Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP.

HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

Chöông 3 : NÖÔÙC NHAÛY

3.1 Caùc khaùi nieäm :

+ Trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, doøng chaûy töø traïng thaùi chaûy eâm ⇒ chaûy phaân giôùi ⇒
thaùc nöôùc (chaûy xieát).

N
N
ho chay phan gioi
K
K K
hK chay em N chay xiet K

i < i cr K
N

VN
i > i cr
H.3.1 Noái tieáp haï löu baèng thaùc nöôùc H.3.2 Noái tieáp haï löu baèng nöôùc nhaûy
+ Doøng chaûy chuyeån töø chaûy xieát sang eâm ⇒ thoâng qua nöôùc nhaûy. Nghóa laø coù söï ñoät bieán veà

G
maët tieát dieän chaûy do söï chuyeån hoùa töø doøng chaûy maø naêng löôïng chuû yeáu laø ñoäng naêng ( Fr
(V) lôùn, h nhoû) sang daïng naêng löôïng chuû yeáu laø theá naêng (h lôùn, Fr nhoû).
EN
+ Trong lyù thuyeát doøng bieán ñoåi chaäm, ñöôøng nöôùc daâng cI coù xu höôùng caét vuoâng goùc vôùi
ñöôøng K-K. Nhöng treân thöïc teá trong khu vöïc naøy, giaû thieát doøng bieán ñoåi chaäm khoâng thoûa
H

ñaùng vaø thöïc teá nöôùc nhaûy xuaát hieän.

+ Ngoaøi ra, ta bieát neáu nhö ñöôøng cI daâng leân ñeán K-K theo lyù luaän bình thöôøng thì taïi maët caét
EC

naøy naêng löôïng rieâng laø cöïc tieåu, nhö vaäy seõ daãn tôùi moät nghòch lyù laø doøng chaûy seõ khoâng ñuû
naêng löôïng ñeå tieáp tuïc chaûy treân maùi doác gaàn nhö naèm ngang (do aûnh höôûng cuûa löïc ma
saùt). Trong tröôøng hôïp doøng chaûy chuyeån töø doøng chaûy eâm sang phaân giôùi. Taïi ñaây m/c coù
AT

naêng löôïng toái thieåu, sau ñoù ñoå xuoáng doác nöôùc do taùc ñoäng cuûa löïc troïng tröôøng gaây ra.
Naêng löôïng phía sau maët caét phaân giôùi vaãn nhoû hôn naêng löôïng taïi maët caét phaân giôùi (thoûa
maõn ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng).
D

⇒ “Nöôùc nhaûy laø söï bieán ñoåi gaáp cuûa doøng chaûy töø ñoä saâu h’, nhoû hôn hcr tôùi ñoä saâu h” lôùn hôn hcr”.

chay xiet nuoc nhay chay em khong deu chay em deu

C

an B h" hh
A hcr
h'

ln lsn

H.3.3 Sô ñoà nöôùc nhaûy

www.datechengvn.com 27
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

+ Caùc tham soá cuûa nöôùc nhaûy bao goàm :

• h’ < hcr : ñoä saâu tröôùc nöôùc nhaûy.
• h” > hcr : ñoä saâu sau nöôùc nhaûy.
• h’ vaø h” ñöôïc goïi laø hai ñoä saâu lieân hieäp cuûa nöôùc nhaûy.
• an = (h” – h’) : chieàu cao nöôùc nhaûy (3.1)
• ln : chieàu daøi nöôùc nhaûy cuûa ñoaïn xaùo troän maïnh gaây toån thaát lôùn.
• lsn : chieàu daøi ñoaïn töø sau nöôùc nhaûy ñeán m/c ôû ñoù hieän töôïng maïch ñoäng ñaõ giaûm hoaøn
toaøn vaø söï phaân boá löu toác trôû veà bình thöôøng cuûa doøng chaûy ñeàu. Lsn = (10 -:- 30) hh.
• Ngöôøi ta quan saùt thaáy trong ñoaïn nöôùc nhaûy ln xuaát hieän maët phaân caùch ABC. Beân döôùi laø
doøng chaûy môû roäng ñoät ngoät töø h=h’ ñeán h=h”. Beân treân laø xoaùy nöôùc cuoän ñaày boït khí.
• Trong thöïc teá, ñieàu kieän doøng chaûy ôû thöôïng haï löu deã bò dao ñoäng ⇒ Vò trí nöôùc nhaûy

VN
thöôøng lui tôùi, khoâng ñöùng yeân moät choã.
• ÔÛ khu nöôùc nhaûy vì hieän töôïng maïch ñoäng löu toác vaø aùp suaát lôùn neân toån thaát naêng löôïng

G
lôùn vaø deã gaây ra söï xoùi moøn loøng daãn.
EN
3.2 Phöông trình nöôùc nhaûy :
C
H

y2
K
K
EC

h"
P2
A C2
y1 h'
P1 C1 T
AT

B D
R G
D

H.3.5 Sô ñoà tính nöôùc nhaûy

+ Xeùt nöôùc nhaûy trong keânh laêng truï daøi, coù maët caét ngang laø hình chöõ nhaät (hoaëc gaàn nhö chöõ
nhaät).
- Ñoä doác ñaùy keânh raát nhoû & ñöôïc giaû thieát (1) : i = 0.
- ÔÛ maët caét AB doøng chaûy laø bieán ñoåi chaäm, trong khi ñoù ôû CD veà maët thöïc teá doøng chaûy
khoâng hoaøn toaøn bieán ñoåi chaäm, nhöng ñöôïc giaû thieát (2) laø doøng chaûy bieán ñoåi chaäm.
- Aùp duïng nguyeân lyù ñoäng löôïng ñoái vôùi theå tích kieåm soaùt ABCD, chieáu leân phöông s :
ρQ(∝02.V2 - ∝01.V1) = T +Gs +Rs + P1s +P2s (3.2)
Vôùi :
V1 & V2 : vaän toác trung bình maët caét cuûa doøng chaûy taïi hai maët caét AB vaø CD
αo1 & αo2 : heä soá söûa chöõa ñoäng löôïng

www.datechengvn.com 28
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

- Löïc ma saùt treân loøng keânh trong ñoaïn ABCD, vì raát nhoû so vôùi caùc löïc khaùc neân ñöôïc boû
qua (giaû thieát (3)).
- Suy ra:
T=0 (3.3)
Vì ñaùy keânh naèm ngang (i=0) ⇒
Gs = 0 (3.4)
Rs = 0 (3.5)
- Theo giaû thieát 2, söï phaân boá aùp suaát taïi hai maët caét AB vaø CD ñöôïc xem nhö tuaân theo quy
luaät thuûy tónh :
P1s = γ.yc1.A1 ; P2s = γ.yc2.A2 (3.6)
Vôùi A1 vaø A2 laø dieän tích m/c öôùt AB vaø CD.
yc1 & yc2 laø ñoä saâu troïng taâm cuûa 2 m/c naøy.
- Giaû thieát (4): αo1 =αo2 = αo (thöïc ra αo2 khaùc bieät nhieàu vôùi αo1 vì söï phaân boá vaän toác
khoâng ñeàu).

VN
- Theá vaøo phöông trình (3.2) ⇒
αoρQ(V2 - V1) = γ.yc1.A1 - γ.yc2.A2 ⇒
- Phöông trình nöôùc nhaûy :
α oQ 2 α oQ 2
G
EN
+ yc2.A2 = + yc1.A1 (3.7)
g .A2 g . A1

3.3 Haøm nöôùc nhaûy :

H
EC
AT
D

H.3.6 Biến thiên của Eo và θ theo h

+ Ñoái vôùi moät hình daïng loøng daãn vaø löu löôïng cho tröôùc, haøm nöôùc nhaûy ñöôïc ñònh nghóa
nhö sau :
α oQ 2
θ(h) = + y.A (3.8)
g. A

Trong ñoù, h laø ñoä saâu doøng chaûy taïi maët caét öôùt coù dieän tích A vaø y laø ñoä saâu cuûa troïng taâm.
Phöông trình (3.7) ñöôïc vieát laïi thaønh :

www.datechengvn.com 29
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

θ(h’’) = θ(h’) (3.9)

- Giôùi haïn cuûa haøm θ(h) :
Khi h → ∞ vaø h → 0 ⇒ θ(h) → ∞
- Ñieåm cöïc trò cuûa haøm θ(h) :
dθ α Q 2 dA d
=- o 2 + ( y c . A) = 0 (3.10)
dh g . A dh dh
Maø :
dA
=B
dh
h
Vì : yc.A = ∫0
y.dA ⇒
d d h h dy h

dh ∫0 ∫
( y c . A) = y.dA = .dA = ∫ dA = A
dh 0 dh 0

VN
Theá vaøo (3.10) ⇒
α oQ 2
- .B + A = 0
g.A 2

G
α oQ 2
⇒ 1- .B = 0
EN
g.A 3
Töø giaû thieát (4) ⇒ αo = α ⇒
H

α oQ 2 αQ 2
1- 3
.B = 1 - 3
.B = 1- Fr2 = 0 ⇒
g.A g.A
EC

Fr = 1
AT

A3 α o Q
2
hay = (3.11)
B g
Keát luaän :
D

“ Cöïc tieåu cuûa haøm nöôùc nhaûy truøng vôùi cöïc tieåu cuûa haøm naêng löôïng rieâng”.
Nghóa laø ôû ñoä saâu phaân giôùi hcr, caû hai haøm naêng löôïng rieâng vaø haøm nöôùc nhaûy ñeàu ñaït giaù
trò cöïc tieåu.
3.4 Tính toaùn nöôùc nhaûy :
3.4.1 Chieàu saâu nöôùc nhaûy :
a) Keânh chöõ nhaät :
Ñoái vôùi keânh maët caét chöõ nhaät, ta coù :
h Q
A = b.h ; yc = ; q= ⇒
2 b

www.datechengvn.com 30
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

α oQ 2 ⎧α .q 2 h 2 ⎫
θ(h) = + y.A = b ⎨ o + ⎬ (3.12)
g. A ⎩ g .h 2⎭
Neáu xem αo = α ⇒
α o .q 2 α .q 2 ⎧h3 h2 ⎫
≅ = hcr3 ⇒ θ(h) = b ⎨ cr + ⎬
g g ⎩ h 2⎭
p/t (3.9) seõ trôû thaønh :
⎧ hcr3 h' 2 ⎫ ⎧ hcr3 h' ' 2 ⎫
b⎨ + ⎬ = b⎨ + ⎬ ⇒
⎩ h' 2 ⎭ ⎩ h' ' 2 ⎭
hcr3 hcr3 ⎧ h' 2 h' ' 2 ⎫
- = ⎨ − ⎬
h' ' h' ⎩ 2 2 ⎭
hcr3 1
(h’ – h’’) = (h’ – h’’)(h’ + h’’)
h'.h' ' 2

VN
2.hcr3 = h’.h’’(h’ + h’’)
h”.h’2 + h”2.h’ - 2.hcr3 = 0
Giaûi phöông trình baäc 2 vôùi aån soá laø h’ hoaëc h”, ta ñöôïc :

h’ =
h" ⎡ hcr 3 ⎤ h"
⎢ 1 + 8( ) − 1⎥ = [ 1 + 8F " −1]
G (3.13)
EN
2
r
2 ⎣⎢ h" ⎥⎦ 2

hoaëc :
H

h” =
h' ⎡ hcr 3 ⎤ h'
⎢ 1 + 8( ) − 1⎥ = [ 1 + 8F ' − 1] 2
(3.14)
EC

r
2 ⎣⎢ h' ⎥⎦ 2

b) Keânh laêng truï coù maët caét baát kyø:

Ñeå tính ñoä saâu lieân hôïp cho moät maët caét daïng baát kyø, coâng thöùc (3.7) ñöôïc xöû duïng thoâng
AT

qua pheùp tính laëp, ñuùng daàn hoaëc ñoà thò.

c) Coâng thöùc gaàn ñuùng tính ñoä saâu sau nöôùc nhaûy:
D

- Maët caét chöõ nhaät :

Coâng thöùc Rakhmanop aùp duïng cho keânh chöõ nhaät coù : h” > 5.hcr :
1,2.hcr2
h" = (3.14a)
h ′ + 0,2.hcr

hcr2
h ′ = 1,2. -0,2.hcr (3.14b)
h"
- Maët caét hình thang :
Coâng thöùc tính laëp cho maët caét hình thang :

www.datechengvn.com 31
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

⎡ α o .Q 2 ⎤
6 ⎢θ (h' ) − ⎥
⎣ g. A2n ⎦
(h")n+1 = = f (h”) (3.14c)
3.b2 + 2.m.(h")
n

Vôùi :
b : beà roäng ñaùy keânh, b1 ôû maët caét 1; b2 ôû maët caét 2;
A : Dieän tích maët caét öôùt, A1 ôû maët caét 1; A2 ôû maët caét 2;
(h") : Giaù trò h” ôû böôùc tính n. lấy (h")o = 1,5hcrCN cho lần tính lặp đầu tiên.
n

(h")n+1 : Giaù trò h” ôû böôùc tính n+1.

m : maùi doác keânh baèng haèng soá doïc keânh.
A2 = (b2 + m.h”).h”
α Q2
θ(h’) = o1 + y1.A1 (3.14d)
g.A1

VN
h' (b1 + 2mh' ) + 2.b1
y1 = . (3.14e)
3 (b1 + 2mh' ) + b1

Löu yù:
G
EN
• Coâng thöùc tính laëp (3.14c) chæ aùp duïng ñeå tính ñoä saâu sau nöôùc nhaûy h”.

• Ñeå tính h’ ñoái vôùi keânh hình thang, ta aùp duïng phöông phaùp thöû vaø sai duøng
H

phöông trình (3.9), keát hôïp vôùi phöông trình (3.8) vaø (3.14e) nhö sau:
EC

θ(h’) = θ(h”) (3.14f)

Ta coù:
AT

α 02 Q 2
θ(h”) = + y2.A2 = const; (3.14g)
g.A2
D

Vôùi:

h" (b2 + 2mh" ) + 2.b2

y2 = . (3.14h)
3 (b2 + 2mh" ) + b2

θ(h’) ñöôïc tính thöû vaø sai döïa vaøo h’ vaø caùc coâng thöùc (3.14d) vaø (3.14e). Löu yù coù theå
duøng giaù trò thöû ban ñaàu ( h ') = 0,5hcrCN .
o

3.4.2 Toån thaát naêng löôïng qua nöôùc nhaûy:

Toån thaát naêng löôïng qua nöôùc nhaûy laø:
ΔEn = E1 – E2 (3.15)
www.datechengvn.com 32
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

αQi2
Vôùi : Ei = hi +
2.g. Ai2
+ Ñoái vôùi keânh chöõ nhaät :
a n3
ΔEn = vôùi an = h” – h’ (3.16)
4.h'.h"

3.4.3 Chieàu daøi nöôùc nhaûy :

Ñöôïc tính baèng coâng thöùc thöïc nghieäm, keát quaû raát khaùc nhau :
+ Keânh maët caét chöõ nhaät :
- Safranez (1934) :
ln = 4,5 h” (3.17a)
- Bakhmetev & Matzke (1936) :

VN
ln = 5 (h” – h’)
(3.17b)
- Silvester (1965) :
ln = 9,75 h’ (Fr1x2 –1)1,01 (3.17c)

G
+ Keânh maët caét baát kyø : tham khaûo quyển saùch cuûa French (1986).
EN
3.4.4 Xaùc ñònh vò trí nöôùc nhaûy:
Baøi toùan cho nhö sau:
• Maët caét keânh chöõ nhaät.
H

• Ñöôøng möïc nöôùc sau chaân coâng trình (ñaäp traøn, coáng loä thieân,…) laø ñöôøng nöôùc daâng (Co,
C1), baét ñaàu töø maët caét C_C, coù ñoä saâu hc.
EC

• Ñoä saâu möïc nöôùc haï löu hh.

Yeâu caàu: xaùc ñònh vò trí nöôùc nhaûy (vò trí maët caét tröôùc nöôùc nhaûy), töùc khoûang caùch Lc töø maët
caét co heïp ñeán maët caét tröôùc nöôùc nhaûy coù ñoä saâu h’ ?
AT

Caùc böôùc tính toùan nhö sau:

9 Tính ñoä saâu sau nöôùc nhaûy hc" , vôùi maët caét tröôùc nöôùc nhaûy h’= hc. Kieåm tra ñieàu kieän
D

nöôùc nhaûy:
• Neáu hc" < hh : nöôùc nhaûy ngaäp.
• Neáu hc" = hh : nöôùc nhaûy taïi choã. Maët caét tröôùc nöôùc nhaûy chính laø maët caét co heïp C-C.
• Neáu hc" > hh : nöôùc nhaûy xa, thoûa ñieàu kieän baøi toùan cho caàn xaùc ñònh vò trí nöôùc nhaûy.
9 Tính h’ döïa vaøo h” = hh theo coâng thöùc (3.13).
9 Duøng hc, h’vaø caùc ñaëc tính keânh (beà roäng b, heä soá nhaùm n, ñoä doác ñaùy i, löu löôïng Q), aùp
duïng coâng thöùc tính chieàu daøi ñoïan keânh töø maët caét ñaàu coù ñoä saâu hc ñeán maët caét cuoái coù
ñoä saâu h’, döïa theo coâng thöùc (2.37), ta seõ tìm ñöôïc Lc.
3.5 Caùc daïng nöôùc nhaûy khaùc :
Nöôùc nhaûy ñöôïc xeùt ôû treân laø daïng nöôùc nhaûy hoaøn chænh (hay töï do). Trong thöïc teá coù nhieàu
daïng nöôùc nhaûy khaùc nhau :
www.datechengvn.com 33
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

3.5.1 Nöôùc nhaûy ngaäp:

Hình H.3.7 cho ta hình aûnh veà nöôùc nhaûy ngaäp .
- Aùp duïng phöông trình ñoäng löôïng cho ñoaïn doøng chaûy giôùi haïn bôûi hai maët caét AA’ vaø
BB’.
- Aùp duïng phöông trình lieân tuïc.
- Giaû thieát söï phaân boá aùp suaát ôû hai maët caét AA’ vaø BB’ tuaân theo quy luaät thuûy tónh.
- Giaû thieát heä soá hieäu chænh ñoäng löôïng nhö nhau ôû hai maët caét naøy.
- Boû qua löïc ma saùt nhôùt doïc thaønh raén.
- Ñoä doác ñaùy keânh gaàn baèng 0.

B'
A'
K K

VN
h"c hh
a hc hn

A B x

G
H.3.7 Nöôùc nhaûy ngaäp
EN
Ta coù :
∑Fx = ρ.Q (V – Vc)
Vôùi giaû thieát nhö treân, löïc taùc duïng vaøo ñoaïn doøng chaûy theo phöông doøng chaûy chæ goàm aùp
löïc thuûy tónh taùc duïng leân hai maët AA’ vaø BB’.
H

hn2g hh2
γ .b - γ .b= ρ.Q (V – Vc)
EC

2 2
Chia hai veá cho γ.b vaø chuù yù q = Q/b = V.hh = Vc.hc ⇒
hng2 hh2 V2 Vc2
AT

- = hh . - hc .
2 2 g g
Phöông trình lieân tuïc cho :
h
D

Vc = h .V
hc
V2
Coâng thöùc tính Frh ôû maët caét haï löu cho : Frh2 =
ghh
hng2 hh2 2 2 hc hh2 2 2 2 hh2 V 2 h
⇒ - = hh .Frh - . 2 .V = hh .Frh - hh . . = hh2.Frh2 - h .hh2 . Frh2
2 2 g hc hc ghh hc
h
= hh2.Frh2 (1 - h )
hc
hng2 hh2 h
= + hh2.Frh2 (1 - h ) ⇒
2 2 hc

www.datechengvn.com 34
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

hng hh
= 1 + 2 Frh2 (1 − ) (3.18)
hh hc

Vôùi :
V2
Frh2 = (3.19)
ghh
- Ñieàu kieän nhaûy ngaäp :
h”c < hh (3.20)
- Chieàu daøi nöôùc nhaûy ngaäp :
Theo Smetana :
lnn = 6(hh – hc)
3.5.2 Nöôùc nhaûy soùng:
Khi h’ vaø h” tieán veà gaàn ñoä saâu phaân giôùi hcr. Khi ñoù Fr’ vaø Fr” tieán veà 1, nöôùc nhaûy seõ

VN
yeáu daàn. Khi ñoù seõ xuaát hieän daïng khoâng hoøan chænh cuûa nöôùc nhaûy vaø ñöôïc goïi laø nöôùc nhaûy
soùng, nhö chæ ra trong Hình 3.7a.
9 Khi 0,7hcr < h’ < 0,85hcr : ta coù nöôùc nhaûy soùng taét daàn.

G
9 Khi 0,85hcr < h’ < 1,0hcr : ta coù nöôùc nhaûy soùng daïng loïat soùng ñieàu hoøa, chæ taét daàn sau
moät ñoïan khaù daøi.
EN
H
EC
AT

H.3.7a Nước nhảy sóng dạng những lọat sóng tắt dần
D

H.3.7b Nước nhảy sóng dạng những lọat sóng điều hòa

www.datechengvn.com 35
Copyright @datechengvn – January 2014
 Trường Đại Học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM
PGS. TS. Lê Văn Dực

3.5.3 Nöôùc nhaûy khoâng töï do sau coâng trình:

hh
h"c

hc

H.3.8 Nöôùc nhaûy trong beå tieâu naêng

- Khi hc” < hh ⇒ nöôùc nhaûy ngaäp.

- Khi hc” > hh ⇒ ñoaïn chaûy xieát tieáp tuïc keùo daøi vaø ñoä saâu doøng chaûy xieát taêng leân ñeán h’
sao cho ñoä saâu lieân hieäp cuûa noù laø h” = hh.
- Ñeå giaûm bôùt chieàu daøi ñoaïn chaûy xieát (coù vaän toác lôùn), ngöôøi ta tìm caùch gia taêng ñoä saâu

VN
mực nước hạ lưu sau nöôùc nhaûy baèng caùch laøm beå tieâu naêng hoaëc töôøng tieâu naêng. Vaø
nhö vaäy noù cuõng seõ laøm giaûm chieàu daøi nöôùc nhaûy.

G
EN
H
EC
AT
D

www.datechengvn.com 36
Copyright @datechengvn – January 2014