Η μεσσιανική υπόσχεση της ουτοπίας, Αποστόλης Αρτινός

Ήταν για αιώνες που ο χρόνος διέγραφε την ανιστορική του πορεία, έναν αμετάβλητο και
ανέκφραστο κύκλο, αυτό το πένθος της σιωπής, του μη ονόματος. Το όνομα ανήκει στη τάξη της
αποκάλυψης, του συμβάντος που διασαλεύει αυτόν ακριβώς τον κύκλο της αμηχανίας. Είναι αυτό
το μεσσιανικό όνομα που διαπερνά με την υπόσχεση του τη σιγή του χρόνου, τη μυθική νύχτα του
κόσμου και απολυτρώνει τον άνθρωπο από την αιώνια περιδίνηση του. Ένα αποκαλυπτικό
εξαίφνης που διανοίγει τους ουρανούς και αυτόν μαζί τον ορίζοντα του νοήματος. Η λυτρωτική
διάσταση του Χριστιανισμού έγκειται εδώ ακριβώς, σ’ αυτή την ιστορικοποίηση του χρόνου, στην
προοπτική της τελικότητάς του, στη γραμμικότητα μιας προοδευτικής πορείας που ανατρέπει την
πεπρωμένη ακινησία, αυτή την μυθική καθήλωση του ανθρώπου. Η υπόσχεση άλλωστε του Ιησού
ήταν σαφής: «ο καιρός γαρ εγγύς».

Όταν ο χριστιανικός μεσαίωνας κατέρρευσε, μαζί και οι πολιτικές δομές που τον υποστήριζαν, το
κενό τους κατέλαβε η εκκοσμίκευση της μεσσιανικής υπόσχεσης, μια μάλιστα δεύτερη
εκκοσμίκευση γιατί η πρώτη ήταν κατά κάποιο τρόπο αυτή η εκκλησιαστικοποίηση της. Ένα
θρησκευτικό υποκατάστατο που καλείται τώρα να αναπληρώσει το κενό ενός θανάτου, αυτού του
«θανάτου του Θεού». Βασικές έτσι αντιλήψεις που διαφώτιζονταν από το θεολογικό πνεύμα, όπως
αυτές της Ιστορίας, του Δικαίου, ή της Ηθικής, διαυγάζονταν τώρα από το φως ενός
εκκοσμικευμένου λόγου που ερχόταν για να εδραιώσει το δικό του πνευματικό στάτους. Όλες οι
μεγάλες ιδεολογίες, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, θα είναι αυτό ακριβώς: «θεολογίες της
υποκατάστασης». Πίστεις που ενώ καταστατικά θα αρνούνται την αρχή του Θεού, η ίδια όμως η
φύση τους, η δομή τους, οι δοξασίες τους, οι κοσμικές τους σκοπεύσεις θα είναι όλες
θρησκευτικού περιεχομένου. Μυθολογικές χειρονομίες που θα εκφράζουν, με μια μανιακή
προσήλωση, αυτό που ο Steiner θα ονομάσει: «νοσταλγία του απόλυτου».

Το ρομαντικό πνεύμα που θα θεωρηθεί από πολλούς και το λίκνο της ουτοπικής σκέψης, έχει τις
καταγωγικές του αναφορές στο αποκαλυπτικό συμβάν, στο όραμα της επιστροφής στο χαμένο
παράδεισο. «Η ρομαντική σκέψη αντανακλά τη θρησκεία μας, απηχεί την ιστορία μας, είναι παλαιά
αλλά όχι αρχαία στην καταγωγή της», θα υποστηρίξει η Madame De Stael, διαχωρίζοντας
παράλληλα το ρομαντισμό από τις υλιστικές αντιλήψεις της κλασσικής αρχαιότητας. Το ρομαντικό
έτσι υποκείμενο γίνεται ένα υποκείμενο εγκαταλελειμμένο στη φαντασιακή προοπτική του, στη
φαντασιακή θέσμιση αυτού του ίδιου του πραγματικού. Ο παροντισμός του δεν είναι τίποτε άλλο
από μια νοσταλγική ενόραση, απ’ αυτή την ιδέα της επιστροφής.

Στις αρχές μάλιστα του 20ου αιώνα θα είναι αυτός ο «αντικαπιταλιστικός ρομαντισμός», ο
νοσταλγός της προκαπιταλιστικής κοινωνίας, που θα εμπνεύσει και το κίνημα της ελευθεριακής
ιδέας. Είναι η εποχή που μια ανθηρή εβραϊκή κουλτούρα στην καρδιά της κεντρικής Ευρώπης
μεταγγίζει στην πολιτική σκέψη, τον αποκαλυπτικό χαρακτήρα του ιουδαϊκού μεσσιανισμού της.
Από τον Heine έως τον Marx και τον Freud και από τον Kafka έως τον Benjamin και τον Marcuse,
μια ολόκληρη σειρά γερμανοεβραίων διανοουμένων θέτουν τους όρους της σύγχρονης κοινωνικής
ουτοπίας. Η εβραϊκή όμως λύτρωση είναι μια κατάσταση που τελεί πάντα εν αναμονή, εκτός
χρόνου, σε αντίθεση με την ιστορικότητα της χριστιανικής λύτρωσης που επιταχύνει την κίνηση
της ιστορίας, αυτή την κοσμική της δυναμική. Ο συνδυασμός έτσι αυτών των δύο μεσσιανικών
συμβάντων, του ιουδαϊκού και του χριστιανικού, είναι που θα διεγείρει την ουτοπική σκέψη, την
πίστη σε έναν ριζικά διαφορετικό κόσμο. Η ελευθεριακή-κομμουνιστική κοινωνία θα γίνει έτσι για
πάνω από δύο αιώνες αυτό το ανυπέρβλητο ιδανικό, το ίδιο το υπαρκτικό στοίχημα του
ανθρώπου. Ο Kark Manheim και ο Max Weber θα αναγνωρίζουν στον «ριζοσπαστικό αναρχισμό»
τη σύγχρονη μορφή αυτής της χιλιαστικής ιδέας, «το πραγματικό ισοδύναμο μιας θρησκευτικής
πίστης». Χιλιαστικές ουτοπίες που άλλοτε ελκόμενες από το ρομαντικό πνεύμα της επιστροφής
στο χαμένο παράδεισο, και άλλοτε από την διαφωτιστική πίστη στην ιστορική λύτρωση του
ανθρώπου, γίνονται οι ιστορικές μορφές αυτής της εκκοσμίκευσης του μεσσιανικού συμβάντος, η
δυνατότητα της αποκαλυπτικής του προοπτικής.

Για τον George Steiner η μυθολογία του Μαρξισμού εδράζεται εξ ολοκλήρου στη σφαίρα του
Ρομαντισμού, σ’ αυτή τη κυριαρχία του συναισθήματος. Μόνο που η ουτοπία της μεσσιανικής
σωτηρίας θα εκφραστεί εδώ με τους ιστορικούς όρους της μαρξικής σκέψης. Έχουμε έτσι την
πρώτη διαφωτιστική εμπλοκή στο πεδίο της ρομαντικής νοσταλγίας. Η θρησκευτική μυθολογία της
προπτωτικής κατάστασης του ανθρώπου αλλά και αυτή η δυνατότητα της επιστροφής του στον
χαμένο παράδεισο είναι επίσης μαρξικές θέσεις. Για τον Leszek Kolakowski, «η σκέψη ότι
πεντακόσιες χιλιάδες χρόνια του ανθρώπινου είδους και πέντε χιλιάδες χρόνια γραπτής ιστορίας
θα τελειώσουν σύντομα με ένα happy ending είναι μια έκφραση ελπίδας. Αυτοί που καλλιεργούν
αυτή την ελπίδα δεν είναι σε καλύτερη διανοητική κατάσταση από εκείνους που δεν την
συμμερίζονται. Η πίστη του Μαρξ για το τέλος της ‘προϊστορίας’ είναι μια έκκληση και όχι μια
επιστημονική θεωρία, είναι ο λόγος ενός προφήτη και όχι ενός επιστήμονα». Τα «Χειρόγραφα του
1844» αναδύουν μια ξεκάθαρη θεολογική εικόνα. Είναι το χρήμα που αναγνωρίζεται ως το
σύμβολο του Κακού και αλλοτριώνει την αυθεντικότητα του ανθρώπου που δεν είναι άλλη απ’ αυτή
την εκδήλωση της αγάπης του. Το ρομαντικό έτσι αξίωμα της χαμένης αθωότητας υπαγορεύει την
χιλιαστική ιδέα ενός επίγειου κομμουνιστικού παραδείσου. Η απανθρωπιά της ιστορικής του
εκδήλωσης, αυτή η πίστη αλλά και η ανοχή της σταλινικής αυθαιρεσίας εγγράφονται για τον
Steiner σ’ αυτόν τον παραμυθητικό ορίζοντα της μεσσιανικής υπόσχεσης, στην τελικότητα της
σωτηρίας.

Το μεσσιανικά πρόσωπα του Μαρξ και του Λένιν, τα δογματικά τους κείμενα, τα ιερά τους
εμβλήματα, η αγιογράφηση τους, η μεγάλη χορεία των μαρτύρων, οι τόποι του μαρτυρίου, οι
αιρετικές δοξασίες που θα ακολουθήσουν, συντάσσουν αυτή την θεολογική ιστορία της
μαρξιστικής ουτοπίας, το ιερό της ίχνος μέσα στον κόσμο. Σε αντίθεση όμως με τον Steiner, o
John Gray στη «Μαύρη Δημοκρατία», αναγνωρίζει στη Σοβιετική κυριαρχία το απόλυτο ίχνος του
Διαφωτισμού, τη νεωτερική φαντασίωση του «νέου ανθρώπου». «Ο άνθρωπος», σημείωνε το
1923 ο Τρότσκι, «θα γίνει απροσμέτρητα πιο δυνατός, σοφός και εξευγενισμένος, το σώμα του θα
αποκτήσει περισσότερη αρμονία, οι κινήσεις του θα γίνουν ρυθμικότερες, η φωνή του μουσικότερη.
Οι μορφές ζωής θα αποκτήσουν συγκλονιστική δυναμική». Ένα σταλινικό πρότυπο αγωνιστή που
οι καταγωγές του αναζητώνται στην αποκαλυπτικότητα του σοβιετικού συμβάντος. Η μεσσιανική
μορφή του Λένιν επαναδιατυπώνει την υπόσχεση της σωτηρίας και επαναρυθμίζει την
γραμμικότητα και τη συχνότητα της προοπτικής της. Αυτό όμως που εγγράφει την σοβιετική
ουτοπία στο διαφωτιστικό πρόγραμμα είναι για τον Gray το τρομοκρατικό της ίχνος. Μια
κατασταλτική μηχανή που δεν εδράζεται τόσο στην μακραίωνη παράδοση της ρωσικής
δεσποτείας, όπως υποστηρίζεται, αλλά στη ιακωβίνικη τρομοκρατία του Διαφωτισμού, στην ίδια
δηλαδή τη φύση της ουτοπικής σκέψης. Δεν είναι η αντικειμενικότητα της επιστημονικής του
πίστης αλλά αυτός ο απωθημένος του θρησκευτικός εαυτός που ευθύνεται για τη βιαιότητα του.
Από τις κοσμικές έτσι εξιδανικεύσεις του Διαφωτισμού έως τις ουτοπίες του 20ου αιώνα ακόμη και
αυτή η ανθεκτικότητα του φιλελεύθερου λόγου είναι η αποκαλυπτική ενός θρησκευτικού λόγου.

Μια άλλη μυθολογία του 20ου αιώνα εδραιωμένη κι αυτή στο ρομαντικό όραμα είναι του ναζισμού.
Η εξιδανίκευση μιας απολεσθείσας εικόνας, ενός χαμένου προτύπου, στη προκειμένη περίπτωση
αυτό των Αρχαίων Ελλήνων, υπαγορεύει την μεσσιανική αισθητική του. Μια μιμητική καθήλωση
όχι όμως στο εξορθολογισμένο κλασσικό παρελθόν της Διαφωτιστικής σκέψης αλλά στην
αισθητική των αποσυρόμενων σκιών του. «Αυτό που ανακάλυψαν οι Γερμανοί στο λυκαυγές του
θεωρησιακού ιδεαλισμού και της ρομαντικής φιλολογίας ήταν ότι στην πραγματικότητα είχαν
υπάρξει δύο Ελλάδες: μια Ελλάδα του μέτρου και της διαφάνειας, της θεωρίας και της τέχνης, της
περικαλλούς μορφής, της αρρενωπής και ηρωικής αυστηρότητας, του νόμου, της Πόλεως, του
φωτός και μια Ελλάδα καταχθόνια, νυκτόβια, σκοτεινή που είναι η αρχαϊκή κι άγρια Ελλάδα των
πάνδημων τελετουργιών, των αιματηρών θυσιών» διατείνεται ο Philippe Lacoue Labarthe. Αυτή
όμως η Ελλάδα των σκιών είναι και η μυστικιστική απόσυρση όλων των μορφών. Σε αντίθεση έτσι
με τον μαρξισμό η ναζιστική μυθολογία, δεν εγγράφεται στην προσδοκία των εικόνων της Ιστορίας
αλλά στη διακοπή τους, στη παρανοϊκή τους αποτυχία, στην δυστοπία της ιστορικής της
αρνητικότητας. Η Αρία φυλή δεν έχει μόνο βιολογικά χαρακτηριστικά αλλά και μυθικές καταγωγές,
είναι αυτός ο περιούσιος λαός που φέρει πάνω του το ίχνος του αρχαίου κάλλους και την ευθύνη
μαζί της φύλαξης του, είναι το μοναχικό υποκείμενο μιας αρχαίας φυλής που ανθίσταται απέναντι
στη νεωτερική απειλή.

Για τον Gray o ναζισμός είναι μια εκδήλωση καθαρά του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Οι
αντιφιλελεύθερες διακηρύξεις του Βολτέρου, ο Υπεράνθρωπος του Νίτσε, οι τεχνοκρατικές,
θετικιστικές προσεγγίσεις του Σεν Σιμόν και του Κοντ, ακόμη και αυτός ο λουθηρανικός
αντισημιτισμός είναι για τον Gray τα φιλοσοφικά θεμέλια του ναζισμού. Η φυλετική ανισότητα που
χαρακτήρισε την ναζιστική ουτοπία απαντάται και αυτή σε διαφωτιστικές θέσεις, όπως στις
αντιλήψεις του Λοκ για τους Ινδιάνους της Αμερικής, στον Βολτέρο για την προαδάμια καταγωγή
των Εβραίων, ακόμη και σ’ αυτόν τον Καντ που δεν αναγνώριζε στους νέγρους «κανένα αίσθημα
που να υπερβαίνει το μηδαμινό». Ο Gray δεν δικαιολογεί αυτές τις θέσεις ως ανήκουσες στην
πραγματικότητά τους. Ακόμη και αυτή η διαφωτιστική πίστη στην υπεροχή του Ευρωπαϊκού
πολιτισμού εδραιώνει γι αυτόν μια ρατσιστική θέση που σε συνδυασμό με ψευδοδαρβινικές ιδέες
οδηγεί σε γενικευμένες γενοκτονίες. Η «φυλετική επιστήμη» των ναζί όπως και το ολοκαύτωμα
που την ακολούθησε, δεν είναι για τον Gray παρά συμπτώματα του νεωτερικού, το «καταραμένο
απόθεμα» των κοσμικών του εξιδανικεύσεων.

Η σύγχρονη έκφραση της μεσσιανικής υπόσχεσης διασώζεται σήμερα σ’ αυτή τη μετανεωτερική,

απολίτικη «αλήθεια» του φιλελεύθερου οικονομισμού. Η παντοκρατορία του παγκοσμιοποιημένου
συστήματος, αυτός ο ανελέητος επεκτατισμός της αγοράς, είναι συνθήκες που υπαγορεύονται
από μια αφήγηση θρησκευτικού περιεχομένου. Είναι κατά αρχήν αυτός ο ιερός χαρακτήρας της
αγοράς, η αγορά ως μια θεία χειρονομία, όπως υποστήριζε ο Άνταμ Σμιθ και όχι μόνο ως
πραγματικότητα. Είναι το ανεκτίμητο των πραγμάτων που παραχωρεί τη θέση του στην
τιμολόγησή τους, στην «αυθεντικότητα» της εμπορικής τους αξίας. Ένα απροϋπόθετο «καθεστώς
αληθείας». Έπειτα αυτό το γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου, το αποκαλυπτικό, καταγωγικό ίχνος της
σύγχρονης πολιτικής θεολογίας που έθεσε τους όρους του στο φαντασιακό λόγο της αμερικάνικης
εξουσίας. Η ιδρυτική άλλωστε πράξη του Αμερικάνικού έθνους ήταν αυτή η χιλιαστική υπόσχεση
του νέου κόσμου, της «καθαρής Αμερικής». Οι «ένοπλοι ιεραπόστολοι» της σύγχρονης Δύσης
εφαρμόζουν έτσι στο Ιράκ ή στο Αφγανιστάν, ένα μεσσιανικό πρόγραμμα διαφώτισης,
εκσυγχρονισμού και εκδημοκρατισμού. Ένα διαφωτιστικό πρόγραμμα εγκλωβισμένο όμως στο
ίχνος της αποτυχίας του. Ίσως έτσι η Ιρακινή ουτοπία να είναι και η τελευταία διαφωτιστική
ουτοπία της ιστορίας, όπως υποστηρίζει ο Gray, αυτό το αδύνατο εν τέλει της χεγκελιανής
εξιδανίκευσης. Ένας κοσμικός ουτοπισμός που καταρρέει κάτω από το βάρος των αλλεπάλληλων
ιστορικών αποτυχιών του.

Όπως και να χει η μεγάλη συνεισφορά της Ουτοπίας στην πολιτική σκέψη είναι αυτή η φαντασιακή
της διάσταση. Το πραγματικό, το ξέρουμε πια, δεν υφίσταται. Η όποια συμμετοχή μας σ’ αυτό είναι
φαντασιακή, μυθοπλαστική. Ο βίος του ανθρώπου είναι ιδεόληπτος, συγκροτείται ως μια αφήγηση
που ξεπερνά και υπαγορεύει τον εαυτό. Η φιλανθρωπία έτσι της ιδέας είναι αυτός ο μεσσιανικός
της χαρακτήρας, το ρηξιγενές ενός αποκαλυπτικού περιεχομένου που κομίζει στην εφήμερη
γεγονοτολογία των ημερών το συμβάν της αιώνιας αλήθειας τους. Το μεσσιανικό συμβάν έτσι δεν
είναι τόσο η πραγματοποίηση της υπόσχεσης του όσο αυτή η δημιουργική δυνατότητα της
προοπτικής του. Δεν ανήκει στο επίπεδο της αντικειμενικότητας αλλά σ’ αυτό της καθαρής
δυνατότητας. Εξ ου και η ετερότητα που εισάγει στον κόσμο μας, το ίδιο το αδιανόητο, αυτό που
είναι αδιανόητο, το όντως πραγματικό.