Univerzitet u Sarajevu

Prirodno-matematički fakultet
Odsjek za matematiku
Smjer: Primijenjena matematika
Predmet: Aktuarska matematika

Komutativne veličine u vidu komutativnih brojeva

Seminarski rad

Sarajevo, decembar 2018. godine

Sadržaj
Sadržaj..................................................................................................................................................1
1Uvod...................................................................................................................................................2
2Mortalitetne tablice.............................................................................................................................3
2.1Simboli primijenjeni u mortalitetnim tablicama Federacije Bosne i Hercegovine sa
objašnjenjima....................................................................................................................................4
2.2Sastojci aktuarskih tablica...........................................................................................................5
3Komutativni brojevi............................................................................................................................5
3.1Komutativni brojevi za živa lica:................................................................................................6
3.2Komutativni brojevi za umrla lica:..............................................................................................7
3.3Odnosi između komutativnih brojeva.........................................................................................8
3.3.1Između Cx i Dx....................................................................................................................8
3.3.2Između Mx i Nx....................................................................................................................8
3.3.3Između Sx i Rx.....................................................................................................................8
3.3.4Između Nx, Mx i Dx.............................................................................................................9
3.3.5Između Nx, Sx i Rx..............................................................................................................9
3.4Izvedenice komutativnih brojeva................................................................................................9
3.4.1Transformacija nizova početnih komutativnih brojeva za žive osobe.................................9
3.4.2Transformacija nizova viših komutativnih brojeva za žive osobe.....................................10
4Zaključak..........................................................................................................................................11
5Literatura..........................................................................................................................................12

1 Uvod

Historijski značaj komutativnih brojeva za aktuarska računanja se prije svega ogleda u uštedi
vremena koje bismo proveli u računanju, a da bismo došli potrebnih finansijskih obračuna u
finansijskom osiguranja. Znači, jednostavnim pogledom na tablicu možemo saznati veličine
brojeva, do kojih bismo inače došli mukotrpnim računanjem. Zato uposlenici kompanija koji
nemaju šire znanje o postupcima složenijih matematičkim računanja, mogu da na osnovu aktuarskih
tablica prave proračune premija u osiguranju, kao . Iako je komutativne veličine moguće izračunati
pomoću određenih matematički izraza, u današnje vrijeme razvoja tehnologije, podjednako je
jednostavno da se takvi brojevi izračunaju i da ih korisnik jednostavno čita iz tablice.

Obzirom da mortalitetne tablice i komutativni brojevi zajedno čine aktuarske tablice, računsku
osnovu za finansijske obračune u životnom osiguranju1 , na početku rada će se izložiti značenje
pojma mortalitetna odnosno šta čini mortalitetnu tablicu.

U nastavku će se detaljnije izložiti same komutativne veličine to jest izrazi koji se koriste za njihovo
izračunavanje, uz osnovnu podjelu komutativnih veličine za živa lica i komutativne veličine za
umrla lica, a također se prikazati međusobne relacije između raznih komutativnih brojeva.

Zatim su prikazane i izvedenice komutativnih brojeva sa time što se može raditi o transformacijama
nizova početnih komutatitivnih brojeva, kao i transformacijama nizova početnih komutatitivnih
brojeva višeg ranga.

2 Mortalitetne tablice

Izrada tablica mortaliteta jedna je od najstarijih tehnika u demografskoj analizi. Tablice sadržavaju
niz demografskih pokazatelja od kojih je osnovni pokazatelj vjerojatnost smrti, na temelju koje se
1

Ž. Sain: Aktuarski modeli životnih osiguranja I dio, Sarajevo, 2009. str. 42.
izračunavaju ostale biometrijske funkcije: vjerojatnost doživljenja, broj živih, broj umrlih,
očekivano trajanje života i dr. Primjenjuju se u analizi smrtnosti, izradi projekcija stanovništva,
definiranju neto stopa reprodukcije ženskog stanovništva itd. Posebno su važne za izračunavanje i
određivanje visine premije na području životnog osiguranja, u starosnome i invalidskom osiguranju.
Tablice omogućuju najkompletnije i najtačnije usporedbe smrtnosti različitih populacija ili dijelova
populacija. 2

Znači, tablice mortaliteta izrađuju se za potrebe šireg kruga korisnika dajući cjelovitu sliku
smrtnosti stanovništva, a s obzirom na njihov značaj izrađuju se u gotovo svim zemljama svijeta. Za
izradu detaljnih tablica mortaliteta potrebno je raspolagati podacima o stanovništvu prema spolu i
pojedinačnim godinama starosti, podacima o broju živorođenih prema spolu i podacima o umrlim
prema spolu i pojedinačnim godinama starosti. Obično se takvim podacima raspolaže za godine
popisa, te se detaljne tablice mortaliteta najčešće izrađuju za popisne godine.3

2.1 Simboli primijenjeni u mortalitetnim tablicama Federacije Bosne i Hercegovine sa

objašnjenjima
- x - broj navršenih godina starosti.
- Lx- broj osoba rođenih u n-toj i u (n+1) godini koje su 2012. ili 2013. godine navršile x
godina
- Tx- broj umrlih osoba koje su na dan smrti bile stare x godina.
- Ln- broj stanovnika u popisu koji su rođeni u toku n-te kalendarske godine.
- Un,m- broj umrlih u periodu 2012 - 2014. prema navršenosti godina (kolona 2 “Redni broj),
gde je m redni broj u Tabeli 1.
- n - redni broj kalendarske godine rođenja, u koloni 2, Tabele 1.
- 2012N - broj živorođene djece u toku 2012. godine.
- q’x- sirova vjerovatnoća smrti
- qx- vjerovatnoća smrti. To je vjerovatnoća da će jedna osoba stara x godina umrijeti prije
nego što dostigne starost od (x+1) godine. Ova vjerovatnoća smrti (qx) dobija se
izravnanjem sirove vjerovatnoće smrti (q’x).
- px- vjerovatnoća doživljenja, To je vjerovatnoća da će jedna osoba stara x godina doživjeti
starost od x+1 godine
- lx- broj živih starih tačno x godina.Polazi od početne vrijednosti l0=100 000, s tim da
lx=lx-1*px-1 i smanjuje se zbog smrtnosti s povećanjem starosti, dx- broj mrtvih. Ovaj broj
pokazuje koliko osoba od broja živih (lx ) u određenoj starosti x prema izravnatoj
vjerovatnoći smrti (qx ) umre prije nego dostigne starost od x+1 godine.
- Nx- zbir brojeva živih. Ovaj broj služi za izračunavanje srednjeg trajanja života (ex), a znači
fiktivne zbirove osoba koje su od skupine od 100 000 istovremeno živorođenih preživjele
nultu godinu, zatim onih koje su od ovih preživjele prvu, drugu itd., do stote godine.
Tehnički se ovaj broj dobija kumuliranjem vrijednosti lx, počevši od stote godine. 4
- eox- srednje trajanje života u godinama. Ovaj broj pokazuje očekivano trajanje života jedne
osobe stare x godina pod uslovima smrtnosti po starosti iz perioda na koji se odnose tablice.
Mortalitetne tablice pokazuju stepen smrtnosti u određenoj populaciju tokom određenog
vremenskog perioda ili preživljavanja od rođenja do neke određene dobi. Statistike koje su uvrštene
2

Državni zavod za statistiku republike Hrvatske, Tablice mortaliteta Republike Hrvatske od 2010 d0 2012,
https://www.dzs.hr/Hrv_Eng/Other/TABLICA%20MORTALITETA%202014.pdf, pristupljeno decembar 2018. godine
3

Federalni zavod za statistiku, Detaljne tablice mortaliteta za Federaciju Bosne i Hercegovine 2012-2014,
http://fzs.ba/wp-content/uploads/2017/12/DETALJNE-TABLICE-MORTALITETA-2012-2014_15122017nn.pdf,
pristupljeno decembar 2018. godine
4

Ibid str. 12
u mortalitetne tablice pokazuju vjerovatnost da osoba umre prije sljedećeg rođendana, u zavisnosti
od njenih godina.
Mortalitetne tablice se također nazivaju i tablice života, aktuarske tablice itd.5
Cambridge Dictionary definiše mortalitetne tablice kao tablice života koje sadržavaju podatke koji
pokazuju koliko se očekuje da osoba koja ima određeni broj godina još živi, i koriste se za
računanje rizika u osiguranju.6
Iz svega naprijed rečenog proizilazi da se mortatiletne tablice koliko god imale upotrebu u raznim
naukama i poljima, imaju najveću upotrebu u osiguranju. To se vidi npr. i iz toga što su u nekim
definicijama mortalitetne tablice i aktuarske tablice pomenute kao riječi istog značenje.
“Upotreba tablica ide praktično u dva pravca, što proističe iz njenog dualnog karaktera izraženog
kroz dva naizgled suprotna termina za isti pojam: tablica smrtnosti i tablica života. Istovremena
analiza i umiranja i preživljavanja naročito dolazi do izražaja kod osiguranja života, jer se radi ili o
nadoknadi drugima u slučaju smrti osiguranika, ili o naknadi osiguraniku u slučaju njegovog
preživljenja.”7
Kao što je već ranije rečeno mortalitetne tablice sa komutativnim brojevima čine aktuarske tablice
što se vidi iz sljedećeg podnaslova:
2.2 Sastojci aktuarskih tablica

Klasične aktuarske tablice, u svom konačnom izgledu, odnosno sadržaju, imaju sljedeće
sastavnice:8
a. osnovni pokazatelji:
 - x = životna dob osobe u godinama
 - lx= broj živih osoba životne dobi x godina
 - dx= broj umrlih od lx osoba u toku x+1. godine starosti - dx=lx-lx+1
Aktuarske tablice sadržavaju još i komutativne brojeve, izračunate pokazatelje, koje su opisane u
sljedećem poglavlju.

3 Komutativni brojevi

Stohastički model izračunavanja neto premije nekih životnih osiguranja nije pogodan za praktičnu
primjenu. Inače stohastički model je onaj koji prepoznaje slučajnu prirodu ulaznih komponenti.
Stoga se u praksi, za određivanje neto premije, koriste jednostavniji statistički obračuni pomoću
brojeva koji povezuju vjerojatnost smrti i kamatnu stopu.9 A to su komutativne veličine koje su
genijalan i efektivan sistem tabličnih funkcija koje omogućavaju da se ve
5

Investopedia, Mortality table, https://www.investopedia.com/terms/m/mortality-table.asp, pristupljeno novembar



2018. godine
6

Camridge Dictionary, Mortality table, https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/mortality-table,



pristupljeno novembar 2018. godine

7

dr. B. Radivojević: Zakon mortaliteta, Naučna knjiga, Beograd, 1989, str. 82-83.
8

Ž. Sain: Aktuarski modeli životnih osiguranja I dio, Sarajevo, 2009. str. 31.
9
ina premija koje se svakodnevno računaju, računaju sa minimumom aritmetičkih operacija10.
Komutativne veličine imaju karakter pomoćnih brojeva koji se dobivaju temeljem odgovarajućih
izračunavanja i pridružuju osnovnim sastavnicama mortalitetnih tablica: broju živih i umrlih osoba
po životnoj dobi. Temeljni, polazni komutativni brojevi za žive osobe Dx i umrle osobe Cx rezultat
su proizvoda jedne stohastičke veličine (utvrđenog broja živih odnosno umrlih osoba) i predviđene
(projicirane, prognozirane, planirane) kamatne stope.11
Ovo su definicije tih veličina:

Napomena: Pokazatelji lx i dx čine osnovne brojeve mortalitetnih tablica i pomoću njih se računaju
izvedeni brojevi to jest komutativni brojevi.
3.1 Komutativni brojevi za živa lica:

1. Sljedeća formula je osnovna formula i na osnovu nje se izvode ostali komutativni brojevi za
živa lica:
Dx=vxlx (1)

Dx je oznaka za broj diskontovanih živih lica starih x godina;

lx je oznaka koja predstavlja broj ljudi unutar zatvorene grupe za koje se pretpostavlja da će
doživjeti godine x.

Diskontni kamatni faktor v je po definiciji financijske matematike reciprocna vrijednost

dekurzivnog kamatnog faktora,12 tj.
gdje je
v=
r=1+
a simbol «p» je nominalna kamatna stopa za bazni period-najcesce za jednu godinu (pro anno).
Svi ostali komutativni brojevi (Nx, Sx, Mx, Rx) na preneseni nacin u sebi sadrze diskontnu stopu,
odnosno diskontne faktore.
Slično objašnjavamo Dx+1, Dx+2, Dx+3, ...Dx+k:

Dx+1=vx+1lx+1
Dx+2=vx+2lx+1
Dx+3=vx+3lx+1
...
Dx+k=vx+klx+k
gdje je k = 1,2,3, …, n-2, n-1, n, n+1, n+2...

2. Nx= (2)
A.Č., Utjecaj poslovnih rizika na oblikovanje i plasman matematičke pričuve životnih osiguranja, (Doktorski rad)


https://repozitorij.efst.unist.hr/islandora/object/efst%3A1780/datastream/PDF/view, pristupljeno novembar 2018. g.

10

A.S.M., Commutation Functions, http://www.macs.hw.ac.uk/~angus/papers/eas_offprints/commfunc.pdf,



pristupljeno novembar 2018. g.

11

Ž. Sain: Aktuarski modeli životnih osiguranja I dio, Sarajevo, 2009. str. 43.,44.
12

Ibid, str 33.


Nx je oznaka za komutativni broj koji predstavlja zbir brojeva diskontovanih živih lica, počev od
starosti x do najdublje starosti ω.
Po analogiji zaključujemo da važe sljedeće:

Nx+1 =Dx+1 +Dx+2 + Dx+3...+Dω (3)

Nx+2 =Dx+2+Dx+3 + Dx+4...+Dω
Nx+3 =Dx+3 +Dx+4 + Dx+5...+Dω
...
Nx+k =Dx+k +Dx+k+1 +...+Dω
gdje je k = 1,2,3, …, n-2, n-1, n, n+1, n+2...
Oduzimanjem (2) od (3) dobije se sljedeći odnos komutativnih brojeva Nx i Dx:
Nx -Nx+1 =Dx ⇒ Nx+1=Nx -Dx ⇒ Nx =Dx +Nx+1 (4)

1. Sx= (5)
Sx je oznaka za komutativni broj koji predstavlja zbir zbirova diskontovanih živih lica, počev od
starosti x do najdublje starosti ω, koju prema tablicama doživi posmatrana grupa.
Po analogiji zaključujemo da važe sljedeći odnosi komutativnih brojeva:
Sx+1 =Nx+1 +Nx+2 + Nx+3...+Nω (6)
Sx+2 =Nx+2 +Nx+3 + Nx+4...+Nω
Sx+3 =Nx+3 +Nx+4 + Nx+5...+Nω
...
Sx+k =Nx+k +Nx+k+1+ Nx+k+2...+Nω
gdje je k = 1,2,3, …, n-2, n-1, n, n+1, n+2...

Oduzimanjem (5) od (6) dobije se sljedeći odnos komutativnih brojeva Sx i Nx:

Sx - Sx+1 =Nx ⇒ Sx =Nx + Sx+1 ⇒ Sx+1 =Sx-Nx (7)
3.2 Komutativni brojevi za umrla lica:

Sljedeća formula je osnovna formula i na osnovu nje se izvode ostali komutativni brojevi za umrla
lica:
Cx=dx vx+1 (8)
Cx je oznaka za broj diskontovanih umrlih lica u toku (x+1) - ve godine.

Slično objašnjavamo Cx+1 , Cx+2 , Cx+3 ...Cx+k:

Cx+1=dx+1.vx+2 (9)
Cx+2=dx+2.vx+3
Cx+3=dx+3.vx+4
...
Cx+k=dx+k.vx+k+1
gdje je k = 1,2,3, …, n-2, n-1, n, n+1, n+2,...
 2. Mx= (10)
Mx= Cx+Cx+1 + Cx+2 +Cx+3+...+Cω-1 (11)
Mx je oznaka za komutativni broj koji predstavlja zbir brojeva diskontovanih umrlih lica, počev od
onih koja su umrla u toku (x+1)-ve godine.

Po analogiji zaključujemo da važe sljedeće;

Mx+1 = Cx+1 + Cx+2 +Cx+3... + Cω-1 (12)

Mx+2 = Cx+2 + Cx+3 +Cx+4... + Cω-1
Mx+1 = Cx+1 + Cx+2 +Cx+3... + Cω-1
...
Mx+k = Cx+k + Cx+k+1+Cx+k+2... + Cω-1

Oduzimanjem (11) od (12) dobija se sljedeći odnos između komutativnih brojeva M x i Cx :

Mx - Mx+1 =Cx ⇒ Mx =Cx + Mx+1 ⇒ Mx+1 =Mx-Cx (13)

3. Rx= (14)

Rx je oznaka za komutativni broj koji predstavlja zbir zbirova brojeva diskontovanih umrlih
lica, počev sa onima koji su umrli u toku (x+1)-ve godine starosti.

Po analogiji zaključujemo da važi sljedeće:

Rx+1 = Mx+1 + Mx+2 + Mx+3... + Mω-1 (15)
Rx+2 = Mx+2 + Mx+3 + Mx+4 ... + Mω-1
Rx+3 = Mx+3+ Mx+4 + Mx+5... + Mω-1
...
Rx+k = Mx+k + Mx+k+1 + Mx+k+2+.. + Mω-1
Oduzimanjem (11) od (12) dobija se sljedeći odnos između komutativnih brojeva R x i Mx

Rx - Rx+1 =Mx ⇒ Rx =Mx + Rx+1 ⇒ Rx+1 =Rx-Mx (16)

Znači,
lx, px, Dx, Nx i Sx su pokazatelji vezani za broj živih lica.
dx, qx, Cx, Mx i Rx su pokazatelji vezani za broj umrlih lica.
Prethodno su prikazani odnosi između komutativnih brojeva Dx, i Nx, Nx i Sx , Cx i Mx, Mxi Rx.
U sljedećem potpoglavlju pokazujemo veze između ostalih kombinacija navedenih komutativnih
veličina pri čemu treba uvijek imati u vidu odnos između lx i dx to jest da je dx=lx- lx+1:
3.3 Odnosi između komutativnih brojeva
3.3.1 Između Cx i Dx

Cx=(lx-lx+1).vx+1=lx.vx.v- lx+1.vx+1=Dx. v- Dx+1

Cx=Dx. v- Dx+1 (17)

Također možemo reći da vrijedi:

Cx+1=Dx+1. v- Dx+2
Cx+2=Dx+2. v- Dx+3
3.3.2 Između Mx i Nx

Poznato je da je:
Mx= Cx+Cx+1 + Cx+2 +Cx+3+...
Uvrštavanjem (17) u prethodnu jednakost dobije se:
Mx= Dx. v- Dx+1+ Dx.+1 v- Dx+2+ Dx.+2 v- Dx+3+ Dx.+3 v- Dx+4+...=
=(Dx. + Dx.+1 + Dx.+2 + Dx.+3+...)v- (Dx+1+ Dx+2+Dx+3+Dx+4+...)+...
Imajući u vidu (1) proizilazi da je:
Mx=Nx.v- Nx+1 (14)

3.3.3 Između Sx i Rx

Poznato je da je:
Rx =Mx+Mx+1 + Mx+2 +Mx+3+...
Uvrštavanjem (14) u prethodnu jednakost dobije se:
Rx= Nx. v- Dx+1+ Nx.+1 v- Nx+2+ Nx.+2 v- Nx+3+ Nx.+3 v- Nx+4+...=
=(Nx. + Nx.+1 + Nx.+2 + Nx.+3+...)v- (Nx+1+ Nx+2+Nx+3+Nx+4+...)
Imajući u vidu (4) proizilazi da je:
Rx= Sx. v- Sx+1 (15)
3.3.4 Između Nx, Mx i Dx

Ukoliko u (14) uvrstimo (1) i (2) dobićemo:

Mx=Nx.v- Nx+1= Nx.v-(Nx-Dx)=Nx(v-1)+ Dx= Dx - Nx(1-v)
3.3.5 Između Nx, Sx i Rx

Ukoliko u (15) uvrstimo (4) i (5) dobićemo:

Rx=Sx.v- Sx+1= Sx.v-(Sx-Nx)=Sx(v-1)+ Nx= Nx - Sx(1-v)
Kako je 1-v=d, slijedi da:
Rx= Nx -d Sx
3.4 Izvedenice komutativnih brojeva
3.4.1 Transformacija nizova početnih komutativnih brojeva za žive osobe13

Neka imamo beskonačni niz:

Dx+1+2Dx+2+ 3Dx+3+4Dx+4+5Dx+5+...= (Dx+1+Dx+2+ Dx+3+Dx+4+Dx+5+...) +

(Dx+2+ Dx+3+Dx+4+Dx+5+...)+ ( Dx+3+Dx+4+Dx+5+...)+ (Dx+4+Dx+5+...)+ Dx+5+...=

Imajući u vidu (3) možemo napisati sljedeće:

Dx+1+Dx+2+ Dx+3+Dx+4+Dx+5+...=Nx+1
13

Ž. Sain: Aktuarski modeli životnih osiguranja I dio, Sarajevo, 2009. str. 49.
Dx+2+ Dx+3+Dx+4+Dx+5+...=Nx+2
Dx+3+Dx+4+Dx+5+...=Nx+3
Dx+4+Dx+5+...= Nx+4
Dx+5+...= Nx+5
pa slijedi da je:
Dx+1+2Dx+2+ 3Dx+3+4Dx+4+5Dx+5+...= Nx+1+ Nx+2+ Nx+3+ Nx+4+ Nx+5+...

Imajući u vidu (6) slijedi sljedeća relacija:

Dx+1+2Dx+2+ 3Dx+3+4Dx+4+5Dx+5+...=Sx+1

Ukoliko bi navedeni beskonačni niz počinjao sa D x+2 primjenom naprijed navedenih transformacija
bi se pokazalo da vrijedi sljedeća jednakost:

Dx+2+2Dx+3+ 3Dx+4+4Dx+5+5Dx+6+...= Sx+1

Dalje stavljanjem za početni član Dx+k+1 dobijamo jednakost:

Dx+k+1+2D x+k+2+ 3D x+k+3+4D x+k+4+5D x+k+5+...= Sx+k+1

Iz navedenih primjera se uočava zakonitost.

Sada uzmimo za primjer konačni niz:

Dx+1+2Dx+2+ 3Dx+3+...+ (n-1)Dx+n-1= (Dx+1+Dx+2+ Dx+3+Dx+4+...+Dx+n-1) +
(Dx+2+ Dx+3+Dx+4+...+Dx+n-1)+ ( Dx+3+Dx+4+...+Dx+n-1)+ (Dx+4+...+Dx+n-1)+ (+..+Dx+n-1)=

Imajući u vidu (4) možemo napisati sljedeće:

Dx+1+Dx+2+ Dx+3+Dx+4+...+Dx+n-1=Nx+1- Nx+n=
Dx+2+ Dx+3+Dx+4+...+Dx+n-1=Nx+2- Nx+n
Dx+3+Dx+4+...=Nx+3- Nx+n
Dx+4+...= Nx+4- Nx+n

Zatim sabiranjem gore navedenih jednakosti i imajući u vidu (7) dobijemo da vrijedi:

Dx+1+2Dx+2+ 3Dx+3+...+ (n-1)Dx+n-1=Sx+1-Sx+n-(n-1)Nx+n

pa slijedi da je:
Dx+1+2Dx+2+ 3Dx+3+4Dx+4+5Dx+5+...= Nx+1+ Nx+2+ Nx+3+ Nx+4+ Nx+5+...

Ukoliko bi navedeni konačni niz počinjao sa D x+2 primjenom naprijed navedenih transformacija bi
se pokazalo da vrijedi sljedeća jednakost:

Dx+2+2Dx+3+ 3Dx+4+4Dx+5+5Dx+6+...= Sx+2-Sx+n+1-(n-1)Nx+n+1

Dalje stavljanjem za početni član Dx+k+1 dobijamo jednakost:

Dx+k+1+2D x+k+2+ 3D x+k+3+4D x+k+4+5D x+k+5+...= Sx+k+1-Sx+k+n-(n-1)Nx+k+n

Iz navedenih primjera se uočava zakonitost.
3.4.2 Transformacija nizova viših komutativnih brojeva za žive osobe14

Princip je isti kao kod transformacija nizova početnih komutativnih brojeva:

Npr. ako imamo niz

Nx+1+2Nx+2+ 3Nx+3+4Nx+4+...= (Nx+1+Nx+2+ Nx+3+Nx+4+...) +
(Nx+2+ Nx+3+Nx+4+...)+ (Nx+3+Nx+4+...)+ (Nx+4 +...)=

Imajući u vidu (6) možemo napisati sljedeće:

Nx+1+Nx+2+ Nx+3+Nx+4+...=Sx+1
Nx+2+ Nx+3+Nx+4+...=Sx+2
Nx+3+Nx+4+...=Sx+3
Nx+4+...= Sx+4

pa slijedi da je:
Nx+1+2Nx+2+ 3Nx+3+4Nx+4+...= Sx+1+ Sx+2+ Sx+3+ Sx+4+ ...
Ukoliko stavimo za početni član Nx+2,..., Nx+k zbir bi se ponašao na isti način kao što je to pokazano
kod transformacija beskonačnih nizova početnih komutativnih brojeva.

Sada uzmimo za primjer konačni niz:

Nx+1+2Nx+2+ 3Nx+3+...+ (n-1)Nx+n-1= (Nx+1+Nx+2+ Nx+3+..+ Nx+n-1) +

(Nx+2+ Nx+3+...+Nx+n-1)+ (Nx+3+...+Nx+n-1)+ ..+(+..+Nx+n-1)=

Imajući u vidu (7) možemo napisati sljedeće:

Nx+1+Nx+2+ Nx+3+...+Nx+n-1=Sx+1- Sx+n
Nx+2+ Nx+3+...+Nx+n-1=Sx+2- Sx+n
Nx+3+...+Nx+n-1=Sx+3- Sx+n
+...+Nx+n-1= Sx+n-1- Sx+n

Zatim sabiranjem gore navedenih jednakosti i imajući u vidu dobijemo da vrijedi:

Nx+1+2Nx+2+ 3Nx+3+...+ (n-1)Nx+n-1=Sx+1+Sx+2+ Sx+3+...+(n-1)Sx+n-1

Ukoliko stavimo za početni član Nx+2,..., Nx+k zbir bi se ponašao na isti način kao što je to pokazano
kod transformacija beskonačnih nizova početnih komutativnih brojeva.

Transformacija komutativnih brojeva za umrle osobe radi se po istome principu kao i za prikazane
transformacije za žive osobe.

14

Ibid str. 52
4 Zaključak

Tema rada su bile komutativne veličine u vidu komutativnih brojeva. Budući da komutativni brojevi
u prvom redu imaju ulogu dopunjavanja mortalitetnih tablica i čine ih veoma korisnim prije svega u
u osiguranju, kao i drugim oblastima, na početku rada je objašnjen pojam mortalitetnih tablica.
Komutativni brojevi imaju karakter pomoćnih brojeva koji se dobivaju temeljem odgovarajućih
izračunavanja i pridružuju osnovnim sastavnicama mortalitetnih tablica.
Razlikuju se komutativni brojevi za živa lica i komutativni brojevi za umrla lica, od kojih se svaki
izražavaju temeljnim formulama na osnovu kojih se izvode komutativni brojevi višeg reda, zbog
čega ovi brojevi imaju veoma korisnu osobinu transformacije i predstavljanja nizova komutativnih
brojeva jedne vrste u vidu jednostavnije forme komutativnih brojeva druge vrste.
Na osnovu svega izloženog u ovom radu možemo se reći da su komutativne veličine koje se
izražavaju u vidu komutativnih brojeva veoma koristan alat, uveliko zbog mogućnosti
transformacije, te predstavljaju veliku olakšicu u finansijskim izračunima u osiguranju.
5 Literatura

1. Ž. Sain: Aktuarski modeli životnih osiguranja I dio, Sarajevo, 2009.;

2. dr. B. Radivojević: Zakon mortaliteta, Naučna knjiga, Beograd, 1989.;
3. Državni zavod za statistiku republike Hrvatske, Tablice mortaliteta Republike Hrvatske od
2010 d0 2012, https://www.dzs.hr/Hrv_Eng/Other/TABLICA%20MORTALITETA
%202014.pdf, pristupljeno decembar 2018. godine
4. Federalni zavod za statistiku, Detaljne tablice mortaliteta za Federaciju Bosne i Hercegovine
2012-2014, dostupno na: http://fzs.ba/wp-content/uploads/2017/12/DETALJNE-TABLICE-
MORTALITETA-2012-2014_15122017nn.pdf, pristupljeno decembar 2018. Godine
5. Investopedia, Mortality table, https://www.investopedia.com/terms/m/mortality-table.asp,
pristupljeno novembar 2018. Godine
6. Camridge Dictionary, Mortality table,
https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/mortality-table, pristupljeno novembar
2018. g.;
7. A.Č., Utjecaj poslovnih rizika na oblikovanje i plasman matematičke pričuve životnih
osiguranja, (Doktorski rad) https://repozitorij.efst.unist.hr/islandora/object/efst
%3A1780/datastream/PDF/view, pristupljeno novembar 2018. g.
8. A.S.M., Commutation Functions,
http://www.macs.hw.ac.uk/~angus/papers/eas_offprints/commfunc.pdf, pristupljeno
novembar 2018. g.