ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΠΜ 50

Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων
ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΘΕΜΑ:
Ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί σημαντικό πυλώνα ανάπτυξης σε τοπικό και
εθνικό επίπεδο.

Εξετάστε:

- την έννοια του πολιτιστικού τουρισμού υπό το πρίσμα των στόχων και των
πολιτικών διεθνών οργανισμών (όπως, UNESCO, ICOMOS, E.E) με δράση σ’ αυτό
το πεδίο,

-τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις από την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω και ότι η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί

βασική συνιστώσα του πολιτιστικού τουρισμού, επιλέξτε ένα Μνημείο Παγκόσμιας
Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO (από την Ελλάδα ή οποιαδήποτε άλλη
χώρα) και εξετάστε τη συμβολή του στην ανάπτυξη και ανάδειξη του τόπου, καθώς
και στην προβολή της εικόνας της χώρας σε διεθνές επίπεδο.

Φοιτητής: Νίκανδρος Γαλατσόπουλος

Επιβλέπων Καθηγητής: Δρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης

Δεκέμβριος 2013

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

1
Περιεχόμενα
Εισαγωγή........................................................................................................................3
ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ........................................................4
1.1. Ορισμός του τουρισμού......................................................................................4
1.2. Ιστορική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου.......................................................8
1.3. Οι τύποι του τουρισμού.....................................................................................15
1.4. Πολιτισμικός τουρισμός........................................................................................16
1.5. Ο πολιτισμικός τουρισμός και οι διεθνείς οργανισμοί..........................................20
1.5.1. Οι διακυβερνητικοί οργανισμοί.........................................................................22
1.5.2. Η UNESCO και ο πολιτιστικός τουρισμός........................................................22
1.5.3. Tο ICOMOS και ο πολιτιστικός τουρισμός.......................................................26
1.5.4. Ο UNWTO και ο πολιτιστικός τουρισμός.........................................................28
1.5.5. Ο OWCH και ο πολιτιστικός τουρισμός............................................................29
1.5.6. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο πολιτιστικός τουρισμός.........................................30
1.5.7. Το Συμβούλιο της Ευρώπης και ο πολιτιστικός τουρισμός................................32
1.5.8. Η Europa Nostra και ο πολιτιστικός τουρισμός................................................34
2. Θετικές και αρνητικές επιπτώσεις από την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού35
2.1. Οικονομική διάσταση του πολιτιστικού τουρισμού..............................................35
2.2. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολιτιστικού τουρισμού...................................37
2.3. Κοινωνικές συνέπειες του πολιτιστικού τουρισμού..............................................39
2.4. Πολιτισμική διάσταση του πολιτιστικού τουρισμού.............................................41
ΕΝΟΤΗΤΑ 2. Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.......45
1.1. Πολιτιστική Κληρονομιά......................................................................................45
1.1. Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς..................................................................47
1.3. Η Ελλάδα και ο Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς.......................................49
1.3.1. Η Ακρόπολη των Αθηνών..................................................................................49
1.3.2. Ο αρχαιολογικός χώρος την Ακροπόλεως των Αθηνών ως Μνημείο Παγκόσμιας
Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO...................................................................51
1.3.3. Η συμβολή του αρχαιολογικού χώρου της Ακροπόλεως των Αθηνών στην
ανάπτυξη και ανάδειξη της Αθήνας διεθνώς................................................................52
Επίλογος.......................................................................................................................59
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..........................................................................................................60
Πηγές από το Διαδίκτυο...............................................................................................62

2
 Εισαγωγή

Τόσο στο διεθνή όσο και στον ελληνικό χώρο συνεχώς αυξάνεται η αποδοχή
της σημασίας του πολιτισμού και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων ως παράγοντες
της κοινωνικής συνοχής, της συλλογικής μνήμης και ταυτότητας, της επικοινωνίας
μεταξύ των λαών, της διαμόρφωσης σχέσεων μεταξύ των κρατών, της διαφύλαξης
των ιδιαιτεροτήτων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της ατομικής και της
συλλογικής χειραφέτησης, καθώς και της δημιουργικότητας και της προόδου.
Επιπλέον, την τελευταία δεκαετία, διαπιστώνεται διεθνώς, η αύξηση του κοινού των
πολιτιστικών εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων, η ανάπτυξη νέων μορφών
πολιτιστικής δημιουργίας και επικοινωνίας με τη χρήση των τεχνολογιών, καθώς και
η διαθεσιμότητα περισσότερου ελεύθερου χρόνου και χρημάτων, εκ μέρους του
κοινού, για την αξιοποίηση πολιτιστικών ευκαιριών. Ως εκ τούτου, παρατηρείται μια
ραγδαία αύξηση του αριθμού των τουριστών στους προορισμούς με πολιτιστικό
ενδιαφέρον.

3
ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

1.1. Ορισμός του τουρισμού

Αν και η λέξη “τουρισμός” πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 19 ου αιώνα,

εντούτοις, η δραστηριότητα που αυτή υποδηλώνει δεν είναι τόσο πρόσφατη, αφού
εξελίχθηκε παράλληλα με τα στάδια που διαμόρφωσαν την ανθρωπότητα κατά τη
διάρκεια των τελευταίων χιλιετηρίδων (Βαρβαρέσος, 1977). Ο όρος “τουρισμός”
προήλθε από την αγγλική λέξη “touring”, η οποία σημαίνει: «πηγαίνω σε διάφορους
τόπους για επίσκεψη αξιοθέατων και ψυχαγωγία» (Kindersley, 1997, σελ. 465). Η
προέλευσή αυτής της αγγλικής λέξης ήταν από τη γαλλική “tour”1, η οποία σήμαινε
«τριγυρίζω ὃπως π.χ. ὁ γῡρος τοῡ κόσμου (tour du monde)» (Καλφιώτης, 1976β, σελ.
43) και στη Γαλλία του 18ου αιώνα σήμαινε ένα κυκλικό ταξίδι (Βαρβαρέσος, 1977).
Επίσης, οι λέξεις “touring” και “tour” προέρχονταν από τη λατινική “tornus” που
υποδήλωνε ένα περιστρεφόμενο εργαλείο. Στα ελληνικά, ο όρος “touring” αρχικά
μεταφράστηκε ως “περιηγητισμός”, αλλά τελικά επικράτησε ως “τουρισμός”
(Καλφιώτης, 1976β), επειδή ο όρος “περιηγητισμός” ή “περιηγισμός” έχει
εννοιολογικό περιεχόμενο στενότερο από εκείνου του “τουρισμού” (Αιγινήτης,
1929).

Το 1800 στην Αγγλία, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η λέξη “tourist” για να
χαρακτηρίσει τα άτομα που συμμετείχαν στη Μεγάλη Περιήγηση (Grand Tour), ενώ
το 1811 πρωτοαναφέρθηκε η λέξη “tourism” στο Λεξικό της Οξφόρδης για να
επεξηγηθεί η πρακτική του να ταξιδεύει κανείς από ευχαρίστηση (Βαρβαρέσος,
2000), μιας και «η αναψυχή αποτελούσε το κατεξοχήν κίνητρο.» (Βαρβαρέσος, 1997,
σελ. 26). Όμως, γρήγορα η λέξη “tourism” «απέκτησε αρνητικούς συνειρμούς:
υποδήλωνε τα φτηνά ομαδικά ταξίδια και συνοδευόταν από ένα είδος βρετανικής
υπεροψίας απέναντι στους ξένους. Αντίθετα, οι λέξεις “ταξίδι” και “ταξιδιώτης”
διατήρησαν τη θετική σημασία τους, καθώς συνδέονταν με την εικόνα των πρώτων
ταξιδευτών, οι οποίοι προέρχονταν από την πλούσια, μορφωμένη ή αριστοκρατική
ελίτ.» (Lickorish, 2004, σελ. 22).

1 Μερικοί υποστηρίζουν ότι η λέξη τουρισμός προήλθε από την πρώτη μαζική επίσκεψη στην ιστορία που
πραγματοποιήθηκε τον Μεσαίωνα στην πόλη Tours της σημερινής Γαλλίας, κατά τη διαδρομή προσκυνήματος
προς το Santiago de Compostela (Pirenne, 2003).

4
 Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, αρκετοί συγγραφείς (π.χ. ο Schwink2 (1924),
o Gluksman (1929) κ.ά.) και διεθνείς οργανισμοί (όπως η Διεθνής Ακαδημία του
Τουρισμού3, η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων και Συγγραφέων Τουρισμού 4
(Fédération Internationale des Journalistes et Ecrivains du Tourisme, FIJET) κ.ά.)
προσπάθησαν να προσδιορίσουν το εννοιολογικό περιεχόμενο του τουρισμού και
κατ΄ επέκταση του τουρίστα. Συγκεκριμένα, η πρώτη προσπάθεια διατύπωσης
ορισμού για τον τουρισμό πραγματοποιήθηκε το 1936 από την Επιτροπή Στατιστικών
Εμπειρογνωμόνων της Κοινωνίας των Εθνών (Λαγός, 2005).

Στη συνέχεια παρατίθενται ενδεικτικά μερικοί ορισμοί που κατά καιρούς έχουν
δοθεί για τον τουρισμό και προσδιορίζουν το εννοιολογικό και λειτουργικό του
περιεχόμενο.

Tο 1942, οι Καθηγητές του Πανεπιστημίου της Βέρνης Walter Hunziker και

Kurt Krapf έδωσαν τον πρώτο, ίσως, ακριβή ορισμό του τουρισμού, που στη συνέχεια
υιοθετήθηκε και από τη Διεθνή Ένωση Επιστημονικών Εμπειρογνωμόνων Τουρισμού
(Association Internationale d' Experts Scientifiques du Tourisme, A.I.E.S.T.)
(Ηγουμενάκης, 1997; Βαρβαρέσος, 2008). Σύμφωνα με τους Hunziker και Krapf, «ο
τουρισμός είναι το σύνολο των σχέσεων και των γεγονότων που δημιουργούνται κατά
τη διάρκεια της μετακίνησης και της παραμονής των ατόμων εκτός του τόπου της
συνήθους κατοικίας τους, υπό τον περιορισμό ότι τόσο η μετακίνηση όσο και η
παραμονή δεν έχουν ως κίνητρο την άσκηση οιασδήποτε κερδοσκοπικής
δραστηριότητας»5. Επομένως, δύο κύριες έννοιες (το κίνητρο και η μετακίνηση)
οριοθέτησαν ουσιαστικά την πρώτη επιστημονική προσέγγιση του τουρισμού, όπου η
τουριστική παραγωγή έτεινε να ικανοποιήσει τις τουριστικές ανάγκες (Βαρβαρέσος,
1997).

2 Θεωρούσε ότι «ο τουρισμός είναι η κίνηση των ανθρώπων που εγκαταλείπουν προσωρινά τον τόπο της
μόνιμης διαμονής τους για λόγους που αφορούν το πνεύμα, το σώμα ή το επάγγελμα» (όπως αναφέρεται στο
Λαγός, 2005, σελ. 40). Με αυτό τον ορισμό καλύπτονταν οι λόγοι της τουριστικής μετακίνησης. Μολοταύτα, η
μετακίνηση αναφέρονταν ως εγκατάλειψη, γεγονός που δεν ανταποκρίνεται στο εννοιολογικό περιεχόμενο του
σύγχρονου τουρισμού.
3 Στο Διεθνές Λεξικό του Τουρισμού (1953) που εκδόθηκε από τη Διεθνή Ακαδημία του Τουρισμού (Alliance
Internationale de Tourisme, ΑΙΤ), ορίστηκε ότι «τουρισμός είναι το σύνολο των ανθρωπίνων μετακινήσεων και
των δραστηριοτήτων που προκύπτουν από αυτές» (Λαγός, 2005, σελ. 40). «Αυτές υποκινούνται, σε διαφορετικό
βαθμό και ένταση, από τον πόθο της απόδρασης, που ενυπάρχει στα άτομα.» (Βαρβαρέσος, 2000, σελ. 26).
Βέβαια, σε αυτόν τον ορισμό, κάθε μετακίνηση εμπεριείχε την έννοια του τουρισμού, αφήνοντας αδιευκρίνιστο το
είδος των δραστηριοτήτων (Κολτσιδόπουλος, 2000).
4 Η FIJET ορίζει ότι τουρίστας είναι το άτομο που πραγματοποιεί μια μετακίνηση, για οποιαδήποτε αιτία, πέραν
του συνήθους περιβάλλοντος του και το οποίο χρησιμοποιεί το χρόνο για την ικανοποίηση της περιέργειας του, σε
όλες τις μορφές της, καθώς και της ανάγκης του για ανάπαυση και ψυχαγωγία (Βαρβαρέσος, 2000).
5 http://v5.books.elsevier.com/bookscat/samples/9780750666374/9780750666374.PDF (30/12/13).

5
 Τον Αύγουστο του 1963, η Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τον
Τουρισμό και τα Διεθνή Ταξίδια που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη, σχηματοποίησε
τη μορφή των διεθνών ταξιδιωτών-τουριστών. Ειδικότερα, όρισε ως “επισκέπτη”
κάθε άτομο που μετακινείται σε άλλη χώρα, διαφορετική από εκείνη της μόνιμης
κατοικίας του, για οποιαδήποτε άλλο λόγο εκτός από εκείνο της άσκησης
αμειβομένου επαγγέλματος. Αυτός ο ορισμός κάλυπτε δύο κατηγορίες επισκεπτών:
τους τουρίστες6 και τους εκδρομείς7. Αργότερα, στις Συνδιασκέψεις του 1967, του
1971, του 1979 κτλ, οι ειδικοί επιστήμονες της Επιτροπής Στατιστικής των
Ηνωμένων Εθνών επιβεβαίωσαν την ισχύ του ορισμού της Συνδιάσκεψης της Ρώμης,
που θεωρείται έως σήμερα ο πιο επεξεργασμένος.

Το 1976, ο Claude Kaspar υιοθέτησε τον επεξεργασμένο ορισμό του A.I.E.S.T.)

σύμφωνα με τον οποίο, ο τουρισμός είναι το σύνολο των σχέσεων και των
φαινομένων που απορρέουν από το ταξίδι και την παραμονή των ατόμων, για τα
οποία ο τόπος παραμονής δεν είναι ούτε η αρχική και μόνιμη κατοικία, ούτε ο
συνήθης τόπος εργασίας. Σύμφωνα με τον Jafar Jafari (1977), ο τουρισμός «είναι η
μελέτη των ατόμων που βρίσκονται εκτός της μονίμου κατοικίας τους, της
βιομηχανίας[8] που επιχειρεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες τους, καθώς και των
επιδράσεων που ασκούν οι παραπάνω στο οικονομικό, κοινωνικοπολιτικό και φυσικό
περιβάλλον της χωρικής ενότητας υποδοχής» (όπως αναφέρεται στο Λαγός, 2005,
σελ. 41) .

Το Διεθνές Συνέδριο Στατιστικής για τα Ταξίδια και τον Τουρισμό, που έγινε
στην Ottawa τον Ιούνιο του 1991, πρότεινε ένα νέο ορισμό, όπου ο τουρισμός

6 Τουρίστες είναι οι προσωρινοί επισκέπτες, η παραμονή των οποίων υπερβαίνει τις 24 ώρες στην επισκεπτόμενη
χώρα και τα κίνητρα τους δύναται να είναι διακοπές, ανάπαυση, σπουδές θεραπεία, επαγγελματικές υποθέσεις,
οικογενειακοί λόγοι και συνέδρια.
7 Εκδρομείς είναι οι προσωρινοί επισκέπτες, η παραμονή των οποίων στην επισκεπτόμενη χώρα δεν υπερβαίνει
τις 24 ώρες.
8 Ωστόσο, ο χαρακτηρισμός του τουρισμού ως «“βιομηχανία” δεν είναι απόλυτα ορθός, καθώς δεν παράγει
συγκεκριμένο προϊόν, ενώ η απόδοση του δεν είναι (απτά) μετρήσιμη, σε αντίθεση με τη γεωργία (τόνους
σιτηρών) ή την ποτοποιία (λίτρα κρασί). Εξάλλου, δεν υπάρχει κάποια χαρακτηριστική μορφή της συγκεκριμένης
“βιομηχανίας”, που να είναι κοινή σε ολόκληρο τον πλανήτη.» (Lickorish, 2004, σελ. 9). Επιπλέον, ο όρος
βιομηχανία χρησιμοποιείται περισσότερο για τις επιχειρήσεις μεταποίησης και γενικότερα παραγωγής υλικών
αγαθών (Gee, 2001c). Για αυτό το λόγο, υπάρχουν συγγραφείς που πιστεύουν ότι δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως
βιομηχανία, καθώς ο τουριστικός τομέας είναι πρωταρχικά μία συλλογή από δραστηριότητες βασισμένες σε
υπηρεσίες που παρέχονται από μία πληθώρα επιχειρήσεων, που διαφορετικά δεν θα είχαν καμία σχέση μεταξύ
τους. Δεν διαθέτει μία μοναδική βάση ως βιομηχανία, αλλά συμπεριλαμβάνει διεσπαρμένες επιχειρήσεις και
οργανισμούς από πολλές βιομηχανίες. Από την άλλη πλευρά, άλλοι συγγραφείς πιστεύουν ότι συνιστά μία
ξεχωριστή βιομηχανία, εξαιτίας της εμπορικής του σημασίας. Τονίζουν άλλωστε, ότι πολλές οικονομικές
δραστηριότητες θεωρούνται ως ξεχωριστές βιομηχανίες, αν και περιλαμβάνουν ποικίλες συναλλαγές
διασκορπισμένες σε διαφοροποιημένες επιχειρήσεις, όπως οι κατασκευές.

6
περιλάμβανε τις δραστηριότητες που σχετίζονταν με τον ελεύθερο χρόνο, το
επάγγελμα κ.ά. των ανθρώπων που ταξίδευαν και παρέμεναν σε περιοχές εκτός του
συνήθους περιβάλλοντος όπου ζούσαν, για όχι περισσότερο από ένα συνεχόμενο έτος
(Λαγός, 2005). Επομένως, με την εισαγωγή της έννοιας του συνήθους περιβάλλοντος,
ο ορισμός απέκλειε καθημερινές δραστηριότητες, όπως τα ψώνια, καθώς και τη
μετάβαση προς και επιστροφή από την εργασία (Gee et al, 2001c).

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (World Tourism

Organization, WTO) το 1993, ο τουρισμός περιλαμβάνει δραστηριότητες των ατόμων
που ταξιδεύουν και μένουν για λιγότερο από ένα έτος σε ένα μέρος διαφορετικό από
τον τόπο κατοικίας τους, με σκοπό την αναψυχή, την εργασία ή άλλους σκοπούς
(Middleton, 2004).

Συνολικά, εάν ληφθούν υπόψη τα κοινά στοιχεία των διαφόρων ορισμών που
διαχρονικά έχουν προταθεί, θα μπορούσε να ειπωθεί, πως «τουρισμός […] είναι το
ταξίδι, η επίσκεψη σε έναν τόπο για λόγους αναψυχής, η περιήγηση. Συνεκδοχικά, το
σύνολο των δραστηριοτήτων, τεχνικών κ.λπ., που αποσκοπούν στην πραγματοποίηση
των ταξιδιών και της διανομής για λόγους αναψυχής.» (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος
Larousse Britannica, 2007, τ. 50, σελ. 224). Είναι το πολυπρισματικό κοινωνικό και
οικονομικό φαινόμενο, το οποίο συμβαίνει όταν τα άτομα αλλάζουν φυσικό
περιβάλλον και ρυθμούς ζωής που τους ικανοποιούν ψυχοσωματικές ανάγκες και
πνευματικές περιέργειες, μέσα από συνειδητή και αποκλειστικά για το σκοπό αυτό
πρόσκαιρη μετακίνηση σε ξένο γεωγραφικό χώρο και η παραμονή τους σε αυτόν
γίνεται για χρονικό διάστημα μέχρι ενός έτους, όπου αναπτύσσονται συγκεκριμένες
δραστηριότητες αναψυχής, διακοπών, επιχειρηματικές, θρησκευτικές κ.ά.

Κοντολογίς, το φαινόμενο του τουρισμού έχει δύο διαστάσεις. Η μία διάσταση

(δυναμική) σχετίζεται με την πρόσκαιρη μετακίνηση των τουριστών για τουριστικούς
λόγους και ονομάζεται τουριστική ζήτηση. Η δεύτερη διάσταση (στατική) αφορά την
υποδοχή και εξυπηρέτηση των τουριστών και ονομάζεται τουριστική προσφορά.
Τέλος, τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες που ζητούνται από τους τουρίστες και
προσφέρονται από τις τουριστικές επιχειρήσεις ονομάζονται τουριστικά προϊόντα.

7
1.2. Ιστορική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου

Ο τουρισμός, παρότι στηρίχτηκε από την αρχαιότητα έως σήμερα στον

ελεύθερο χρόνο και τη μετακίνηση, εντούτοις παρουσίασε διαχρονικά μια
μορφολογική εξέλιξη και μια διαρκή χωρικά διάρθρωση.

Στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, ο ελεύθερος χρόνος απεικόνιζε την προέλευση
και την τάξη των πολιτών που ήταν ελεύθεροι και οικονομικά εύποροι, απαλλαγμένοι
από κάθε εξαναγκαστική απασχόληση. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, που
διέθεταν ελεύθερο χρόνο, είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε διαφόρων τύπων
ταξιδιωτικές μετακινήσεις. Άλλωστε, η ύπαρξη της καλούμενης ξενίας, περί της
οποίας πολλές περιγραφές ανευρίσκονται στα ομηρικά έπη, μαρτυρούν για την
ύπαρξη μιας υποτυπώδους μορφής τουρισμού με την έννοια της περιήγησης 9. Επίσης,
η μελέτη των διαφόρων γραπτών μνημείων, λ.χ. του Αρτεμιδώρου, του Διοδώρου του
Σικελιώτη, του Παυσανία, του Στράβωνος, του Ηροδότου 10, του Πλάτωνος11 κ.λπ.,
μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι εκείνη την εποχή, υπήρχε το φαινόμενο της
τουριστικής διακίνησης ατόμων, έστω περιορισμένο, χάριν τέρψεως και
ικανοποίησης ψυχικών επιθυμιών και πνευματικών περιεργειών (π.χ. να γνωρίσουν
νέες φιλοσοφικές δοξασίες, άλλους ανθρώπους, νέες τεχνικές, να πληροφορηθούν για
τη ζωή και τον πολιτισμό τους κ.λπ.) (Καλφιώτης, 1976).

Τα πρώτα λοιπόν ταξίδια, άρχισαν στους αρχαίους χρόνους με τους ταξιδιώτες

να είναι επιστήμονες και έμποροι (π.χ. οι Φοίνικες), οι οποίοι συνέδεαν τη περιήγηση
με το επάγγελμα τους, ενώ τα ταξίδια για θρησκευτικούς λόγους 12 αποτέλεσαν

9 Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, η λέξη περιηγητής δήλωνε αφ’ ενός εκείνον που καθοδηγούσε τους
ξένους σε ενδιαφέροντες τόπους και τους ερμήνευε τα αξιοθέατα, και αφ΄ ετέρου τον συγγραφέα που περιέγραφε
λεπτομερώς τόπους και πόλεις, καθώς και τα άξια θέας και λόγου υπάρχοντα σε αυτούς (Λεοντίδου, 2005β).
10 Ο Ηρόδοτος, γεωγράφος και ιστορικός (480-421 π.Χ.), υπήρξε από του πρώτους “ταξιδιώτες-τουρίστες”, ο
οποίος κατά τη διάρκεια των μετακινήσεων του δεν σταμάτησε να ενδιαφέρεται για τα ήθη, τα έθιμα, τη θρησκεία
και τις τέχνες των τόπων που επισκεπτόταν. Οι περιηγήσεις του έφταναν μέχρι τη Σικελία, την Αίγυπτο και την
Περσία και εξιστορούνταν στις Ιστορίες του. Επιπλέον, ο Ηρόδοτος στις Ιστορίες περιέγραψε τη μετακίνηση
χιλιάδων Αιγυπτίων, οι οποίοι έπλεαν στο Νείλο με τις φελούκες τους με σκοπό να μεταβούν στο ναό της
Μέμφιδος (Ηρόδοτος, 2003γ).
11 Στους Νόμους διακρίνεται η αναλυτική του σκέψη στην επισήμανση των μορφών του τουρισμού και των
οικονομικών πλαισίων της τουριστικής διακίνησης. Μάλιστα, ο Πλάτωνας επιχείρησε την καθιέρωση ορολογίας
και ανάπτυξε τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του ξένου φτάνοντας στις πιο απίθανες λεπτομέρειες
(Τσαλουχίδης, χ.χ.).
12 Μετακινήσεις για θρησκευτικούς λόγους καταγράφονται από την προϊστορική εποχή. Τα μενίρ, οι μεγαλιθικοί
σχηματισμοί και οι σπηλαιογραφίες είχαν την ίδια λειτουργία με αυτή τον καθεδρικών ναών. Στην αρχαιότητα οι
Κέλτες από όλα τα μέρη της Ευρώπης συγκεντρώνονταν σε ιερά μέρη (δάση, σπήλαια, τόπους ταφής) όπου
πραγματοποιούσαν τελετές, έκαναν προσφορές και θυσίες. Οι γερμανικές φυλές συγκεντρώνονταν στο Irminsul
και στο ιερό της Uppsala. Οι κάτοικοι του Μεξικού ταξίδευαν και αναζητούσαν τη λύτρωση στο ναό Quetzal και
οι κάτοικοι του Περού στο Cuzko (Μοίρα, 2000γ).

8
ουσιαστικά τα πρώτα ταξίδια αναψυχής (Τσάρτας, 1996). Τα θρησκευτικά
προσκυνήματα συνδύαζαν τη γιορτή με την αναψυχή, τη συναναστροφή κ.λπ. Ένα
δίκτυο μαντείων και ιερών χώρων αναπτύχθηκε στον ελλαδικό χώρο. Η επίσκεψη
στους χώρους αυτούς δημιουργούσε την πολυπληθέστερη περιηγητική μετακίνηση.
Επί παραδείγματι, στους Δελφούς ή στην Ελευσίνα, οι “προσκυνητές”, πέρα από την
ικανοποίηση του βασικού κινήτρου της μετακίνησης, επεδίωκαν την ανακάλυψη της
διαδρομής του τοπίου, των υπαρχόντων οικισμών, των πληθυσμών υποδοχής, της
περιπέτειας και των εκπλήξεων του ταξιδιού. Επιπροσθέτως, οι Ολυμπιακοί Αγώνες
(770 π.Χ.) και τα Πύθια13, αποτελούσαν αθλητικο-θρησκευτικές εκδηλώσεις στα
πλαίσια μιας χωροχρονικά οριοθετημένης μετακίνησης, όπου η αναψυχή και οι
πολιτιστικές δραστηριότητες (θεατρικές παραστάσεις, μουσικές εκδηλώσεις)
συμπλήρωναν τον κύριο κορμό των εκδηλώσεων μετακίνησης (Mossé, 2008).

H αύξηση των τουριστικών μετακινήσεων στην αρχαία Ελλάδα συνδέθηκε

στενά με τον πολλαπλασιασμό των αθλητικών, θρησκευτικών και πολιτιστικών
γεγονότων (Ίσθμια, Νέμεα, επισκέψεις στον Παρθενώνα κ.λπ.), οι οποίες με τη σειρά
τους συμβάλλανε στην πύκνωση και στη βελτίωση του υπάρχοντος οδικού δικτύου,
το οποίο συμπληρώθηκε με πρόσθετες υπηρεσίες, όπως εκείνες των εξηγητών, των
πανδοχείων14, των σταθμών ανάπαυλας κ.λπ15. Παραδείγματος χάριν, στον Ιερό λόφο
της Ακρόπολης της Αθήνας δημιουργήθηκαν δημόσιοι κοιτώνες με κύριο σκοπό την
ανάπαυση των επισκεπτών, ξενώνες και πανδοχείο προορισμένο να υποδέχεται
δωρεάν τους προσκυνητές (Ανδριώτης, 1974).

Ήδη από τους ελληνιστικούς χρόνους και πολύ περισσότερο στους ρωμαϊκούς,
η Αθήνα, με την αίγλη και το μύθο της Κλασσικής Εποχής που είχε δημιουργηθεί,
έγινε ο κυριότερος πολιτιστικός προορισμός και το επίκεντρο ενός ιδιόμορφου
εκπαιδευτικού τουρισμού, όπου οι πλούσιοι και ανήσυχοι από όλο το μεσογειακό
κόσμο ερχόταν να παρακολουθήσουν μαθήματα στις διάσημες φιλοσοφικές και
ρητορικές Σχολές της πόλης. Άλλωστε, από την Αρχαιότητα, οι Αθηναίοι κατέβαλαν
ειδική προσπάθεια για την προσέλκυση των περιηγητών, στις διάφορες περιοχές όπου
εκδηλωνόταν τουριστική αφορμή και αιτία, αξιοποιώντας κατάλληλα όλα τα

13 Μάλιστα, οι Δελφοί κήρυτταν την ιερή εκεχειρία, για να διαγωνιστούν οι αθλητές με ειρηνικές συνθήκες, γιατί
αυτό ήταν το συμφέρον των ιερέων και του τουρισμού, λόγω της συρροής αθλητών, γυμναστών και θεατών.
14 Τον 5ο αιώνα π.Χ. χρονολογείται το πρώτο ελληνικό πανδοχείο, που ανακαλύφθηκε από τους αρχαιολόγους
στις Πλαταιές της Βοιωτίας, πλησίον του ναού της Ήρας (Ανδριώτης, 1974).
15 Ως πρώτος τουριστικός φόρος αναφέρεται η επιβολή φόρου στους προσκυνητές που περνούσαν από την πόλη
Κρίσσα για να πάνε στους Δελφούς (Ανδριώτης, 1974).

9
αξιοθέατα τους (Τσαλουχίδης, χ.χ.). Μάλιστα, η προσέλκυση των περιηγητών
στηριζόταν στην πεποίθηση για την πνευματική ανωτερότητα των Αθηναίων, η οποία
καλλιεργούνταν συστηματικά στη μητρόπολη του τότε γνωστού κόσμου, που ήταν
γεμάτη με ωραία μνημεία, ψυχαγωγικά κέντρα και Σχολές- Στοές, στις οποίες
διέπρεπε η υψηλή διανόηση.

Κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τα ταξίδια για ψυχαγωγία, για
ιαματικά λουτρά16, για θαλάσσια κολύμβηση, για προσκυνήσεις και για
παρακολούθηση αθλητικών αγώνων ήταν αρκετά διαδεδομένα (Καλφιώτης, 1976).
Άλλωστε, οι ρωμαϊκές οδοί αποτελούσαν ικανοποιητικό δίκτυο ταξιδιών και
επικοινωνίας, όπως και η χρήση ενός μόνο νομίσματος και μιας κοινής γλώσσας, της
λατινικής, διευκολύνοντας τις μετακινήσεις. Επιπλέον, η Ρώμη, ως πρωτεύουσα,
εξελίχθηκε σε ένα σημαντικό αστικό τουριστικό προορισμό. Εκτός αυτού, ο
Imperator Caesar Divi filius Augustus θέσπισε τις “καλοκαιρινές διακοπές”, ως
κατεξοχήν προνόμιο της ανώτερης κοινωνικής τάξης, οι οποίες πραγματοποιούνταν
το μήνα Αύγουστο (Feriae Augusti). Έτσι, η τάξη των πατρικίων διέθετε ένα
σημαντικό τμήμα του ελεύθερου χρόνου της σε τουριστικές μετακινήσεις, απόρροια
των οποίων υπήρξε η δημιουργία πολυάριθμων και πολυσύχναστων παραθεριστικών
κέντρων.

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η ανάπτυξη των ταξιδιών περιορίζονταν από

τους φεουδαρχικούς πολέμους, τις ληστρικές επιθέσεις, την πολιτική αστάθεια, την
έλλειψη πολλών εμπορικών συναλλαγών, το ανεπαρκές σύστημα μεταφορών και τον
ελάχιστο ελεύθερο χρόνο (Le Goff, 2007b). Εν πάση περιπτώσει, δύο μορφές
τουρισμού επικράτησαν κατά τους Μέσους Χρόνους: ο πανεπιστημιακός τουρισμός
που εμφανίστηκε γύρω από τα πανεπιστημιακά κέντρα της Ευρώπης, όπως το Παρίσι,
το Μοντελιέ, την Οξφόρδη, το Κέμπριτζ (Lindberg, 2003b) και ο τουρισμός των
μεγάλων θρησκευτικών γεγονότων και εορτών17. Ο τουρισμός εμφανίστηκε ως

16 Η πρακτική της λουτροθεραπείας ήταν αρκετά διαδεδομένη κατά την αρχαιότητα και συνδύαζε τις
υποχρεωτικές και ωφέλιμες μετακινήσεις με εκείνες της αναψυχής και της κοσμικότητας. Οι ιαματικές πηγές της
Χειμάρας προτιμούνταν από τον Πίνδαρο και της Κασταλίας από τον Ηρόδοτο, ενώ ο Lucius Anneus Seneca ήταν
τακτικός επισκέπτης της λουτρόπολης Baies (Ανδριώτης, 1974).
17 Τα χριστιανικά προσκυνήματα χρονολογούνται από το 2 ο αιώνα, αρχικά προς την Ιερουσαλήμ, αργότερα στη
Ρώμη και στη συνέχεια προς ιερά μέρη, όπου υπήρχαν λείψανα αγίων, μαρτύρων κ.λπ. Η προσκυνηματική κίνηση
διατηρήθηκε ακόμα και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, με μεγαλύτερη ισχύ την περίοδο των Σταυροφοριών και
με αυξημένους αριθμούς και προς άλλα ιερά όπως π.χ. τον Άγιο Ιάκωβο της Κομποστέλα και το Canterbury
(Μοίρα, 2000γ).

10
πολιτιστικό18 και θρησκευτικό συμβάν19. Η εκκλησία, υιοθετώντας τις επιταγές της
αρχαίας παράδοσης “περί φιλοξενίας”, επανέφερε αυτόν το θεσμό, τονίζοντας ότι
όλοι οι ταξιδιώτες έπρεπε να τυγχάνουν φιλοξενίας με όλη την απαιτούμενη
ανθρωπιά20. Τον 14ο αιώνα, ο Jehan de Mandeville δημοσίευσε το Ταξίδι στους Άγιους
Τόπους, το οποίο αποτέλεσε τουριστικό οδηγό για προσκυνητές. Αργότερα, η
Μεταρρύθμιση και η εκλαΐκευση της εκπαίδευσης έδωσαν νέα ώθηση στις
μετακινήσεις. Έτσι, τον 17ο αιώνα, τα ταξίδια θεωρούνταν τμήμα της εκπαίδευσης
των ευγενών, καθώς οι γόνοι καλών οικογενειών ενθαρρύνονταν να ταξιδέψουν στο
εξωτερικό σε μια πρώιμη εκδοχή της Μεγάλης Περιήγησης “Grand Tour” (Lickorish,
2004).

Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, ο τουρισμός εμπλουτίστηκε με νέα

κίνητρα. Οι άνθρωποι ταξίδευαν με κύριο σκοπό την ευχαρίστηση και διακατεχόμενοι
από διανοουμενίστικη περιέργεια (Βαρβαρέσος, 2008). Στα πλαίσια των
εκπαιδευτικών μετακινήσεων των Βρετανών ευγενών, δημιουργήθηκαν στη Γαλλία
δύο ειδών περιηγήσεις: η “Μικρή Περιήγηση” (Petit Tour), που περιλάμβανε το
Παρίσι και το νοτιοδυτικό τμήμα της Γαλλίας, και η “Grand Tour”21, που εκτός των
παραπάνω, συμπεριλάμβανε τη Βουργουνδία, τη νότια και τη νοτιοανατολική
Γαλλία22. Μόνο στη Γαλλία, μεταξύ του 1600 και του 1660 εκδόθηκαν τετρακόσια
βιβλία ταξιδιωτικού περιεχομένου23. Σίγουρα αυτήν την περίοδο, η πρακτική του
ταξιδιού εθεωρείτο δύσκολη, επώδυνη και δαπανηρή, για αυτό και το ταξίδι
αποτελούσε προνόμιο μιας ολιγαρχίας αριστοκρατών και εισοδηματιών (rentiers24).

18 Η πλειονότητα των πρώτων τουριστών ήταν φιλομαθείς αριστοκράτες, οι οποίοι επιδίδονταν σε διετή και
τριετή εκπαιδευτικά ταξίδια στη Γηραιά Ήπειρο με στόχο την απόκτηση κλασσικής παιδείας.
19 Λόγου χάριν, ταξίδια πραγματοποιούσαν οι έμποροι και αξιωματούχοι, καθώς και οι ρωμαιοκαθολικοί μοναχοί
στη βρετανική ενδοχώρα.
20 Επίσης, η εκκλησία δημιούργησε μικρά ορεινά καταλύματα στις πλέον απομονωμένες περιοχές. Όμως, η
διάδοση αλκοολούχων ποτών και η ευρεία κατανάλωση τους στα πανδοχεία προκάλεσε το μένος της εκκλησίας, η
οποία αποδοκίμασε τον τρόπο λειτουργίας τους.
21 «Ο βασικός σκοπός της Μεγάλης Περιήγησης ήταν η μόρφωση. Συνήθως, διαρκούσε περίπου τρία χρόνια και
το νεαρό πρόσωπο συνοδευόταν από μια ομάδα υπηρετών και καθηγητών, ενώ μετέφερε μαζί του συστατικές
επιστολές προς τα μέλη της Ευρωπαϊκής αριστοκρατίας [….] η Μεγάλη Περιήγηση προσέλκυε πολλούς
συμμετέχοντες, τόσο από τις μεσαίες όσο και από τις ανώτερες τάξεις. Σταδιακά και κάτω από την ισχυρή πίεση
των αξιών της μεσαίας τάξεις, οι αριστοκρατικές προδιαγραφές μόρφωσης άρχισαν να υποχωρούν και το
επίκεντρο των ταξιδιών στο εξωτερικό έγινε η ψυχαγωγία και όχι η μόρφωση.» (Gee et al, 2001c, σελ.55 -56).
22 Τόσο ο μεγάλος όσο και ο μικρός “tour” ήταν απόρροια της εξωστρέφειας που χαρακτήριζε τον τουρισμό των
Άγγλων. Οι πλουσιότεροι Άγγλοι επέλεγαν το “Grand Tour”, ο οποίος διαρκούσε μέχρι και δύο έτη, ενώ η
συμμετοχή των νεαρών και μορφωμένων Άγγλων εθεωρείτο απαραίτητο συμπλήρωμα της μόρφωσης τους.
23 Ορισμένοι εκδοτικοί οίκοι όπως π.χ. ο Barbin και ο Rigaud ειδικεύονταν μόνο στις ταξιδιωτικές εκδόσεις.
24 O όρος “rentiers” περιλάμβανε εκείνους που, έχοντας εργαστεί μια ολόκληρη ζωή, είχαν φτάσει σε ηλικία
ανάπαυσης, καθώς και εκείνους που δεν ήταν υποχρεωμένοι να εργαστούν εφόσον μπορούσαν να ζήσουν από τα
εισοδήματα τους. Μάλιστα, στα πρόσωπα αυτών των “rentiers” συναντούμε τους ήρωες των περισσοτέρων
μυθιστορημάτων του Émile Zola.

11
Toν 18ο αιώνα, ο θεσμός “Grand Tour”25 έφτασε στο αποκορύφωμα του, ως μια
ιδιαίτερα αναπτυγμένη μορφή τουρισμού (Page, 2006) και συνέβαλε, ενδεχομένως,
στην παγίωση της αντίληψης περί της ύπαρξης ενός οικουμενικού πολιτισμού, καθώς
και στην αποδοχή της πολιτισμικής ποικιλομορφίας και της δημιουργικής
διασταύρωσης των πολιτισμών.

Έπειτα, η ανάπτυξη του τουρισμού επηρεάστηκε σημαντικά από τις τεχνικές

εξελίξεις της Βιομηχανικής Επανάστασης στα μεταφορικά μέσα26, αφού αυτά
αποτελούσαν βασική προϋπόθεση για την επίσκεψη σε έναν προορισμό (Lickorish,
2004). Οπότε, η μαζική τουριστική ανάπτυξη συνδυάστηκε με τη δημιουργία ενός
μαζικού, γρήγορου και ασφαλούς μεταφορικού μέσου του σιδηρόδρομου, ο οποίος
έκανε την εμφάνιση του τον 19 ο αιώνα27. Επιπροσθέτως, η ταχεία μεγέθυνση του
πληθυσμού και του πλούτου δημιούργησαν μια τεράστια αγορά σε σχετικά σύντομο
χρονικό διάστημα και τότε άρχισαν τα μαζικά ταξίδια και το ταξιδιωτικό εμπόριο από
τα τουριστικά γραφεία και πρακτορεία. Ο Thomas Cook επινόησε το “ομαδικό
ταξίδι” (inclusive indvidual tour) σε προσιτές τιμές, που απευθυνόταν κυρίως σε
μεσαίες εισοδηματικές τάξεις28, αφού προσέφερε το πρώτο ολοκληρωμένο τουριστικό
πακέτο, το οποίο περιελάμβανε: τη μεταφορά, το κατάλυμα και τις δραστηριότητες σε
ένα νέο επιθυμητό προορισμό. Η εταιρεία του “Thomas Cook & Son” εξελίχθηκε
ταχύτατα με υποκαταστήματα σε 68 χώρες. Έτσι, π.χ. το 1851 ανέλαβε τη μεταφορά
165.000 εκδρομέων από το Γιορκσάϊρ στη Μεγάλη Βιομηχανική Έκθεση του
Λονδίνου, ενώ το 1856 οργάνωσε την πρώτη εκδρομή στη Ηπειρωτική Ευρώπη και
το 1865 την πρώτη “οργανωμένη” κρουαζιέρα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Συνεπώς, ο
Cook δημιούργησε μια καινοτόμα τουριστική υπηρεσία και ένα οργανωμένο μαζικό
ταξίδι. Την πρωτοποριακή ιδέα του υιοθέτησαν άμεσα πάρα πολλές εταιρείες σε
ολόκληρο τον πλανήτη (Lickorish, 2004). Εν τέλει, ο βιομηχανικός καπιταλισμός

25 Με το Μεγάλο Γύρο προέκυψε ένα νέο επάγγελμα, αυτό του ταξιδιωτικού φροντιστή ( travelling tutor),
καθήκον του οποίου ήταν να: «επιβλέπει τη συμπεριφορά του ταξιδεύοντος ευγενούς, να ενεργεί ως ξεναγός, να
φροντίζει για τη διανομή, να τον εισάγει στις τέχνες, στα βιβλία, και να τον συστήνει σε σοφούς άνδρες και να
παρακολουθεί την πρόοδο του στις ικανότητες του ως ευγενούς και λόγιου ανθρώπου, που θεωρούνταν
απαραίτητες ιδιότητες της αριστοκρατίας.» (Holden, 2008, σελ. 33-34).
26 Η εφεύρεση της ατμομηχανής από τον James Watt το 1784 οδήγησε στην ανάπτυξη του σιδηροδρόμου και του
ατμόπλοιου.
27 Στη μεγέθυνση των τουριστικών ροών συνέβαλε και η κατασκευή μεγάλων ατμόπλοιων. Το 1807, ο Robert
Fulton κατασκεύασε το “Clermont”, ένα ξύλινο πλοίο με τροχούς, κινούμενο με τη βοήθεια ατμομηχανής. Το
1838, κατασκευάστηκε το πρώτο ατμόπλοιο χωρίς ιστία, το “Great Western”, το οποίο εξυπηρετούσε τις πρώτες
υπερωκεάνιες διασυνδέσεις (Asimov, 2005).
28 «Ο Cook έπαιξε αποφασιστικό ρόλο, μαζί με το σιδηρόδρομο, στο να βοηθήσει στο μετασχηματισμό της
κοινωνίας από μια, κατά βάση, στατική, στη οποία οι φτωχότεροι παρέμεναν στα σπίτια τους, σε μια περισσότερο
κινητική και ευμετάβλητη.» (Holden, 2008, σελ. 46).

12
κατάφερε να δημιουργήσει δύο καινοφανείς μορφές ταξιδιού αναψυχής: του
τουρισμού και τις διακοπές για την μπουρζουαρία και τις ημερήσιες εκδρομές για τις
μάζες (Hobsbawm, 1975).

Η ανοδική πορεία του τουρισμού διακόπηκε από τον Πρώτο Παγκόσμιο

Πόλεμο. Μολοταύτα, ο πόλεμος έδωσε ώθηση σε νέες τεχνολογικές εξελίξεις, όπως
την ανάπτυξη των οδικών μεταφορών και των αερομεταφορών, που συνέβαλλαν
θετικά στην ανάπτυξη του τουρισμού κατά τον μεσοπόλεμο (Lickorish, 2004). Στη
δεκαετία του ‘30 καθιερώθηκε ο τουρισμός στις σύγχρονες κοινωνίες με τη
νομοθεσία που αφορούσε τις “πληρωμένες διακοπές”. Τότε ψηφίστηκαν
νομοθετήματα που κατοχύρωναν τις άδειες μετ’ αποδοχών και οδηγούσαν στον
εκδημοκρατισμό και τη μαζικοποίηση του τουρισμού 29, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς
μήνες30. Αυτή η δεκαετία θεωρείται σταθμός για την ανάδειξη του τουρισμού σε
κοινωνικο-οικονομικό φαινόμενο, άρρηκτα συνδεδεμένου με τη βελτίωση των
κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών διαβίωσης και για τη δημιουργία νέων
παραγωγικών σχέσεων που διαμορφώνονταν μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση,
κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες (Τσάρτας, 1996; Βαρβαρέσος, 2008). Όμως, η
μεγάλη οικονομική ύφεση της δεκαετίας του ‘30 και ο Δεύτερος Παγκόσμιος
Πόλεμος είχαν σαν αποτέλεσμα και τη διακοπή των τουριστικών δραστηριοτήτων.

Η περίοδος από το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και μετά,

αποτέλεσε μία εποχή μεγάλων τεχνολογικών επαναστάσεων, μαζικής βιομηχανικής
ανάπτυξης και αύξησης του κατά κεφαλή εισοδήματος. Ο τουρισμός, ο οποίος
συνδέονταν άμεσα με τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις της εποχής,
αναδείχθηκε σε έναν από τους δυναμικότερους κλάδους της παγκόσμιας οικονομίας
(Lickorish, 2004; Τσάρτας, 1996). Οι βασικοί λόγοι της αλματώδους προόδου του
τουρισμού στη μεταπολεμική περίοδο ήταν συνοπτικά οι εξής: Η γενικότερη
οικονομική άνθιση που ευνοούσε τη δημιουργία διαθέσιμου εισοδήματος. Η αύξηση
29 Μεταξύ των σημαντικότερων παραγόντων οι οποίοι μετέβαλαν καθοριστικά τον “ελιτίστικο” χαρακτήρα του
τουρισμού των “rentiers” και συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό και την ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου
ήταν η δημιουργία μίας πληθώρας οργανώσεων, οι οποίες αποσκοπούσαν στην προώθηση του εσωτερικού
τουρισμού. Με την ανάπτυξη του εσωτερικού τουρισμού, μια νέα τουριστική φιλοσοφία δημιουργήθηκε. Ο
τουρισμός κατέστη κοινωνική αναγκαιότητα, έγινε αναπόσπαστο τμήμα του ελεύθερου χρόνου και
αντιμετωπίστηκε με τον ίδιο τρόπο όπως το δικαίωμα στη μόρφωση και τη δημοκρατία. Ο μαζικός τουρισμός
χαρακτηρίζεται από την ομαδική συμμετοχή των τουριστών στις διάφορες φάσεις της τουριστικής
δραστηριότητας. Ο χαρακτήρας του μαζικού τουρισμού οφείλεται στον τρόπο οργάνωσης του ταξιδιού, καθώς και
στον επιλεγμένο τόπο διακοπών. Η πρώτη γεωγραφική περιοχή όπου επικεντρώθηκε ο μαζικός τουρισμός ήταν η
ακτή. Σίγουρα, ο μαζικός τουρισμός και οι χωρο-χρονικές συγκεντρώσεις ερμηνεύουν βασικά το σύγχρονο
τουριστικό φαινόμενο.
30 Τότε ανακαλύπτεται η διπλή εποχικότητα του τουριστικού φαινομένου (χειμώνας-καλοκαίρι).

13
του οικογενειακού εισοδήματος και του βιοτικού επιπέδου, αφού από τη δεκαετία του
1970 παρατηρήθηκε μεγάλη άνοδος του αριθμού των οικογενειών, στις οποίες
εργάζονταν και οι δύο σύζυγοι. Η επαναστατική εξέλιξη στις αερομεταφορές (π.χ.
πτήσεις “charters”), η επέκταση του σιδηρόδρομου, η ανάπτυξη της
αυτοκινητοβιομηχανίας, καθώς και το χαμηλό κόστος μεταφοράς με τη συνεχή πτώση
των τιμών, ιδιαίτερα στα μακρινά ταξίδια. Η άνοδος του μέσου όρου ζωής, η μείωση
του χρόνου συνταξιοδότησης και του χρόνου της εβδομαδιαίας διάρκειας εργασίας, η
καθιέρωση κοινωνικών παροχών (π.χ. η κοινωνική ασφάλιση). Η αύξηση του
ελεύθερου χρόνου, η βελτίωση των συνθηκών εργασίας, των όρων αμοιβής των
εργαζομένων και οι νομοθετικές ρυθμίσεις του χρόνου εργασίας και των διακοπών. Η
ανάπτυξη των τουριστικών επιχειρήσεων, η διεθνοποίηση της επιχειρηματικής τους
δράσης, η δημιουργία πολλών και οργανωμένων τουριστικών γραφείων, ο
πολλαπλασιασμός των ταξιδιωτικών οργανώσεων και γενικά η διεύρυνση και ο
εκσυγχρονισμός της ταξιδιωτικής βιομηχανίας. Επίσης. η βελτίωση της
πληροφόρησης και των υπηρεσιών υποδοχής. Η πολιτική και οικονομική
σταθερότητα στις αναπτυγμένες χώρες, καθώς και η κατάσταση διαρκούς ειρήνης.
Έτσι, κάτω από αυτές τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, ο τουρισμός έλαβε ένα
μαζικό χαρακτήρα, που τον διαφοροποιούσε από τις παλαιότερες μορφές του που
ήταν προνόμιο των πλουσίων και της αριστοκρατίας.

Ωστόσο, από το τέλος της δεκαετίας του 1970, το πρότυπο ανάπτυξης του
οργανωμένου μαζικού τουρισμού, που κυριαρχούσε κατά τις πρώτες μεταπολεμικές
δεκαετίες, άρχισε να αμφισβητείται και σταδιακά να εγκαταλείπεται, δεδομένου ότι
προκάλεσε οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα στην τουριστική
ανάπτυξη πολλών προορισμών (π.χ. υποβάθμιση του περιβάλλοντος, κατασπατάληση
ή και καταστροφή φυσικών και πολιτιστικών πόρων, μεταμόρφωση περιοχών
ιδιαίτερου φυσικού κάλλους σε υπερκορεσμένες περιοχές, υιοθέτηση ξενόφερτων
προτύπων από τους ντόπιους κατοίκους, εμπορευματοποίηση ανθρωπίνων σχέσεων
κ.ά.) (Λαγός, 2005). Η εμφάνιση σοβαρών προβλημάτων στις χώρες και στις περιοχές
υποδοχής των τουριστών, καθώς και ο κορεσμός του μοντέλου μαζικού τουρισμού
οδήγησαν στη διαφοροποίηση της ζήτησης και στην αναζήτηση νέων προτύπων
τουριστικής ανάπτυξης, τα οποία θα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονες κοινωνικές
απαιτήσεις για καθαρό περιβάλλον, για σεβασμό στις τοπικές ιδιομορφίες, για
αποκέντρωση και για συμμετοχή των κατοίκων στις αναπτυξιακές διαδικασίες

14
(Τσάρτας, 1996). Το σύγχρονο αυτό φαινόμενο εμφανίστηκε με τον τουρισμό των
ειδικών ενδιαφερόντων και τις εναλλακτικές και ήπιες μορφές τουρισμού, καθώς και
με πρότυπα τα οποία στηρίζονταν αντίστοιχα στα ειδικά ενδιαφέροντα των τουριστών
και στο διαφορετικό τρόπο διακοπών (Λαγός, 2005).

Εν κατακλείδι, ο τουρισμός με τη σύγχρονη του μορφή, ιδίως μετά τη δεκαετία

του ‘70, αναδείχθηκε στον ταχύτερο αναπτυσσόμενο κλάδο της παγκόσμιας
οικονομίας και ο σημαντικότερος παράγοντας δημιουργίας θέσεων εργασίας
(Πασχαλίδης, 2002). Μάλιστα, για πολλές αναπτυσσόμενες χώρες ο τουρισμός
αποτελεί έναν από τους κυριότερους τομείς, τόσο σε εισόδημα όσο και σε αριθμό
απασχολούμενων, γεγονός που τον καθιστά βασικό μοχλό της συνολικής ανάπτυξης
τους (Τσάρτας, 1996). Ένα κεντρικό χαρακτηριστικό αυτής της ραγδαίας εξέλιξης
του τουρισμού είναι η ολοένα στενότερη σύνδεση του με την κατανάλωση
πολιτισμικών προϊόντων και υπηρεσιών κάθε είδους. «Πρόκειται για μια εξέλιξη που
αντανακλά όχι μια παροδική μόδα ή μια βραχύβια συγκυρία, αλλά ορισμένες ευρείας
κλίμακας κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές τάσεις που σημαδεύουν τη
σύγχρονη μεταμοντέρνα κοινωνία […] Οι πιο σημαντικές από αυτές τις τάσεις είναι,
πρώτον, ο εκδημοκρατισμός του τουρισμού και της πολιτισμικής κατανάλωσης,
καθώς αυτά δεν αποτελούν πια το προνόμιο μιας μικρής κοινωνικής ελίτ δεύτερον, η
σταδιακή διερεύνηση της πολιτισμικής κληρονομιάς, ώστε να καλύπτει όχι μόνο την
υψηλή αλλά και τη χαμηλή κουλτούρα, όχι μόνο τον πνευματικό αλλά και τον υλικό
πολιτισμό, όχι μόνο το ανθρώπινο άλλα και το φυσικό περιβάλλον.» (Πασχαλίδης,
2002, σελ. 235).

1.3. Οι τύποι του τουρισμού

Η αμφισβήτηση του μοντέλου του μαζικού οργανωμένου τουρισμού επήλθε με

την ανάπτυξη των ειδικών και εναλλακτικών 31 μορφών τουρισμού. Εννοιολογικά, οι
ειδικές μορφές τουρισμού προσδιορίζονται από τα επιμέρους ειδικά κίνητρα που
ωθούν τα άτομα στην τουριστική μετακίνηση, ενώ οι εναλλακτικές μορφές, οι οποίες
αποτελούν τμήμα των ειδικών μορφών, ερμηνεύονται από τα κίνητρα των ατόμων

31 Ο εναλλακτικός τουρισμός περιλαμβάνει μορφές τουρισμού οι οποίες δεν αντιβαίνουν τις ευρύτερες και
κοινοτικές αξίες, καθώς και τις αξίες που σχετίζονται με τη φύση, άλλα παρέχουν στους υποδοχείς και στους
τουρίστες την ευκαιρία για θετικές αναδράσεις, καθώς και για απόκτηση κοινών εμπειριών.

15
που σχετίζονται με τον τρόπο οργάνωσης του ταξιδιού (αυτονομία) και τον
προσανατολισμό της τουριστικής κατανάλωσης σε περιβαντολλοντικά προϊόντα.

Σύμφωνα με τα κίνητρα των ατόμων που τους οδηγούν στις τουριστικές

μετακινήσεις και στην κατανάλωση τουριστικών προϊόντων, ο τουρισμός
ταξικονομείται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

Πρώτη κατηγορία είναι ο τουρισμός αναψυχής, όπου η τουριστική

δραστηριότητα εξαρτάται από υποκειμενικά κίνητρα. Υποκατηγορίες του τουρισμού
αναψυχής είναι ο πολιτιστικός, ο θρησκευτικός, ο αθλητικός, ο γαστρονομικός, ο
κυνηγετικός, ο τουρισμός των “φεστιβάλ”, ο τουρισμός αναζωογόνησης και
ανάπαυσης κ.ά.

Δεύτερη κατηγορία είναι ο επαγγελματικός τουρισμός, όπου η τουριστική

δραστηριότητα οφείλεται σε επαγγελματικούς λόγους. Υποκατηγορίες του
επαγγελματικού τουρισμού είναι ο επιστημονικός, ο συνεδριακός, ο τεχνικός, ο
τουρισμός εκθέσεων, σεμιναρίων κτλ.

Τρίτη κατηγορία είναι ο τουρισμός υγείας, όπου η τουριστική δραστηριότητα

οφείλεται σε λόγους θεραπείας, αναζωογόνησης, υγιεινής διαβίωσης κτλ.
Υποκατηγορίες του τουρισμού υγείας είναι ο τουρισμός ανάπαυσης, ο ιαματικός ή
θερμαλισμός, ο θαλασσοθεραπείας, ο ευεξίας κτλ.

1.4. Πολιτισμικός τουρισμός

Ο πολιτισμικός τουρισμός αποτελεί μια ειδική και εναλλακτική μορφή

τουρισμού (Κοκκώσης, 2001), η οποία λαμβάνει χώρα τόσο στην ύπαιθρο όσο και
στον αστικό χώρο και περιλαμβάνει δραστηριότητες που σχετίζονται με την προβολή
και την προστασία του πολιτιστικού κεφαλαίου. Συνήθως δεν εμφανίζεται μόνος του,
εκτός των περιπτώσεων εκπαιδευτικών εκδρομών σχολείων, αλλά πραγματοποιείται
συμπληρωματικά με κάποιο άλλο είδος τουρισμού, προσφέροντας γνώση και ποικιλία
στο τουριστικό προϊόν.

16
 Τι είναι όμως πολιτισμικός ή πολιτιστικός32 τουρισμός; Αυτή η φαινομενικά
απλή ερώτηση είναι στην πραγματικότητα αρκετά δύσκολο να απαντηθεί, διότι
υπάρχουν σχεδόν τόσοι ορισμοί ή παραλλαγές ορισμών όσοι και οι πολιτιστικοί
τουρίστες (McKercher, 2000c).

Αναμφίβολα, ο πολιτιστικός τουρισμός είναι το πρώτο33 (Μοίρα, 2000γ), το πιο

δημοφιλές (Χαριτίνη, 2008) και το μακροβιότερο είδος τουρισμού, το οποίο έχει μια
διαχρονική παρουσία στα ευρωπαϊκά πολιτισμικά ήθη και μια αυξανόμενη απήχηση
σε ολοένα και ευρύτερα κοινωνικά στρώματα34. «Στη βάση αυτής της μακραίωνης
παράδοσης, ο πολιτισμικός τουρισμός ορίστηκε αρχικά ως η επίσκεψη
συγκεκριμένων χώρων, μνημείων ή εκδηλώσεων πολιτισμικού χαρακτήρα ή αξίας.»
(Πασχαλίδης, 2002, σελ. 236). Είναι δηλαδή, η περιήγηση με κεντρικό κίνητρο την
επίσκεψη των πολιτιστικών μνημείων και των πόρων πολιτιστικής κληρονομιάς ενός
προορισμού, όπως είναι οι αρχαιολογικοί χώροι, τα ιστορικά μνημεία, τα
θρησκευτικά μνημεία, το δομημένο περιβάλλον (οικιστικά σύνολα αρχιτεκτονικής
αξίας, παραδοσιακοί οικισμοί, ιστορικά κέντρα πόλεων, ιστορικοί φάροι κ.λπ.) και οι
πολιτιστικές εκδηλώσεις (μουσικής, χορού, τέχνης, θεάτρου κ.λπ.). Άρα, αποτελεί μια
ιδιαίτερα σημαντική μορφή τουρισμού, αφού το πολιτιστικό κίνητρο ήταν και
παραμένει ένας από τους κυριότερους λόγους ταξιδιών για τους τουρίστες σε
παγκόσμιο επίπεδο. Μολοταύτα, ως ειδική κατηγορία τουρισμού άρχισε να
αναγνωρίζεται, μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ‘70, όταν οι ερευνητές και οι φορείς
του τουρισμού διαπίστωσαν ότι αρκετοί άνθρωποι ταξίδευαν με σκοπό την
κατανόηση του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου προορισμού
(Μοίρα, 2000γ).

32 Επί παραδείγματι, η Μπιτσάνη ονοματίζει ως πολιτιστικό τουρισμό, μια ειδική μορφή τουρισμού που
«συμπεριλαμβάνει τόσο φυσικά στοιχεία, όπως μνημεία, αξιόλογα κτίρια, εκθέματα, όσο και εκδηλώσεις που
συνδέονται με τα μνημεία και την ιστορία τους.» (Μπιτσάνη, 2004, σελ. 206). «Είναι φανερό η διάκριση ανάμεσα
στο “πολιτιστικός” και “πολιτισμικός” είναι εξαιρετικά ασαφής, δύσχρηστη και κατά συνέπεια περιττή.»
(Πασχαλίδης, 2002, σελ.52). Επειδή το θέμα αυτής της εργασίας αναφέρεται σε πολιτιστικό τουρισμό, για αυτό
και το “πολιτιστικός” θα χρησιμοποιείται στη θέση του “πολιτισμικός”.
33 Ξεκινώντας με τους Ρωμαίους περιηγητές στις χώρες των πρόδρομων πολιτισμών, στην Ελλάδα και στην
Αίγυπτο (Πασχαλίδης,, 2002) και νωρίτερα, ίσως, π.χ. με τον Ηρόδοτο, ο οποίος θέλοντας να γράψει την Ιστορία
του, που ήταν ένα μείγμα ιστορικών, γεωγραφικών και ταξιδιωτικών αφηγήσεων, ταξίδεψε σε πολλές χώρες
μελετώντας, μεταξύ άλλων, και τους τοπικούς πολιτισμούς. Στην Ελλάδα κατά την αρχαιότητα, άλλες
καταγεγραμμένες περιηγήσεις με σκοπό τη γνωριμία με ξένους πολιτισμούς ήταν του Θαλή, του Αναξίμανδρου,
του Πλάτωνος, του Στράβωνος κ.ά. Αυτά τα πολιτιστικά ταξίδια, αν και οργανωμένα από τους ίδιους τους
ταξιδιώτες μπορούν να θεωρηθούν ως μια πρώιμη μορφή πολιτιστικού προϊόντος.
34 Έχοντας τις ρίζες του στην παγκοσμιοποίηση, ο πολιτισμικός τουρισμός σήμερα ακμάζει και επεκτείνεται σε
όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Έτσι, τα τελευταία χρόνια, αυτή η “ελιτιστική” μορφή τουρισμού έγινε πιο δημοφιλής
και προσιτή μεταξύ της διευρυμένης μεσαία τάξης του Δυτικού Κόσμου.

17
 Ένας πιο ευρύς ορισμός του πολιτισμικού τουρισμού «που απηχεί την πιο
πρόσφατη, διευρυμένη έννοια της πολιτισμικής κληρονομιάς, είναι αυτός που έχει
προταθεί από τους Μάκιντος και Γκέλντερ […] Σύμφωνα με αυτούς, ο πολιτισμικός
τουρισμός συνίσταται σε “κάθε είδους ταξίδι κατά το οποίο μαθαίνουμε για την
ιστορία και την κληρονομιά των άλλων ή για τους σύγχρονους τρόπους ζωής ή
σκέψης τους”. Δίνεται έτσι, έμφαση όχι στην κατανάλωση συγκεκριμένων προϊόντων,
κυρίως “υψηλής κουλτούρας”, αλλά στη γνώση με τις πολιτισμικές διαδικασίες που
συγκροτούν έναν ολόκληρο, παρελθόντα ή σύγχρονο, τρόπο ζωής.» (Πασχαλίδης,
2002, σελ. 236).

Σύμφωνα με την Yvette Reisinger, «ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ένα είδος

τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων που βασίζεται στην αναζήτηση και στη συμμετοχή
σε νέες και βαθιές πολιτισμικές εμπειρίες, είτε αυτές είναι αισθητικής, πνευματικής,
συναισθηματικής ή ψυχολογικής φύσεως.» (όπως αναφέρεται στο Μοίρα, 2000γ, σελ.
25). Ενώ ο Bob McKercher θεωρούσε ότι αποτελεί μια βιωματική δραστηριότητα που
επιτρέπει στους τουρίστες να έρθουν σε επαφή με τον κοινωνικό ιστό, την
κληρονομιά και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των τόπων υποδοχής συμβάλλοντας με
αυτόν τον τρόπο στην εκπαίδευση, την καλλιέργεια άλλα και στη διασκέδαση τους
(2002c).

To 1985, o Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO) έδωσε δύο ορισμούς

του πολιτιστικού τουρισμού. Ο πρώτος είναι στενότερος και αναφέρεται στο ταξίδι
που γίνεται με κίνητρο πολιτιστικό, περιλαμβάνοντας εκπαιδευτικές περιηγήσεις,
θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, “φεστιβάλ” και άλλα πολιτιστικά δρώμενα,
προσκυνήματα, επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία, μουσεία, καθώς και
τη μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος, του λαϊκού πολιτισμού και της τέχνης. Ο
ευρύτερος περιέχει όλες τις μετακινήσεις ατόμων που γίνονται προκειμένου να
ικανοποιήσουν την ανθρώπινη ανάγκη για διαφορετικότητα, τη βελτίωση του
πολιτιστικού επιπέδου του ανθρώπου, τη γνώση, την εμπειρία και την επικοινωνία
(Μοίρα, 2000γ).

Κοντολογίς, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ένα είδος τουρισμού ως

πολιτιστικό, όταν η συμμετοχή σε πολιτιστικές και εκπαιδευτικές εμπειρίες ή
βιώματα που αναφέρονται στην πολιτιστική κληρονομιά, αποτελούν ένα σημαντικό
παράγοντα του ταξιδιού. Εν τοιαύτη περιπτώσει, ο πολιτιστικός τουρισμός είναι

18
ιδιαίτερα διαδεδομένος στις μέρες μας. Αποτελεί μέρος του εναλλακτικού τουρισμού,
δηλαδή πρόκειται για την αναζήτηση ενός διαφορετικού τρόπου διακοπών, που στη
συγκεκριμένη περίπτωση είναι η επιδίωξη προορισμών με πολιτιστικό ενδιαφέρον.

Σίγουρα, ο πολιτισμός και ο τουρισμός συνδέονται στενά και

αλληλοϋποστηρίζονται (Παυλογεωργάτος, 2005), αφού αρκετοί που ταξιδεύουν σε
κάποιο προορισμό συχνά επιδιώκουν να γνωρίσουν τον πολιτισμό του 35. Έντονη είναι
λοιπόν, η επιθυμία των τουριστών να βιώσουν εμπειρίες και να γνωρίσουν μορφές
και στοιχεία του υλικού και πνευματικού πολιτισμού της περιοχής που επισκέπτονται,
όπως μνημεία, χειροτεχνήματα, έθιμα κ.ά. Ο πολιτισμικός τουρισμός προσφέρει
ευκαιρίες για πολιτιστική εμπειρία, την περιήγηση στη φυσική, καλλιτεχνική και
πνευματική κληρονομιά μίας περιοχής, καθώς και στη σημερινή δημιουργία. Επίσης,
περιλαμβάνει τη συμμετοχή σε δραστηριότητες είτε παθητικές, όπως παρακολούθηση
καλλιτεχνικών εκδηλώσεων (μουσικών συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων κ.ά.),
επισκέψεις σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, περιηγήσεις σε πολιτιστικές
διαδρομές, είτε ενεργητικές, όπως εκμάθηση τοπικής μαγειρικής, τέχνης ή συμμετοχή
σε λαογραφικές δραστηριότητες. Μία άλλη σημαντική παράμετρος που χαρακτηρίζει
αυτή τη μορφή τουρισμού, είναι η στενή και ουσιαστική επαφή που αποκτούν οι
επισκέπτες με τον τοπικό πληθυσμό, τα ήθη και τις παραδόσεις του, σε συνδυασμό με
τα πολιτισμικά δρώμενα στην περιοχή.

Οπότε, ο πολιτισμικός τουρισμός αποτελεί αφενός το πλέον αποτελεσματικό

μέσο κατανόησης και προβολής της πολιτιστικής ταυτότητας μιας χώρας ή περιοχής,
που συμβάλλει ταυτόχρονα στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των λιγότερο
αναπτυγμένων περιφερειών. Αφετέρου, είναι μια μορφή αειφόρου τουρισμού, επειδή
δεν ασκεί τόσο ασφυκτικές πιέσεις στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, όπως οι
άλλες μορφές μαζικού τουρισμού που συχνά προκαλούν αλλοίωση του. Μάλιστα,
συνδυάζεται πολύ καλά με άλλες εναλλακτικές μορφές τουρισμού υπαίθρου και
συνεισφέρει στη δημιουργία ενός ελκυστικού διαφοροποιημένου τουριστικού
προϊόντος.

35 Ωστόσο, μέχρι πρόσφατα η ανάπτυξη του τουρισμού και του πολιτισμού ήταν ανεξάρτητη η μια από την άλλη.
Ο αριθμός των πολιτιστικών τουριστών ήταν σχετικά μικρός και η τουριστική κατανάλωση πολιτιστικών
διευκολύνσεων- υπηρεσιών κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους ήταν περισσότερο συμπτωματική καθώς ενέπιπτε
στα πλαίσια λειτουργίας των εγχώριων πολιτιστικών υπηρεσιών. Επιπροσθέτως, τα πολιτιστικά ιδρύματα
θεωρούνταν “ελιτιστικοί” χώροι, προσβάσιμοι μόνο από ειδικά ακροατήρια

19
1.5. Ο πολιτισμικός τουρισμός και οι διεθνείς οργανισμοί

Η ίδρυση και δραστηριοποίηση των διεθνών οργανισμών έλαβε χώρα μετά το

τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν συνειδητοποιήθηκε από την
ανθρωπότητα η ανάγκη ανάληψης συντονισμένης δράσης των διεθνών
διακυβερνητικών οργάνων για τη συλλογική διαχείριση και αντιμετώπιση των
δυσεπίλυτων προβλημάτων. Έτσι, ανάμεσα στους τομείς-δράσεις τους
περιλαμβάνονταν ο πολιτισμός και ο τουρισμός.

Συν τοις άλλοις, η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς κινητοποίησε

δυνάμεις τόσο στο εσωτερικό πεδίο των κρατών όσο και στο διεθνές. Στο εσωτερικό
πεδίο των κρατών, οι διάφοροι φορείς του δημόσιου τομέα προέβησαν στη θέσπιση
ειδικής νομοθεσίας, ενώ η ιδιωτική πρωτοβουλία και ο κοινωνικός τομέας ανέλαβαν
συλλογικές δράσεις. Στο διεθνές πεδίο, σημαντική ήταν η δραστηριοποίηση μεγάλων
διεθνών οργανισμών. Οι διεθνείς οργανισμοί που πλέον δραστηριοποιούνται στον
τομέα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι κυβερνητικοί και μη
κυβερνητικοί (Κόνσολα, 1995).

Σε γενικές γραμμές, οι πολιτικές που αφορούσαν τον πολιτιστικό τουρισμό

αναπτύχθηκαν µε διαφορετική κλίμακα στην Ευρώπη, παρόλο που τοπικοί,
περιφερειακοί, εθνικοί και υπερεθνικοί οργανισμοί συνέδραμαν σε µία ενιαία
πανευρωπαϊκή οριοθέτηση του. Βέβαια, η ανάπτυξη της τουριστικής πολιτικής από
άποψη στρατηγικής ήταν παρόμοια µε την ανάπτυξη της πολιτιστικής πολιτικής,
αφού και οι δύο ήταν συνυφασμένες µε τις ίδιες πολιτικές, οικονομικές και
κοινωνικές τάσεις. Μετά το πέρας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι
τουριστικές και οι πολιτιστικές πολιτικές αναπτύχθηκαν µε ιδιωτική πρωτοβουλία,
συνεπικουρούμενες από το κράτος. Η αυξανόμενη σημασία του τουρισμού και της
πολιτιστικής κατανάλωσης, κατά τη δεκαετία του 60, οδήγησε σε µία
μεταρρυθμιστική πολιτική κοινωνικής πρόνοιας, η οποία επικεντρώθηκε σε
ζητήματα, όπως λ.χ. της πρόσβασης στον τουρισμό, του εκδημοκρατισμού του
πολιτισμού, της αξιοποίησης ελεύθερου χρόνου, κ.ά. Ο κρατικός παρεμβατισμός
έβρισκε έκφραση στα διάφορα τουριστικά και πολιτιστικά συμβούλια της εποχής,
ενώ απαλείφθηκε σταδιακά, από το 1970 και επέκεινα, εξαιτίας των περικοπών που
επέβαλε η πετρελαϊκή κρίση και η οικονομική ανοικοδόμηση της Ευρώπης. Έπειτα,

20
ακολούθησε η περίοδος του οικονομικού ρεαλισμού (1975-1985), κατά τη διάρκεια
της οποίας δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στις πολιτικές του τουρισμού και του
πολιτισμού, µε βασική επιδίωξη την αντιμετώπιση της ανεργίας. Την εποχή εκείνη, ο
τουρισμός εκλαμβάνονταν ως δυνάμει πολλαπλασιαστής απασχόλησης και ως το
κύριο µέσο ανεύρεσης εργασίας. Επιπλέον, οικονομικοί και κοινωνικοί λόγοι
φούντωσαν το ενδιαφέρον για τα πολιτιστικά ζητήματα, με συνέπεια ο πολιτισμός να
καταστεί συνώνυμο της εθνικής ταυτότητας και της αύξησης της απασχόλησης.

Ωστόσο, η προσπάθεια για τη δημιουργία ενός ευέλικτου κράτους σφραγίστηκε

από οικονομικές περικοπές στους τομείς του τουρισμού και του πολιτισμού, από την
εμπορευματοποίηση των κρατικών αρχών και από μία οικονομική πολιτική που ήταν
εστιασμένη στην τουριστική και την πολιτιστική ανάπτυξη. Η εμπορευματοποίηση
των τοπικών αρχών, που ασχολούνταν µε τον τουρισμό, έγινε αντιληπτή µέσω της
ίδρυσης γραφείων εξυπηρέτησης επισκεπτών και με τις περικοπές στις κρατικές
επιχορηγήσεις σε θέματα τουρισμού και πολιτισμού. Τέτοιες πολιτικές πρακτικές
εμφανίστηκαν κυρίως στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Για παράδειγμα, στη Γερμανία
και την Ολλανδία παρατηρήθηκε μείωση της κρατικής υποστήριξης των εθνικών
οργανισμών τουρισμού, στη Σουηδία το τουριστικό “marketing” δόθηκε, κατόπιν
ανάθεσης από την κυβέρνηση, στον ιδιωτικό τομέα, στην Ιταλία καταργήθηκε το
υπουργείο τουρισμού κ.λπ. Επίσης, στον πολιτιστικό τομέα, οι κρατικές
επιχορηγήσεις αντικαταστήθηκαν σταδιακά από εμπορικές πηγές προσόδων (όπως
από τις εθνικές λαχειοφόρους κ.ά.) ή από δραστηριότητες της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας (π.χ ενώσεις μουσείων κ.ά.). Επομένως, τόσο ο τουρισμός όσο και ο
πολιτισμός θεωρήθηκαν παραγωγικές δραστηριότητες, βοηθούμενες από τις
εμπορικές δραστηριότητες και από τη δραστηριοποίηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας,
άμεσης ή έμμεσης. Εν τέλει, στις μέρες µας, οι πολιτικές πρακτικές στους τομείς του
τουρισμού και του πολιτισμού εστιάζουν στην ενίσχυση της παραγωγής, παρά στη
χρηματοδότηση της κατανάλωσης και οι πολιτικές που σχετίζονται µε τον πολιτισμό
και τον τουρισμό εμφανίζονται ως συγκλίνουσες σε ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο.

21
1.5.1. Οι διακυβερνητικοί οργανισμοί

Οι διακυβερνητικοί οργανισμοί δραστηριοποιούνται σε διάφορα πεδία,

ανάμεσα στα οποία ανήκει και ο πολιτιστικός τουρισμός. Οι διακυβερνητικοί
οργανισμοί και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) (non-governmental
organisations, NGO) (π.χ. European Cultural Foundation, Centre Européen de la
Culture) παρεμβαίνουν σε ζητήματα πολιτιστικού τουρισμού μέσω: α) της σύγκλισης
διασκέψεων, συνεδρίων και σεμιναρίων για την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας
(πολιτιστική ανάπτυξη, τουριστική πολιτική, προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς
κ.ά.) και της διατύπωσης βασικών αρχών- κατευθύνσεων. β) της θέσπισης διεθνών
συμβάσεων, οι οποίες έχουν νομική-δεσμευτική ισχύ για τα κράτη µέλη που τις
επικυρώνουν (π.χ. διεθνής σύμβαση για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής
και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO κ.ά.). γ) της έκδοσης συστάσεων χωρίς
νομική δέσμευση. δ) της εφαρμογής ειδικών προγραμμάτων (λ.χ. το πρόγραμμα για
τη διάσωση των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO).

1.5.2. Η UNESCO και ο πολιτιστικός τουρισμός

Ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων

Εθνών (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, UNESCO)
ιδρύθηκε στις 16 Νοεμβρίου του 1945 και έχει την έδρα του στο Παρίσι
(Αθανασοπούλου, 2002). Η UNESCO, είναι εξειδικευμένος οργανισμός του ΟΗΕ µε
νομική αυτοτέλεια αλλά ταυτόχρονη εξάρτηση από αυτόν. Ένας από τους σκοπούς
της είναι η μέριμνα για τη συντήρηση και την προστασία της παγκόσμιας
παρακαταθήκης βιβλίων, έργων τέχνης και άλλών μνημείων ιστορικού ή
επιστημονικού ενδιαφέροντος. Επίσης, προωθεί τη διεθνή συνεργασία μεταξύ των
192 κρατών- μελών της στους τομείς της εκπαίδευσης, της επιστήμης, του πολιτισμού
και της επικοινωνίας (Αθανασοπούλου, 2002).

H UNESCO δραστηριοποιείται έντονα στον τομέα του πολιτισμού µε βασικό

στόχο: το σεβασμό της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας– ταυτότητας και την αύξηση των
πολιτιστικών ανταλλαγών. Θεωρεί την κληρονομιά ως το κληροδότημα μας από το
παρελθόν, αυτό με το οποίο ζούμε σήμερα και αυτό που παραδίδουμε στις

22
μελλοντικές γενεές. Η πολιτιστική και η φυσική μας κληρονομιά αποτελούν
αναντικατάστατες πηγές ζωής και έμπνευσης. Ασφαλώς, αυτό που κάνει την έννοια
της Παγκόσμιας Κληρονομιάς ξεχωριστή είναι η διεθνής της ισχύς. Οι τοποθεσίες
Παγκόσμιας Κληρονομιάς ανήκουν σε όλους τους λαούς του κόσμου, ανεξάρτητα
από το μέρος στο οποίο βρίσκονται. Για αυτό, η UNESCO έχει ως σκοπό να
ενθαρρύνει την ταυτοποίηση, την προστασία, την προβολή και τη διατήρηση της
παγκόσμιας, πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς που είναι ύψιστης αξίας για την
ανθρωπότητα. Η UNESCO λοιπόν, εντάσσει τον πολιτιστικό τουρισμό στα
προγράμματα της είτε ως κεντρικό στόχο της είτε ως ένα από τα σημαντικότερα μέσα
για μια βιώσιμη ανάπτυξη με τη μικρότερη δυνατή επιβάρυνση στο περιβάλλον και
στους τοπικούς πολιτισμούς.

Σύμφωνα με το διεθνή οργανισμό προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς

UNESCO, ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί το πιο γρήγορα αναπτυσσόμενο, σε
παγκόσμια κλίμακα, προϊόν της τουριστικής βιομηχανίας. Η παγκόσμια πολιτιστική
κληρονομιά που προστατεύεται από την UNESCO, μετρά 890 περιοχές με
πολιτιστικό και φυσικό ενδιαφέρον. Οι 689 από αυτές τις περιοχές έχουν πολιτιστικό
χαρακτήρα, οι 176 είναι φυσικού ενδιαφέροντος, ενώ οι υπόλοιπες συνδυάζουν και τα
δύο. Η Ελλάδα, σύμφωνα με την UNESCO, βρίσκεται στην 11η θέση παγκοσμίως, σε
αριθμό χαρακτηρισμένων τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς 36. Ο πολιτιστικός
τουρισμός και ο τουρισμός πολιτιστικής κληρονομιάς, σε ορισμένες χώρες αφορά
στην επίσκεψη ιστορικών κτηρίων, μνημείων και μουσείων, ενώ σε άλλες σχετίζεται
με τη φυσική ομορφιά ενός τόπου, τον οικοτουρισμό, την τέχνη, τη γαστρονομία και
τη θρησκεία37.

Τις πρώτες δεκαετίες, η UNESCO είχε ως πρωταρχικό τομέα ενδιαφερόντων

της τα μουσεία ως μέσα εκπαίδευσης. Η ίδρυση του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων
(International Councils Of Museums, ICOM) το 1946, η σύσταση του Κέντρου
Τεκμηρίωσης, η έκδοση του περιοδικού Museums το 1948 και η σύσταση για
διευκόλυνση πρόσβασης στα μουσεία (1962), επιβεβαιώνουν το εν λόγω ενδιαφέρον.
Επιπροσθέτως, το 1965, με πρωτοβουλία της UNESCO ιδρύθηκε το Διεθνές

36 http://en.unesco.org/ (28/12/13).
37 Έρευνα δείχνει πως ένας στους τέσσερις Ευρωπαίους επιλέγει το ταξιδιωτικό προορισμό του, δίνοντας πολύ
μεγάλη βάση και στην πολιτιστική κληρονομιά του. Επιπλέον, μεγάλα είναι τα ποσοστά των διεθνών ταξιδιωτών
και επισκεπτών σε προορισμούς με ιδιαίτερα πολιτιστικά στοιχεία. Οι συγκεκριμένοι ταξιδιώτες έχουν την ανάγκη
να ζήσουν μία πιο τοπική, πολιτιστική και αυθεντική εμπειρία, όταν ταξιδεύουν στο εξωτερικό και σε χώρες με
πολιτιστικό χαρακτήρα.( http://www.mintel.com/travel-tourism-market-reσsearch./ (20/12/13)).

23
Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS). Ένας δεύτερος τομέας
ενδιαφερόντων της αποτέλεσε η προστασία των καταστραμμένων μνημείων από τον
Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (π.χ. με τη σύμβαση της Χάγης για την προστασία των
πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης, το 1954).

Η UNESCO, κατά τη διάρκεια της διεθνούς δεκαετίας πολιτιστικής

ανάπτυξης38, ξεκίνησε συνεργασίες µε τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (WTO),
με την Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank), με το Αναπτυξιακό πρόγραμμα του ΟΗΕ
(United Nations Development Programme, UNDP)39, καθώς και µε ιδιωτικές
επιχειρήσεις, με διαχειριστές χώρων και εμπειρογνώμονες µε σκοπό: να ενθαρρύνει
την επαγρύπνηση σε όλα τα επίπεδα, να βοηθήσει τα κράτη να επεξεργαστούν
στρατηγική για τη μακροπρόθεσμη προστασία της κληρονομιάς και του πολιτισμού,
να συνδράμει στην εξοικείωση των τουριστών µε την πολιτιστική κληρονομιά και να
συμβάλλει στη διασφάλιση της συμμετοχής του τοπικού πληθυσμού στην τουριστική
ανάπτυξη. Η UNESCO διαθέτοντας τεχνογνωσία για τη διαχείριση χώρων
παγκόσμιας κληρονομιάς, υποστηρίζει ένα ευρύ φάσμα προγραμμάτων πολιτιστικού
τουρισμού. Ενδεικτικά αναφέρεται η δημιουργία, κατόπιν διαπανεπιστημιακής
συνεργασίας, ενός δικτύου 20 ευρωπαϊκών ιστορικών πόλεων µε στόχο την καλύτερη
διαχείριση της ροής τουριστών και την αξιοποίηση της κληρονομιάς, καθώς επίσης
και την κατάρτιση ενός ειδικού κώδικα δεοντολογίας για την ανάπτυξη του βιώσιμου
τουρισμού στη Σαχάρα. Επίσης, το 1999, στο πλαίσιο του προγράμματος “Memories
of the Future”, ταξιδιωτικά γραφεία, αεροπορικές εταιρείες και ξενοδοχεία
συνεισέφεραν οικονομικά στην προσπάθεια για την προστασία της πολιτιστικής
κληρονομιάς στην Ιορδανία, την Καμπότζη και το Περού 40. Την ίδια χρονιά, η
UNESCO ίδρυσε δύο έδρες για τον πολιτιστικό τουρισμό. Η μία στη Σορβόννη και η
άλλη στη Ρωσική Διεθνή Ακαδημία για τον Τουρισμό. Τέλος, επιστημονικά

38 Στην UNESCO, από τις αρχές της δεκαετίας του 80, αναπτύχθηκε ένας μεγάλος προβληματισμός αναφορικά
με τη σχέση αναπτυξιακής διαδικασίας και πολιτισμού. Αναγνωρίστηκε ότι ο πολιτισμός θα πρέπει να είναι πηγή
έμπνευσης για την ανάπτυξη, ενώ αντίστροφα οι προσπάθειες για την ανάπτυξη θα πρέπει να αναθέσουν στον
πολιτισμό τον κεντρικό ρόλο του κοινωνικού ρυθμιστή. Η αναγκαιότητα αυτή αφορά όχι μόνον στις
αναπτυσσόμενες, αλλά και στις αναπτυγμένες χώρες. Στο πλαίσιο αυτό, προτάθηκε στην Παγκόσμια Διάσκεψη
του Μεξικού το 1982 να θεσπιστεί μια παγκόσμια δεκαετία για την προώθηση της πολιτιστικής ανάπτυξης. Η ιδέα
υιοθετήθηκε το 1986, με αποτέλεσμα το 1988 να ξεκινήσει η Παγκόσμια Δεκαετία Πολιτιστικής Ανάπτυξης (1988
- 1997), με σκοπό να βοηθηθούν οι λαοί, ώστε να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα να τεθεί ο πολιτισμός στο
επίκεντρο της αναπτυξιακής διαδικασίας.
39 Με έδρα στη Νέα Υόρκη, το UNDP που ιδρύθηκε την 1η Ιανουαρίου του 1966, χρηματοδοτείται εξ
ολοκλήρου από εθελοντικές συνεισφορές από τα κράτη-μέλη. Ο οργανισμός έχει γραφεία χώρα σε 177 χώρες,
όπου συνεργάζεται με τις τοπικές κυβερνήσεις για να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της ανάπτυξης και την
ανάπτυξη των τοπικών ικανοτήτων (http://www.undp.org/content/undp/en/home.html (5/1/14)).
40 http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001229/122985eo.pdf (4/1/14).

24
προγράμματα όπως o «Δρόμος του δούλου» και η πρωτοβουλία «Δρόμοι του
μεταξιού», σε συνεργασία µε τον WTO, προβλέπουν την καταγραφή, την προστασία,
την προβολή και την αποκατάσταση μνημείων και χώρων μνήμης συνδεδεμένων µε
το υπερατλαντικό δουλεμπόριο και τη διαδρομή του μεταξιού από την Ασία.

«Η εντεινόμενη όξυνση […] που έχει δημιουργηθεί από την αλόγιστη

διαχείριση των φυσικών και πολιτισμικών πόρων, καθώς και η αναγνώριση του
κεντρικού ρόλου που έχει η σχέση τουρισμού και πολιτισμού για το δίπολο
ανάπτυξης/ πολιτισμός οδήγησαν τελευταία την UNESCO να συμπεριλάβει στο
σχέδιο δράσης “Δεκαετία για την Πολιτισμική Ανάπτυξη” ειδικό σενάριο με τίτλο
Κουλτούρα, Τουρισμός, Ανάπτυξη: Κρίσιμα ζητήματα για τον 21 ο αιώνα (Culture,
Tourism, Development: Crucial Issues for the 21st Century). Αυτό πραγματοποιήθηκε
στο Παρίσι, στις 26-27 Ιουνίου 1996, και στο πλαίσιο του εξετάστηκαν οι
μελλοντικές προοπτικές του πολιτισμικού τουρισμού και, πιο συγκεκριμένα, το πώς
μπορεί αυτός να αναπτυχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε: [1)] Να προστατευτούν τα
μνημεία και οι χώροι της πολιτισμικής κληρονομιάς ώστε να είναι δυνατή η
αξιοποίηση τους από τις προσεχείς γενιές. [2)] Να εμπλουτιστεί η πολιτισμική
κληρονομιά με την ενθάρρυνση της τοπικής καλλιτεχνικής και χειροτεχνικής
δραστηριότητας. [3)] Να εκτιμηθούν οι πολιτισμικές διαφορές και να βελτιωθεί η
διαπολιτισμική συνεννόηση. [4)] Να εξασφαλιστεί η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη
των αναπτυσσόμενων χωρών. [5)] Να μην αλλοιωθούν τα τοπικά ήθη και
οικοσυστήματα. [6)] Να διατηρηθούν και να εμπλουτιστούν περαιτέρω οι
πολιτισμικές παραδόσεις και ταυτότητες. [7)] Να συνδυαστούν αρμονικά οι
πολιτισμικές και οι οικονομικές πλευρές του τουρισμού.» (Πασχαλίδης, 2002, σελ.
238 -239).

Συν τοις άλλοις, το 2004, η UNESCO δημιούργησε το “Δίκτυο Δημιουργικών

Πόλεων” (Creative Cities Network) στα πλαίσια του “Δημιουργικού Τουρισμού”, που
κατά τον οργανισμό αποτελεί τη νέα γενιά τουρισμού και περιλαμβάνει μεγαλύτερο
βαθμό αλληλεπίδρασης του επισκέπτη με τον τόπο. Οι επισκέπτες έχουν τη
δυνατότητα να αλληλεπιδράσουν σε επίπεδο εκπαιδευτικό, συναισθηματικό,
κοινωνικό με τον τόπο προορισμού και την κουλτούρα του, να ανταλλάξουν ιδέες και
απόψεις με τους κατοίκους και να νοιώσουν και οι ίδιοι για λίγο κάτοικοι του. Στόχος
του δικτύου είναι η ενθάρρυνση της διεθνούς συνεργασίας και η ενίσχυση της
βιώσιμης ανάπτυξης μέσω του πολιτισμού. Κάθε πόλη που γίνεται μέρος του δικτύου

25
κατατάσσεται στην κατάλληλη κατηγορία, ανάλογα με τη μορφή δημιουργίας που
αναπτύσσει. Οι πόλεις μπορούν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, να ανταλλάσσουν
εμπειρίες και να προβάλουν τα πολιτιστικά τους πλεονεκτήματα προσελκύοντας
επισκέπτες από κάθε γωνιά της γης.

1.5.3. Tο ICOMOS και ο πολιτιστικός τουρισμός

Το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείο και Τοποθεσιών (International Council on

Monuments and Sites, ICOMOS) είναι διεθνής μη κυβερνητικός οργανισμός που
ιδρύθηκε το 1965 από την UNESCO, με έδρα το Παρίσι. Σκοπός του είναι η
διευκόλυνση των επαφών ανάμεσα σε ειδικούς επιστήμονες, η συλλογή και
αξιολόγηση πληροφοριών, η οργάνωση εκπαιδευτικών συναντήσεων, καθώς και η
σύναψη και εφαρμογή διεθνών συμβάσεων για τη συντήρηση και ανάδειξη της
αρχιτεκτονικής κληρονομιάς41. Το ICOMOS, αναγνωρίζοντας τη δυναμική του
τουριστικού φαινομένου, συμπεριέλαβε στις ειδικές επιτροπές του τη Διεθνή
Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού. Αντικείμενο αυτής της επιτροπής είναι η
προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, παγκόσμιας, εθνικής ή τοπικής, στις
περιπτώσεις που αυτή εμπλέκεται με τουριστικές δραστηριότητες (ICOMOS,1999).

Μάλιστα, το ICOMOS (1999) χαρακτηρίζει ως πολιτιστικό τουρισμό

οποιαδήποτε δραστηριότητα επιτρέπει στους επισκέπτες να έχουν την εμπειρία της
ανακάλυψης τρόπων ζωής άλλων ανθρώπων, επιτρέποντάς τους να γνωρίσουν τα
έθιμα, τις παραδόσεις, το φυσικό περιβάλλον και τις ιδέες τους και να έχουν
πρόσβαση σε χώρους με αρχιτεκτονικό, ιστορικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον ή
άλλου τύπου πολιτιστική αξία.

Η υπογραφή το 1976 στις Βρυξέλες της Χάρτας του Πολιτιστικού Τουρισμού

(Ιnternational Cultural Tourism Charter), στο πλαίσιο του Διεθνούς Σεμιναρίου για το
“Σύγχρονο Τουρισμό και Ουμανισμό” του ICOMOS, αποτέλεσε κομβικό σημείο. Για
πρώτη φορά δημιουργήθηκε ένα κανονιστικό πλαίσιο, το οποίο περιλάμβανε τις
ηθικές αρχές και αξίες που έπρεπε να διέπουν τον πολιτιστικό τουρισμό ώστε να είναι
βιώσιμος, να εξασφαλίζει τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και τα
συμφέροντα του επισκέπτη άλλα και της κοινότητας που τον φιλοξενεί. Βασικός
στόχος της Χάρτας ήταν να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στον περιορισμό των

41http://www.icomos.org/en/(4/1/14).

26
κινδύνων και στην ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων του τουρισμού στην
πολιτιστική κληρονομιά και τα πολιτιστικά αγαθά. Ένας ακόμα στόχος της ήταν να
εξισορροπήσει τις αντικρουόμενες προθέσεις ή τις αντιπαραθέσεις των παραγόντων
του τουρισμού και των συντελεστών της προστασίας της κληρονομιάς. Ακόμα,
εξέφρασε μια πρόθεση διαχείρισης καλής πρακτικής και επιχείρησε να υπαγορεύσει
στους τουριστικούς παράγοντες και τους επισκέπτες έναν "κώδικα συμπεριφοράς"
απέναντι στην πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου που προσελκύει το τουριστικό
ενδιαφέρον. Η Χάρτα υποστήριξε ευρύτερες πρωτοβουλίες του ΙCOMOS, άλλων
διεθνών οργανισμών και της τουριστικής βιομηχανίας, προκειμένου να εξασφαλιστεί
η ακεραιότητα κατά τη διαχείριση και διατήρησή της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το
ICOMOS υιοθέτησε τη Χάρτα στην 7 η Γενική Συνέλευση το 1985 στο Ροστόκ της
Γερμανίας.

Στις 8 Οκτωβρίου του 1999 στο Μεξικό, η Γενική Συνέλευσή του ICOMOS
διατύπωσε και επικύρωσε την αναθεωρημένη Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού 42
με στόχο τη διευκόλυνση και ενθάρρυνση των εμπλεκομένων στη διατήρηση και στη
διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ώστε να καταστήσουν τη σημασία της
προσιτή στα μέλη της τοπικής κοινότητας και τους επισκέπτες. Επιπλέον, επιδίωξε
την ενθάρρυνση των μετεχόντων σε τουριστικές δραστηριότητες, ώστε να
προβάλλουν και να διαχειρίζονται τον τουρισμό με τρόπο που να σέβεται και να
προάγει τον πολιτισμό και τις ζωντανές παραδόσεις των τοπικών κοινοτήτων, καθώς
και την ενθάρρυνση του διαλόγου μεταξύ των ομάδων συμφερόντων (stakeholdres),
εξισορροπώντας τις αντικρουόμενες προθέσεις ή τις αντιπαραθέσεις των παραγόντων
του τουρισμού και των συντελεστών της προστασίας της κληρονομιάς. Οι δράσεις
αυτές στοχεύουν ώστε τα προγράμματα προβολής του τουρισμού να προστατεύουν
και να προάγουν τα χαρακτηριστικά της φυσικής και της πολιτιστικής κληρονομιάς,
όπως επίσης η διαχείριση της σχέσης των πολιτιστικών τόπων και του τουρισμού, η
οποία εμπεριέχει συγκρουόμενες αξίες, να εξασφαλίζει την βιωσιμότητά τους για τις
42 Αντικειμενικοί σκοποί της Χάρτας για τον πολιτιστικό τουρισμό αποτέλεσαν: α) η ενθάρρυνση των
εμπλεκομένων σε θέματα συντήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς και πολιτιστικής διαχείρισης για τη
δημιουργία των κατάλληλων δομών ούτως ώστε τα πολιτιστικά αγαθά να είναι προσβάσιμα από τους
ενδιαφερόμενους τουρίστες και επισκέπτες. β) η κινητοποίηση της τουριστικής βιομηχανίας προς την προώθηση
και διαχείριση του τουρισμού με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται σεβαστοί οι ιστορικοί και ζώντες πολιτισμοί των
τοπικών κοινωνιών. γ) η έναρξη διαλόγου μεταξύ συντηρητών και τουριστικής βιομηχανίας σχετικά με τη
σπουδαιότητα της φυσικής κληρονομιάς, των πολιτιστικών εστιών και των ζώντων πολιτισμών με απώτερο σκοπό
την επίτευξη της βιώσιμης ανάπτυξης. δ) η ενίσχυση με κάθε μέσο των σχεδιαστών τουριστικής πολιτικής για την
ανάπτυξη στρατηγικών σχετικά με την παρουσίαση, προβολή και τη διερμηνεία της πολιτιστικής κληρονομιάς και
την υλοποίηση πολιτιστικών προγραμμάτων διακρινόμενων από τις αρχές της συντήρησης και διατήρησης των
πολιτιστικών θησαυρών (http://www.international.icomos.org/charters/tourism_greek.pdf (20/12/13))

27
παρούσες και τις μέλλουσες γενιές. Επιπλέον, θα πρέπει να παρέχονται στα µέλη της
τοπικής κοινότητας αλλά και στους επισκέπτες, ευκαιρίες, που αποτελούν
αντικείμενο υπεύθυνης και αποτελεσματικής διαχείρισης, για μια άμεση γνωριμία και
κατανόηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και του πολιτισμού (ICOMOS, 2002).
Επομένως, η Χάρτα παίζει σημαντικό ρόλο στον περιορισμό των κινδύνων και των
αρνητικών επιπτώσεων του τουρισμού και στα πολιτιστικά.

1.5.4. Ο UNWTO και ο πολιτιστικός τουρισμός

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (World Tourism Organization, UNWTO)

άρχισε να λειτουργεί στις 2 Ιανουαρίου του 1975. Ένα έτος αργότερα, η έδρα του
μεταφέρθηκε από τη Γενεύη στη Μαδρίτη. Βασική επιδίωξη του οργανισμού είναι να
προβάλλει και να αναπτύξει τον τουρισμό ώστε να συμβάλλει στην οικονομική
ανάπτυξη, στη διεθνή αλληλοκατανόηση, στην ειρήνη, στην ευημερία, καθώς και
στον παγκόσμιο σεβασμό των βασικών ανθρώπινων ελευθεριών και δικαιωμάτων,
χωρίς διάκριση φυλής, φύλου, γλώσσας ή θρησκείας.

Ο UNWTO έχει προβεί σε σύσταση, ήδη από το 1999, σε ΜΚΟ, σε

επιχειρήσεις και σε κυβερνήσεις, σχετικά µε την ανάγκη κατάρτισης ενός παγκόσμιου
κώδικα δεοντολογίας για τον τουρισμό. Πράγματι, μετά από σειρά διεθνών
συμφωνιών και διακηρύξεων (π.χ. σύμβαση για την προστασία της πολιτιστικής και
φυσικής κληρονομιάς του 1972, διακήρυξη της Μανίλα για τον παγκόσμιο τουρισμό
του 1980, απόφαση της 6ης Γενικής Συνέλευσης του UNWTO στη Σόφια το 1985 για
“τον τουριστικό κώδικα” κ.ά.), ο UNWTO υιοθέτησε κατά τη διάρκεια της 13ης
Γενικής Συνέλευσης στο Σαντιάγκο της Χιλής, το 1999, το “διεθνή κώδικα περί
τουριστικής δεοντολογίας”. Ο εν λόγω κώδικας μέσα από σειρά άρθρων,
σχετιζόμενων µε το διεθνή τουρισμό: α) αναφέρεται στα αμοιβαία δικαιώματα και
υποχρεώσεις όλων των φορέων της τουριστικής βιομηχανίας. β) θέτει τις βάσεις για
την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιδράσεων του τουρισμού στο περιβάλλον, στην
κοινωνία και στην πολιτιστική κληρονομιά, καθώς και για τη μεγιστοποίηση των
ωφελημάτων των κατοίκων στις διάφορες τουριστικές περιοχές και των ιδιωτικών
φορέων των χωρών αποστολής και υποδοχής τουριστών. γ) δημιουργεί σε συνεργασία
µε τουριστικούς φορείς, ΜΚΟ και συνδικαλιστικές ενώσεις, τους μηχανισμούς
διασφάλισης της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης, σύμφωνα µε την οποία τα
μακροπρόθεσμα κοινωνικά και οικολογικά οφέλη προηγούνται των βραχυπρόθεσμων

28
κερδών. δ) ενθαρρύνει την καθολική απαγόρευση της τουριστικής εκμετάλλευσης
των ανηλίκων και γυναικών και την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού
(Λύτρας,1987). Ο παραπάνω κώδικας επικαλούμενος τον “Κώδικα του Παγκοσμίου
Πολιτισμού” (World Cultural Heritage) της UNESCO και αναφερόµενος στις σχέσεις
τουρισµού- πολιτιστικής κληρονομιάς, αναγράφει στο άρθρο 4 τα εξής: «1. Οι
τουριστικοί πόροι ανήκουν στην κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας. Οι κοινότητες
στων οποίων τις περιοχές αυτοί βρίσκονται, έχουν ειδικά δικαιώματα και
υποχρεώσεις απέναντί τους. 2. Οι τουριστικές πολιτικές και δραστηριότητες πρέπει
να υλοποιούνται µε σεβασμό στην καλλιτεχνική, αρχαιολογική και πολιτιστική
κληρονομιά, την οποία πρέπει να προστατεύουν και να κληροδοτούν στις επόμενες
γενιές. Ειδική φροντίδα πρέπει να αφιερωθεί στην προστασία και αναβάθμιση των
μνημείων, ιερών προσκυνημάτων και μουσείων, καθώς επίσης και αρχαιολογικών και
ιστορικών χώρων οι οποίοι πρέπει να είναι απόλυτα ελεύθεροι σε τουριστικές
επισκέψεις. Ενθάρρυνση πρέπει να δοθεί στη δημόσια πρόσβαση σε ιδιωτικές
πολιτιστικές ιδιοκτησίες και μνημεία, µε σεβασμό στα δικαιώματα των ιδιοκτητών
τους, όπως επίσης και σε θρησκευτικά κτίρια µε την επιφύλαξη των συνήθων
αναγκών λατρείας. 3. Οι οικονομικοί πόροι που προέρχονται από τις επισκέψεις σε
πολιτιστικούς χώρους και μνημεία πρέπει, τουλάχιστον εν μέρει, να
χρησιμοποιούνται για τη συντήρηση, προστασία, ανάπτυξη και τον εξωραϊσμό αυτής
της κληρονομιάς. 4. Η τουριστική δραστηριότητα πρέπει να είναι σχεδιασμένη µε
τρόπο τέτοιο ώστε να επιτρέπει στα παραδοσιακά πολιτιστικά προϊόντα,
χειροτεχνήματα και λαογραφικά προϊόντα να επιβιώνουν και να ακμάζουν και όχι να
εκφυλίζονται και να τυποποιούνται.»43.

1.5.5. Ο OWCH και ο πολιτιστικός τουρισμός

Ο Οργανισμός Πόλεων Παγκόσμιας Κληρονομιάς (Organization of World

Heritage Cities, OWHC) ιδρύθηκε στη Φεζ του Μαρόκου, το 1993. Η έδρα του
βρίσκεται στο Κεμπέκ. Μέλη του OWHC είναι πόλεις, μνημεία των οποίων έχουν
ενταχθεί στον Κατάλογο της UNESCO ως τμήματα της Παγκόσμιας Πολιτιστικής
Κληρονομιάς. Στους σκοπούς του ανήκει η εκπαίδευση των στελεχών των φορέων

43 http://ethics.unwto.org/sites/all/files/docpdf/greece.pdf (2/1/14).

29
του δημοσίου τομέα για τη διαχείριση και διατήρηση των πόλεων της πολιτιστικής
κληρονομιάς44.

Η δράση του OWHC συχνά οδηγεί στην υιοθέτηση διακηρύξεων με στόχο τη

συνεργασία διεθνών οργανισμών, κρατών, ΜΚΟ, εκπαιδευτικών φορέων και φορέων
της τουριστικής βιομηχανίας, προκειμένου να εξασφαλισθεί η προστασία και η
διατήρηση των ιστορικών πόλεων για την απόλαυση τους από τις μέλλουσες γενεές.

1.5.6. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο πολιτιστικός τουρισμός

«Εάν έπρεπε να το κάνουμε αυτό ξανά, θα ήθελα να ξεκινήσω με τον πολιτισμό»

(Jean Monnet)45.

Η πολιτιστική δράση δεν υπήρξε κοινοτική προτεραιότητα. Όπως αποδεικνύει

και η Ιδρυτική Συνθήκη της Ρώμης (1957), το ενδιαφέρον της Κοινότητας για τα
πολιτιστικά ήταν αρχικώς ανύπαρκτο. Το 1973, ιδρύεται για πρώτη φορά µε
κοινοτική πρωτοβουλία το “Τμήμα Πολιτιστικών Προβλημάτων”, ενώ το 1974, η
Κοινότητα αρχίζει να δραστηριοποιείται επισήμως στον πολιτιστικό τομέα µε σχετικό
ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το 1977, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στα
πλαίσια καθορισμού των προτεραιοτήτων της, υπέβαλε στο Συμβούλιο Υπουργών και
στο Ευρωκοινοβούλιο την πρώτη ανακοίνωση για κοινοτική δράση στον πολιτιστικό
τομέα. Ωστόσο, η σημασία του τουρισμού αναγνωρίστηκε σχετικά αργά και ύστερα
από την ενθάρρυνση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Μόλις το 1986, με την Ενιαία
Ευρωπαϊκή Πράξη, η Ένωση καθόρισε ορισμένους στόχους οι οποίοι σχετίζονταν με
το τουριστικό εμπόριο.

Βέβαια, στους σκοπούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρεται ο σεβασμός για

την ιστορία, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις του λαού κάθε κράτους-μέλους. Η Ε.Ε.
αναπτύσσει στον τομέα του πολιτισμού, μέσω των οργάνων της, διάφορες δράσεις,
όπως είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, ο Ευρωπαϊκός Μήνας
Πολιτισμού, το Δίκτυο Πολιτιστικών Πρωτευουσών της Ευρώπης κ.λπ. Σίγουρα, το
ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον πολιτισμό αναπτύχθηκε σε άμεση

44 http://www.ovpm.org/ (1/1/14).
45 Όπως αναφέρεται στο Greg, 1996, σελ. 10.

30
συνάρτηση με τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης
τόσο ως προς την ενιαία αγορά όσο και ως προς τον τομέα της κοινωνικής πολιτικής.

Στις μέρες μας, η Ε.Ε. θεωρεί βασική πολιτική της την προτεραιότητα
προώθησης του πολιτιστικού τουρισμού στην Ευρώπη ως ένα είδος τουριστικού
προϊόντος, το οποίο δύναται να τονώσει την ανταγωνιστικότητα του ευρωπαϊκού
τουρισμού, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας, προστατεύοντας το περιβάλλον,
προωθώντας την αειφόρο βιώσιμη ανάπτυξη και αναβαθμίζοντας την ποιότητα των
παρεχόμενων τουριστικών υπηρεσιών. Άρα, ο πολιτιστικός τουρισμός συνδέεται
αναπόσπαστα με την ανάπτυξη του βιώσιμου τουρισμού, δηλαδή την αρμονική
συνύπαρξη οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Τέλος, επίσημη
στρατηγική της Ε.Ε. είναι η ενθάρρυνση πόλεων και περιοχών της Γηραιάς Ηπείρου
στο να βασίσουν την τουριστική ανάπτυξη τους στην προβολή της πολιτισμικής
κληρονομιάς τους (Πασχαλίδης, 2002).

Παρόλο της συνειδητοποίησης της σπουδαιότητας του τουρισμού στους

κόλπους της Ε.Ε., οι κοινοτικές πολιτικές στον τουριστικό τομέα, όπως και στον
πολιτιστικό, εμφανίζονται μετριοπαθείς, μιας και η συνθήκη της Ρώμης δεν κάνει
ρητή αναφορά στον τουρισμό ως πεδίο πολιτικής δράσης της Ε.Ε. Ως εκ τούτου, η
διαμεσολάβηση της Ε.Ε. στον τουριστικό τομέα, όπως και στον πολιτιστικό,
νομιμοποιείται µόνο στην περίπτωση που συνεπάγεται οικονομική δραστηριότητα.
Από το 1993, µε τη συνθήκη του Μάαστριχτ 46, ο τουρισμός όπως και ο πολιτισμός
αναγνωρίζονται από την Ε.Ε. ως διακριτοί τομείς πολιτικής δράσης, ενώ στις ημέρες
µας δίδεται σημαντική ώθηση στην προώθηση των τουριστικών πολιτικών και στη
χρηματοδότηση τους. (Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, Τίτλος ΙΧ, άρθρο 128,
1993).

Εν τοιαύτη περιπτώσει, η δράση της Ε.Ε. σε ζητήματα πολιτιστικού τουρισμού

έχει υπερεθνικό χαρακτήρα, για αυτό χρηματοδοτεί υπερεθνικά προγράμματα. Για
παράδειγμα, το πρόγραμμα “Διαδρομές- επιστροφή στις ρίζες” και το Πολιτιστικό
Πρόγραμμα Έρευνας Τουρισμού ATLAS (ATLAS Cultural Tourism Research
Project : A Global Network for cultural tourism research).

46 Η Ένωση, σύμφωνα με τη Συνθήκη, θα συμβάλλει στην πολιτισμική ανάπτυξη των κρατών-μελών, θα

ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών, θα προβάλλει την κοινή πολιτιστική κληρονομιά, καθώς
και τη διατήρηση και ανάπτυξη τής, και θα ενισχύσει τις πολιτιστικές ανταλλαγές και τον πολιτιστικό τουρισμό
(Τζόκας, 2006).

31
 Συγκεκριμένα, το ATLAS ξεκίνησε το 1991 με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής
Επιτροπής Έρευνας. Οι αρχικοί στόχοι του, οι οποίοι στη συνέχεια διευρύνθηκαν,
ήταν η επεξεργασία του ορισμού, της φύσης και της έκτασης του πολιτιστικού
τουρισμού, η συλλογή δεδομένων σχετικά με τις πολιτιστικές επισκέψεις, καθώς και
το προφίλ και τα κίνητρα των πολιτιστικών τουριστών47 (γενικού και ειδικού
ενδιαφέροντος). Το πρόγραμμα αποτελεί μια προσπάθεια για τη δημιουργία μιας
παγκόσμιας βάσης δεδομένων με συγκριτικά στοιχεία σχετικά με τον πολιτιστικό
τουρισμό και χρησιμοποιεί ποσοτικές και ποιοτικές μεθόδους ανάλυσης, οι οποίες
εφαρμόζονται από πανεπιστημιακά ιδρύματα των συμμετεχόντων ευρωπαϊκών
χωρών. Αξιοσημείωτο μεθοδολογικό χαρακτηριστικό αυτή της έρευνας αποτελεί η
συλλογή των δεδομένων σε διεθνική βάση με κοινά κριτήρια διεθνικής
δειγματοληψίας.

1.5.7. Το Συμβούλιο της Ευρώπης και ο πολιτιστικός τουρισμός

Το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι ο πρώτος πολιτικός οργανισμός που

δημιουργήθηκε στην Ευρώπη το 194948 για να διαφυλάξει τη βαθύτατα κλονισμένη
πίστη στην ευρωπαϊκή ειρήνη, το κράτος δικαίου και το σεβασμό των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων. Ένας από τους σημαντικούς τομείς δράσης του είναι και ο
πολιτιστικός. Για τη διαμόρφωση αυτής της δράσης λειτουργεί το Συμβούλιο για την
Πολιτιστική Συνεργασία (Council for Cultural Co-operation, CDCC). Από το 1992
διαθέτει διευρυμένες αρμοδιότητες σε θέματα προώθησης του πολιτισμού και έχει
δύο σημαντικές επιτροπές: την Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Cultural
Heritage Committee) και την Επιτροπή Πολιτισμού (Culture Committee). Συνεπώς,
το αρμόδιο όργανο για θέματα πολιτισμού και εκπαίδευσης είναι το CDCC
(Αθανασοπούλου, 2002) και στις δράσεις του ανήκει και ο θεσμός των “Ευρωπαϊκών
Πολιτιστικών Διαδρομών”49(European Cultural Routes).

47 Η έρευνα εμπεριέχει πληροφορίες τόσο για ευρωπαίους πολιτιστικούς τουρίστες όσο και για τουρίστες εκτός
της Ε.Ε.
48 Το Καταστατικό Ίδρυσης υπογράφηκε στο Λονδίνο στις 5 Μαΐου του 1949. Με έδρα το Στρασβούργο
διαρθρώνεται σε τρία σώματα: Το Συμβούλιο των Υπουργών, την Κοινοβουλευτική Σύνοδο και τη Σύνοδο των
Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών της Ευρώπης (Nugent, 2004).
49 Μία πολιτιστική διαδρομή αποτελεί αφ’ εαυτής ένα πολιτιστικό αγαθό. Η αναγνώρισή της αφορά στη
διαπίστωση ότι συνδέεται με διαφορετικούς πολιτισμούς τους οποίους έχει εμπλουτίσει, αλλά και από τους
οποίους έχει τροφοδοτηθεί, ανασυνθέτοντας μέχρι τότε ασύνδετα υλικά και άυλα αγαθά

32
 Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Δήλωση για τους Πολιτιστικούς Στόχους
(European Declaration on Cultural Objectives, Βερολίνο, 1984), βασικοί σκοποί του
Συμβουλίου της Ευρώπης στον πολιτιστικό τομέα αποτελούν: α) η επίτευξη
πολιτιστικής συνεργασίας σε εθνικό, περιφερειακό και διακρατικό επίπεδο, β) η
προβολή και προστασία της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς ως σύνθεση
διαφορετικών πολιτιστικών ταυτοτήτων και γ) η εξασφάλιση της πολιτιστικής
ανάπτυξης μέσω της πολιτιστικής δημοκρατίας και της δημόσιας εκπαίδευσης.

Το ενδιαφέρον του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη σύνδεση της πολιτιστικής

με την τουριστική ανάπτυξη ξεκίνησε τη δεκαετία 1960 (Αθανασοπούλου, 2002).
Κατόπιν από κάποιες πρώιμες προσπάθειες, η συνεργασία με κρατικές και
περιφερειακές αρχές κατέληξε στη δημιουργία του δικτύου των “πολιτιστικών
διαδρομών”, οι οποίες σε μερικές περιπτώσεις αναβιώνουν οδούς επικοινωνίας που
υπάρχουν στην Ευρώπη ήδη από τους Μέσους Χρόνους.

Ειδικότερα, οι “πολιτιστικές διαδρομές” βασίζονται σε θέματα

αντιπροσωπευτικά των ευρωπαϊκών αξιών που είναι κοινές στα περισσότερα
ευρωπαϊκά κράτη και χωρίζονται σε τρεις θεματικές κατηγορίες: τους λαούς, τις
μεταναστεύσεις και τα κύρια ρεύματα του πολιτισμού. Συνδέουν τα πολιτιστικά
αγαθά μεταξύ τους και τα ενσωματώνουν σε ένα κοινό και διεπιστημονικό πλαίσιο,
ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό τη σημασία των διαφόρων κατηγοριών πολιτιστικών
αγαθών. Τα μεμονωμένα υλικά και άυλα πολιτιστικά αγαθά εντάσσονται σε ένα κοινό
χωρικό και λειτουργικό σύστημα, όπου αναδεικνύονται οι μεταξύ τους σχέσεις και
όπου προωθούνται η μελέτη και η διαχείριση τους με τη βοήθεια αυτής της
καινοτόμου προσέγγισης, η οποία οδηγεί σε μια πολύπλευρη γνώση. Πρόκειται είτε
για πραγματικές διαδρομές που συνδέονται με τη διακίνηση ποιοτικού τουρισμού είτε
για συμβολικές οδούς επικοινωνίας-δίκτυα μεταξύ ειδικών, καλλιτεχνών και
φοιτητών που ασχολούνται με τη μελέτη κοινών θεμάτων. Μέσα από το ξεδίπλωμα
τους στον ιστορικό χώρο και χρόνο φωτίζουν τις κοινωνικές, οικονομικές και
πολιτικές αλλαγές, οι οποίες, πέρα από εθνικά σύνορα και γεωγραφικούς
περιορισμούς, έχουν επηρεάσει τη φυσιογνωμία του ευρωπαϊκού πολιτισμού 50. Η πιο
γνωστή πολιτιστική διαδρομή είναι η διαδρομή του St.Jacques de Compostelle (The
Santiago De Compostela Pilgrim Routes), η οποία θεσπίστηκε το 1987 51. Από το

50http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/culture/routes/default_en.asp (23/12/14).
51 Άλλες πολιτιστικές διαδρομές είναι “Μετάξι και υφάσματα” “οι Βίκινγκς” (The Viking Routes, 1993) κ.ά.

33
1997, την ευθύνη του προγράμματος των “πολιτιστικών διαδρομών” έχει το
Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για τις Πολιτιστικές Διαδρομές (European Institute of Cultural
Routes), με έδρα το Λουξεμβούργο, το οποίο συντονίζει τα διακρατικά δίκτυα,
προσφέρει τεχνική υποστήριξη και μεριμνά για τη σωστή λειτουργία του Κέντρου
Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης για τις Πολιτιστικές Διαδρομές (Cultural Routes
Resource and Documentatio Centre).

Στις 7 Δεκεμβρίου του 2000, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της

Ευρώπης υιοθέτησε τη Διακήρυξη σχετικά με την Πολιτιστική Ποικιλομορφία
(Declaration on Cultural Diversity), στην οποία αναφέρεται ότι η ευρεία διανομή
ποικιλόμορφων πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών (μέσω και του πολιτιστικού
τουρισμού), καθώς και η ανταλλαγή πολιτιστικών πρακτικών γενικά, μπορεί να
διεγείρει τη δημιουργικότητα, να ενισχύσει τις δυνατότητες πρόσβασης και να
διευρύνει το πεδίο κυκλοφορίας αυτών των προϊόντων και υπηρεσιών52.

1.5.8. Η Europa Nostra και ο πολιτιστικός τουρισμός

Η Europa Nostra είναι μια πανευρωπαϊκή ομοσπονδία, με περισσότερες από

220 ΜΚΟ, που δραστηριοποιείται στην προστασία της πολιτιστικής και φυσικής
κληρονομιάς της Ευρώπης. Προκειμένου να ενισχύσει τη δράση της συνεργάζεται με
την Ε.Ε., το Συμβούλιο της Ευρώπης και την UNESCO. H Europa Nostra αποβλέπει
στο να θέσει την κληρονομιά και τα οφέλη που απορρέουν από αυτήν στη συνείδηση
των πολιτών και των τουριστών. Επίσης, αποσκοπεί στο να θέσει την πολιτιστική
κληρονομιά σε προτεραιότητα στις κοινωνικές πρακτικές τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και
σε εθνικό επίπεδο53.

52http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=13179&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
(22/12/13).
53http://www.europanostra.org/ (3/1/14).

34
2. Θετικές και αρνητικές επιπτώσεις από την ανάπτυξη του
πολιτιστικού τουρισμού

Καθώς ο πολιτιστικός τουρισμός αναπτύσσεται και ο αριθμός των ταξιδιωτών

συνεχώς αυξάνεται, με τον ίδιο ρυθμό πολλαπλασιάζονται και οι πιθανότητες
εμφάνισης θετικών και αρνητικών επιπτώσεων από αυτόν.

2.1. Οικονομική διάσταση του πολιτιστικού τουρισμού

Αδιαμφισβήτητα, ο πολιτιστικός τουρισμός ως φαινόμενο έχει συμβάλει

σημαντικά στην οικονομία των κρατών άλλα έχει επιφέρει και ορισμένα
μειονεκτήματα, τα οποία θα πρέπει να αντιμετωπιστούν. Ο πολιτιστικός τουρισμός
μπορεί να περιγραφεί και να αναλυθεί βάσει των εννοιών προσφοράς και ζήτησης.
Με αυτήν τη λογική, η προσφορά αποτελείται από όλες τις κατηγορίες πόρων που
μπορούν να υποκινήσουν ένα ρεύμα επισκεπτών και κατόπιν να το υποδεχθούν και να
το φιλοξενήσουν: την πολιτιστική κληρονομιά (ιστορία, αρχαιολογία, λαογραφία
κ.λπ.), τα φυσικά θέλγητρα (π.χ. τα τοπία κ.ά), τις ιδιαίτερες τουριστικές υπηρεσίες
και δραστηριότητες (μεταφορές, καταλύματα, εκδηλώσεις, γιορτές κ.λπ), τις γενικές
υποδομές (τηλεπικοινωνίες, ενέργεια κ.ά) και τους τομείς παραγωγής και υπηρεσιών
πολλαπλών χρησιμοτήτων (εμπόριο, διοίκηση κ.λπ.).

Οι μετακινήσεις πολιτιστικών τουριστών, χαρακτηριζόμενες από έντονη

χρονική και χωρική συγκέντρωση, μπορούν να αναλυθούν σε μεταφορές
εισοδημάτων και δαπανών από τις αφετηρίες των τουριστών προς τους τόπους
υποδοχής. Ο πολιτιστικός τουρισμός διαχέει ευρύτερα το τουριστικό ρεύμα με την
ανάδειξη νέων προορισμών σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Η αύξηση του
πολιτιστικού τουρισμού βοηθάει σημαντικά στους προορισμούς: στην εισροή
συναλλάγματος, στην αύξηση της παραγωγής και κατανάλωσης των εγχώριων
προϊόντων, στην αύξηση του ΑΕΠ, στην ενίσχυση της απασχόλησης και
καταπολέμησης της ανεργίας54, στον περιορισμό του ισοζυγίου εξωτερικών
πληρωμών και στην αναβάθμιση των περιοχών μέσω της τόνωσης της

54 Είναι γεγονός ότι ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί σημαντική πηγή απορρόφησης τόσο εξειδικευμένου όσο
και ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού, καθώς σε αυτόν εμπλέκονται άτομα με διαφορετικό εκπαιδευτικό
υπόβαθρο και επαγγελματική δραστηριότητα. Ο πολιτιστικός τουρισμός συμβάλλει έτσι στην αντιμετώπιση του
προβλήματος της ανεργίας, ιδιαίτερα των κοινωνικά ευπαθών ομάδων όπως των γυναικών και των νέων.

35
επιχειρηματικότητας και της δημιουργίας αναπτυξιακών έργων (δρόμοι, λιμάνια,
ξενοδοχεία κ.λπ.) προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες των τουριστών.

Πράγματι, κάθε θετικό αποτέλεσμα που επιφέρει ο πολιτιστικός τουρισμός

προκαλεί αλλεπάλληλες επιδράσεις και σε άλλους τομείς, με αποτέλεσμα να
ευνοείται όλο το σύστημα. Συγκεκριμένα, ο πολιτιστικός τουρισμός είναι μια
κερδοφόρα “βιομηχανία”, η οποία δρα ως πολλαπλασιαστής στην οικονομία και
συνεργάζεται και με άλλους κλάδους της, όπως είναι ο τομέας των μεταφορών, οι
κατασκευαστικές εταιρείες, οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις κ.λπ. Αποτελεί ένα από τα
κυριότερα μέσα της σύγχρονης στρατηγικής για την αναζωογόνηση των αστικών
κέντρων μέσω του πολιτισμού (culture-led urban regeneration). Είναι ανεξάρτητος
από την εποχικότητα, καθώς δεν επηρεάζεται σχεδόν καθόλου από τις κλιματολογικές
συνθήκες. Προσελκύει τουρίστες υψηλότερου εισοδήματος και μορφωτικού
επιπέδου, οι οποίοι συνήθως παρατείνουν τη διαμονή τους σε ένα συγκεκριμένο
μέρος και συμμετέχουν σε περισσότερες δραστηριότητες Επομένως, συμβάλλει στην
επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, εκτός της περιόδου αιχμής.

Ωστόσο, ο πολιτιστικός πολιτισμός δύναται να έχει και αρνητική συμβολή στις

περιοχές προορισμού. Μπορεί να αποπροσανατολίσει την επενδυτική δραστηριότητα
και να συμβάλλει στη δημιουργία πληθωριστικών πιέσεων εξαιτίας του γεγονότος,
ότι οι επισκέπτες ξοδεύουν πιο πολλά χρήματα με αποτέλεσμα την αύξηση της
ζήτησης και των τιμών των αγαθών και υπηρεσιών, δηλαδή γενικότερα του κόστους
ζωής. Αυτό το γεγονός επηρεάζει αρνητικά τους ντόπιους, αφού το εισόδημα τους δεν
αυξάνεται αναλογικά. Επιπλέον, η τουριστική ανάπτυξη οδηγεί συχνότατα σε αύξηση
της ζήτησης για γη, με αποτέλεσμα την αύξηση της αξίας της και κατ΄ επέκταση στο
να καταστεί απαγορευτική η απόκτηση της από τους ντόπιους. Επίσης, εξαιτίας της
στροφής στο σχετικά εύκολο και γρήγορο κέρδος από τον τουρισμό, εγκυμονεί ο
κίνδυνος να παραμεληθούν άλλοι ζωτικοί τομείς της εθνικής οικονομίας 55. Τέλος,
καθώς πολλές χώρες θεωρούν τον τουρισμό ως το μοναδικό ή το πλέον σημαντικό
τομέα για την οικονομική τους ανάπτυξη, το γεγονός αυτό τις καθιστά ευάλωτες και
πιθανούς στόχους, σε οτιδήποτε επηρεάζει αρνητικά την τουριστική βιομηχανία (π.χ.
τρομοκρατία, ένοπλες συγκρούσεις, ασύμμετρες απειλές κ.λπ.).

55 Φερ’ ειπείν, η χρησιμοποίηση για τουριστική δραστηριότητα τμημάτων γης που είναι κατάλληλα για άλλες
χρήσεις, όπως η γεωργία.

36
 Επιπροσθέτως, συχνά τα οφέλη για την τοπική κοινωνία είναι μικρά, διότι
μεγάλο μέρος των εσόδων από τον τουρισμό διαρρέει εκτός της περιοχής, μέσω
δασμών, κερδών και αμοιβών που καταβάλλονται εκτός περιοχής (π.χ. οι πληρωμές
των αεροπορικών εισιτηρίων συνήθως πραγματοποιούνται στον τόπο προέλευσης
των τουριστών και όχι στον προορισμό τους) άλλα και εξαιτίας των εξόδων για
εισαγωγές αγαθών και αγορά πόρων που δεν παράγονται στον τόπο υποδοχής,
προκειμένου να ικανοποιηθούν οι επιθυμίες των φιλοξενούμενων.

2.2. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολιτιστικού τουρισμού

Σίγουρα, το τοπίο αποτελεί ένα από τα κύρια ελκτικά στοιχεία, ιδίως όταν
αποτελεί βασικό στοιχείο της τουριστικής εικόνας του φυσικού περιβάλλοντος
υποδοχής. Η παράμετρος του περιβάλλοντος γίνεται ιδιαίτερα σημαντική στην
περίπτωση των μνημείων. Λόγου χάριν, ο συνδυασμός του φυσικού και του
πολιτισμικού στοιχείου που χαρακτηρίζει τα θρησκευτικά μνημεία τα καθιστά αυτά
περισσότερο ευάλωτα στις οχλήσεις, που σε κάθε περίπτωση προκαλεί ο τουρισμός.
Για παράδειγμα, η ηχορύπανση γίνεται περισσότερη δυσάρεστη σε εκείνους τους
τόπους, από μία αντίστοιχη ιδίας κλίμακας που υπάρχει σε ένα οποιοδήποτε
τουριστικό θέρετρο. Επίσης, σημαντική είναι και η όχληση που προκαλείται από τη
χρήση φωτογραφικών ή κινηματογραφικών μηχανών, την κυκλοφορία οχημάτων, το
συνωστισμό και τη συμφόρηση, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια τέλεση κάποιας
τελετουργίας. Τέλος, η κατασκευή υποδομών (οδικών δικτύων, χώρων στάθμευσης,
εγκαταστάσεις επισιτισμού κ.λπ.) και άλλων εγκαταστάσεων για τη διευκόλυνση της
πρόσβασης στις περιοχές αυτές και για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών, μπορεί να
αλλοιώσει το φυσικό τοπίο και κατ’ επέκταση το ιδιαίτερο χαρακτήρα του τόπου. Το
δομημένο περιβάλλον, ειδικά με ιστορική και πολιτιστική αξία, δέχεται συχνά πιέσεις
εξαιτίας του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει. Παρατηρούνται προβλήματα
αισθητικής υποβάθμισης αρχαιολογικών χώρων που αποτυγχάνουν να ενσωματώσουν
τις υποδομές στα φυσικά γνωρίσματα της περιοχής ή του μνημείου και στην τοπική

37
αρχιτεκτονική56, καθώς και υποβάθμισης κοντινών περιοχών στα τουριστικά
αξιοθέατα από την άναρχη δόμηση και τις πολεοδομικές παραβάσεις.
Συν τοις άλλοις, ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να οδηγήσει στη καταστροφή
του φυσικού περιβάλλοντος (ιδίως σε φυσικά καταφύγια που περιλαμβάνουν
απειλούμενα είδη εξέχουσας οικουμενικής σημασίας), της φυσικής ομορφιάς και
αισθητικής σημασίας της τουριστικής περιοχής. Ο απρογραμμάτισμος, άναρχος και
στενά κερδοσκοπικός τρόπος με τον οποίο συχνά αναπτύσσεται ο πολιτισμικός
τουρισμός συντελεί στην υποβάθμιση ή και καταστροφή των τοπικών
οικοσυστημάτων, τη μόλυνση των υδάτων (π.χ. μόλυνση υπογείων υδάτων από
βοθρολύματα ξενοδοχείων), την ατμοσφαιρική ρύπανση (π.χ. από υπερβολική χρήση
αυτοκινήτων από τους τουρίστες), τη διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας, στην
αλλοίωση της αρχιτεκτονικής και γενικότερα της πολιτισμικής φυσιογνωμίας των
τουριστικών περιοχών, καθώς και στη φθορά57 των ίδιων των αντικειμένων
τουριστικού ενδιαφέροντος58 –φυσικών ή πολιτισμικών- εξαιτίας της άμετρης και
επιπόλαιης εκμετάλλευσης (Πασχαλίδης, 2002). «Ολοένα και περισσότεροι αναλυτές
αλλά και αρμόδιοι τοπικοί ή εθνικοί φορείς έχουν συνειδητοποιήσει ότι αυτά τα
προβλήματα υπονομεύουν τη βιωσιμότητα της τουριστικής ανάπτυξης, απειλώντας
να μετατρέψουν, μέσα σε λίγα χρόνια, ακμάζουσες σήμερα τουριστικές περιοχές σε
κυριολεκτικές ερήμους, με καταστροφικές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες.»
(Πασχαλίδης, 2002, σελ. 238).

Από την άλλη πλευρά, ο πολιτιστικός τουρισμός έχει και θετικές επιπτώσεις.
Μπορεί να αποτελέσει πηγή κονδυλίων για τη συντήρηση προστατευομένων
περιοχών και πάρκων, τα οποία διαφορετικά, ίσως, θα εγκαταλείπονταν σε φθορά.
Επίσης, παρέχει το κίνητρο και βοηθά στην εξεύρεση πόρων για την προστασία
ιστορικών και αρχαιολογικών χώρων καθώς αποτελούν τουριστικά αξιοθέατα. Τέλος,
η τοπική υποδομή αερολιμένων, οδικών δικτύων κ.λπ. συχνά βελτιώνεται μέσω της

56 Δημιουργείται οπτική ρύπανση. Τα ξενοδοχεία και οι υπόλοιπες τουριστικές εγκαταστάσεις με άσχημο ή

ακατάλληλο σχεδιασμό μπορεί να μην ταιριάζουν με το τοπικό στυλ αρχιτεκτονικής ή την τοπική κλίμακα
κατασκευής. Η ακαλαίσθητη διάταξη των τουριστικών εγκαταστάσεων, η ακατάλληλη χωροταξία και η
υπερβολική χρήση μεγάλων και αντιαισθητικών διαφημιστικών πινακίδων μπορεί να υποβαθμίσει το περιβάλλον
και να το καταστήσει απωθητικό τόσο για τους τουρίστες όσο και για τους κατοίκους.
57 Η φθορά των πολιτισμικών συμβόλων δεν προκαλείται μόνο από το χρόνο και την παρουσία των τουριστών
που καταστρέφει την εξωτερική τους εικόνα. Η φθορά τους επέρχεται και στη συνείδηση του κοινού λόγω της
άκρατης εμπορευματοποίησής τους.
58 Η υπερβολική ή η κακή χρήση περιβαλλοντικά ευάλωτων αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων μπορεί να
προκαλέσει την καταστροφή τους, εξαιτίας υπερβολικής φθοράς, δονήσεων ή βανδαλισμών.

38
ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού, ο οποίος προσφέρει οικονομικά και
περιβαλλοντικά οφέλη.

Καθώς ο πολιτισμικός τουρισμός συνεχίζει να αναπτύσσεται, πληθαίνουν οι

ανησυχίες σχετικά με τα περιβαλλοντικά προβλήματα που επιφέρει η τουριστική
ανάπτυξη. Για αυτό, το θέμα της ανάπτυξης του αειφορικού τουρισμού (sustainable
tourism), δηλαδή του τουρισμού που είναι σύμφωνος με τις παρούσες και
μελλοντικές ανάγκες ενός μέρους, έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης σε πολλές
συναντήσεις των αρμόδιων φορέων. Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ανάγκη να
εμφανιστεί και με τη μορφή του υπεύθυνου τουρισμού (responsible tourism) και του
ορθού τουρισμού (appropriate tourism). Με τη σειρά τους, οι πολιτιστικοί τουρίστες
πρέπει να ακολουθήσουν έναν κώδικα ηθικής βάσει του οποίου να απολαμβάνουν την
ποικιλόμορφη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, προστατεύοντας και διατηρώντας
της. Κοντολογίς, είναι απαραίτητο να αποφεύγουν τις δραστηριότητες εκείνες που
θέτουν σε κίνδυνο την άγρια φύση και καταστρέφουν το φυσικό περιβάλλον.

2.3. Κοινωνικές συνέπειες του πολιτιστικού τουρισμού

Η τουριστική μετακίνηση δημιουργεί την ευκαιρία επικοινωνίας, συχνά

απότομης και μαζικής, μεταξύ δύο πληθυσμιακών ομάδων των οποίων τα επίπεδα και
οι τρόποι ζωής, οι αξίες και οι πολιτιστικές αναφορές μπορεί να διαφέρουν ριζικά.
Όσο μεγαλύτερη είναι αυτή η διαφορά τόσο περισσότερο βεβιασμένη και εξωγενής
φαίνεται η τουριστική ανάπτυξη και τόσο πιο ανταγωνιστικές είναι οι συνθήκες αυτής
της επικοινωνίας.

Οι σχέσεις μονίμων κατοίκων και επισκεπτών είναι ιδιαίτερες σημαντικές, αφού

ο υπερβολικός αριθμός πολιτιστικών τουριστών μπορεί να έχει εξαιρετικά επιβλαβείς
συνέπειες. Το δυσκολότερο, ίσως, πρόβλημα που προκύπτει είναι ότι κοινωνικές
επιπτώσεις αργούν να εμφανιστούν και να αντιμετωπισθούν. Για παράδειγμα, η
μεταβολή της παραδοσιακής φιλοξενίας σε μια τυχοδιωκτική και κερδοσκοπική
εμπορική πρακτική θέτει πολλές φορές τα οικονομικά συμφέροντα πάνω από τις
προσωπικές σχέσεις. Αντιστοίχως, η υπερσυγκέντρωση τουριστών μπορεί να επιφέρει

39
στον τοπικό πληθυσμό: διαφοροποίηση της καταναλωτικής συμπεριφοράς 59,
χαλάρωση της ηθικής, απληστία, επαιτεία, δουλοπρέπεια, πορνεία, χρήση
ναρκωτικών ουσιών, απώλεια της αξιοπρέπειας και απογοήτευση από την αδυναμία
ικανοποίησης των νέων αναγκών των ντόπιων. Όσο μεγαλύτερος είναι ο όγκος των
τουριστικών αφίξεων, τόσο εντονότερη είναι η επίπτωση τους στον προορισμό.
Μάλιστα, ορισμένες περιοχές δεν μπορούν να υποδεχτούν πάνω από έναν ορισμένο
αριθμό πολιτιστικών τουριστών, επειδή έχουν πεπερασμένα όρια κοινωνικής
φέρουσας ικανότητας (social carrying capacity). Επιπλέον, το φαινόμενο της
“κοινωνικής επίδειξης” εμφανίζεται εξαιτίας της αλληλεπίδρασης ανθρώπων με
διαφορετικό τρόπο ζωής (τουριστών και ντόπιων) και εκδηλώνεται με τη μεταβολή
των αξιών στον τοπικό πληθυσμό. Πράγματι, αυτό συνήθως οδηγεί στη μεταβολή των
κοινωνικών αξιών, λόγω της προσδοκίας του εγχώριου πληθυσμού ότι έτσι θα
αποκτήσει το υλικό επίπεδο και τις αξίες των τουριστών. Επομένως, η μεταβολή των
κοινωνικών προτύπων οδηγεί στη μεταβολή των πολιτισμικών αξιών, η οποία
αρκετές φορές έχει ανησυχητικές συνέπειες. Η εξασθένιση των ηθικών και
θρησκευτικών αξιών είναι εξίσου συνηθισμένη και συχνά εκδηλώνεται μέσω της
αύξησης της εγκληματικότητας, καθώς με τον τουρισμό όχι μόνο μεταβάλλονται οι
τοπικές συμπεριφορές, αλλά και αυξάνονται οι ευκαιρίες για εγκληματική
δραστηριότητα.

Συν τοις άλλοις, το τουριστικό φαινόμενο δημιουργεί αλλαγές στην τοπική

κοινωνικο-οικονομική δομή, με αποτέλεσμα η τοπική κοινωνία να μπαίνει στη
διαδικασία της “τουριστικοποίησης” και να διαμορφώνει μια κοινωνική δομή αστικού
τύπου λόγω των δραστηριοτήτων που συνδέονται με την τουριστική ανάπτυξη. Όταν
το σύνολο της παραγωγικής βάσης της τοπικής κοινωνίας εξαρτάται από τον
πολιτιστικό τουρισμό, οι υπόλοιποι οικονομικοί κλάδοι φθίνουν και επέρχεται η
αστικοποίηση, με συνέπεια τον ταχύτατο μετασχηματισμός της σε μια κοινωνία
υπηρεσιών και καταναλωτικών προτύπων. Επομένως, ο πολιτιστικός τουρισμός
δημιουργεί εργασιακή εξάρθρωση σε άλλους τομείς (π.χ. γεωργία), αφού οι εργάτες
μπορεί να εγκαταλείψουν τις εκεί θέσεις τους, τις οποίες θεωρούν λιγότερο
κερδοφόρες, προκειμένου να απασχοληθούν με τον τουρισμό.
59 Όταν οι ντόπιοι αρχίζουν να αντιγράφουν τον τρόπο ζωής των επισκεπτών, οι αξίες τους και η καταναλωτική
τους συμπεριφορά θα αλλάξει, από μια συντηρητική καταναλωτική συμπεριφορά στην ανάγκη για άμεση
ικανοποίηση των επιθυμιών. Π.χ. οι κάτοικοι των αγροτικών τουριστικών κοινωνιών παρατηρούν γρήγορα πως τα
δικά τους, τοπικά, προϊόντα είναι συνήθως κατώτερης ποιότητας από τα εισαγόμενα αγαθά. Ως αποτέλεσμα, οι
κάτοικοι αρχίζουν να δανείζονται, προκειμένου να μπορέσουν να υποστηρίξουν τις νέες τους καταναλωτικές
συνήθειες.

40
 Όπως γίνεται φανερό, ο διεθνής πολιτιστικός τουρισμός (σε μεγαλύτερο βαθμό
από τον εσωτερικό) συχνά έρχεται αντιμέτωπος με την τοπική κοινότητα αντί να
ενσωματώνεται σε αυτή, οδηγώντας στην κοινωνική και πολιτιστική σύγκρουση.
Αιτίες αυτού του φαινομένου είναι: το γεγονός ότι οι τουρίστες αποτελούν μικρής
διάρκειας επισκέπτες, οι οποίοι μεταφέρουν τις δικές τους πολιτισμικές συνήθειες και
τρόπους συμπεριφοράς και ο περιορισμός των επισκεπτών μέσα σε πολυτελή “γκέτο”
ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων με αποτέλεσμα τον απομονωτισμό τους. Για αυτούς
του λόγους, ορισμένοι τουρίστες αρνούνται να μεταφέρουν τις “καλές” τους
συνήθειες, εξαιτίας της σύντομης παραμονής τους σε έναν προορισμό. Ενώ κάποιοι
άλλοι μπορεί να μη γνωρίζουν καν, ότι μερικές συνήθειες τους είναι μη αποδεκτές ή
προσβλητικές από την κοινότητα υποδοχής. Μια επιπλέον δυσκολία είναι και η
αδυναμία επικοινωνίας, εξαιτίας της διαφορετικής γλώσσας, με συνέπεια να μειωθεί ο
βαθμός κατανόησης των επισκεπτών από την κοινότητα υποδοχής. Σίγουρα, η μη
γνώση της γλώσσας δημιουργεί εμπόδια, τα οποία περιορίζουν την κοινωνική
αλληλεπίδραση μεταξύ των τουριστών και των μονίμων κατοίκων. Έτσι,
παρατηρείται μια εκδήλωση εναντίωσης, όπου είτε οι τουρίστες απορρίπτονται από
τους κατοίκους (γεγονός που εκδηλώνεται με την αγενή συμπεριφορά κ.λπ) είτε η
κοινότητα απορρίπτεται από τους τουρίστες, οι οποίοι συμπεριφέρονται με
υπεροπτικό τρόπο απέναντι στους κατοίκους, χλευάζουν τον τρόπο ζωής, τα τοπικά
έθιμα, την εκφορά του λόγου κ.λπ.

2.4. Πολιτισμική διάσταση του πολιτιστικού τουρισμού

Με την επικοινωνία ανθρώπων που ανήκουν σε διαφορετικές εθνικότητες

ανταλλάσσονται απόψεις, αποκτιούνται κοινές εμπειρίες και αίρονται προκαταλήψεις.
Έτσι, ο πολιτιστικός τουρισμός μέσω της αλληλογνωριμίας (γνωριμία με νέα ήθη και
έθιμα και με ανταλλαγή πολιτιστικών προϊόντων) συμβάλλει στην αλληλοκατανόηση,
στη συμφιλίωση και τη συνεργασία ανάμεσα στα έθνη. Ο πολιτιστικός τουρίστας,
γνωρίζει την κουλτούρα της τοπικής κοινωνίας, αντιλαμβάνεται την ετερότητα και
την ομοιότητα, διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες τους καθώς ψυχαγωγείται 60,

60 Ο πολιτιστικός τουρισμός συνιστά πραγματική ψυχαγωγία που κεντρίζει την ανθρώπινη ύπαρξη και συνδυάζει
τη γνώση με τη διασκέδαση. Προσφέρει ψυχική ανανέωση και χαλάρωση από τους έντονους ρυθμούς της ζωής,
αντιμετωπίζοντας την πλήξη, την ανία με την αλλαγή παραστάσεων.

41
απομακρύνεται από τυχόν εθνικιστικές προκαταλήψεις και συνειδητοποιεί την
αναγκαιότητα της διακρατικής συνεργασίας για την επίλυση των παγκοσμίων
προβλημάτων και την επικράτηση της ειρήνης, της συναδέλφωσης και της
συνύπαρξης των λαών.

Με την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού μεταβάλλονται τόσο τα

χαρακτηριστικά όσο και οι λειτουργίες της τοπικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, οι
κοινωνικές επαφές των ντόπιων γυναικών με τις τουρίστριες δημιούργησαν μια νέα
αντίληψη για τον έξω κόσμο, που ώθησε αρκετές ντόπιες στο να μην αρκούνται μόνο
στους παραδοσιακούς ρόλους του νοικοκυριού. Επιπλέον παρατηρείται, λόγω της
τουριστικής ανάπτυξης σε μία περιοχή, ότι οι γυναίκες και τα παιδιά (ευπαθείς
ομάδες της περιοχής) μπορούν να βρουν πιο εύκολα εργασία και ότι βελτιώνεται η
θέση τους μέσα στην τοπική κοινωνία. Τέλος, ο μισθός έδωσε στις απασχολούμενες
πλέον με τον πολιτιστικό τουρισμό, μια αίσθηση πληρότητας και αυτοεκτίμησης. Με
τη σειρά τους, οι άντρες άρχισαν να εκτιμούν περισσότερο τις συζύγους τους ως
άτομα ικανά να αυξάνουν το οικογενειακό εισόδημα.

Ακόμα, ο πολιτιστικός τουρισμός συμβάλλει στην προβολή του πολιτισμού της

χώρας, στη διάδοση ιδεών, στην εξάπλωση της κουλτούρας, στην αναβίωση της
τοπικής τέχνης και χειροτεχνίας, καθώς και των παραδοσιακών πολιτιστικών
δραστηριοτήτων. Μπορεί να αναβιώσει τις τοπικές αρχιτεκτονικές παραδόσεις, με
την προϋπόθεση ότι υπάρχει σεβασμός στις τοπικές ιδιομορφίες, στην παραδοσιακή
κληρονομιά και στο περιβάλλον. Επιπλέον, μπορεί να αποτελέσει μέσο ακόμα και για
την ανανέωση της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής του ντόπιου πληθυσμού,
ενισχύοντας την τοπική κοινότητα, ενθαρρύνοντας τους πολιτιστικούς δεσμούς μέσα
στη χώρα, προσελκύοντας νέους ανθρώπους στις τουριστικές περιοχές και ευνοώντας
τις τοπικές δραστηριότητες (in situ) της κοινότητας, αφού οι ευκαιρίες για εισόδημα
και απασχόληση, τις οποίες δημιουργεί, παρέχουν σταθερότητα στη ζωή της
κοινότητας.

Ωστόσο, η κουλτούρα έχει καταστεί σημαντικό εμπορεύσιμο αγαθό της

τουριστικής “βιομηχανίας”. Βασικά ζητήματα, σχετικά με τη χρησιμοποίηση της
κουλτούρας για τουριστικούς σκοπούς, περιλαμβάνουν την αυθεντικότητα και τη
συμβολή του τουρισμού στην πολιτισμική μεταβολή. Ενώ οι πολιτιστικοί τουρίστες

42
μπορεί να προσελκυστούν από την αυθεντικότητα της κουλτούρας, των τελετουργιών
και άλλων πρακτικών, αυτά ενδέχεται να αλλάξουν και να αλλοιωθούν
φυσιογνωμικά, προκειμένου να προσαρμοστούν στις ανάγκες και τα στενά χωρο-
χρονικά πλαίσια της τουριστικής αγοράς. Έτσι, παρουσιάζεται στον τουρίστα μια
“σκηνοθετημένη αυθεντικότητα” (staged authenticity) (Cohen, 1988)61 με
“σκηνοθετημένες ψευδο-εκδηλώσεις” (pseudo-events) και πωλήσεις αναμνηστικών
προϊόντων (των δήθεν “πιστών” αντιγράφων, που έχουν διαφορετική χρησιμότητα
από την πραγματική και μετατρέπονται σε απλά ενθύμια του ταξιδιού), η οποία
στοχεύει στις προϊδεασμένες αντιλήψεις του. Ενδεχομένως, μερικές φορές, αυτή η
“σκηνοθετημένη αυθεντικότητα” μπορεί να προστατέψει την τοπική γηγενής
κουλτούρα και την προσωπική “παρασκηνιακή” ζωή των ντόπιων, εστιάζοντας το
ενδιαφέρον των τουριστών στη “σκηνή” (front regions) όπου διαδραματίζεται.
Ωστόσο, τις περισσότερες φορές, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις και οι
προσδοκίες των τουριστών, αλλοιώνονται και μεταβάλλονται θρησκευτικές-
πολιτιστικές παραδόσεις, τα τοπικά έθιμα και οι τελετουργίες, με αποτέλεσμα να
περιορίζεται επικίνδυνα η πολιτιστική γνησιότητα και να επικρατεί το “φολκλορικό”
στοιχείο.

Μια άλλη διάσταση του τουρισμού είναι η πολιτισμική “διάχυση”. Είναι η

κατάσταση κατά την οποία η μία ή και οι δύο ομάδες (τουρίστες και ντόπιοι)
δανείζονται ή μεταβάλλουν τα πολιτιστικά τους χαρακτηριστικά. Οι ντόπιοι λαοί
μπορεί να αλλοιώσουν την ηθική και την εθνική φυσιογνωμία τους, εξαιτίας της
ξενομανίας. Οι αλλαγές στα ήθη και στα έθιμα γίνονται περισσότερο αντιληπτές σε
περιοχές με αγροτική παραγωγή και χαμηλή ανάπτυξη πριν την έλευση του
τουρισμού. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις, εκδηλώνεται από τις τοπικές κοινωνίες
υποδοχής μία “αντιτουριστική” συμπεριφορά. Η εχθρότητα αυτή οφείλεται, εκτός
από το φαινόμενο της προκλητικής κοινωνικής επίδειξης των τουριστών και από τις
πιθανές συγκρούσεις, ανάμεσα στους επισκέπτες και τους ντόπιους, για την κοινή
χρήση εγκαταστάσεων ψυχαγωγίας κ.ά.

61https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=9&ved=0CGEQFjAI&url=http%3A%2F
%2Fwww.centri.unicas.it%2Fcontent%2Fdownload%2F5172%2F27083%2Fversion%2F1%2Ffile%2Fauthenticity
%25252Band%25252Bcommoditization%25252Bin
%25252Btourism_Cohen.pdf&ei=nrnNUvT0MaGL4ASDkIHgCQ&usg=AFQjCNHZ3TlSYuQhtNuJk4y7EJSxH
R1vVA&sig2=eYInu57gRGKuBO_ow6E-_A (23/12/14).

43
 Ο τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί και ως μια μορφή ιμπεριαλισμού, αφού
εκπροσωπεί μια επέκταση των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων ενός
κράτους σε άλλες χώρες. Βασικά, η ροή αυτής της πολιτικής και οικονομικής
επέκτασης κατευθύνεται από τις δυτικές προς τις λιγότερες αναπτυγμένες χώρες. Η
φιλοξενούσα κοινότητα του τουριστικού προορισμού βρίσκεται συχνά στο έλεος των
κυρίαρχων φιλοξενουμένων τουριστών, οι οποίοι διαμορφώνουν τις ανάγκες των
ντόπιων. Οι γηγενείς πληθυσμοί, έχοντας ως πρότυπα τους δυτικούς πολιτιστικούς
τουρίστες, αναπτύσσουν ψευδείς ανάγκες για επιπλέον χρήματα και ανέσεις. Άρα, οι
φιλοξενούμενοι αντιπροσωπεύουν μια μορφή πολιτισμικού ιμπεριαλισμού62, η οποία
βλάπτει την τοπική κουλτούρα και συμβάλει στη δημιουργία μονοδιάστατου τρόπου
σκέψης και συμπεριφοράς των ντόπιων, με μοναδικό γνώμονα το οικονομικό κέρδος.
Έτσι, η μαζική κουλτούρα των ντόπιων δεν συνιστά τη σημερινή μορφή της λαϊκής
τέχνης, καθώς δεν αναδύεται αυθόρμητα από αυτούς, αλλά αποτελεί το προϊόν
θεσμών πολιτισμικής παραγωγής οι οποίοι, δεδομένου ότι είναι οργανωμένοι
σύμφωνα με το βιομηχανικό πρότυπο και λειτουργούν βάσει οικονομικών κριτηρίων
και των μηχανισμών της τουριστικής αγοράς, συνιστούν ουσιαστικά μια πολιτισμική
βιομηχανία (Kulturindustrie) (Πασχαλίδης, 2002).

Εν κατακλείδι, αρνητική επίδραση στο πολιτισμικό περιβάλλον του τόπου

υποδοχής ασκούν οι βανδαλισμοί σε πολιτιστικά μνημεία, η ρύπανση σε
θρησκευτικούς χώρους, η αφαίρεση στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς κ.λπ. Οι
δραστηριότητες αυτές συχνά προκαλούν αναστάτωση στην τοπική κοινωνία, η οποία
σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις μπορεί να εκδηλωθεί ως κοινωνικό-πολιτισμικό
άγχος απέναντι στον τουρισμό.

62 Η θεωρία περί πολιτισμικού ιμπεριαλισμού πρωτοδιατυπώθηκε από τον Herbert Schiller στο Μέσα μαζικής
επικοινωνίας και αμερικανική αυτοκρατορία (Mass Communications and American Empire, 1969) (Πασχαλίδης,
2002). Η πληθωρική παρουσία της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας, που φέρουν οι δυτικοί πολιτιστικοί
τουρίστες, «απειλεί να αλλοιώσει ή και να αφανίσει εντελώς τις γηγενείς πολιτιστικές ταυτότητες και παραδόσεις,
επιφέροντας την ομογενοποίηση του πολιτισμού σε παγκόσμια κλίμακα και καλλιεργώντας την ιδεολογία του
καταναλωτισμού προς όφελος τόσο της αμερικανικής πολιτισμικής βιομηχανίας όσο και γενικότερα της
αμερικανικής οικονομικής και πολιτικής ηγεμονίας (Πασχαλίδης, 2002, σελ. 104).

44
ΕΝΟΤΗΤΑ 2. Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής
Κληρονομιάς της UNESCO

1.1. Πολιτιστική Κληρονομιά

Ο όρος “πολιτιστική κληρονομιά” (patrimoine culturel) εκφράζει μια μορφή

κληρονομιάς, η οποία πρέπει να διαφυλαχθεί, προκειμένου να μεταβιβαστεί στις
επόμενες γενεές (Γκαντζιάς, 2008). Στην εποχή της ψηφιο-επικοινωνιακής
παγκοσμιοποίησης καλύπτει ένα ευρύτατο εννοιολογικά φάσμα, τόσο ειδολογικά με
νέες κατηγορίες πολιτιστικών αγαθών όπως η βιομηχανική κληρονομιά, όσο και
χρονικά με την επέκτασή του έως και τις ημέρες μας, συμπεριλαμβάνοντας ακόμη και
έργα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής (Κόνσολα, 1995). Επίσης, αλλαγές
παρατηρούνται όχι μόνο στην εννοιολογική διεύρυνση του όρου αλλά και στις
αντιλήψεις για το ρόλο της πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία θεωρείται πλέον ως
“κοινωνικό αγαθό” που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης ζωής και μπορεί
να συνεισφέρει στην πολιτιστική και κοινωνική ανάπτυξη, καθώς και στη βελτίωση
της ποιότητας του δομημένου περιβάλλοντος. Συνεπώς, επιδιώκεται όχι μόνο η
εξασφάλιση της επιβίωσης των μνημείων αλλά και η ένταξή τους στον χωροταξικό
και πολεοδομικό σχεδιασμό, καθώς και η διευκόλυνση της γνωριμίας και της
επικοινωνίας των πολιτών με τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος.

Η ιδέα για τη δημιουργία ενός διεθνούς κινήματος για την προστασία της
πολιτιστικής κληρονομιάς αναδύθηκε αμέσως μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου
Πολέμου. Το γεγονός όμως που προκάλεσε μεγάλη διεθνή ανησυχία ήταν η απόφαση
της αιγυπτιακής κυβέρνησης για την κατασκευή του μεγάλου φράγματος του
Ασσουάν, η υλοποίηση της οποίας θα μπορούσε να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την
κοιλάδα στην οποία βρίσκεται ο ναός του Abu Simbel. Έτσι, το 1959, κατόπιν

45
έκκλησης που απηύθυναν οι κυβερνήσεις της Αιγύπτου και του Σουδάν,
η UNESCO ξεκίνησε μια παγκόσμια εκστρατεία προστασίας. Η αρχαιολογική έρευνα
στις περιοχές που επρόκειτο να πλημμυρίσουν επιταχύνθηκε, ενώ οι εκεί
ευρισκόμενοι αρχαίοι ναοί αποσυναρμολογήθηκαν, μετακινήθηκαν σε ξηρό έδαφος
και επανασυναρμολογήθηκαν. Η διεθνής αυτή καμπάνια κόστισε 80 εκατομμύρια
δολάρια, από τα οποία τα μισά προήλθαν από τις δωρεές 50 χωρών, γεγονός το οποίο
καταδεικνύει τη σημασία της αλληλεγγύης και της από κοινού ανάληψης της ευθύνης
για την προστασία πολιτιστικών αγαθών εξαιρετικής σημασίας. Περαιτέρω, η ιδέα
της συνδυασμένης προστασίας σημαντικών πολιτιστικών τόπων και του φυσικού
περιβάλλοντος προήλθε από τις ΗΠΑ. Σε Διάσκεψη που συγκλήθηκε στον Λευκό
Οίκο το 1965, αποφασίστηκε να απευθυνθεί διεθνής πρόσκληση ενός “Παγκοσμίου
Καταπιστεύματος Κληρονομιάς” (World Heritage Trust), το οποίο θα παρακινούσε το
διεθνές ενδιαφέρον για την προστασία των σημαντικότερων από φυσικής και
πολιτιστικής άποψης, περιοχών. Το 1968, η Διεθνής Ένωση για την Διαφύλαξη της
Φύσης (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources,
IUCN) διατύπωσε αντίστοιχες προτάσεις για τα μέλη της. Αυτές οι προτάσεις
παρουσιάστηκαν στη Σύνοδο του ΟΗΕ για το ανθρώπινο περιβάλλον, που έλαβε
χώρα στη Στοκχόλμη το 1972. Τελικά, όλα τα συμμετέχοντα μέρη συμφώνησαν σε
ένα ενιαίο κείμενο, το οποίο και αποτέλεσε τη Σύμβαση για την Προστασία της
Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, που υιοθετήθηκε από τη Γενική
Συνέλευση της UNESCO στις 16 Νοεμβρίου του 197263και τέθηκε σε ισχύ στις 17
Δεκεμβρίου του 1975.

Μέσω της συσχέτισης πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, η Σύμβαση

επιδιώκει να υπενθυμίσει ότι άνθρωπος και φύση υφίστανται τα αποτελέσματα της
αλληλεπίδρασής τους καθώς και τη θεμελιώδη ανάγκη της διατήρησης ισορροπίας
μεταξύ τους. Η Σύμβαση, μέχρι σήμερα, έχει υπογραφεί από 190 κράτη μέλη64.

Η Σύμβαση65 λοιπόν, δίνει τον ορισμό του είδους των φυσικών και
πολιτιστικών τοποθεσιών και μνημείων που θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στον
Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς66 (World Heritage List)67. Επιπλέον, καθορίζει
τις υποχρεώσεις των κρατών-μελών ως προς τον εντοπισμό και την καταγραφή
63http://whc.unesco.org/en/convention/ (31/12/13).
64http://www.unesco.org.cy/Programmes-
Symbasi_Pagkosmias_Politistikis_kai_Fysikis_Klironomias,GR.PROGRAMMES.04.01.01,GR (2/1/14).
65 http://whc.unesco.org/archive/convention-en.pdf (2/1/14).

46
πιθανών υποψηφίων τοποθεσιών, καθώς και τον ρόλο τους ως προς την διατήρηση
και προστασία τους. Με την υπογραφή της Σύμβασης κάθε χώρα αναλαμβάνει την
υποχρέωση να συντηρεί και να προστατεύει όχι μόνο τα μνημεία και τις
τοποθεσίες που βρίσκονται στο έδαφός της και περιλαμβάνονται στον Κατάλογο
Παγκόσμιας Κληρονομιάς, αλλά και το σύνολο της εθνικής της κληρονομιάς. Τα
κράτη-μέλη ενθαρρύνονται να ενσωματώσουν την προστασία της πολιτιστικής και
φυσικής κληρονομιάς σε περιφερειακά προγράμματα σχεδιασμού, να δημιουργήσουν
και να στελεχώσουν κατάλληλες υπηρεσίες, να διεξάγουν επιστημονικές και
τεχνολογικές έρευνες στο πεδίο της διατήρησης και προστασίας, καθώς και να
υιοθετήσουν τα απαραίτητα μέτρα τα οποία καθιστούν την κληρονομιά λειτουργική
εντός του πλαισίου των ανθρώπινων κοινοτήτων. Επίσης, η Σύμβαση καθορίζει την
υποχρέωση των κρατών-μελών να υποβάλουν τακτικά αναφορές στην Επιτροπή
Παγκόσμιας Κληρονομιάς (World Heritage Committee) σχετικά με την κατάσταση
προστασίας και συντήρησης των αγαθών που περιλαμβάνονται στον Κατάλογο και
τελούν υπό την ευθύνη τους68. Οι αναφορές αυτές είναι πολύ σημαντικές για το έργο
της Επιτροπής, καθώς της επιτρέπουν να αξιολογεί την κατάσταση των τοποθεσιών,
να αποφασίζει για ενδεχόμενες ιδιαίτερες απαιτήσεις και να επιλύει τρέχοντα
προβλήματα. Ενθαρρύνει τέλος, τα κράτη-μέρη να ενδυναμώσουν το ενδιαφέρον και
την εκτίμηση του κοινού για τα Παγκόσμια Πολιτιστικά Αγαθά και να ενισχύσουν την
προστασία τους μέσω εκπαιδευτικών και ενημερωτικών προγραμμάτων.

1.1. Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς

Προκειμένου κάποιο μνημείο ή τοποθεσία να συμπεριληφθεί στον Κατάλογο

Παγκόσμιας Κληρονομιάς, θα πρέπει να είναι φορέας εξαιρετικής οικουμενικής αξίας
και να πληρεί τουλάχιστον ένα από τα 10 κριτήρια επιλογής (6 πολιτιστικά και 4
φυσικά). Τα κριτήρια αυτά επεξηγούνται στις Εκτελεστικές Οδηγίες για την
Εφαρμογή της Σύμβασης για την Παγκόσμια Κληρονομιά οι οποίες, πέραν του ίδιου
του κειμένου της Σύμβασης, αποτελούν το κύριο λειτουργικό εργαλείο για την
αποτελεσματική εφαρμογή της. Τα κριτήρια αυτά αναθεωρούνται τακτικά από

66 Μόνο οι χώρες που έχουν κυρώσει τη Σύμβαση του 1972 έχουν δικαίωμα να υποβάλουν υποψηφιότητες για
τοποθεσίες και μνημεία που βρίσκονται στην επικράτειά τους, ώστε αυτά να συμπεριληφθούν στον Κατάλογο
Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
67 http://whc.unesco.org/en/nominations/ (28/12/13).
68http://whc.unesco.org/en/committee/ (2/1/14).

47
την Επιτροπή, ώστε να αντανακλούν της εξέλιξη της έννοιας της Παγκόσμιας
Κληρονομιάς.

Από το 2004, τα κριτήρια επιλογής για το προτεινόμενο μνημείο ή τοποθεσία

είναι τα εξής:
(i) Να αντιπροσωπεύει ένα αριστούργημα της ανθρώπινης δημιουργικής
ιδιοφυΐας.

(ii) Να επιδεικνύει μια σημαντική εξέλιξη των ανθρωπίνων αξιών στο πλαίσιο
της χρονικής διαδρομής ή εντός μιας συγκεκριμένης πολιτιστικής περιφέρειας
αναφορικά με τις εξελίξεις στην αρχιτεκτονική ή την τεχνολογία, τις μνημειακές
τέχνες, την πολεοδομία και τον σχεδιασμό του τοπίου.

(iii) Να αποτελεί τη μοναδική ή τουλάχιστον μια εξαιρετικής αξίας μαρτυρία

μιας πολιτιστικής παράδοσης ή ενός πολιτισμού ο οποίος είτε εξακολουθεί να είναι
ζωντανός είτε έχει εξαφανισθεί.

(iv) Να αποτελεί εξέχον παράδειγμα ενός τύπου κτιριακού, αρχιτεκτονικού ή

τεχνολογικού συνόλου ή τοπίου ενδεικτικού σημαντικών σταδίων της ανθρώπινης
ιστορίας.

(ν) Να αποτελεί εξέχον παράδειγμα παραδοσιακού οικισμού, χρήσης γης ή

θάλασσας που τυγχάνει χαρακτηριστική ενός πολιτισμού ή της ανθρώπινης
αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, ειδικά αν αυτό έχει καταστεί ευάλωτο εξαιτίας
των επιπτώσεων μη αναστρέψιμων αλλαγών.

(vi) Να συνδέεται άμεσα και απτά με γεγονότα ή ζωντανές παραδόσεις, ιδέες,

πεποιθήσεις, καλλιτεχνικά ή φιλολογικά έργα οικουμενικής σημασίας. (Η Επιτροπή
θεωρεί ότι αυτό το κριτήριο θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό και με άλλα
κριτήρια).

(vii) Να περιέχει εξαιρετικά φυσικά φαινόμενα ή περιοχές ιδιαίτερης φυσικής

ομορφιάς και αισθητικής σημασίας.

(viii) Να αποτελεί εξέχον και αντιπροσωπευτικό παραδείγματα των μειζόνων

σταδίων εξέλιξης της ιστορίας της Γης, περιλαμβάνοντας την δημιουργία και εξέλιξη

48
της ζωής, σημαντικές συνεχιζόμενες γεωλογικές διαδικασίες ως προς την εξέλιξη των
εδαφικών διαμορφώσεων ή σημαντικών γεωμορφικών ή φυσιογραφικών
χαρακτηριστικών.

(ix) Να αποτελεί εξέχον παράδειγμα σημαντικών εν εξελίξει οικολογικών και

βιολογικών διαδικασιών που αφορούν την εξέλιξη και ανάπτυξη εδαφικών, υδάτινων
παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων και κοινοτήτων ζώων και φυτών.

(x) Να περιέχει τα πιο σημαντικά φυσικά καταφύγια για επιτόπια συντήρηση

και προστασία της βιοποικιλότητας, περιλαμβανομένων αυτών που περιέχουν
απειλούμενα είδη εξέχουσας οικουμενικής αξίας από την άποψη της επιστήμης της
προστασίας και διατήρησης (Γκαντζιάς, 2008).

1.3. Η Ελλάδα και ο Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς

Η Ελλάδα έχει συνυπογράψει από το 1981 τη Συνθήκη της UNESCO για την
προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς. Μέχρι τις
ημέρες μας, η Σύμβαση για την Παγκόσμια Κληρονομιά είχε επικυρωθεί από 190
κράτη μέλη. Επίσης, ο Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO
περιλαμβάνει 981 Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (εξ αυτών τα 759
είναι πολιτιστικά μνημεία, 193 φυσικά και 29 μικτά) σε 160 συνολικά κράτη μέλη
της69. Σε αυτόν τον κατάλογο περιλαμβάνονται δεκαεπτά συνολικά μνημεία και
τοποθεσίες στον ελλαδικό χώρο70.

1.3.1. Η Ακρόπολη των Αθηνών

69http://whc.unesco.org/en/list/ (2/1/14).
70 Το πρώτο μνημείο της ελληνικής επικράτειας που εντάχθηκε στον κατάλογο της UNESCO ήταν ο Ναός του
Επικούρειου Απόλλωνος, το 1986. Έπειτα ακολούθησαν, ο αρχαιολογικός χώρος την Ακροπόλεως των Αθηνών
(1987), ο αρχαιολογικός χώρος των Δελφών (1987), το Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο (1988), το Άγιον Όρος
– Άθως (1988), η Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου (1988), τα Μετέωρα (1988), τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά
μνημεία της Θεσσαλονίκης (1988), ο αρχαιολογικός χώρος Μυστρά (1989), ο αρχαιολογικός χώρος της Ολυμπίας
(1989), ο αρχαιολογικός χώρος της Δήλου (1990), η Μονή Δαφνίου, η Μονή Όσιου Λουκά και η Νέα Μονή Χίου
(1990), ο αρχαιολογικός χώρος Ηραίου Σάμου (1992), ο αρχαιολογικός χώρος Αιγών (Βεργίνα) (1996), οι
αρχαιολογικοί χώροι Μυκηνών και Τίρυνθας (1999), το ιστορικό κέντρο (Χώρα), η Μονή Αγίου Ιωάννη του
Θεολόγου και το Σπήλαιο της Αποκαλύψεως στην Πάτμο (1999), καθώς και η παλαιά πόλη της Κέρκυρας (2007) .

49
 Η λέξη “ακρόπολις” απαντά για πρώτη φορά στον Όμηρο στην Οδύσσεια και
σημαίνει το υψηλότερο μέρος της πόλης (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse
Britannica, 2007). Εξάρματα του εδάφους, ιδιαίτερα όσα πρόσφεραν φυσική οχύρωση
και διέθεταν πηγές που εξασφάλιζαν το πόσιμο νερό, από την απώτατη εποχή της
ιστορίας χρησίμευαν ως καταφύγια των ανθρώπων από εχθρικές επιδρομές και
γρήγορα εξελίσσονταν σε μόνιμους οικισμούς όταν οι συνθήκες αποδεικνύονταν
ευνοϊκές (Ανδρόνικος, 2009).

Η Αθηναϊκή Ακρόπολη κατοικήθηκε ήδη από τους Νεολιθικούς Χρόνους. Για

χιλιετίες, σε όλη τη διάρκεια της Προϊστορικής Περιόδου, ο λόφος της Ακρόπολης
ήταν ο τόπος του κύριου Αθηναϊκού οικισμού, όπου είχε έδρα του ο άναξ του τόπου.
Μικρότεροι υποτελείς οικισμοί ήταν διάσπαρτοι γύρω από αυτόν που σιγά σιγά
ενώθηκαν (Αθήναι). Με το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου, τη θέση των ανακτόρων
«πήρε ο αρχαιότερος ναός, αυτός που θα μείνει γνωστός στους Αθηναίους με το
όνομα “ο αρχαίος νεώς”, αφιερωμένος στο θεό της πηγής, τον Ποσειδώνα, και στη
θεά της ελιάς την Αθηνά.» (Ανδρόνικος, 2009, σελ. 13). Από την εποχή εκείνη και ως
το τέλος της Αρχαιότητας, η Ακρόπολη παύει ουσιαστικά να επιτελεί το ρόλο του
οχυρού (εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις) και του διοικητικού κέντρου και ο ρόλος
της θα είναι λατρευτικός.

Γύρω στο 570 π.Χ., αναγέρθηκε στην Ακρόπολη ο πιο ιερός ναός αφιερωμένος
στην Αθηνά Πολιάδα. Μια σειρά από ευρήματα δείχνουν ότι στη θέση του
Παρθενώνα χτίστηκε αρχικά ο μεγάλος ναός. Η μνημειακή εικόνα της Ακρόπολης
ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή, μέχρι το Σεπτέμβριο του 480 π.Χ., εποχή που οι Πέρσες
εισέβαλαν στην Αθήνα και κατέστρεψαν εντελώς τον ιερό χώρο και λεηλάτησαν
οτιδήποτε πολύτιμο. Ωστόσο, οι Αθηναίοι επιστρέφοντας στον τόπο τους νικητές,
μετά τη Μάχη των Πλαταιών το 479 π.Χ., φροντίζοντας τα ιερά τους, κατάχωσαν σε
κοιλότητες του βράχου τα κατεστραμμένα αγάλματα σαν να ήταν άγια και τα
διέσωσαν με αυτόν τον τρόπο από μεταγενέστερες διαρπαγές και καταστροφές 71.

Στα μέσα του 5ου π.Χ., επικρατούσε στην πολιτική σκηνή της Αθήνας ο
Περικλής. Ένας από τους κυριότερους στόχους της πολιτικής του υπήρξε η ανάδειξη
της Αθήνας στο κυριότερο κέντρο του ελληνισμού. Έτσι, έθεσε σε εφαρμογή ένα

71 Σε αυτούς τους λάκκους βρέθηκαν ανέπαφα, όταν οι Έλληνες αρχαιολόγοι έκαναν τις ανασκαφές του 1885-
1891.

50
ευρύ οικοδομικό πρόγραμμα, του οποίου το βασικότερο μέρος ήταν η ανοικοδόμηση
των ιερών που είχαν καταστρέψει οι Πέρσες. Το πρώτο και ασύγκριτο οικοδομικό
πρόγραμμα του ήταν η ανοικοδόμηση της Ακρόπολης. Με καλλιτεχνικό σύμβουλο
τον Φειδία κατέστρωσε τα σχέδια. Πρώτα πρώτα ένας νέος μεγάλος ναός της Αθηνάς
Παρθένου, ο Παρθενών (447-432 π.Χ.) ύστερα η μνημειώδης είσοδος στον Ιερό
Βράχο, τα Προπύλαια (437-432 π.Χ.) τρίτος στη σειρά ήταν ο μικρός ναός της
Αθηνάς Νίκης και τέλος, το Ερεχθείο, ο ναός δηλαδή της Πολιάδος Αθηνάς, που θα
έπαιρνε τη θέση του παλιού ναού που είχαν κάψει οι Πέρσες (Ανδρόνικος, 2009).
Οπότε, η Ακρόπολη έγινε το ιερό κέντρο της αρχαίας Αθήνας, που συγκέντρωνε γύρω
του όλες τις σημαντικές λειτουργίες της πόλης (την Αγορά, την Πνύκα, τα θέατρα,
κ.λπ.).

Αργότερα, σε κάποια διαμφισβητούμενη χρονική στιγμή, ο Παρθενώνας έπαθε

ζημιές από μια πυρκαγιά, η οποία τελευταία υποστηρίχθηκε ότι ήταν έργο των
Ερούλων, των βαρβάρων επιδρομέων που κατέστρεψαν την Αθήνα το 267 μ.Χ. Κατά
τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Περίοδο, ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε
χριστιανικό ναό από τους Βυζαντινούς και τους Φράγκους και σε μουσουλμανικό
τέμενος από του Τούρκους.

«Ως τότε τα μνημεία της Ακρόπολης διατηρούνταν καλά. Οι καταστροφές

άρχισαν από τον 17ο αι, Οι Βενετοί το 1687 με αρχηγό τον Μοροζίνη πολιόρκησαν
την Ακρόπολη. Από τους βομβαρδισμούς έγινε έκρηξη στον Παρθενώνα που
χρησίμευε για πυριτιδαποθήκη και ανατινάχτηκε μεγάλο μέρος του ναού. Σοβαρή
ζημιά έκανε και η ανεμπόδιστη και συστηματική αφαίρεση των γλυπτών του
Παρθενώνα από το λόρδο Th.B.Elgin.» (Ανδρόνικος, 2009, σελ. 18). Με την
απελευθέρωση, τα μνημεία της Ακρόπολης τέθηκαν υπό τη μέριμνα του νέου
ελληνικού κράτους.

1.3.2. Ο αρχαιολογικός χώρος την Ακροπόλεως των Αθηνών ως

Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO

Τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία η εγγραφή του αρχαιολογικού χώρου της

Ακροπόλεως των Αθηνών έγινε δεκτή από την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς,
είναι τα παρακάτω:

51
«ΚΡΙΤΗΡΙΟ Ι: Η Ακρόπολη της Αθήνας είναι η ύψιστη έκφραση της προσαρμογής
της αρχιτεκτονικής σε φυσικό περιβάλλον. Πρόκειται για μια μεγαλοπρεπή σύνθεση
όπου οι όγκοι βρίσκονται σε τέλεια αρμονία, δημιουργώντας ένα μνημειώδες τοπίο
μοναδικής ομορφιάς, που αγκαλιάζει ένα σύνολο αριστουργημάτων του 5ου αιώνα
π.Χ.: τον Παρθενώνα, τα Προπύλαια, το ναό της Αθηνάς Νίκης και το Ερέχθειο.

ΚΡΙΤΉΡΙΟ ΙΙ: Τα μνημεία της Αθηναϊκής Ακρόπολης έχουν ασκήσει σημαντική

επιρροή, όσον αφορά την Κλασική αρχιτεκτονική, όχι μόνον κατά τη διάρκεια της
ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, όταν θεωρούνταν υποδειγματικά πρότυπα στο
Μεσογειακό κόσμο, αλλά και στη σύγχρονη εποχή.

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΙΙΙ : Η Ακρόπολη της Αθήνας έχει ένα ιδιαίτερο νόημα για την αρχαία
ελληνική θρησκεία: είναι ο ιερός χώρος όπου γεννήθηκαν οι θεμελιώδεις μύθοι της
πόλης.

ΚΡΙΤΗΡΙΟ IV: Η Ακρόπολη της Αθήνας εκφράζει τον πολιτισμό της Ελλάδας για
περισσότερο από μία χιλιετία.

ΚΡΙΤΗΡΙΟ VI: Η Αθηναϊκή Ακρόπολη είναι άμεσα συνδεδεμένη με γεγονότα και

ιδέες που δεν λησμονήθηκαν ποτέ στην ιστορία. Τα μνημεία της παραμένουν ζωντανή
παράδοση του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, των Φιλιππικών του Δημοσθένη, των
λόγων του Αποστόλου Παύλου. Κρατούν ζωντανή τη μνήμη ενός πολύτιμου
τμήματος της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.»72.

1.3.3. Η συμβολή του αρχαιολογικού χώρου της Ακροπόλεως των

Αθηνών στην ανάπτυξη και ανάδειξη της Αθήνας διεθνώς

Σίγουρα, η Ακρόπολη της Αθήνας και τα μνημεία της είναι οικουμενικά

σύμβολα του Κλασικού πνεύματος και πολιτισμού. Αποτελούν το μεγαλύτερο
αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό συγκρότημα που κληροδότησε η ελληνική
αρχαιότητα στον κόσμο. Η Ακρόπολη είναι ένα εντυπωσιακό μνημειακό σύνολο,
σπάνιας συλλήψεως και τεχνικής εκτέλεσης. Τα μνημεία της, αρμονικά συνδυασμένα
με το φυσικό περιβάλλον, αποτελούν μοναδικά αριστουργήματα της αρχαίας
αρχιτεκτονικής, που εκφράζουν πρωτοποριακούς συσχετισμούς ρυθμών και τάσεων

72http://www.yppo.gr/4/marm/mindex7b.jsp (9/1/14).

52
της Κλασικής τέχνης και επηρέασαν την πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία για
πολλούς αιώνες αργότερα.

Η Ακρόπολη αποτελεί το σύμβολο της Αθήνας και είναι ο διασημότερος και

σημαντικότερος αρχαιολογικό χώρο της Ελλάδας. Είναι ένας από τους λόγους για τον
οποίο κάθε χρόνο χιλιάδες άνθρωποι από κάθε γωνιά της γης επισκέπτονται τον
ελλαδικό χώρο. Οι φωτογραφίες και η ιστορία της Ακρόπολης των Αθηνών, που
δεσπόζει πάνω στον Ιερό Βράχο της πόλης, έχουν κάνει το γύρο του κόσμου. Τα
αρχιτεκτονικά δημιουργήματα στο βραχώδη λόφο της Ακρόπολης, παρόλο που κατά
τη διάρκεια των αιώνων αντιμετώπισαν το χρόνο, τη φθορά και την ανθρώπινη
καταστροφή, ωστόσο, κατάφεραν να κερδίσουν την αιωνιότητα και τον παγκόσμιο
σεβασμό. Η Ακρόπολη συμβάλει στην ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος του
τόπου, διότι συνδέει τον αρχαιολογικό χώρο με τον τελικό και κύριο αποδέκτη του
πολιτισμικού του περιεχομένου που είναι το κοινό.

Η Ακρόπολη επηρεάζει την οικονομία της χώρας, αφού η ιστορία και η εικόνα
της έχουν προωθηθεί τόσο πολύ διεθνώς, ώστε να μετατραπεί σε μαγνήτη
πολιτιστικών και όχι μόνο τουριστών, οι οποίοι μαγεύονται από τα αρχαία μνημεία.
Συνεχώς, η εικόνα της Ακρόπολης διαδίνεται όλο και περισσότερο και η φήμη της
εξαπλώνεται στο παγκόσμιο στερέωμα. Έτσι, όλο και περισσότεροι άνθρωποι
μαθαίνουν μέσω αυτής για το μεγαλειώδη πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας, καθώς και
για τη συνεισφορά του στον κόσμο γενικότερα και επιθυμούν να τη γνωρίσουν από
κοντά. Άλλωστε, ο σεβασμός τόσων γενεών προς την Ακρόπολη είναι βαθύς και η
ανθρωπότητα υποκλίνεται ταπεινά στο φως που σκορπά και συμβολίζει το μεγαλείο
του Παρθενώνα. Γιατί, όσο υπάρχει ο Παρθενώνας, θα μάχεται για να επιβάλλει
ιδανικά, όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, κάλος, σοφία και δημοκρατία. Η Ακρόπολη
λοιπόν, αποτελεί θεμελιώδες κρίκο για τον τουρισμό και την οικονομία της Ελλάδας.

Ειδικότερα, ο Παρθενώνας, αυτό το αιώνιο κάλλος, συγκαταλέγονταν στα επτά

θαύματα της αρχαιότητα. Χάρις στην εξέχουσα θέση του επάνω στην Ακρόπολη είναι
ακόμη και σήμερα ορατός, παρά την υψηλή και πυκνή δόμηση της Αθήνας και κοσμεί
το χώρο στο κέντρο της πόλης, παραμένοντας ένα διαχρονικό σημείο αναφοράς.
Θεωρείται ότι περισσότερο από κάθε άλλο κτήριο της Ακρόπολης, συγκεντρώνει τις
αξίες και αντιπροσωπεύει το πνεύμα και τα επιτεύγματα της τέχνης του Κλασικού

53
αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στο αποκορύφωμα του. Αυτό που έδινε ιδιαίτερη
καλλιτεχνική αξία στον Παρθενώνα κατά την αρχαιότητα, ήταν ο γλυπτικός του
διάκοσμος, πρωτοφανής έως τότε σε πλούτο και ποικιλία. Θα μπορούσε κανείς να δει
στα γλυπτά, τα οποία στόλιζαν το μεγάλο ναό, προθέσεις λατρευτικές ή και
αφηγηματικές. Είναι όμως φανερό, πως αυτές δεν ήταν παρά το πρόσχημα για
μεγάλες καλλιτεχνικές δημιουργίες, καθώς και για την έμμεση προβολή πολιτικών
ιδεών. Όπως κάθε σημαντικό δημιούργημα μιας κοινωνίας αποτελεί πιστή έκφραση
του πνεύματος της εποχής, έτσι και ο Παρθενώνας αναγνωρίστηκε από την UNESCO
ως η τελειότερη έκφραση της Κλασικής Εποχής. Μάλιστα, σε αυτό το έργο τέχνης
στο σύνολο του, δεν συνοψίστηκε μόνο η δεινότητα των δημιουργών του αλλά η
ιδανική σύνθεση της πολιτικής και φιλοσοφικής σκέψης της κοινωνίας που το
δημιούργησε. Πράγματι, ο Παρθενώνας αποτελεί το λαμπρό μνημείο της πολιτείας
του Περικλέους και όπως εκείνη κατόρθωσε να φθάσει σε μια υψηλή ανεπανάληπτη
έκφραση της δημοκρατίας, έτσι και αυτό το κτήριο υψώνεται μοναδικό και
ανεπανάληπτο. Επιπλέον, ο Παρθενώνας αποτελεί σύμβολο της Αθηναϊκής άμεσης
δημοκρατίας73, το έμβλημα της πόλης των Αθηνών και το σύμβολο της ελληνικής
πολιτιστικής ταυτότητας74. Τέλος, είναι το σήμα κατατεθέν της UNESCO (το
λογότυπο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς), ένα από τα πρώτα μνημεία
που συμπεριέλαβε στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς και το πιο εύκολα
αναγνωρίσιμο από αυτά. Με την ένταξη στη λίστα των μνημείων της UNESCO, ο
Παρθενώνας έγινε ακόμα πιο γνωστός παγκοσμίως, όχι μόνο ως ένα μοναδικό
μνημείο στην ιστορία της αρχιτεκτονικής, αλλά και ως η επιτομή της συνεισφοράς
του ελληνικού πνεύματος στην πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας.

Η Ακρόπολη, όπως και τα υπόλοιπα μνημεία σε διάφορες χώρες του κόσμου,

μετά την ένταξη τους στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO
αποκόμισαν τεράστια οικονομικά οφέλη. Εξάλλου, οι τοποθεσίες που ανήκουν στον

73 Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Γιώργο Μπίζο, όταν ο Nelson Rolihlahla Mandela ήρθε στην Αθήνα το 2002
και αντίκρισε για πρώτη φορά τον Παρθενώνα από το παράθυρο του ξενοδοχείου του. «Κοίταξε τον Παρθενώνα,
κοίταξε και ξανακοίταξε και μου είπε: "Γιώργο, πιστεύω ότι το έχω δει αυτό το θαύμα πριν". Δεν το είχε δει πριν,
αλλά στο πνεύμα του ο Παρθενώνας ήταν το σύμβολο της Δημοκρατίας, το οποίο είχε στο μυαλό του»
(http://www.protothema.gr/greece/article/334715/ti-eipe-o-madela-otan-adikrise-gia-proti-fora-ton-parthenona/.
2/1/2014).
74 Ο Παρθενώνας ως ιδεολογικό, καλλιτεχνικό και αρχιτεκτονικό πρότυπο, είναι σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη.
Ο ναός παρέμενε ουσιαστικά άγνωστος για εκατοντάδες χρόνια και μόνο με την εκ νέου ανακάλυψη του αρχαίου
ελληνικού κόσμου, το 18ο και 19ο αιώνα, αναγνωρίστηκε ως το σπουδαιότερο μνημείο του δυτικού πολιτισμού.
Από τη στιγμή η δυτική σκέψη επιχείρησε μια συνολική ερμηνεία της πορείας της ανθρωπότητας με κριτήριο την
πολιτισμική και κοινωνική σχέση των διαδοχικών εποχών της, η Ελλάδα των κλασικών χρόνων κατάκτησε μια
ξεχωριστή θέση: αναγνωρίστηκε ότι στην αθηναϊκή δημοκρατία, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, όλες οι
δημιουργικές εκφράσεις μιας κοινωνίας κορυφώθηκαν ταυτόχρονα.

54
κατάλογο είναι προπαντός τουριστικά θέλγητρα και λαμβάνουν το 15 με 20% της
τουριστικής αγοράς διεθνώς. Ένας λόγος που συμβαίνει αυτό, είναι ότι η ένταξη αυτή
δίνει μεγάλη και καλή φήμη στο συγκεκριμένο μνημείο. Γίνονται λοιπόν πόλοι έλξης
εθνικής και διεθνούς σημασίας, αφού διαθέτουν πλέον το απαραίτητο “brand name”
και την “αναγνωρισμένη” παγκόσμια ακτινοβολία από την UNESCO75, ώστε να
προσελκύουν πολλούς ανθρώπους που ενδιαφέρονται να ψυχαγωγηθούν και να
επιμορφωθούν. Πράγματι, ακόμα και το αναστηλωτικό έργο της Ακρόπολης της
Αθήνας δημιούργησε παγκόσμιο ενδιαφέρον. Λόγω αυτής της παγκόσμιας
ακτινοβολίας της περιοχής της Ακρόπολης, προκύπτει σημαντική αύξηση των
τουριστικών ροών και του συνακόλουθου συναλλάγματος (συμπεριλαμβανομένης και
της αύξησης της κατά κεφαλήν δαπάνης).

Η Αθήνα, όπως και κάθε μεγάλη πόλη, προσελκύει οικονομικές δραστηριότητες

και επενδύσεις, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας και ευκαιρίες απασχόλησης.
Βασική επιδίωξη είναι, μέσω των κατάλληλων μέτρων και παρεμβάσεων, να
ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη, η προσέλκυση επενδυτών και η αναβάθμιση του
επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Βασικός μοχλός για την επίτευξη του στόχου αυτού
είναι η αναβάθμιση και η προβολή του πολιτισμού ως κατ’ εξοχήν αναπτυξιακού
προϊόντος για την πόλη, καθιστώντας την Αθήνα ως ένα τοπικό μέγεθος με καλή
φήμη, υψηλό κύρος και αυξημένη ισχύ. Σε αυτό το σημείο έρχεται να βοηθήσει το
μνημείο σύμβολο της Αθήνας με την παγκόσμια ακτινοβολία του.

Εξάλλου, ο αρχαιολογικός χώρος της Ακρόπολης και το Νέο Μουσείο της

Ακρόπολης76 αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες. Βάσει έρευνας που
παρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της Γενικής Συνέλευσης της Ένωσης Ξενοδόχων
Αττικής, το Μουσείο της Ακρόπολης είναι το δεύτερο κατά σειρά προτίμησης
αξιοθέατο για το οποίο ενδιαφέρονται οι ξένοι επισκέπτες, σε ποσοστό 69% ενώ
ακολουθεί με 31% το Αρχαιολογικό Μουσείο. Η Ακρόπολη, στο συντριπτικό
ποσοστό 87%, είναι το ισχυρό όπλο της τουριστικής Αθήνας, αφού έρχεται πρώτη

75 Τα μνημεία που συγκαταλέγονται στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς επιλέγονται και εγκρίνονται
βάσει της αξίας τους ως τα καλύτερα παραδείγματα της δημιουργικής ευφυΐας του ανθρώπου. Αποτελούν
τεκμήρια μιας σημαντικής ανταλλαγής ανθρώπινων αξιών και παρέχουν μια μοναδική ή τουλάχιστον εξαιρετική
μαρτυρία μιας πολιτισμικής παράδοσης ή ενός πολιτισμού που ζει ακόμα ή έχει εξαφανισθεί. Είναι άμεσα
συνδεδεμένα με σημαντικά στάδια της ανθρώπινης ιστορίας και για το λόγο αυτό έχουν εξέχουσα οικουμενική
αξία και αποτελούν τμήμα της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.
76 Ακόμα, και τα εγκαίνια του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης αποτέλεσαν γεγονός παγκοσμίου ενδιαφέροντος.
Με εκατοντάδες άρθρα και αναλύσεις για την τελετή των εγκαινίων, ο κόσμος υποδέχθηκε το νέο κομψοτέχνημα
που θα φιλοξενεί τα αριστουργήματα του ελληνικού πολιτισμού ως κειμήλιο της παγκόσμιας πολιτιστικής
κληρονομιάς.

55
στις προτιμήσεις των ξένων77. Επιπλέον, από έρευνα της Εθνικής Συνομοσπονδίας
Ελληνικού Εμπορίου (ΕΣΕΕ) με θέμα: “Καταναλωτικά Πρότυπα Τουριστών στην
Εμπορική Αγορά της Αθήνας και του Πειραιά”, η διαδρομή Σύνταγμα- Ερμού-
Μοναστηράκι- Ακρόπολη, συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους
τουρίστες που επιλέγουν την Αθήνα ως τόπο διαμονής, λόγω της επιθυμίας τους να
επισκεφτούν τον Ιερό Βράχο78. Η Μαργαρίτα Πουρναρά συμπληρώνει ότι είναι
«σχεδόν κοινό μυστικό: την ώρα που το δεξί ρεύμα της λεωφόρου Αμαλίας κλείνει
καθημερινά από τα σταθμευμένα λεωφορεία, με τους εκατοντάδες ξένους επισκέπτες
για το Μουσείο και τον Βράχο της Ακροπόλεως, τα υπόλοιπα αθηναϊκά μουσεία αλλά
και οι αρχαιολογικοί χώροι της Αττικής δεν συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο των
αξιοθέατων των ταξιδιωτικών πρακτόρων, οι οποίοι δραστηριοποιούνται στον μαζικό
τουρισμό. Το φαινόμενο δεν αφορά μόνο τη φετινή χρονιά. Σύμφωνα με τα στοιχεία
που έχουμε από την περυσινή περίοδο αιχμής, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, η
ναυαρχίδα μας, με τα αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης, δέχθηκε μόλις
177.385 επισκέπτες όταν στον ιερό βράχο της Ακρόπολης πήγαν 977.000 άτομα και
στο νέο Μουσείο σχεδόν 622.000 άτομα.»79.

Σύμφωνα και με στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), ο

πιο δημοφιλής αρχαιολογικός χώρος της ελληνικής επικράτειας είναι η Ακρόπολη της
Αθήνας80 (π.χ. το 20012, δέχθηκε 1.374.368 επισκέπτες ο αρχαιολογικός χώρος της
Ακρόπολης, ενώ συνολικά όλοι οι ελληνικοί αρχαιολογικοί χώροι είχαν 6.693.848)
και το μουσείο με τους περισσότερους επισκέπτες είναι της Ακρόπολης (λ.χ. το 2012,
το Μουσείο Ακρόπολης είχε 1.020.462 εισιτήρια, ενώ πανελλαδικά τα μουσεία είχαν
2.975.689)81. Φέτος μάλιστα, το Μουσείο της Ακρόπολης και ο αρχαιολογικός χώρος
της παρουσιάζουν ανοδική επισκεψιμότητα. Τέλος, ο Ιερός Βράχος επιφέρει και

77 http://news247.gr/eidiseis/h_akropolh_likno_toy_toyrismou.1520467.html (13/1/14).
78http://www.tanea.gr/news/economy/article/5047526/syntagma-ermoy-monasthraki-akropolh-h-pio-dhmofilhs-
diadromh-gia-toys-toyristes/ (13/1/14).
79 http://news.kathimerini.gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_civ_2_04/08/2013_528691 (14/1/14).
80 Σύμφωνα με τον Χρήστο Χριστοφόρου, ο οποίος είναι υψηλό στέλεχος του τουριστικού πρακτορείου
“Αμφιτρύωνας”, που συνεργάζεται με την Princess Cruises, «Αν κάποιος επισκέπτεται για πρώτη φορά την
Ελλάδα, είναι βέβαιο ότι θα δώσει απόλυτη προτεραιότητα στην Ακρόπολη, καθώς είναι το πιο φημισμένο
μνημείο μας. Επίσης, το νέο Μουσείο έχει πάρει τη μερίδα του λέοντος στη δημοσιότητα στο εξωτερικό και οι
περισσότεροι τουρίστες που έρχονται εδώ θα ήθελαν να το επισκεφθούν, συμπιέζοντας πολύ το περιθώριο που
έχουν για να δουν άλλα μέρη. Στα υπόλοιπα μνημεία θα πάνε μόνο όσοι έχουν διαβάσει και έχουν εξειδικευμένη
γνώση για την αρχαία Ελλάδα, την ιστορία και την τέχνη της. Ακόμα και αν προτείνουμε μια εναλλακτική
διαδρομή σε κάποιο μικρότερο ή πιο άσημο μουσείο, μάλλον δεν θα πουλήσει παρά το ότι φροντίζουμε πάντα να
το διαφημίζουμε και αυτό» (http://news.kathimerini.gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_civ_2_04/08/2013_528691.
(14/1/14)).
81http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/A1802/PressReleases/A1802_SCI21_DT_MM_09
_2013_01_F_GR.pdf (12/1/14)

56
χρηματικά κέρδη στο ελληνικό κράτος από τα τέλη χρήσης για φωτογραφήσεις και
κινηματογραφήσεις82.

Αναμφίβολα, αρκετοί τουρίστες, που διαλέγουν τους τόπους προορισμού τους

βάσει τα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO και τις
“Πολιτιστικές Διαδρομές”, επιλέγουν να επισκεφτούν και την Αθήνα λόγω της
Ακρόπολης. Άλλωστε, η Ακρόπολη συγκαταλέγεται στα καλύτερα αξιοθέατα της
Ευρώπης. Για παράδειγμα, το “γκάλοπ” του Lonely Planet (του μεγαλύτερου εκδότη
τουριστικών οδηγών διεθνώς) με τίτλο ¨See it or skip it?¨ (Να το δεις ή να το
προσπεράσεις;) στην κορυφή της λίστας με τα πιο γνωστά ευρωπαϊκά μνημεία/
αξιοθέατα, που αξίζουν τον κόπο και το ταξίδι, είναι η Ακρόπολη 83, ενώ το
αμερικανικό δίκτυο ενημέρωσης CNN δημιούργησε και δημοσίευσε μια λίστα με τα
πιο όμορφα Μνημεία Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, στην οποία η
Ακρόπολη κατέλαβε τη δεύτερη θέση, ακολουθώντας το ναό Άνγκορ Βατ84, το κύριο
τουριστικό αξιοθέατο της Καμπότζης. Για το CNN, όπως αναφέρεται στο σχετικό
κείμενο, το ελληνικό μνημείο είναι μαγευτικό, είτε κάποιος προτιμήσει να περπατήσει
εκεί, είτε θαυμάζοντας τον ιερό βράχο από κάποιο άλλο σημείο της ελληνικής
πρωτεύουσας. Τέλος, με δύο βραβεία τιμήθηκε η Ακρόπολη από την Ευρωπαϊκή
Επιτροπή Europa Nostra για το 201385.

Κοντολογίς, ο αρχαιολογικός χώρος της Ακρόπολης βοηθάει στην τουριστική

ανάπτυξη της Αθήνας ως “πόρος χρημάτων”, αποτελώντας πόλο έλξης τουριστών,
ερευνητών και αρχαιολόγων. Επίσης, γύρω από αυτόν, διοργανώνονται επιστημονικά
συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις. Βέβαια, η Ακρόπολη δρα και ως “πόρος μνήμης“
ενισχύοντας την ιστορική γνώση, προβάλλοντας τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και

82 Σύμφωνα με Υπουργική Απόφαση που υπογράφηκε από τον υπουργό Πολιτισμού Παύλο Γερουλάνο και τον
αναπληρωτή υπουργό Οικονομικών Φίλιππο Σαχινίδη, η οποία αναρτήθηκε στις 13 Ιανουαρίου 2012 στη
“Διαύγεια”, η Ακρόπολη λειτουργεί ως “κράχτης”, αφού φιγουράρει πρώτη και καλύτερη στη λίστα με την
“ακριβή τιμή ζώνης” των αρχαιολογικών χώρων και μουσείων που προσφέρονται προς αξιοποίηση για άντληση
εσόδων. Η Υπουργική Απόφαση κοστολογεί με άλλη τιμή την πράξη (κινηματογράφηση – βιντεοσκόπηση-
φωτογράφηση) και με άλλη τη διάθεση του υλικού. Στην περίπτωση του Ιερού Βράχου και των μνημείων που
βρίσκονται στις πλαγιές του, το τέλος της φωτογράφησης «με επαγγελματικό εξοπλισμό για εμπορικούς,
διαφημιστικούς σκοπούς, με παρεμβολή προσώπων, ορίζεται σε 1.000 ευρώ». Όσον αφορά στις
κινηματογραφήσεις ή την παραγωγή οπτικοακουστικού έργου, με παρεμβολή προσώπων (όπως ταινίες
μυθοπλασίας και διαφημίσεις), η τιμή ορίζεται στα 1.600 ευρώ, «ανά ημέρα και χώρο γυρισμάτων»
(http://et.diavgeia.gov.gr/f/yppot/find/thid:269 (2/1/14)). Βέβαια, η Ακρόπολη είτε ως φωτογραφία είτε ως σχέδιο,
έχει αρκετές φορές χρησιμοποιηθεί για διαφημιστικούς λόγους χωρίς την άδεια του ελληνικού Δημοσίου.
83 http://www.jenny.gr/monuments-lonely-planet/ (14/1/14).
84http://www.cnn.com/2013/04/28/travel/20-beautiful-unesco-sites/ 914/1/14).
85Η απονομή του βραβείου πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Europa Nostra 2013,
πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 16 Ιουνίου 2013. Ο νικητής του “βραβείου προτίμησης του κοινού” επιλέχθηκε
ύστερα από ηλεκτρονική ψηφοφορία

57
συμβάλλοντας στην τοπική-εθνική αυτοσυνείδηση και δημιουργικότητα. Αποτελεί
σημείο προσέγγισης και αλληλογνωριμίας των πολιτιστικών τουριστών και ωθεί στη
συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας των λαών άλλα και της κοινής μοίρας τους.
Άλλωστε, η ίδια η UNESCO θεώρησε ότι συμβολίζει την ιδέα της παγκόσμιας
κληρονομιάς και για αυτό επέλεξε τον Παρθενώνα ως λογότυπο της. Επομένως, η
Ακρόπολη ως στοιχείο του παγκόσμιου πολιτισμού και της παγκόσμιας κληρονομιάς
συμβάλλει στην καλλιέργεια οικουμενικής συνείδησης.

Είναι δυνατόν όμως ένα Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς να

παραμένει διαμελισμένο; Δυστυχώς, ο Παρθενώνας αποτελεί παγκοσμίως μια
μοναδική περίπτωση αγρίως κατακερματισμένου αρχαίου μνημείου. Η πράξη του
Thomas Bruce, 7th Earl of Elgin and 11th Earl of Kincardine στις αρχές του 19ου
αιώνα αποτέλεσε μια πράξη ασέβειας απέναντι σε ένα μνημείο-σήμα κατατεθέν του
δυτικού πολιτισμού. Το πραγματικό νόημα της ύπαρξης του Παρθενώνα βρίσκεται
ακριβώς στην οικουμενική του αξία ως συμβόλου της δημοκρατίας. Επομένως, μια
χειρονομία σεβασμού που θα αποκαθιστούσε, εν μέρει, την ασέβεια του λόρδου Elgin
θα ήταν, χωρίς αμφιβολία, η επιστροφή των αρχαίων γλυπτών και η επανένωση τους
με το ναό.

58
Επίλογος

Στην εποχή της ψηφιο-επικοινωνιακής παγκοσμιοποίησης, πολλοί είναι οι

πολιτιστικοί οργανισμοί που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες του διαδικτύου για να
εκπαιδεύσουν και να ενημερώσουν τους ταξιδιώτες μέσα από τις ιστοσελίδες τους.
Επιπλέον, μερικοί τουριστικοί οργανισμοί εκμεταλλεύονται τα πλεονεκτήματα της
κινητής τηλεφωνίας, για να βελτιωθούν αλλά και να καινοτομήσουν, ώστε να
αποκτήσουν το συγκριτικό και ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Έτσι, προσπαθούν να
δημιουργήσουν λειτουργίες στα “smartphones”, οι οποίες θα πληροφορούν τους
ταξιδιώτες, ακόμη και καθ’ οδόν, για τον προορισμό που επιλέγουν. Παραδείγματος
χάριν, τον Μάρτιο του 2010, η National Trust έδωσε στους ταξιδιώτες τη δυνατότητα
να “κατεβάζουν”, μέσα από μία λειτουργία του iPhone, πληροφορίες σχετικές με το
μέρος στο οποίο βρίσκονται. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να
διαβάσουν πολλούς ταξιδιωτικούς οδηγούς στο διαδίκτυο και στα κινητά τηλέφωνα
τους, ενώ παράλληλα είναι εφικτή και η προβολή βίντεο των προορισμών με
πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Συνεπώς, η αξιοποίηση των καινοτομιών της
τεχνολογίας δημιούργησε εντυπωσιακές προοπτικές όσον αφορά τη διάχυση και
πρόσβαση των πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών, διευκολύνοντας την
εξασφάλιση της εύκολης και άμεσης πρόσβασης στους πολιτιστικούς τουρίστες.

Εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης, όλο και περισσότερες χώρες αρχίζουν να

μοιάζουν μεταξύ τους. Οπότε, η δυσάρεστη έκπληξη που αναμένει τους τουρίστες
είναι η έλλειψη του πολιτιστικού πλουραλισμού όταν θα ταξιδεύουν στις
ανεπτυγμένες ή στις αναπτυσσόμενες (τουριστικά ή γενικώς οικονομικά) χώρες:
γυάλινα μοντέρνα κτίρια διακοσμημένα με τα ίδια λογότυπα πολυεθνικών εταιρειών,
διεθνείς αλυσίδες “fastfood”, ξενοδοχείων, καταστημάτων κ.λπ., δηλαδή μία εικόνα
παγκόσμιας, ομογενοποιημένης αγοράς. Για αυτό το λόγο, κρίνεται περισσότερο από
ποτέ, επιτακτική η ανάγκη για να παραμείνει αναλλοίωτη η φυσιογνωμία των
Μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε κάθε τόπο, που μαρτυρούν
τους διαφορετικούς πολιτισμούς, που τείνουν ή έχουν ήδη εξαφανισθεί.
.

59
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασοπούλου, Άννα κ.ά., (2002), Οι Διαστάσεις των Πολιτισμικών

Φαινομένων:Πολιτιστικό Πλαίσιο:Τόμος Β’, ΕΑΠ, Πάτρα.
Αιγινήτης, Νικόλαος, (1929), Γενικαὶ Ἀρχαὶ Τουριστικῆς Επιστήμης, χ.ο., Αθήνα.

Ανδριώτης, Νικόλαος κ.ά., (1974), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική

Αθηνών, Αθήνα.

Ανδρόνικος, Μανόλης, (2009), Ακρόπολη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.

Asimov, Isaav, (2005), Το Χρονικό των Επιστημονικών Ανακαλύψεων, μτφρ.

Μπαρουξής, Γιώργος/ Σταματάκης, Νικηφόρος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο.
Βαρβαρέσος, Στέλιος, (1997), Τουρισμός: Οικονομικές Προσεγγίσεις, Εκδόσεις
Προπομπός, Αθήνα.

Βαρβαρέσος, Στέλιος, (2000), Τουρισμός- Έννοιες, μεγέθη, δομές– Η ελληνική

πραγματικότητα, Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα.
Βαρβαρέσος, Στέλιος, (2008), Οικονομική του Τουρισμού, Εννοιολογικές,
Θεωρητικές και Μεθοδολογικές Προσεγγίσεις από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα,
Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα.
Γκαντζίας, Γιώργος κ.ά, (2008), Εναλλακτικό διδακτικό υλικό για τη Θ.Ε. ΔΠΜ51,
ΕΑΠ, Πάτρα.
Gee, Chuck et al., (2001c) Τουριστική & Ταξιδιωτική Βιομηχανία, μτφρ.
Αποστολοπούλου, Αντιγόνη, Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα.
Gohen, Erik, (1988), Authenticity and Commoditization in Tourism, Pergamon Press,
USA.
Greg, Richards, (1996), Cultural Tourism in Europe, CAB International,
Wallingford.
Ηγουμενάκης, Νίκος, (1997), Τουριστική Οικονομία, Interbooks, Αθήνα.
Holden, Andrew, (2008), Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις στον Τουρισμό, μτφρ.
Μαυροδόντης, Θωμάς, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
Hobsbawm, Eric, (1975), Η Εποχή του Κεφαλαίου (1848-1875), μτφρ. Κούτροβικ,
Δημοσθένης, Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα.
Ηρόδοτος, (2003γ), Ηροδότου Ιστορίες, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα.
ICOMOS, (1999), International Culture Tourism Chapter. Managing Tourism at
Places of Heritage Significance, 12th General Assembly, Mexico.
ICOMOS, (2002), Η Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού, μτφρ. Αικατερίνη, Κρεμεζή,
ICOMOS, Αθήνα.

60
Καλφιώτης, Σταύρος, (1976β), Εισαγωγή εις την θεωρίαν του τουρισμού, Εκδοτικός
οίκος Θεοδώρου Τυροβόλα, Αθήνα.
Kindersley, Dorling, (1997), English Dictionary, Covent Garden Books, London.
Κοκκώσης, Χάρης κ.ά., (2001), Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού : Ζήτηση
και προσφορά νέων προϊόντων τουρισμού, Κριτική Α.Ε., Αθήνα.
Κολτσιδόπουλος, Γεώργιος, (2000), Τουρισμός: Θεωρητική Προσέγγιση, Εκδόσεις
Έλλην, Αθήνα.
Κόνσολα, Ντόρα, (1995), Η Διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής
κληρονομίας, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
Λαγός, Δημήτρης, (2005), Τουριστική Οικονομική, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα.
Le Goff, Jacques, (2007b), Η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα;, μτφρ. Ζέη,
Ελευθερία, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα.
Λεοντίδου, Λίλα, (2005β), Αγεωγράφητος Χώρα, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα.
Lickorish, Leonard/ Jenkins, Carson, (2004), Μια εισαγωγή στον τουρισμό, μτφρ.
Κιτίδη, Κατερίνα, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα.
Lindberg, David, (2003b), Οι απαρχές της δυτικής επιστήμης, μτφρ. Μαρκολέφας,
Ηλίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα.
Λύτρας, Περικλής, (1987), Τουριστική Κοινωνιολογία: Βασικές έννοιες της
Κοινωνιολογίας του Τουρισμού, Εκδόσεις INTERBOOKS, Αθήνα.
McKercher, Bob/ Du Cross, Hilary, (2002c), Cultural Tourism: The Partnership
between Tourism and Cultural Heritage Management, Haworth Hospitally Press, New
York.
Middleton, Victor/ Hawkin, Rebecca, (2004), Τουριστικό Μάρκετινγκ για Βιώσιμη
Ανάπτυξη, μτφρ. Αντώνογλου, Ελεάννα, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα.

Mossé, Claude/ Schnapp-Gourbeillon, Annie, (2008), Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας

Ελλάδας (2000-31 π.Χ.), μτφρ. Στεφάνου, Λύντια, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα.
Μοίρα, Πολυξένη, (2000γ), Θρησκευτικός Τουρισμός, Εκδοτικός Οίκος Interbooks,
Αθήνα.

Μπιτσάνη, Ευγενία, (2004), Πολιτισμική Διαχείριση & Περιφερειακή Ανάπτυξη:

Σχεδιασμός Πολιτιστικής Πολιτικής και Πολιτιστικού Προϊόντος, Εκδόσεις Διόνικος,
Αθήνα.
Nugent, Neil, (2004), Πολιτική και Διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μτφρ.
Τσολακίδου, Ιουλία/ Τριανταφύλλου, Αλεξάνδρα, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα.
Page, Stephen, (2006), Το Τουριστικό Μάνατζμεντ στον 21ο Αιώνα, μτφρ. Αθανασίου,
Γιάννα/ Αθανασίου, Θανάσης, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
Πάπυρος/ Larousse/ Britannica, (2007), Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτικός Οργανισμός
Πάπυρος, Αθήνα.

61
Πασχαλίδης, Γρηγόρης/ Χαμπούρη-Ιωαννίδου, Αικατερίνη, (2002), Οι Διαστάσεις
των Πολιτισμικών Φαινομένων: Εισαγωγή στον Πολιτισμό:Τόμος Α’: Εισαγωγή στον
Πολιτισμό, ΕΑΠ, Πάτρα.
Παυλογεωργάτος, Γεράσιμος/ Κωνστάντογλου, Μαρία, (2005), “Πολιτισμικός
Τουρισμός: Η Περίπτωση της Ελλάδας”, στο Βερνίκος, Νικόλαος, κ.ά. (επ.)
Πολιτιστικές Βιομηχανίες: Διαδικασίες, Υπηρεσίες, Αγαθά, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα,
Παράλληλα Κείμενα για τη Θ.Ε. ΔΠΜ50, (2012), ΕΑΠ, Πάτρα.
Pirenne, Henri, (2003), Οι πόλεις του Μεσαίωνα: Δοκίμιο Οικονομικής και
Κοινωνικής Ιστορίας, μτφρ. Μούτουλας, Παντελής, Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα.
Τζόκας, Σπύρος, (2006), Το όραμα της ενωμένης Ευρώπης: Ιστορική διαδρομή και
σύγχρονη πραγματικότητα, Θεμέλιο, Αθήνα.
Τσαλουχίδης, Γιάννης, (χ.χ.), Αναπτυξιακός Τουρισμός, χ.ό., χ.τ.
Τσάρτας, Πάρις, (1996), Τουρίστες, Ταξίδια, Τόποι: Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις
στον Τουρισμό, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα.
Χαριτίνη, Λιναρδάτου, (2008), Πολιτιστικός Τουρισμός- Εναλλακτικές Μορφές
Τουρισμού, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων, Αθήνα.

Πηγές από το Διαδίκτυο

http://en.unesco.org/ (28/12/13).
http://et.diavgeia.gov.gr/f/yppot/find/thid:269 (2/1/14).
http://ethics.unwto.org/sites/all/files/docpdf/greece.pdf (2/1/14).
http://news.kathimerini.gr/4Dcgi/4dcgi/_w_articles_civ_2_04/08/2013_528691
(14/1/14).
http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=13179&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (22/12/13).
http://whc.unesco.org/archive/convention-en.pdf (2/1/14).
http://whc.unesco.org/en/nominations/ (28/12/13).
http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001229/122985eo.pdf (4/1/14).
http://v5.books.elsevier.com/bookscat/samples/9780750666374/9780750666374.PDF
(30/12/13).
http://www.unesco.org.cy/Programmes-
Symbasi_Pagkosmias_Politistikis_kai_Fysikis_Klironomias,GR.PROGRAMMES.04.
01.01,GR (2/1/14).
http://whc.unesco.org/en/committee/ (2/1/14).
http://whc.unesco.org/en/convention/ (31/12/13).
http://whc.unesco.org/en/list/ (2/1/14).
http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/culture/routes/default_en.asp (23/12/14).
http://www.cnn.com/2013/04/28/travel/20-beautiful-unesco-sites/ 914/1/14).
http://www.europanostra.org/ (3/1/14).
https://www.google.gr/url?
sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=9&ved=0CGEQFjAI&url=http%3A%2F
%2Fwww.centri.unicas.it%2Fcontent%2Fdownload%2F5172%2F27083%2Fversion
%2F1%2Ffile%2Fauthenticity%25252Band%25252Bcommoditization%25252Bin
%25252Btourism_Cohen.pdf&ei=nrnNUvT0MaGL4ASDkIHgCQ&usg=AFQjCNHZ
3TlSYuQhtNuJk4y7EJSxHR1vVA&sig2=eYInu57gRGKuBO_ow6E-_A (23/12/14).

62
http://www.icomos.org/en/(4/1/14).
http://www.international.icomos.org/charters/tourism_greek.pdf (20/12/13.
http://www.jenny.gr/monuments-lonely-planet/ (14/1/14).
http://www.mintel.com/travel-tourism-market-reσsearch./ (20/12/13).

http://news247.gr/eidiseis/h_akropolh_likno_toy_toyrismou.1520467.html (13/1/14).

http://www.ovpm.org/ (1/1/14).

http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/A1802/PressReleases/A1
802_SCI21_DT_MM_09_2013_01_F_GR.pdf (12/1/14).

http://www.tanea.gr/news/economy/article/5047526/syntagma-ermoy-monasthraki-
akropolh-h-pio-dhmofilhs-diadromh-gia-toys-toyristes/ (13/1/14).

http://www.undp.org/content/undp/en/home.html (5/1/14).

http://www.yppo.gr/4/marm/mindex7b.jsp (9/1/14).

63