Θα μελετήσουμε ένα δυσδιάστατο παράδειγμα το όποιο απεικονίζει όλα τα

προβλήματα που εμφανίζονται στην περιγράφει πειραμάτων τύπου EPR, μέσο μιας
στατιστικής φυσικής θεωρίας.

Αρχικά ας εισάγουμε κάποιες βασικές έννοιες που θα χρησιμεύσουν στην θεμελίωση

μιας τέτοιας θεωρίας.

Χώρος Kolmogorov

1)Χώρος πιθανοτήτων (Kolmogorov) :

Έστω Ω ένα σύνολο (πληθυσμός, δειγματοχώρος κ.τ.λ.) και F ένα σύνολο από
υποσύνολα (ονομαζόμενα γεγονότα) του Ω. ΟΡΙΣΜΟΣ

Α) F είναι μια σ-άλγεβρα συνόλων. ΟΡΙΣΜΟΣ

Β) Ω  F. ΟΡΙΣΜΟΣ

Γ) P είναι μια συνάρτηση του F στο [0. ∞) ΟΡΙΣΜΟΣ

Δ) P(Ω)=1 ΑΞΙΩΜΑ

Ε) Η Ρ είναι   προσθετική, δηλαδή για οποιαδήποτε ανά δύο ξένα μεταξύ τους
(ασυμβίβαστα) ενδεχόμενα (mutually exclusive events) A j , j  I (δηλαδή τέτοια
   

ώστε για κάθε i, j  I , με i  j , Ai  A j  ) ισχύει ότι P

 Aj 
  P( A j ).
 j 1  j 1

(Αξίωμα της   προσθετικότητας). ΑΞΙΩΜΑ

ΣΤ) Η Ρ είναι μη-αρνητική, δηλαδή P ( A)  0 για κάθε ενδεχόμενο A  F. (Μη-

αρνητικότητα της πιθανότητας). ΑΞΙΩΜΑ

Ζ) Aν A1  A2 ... είναι μια ακολουθία γεγονότων στην F τέτοια ώστε P (  j A j ) = 0,

έπεται ότι lim j  P( A j ) = 0 ΙΔΙΟΤΗΤΑ

Η) Αν Α∩Β= 0 τότε P(A  B)= P(A)+ P(B) ΙΔΙΟΤΗΤΑ

Όταν ικανοποιούνται τα παραπάνω αξιώματα λέμε ότι ο (Ω,F,Ρ) είναι ένας χώρος
πιθανοτήτων (αλλιώς γνωστός ως πιθανοθεωρητικός χώρος), και το Ρ είναι το μετρό
της πιθανότητας. Σ’αυτό το μοντέλο οι τυχαίες μεταβλητές είναι απλά υπολογίσιμες
συναρτήσεις Χ: Ω → R.
Ο αριθμός Ρ({ω  Ω Χ(ω)  Α}) , που είναι η πιθανότητα το Χ να ανήκει στο Α,
γράφεται ως συντομογραφία Ρ(Χ  Α).
Η ανεξαρτησία των Α και Β ορίζεται ως Ρ(Α ∩ Β) = Ρ(Α)Ρ(Β).
2) Αναλογικός χώρος πιθανοτήτων Kolmogorov Σ= (Ρ ,Ο):

Είναι ένα ζευγάρι (Ρ , Ο) όπου το Ρ είναι ένας χώρος πιθανοτήτων Kolmogorov, και
το Ο ένα σταθερό σύνολο τυχαίων μεταβλητών που περιγράφει τις ιδιότητες  Ω του
πληθυσμού Ω.

Β
Κβαντική πιθανότητα

Η στατιστική κατάσταση Σ είναι ταυτόσημη με τον αναλογικό χώρο πιθανοτήτων

Σ=(Ρ , Ο). Σ’αυτό το κομμάτι θα συμβολίσουμε τις ιδιότητες των πληθυσμών και τις
αντίστοιχες τυχαίες μεταβλητές με κεφαλαία λατινικά : Α , Β,…  Ο όπου
PA , PB ,… οι αντίστοιχες κατανομές πιθανοτήτων.
Μια στατιστική φυσική θεωρία (ST), προσδιορίζεται από τον καθορισμό μιας
κλάσης Κ ST από στατιστικές καταστάσεις με την περιγραφή ενός νομού
μετασχηματισμού,

PB = f( PA ), Α , Β  Ο. (1.1)

Μια δυνατότητα κατασκευής μιας ST είναι να καθορίσουμε έναν νόμο

μετασχηματισμού f και να ορίσουμε την αντίστοιχη κλάση των στατιστικών
καταστάσεων Κ ST λαμβάνοντας υπόψη καταστάσεις που ικανοποιούν τον νόμο (1.1).
Ιδίως , η στατιστική θεωρία ST=ST qm της Κβαντικής μηχανικής βασίζεται στους
μετασχηματισμούς ενός σύνθετου χώρου Hilbert. Η κλάση K ST καθορίζεται με τον qm

παρακάτω τρόπο: Σ  K ST αν υπάρχει ένα κανονικοποιημένο διάνυσμα ( μια

qm

κβαντική κατάσταση) Ψ = Ψ(Σ) του χώρου Hilbert H τέτοιο ώστε : α) να υπάρχει ένα
προς ένα αντιστοίχηση μεταξύ των παρατηρήσημων Ο του Σ και του συνόλου Β των

ορθοκανονικών βάσεων e = {e j } j 0 στον Η , β) η κατανομή πιθανότητας
Pe ,e  Β( ≡ 0 ) ορίζεται από τον τύπο Pe ({n}) = c n 2 , όπου c n = ( Ψ, e n ) είναι
η συντελεστές του διανύσματος Ψ στη την βάση e. Ως συνέπια ο νομός του
μετασχηματισμού Pe = f ( Pe ) παίρνει την μορφή :

2

Pe ({k}) = c n a nk όπου ank = ( en , ek  ) (1.2)
n0

Υπάρχει ένα μεγάλο μέρος της Φυσικής κοινότητας (De Broglie, Lochak etc.) που
υποστήριζε ( και υποστηρίζει ) ότι αυτός ο τύπος είναι ¨ κατ’ουσίαν κβαντικό
οικοδόμημα ¨, δηλαδή ότι έρχεται σε αντιπαράθεση με την Κλασσική Θεωρία
Πιθανοτήτων.

Γ
Προσέγγιση δυσδιάστατου προβλήματος

Τα προβλήματα (μη κλασσική συμπεριφορά της κβαντομηχανικής) αναδύονται όταν

πάμε να αντιμετωπίσουμε ένα δυσδιάστατο παράδειγμα. Ας θεωρήσουμε τον σύνθετο
δυσδιάστατο χώρο W με την Ερμητιανή μορφή (.,.), έστω e( e1 , e 2 ) να είναι η
ορθοκανονική βάση στον W. Έστω Ψ  W το κανονικοποιημένο διάνυσμα

Ψ = a1 e1 + a 2 e2 (1.3)

2
Δηλαδή, είναι Pe ({j}) = a j , j = 1,2 , η κατανομή πιθανότητας της αντίστοιχης
παρατηρήσημης e(ω) . Έστω e μια άλλη ορθοκανονική βάση στον W και
a ij =( ei , e j  ) , i,j =1,2 ( o 2x2 πινάκας αλλαγής συντεταγμένων). Έτσι από την (1.2)
η κατανομή πιθανότητας της e (ω) έχει την μορφή :
2
 2
Pe ({j}) = aj = a1 a1 j  a 2 a 2 j (1.4)

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε έναν αυθαίρετο χώρο πιθανοτήτων P = (Ω,F,Ρ)

τέτοιο ώστε δυο τυχαίες μεταβλητές e(ω) και e (ω), με κατανομές πιθανοτήτων
Pe και Pe οι οποίες συνδέονται μέσο της (1.4) να ορίζονται στον Ρ. Στην
πραγματικότητα η σύνδεση (1.4) μεταξύ των πιθανοτήτων q j και q j  δεν παίζει
κανέναν ρολό στην ύπαρξη του χώρου πιθανοτήτων Ρ .

Θέτουμε E j = { ω  Ω : e(ω) = j } , E j  = { ω  Ω : e (ω)= j } j =1,2

έτσι q j = Ρ( E j ) = a j , q j  = Ρ( E j  ) = a  .
2 2

Έτσι η κατάσταση Ψ  Ω αντιστοιχεί στην στατιστική κατάσταση Σ.

Θέτουμε E ij = E j  ∩ E j , i,j =1,2 . Έπειτα Ρ( E i ) = Ρ( E i1 ) + Ρ( E i 2 ). Με την

βοήθεια των δεσμευμένων πιθανοτήτων : Ρ( E ij ) = Ρ( E j )x Ρ( Ei / E j ) δηλαδή,

  
q j = Ρ( E1 )Ρ( E j / E1 ) + Ρ( E 2 )Ρ( E j / E 2 ). (1.5)
 Δ

Ανισότητες Bell και ο θάνατος της αντικειμενικής πραγματικότητας

Τώρα πάλι μιλώντας για ένα δυσδιάστατο παράδειγμα. Έχουμε μια στατιστική
κατάσταση Σ = (Ρ , Ο) όπου οι τυχαίες μεταβλητές e  Ο ( όπου η παράμετρος
γ  [0,2π) παίρνουν δυο τιμές {±}).Σε ένα φυσικό μοντέλο αυτές οι τυχαίες
μεταβλητές αντιστοιχούν σε προβολές πάνω σε διαφορετικούς άξονες (ένας άξονας
καθορίζεται από την γωνία γ, τα ± αντιστοιχούν στις κατευθύνσεις ενός άξονα). Όλες
αυτές οι τυχαίες μεταβλητές έχουν συμμετρική κατανομή πιθανοτήτων Pe (±) = ½ .
Αυτή η στατιστική κατάσταση περιγράφεται από την κβαντική κατάσταση :

e i e i
Ψ= e ,   e ,  (2.1)
2 2

Γι’αυτό οι τυχαίες παρατηρήσημες e (ω) αντιμετωπίζονται ως ορθοκανονικές

βάσεις e = { e ,  }. Οι βάσεις e και eθ συνδέονται από τον παρακάτω
μετασχηματισμό :

e ,  = cos(θ-φ) eθ,  +isin(θ-φ) eθ,-

e ,  = cos(θ-φ) eθ,- +isin(θ-φ) eθ, 

Συμφωνά με όσα αναφέρθηκαν στο τμήμα Γ συνάγουμε τα παρακάτω αποτελέσματα

για τον παρών παράδειγμα :

P(ω  Ω : e (ω) = +, e (ω) = -) =

P(ω  Ω : e (ω) = +) P(ω  Ω : e (ω) = + / e (ω) = -) = ½ sin 2 (θ-φ) και

P(ω  Ω : e (ω) = +, e (ω) = +) =

P(ω  Ω : e (ω) = +) P(ω  Ω : e (ω) = + / e (ω) = +) = ½ cos 2 (θ-φ)

Τα αποτελέσματα αυτά επαληθεύονται από τους νομούς μετασχηματισμού (1.4) και

(1.5) . Τώρα με την βοήθεια της (1.4) και της (2.1) καταλήγουμε στο ότι
P(ω  Ω : e (ω) = + ) = ½

Τώρα θα αποδείξουμε μία ανισότητα για γεγονότα που ορίζονται από τρεις
μεταβλητές e (ω) , γ = 0,φ,θ , χρησιμοποιώντας μονό την ύπαρξη ενός χώρου
πιθανοτήτων Kolmogorov στον οποίο ορίζονται αυτές οι τρεις μεταβλητές, με λίγα
λόγια ακλουθώντας μια κλασική στατιστική θεώρια.

P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +)

= P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +, e (ω) = +) (α)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +, e (ω) = -)

P(ω  Ω : e (ω) = -, e (ω) = +)

= P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = -, e (ω) = +) (β)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = -, e (ω) = -, e (ω) = +)

P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +)

= P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +, e (ω) = +) (γ)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = -, e (ω) = +)

Αν προσθέσουμε τώρα τις (α) και (β) έχουμε

P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +) + P(ω  Ω : e (ω) = -, e (ω) = +)

= P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +, e (ω) = +)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +, e (ω) = -)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = -, e (ω) = +)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = -, e (ω) = -, e (ω) = +)
Αλλά ο πρώτος και ο τρίτος Όρος μας δίνουν την (γ). Έτσι έχουμε :

P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +) + P(ω  Ω : e (ω) = -, e (ω) = +)

= P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +, e (ω) = -)
+ P(ω  Ω : e0 (ω) = -, e (ω) = -, e (ω) = +)
≥ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +)
Και έτσι καταλήγουμε στην ανισότητα :

P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +) + P(ω  Ω : e (ω) = -, e (ω) = +)

≥ P(ω  Ω : e0 (ω) = +, e (ω) = +).

Που είναι η ποιο απλή παραλλαγή της ανισότητας Bell. Τώρα μπορούμε να
γυρίσουμε στην φυσική, και να αντικαταστήσουμε στην ανισότητα τα αποτελέσματα
που υπολογίσαμε στο πλαίσιο της κβαντικής μηχανικής.
Έτσι έχουμε :

cos 2 (φ) + sin 2 (θ-φ) ≥ cos 2 (θ). Θέτοντας φ = 3θ

g(θ) = cos 2 (3θ) + sin 2 (2θ) - cos 2 (θ) ≥ 0

Όμως παρατηρούμε ότι η τελευταία ανισότητα ισχύει μονό για μεγάλες γωνίες θ :

θ ≥ π/6 . Όμως για θ < π/6 η ανισότητα παραβιάζεται. Έτσι θα ήταν αδύνατον να
ορίσουμε τρεις τυχαίες μεταβλητές στον ίδιο χώρο πιθανοτήτων Kolmogorov.

Το επόμενο λογικό βήμα ήταν να δοκιμάσουμε αυτές τις προβλέψεις με πειράματα.

Τα πείραμα τα αυτά έγιναν και επιβεβαίωσαν τις προβλέψεις της κβαντικής
μηχανικής. Και σ’αυτά τα πειράματα είδαμε την παραβίαση της ανισότητας .Ένα από
τα σημαντικότερα και ίσως το ουσιαστικότερο πείραμα ήταν αυτό του Alain Aspect,
το όποιο επιβεβαίωσε την παραβίαση της ανισότητας Bell αλλά σε μια άλλη της
μορφή, την μορφή CHSH, η ανάλυση της οποίας θα χρειαζόταν άλλη μια ανάλογου
μεγέθους εργασία και γι’αυτό θα αρκεστούμε στην αναφορά της. Αυτές οι έρευνες
ήταν ένα πολύ σημαντικό κομμάτι στην θεμελίωση της κβαντικής μηχανικής . Το
συμπέρασμα το όποιο βγήκε και έγινε κατά γενική ομολογία αποδεκτό στην φυσική
κοινότητα ήταν ότι η ρεαλιστική στατιστική ερμηνεία των αποτελεσμάτων της
κβαντικής μηχανικής είναι ασυνεπής. Η κβαντομηχανική δεν περιγράφει μια
αντικειμενική πραγματικότητα, κάτι το όποιο δεν υπάρχει.

Βιβλιογραφία : Kolmogorov Andrey N. Foundations of the Theory of Probability,

Billingsly , Patrick Probability and Measure, Speakable And Unspeakable In
Quantum Mechanics - J. Bell , Non- Αrchimedean Analysis: Quantum Paradoxes,
Dynamical Systems and Biological Models Andrei Khrennikov, Quantum Mechanics
versus Local Realism, Einstein Podolsky Rosen Paradox Edited by Franco Selleri.