µαθηµάτων,
θα εξετασθούν οι παλαιότερες και νέες προσεγγίσεις στο έργο του Ψελλού µε
ιδιαίτερη αναφορά στους άξονες της οντολογίας και της πολιτικής
φιλοσοφίας. Στο οντολογικό επίπεδο, ο Ψελλός εµφανίζεται να παίρνει
αποστάσεις από τους νεοπλατωνικούς οι οποίοι ωστόσο τον εµπνέουν έντονα
και περισσότερο ο Πρόκλος. Βέβαια, δεν έχει διευκρινισθεί ακόµη ο
επακριβής χαρακτήρας των δικών του φιλοσοφικών απόψεων που θα αποτελέσουν
αντικείµενο των συζητήσεών µας κατά το µάθηµα. Στον τοµέα της πολιτικής
φιλοσοφίας, ο Ψελλός, ο οποίος βαρύνεται µε µεγάλο κοµµάτι ευθύνης για την
παρακµή του 11ου αι., φαίνεται να περιορίζεται στον τοµέα των σχέσεων
ισχύος που εκδιπλώνονται στην αυτοκρατορική αυλή αλλά και αυτή η άποψη
πρέπει να διασαφηνισθεί περαιτέρω. Στο σύνολο, ο Μιχαήλ Ψελλός
αναδεικνύεται ως µια από τις πλέον πρωτότυπες µορφές της βυζαντινής
φιλοσοφικής σκηνής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Michael PSELLUS, De omnifaria doctrina, Critical Text and introduction by L. G.

Westerink, Centrale Drukkerij, Nijmegen, 1948.

Ε. ΚΡΙΑΡΑΣ, Ο Μιχαήλ Ψελλός, Βυζαντινά, 4, 1972, σσ. 55-12.

J. LJUBARSKIJ, Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλού. Συνεισφορά στην

ιστορία του βυζαντινού ουµανισµού, µτφρ. Αργ. Τζελέση, Αθήνα, Κανάκη, 2004.

F. LAURITZEN, The Depiction of Character in the “Chronographia” of Michael

Psellos, Turnhout, Brepols, 2013.

S. PAPAIOANNOU, Michael Psellos: Rhetoric and Authorship in Byzantium,

Cambridge, Cambridge University Press, 2013.

Anthony KALDELLIS, The Argument of Psellos’ “Chronographia”, Leiden, Brill,

1999.

G. ARABATZIS, Le “montage par Michel Psellos du commentaire d’Hermias sur le

Phèdre de Platon, Peitho, 1 (1), 2010, σσ. 111-119.

3
 Μιλτιάδης Βάντσος
Αναπαραγωγικές και βελτιωτικές τεχνολογίες υπό το πρίσµα
της βιοηθικής

Αν και ορισµένες µέθοδοι της ιατρικώς υποβοηθούµενης αναπαραγωγής

εφαρµόζονται ήδη επί δεκαετίες, το ενδιαφέρον της κοινωνίας παραµένει αµείωτο και
ο βιοηθικός προβληµατισµός διευρύνεται διαρκώς, καθώς οι σύγχρονες
αναπαραγωγικές τεχνολογίες φαίνεται να ανατρέπουν αδιαµφισβήτητες γνώσεις και
παγιωµένες αντιλήψεις για τις πιο θεµελιώδεις προσωπικές σχέσεις, όπως είναι αυτές
µεταξύ γονέων και παιδιών. Η γονιµοποίηση καθίσταται πλέον εφικτή ή αναµένεται
να επιτευχθεί ακόµα και υπό δυσχερέστατες προϋποθέσεις, όπως από γενετικό υλικό
µόνο ενός ή περισσοτέρων των δύο προσώπων, σε προχωρηµένη ηλικία ή ακόµα και
µετά το θάνατο των βιολογικών γονέων, καθώς επίσης και µε συγκεκριµένη
στοχοθεσία, όπως η επιλογή φύλου και η διασφάλιση επιθυµητών γενετικών
χαρακτηριστικών. Κάθε µια από τις αναφερθείσες εφαρµογές έχει ασφαλώς τις
ιδιαιτερότητές της και πρέπει να αξιολογηθεί χωριστά. Κοινό είναι ωστόσο το
ερώτηµα αν η διεύρυνση της αναπαραγωγικών επιλογών του ανθρώπου µε κάθε
διαθέσιµο επιστηµονικά µέσο είναι ηθικά ορθή και προς το συµφέρον του, καθώς
φαίνεται να θίγει την αξιοπρέπειά του και να διασαλεύει τις θεµελιώδεις
διαπροσωπικές και οικογενειακές σχέσεις.

Ανάλογος προβληµατισµός τίθεται και µε τις λεγόµενες βελτιωτικές τεχνολογίες. Με

τον όρο αυτόν περιγράφονται όλες οι µη θεραπευτικού χαρακτήρα ιατρικές
επεµβάσεις που αποσκοπούν στη βελτίωση του ανθρώπου µέσω της ενίσχυσης των
σωµατικών, νοητικών και συναισθηµατικών του ικανοτήτων. Οι επεµβάσεις αυτές
αφορούν σε ένα πολύ ευρύ φάσµα δραστηριοτήτων, το οποίο περιλαµβάνει τη
βελτίωση της εξωτερικής εµφάνισης, την αντιγήρανση, την ενίσχυση των σωµατικών
επιδόσεων, τη βελτίωση γνωστικών λειτουργιών, όπως της µνήµης και της προσοχής,
τη βελτίωση της ψυχικής διάθεσης και της κοινωνικότητας, τη βελτίωση της ηθικής
συµπεριφοράς, ακόµα και το γενετικό σχεδιασµό του ανθρώπου. Αν και όρος
“βελτίωση”, µε τον οποίο έχει επικρατήσει να αποδίδεται στην ελληνική ο αγγλικός
όρος ”enhancement”, δεν είναι ουδέτερος αλλά ενέχει θετική αξιολογική κρίση,
υφίσταται σαφώς ανάγκη συστηµατικής ηθικής διερεύνησης, καθώς, όπως και στην
περίπτωση της υποβοηθούµενης αναπαραγωγής, φαίνεται να υπερβαίνονται τα όρια
της ανθρώπινης φύσης, να θίγεται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου και να εγείρονται
ζητήµατα κοινωνικής δικαιοσύνης.

Στο µάθηµα θα παρουσιαστούν οι ποικίλες προσεγγίσεις στα θέµατα που άπτονται

των αναπαραγωγικών και βελτιωτικών τεχνολογιών, θα επισηµανθούν οι µεταξύ τους
οµοιότητες και οι διαφορές, θα αναδειχθεί η σηµασία τους για την ανθρωπολογία και

4
τη βιοηθική, µε σκοπό την οικείωση των φοιτητών µε το σχετικό ηθικό
προβληµατισµό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Brudermüller Gerd - Seelmann Kurt (επιµ.), Erzwungene Selbstverbesserung?

Würzburg: Königshausen & Neumann, 2017.
• Green M. Ronald, Babies by design: the ethics of genetic choice, New Haven:
Yale University Press, 2007.
• Habermas Jürgen, Το µέλλον της ανθρώπινης φύσης: προς µια φιλελεύθερη
ευγονική; και πίστη και γνώση, Αθήνα: Εκδόσεις Scripta, 2004.
• Harris John, Enhancing evolution: the ethical case for making better people,
Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2007.
• Harris John, How to be good: the possibility of moral enhancement, Oxford:
Oxford University Press, 2016.
• Knoepffler Niklaus (επιµ.), Der neue Mensch? Enhancement und Genetik,
Freiburg: Alber, 2009.
• Sandel Michael, Ενάντια στην τελειότητα: η ηθική στην εποχή της γενετικής
µηχανικής, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2011.
• Savulescu Julian, ter Meulen Ruud, and Kahane Guy (επιµ.), Enhancing
human capacities, Chichester, UK: Wiley-Blackwell, 2011.
• Βάντσος Μιλτιάδης, Η ιερότητα της ζωής: παρουσίαση και αξιολόγηση από
άποψη ορθόδοξης ηθικής των θέσεων της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας για τη
βιοηθική, Θεσσαλονίκη: Κορνηλία Σφακιανάκη, 2010.
• Βάντσος Μιλτιάδης, Το επιστηµονικά εφικτό και το ηθικά ορθό: Προσεγ-
γίσεις Ορθόδοξης Βιοηθικής, Θεσσαλονίκη: Ostracon, 2016.
• Καλοκαιρινού Ελένη, Γιατί οι ηθικές βελτιώσεις χαρακτήρα είναι κατά δικα-
σµένες να αποτύχουν; Η κριτική των φιλοσοφιών της αρετής, σε: Βιοηθικά 4,
1 (2018) 18-27.
• Κανελλοπούλου-Μπότη Μαρία, Παναγοπούλου-Κουτνατζή Φερενίκη (επιµ.),
Βιοηθικοί προβληµατισµοί ΙΙ: Το πρόσωπο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση,
2016.
• Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη Έφη, Συµεωνίδου-Καστανίδου Ελισάβετ, Καϊάφα-
Γκµπάντι Μαρία (επιµ.), Ιατρικά υποβοηθούµενη αναπαραγωγή: προς µια
ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική; Αθήνα - Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας, 2015.
• Παπαληγούρα Ζαΐρα, Νέες διαδροµές µητρότητας: υποβοηθούµενη αναπαρα-
γωγή, Αθήνα: Παπαζήσης, 2013.
• Τσινόρεµα Σταυρούλα, Αναπαραγωγικές επιλογές, αναπαραγωγική αυτονοµία
και η ηθική υπόσταση των παιδιών, σε: Κανελλοπούλου-Μπότη Μαρία,
Παναγοπούλου-Κουτνατζή Φερενίκη, Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος (επιµ.),
Βιοηθικοί προβληµατισµοί ΙΙΙ: Το παιδί, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2017,
σ. 87-122.

5
 • Χατζηνικολάου Νικόλαος (Μητρ. Μεσογαίας κ. Λαυρεωτικής), Ελεύθεροι
από το γονιδίωµα. Προσεγγίσεις Ορθόδοξης Βιοηθικής, Αθήνα: Σταµούλης,
2002.
• Ψαρούλης Δηµήτριος - Βούλτσος Πολυχρόνης, Ιατρικό δίκαιο: στοιχεία βιο-
ηθικής, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2010.

Θεόδωρος Πενολίδης

G.W.F. Hegel
Κατευθυντήριες γραµµές της φιλοσοφίας του Δικαίου.
Το φυσικό δίκαιο και η επιστήµη περί του κράτους.
Σε επιτοµή (1821).
Μετάφραση, Θεόδωρος Πενολίδης (αδηµοσίευτο)

Α. Το αντικείµενο της Φιλοσοφίας του Δικαίου είναι κατά τον Hegel η Ιδέα του
δικαίου, τουτέστιν η Ελευθερία (Freiheit). Η Ιδέα αυτή ορίζεται ως η ενότητα της
έννοιας και της αντικειµενικής ύπαρξής της ή ως η ενότητα της µορφής και του
περιεχοµένου της. Η µορφή της ιδέας του δικαίου αντιστοιχεί προς την έννοια της
Βούλησης· το περιεχόµενό της αφορά, απ’ εναντίας, στις πραγµατικές υλοποιήσεις
του δικαίου.
Β. Το περιεχόµενο της Φιλοσοφίας του Δικαίου δεν διαιρείται εξωτερικά από την
διάνοια, αλλά ιδρύεται από την ίδια την εξέλιξη της ελεύθερης Βούλησης (freier
Wille). Κάθε διορισµός της βούλησης ανοίγει, ως εκ τούτου, στο δίκαιο µία
συστατική γι’ αυτό προοπτική, συγχρόνως, όµως, παρουσιάζεται και ως µία πράξη
αυτενέργητης συντέλεσης της Βούλησης.
Γ. Ως εκ τούτου, η βούληση εµφανίζεται, πρώτον, ως η άµεση, αφηρηµένη
ταυτότητα του προσώπου, το οποίο ενθέτει το Ενθαδικό-Είναι του στο εξωτερικό,
άµεσο πράγµα – ιδιοκτησία (Eigentum). Το δίκαιο της βούλησης είναι εδώ το
αφηρηµένο Δίκαιο (abstraktes Recht). Δεύτερον, η βούληση, καθώς εγκαταλείπει το
πράγµα ως την φαύλη εκπραγµάτωσή της, επιστρέφει από την αµεσότητά του στον
εαυτό της ή ενεικονίζεται εντός του εαυτού της. Αυτή η εν εαυτῄ επιστρέφουσα
βούληση διανοίγει εντός της έναν ορίζοντα εσωτερικότητας και υποκειµενικότητας.
Εφ’ όσον η βούληση έχει επιστρέψει εντός του εαυτού της, η καθολικότητα
αποχωρίζεται αυτοµάτως από την ίδια και εκτίθεται υποκειµενικά και αντικειµενικά
συγχρόνως, δηλαδή τόσο ως το Αγαθό (das Gute), τουτέστιν ως το δεοντολογικό
Ιδεώδες του Βούλεσθαι, όσο και ως ο κόσµος µιας εξωτερικής και εχθρικής προς το
Δέον πραγµατικότητας (reale Welt). Ο σκοπός (Zweck) ορίζεται περαιτέρω ως η

6
συνένωση αυτής της διαφοράς και ως η µεταβίβαση της υποκειµενικότητας του
βούλεσθαι στο αντικειµενικό. Στον ουσιακό ορίζοντα της Ηθικότητας (Moralität), η
ενότητα της έννοιας και του Ενθαδικού-Είναι της βούλησης παραµένει εν τούτοις
ανεκπλήρωτο αίτηµα. Τρίτον, η επιθυµητή ενότητα αποκαθίσταται µόνον όταν η
βούληση αρνείται την ουσιακή εσωτερικότητα, ήτοι την αφηρηµένη σύλληψη του
εαυτού της και την τοποθέτησή της απέναντι στο Δέον και στον πραγµατικό κόσµο.
Αυτό συντελείται στην σφαίρα της πολιτικής Ηθικότητας (Sittlichkeit), στην οποία
η καθολικότητα των πολιτικών θεσµίων επιτυγχάνει διά µέσου της έµµεσης
συναγωγής της µε την αυτοσυνείδηση του πολίτη την αληθινή ενθαδική ύπαρξη της
ελευθερίας. Η ιδέα της ελευθερίας πραγµατοποιείται, συνεπώς, στο πλαίσιο µίας
σύνθεσης αναγκαιότητας (πολιτικών σχέσεων) και υποκειµενικότητας (πεποιθήσεων
και ενσυνείδητων φρονηµάτων), η οποία δεν είναι άλλη από το Κράτος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

G.W.F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts oder Naturrecht und
Staatswissenschaft im Grundrisse, Mit Hegels eigenhändigen Notizen und den
mündlichen Zusätzen, Theorie Werkausgabe, επ. έκδ., Eva Moldenhauer και Karl
Markus Michel, εκδ. Suhrkamp 1970
Θεόδωρος Πενολίδης, G.W.F. Hegel, Κατευθυντήριες γραµµές της φιλοσοφίας του
Δικαίου. Το φυσικό δίκαιο και η επιστήµη περί του κράτους. Σε επιτοµή (1821).
(αδηµοσίευτο).

Hegel’s Philosophy of Right, translated with notes by T.M. Knox, εκδ. Oxford
University Press 1967.

Schlomo Avinieri, Hegel’s Theory of the modern state, εκδ. Cambridge University
Press 1974.

Thom Brooks, Hegel’s political philosophy, A systematic reading of the Philosophy of

Right, 2η εκδ., Endinburg University Press 2013.

Andrew Buchwalter, Dialectics, Politics, and the Contemporary Value of Hegel’s

practical philosophy, εκδ. Routledge, London and New York, 2012.

Friedrich Dittmann, Der Begriff des Volksgeistes bei Hegel, zugleich ein Beitrag zur
Geschichte des Begriffs der Entwicklung im 19. Jahrhundert, εκδ. R. Voigtländer,
Leipzig 1909.

7
Paul Franco, Hegel’s Philosophy of Freedom, εκδ. Yale University Press 1999.

Klaus Hartmann, «Towards a systematic reading of Hegel's Philosophy of Right»,

στο: The State and Civil Society, Studies in Hegel’s Political Philosophy, επ. έκδ.
Z.A. Pelczynski, εκδ. Cambridge University Press 2009, σσ. 114–136.

Karl-Heinz Ilting, «Die Struktur der Hegelschen Rechtsphilosophie», στο: Materialen

zu Hegel’s Rechtsphilosophie, Bd. 2, επ. εκδ. Manfred Riedel, εκδ. Suhrkamp 1975,
σσ. 52–77.

Bruno Liebrucks, «Recht, Moralität und Sittlichkeit bei Hegel», στο: Materialen zu
Hegel’s Rechtsphilosophie, Bd. 2, επ. εκδ. Manfred Riedel, εκδ. Suhrkamp 1975, σσ.
13–51.

Werner Maihofer, «Hegels Prinzip des modernen Staats», στο: Materialien zu Hegels
Rechtsphilosophie, Bd. 2, επ. έκδ. Manfred Riedel, εκδ. Suhrkamp 1975, σσ. 361–
392.

Herbert Marcuse, Vernunft und Revolution, εκδ. Luchterhand 1976.

Henning Ottmann, Individuum und Gemeinschaft bei Hegel, Bd. 1. Hegel im Spiegel
der Interpretationen, εκδ. Walter de Gruyter 1977.

Heinrich Popitz, Der entfremdete Mensch. Zeitkritik und Geschichtsphilosophie des

jungen Marx, εκδ.,Verlag für Recht und Gesellschaft AG. Basel 1953.

Manfred Riedel, «Tradition und Revolution in Hegels „Philosophie des Rechts”»,

στο: Manfred Riedel, Studien zu Hegels Rechtsphilosophie, εκδ. Suhrkamp 1970, σσ.
100–34.

Manfred Riedel, «Der Begriff der bürgerlichen Gesellschaft und das Problem seines
geschichtlichen Ursprungs», στο: Manfred Riedel, Studien zu Hegels
Rechtsphilosophie, εκδ. Suhrkamp 1970, σσ. 135–166.

Joachim Ritter, Hegel und die französische Revolution, εκδ. Suhrkamp, 1965.

8
Karl Rosenkranz, «Apologie Hegels gegen Dr. R. Haym», στο: G.W.F. Hegel,
Grundlinien der Philosophie des Rechts, Ullstein 1972, σσ. 726–732.

Klaus Vieweg, Das Denken der Freiheit, εκδ. Wilhelm Fink, München 2012.

Michael Wolff, «Hegel’s Organicist Theory of the State: On the Concept and Method
of Hegel’s "Science of the State"», στο: Hegel on Ethics and Politics, επ. εκδ. Robert
B. Pippin and Otfried Höffe, Translated by Nicholas Walker, εκδ. Cambridge
Univeristy Press 2004, σσ. 291–322.

Γεώργιος Στείρης
Πολιτικός ρεαλισµός και ουτοπία στην Αναγέννηση

Στη διάρκεια της Αναγέννησης συγκρούονται δύο βασικά ρεύµατα πολιτικής

θεωρίας: ο ρεαλισµός και η ουτοπία. Βασικοί εκπρόσωποι του πρώτου ρεύµατος είναι
οι Μακιαβέλι, Λίπσιους και Μοντέν. Αντίθετα, υπερασπιστές της ουτοπίας είναι οι
Μορ, Πατρίτσι, Καµπανέλα, Μπέικον και Αντρέ. Βασική παραδοχή του
αναγεννησιακού πολιτικού ρεαλισµού είναι ότι οι παραδοσιακές αρετές –ηθικές και
πολιτικές- δεν επαρκούν για την επιτυχηµένη άσκηση της εξουσίας. Η εµπειρία
αποδεικνύει ότι ο ηγεµόνας που αποπειράται να εφαρµόσει στην πράξη αφηρηµένες
αρχές και να στηριχθεί στην παραδοσιακή ηθική αποτυγχάνει. Κατά συνέπεια, η
πραγµατικότητα αναγκάζει τον ηγεµόνα να ενεργεί µε τρόπους που είναι
καταδικαστέοι µε τα µέτρα του κοινού ανθρώπου. Ο πολιτικός ρεαλισµός στηρίζεται
σε µια νέα ανθρωπολογία και ηθική. Αντίθετα, στο ουτοπικό ρεύµα κυριαρχεί µια
άλλη ανθρωπολογία, πάνω στην οποία χτίζεται ένα αισιόδοξο πολιτικό πρότυπο.
Εκείνο που όµως διέφυγε των στοχαστών που υπερασπίζονται την ουτοπία είναι ο
δυστοπικός της χαρακτήρας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Coleman, J., Ιστορία της πολιτικής σκέψης, τόµος Β: Από τον Μεσαίωνα µέχρι
την Αναγέννηση, Κριτική, Αθήνα 2006.
- Copenhaver B – Schmitt C. B., Φιλοσοφία της Αναγέννησης, Πολύτροπον:
Αθήνα 2007.
- Machiavelli, Niccolo, Έργα / Νικολό Μακιαβέλλι, µτφρ. Τ. Κονδύλης, επιµ. Τ.
Κονδύλης, Κάλβος, Αθήνα 1984 (δύο τόµοι).
Skinner Q., Μακιαβέλι, Νήσος, Αθήνα 2002.
- Skinner Q., Τα θεµέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης, Η Αναγέννηση – Η
εποχή της Μεταρρύθµισης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2005.

9
- The Cambridge History of Political Thought 1450-1700, ed. J. Burns,
Cambridge 1991.
- Viroli M., Machiavelli’s God, Princeton University Press 2008.
- Νούτσος Π, Niccolo Machiavelli: Πολιτικός Σχεδιασµός και φιλοσοφία της
ιστορίας, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.
- Στείρης Γ, Η Θεωρία του Niccolo Machiavelli για την ηθική και το νόµο,
Σάκκουλας, Αθήνα 2003.
- Στείρης Γ., Φιλοσοφία και Κόσµος, Κοσµολογικές αντιλήψεις κατά τους
Μέσους Χρόνους και την Αναγέννηση στη Δύση, Καρδαµίτσας, Αθήνα 2010.
- Στείρης Γ., Φιλοσοφία του κράτους και του δικαίου, Σάκκουλας, Αθήνα 2010.
- Στείρης Γ., «Η διαµόρφωση της έννοιας της προόδου στη φιλοσοφία της
ιστορίας από τον Αυγουστίνο έως τον Bodin», Επιστηµονική Επετηρίς της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, τόµος ΛΖ΄, Αθήνα 2005, σελ.195-
212.
- Στείρης Γ., «Φιλοσοφικές αναφορές στα θεατρικά έργα του Machiavelli»,
Παράβαση, Επιστηµονικό Δελτίο Τµήµατος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστηµίου
Αθηνών, τ.7, Αθήνα 2005, σελ.385-392.
- Στείρης Γ., «Η εικόνα του κόσµου στο έργο του Nicollo Machiavelli»,
Ιστορία, Φιλοσοφία και Διδασκαλία των Φυσικών Επιστηµών, Η πολιτισµική
συνιστώσα των φυσικών επιστηµών στην εκπαίδευση, επιµ. Δ. Κολιόπουλος,
ΤΕΕΑΠΗ, Πανεπιστήµιο Πάτρας, Πάτρα 2007, σελ.133-142.
- Στείρης Γ., «Άνθρωπος, Φύση, Επιστήµη στον ουτοπικό στοχασµό της
Αναγέννησης», Ε. Μανωλάς, Ε. Πρωτοπαπαδάκης (επιµ)., Περιβαλλοντική Ηθική:
Προκλήσεις και Προοπτικές για τον 21ο αιώνα, Εκδόσεις Τµήµατος Δασολογίας και
Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου
Θράκης, Ορεστιάδα 2012, 181-194.

Κωνσταντίνος Χατζηκυριάκου

Προλεγόµενα στη φιλοσοφική σκέψη για τα Μαθηµατικά

Οι Απαρχές

1. Η πυθαγόρεια και η πλατωνική αντίληψη των Μαθηµατικών.

Μένων: Το πυθαγόρειο θεώρηµα και η θεωρία της γνώσης ως ανάµνησης.
Θεαίτητος: Το λάθος στα Μαθηµατικά.
Τίµαιος: Το µαθηµατικό σύµπαν.

2. Η αριστοτελική αντίληψη των Μαθηµατικών και του απείρου. Τα παράδοξα του

Ζήνωνα.
Η οργάνωση της επιστήµης στον Αριστοτέλη. Το Όργανον.
Τα Στοιχεία του Ευκλείδη και η ευκλείδεια «αξιωµατική».
Η Ανάλυση.

10
Η νεωτερικότητα

3. Ο Καρτέσιος και η Γεωµετρία του. Ο Λογισµός: Νεύτων, Λάιµπνιτς. Μπέρκλεϋ,

Χιουµ.
4. Η καντιανή αντίληψη για την Αριθµητική και τη Γεωµετρία. Η αναλυτική, η
συνθετική, η a priori και η a posteriori γνώση.
5. Οι µη ευκλείδειες γεωµετρίες. «Η µοντέρνα αξιωµατική». Η αριθµητικοποίηση
της Ανάλυσης στον Βάιερστρας. Ο Κονστρουκτιβισµός του Κρόνεκερ.
6. H καντοριανή Συνολοθεωρία. Η Συνολοθεωρία των Zermelo-Fraenkel. H
Συνολοθεωρία των τύπων. Η ανάδυση της Μαθηµατικής Λογικής. Οι απόψεις του
Πουανκαρέ για τη σχέση Μαθηµατικών και Λογικής.
7. Η διαµάχη για τη θεµελίωση των Μαθηµατικών: α. Λογικισµός (Φρέγκε, Ράσελ).
Ο Χούσερλ και η επιρροή του.
8. Η διαµάχη για τη θεµελίωση των Μαθηµατικών: β. Το πρόγραµµα του Χίλµπερτ.
Φορµαλισµός. Τα θεωρήµατα του Γκέντελ. Το θεώρηµα του Γκένσεν. Ρεαλισµός.
9. Η διαµάχη για τη θεµελίωση των Μαθηµατικών: γ. Ο Ιντουισιονισµός και τα
Κατασκευαστικά Μαθηµατικά (Μπράουερ, Χέιτιγκ, Μπίσοπ, Ντάµετ).
10. Χάιντεγκερ, Βίτγκενσταϊν.
11. Η επαγγελµατοποίηση της φιλοσοφίας των Μαθηµατικών και η Φιλοσοφία των
Μαθηµατικών ως κλάδος της Φιλοσοφίας της Επιστήµης:
a. Lakatos: Αποδείξεις και Ανασκευές. H έννοια του ερευνητικού προγράµµατος. Το
παράδειγµα της απειροστικής προσέγγισης και το παράδειγµα της ε-δ
προσέγγισης στον Λογισµό.
b. Δοµισµός, Πραγµατισµός, Συµβατισµός, Εργαλειοκρατία, Εµπειρισµός,
Φυσιοκρατία.

Η µετανεωτερικότητα

12. a. Η ανθρωπολογική στροφή: Raymond Wilder.

b. Η σηµειωτική στροφή: Brian Rotman.
c. Η κατασκευαστική στροφή: Ο κοινωνικός κατασκευαστισµός ως φιλοσοφία
των µαθηµατικών: David Bloor, Paul Ernest. Ο ριζικός κατασκευαστισµός του
Ernst von Glasersfeld.

13. Μαθηµατικά και Φιλοσοφία: Τι είδους σχέση; Gian-Carlo Rotta, Michel Serres,
Alain Badiou.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Γενική
Benacerraf P. & Putnam H., (eds.), Philosophy of Mathematics, Selected readings,
Cambridge University Press, 1983.

11
Corfield D., Towards a Philosophy of Real Mathematics, Cambridge University
Press, 2006.
Davis Ph. & Hersh R., The Mathematical Experience, Houghton Mifflin
Paperbacks,1981
Ewald W.E., From Kant to Hilbert, A source Book in the Foundations of
Mathematics, Oxford Science Publications, 1996.
Friend M., Introducing Philosophy of Mathematics, Acumen 2007.
Hart, W.D., The Philosophy of Mathematics, Oxford University Press, 1996.
Heijenoort, J. van, From Frege to Gödel, Harvard University Press, 1967.
Jacquette D., ed., Philosophy of Μathematics, Blackwell, 2002
Κörner S., The Philosophy of Mathematics, Dover, 1968.
Linnebo Ø., Philosophy of Mathematics, Princeton University Press, 2017.
Shapiro S., Σκέψεις για τα Μαθηµατικά, Πανεπιστήµιο Πατρών 2007 (Thinking About
Mathematics, Oxford University Press, 2000).
Tymoczko T., New Directions in the Philosophy of Mathematics, An Anthology-
Revised and Expanded Edition, 1998.
Αναπολιτάνος Δ., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία των Μαθηµατικών, Εκδόσεις Νεφέλη,
1985.
Βασιλείου Φ., Φιλοσοφία των Μαθηµατικών, Τεχνικόν Επιµελεητήριον της Ελλάδος,
1971.
Ρουσόπουλος Γ., Η Επιστηµολογία των Μαθηµατικών, Gutenberg, 1991.
Χριστοδουλίδης Π., (επιµ.), Η Φιλοσοφία των Μαθηµατικών, Εκδόσεις Γ.Α.
Πνευµατικός, 1993.
Ειδική
Badiou A., Theoretical Writtings, Continuum, 2004.
Bloor D., Knowledge and Social Imagery, University of Chicago Press, 1991.
Ernest P., Social Constructivism as a Philosophy of Mathematics, 1998.
Glaserdfled E. von, Radical Constructivism, Routledge, 1996.
Heidegger M., What is a thing? , Gateway Editions, 1967.
Lakatos I., Αποδείξεις και Ανασκευές, Εκδόσεις Τροχαλία, 1996.
Lakatos Ι., Mathematics, Science and Epistemology, vol. 2., Cambridge University
Pres, 1980.

12
Lakoff G. & Núñez R. E., Where Mathematics Come From, Basic Books, 2000.
Rota, G.-C., Μαθηµατικά και Φιλοσοφία: Το χρονικό µιας παρανόησης, Ευρασία,
2015.
Rotman B., Mathematics as Sign, Stanford University Press, 2000.
Serres M., Hermes, Literaure, Science, Philosophy, The John Hopkins University
Press, 1982.
Wilder R., Introduction to the Foundations of Mathematics, Dover, 2012.
Wittgenstein L., Παρατηρήσεις για τη θεµελίωση των Μαθηµατικών, Π.Ε.Κ., 2006.
Αριστοτέλης, Φυσικά, Μετά τα Φυσικά, Αναλυτικά Πρότερα, Αναλυτικά Ύστερα.
Ευκλείδης, Στοιχεία.
Πλάτων, Μένων, Θεαίτητος, Τίµαιος
Φρέγκε Γκ., Τα Θεµέλια της Αριθµητικής, Εκδόσεις Νεφέλη, 1990.
Χούσερλ Ε., The Philosophy of Arithmetic, 2012.
Χούσερλ Ε., Η Προέλευση της Γεωµετρίας, Εκκρεµές, 2003.

Εαρινό Εξάµηνο 2019

Δηµήτριος Αθανασάκης
Leibniz, Νέα δοκίµια για την ανθρώπινη νόηση (Nouveaux
essais sur l’entendement humain)

Στα Νέα δοκίµια για την ανθρώπινη νόηση, ο Leibniz επιχειρεί µία πλήρη,
συστηµατική και λεπτοµερή ανασκευή των φιλοσοφικών θέσεων που είχε διατυπώσει
ο Locke στο Δοκίµιο για την ανθρώπινη νόηση. Το έργο έχει τη µορφή διαλόγου και
επιτρέπει στον Leibniz να αναπτύξει, ως απάντηση στον «δηµοφιλή» εµπειρισµό του
Locke, έναν πρωτότυπο στοχασµό, στον οποίο συνάγονται διαδοχικά και
τεκµηριώνονται µε µια εξαντλητική επιχειρηµατολογία, ορισµένες από τις
θεµελιώδεις γνωσιολογικές και µεταφυσικές αποφάνσεις της φιλοσοφίας του: το
πνεύµα κατέχει ευθύς εξαρχής ορισµένες εγγενείς αρχές (κοινές έννοιες, semina
aeternitatis), που δεν προέρχονται από τις αισθήσεις και την εµπειρία· οι καθολικά
αναγκαίες αλήθειες δεν θεµελιώνονται στην εµπειρία, δηλαδή στις αισθήσεις και

13
στην επαγωγή, διότι οι αισθήσεις δεν προσφέρουν παρά µόνο «παραδείγµατα»,
δηλαδή ιδιαίτερες και ατοµικές αλήθειες· δεν υπάρχει υπόσταση χωρίς ενέργεια, ούτε
σώµα χωρίς κίνηση· στο πνεύµα υπάρχει κάθε στιγµή µια απειρία ανεπαίσθητων
αντιλήψεων, δηλαδή µεταβολών που δεν αντιλαµβανόµαστε διότι είναι «είτε
υπερβολικά µικρές και πολυάριθµες, είτε υπερβολικά συνδεδεµένες µεταξύ τους»·
υπάρχει ανάµεσα στο πνεύµα και στο σώµα, και γενικότερα ανάµεσα στις Μονάδες ή
απλές υποστάσεις, µια «θαυµαστή προεγκαθιδρυµένη αρµονία», η οποία καθιστά
εντελώς ανώφελη την επίκληση της εσφαλµένης θεωρίας της αλληλεπίδρασής τους· η
φύση δεν κάνει ποτέ άλµατα (νόµος της συνέχειας στη φυσική): η κίνηση δεν
γεννιέται ποτέ άµεσα από την ηρεµία, ούτε µεταβαίνει άµεσα στην τελευταία, αλλά η
µετάβαση από τη µία στην άλλη γίνεται µέσω µιας απειρίας ενδιάµεσων ελάχιστων
κινήσεων, γεγονός που µαρτυρεί την ύπαρξη, παντού και πάντα στη φύση, ενός
ενεργού απείρου (infini actuel)· εξαιτίας του πλήθους των ανεπαίσθητων
παραλλαγών, δεν υπάρχουν στη φύση δύο απολύτως όµοια άτοµα, και η διαφορά των
φυσικών όντων είναι πάντα κάτι περισσότερο από µία διαφορά κατά τον αριθµό: η
αρχή αυτή είναι πολύ σηµαντική, διότι οδηγεί, από µία άλλη οδό αυτή τη φορά, στην
απόρριψη της ιδέας ότι το πνεύµα είναι µία άγραφη δέλτος, ότι υπάρχει πνεύµα χωρίς
σκέψη, υπόσταση χωρίς ενέργεια, καθώς και της ιδέας ότι υπάρχει κενό, άτοµα,
πλήρης οµοιογένεια σε ένα ορισµένο τµήµα του χρόνου, του χώρου ή της ύλης.
Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να εκλάβουµε τα Νέα δοκίµια για την ανθρώπινη νόηση ως
την ύστατη, αγωνιώδη προσπάθεια του ορθολογισµού να υψώσει ένα σοβαρό εµπόδιο
στην ορµητική άνοδο του εµπειρισµού. Ο Leibniz επιδιώκει µάλλον να εντάξει τον
εµπειρισµό του Locke στο σύστηµά του ως µια προσωρινή «στιγµή» του, ως µια
ιδιαίτερη οπτική της οποίας η µερικότητα και η αποσπασµατικότητα βρίσκει την
ολοκλήρωσή της σε µια ευρύτερη γνώση που ταυτόχρονα την εµπεριέχει και την
υπερβαίνει. Όπως σηµειώνει εύστοχα ο J. Brunschwig, «αν οι ιδέες του Leibniz είναι
για τον Locke παράδοξες, οι ιδέες του Locke είναι για τον Leibniz αφαιρέσεις· είναι ο
καρπός του ανώφελου ακρωτηριασµού στον οποίο το πνεύµα υποβάλλει τον εαυτό
του, όταν καθιστά αυτό που του εµφανίζεται, τον κανόνα αυτού που είναι. Η
ενσωµάτωση αυτής της ακρωτηριασµένης γνώσης σε µία ολική γνώση, η διάνοιξη
µιας διάστασης βάθους κάτω από την εκούσια πεζότητά της, η αποκατάσταση του
νοητού ριζώµατος των ιδιοτήτων που ανακαλύπτει η παρατήρηση, στην ίδια τη φύση
των πραγµάτων των οποίων είναι ιδιότητες: αυτές είναι οι τυπικές διεργασίες της
στρατηγικής του Leibniz µπροστά στις θέσεις του Locke».

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Πηγές
Leibniz G. W., La Monadologie/Η Μοναδολογία, µτφρ. Σ. Λαζαρίδης, εισαγ. Γ.
Βώκος, Θεσσαλονίκη, Υπερίων, 1997.

14
 Leibniz G. W., Nouveaux essais sur l’entendement humain, chronologie,
bibliographie, introduction et notes par J. Brunschwig, Paris, GF-Flammarion, 1990
[αγγλική µτφρ.: New Essays on Human Understanding, Cambridge, Cambridge
University Press, 1996].
Leibniz G. W., Préface aux Nouveaux essais sur l’entendement humain, dossier
par P. Parlant, Paris, Folio, 2008.

Β. Μελέτες
Adams R. M., Leibniz. Determinist, Theist, Idealist, New York - Oxford, Oxford
University Press, 1994.
Belaval Y., Leibniz de l’âge classique aux Lumières. Études leibniziennes,
présentées par M. Fichant, Paris, Beauchesne, 1995.
― Leibniz. Initiation à sa philosophie, 6ème éd., Paris, Vrin, 2005.
Cassirer E., Le problème de la connaissance dans la philosophie et la science des
temps modernes, tome 2: De Bacon à Kant, Paris, Cerf, 2005.
Couturat L., La logique de Leibniz d’après des documents inédits, Paris, Alcan,
1901 (επανέκδ.: Hildesheim, Olms, 1985).
Duchesneau F., Griard J. (dir.), Leibniz selon les Nouveaux essais sur
l’entendement humain, Paris, Vrin, 2006.
Fauvergue C., Les Lumières et Leibniz avant la publication des Nouveaux essais
sur l’entendement humain, Paris, Champion, 2015.
Fichant M., Science et métaphysique dans Descartes et Leibniz, Paris, Presses
Universitaires de France, 1998.
Jolley N., Leibniz and Locke: A Study of the New Essays on Human
Understanding, Oxford, Oxford University Press, 1987.
― Leibniz, London & New York, Routledge, 2005.
Laerke M., Les Lumières de Leibniz. Controverses avec Huet, Bayle, Regis et
More, Paris, Garnier, 2015.
Laerke M., Leduc C., Rabouin D. (dir.), Leibniz. Lectures et commentaires, Paris,
Vrin, 2017.
Parmentier M., Leibniz – Locke: une intrigue philosophique. Les Nouveaux essais
sur l’entendement humain, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, 2008.

15
 Γιώργος Αραµπατζής
Τέχνη, Τεχνολογία, Οντολογία

Αντί για τη θετικιστική διάκριση της τεχνο-επιστήµης από την παλαιότερη

µεταφυσική, ο Χάιντεγγερ θέτει τη σύγχρονη άνοδο και επικράτηση της τεχνολογίας
ως την κατευθείαν συνέχεια και πραγµάτωση της µεταφυσικής / οντο-θεολογίας.
Ταυτόχρονα, η άνοδος αυτή, δια της τεχνικής αναπαραγωγιµότητας των έργων τέχνης
κατά τον Βάλτερ Μπένγιαµιν, διατάραξε τις παραδοσιακές απόψεις για την τέχνη.
Ακόµη περισσότερο, σύµφωνα µε τις µετα-νεωτερικές απόψεις, η τεχνολογία,
ειδικότερα ως δυνατότητα αναπαραγωγής, µετατρέπει εντελώς τον προσληπτικό
µηχανισµό µας, αντικαθιστώντας τον κόσµο των φυσικών αντικειµένων µε ένα κόσµο
οµοιωµάτων. Η προοδευτική αυτή διάλυση των φυσικών αντικειµένων που ανέκαθεν
προσέφεραν τα εγγυητικά πρότυπα της ύπαρξης των πραγµάτων, θέτει το αίτηµα µιας
νέας αναζήτησης στο οντολογικό πεδίο. Για τις συστασιοκρατικές απόψεις
(constructivism), η αναζήτηση αυτή δεν είναι αναγκαία, καθώς η τέχνη και η
κουλτούρα, στην πιο διευρυµένη έννοιά της προσφέρουν τα απαραίτητα
επιστηµολογικά εχέγγυα. Στο πλαίσιο, όµως, ενός νέου ρεαλισµού στη φιλοσοφία, η
κατάδειξη τουλάχιστον µιας εγγυητικής υπόστασης είναι πλέον αδήριτη ανάγκη.
Αντίστοιχα, η τέχνη οφείλει να στραφεί προς ένα νέο νατουραλισµό. Στο πλαίσιο των
µαθηµάτων του ΠΜΣ, θα πραγµατευθούµε τις προτάσεις και τις επιλογές που
σχετίζονται µε την ανωτέρω θεµατική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Iain D. THOMSON, Heidegger on Ontotheology. Technology and the Politics of

Education, Cambridge, Cambridge University Press, 2005.
Jean BAUDRILLARD, Η έκσταση της επικοινωνίας, Αθήνα, Καρδαµίτσα, 1991.
Jean BAUDRILLARD, Αµερική, Αθήνα, Futura, 2004.
Μάριο ΠΕΡΝΙΟΛΑ, Η κοινωνία των οµοιωµάτων, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1991.
Walter BENJAMIN, Για το έργο τέχνης, Αθήνα, Πλέθρον, 2013.
W. D, MENNINGHAUS & J. GUNN, Μύθος και Μαγεία στη Σκέψη του Βάλτερ
Μπένγιαµιν, Αθήνα, Ύψιλον, 2008.

16
 Μελίνα Μουζάλα
Πλάτων, Σοφιστής

Ο Σοφιστής (ή Περί του όντος, λογικός) αποτιµάται ως ένας από τους

σηµαντικώτερους πλατωνικούς διαλόγους και ως τέτοιος αντιµετωπίζεται στην
Ιστορία της Φιλοσοφίας, από την Αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Ο διάλογος αυτός
θεωρείται, εν γένει, ένα ορόσηµο στην Ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, διότι, µε
αφορµή την πλατωνική αντιπαράθεση αφ’ενός µεν προς τον σοφιστικό τρόπο
αντιµετωπίσεως του διαλέγεσθαι, του λόγου και της γνώσεως εν γένει, αφ’ετέρου δε
προς την παρµενιδική θεωρία για το µη ον και τις συνέπειές της ως προς την σχέση
µεταξύ είναι και λέγειν, θέτει στο επίκεντρο του φιλοσοφικού προβληµατισµού
κορυφαία ζητήµατα, όπως το ερώτηµα τί είναι ον, τί είναι µη ον, καθώς και το
ερώτηµα για την δυνατότητα υπάρξεως του ψεύδους. Σε αυτόν αποτυπώνεται µία από
τις σηµαντικώτερες προβληµατικές της πλατωνικής Οντολογίας, το ζήτηµα της
κοινωνίας των ειδών, που θέτει µία τοµή στην πλατωνική σκέψη σε σχέση µε την
θεωρία των ειδών και επηρεάζει όλη την µετέπειτα φιλοσοφική παραγωγή που
βασίζεται στην πρόσληψη της πλατωνικής φιλοσοφίας.
Για τους Πλατωνικούς και Πλατωνιστές της ελληνικής φιλοσοφικής παραδόσεως ο
διάλογος αυτός υπήρξε µία από τις κύριες πηγές διδασκαλίας της πλατωνικής
Διαλεκτικής µεθόδου, και ειδικά της Διαιρετικής Διαλεκτικής, που εξηγήθηκε στον
Φαίδρο και στον Φίληβο, αλλά χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα στο Σοφιστή και στον
Πολιτικό. Ο Σοφιστής θεωρείται locus classicus ως προς την εξήγηση και εφαρµογή
της µεθόδου αυτής, η οποία επηρέασε την Λογική στον Μεσαίωνα. Οι σύγχρονοι
ερευνητές του πεδίου της Λογικής τείνουν να θεωρούν ότι στον Σοφιστή ετέθησαν τα
θεµέλια των κανόνων της Δυτικής Λογικής, καθόσον περιλαµβάνει την πλατωνική
εξήγηση του φαινοµένου της κατηγορήσεως, και δη της αρνητικής κατηγορήσεως,
καθώς και σαφείς ορισµούς του λόγου, του αληθούς λόγου και του ψευδούς λόγου.
Επίσης, στον διάλογο εξετάζεται η σχέση µεταξύ σκέψεως (διανοίας) και λόγου, η
σχέση µεταξύ διανοίας και αποφάνσεως, καθώς και το φαινόµενο της φαντασίας στην
διαπλοκή του µε τον λόγο.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Plato’s Sophist by Martin Heidegger, Bloomington, Ind.: Indiana University

Press, 1997
• C. Glasmeyer, Platons Sophistes, Zur Überwindung der Sophistik,
Universitätsverlag Winter Heidelberg, 2003

17
 • S. Rosen, Plato's Sophist: the drama of original and image, New Haven: Yale
University Press, 1983
• N.Notomi, The Unity of Plato's Sophist: between the sophist and the
philosopher, Cambridge ; New York : Cambridge University Press, 1999.
• M. Fattal, Le Langage chez Platon, Autour de Sophiste, L’ Harmattan, 2009.
• P. Crivelli, Plato's account of falsehood: a study of the Sophist, Cambridge;
New York: Cambridge University Press, 2012.
• D. O'Brien, Le non-être: deux études sur le Sophiste de Platon, Sankt
Augustin [Germany]: Academia Verlag, 1995.
• W. Dietel, Platons Beschreibung des falschen Satzes im Theätet und
Sophistes, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht,1972.
• M.Frede, Prädikation und Existenzaussage. Platons Gebrauch von "... ist ..."
und" ... ist nicht ..." im Sophistes, Göttingen, Vandenhoeck u. Ruprecht, 1967.
• M. Frede, Die Frage nach dem Seienden: Sophistes. In: Platon. Seine Dialoge
aus der Sicht neuer Forschungen. Hrsg. von T. Kobusch und B. Mojsisch.
Darmstadt 1996.
• H. J. Νeviger, Untersuchungen zu Gorgias’ Schrift über das Nichtseiende,
Berlin- New York 1973.
• B. H.F.Taureck, Die Sophisten zur Einführung, Hamburg 1995.
• R. Marten, Der Logos der Dialektik, Eine Theorie zu Platons Sophistes, Berlin
1965.
• P. Gardeya, Platons Sophistes, Interpretation und Bibliographie, Würzburg
1988.

• P. Kolb, Platons Sophistes, Theorie des Logos und der Dialektik, Würzburg
1997.

• A. Silverman, The Dialectic of Essence: A study of Plato’s Metaphysics,

Princeton 2002.

• K. Oehler, Die Lehre vom noetischen und dianoetischen Denkens bei Platon
und Aristoteles, Hamburg 19852.

• P. Seligman, Being and not-Being: An Introduction to Plato’s Sophist, The

Hague 1974.

• K.M. Sayre, Plato’s Late Ontology, A Riddle Resolved, Princeton 1983.

• Μ. Γ. Μουζάλα, Περί του καθ’ ετερότητα µη όντος στον Σοφιστή του

Πλάτωνος, Αθήνα: Αρµός, 2008.

18
 Θεόδωρος Πενολίδης

Friedrich Wilhelm Joseph Schelling

Φιλοσοφικές έρευνες για την ουσία της ανθρώπινης
ελευθερίας.
Μετάφραση, Θεόδωρος Πενολίδης (αδηµοσίευτο)

Επιχειρείται η συστηµατική ανάγνωση του έργου του

Friedrich Wilhelm Joseph Schelling:
Φιλοσοφικές έρευνες για την ουσία της ανθρώπινης ελευθερίας και των πραγµάτων
που σχετίζονται µε αυτήν (1809).

Ο θεός του καθαρού ιδεαλισµού (Fichte) όπως και του καθαρού ρεαλισµού (Spinoza)
είναι απρόσωπο ον, λογική αφαίρεση, από την οποία απορρέουν τα πάντα µε
αναγκαιότητα. Ο Schelling κατανοεί, απ’ εναντίας, τον θεό ως ζώσα ενότητα
δυνάµεων, δηλαδή τον ορίζει ως την απόλυτη προσωπικότητα, στην οποία
συνενώνονται η αυτοτελής υπαρχή (Grund) και η εξισταµένη ύπαρξη (Existenz). Ο
θεός είναι πνεύµα και πρόσωπο ως ο απόλυτος δεσµός αµφοτέρων. Το αυτό ισχύει
κατ’ αναλογίαν και για τον άνθρωπο.
Υπάρχουν δύο αυτοτελή αφορµήµατα, που υπόκεινται ως βάση στην αυτοαποκάλυψη
του θεού: η βούληση της υπαρχής και η βούληση της αγάπης. Η βούληση της
υπαρχής δεν είναι ενσυνείδητη αλλά ούτε υπόκειται απολύτως στην αναγκαιότητα·
είναι µία ενδιάµεση φύση, που έχει τον χαρακτήρα του ίµερου, της «ιµεροδέρκειας»,
η οποία αντιστέκεται στην αποκάλυψη, επιδιώκοντας την επιστροφή στον εαυτό της.
Η υπαρχή είναι το υπαρκτό µη-ον, το οποίο χάρις στην κενότητά του επιδιώκει την
δηµιουργία του ριζικού, προσωπικού εαυτού του.
Ο θεός όµως ανταποκρίνεται στον ίµερο της υπαρχής για προσωπική, ριζική ύπαρξη
και ενεικονίζεται εντός της· η αποκάλυψη, εποµένως, είναι η συνάντηση, η κοινωνία,
στην οποία ο θεός, καθώς βλέπει τον εαυτό του στο έτερό του, στην υπαρχή, αντλεί
από αυτήν ό,τι δεν είχε πριν από την εν λόγω συνάντηση, και αυτό είναι η ριζική,
υπαρκτική πραγµατικότητα. Τοιουτοτρόπως, ο θεός γίνεται πρόσωπο· το πρόσωπο
είναι η αποκάλυψη του θεού στην φύση αλλά και της φύσης στον θεό. Χωρίς την
προσωπικότητα, ο θεός δεν θα ήθελε την αποκάλυψη του εαυτού του. Η
προσωπικότητα του θεού καθιδρύεται µόνο µέσω του δεσµού του µε την φύση. Αυτό
όµως που συντελεί ώστε ο θεός να εκδηλώνεται ως λόγος στην φύση είναι η βούληση
της αγάπης. Εποµένως, η ελευθερία τόσο του θεού όσο και του ανθρώπου ορίζεται ως
η δηµιουργία της προσωπικότητας στο πλαίσιο µιας αποκάλυψης του εαυτού ως
λόγου στον βυθό της ίδιας της υπαρχής.
Η βούληση τόσο του θεού όσο και του ανθρώπου είναι ζώσα, ακριβώς επειδή σε
αυτήν αντιτάσσεται η βούληση της υπαρχής. Η υπαρχή επιθυµεί την διαµονή εντός

19
του εαυτού της και αποστρέφεται το νόηµα, την αποκάλυψη, την κοινωνία· αυτή η
ανάκλιση της υπαρχής στο ένδον είναι όµως η ρίζα της προσωπικότητας, είναι η
διάνοιξη ενός ορίζοντα εσωτερικότητας, στον οποίον εγκαθιδρύεται το είδωλο του
κοινωνούντος θεού. Στο είδωλο αυτό ο θεός ενεικονίζεται, δηλαδή µορφοποιείται
κατά τρόπον ιδεατό, και από θεός του δυνάµει, καθώς αντιφωνεί σε ό,τι γεννιέται από
την επιστροφή της υπαρχής στον εαυτό της, γίνεται θεός του µεθεκτικού και ενεργεία
λόγου. Το αυτό ισχύει κατ’ αναλογίαν και για τον άνθρωπο. Μέσω αυτής της
κοινωνίας ιδρύεται, αφ’ ενός, η συνείδηση, και, αφ’ ετέρου, η φύση ριζώνει στην ίδια
την ιδεατή αρχή. Εκεί όµως, προκειµένου να πραγµατοποιηθεί η αποκάλυψη, πρέπει
να υπερισχύσουν η αγάπη και το καλό. Η απόφαση αυτή ενεργοποιεί πρωτογενώς την
αποκάλυψη ως ενσυνείδητη, ηθική και ελεύθερη πράξη. Η αποκάλυψη είναι,
συνεπώς, κοινωνία, «κοίνωση» εαυτού. Ελευθερία σηµαίνει εδώ αποκάλυψη και όχι
ελευθερία επιλογής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

F. W. J. Schelling, Über das Wesen der menschlichen Freiheit, Einleitung und

Anmerkungen von Horst Fuhrmans, Stuttgart, Reclam, 1961.

F. W. J. Schelling, Über das Wesen der menschlichen Freiheit, επ. έκδ., Thomas
Buchheim, Hamburg Felix meiner Verlag, 1997.
………………………………………..
Bracken, J.A. (1972), Freiheit und Kausalität bei Schelling, München.

Brown, R.F. (1977), The Later Philosophy of Schelling. The influence of Boehme on
the Works 1809-1815, Lewisburg.
---, (1996), Is Much of Schelling’s Freiheitsschrift (1809) Already Present in His
Philosophie und Religion (1804)?, στο: Baumgartner/Jacobs, επ. έκδ., S, 110-131.

Fuhrmanns H. (1954), Schellings Philosophie der Weltalter. Schellings Philosophie in

den Jahren 1806-1821. Zum Problem des Schellingschen Theismus, Düsseldorf.

Habermas, J. (1954), Das Absolute in der Geschichte. Von der Zwispältigkeit im

Schellingschen Denken, Διδακτορική Διατριβή, Bonn.

Heidegger, M. (1971), Schellings Abhandlung über das Wesen der menschlichen

Freiheit (1809). Freiburger Vorlesung vom SS 1936, επ. έκδ., H. Feick, Tübingen.

20
Korsch, D, (1980) Der Grund der Freiheit. Eine Untersuchung zur Problemgeschichte
der positiven Philosophie und zur Systemfunktion des Christentums im Spätwerk
F.W.J. Schellings, München.
Kroner, R. (1921-1924), Von Kant zu Hegel I+II, Tübingen.

Portmann, S. (1966), Das Böse – Die Ohnmacht der Vernunft. Das Böse und die
Erlösung als Grundprobleme in Schellings philosophischer Entwicklung,
Meisenheim.

Schurr. A. (1974), Philosophie als System bei Fichte, Schelling und Hegel, Stuttgart-
Bad Cannstatt.

Γιάννης Πρελορέντζος
Εισαγωγή στη γαλλική φιλοσοφία του 20ου αιώνα

Περίγραµµα

1. Η ιδιοτυπία του θεσµικού πλαισίου που διέπει τη διδασκαλία της φιλοσοφίας

στη δευτεροβάθµια και στην ανώτατη εκπαίδευση της Γαλλίας από τα µέσα
του 19ου αιώνα µέχρι σήµερα.
a. Η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση του
b. Victor Cousin και όσες την τροποποίησαν: «τάξη της φιλοσοφίας»,
δύο µεταλυκειακές προπαρασκευαστικές τάξεις (hypokhâgne και
khâgne) για τον απαιτητικότατο διαγωνισµό εισαγωγής στην École
normale supérieure, φοίτηση σε αυτήν τη «µεγάλη σχολή», agrégation
φιλοσοφίας, µορφές επαγγελµατικής σταδιοδροµίας των agrégés και
των διδακτόρων φιλοσοφίας.
c. Η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση του Jules Ferry (1880) αναφορικά µε
την εκπαίδευση των θηλέων και η ίδρυση της École normale
supérieure de Sèvres.
d. Η φιλοσοφία ως κορωνίδα των επιστηµών και «οι καθηγητές της
[τρίτης γαλλικής] Δηµοκρατίας». Τα βασικά πορίσµατα της
κοινωνιολογίας της φιλοσοφίας του J.-L. Fabiani.
e. Όλοι σχεδόν οι µείζονες Γάλλοι θεωρητικοί –όχι µόνο οι φιλόσοφοι,
αλλά και οι ψυχολόγοι, οι κοινωνιολόγοι και οι κοινωνικοί
ανθρωπολόγοι (κυρίως ο Claude Lévi-Strauss)– και ορισµένοι
σηµαίνοντες Γάλλοι λογοτέχνες ακολούθησαν, µέχρι τον Β΄
Παγκόσµιο Πόλεµο, αυτή την πορεία ή έστω τις σηµαντικότερες
φάσεις της.

21
 f. Τρεις µεγάλες σειρές (promotions) στην E.N.S.-Lettres, Τοµέας
Φιλοσοφίας: 1877-1878, 1889, 1924 (Sartre, Aron, Nizan, Lagache,
Canguilhem).
g. Η έµµονη αναζήτηση της πρωτοτυπίας. Ιστορία της φιλοσοφίας και
φιλοσοφία.
h. Θετικά και αρνητικά του ελιτίστικου αυτού συστήµατος.
i. Ο σταδιακός πολλαπλασιασµός και η διαφοροποίηση των ιδρυµάτων
ανώτατης εκπαίδευσης και των ερευνητικών ιδρυµάτων στη Γαλλία
που αφορούν (και) στη φιλοσοφία: Πανεπιστήµια, Collège de France,
École(s) normale(s) supérieure(s), Institut(s) catholique(s), E.P.H.E.,
E.H.E.S.S., Sciences-Po, C.N.R.S., Collège international de
philosophie, Institut Universitaire de France.
j. Ο «καθηγητής φιλοσοφίας» στη µέση εκπαίδευση θεωρείτο στη
Γαλλία, ιδίως την περίοδο 1875-1914, ως «“λαϊκός” ή κοσµικός
ιερωµένος», ως «πνευµατικός καθοδηγητής» (maître spirituel), µε
εξαιρετικές διανοητικές και ηθικές αρετές.
i. Oι µεγάλοι Δάσκαλοι/Καθοδηγητές: Émile Boutroux, Jules
Lagneau, Alphonse Darlu, Henri Bergson, Alain, Jean
Hyppolite, Ferdinand Alquié, Jean Beaufret, André Cresson,
Jean-Toussaint Desanti, Louis Althusser κ.ά.
k. H βίωση της «τάξης της φιλοσοφίας» και των φιλοσοφικών σπουδών
εν γένει από πλειάδα µαθητών και φοιτητών στο δεύτερο µισό του 19ου
αιώνα και στο πρώτο µισό του 20ου αιώνα ως κεφαλαιώδους σηµασίας
υπαρξιακή εµπειρία και δη ως διαδικασία σταδιακής προσωπικής
απελευθέρωσης µε απόβλεψη τη συλλογική απελευθέρωση.
l. Παριζιάνοι (Sartre, Aron, S. de Beauvoir, Deleuze κ.ά.), επαρχιώτες
(Bachelard, Canguilhem, Alquié, Foucault, Bourdieu κ.ά.) και Γάλλοι
της Αλγερίας (Camus, Derrida κ.ά.).
m. To εγχείρηµα ανατροπής του πρωτείου της φιλοσοφίας από τις
κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήµες κατά τις δεκαετίες του 1960
και του 1970, ιδίως µε την ανάδυση και τη σταδιακή επικράτηση του
στρουκτουραλιστικού ρεύµατος. Η σηµασία της ίδρυσης του
πειραµατικού πανεπιστηµίου της Vincennes (1969), του σηµερινού
Paris-VIII.
2. Η θεµελιώδης συµβολή µη Γάλλων φιλοσόφων στη φιλοσοφία και γενικότερα
στη θεωρία του εικοστού αιώνα στη Γαλλία: É. Meyerson, Politzer, Lévinas,
Berdiaev, Chestov, Walter Benjamin, Koyré, Kojève, Éric Weil, Georges
Gurvitch, Tran Duc Tao, Cioran, Todorov, Kristeva κ.ά.). Όσον αφορά τους
Έλληνες, ξεχωρίζουν αναµφίλεκτα ο Καστοριάδης, ο Αξελός, ο Κ.
Παπαϊωάννου και ο Ν. Πουλαντζάς.
a. Το εξόχως σηµαντικό σεµινάριο του Alexandre Kojève στην École
pratique des hautes études (1933-1939) για τη Φαινοµενολογία του
πνεύµατος του Hegel.
3. Η διαρκής συνύπαρξη –µε τη µορφή άλλοτε της άµιλλας άλλοτε του
ανταγωνισµού– της πανεπιστηµιακής µε την εξωπανεπιστηµιακή φιλοσοφία
από τον 19ο αιώνα ως σήµερα.
4. Ο θεµελιώδης ρόλος των µεγάλων σκαπανέων της γαλλικής φιλοσοφίας,
κυρίως του Descartes και του Pascal και, δευτερευόντως, του Montaigne.

22
 a. Ο αντικαρτεσιανισµός των βασικών φιλοσόφων που δίδαξαν στο
Collège de France από το 1900 ως το 1980 (Bergson, Merleau-Ponty,
Jean Hyppolite, Michel Foucault).
i. Οι Πασκαλιανοί στοχασµοί του Bourdieu (σε αντιδιαστολή
προς τους Καρτεσιανούς στοχασµούς του Husserl).
b. Ο υπερκαρτεσιανισµός του Sartre: η διαρρήδην απόρριψη του
ασυνειδήτου.
c. Eγχειρήµατα συµφιλίωσης του Descartes και του Pascal (Bergson,
Michel Serres).
d. Προσπάθεια συµφιλίωσης του Descartes µε τον Kierkegaard από τον
Paul Ricoeur.
5. Η διαρκής και ισχυρή επίδραση των ηθοστοχαστών (moralistes).
6. Ο θεµελιώδης ρόλος της ψυχολογίας, ποικίλων εκδοχών της πνευµατοκρατίας
και της «φιλοσοφίας του αναστοχασµού» (philosophie de la réflexion) και/ή
της συνείδησης στη γαλλική φιλοσοφία του 19ου και του 20ου αιώνα.
7. Η µετάβαση από τα τέσσερα Β (Boutroux, Bergson, Brunschvicg, Blondel)
στον Kierkegaard και στα τρία H (Hegel, Husserl, Heidegger) και, στη
συνέχεια, στους «δασκάλους της καχυποψίας» (Marx, Nietzsche, Freud και,
δευτερευόντως, Heidegger και Spinoza).
8. Η άνοδος του µαρξισµού και η πλήθυνση των µαρξισµών.
9. Ο αγωνιστικός/πολεµικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας. Οι αξιοµνηµόνευτες
διενέξεις (λ.χ. του Sartre µε τον Aron, µε τον Merleau-Ponty και µε τον
Camus, του Claude Lévi-Strauss µε τον Sartre, του Derrida µε τον Foucault,
του Badiou µε τον Deleuze κ.λπ.)
10. Η ρήξη του Μάη του ’68 και ορισµένες συνέπειές της για τη φιλοσοφία και τη
διδασκαλία της.
11. Η πολυεπίπεδη τοµή της δεκαετίας του 1980.
a. Πολυδιάσπαση, απουσία επικρατούντος φιλοσοφικού ρεύµατος,
σηµαντική υποχώρηση της επίδρασης που ασκούσε η γερµανική
φιλοσοφία, µεταπλάσεις βασικών θεωριών της «φιλοσοφικής στιγµής
του 1900 στη Γαλλία», έντονο ενδιαφέρον για την «αυστριακή» ή
«κεντροευρωπαϊκή» φιλοσοφική παράδοση, για την αναλυτική
φιλοσοφία, για παλαιότερες και σύγχρονες αµερικανικές φιλοσοφικές
θεωρίες (πραγµατισµό, «φιλοσοφίες του περιβάλλοντος», «φιλοσοφίες
της φροντίδας/µέριµνας/περίθαλψης (care), φιλοσοφία της Martha
Nussbaum ή της Judith Butler κ.λπ.)
b. Η αντικειµενική συµµαχία των πρωταγωνιστών της προηγούµενης
περιόδου µπροστά στο φαινόµενο των nouveaux philosophes.
12. «Ο αιώνας των διανοουµένων». Η διαµάχη των λογοτεχνών και των
φιλοσόφων για το πρωτείο σ’ αυτό το πεδίο και η µετάβαση από τον «ολικό
διανοούµενο» (Sartre) σε όσους εστίαζαν το ενδιαφέρον τους και την
αγωνιστική στάση τους σε επιµέρους θέµατα: Foucault, Deleuze και Guattari,
Derrida, Bourdieu κ.ά.
13. Simone Weil, Simone de Beauvoir, Julia Kristeva, Sarah Kofman, Sylviane
Agacinski, Luce Irigaray, Elisabeth Roudinesco, Catherine Malabou κ.ά.
14. Εγχειρήµατα συνάρθρωσης/συνύπαρξης της φιλοσοφίας µε τη θρησκεία:
φιλόσοφοι που υπήρξαν πιστοί καθολικοί (M. Blondel, G. Marcel, Michel
Henry, J.-L. Marion κ.ά.), πιστοί προτεστάντες (λ.χ. Paul Ricoeur), πιστοί
εβραίοι (λ.χ. Lévinas).

23
 15. Η ολοένα και στενότερη σχέση της φιλοσοφίας µε τη «µη φιλοσοφία»
(επιστήµες, τέχνες, λογοτεχνία, πολιτική, καθηµερινές πρακτικές κ.λπ.).
Ποικίλοι τύποι «συναντήσεων» της φιλοσοφίας µε τη λογοτεχνία (ιδίως µε
τους Flaubert, Mallarmé, Gide, Proust, Claudel, καθώς και µε Άγγλους,
Αµερικανούς και Ρώσους λογοτέχνες) και τις τέχνες: µουσική (Bergson,
Gabriel Marcel, Jankélévitch κ.ά.), ζωγραφική (Merleau-Ponty, Foucault),
κινηµατογράφο (Deleuze), αρχιτεκτονική (Deleuze, Derrida κ.ά.)
16. Μερικά κεφαλαιώδους σηµασίας προβλήµατα της φιλοσοφίας στη Γαλλία
στον 20ο αιώνα:
a. Η ριζική κριτική στην αντικειµενοποίηση (objectivation). Εγχειρήµατα
άρσης της ριζικής διάκρισης ανάµεσα στο υποκείµενο και το
αντικείµενο.
b. Ο χρόνος και η χρονικότητα (τρόποι και τύποι συνάρθρωσης του
παρόντος µε το παρελθόν και το µέλλον).
c. Η δράση/πράξη (action).
d. Το βιωµένο σώµα ή ιδιόσωµα (corps vécu ή corps propre).
e. Το συµβάν (événement).
f. Οι συναντήσεις (rencontres).
g. Οι πολλαπλότητες και ο πλουραλισµός.
h. H θεµατική του προ- (προαντιληπτικού, προεµπειρικού, προλογικού,
προαναστοχαστικού, προγλωσσικού, προεπιστηµονικού,
προφιλοσοφικού, προανθρώπινου κ.λπ.)

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Α/ Ελληνόγλωσση
BADIOU Alain, Μικρό φορητό πάνθεον, µτφρ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, Αθήνα,
Εκδόσεις Άγρα, 2009.
BOUCHARDEAU, Huguette, Simone de Beauvoir, µτφρ. Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη,
Αθήνα, Εκδόσεις Κίχλη, 2010.
ΒΩΚΟΣ Γεράσιµος, Φιλοσοφία και εκπαιδευτική πολιτική. Ο καρτεσιανισµός στην
γαλλική παιδεία τον 19ο αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Λωτός, σειρά «Μονογραφίες»,
1987.
DELACAMPAGNE, Christian (επιµ.), Συζητήσεις µε φιλοσόφους. Δεκαπέντε χρόνια
γαλλικής φιλοσοφίας (1968-1983), Αθήνα, µτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, επιµέλεια
Μιχάλης Παπανικολάου, Εκδόσεις Μελάνι, 2008.
DESCOMBES, Vincent, Το ίδιο και το άλλο. Σαράντα πέντε χρόνια γαλλικής
φιλοσοφίας (1933-1978), µτφρ. Λένα Κασίµη, Αθήνα, Εκδόσεις Praxis, 1984.
LÉVY, Bernard-Henri, Ο αιώνας του Σαρτρ. Φιλοσοφική έρευνα, µτφρ. Τιτίκα
Δηµητρούλια, Αθήνα, Εκδόσεις Scripta, σειρά «Βιογραφία», 2004.

24
LEVY Bernard-Henri, Φιλοσοφικές διαµάχες. Η εξέλιξη της φιλοσοφίας µέσα από τις
«κόντρες» των µεγάλων στοχαστών, µτφρ. Κατερίνα Γούλα, Αθήνα, Εκδόσεις
Κέδρος, 2012.
MACHEREY, Pierre, Από τον Κανγκιλέµ στον Φουκώ. Η δύναµη των κανόνων, µτφρ.
Τάσος Μπέτζελος, Αθήνα, Εκδόσεις Πλέθρον, σειρά «Φιλοσοφία», 2010.
ΜΠΑΝΑΚΟΥ-ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΗ, Χαρά, Διαστάσεις του ορατού. Η φιλοσοφία της
τέχνης στο έργο του M. Merleau-Ponty, 2η αναθεωρηµένη έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις
Έννοια, 2008, ιδ. το πρώτο κεφάλαιο.
ΠΡΕΛΟΡΕΝΤΖΟΣ Γιάννης, Φιλοσοφία και λογοτεχνία στη Γαλλία 1930-1960,
Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, σειρά «δια-ΛΟΓΟΣ», 2016.
SABOT, Philippe, Φιλοσοφία και λογοτεχνία. Προσεγγίσεις και διακυβεύµατα ενός
ζητήµατος, εισαγωγή-µετάφραση-σηµειώσεις Γιάννης Πρελορέντζος, Αθήνα,
Εκδόσεις Gutenberg, 2017.
SCHRIFT Alan, Η γαλλική φιλοσοφία στον 20ο αιώνα. Μορφές και θέµατα, Αθήνα,
Εκδόσεις Πλέθρον, 2016.
TODD, Olivier, Αλµπέρ Καµύ. Μια ζωή, µτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, Αθήνα, Εκδόσεις
Καστανιώτη, σειρά «Βιογραφίες», 2009.

Β/ Ξενόγλωσση
BADIOU, Alain, Petit panthéon portatif, Παρίσι, La Fabrique éditions, 2008.
BADIOU, Alain, L’aventure de la philosophie française depuis les années 1960,
Παρίσι, La Fabrique éditions, 2012.
BIANCO, Giuseppe, Après Bergson. Portrait de groupe avec philosophe, Παρίσι,
P.U.F., σειρά «Philosophie française contemporaine», 2015.
BOSCHETTI, Anna, Sartre et «Les Temps modernes», Παρίσι, Les Éditions de
Minuit, σειρά «Le sens commun», 1985.
DESCOMBES, Vincent, Le même et l’autre. Quarante-cinq ans de philosophie
française (1933-1978), Παρίσι, Les Editions de Minuit, σειρά «Critique», 1979.
FABIANI, Jean-Louis, Les philosophes de la République, Παρίσι, Παρίσι, Les
Éditions de Minuit, σειρά «Le sens commun», 1988.
FABIANI, Jean-Louis, Qu’est-ce qu’un philosophe français ?, Παρίσι, Editions de
l’EHESS, σειρά «Cas de figure», 2010.
HYPPOLITE, Jean, Figures de la pensée philosophique. Écrits de Jean Hyppolite
(1931-1968), 2 τόµοι, Παρίσι, P.U.F., σειρά «Épiméthée», 1971.
KALINOWSKI, Isabelle, «La littérature dans le champ philosophique français de la
première moitié du XXe siècle. Le cas de Jean Wahl et de Hölderlin», ηλεκτρονική
επιθεώρηση Methodos, τχ. 1, 2001, 18 σελίδες.

25
LACROIX, Jean, Panorama de la philosophie française contemporaine, 2η
επαυξηµένη έκδοση, Παρίσι, P.U.F., 1968.
LEFRANC, Jean, La philosophie en France au XIXe siècle, Παρίσι, L’Harmattan,
2011 (1η έκδοση Παρίσι, P.U.F., 1998).
MACHEREY, Pierre, Études de philosophie «française». De Sieyès à Barni, Παρίσι,
Publications de la Sorbonne, σειρά «La philosophie à l’oeuvre», 2013.
MANIGLIER, Patrice (επιµ.), Le moment philosophique des années 1960 en France,
Παρίσι, P.U.F., σειρά «Philosophie française contemporaine», 2011.
MATTÉI, Jean-François (επιµ.), Philosopher en français. Langue de la philosophie et
langue nationale, Παρίσι, P.U.F., σειρά «Quadrige», 2001.
VIEILLARD-BARON, Jean-Louis, La philosophie française, Παρίσι, Armand
Colin/HER, 2000.
WORMS, Frédéric, La philosophie en France au XXe siècle. Moments, Παρίσι,
Gallimard, 2009.

Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης
Εφαρµοσµένη Ηθική

Στο πλαίσιο του µαθήµατος αρχικά θα εντάξουµε το αντικείµενο της Εφαρµοσµένης

Ηθικής στο ευρύτερο πεδίο της Ηθικής, θα παρακολουθήσουµε την ιστορική
διαδροµή της και θα διακρίνουµε τα επί µέρους αντικείµενά της. Συγκεκριµένα, θα
προσδιορίσουµε το περιεχόµενο και τους στόχους της Βιοηθικής, της Ιατρικής
Ηθικής, της Περιβαλλοντικής Ηθικής, της Ηθικής του Κυβερνοχώρου και των
Μ.Μ.Ε., της Ηθικής των Διεθνών Σχέσεων, της Ηθικής του Δικαίου και άλλων
κλάδων της Εφαρµοσµένης Ηθικής. Εν συνεχεία θα συζητήσουµε τις θέσεις
σηµαντικών σύγχρονων φιλοσόφων, επί τη βάσει των οποίων διαµορφώθηκε η
φιλοσοφική σκέψη σε ό, τι αφορά στους ανωτέρω κλάδους: οι προσεγγίσεις του
Bernard Williams, του Richard Mervyn Hare, του Peter Singer, του Arne Naess, του
Baird Callicott, του Tom Beauchamp, του Thomas Nagel, του Warwick Fox και
άλλων. Θα συζητήσουµε τα πλέον φλέγοντα ζητήµατα του κλάδου: αµβλώσεις,
κλωνοποίηση ανθρώπων, ευθανασία, παρένθετη µητρότητα, παιδική πορνογραφία,
πνευµατική ιδιοκτησία στο διαδίκτυο, σεξουαλική παρενόχληση κ.ά.

26
 Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

Α. Ξενόγλωσση
Beauchamp Tom L. και James F. Childress, Principles of Biomedical Ethics (Oxford
University Press, Oxford, 1979).
Brock Dan, “Cloning Human Beings: An Assessment of the Ethical Issues Pro and
Con”, στο Clones and Clones: Facts and Fantasies about Human Cloning, επιµέλεια
Martha Nussbaum και Cass R. Sunstein, 141-164 (New York: W. W. Norton Co,
1999).
Brock Dan, “Human Cloning and Our Sense of Self”, Science 296 (2002): 314-316.
Brock Dan, “The Non-Identity Problem and Genetic Harms – The Case of Wrongful
Handicaps”, Bioethics 9.3-4 (1995): 269-275.
Buchanan Allen, Dan W. Brock, Norman Daniels, Daniel Wikler, From Chance to
Choice: Genetics and Justice (Cambridge: Cambridge University Press, 2001).
Dworkin Ronald, “Rights as Trumps”, στο Theories of Rights, επιµέλεια J. Waldron,
153–167 (Oxford: Oxford University Press, 1984).
Dworkin Ronald, Life's Dominion (London: Harper Collins, 1993).
Dworkin Ronald, Taking Rights Seriously (New York: Harvard University Press,
1978).
Engelhardt Tristram Hugo, The Foundations of Bioethics (Oxford: Oxford University
Press, 1996).
Feinberg Joel, “The Rights of Animals and Unborn Generations”, στο Ethical Theory:
an Anthology, επιµέλεια Russ Shafer-Landau, 409-417 (Oxford: Blackwell
Publishing, 2007).
Feinberg Joel, Freedom and Fulfillment: Philosophical Essays (Princeton, NJ:
Princeton University Press, 1994).
Feinberg Joel, Harm to Others (Oxford: Oxford University Press, 1987).
Haldane John Burdon S., “Biological Possibilities for the Human Species in the Next
Ten Thousand Years”, στο Man and His Future, επιµέλεια Gordon Wolstenholme,
337-361 (Boston: Little, Brown and Company, 1963).
Harris John, On Cloning (London: Routledge, 2004).
Jonas Hans, Philosophical Essays: From Ancient Creed to Technological Man
(Englewood Cliffs: Prentice-Hall, 1974).
Jonsen Albert R., The Birth of Bioethics (New York: Oxford University Press, 2003).
Kuhse Helga και Peter Singer, A Companion to Bioethics (New York: John Willey
and Sons, 2009).
Maienschein Jane, Whose View of Life? Embryos, Cloning, and Stem Cells (New
York: Harvard University Press, 2003).
Parfit Derek, Reasons and Persons (Oxford: Clarendon Press, 1987).
Potter Van Rensselaer, Bioethics: Bridge to the Future (Englewood Cliffs, New
Jersey: Prentice Hall, 1971).
Protopapadakis Evangelos, Animal Ethics: Past and Present Perspectives (Berlin:
Logos Verlag, 2012).
Regan Tom, “Empty Cages: Animal Rights and Vivisection”, στο Animal Ethics: Past
and Present Perspectives, επιµέλεια Evangelos Protopapadakis, 179-196 (Berlin:
Logos Verlag, 2012).
Robertson John A., Children of Choice: Freedom and the New Reproductive
Technologies (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994).

27
Singer Peter, “All Animal Are Equal”, στο Animal Ethics: Past and Present
Perspectives, επιµέλεια Evangelos Protopapadakis, 179-196 (Berlin: Logos Verlag,
2012).
Singer Peter, Applied Ethics (Oxford: Oxford University Press, 1986).
Singer Peter, Practical Ethics (Cambridge: Cambridge University Press, 1997).
Thomson Judith Jarvis, The Realm of Rights (Cambridge, MA: Oxford University
Press, 1990).

Β. Ελληνόγλωσση

Αλαχιώτης Σταµάτης, Βιοηθική: Αναφορά στους Γενετικούς και Τεχνολογικούς

Νεωτερισµούς (Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 2006).
Δραγώνα-Μονάχου Μυρτώ, «Η Οικουµενική Διακήρυξη για τη Βιοηθική και τα
Ανθρώπινα Δικαιώµατα και η Ιστορία της», Ιατρική και Φαρµακευτική Επιθεώρηση 4
(2006): 56-68.
Δραγώνα-Μονάχου Μυρτώ, «Ηθική και Βιοηθική», Επιστήµη και Κοινωνία 8-9
(2002): 1-26.
Δραγώνα-Μονάχου Μυρτώ, Σύγχρονη Ηθική Φιλοσοφία: Ο Αγγλόφωνος Στοχασµός
(Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 1995).
Δραγώνα-Μονάχου Μυρτώ, Φιλοσοφία και Ανθρώπινα Δικαιώµατα (Αθήνα: ΟΕΔΒ,
1986).
Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Θέσεις για Σύγχρονα Προβλήµατα, επιµέλεια Μαριάννα
Δρακοπούλου (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 2007).
Κριάρη-Κατράνη Ισµήνη, Γενετική Τεχνολογία και Θεµελιώδη Δικαιώµατα (Αθήνα-
Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας, 1999).
Παιονίδης Φιλήµων, Υπέρ του Δέοντος (Αθήνα: Εκκρεµές, 2007).
Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, Η Ευθανασία Απέναντι στην Σύγχρονη Βιοηθική
(Αθήνα-Κοµοτηνή: Σάκκουλας, 2003).
Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, Κλωνοποίηση και Βιοηθική: Κλωνοποίηση Ανθρώπων
και Δικαιώµατα (Αθήνα: Παπαζήσης, 2013).
Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, Περιβαλλοντική Ηθική: Ο Άρνε Νες και η Βαθιά
Οικολογία (Αθήνα-Κοµοτηνή: Σάκκουλας, 2008).
Τσινόρεµα Σταυρούλα, «Η Βιοηθική και η Σύγχρονη Κριτική της Πράξης. Η Ηθική
στην Εποχή της Βιοτεχνολογίας», Δευκαλίων 24 (2006): 213-250.
Χωριανοπούλου Μαρία Κ., Βιοηθική και Δικαιώµατα (Αθήνα: Παπαζήσης, 2018).
Habermas Jürgen, Το Μέλλον της Ανθρώπινης Φύσης: Πίστη και Γνώση, µετάφραση
Μαρία Τοπάλη (Αθήνα: Scripta, 2004).
Rachels James, Στοιχεία ηθικής φιλοσοφίας, µετάφραση Ξ. Μπαµιατζόγλου,
επιµέλεια Φιλήµων Παιονίδης (Αθήνα: Οκτώ, 2012).

Πάνος Θεοδώρου
Χάνα Άρεντ: Βούληση και Sensus Communis

Η Χάνα Άρεντ είναι γνωστή για την πολιτική σκέψη της µε αφετηρίες που βρίσκονται
στη φαινοµενολογική φιλοσοφία. Σχεδόν αµέσως µετά τη λήξη του 2ου παγκοσµίου

28
πολέµου έθεσε ως στόχο της σκέψης και του έργου της τον ολοκληρωτισµό και το
κακό. Μέσα από µια µακρά πορεία στοχασµού, η οποία περνά µέσα από τα έργα της
The Origins of Totalitarianism (1951), The Human Condition (1958), Eichmann in
Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (1968), On Revolution (1963), και On
Violence (1970), Η Άρεντ θέλησε να επιχειρήσει µια συνολική θεώρηση των όρων
υπό τους οποίους οι άνθρωποι βρίσκονται να εµπλέκονται στην πράξη και να
εκτίθενται στον κίνδυνο του κακού. Το έργο στο οποίο θα αποτυπωνόταν αυτή η
θεώρηση είναι το The Life of the Mind, το οποίο προβλεπόταν να είναι µια τριλογία.
Η Άρεντ ολοκλήρωσε για δηµοσίευση τα δύο πρώτα βιβλία, το Thinking (1978) και
το Willing (1978). Για το τρίτο προβλεπόµενο βιβλίο, το Judging, διαθέτουµε µόνο
ορισµένες σηµειώσεις και το κείµενο µιας πολύ σχετικής παράδοσης µε τίτλο
Lectures on Kant's Political Philosophy (1992). Βάση της ιδέας της για το κακό που
γνώρισε ο 20ός αιώνας ήταν ότι οι άνθρωποι που το διαπράττουν ενεργούν έχοντας
σταµατήσει να σκέπτονται· έχοντας απωλέσει τον sensus communis και την
αναστοχαστική κριτική δύναµη (judging). Στο εδώ προτεινόµενο µεταπτυχιακό
σεµινάριο θα αποπειραθούµε την εξέταση αυτής της ιδέας της, κυρίως µέσα από τα
κείµενα που συνδέονται µε το The Life of the Mind. Αφενός, θα αναζητήσουµε τις
πολύ βαθιές ρίζες της έννοιας του sensus communis (οι οποίες µας πηγαίνουν πίσω
στον Αριστοτέλη και στον Καντ) και της σχέσης του µε το βούλεσθαι και το
πράττειν. Αφετέρου, θα θέσουµε το ερώτηµα για το αν το τελικά είναι το σκέπτεσθαι
ή ίσως η θυµικότητα (τα συναισθήµατα) η βάση πάνω στην οποία µπορούµε να
ελπίζουµε ότι στο µέλλον θα αποφύγουµε τη διάπραξη αυτού που η Άρεντ ονόµασε
«banal evil».

29