You are on page 1of 339

dxfn]vfk/LIfssf]

lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg


@)&@

dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no
aa/dxn, sf7df8f}_
g]kfn
dxfn]vfk/LIfssf]
lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg
@)&@

  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no
aa/dxn, sf7df8f}_
g]kfn
b"/b[li6 (Vision)
hglxtsf nflu hjfkmb]lxtf, kf/blz+tf / lgi7f k|j4+g ug]+
ljZj;gLo ;_:yf x'g k|oTgzLn /xg] .
We strive to be a Credible Institution in Promoting
Accountability, Transparency and Integrity for the
benefit of the people

uGtJo (Mission)
;/f]sf/jfnfnfO+ ;fj+hlgs sf]ifsf] bIftfk"0f+ pkof]u ;DaGwdf
cfZj:t kfg+ :jtGq Pj_ u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg ug]+ .
Provide Independent and Quality Audit Service to
assure our stakeholders that the public funds are
efficietly used

d"No dfGotf (Core Values)


 :jtGqtf Independence
 lgi7f Integrity
 Jofj;flostf Professionalism
 kf/blz+tf Transparency
 hjfkmb]lxtf Accountability
dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@ ;DdfggLo /fi6«klt >L ljBfb]jL e08f/LHo"
;dIf k]z ub}+ dfggLo dxfn]vfk/LIfs >L efg'k|;fb cfrfo+
@)&@.!@.@(
ljifoY;"rL
kl/R5]b zLif+s k=i7
dxfn]vfk/LIfssf] egfO
n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo, If]q / k4lt
kl/R5]b !M n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfosf] ljj/0f 1
kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt 5
1. ;_ljwfg;ef Joj:yflksfY;_;b ;lrjfno -------------------------------------- 22
2. k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no ------------------------------------------ 23
3. cy+ dGqfno ------------------------------------------------------------------------- 26
4. pBf]u dGqfno ----------------------------------------------------------------------- 92
5. pmhf+ dGqfno ------------------------------------------------------------------------ 93
6. s=lif ljsf; dGqfno --------------------------------------------------------------- 96
7. u=x dGqfno -------------------------------------------------------------------------- 106
8. k//fi6\ dGqfno --------------------------------------------------------------------- 117
9. e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno -------------------------------------------------- 121
10. ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno ------------------------------------------- 126
11. dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqfno -------------------------------- 144
12. o'jf tyf v]ns'b dGqfno --------------------------------------------------------- 147
13. /Iff dGqfno ------------------------------------------------------------------------- 149
14. jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno ------------------------------------------------------- 157
15. jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno ------------------------------------------------------ 163
16. lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno ------------------------------------------- 165
17. zx/L ljsf; dGqfno -------------------------------------------------------------- 168
18. zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno ---------------------------------------------------- 184
19. lzIff dGqfno ----------------------------------------------------------------------- 187
20. >d tyf /f]huf/ dGqfno --------------------------------------------------------- 204
21. ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno -------------------------------- 205
22. ;F\3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno ---------------------------------- 208
23. ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfno -------------------------------------------- 228
24. ;fdfGo k|zf;g dGqfno ---------------------------------------------------------- 230
25. l;_rfO dGqfno ---------------------------------------------------------------------- 232
26. ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno ------------------------------------------------------- 241
27. :jf:yo tyf hg;F\Vof dGqfno -------------------------------------------------- 248
kl/R5]b #M a]?h" km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of; / a]?h" km5\of}+6sf ;DaGwdf k|fKt pknlaw 267
kl/R5]b $M n]vfk/LIf0f ;DaGwdf eljiodf ug'+kg]+ ;'wf/ 269
cg';"rLx? 271
dxfn]vfk/LIfssf] egfO
g]kfnsf] ;_ljwfgn] ;_3Lo nf]stflGqs u0ftGqfTds zf;g Joj:yfAf/f lbuf] zflGt, ;'zf;g, ljsf;
/ ;d=l4sf] cfsfF\Iff k"/f ug+ /fHo ;_oGq / ;_j}wflgs lgsfox?sf] Joj:yf u/]sf] 5 . d'n'sdf pknaw
;fwg ;|f]tsf] clwstd kl/rfng u/L pRr cfly+s j=l4 xf_l;n ub+} bLuf] cfly+s ljsf; ug+] tyf k|fKt
pknlawsf] Gofof]lrt ljt/0f u/L cfly+s c;dfgtf cGTo ug]+, /fli6\o cy+tGqnfO+ cfTdlge+/, :jtGq /
pGgtzLn agfpg] p2]Zo /fv]sf] 5 . o;}u/L cfly+s :jR5tf / hjfkmb]lxtf sfod u/L pknaw ;fwg ;|f]tsf]
kl/rfng tyf ljt/0f ug]+ / gful/ssf] ;]jf ;'ljwf Pj_ cfjZostf k"/f ug+]tkm+ /fHosf lqmofsnfkx?
lgb+]lzt /xg] Joj:yf 5 . sfg'gAf/f lhDd]jf/L tyf sfo+If]q lgwf+/0f ul/Psf /fHo ;_oGqx?af6 ;Dkflbt
sfd tyf ;]jf k|jfxsf] :jtGq d"Nofsg ug]+ ;_j}wflgs lgsfosf] ?kdf dxfn]vfk/LIfssf] Joj:yf 5 .
;fj+hlgs lgsfox?sf] ljQLo ;|f]t;fwg k|flKt, pkof]u Pj_ ;du| cy+ Joj:yf kl/rfng;DaGwL glthf /
hjfkmb]lxtf kl/kfngfsf] lgikIf / j:t'k/s 9uaf6 ldtJolotf, sfo+bIftf / k|efjsfl/tfsf] b=li6n] k/LIf0f
d"Nofsg u/L b]lvPsf Joj:yfksLo sdhf]/Lx? / clgoldttfx?nfO+ Joj:yflksfY;_;b tyf ;/f]sf/jfnf /
g]kfnL hgtf;dIf oyfy+, tyout / kf/bzL+ tj/n] dxfn]vfk/LIfssf] sfof+non] k|ltj]bg ub}+cfPsf] 5 .
;|f]t;fwgsf] Gofof]lrt ljt/0f, pkof]udf bIftf / ;]jf k|jfxdf k|efjsfl/tf clej=l4 ug'+
nf]stflGqs zf;g Joj:yfsf] cfwf/e"t kIf xf] . o;af6 cfd gful/ssf] ;]jf ;'ljwfdf lj:tf/, ;/ntf /
;xhtf x'g] eO+ ;'zf;g sfod ug+ d2t ldNb5 . /fHoAf/f ;~rflnt lqmofsnfk Pj_ ;]jf k|jfx ;Ifd, s'zn
tyf kf/bzL+ agfO+ ljQLo cg'zf;g sfod ug+df /fHosf ;_oGqx? cem} k|efjsf/L x'g ;s]sf] b]lvb}g .
n]vfk/LIf0f k|ltj]bgsf] dfWodaf6 ;fj+hlgs ljQLo Jojxf/df hjfkmb]lxtf Pj_ kf/blz+tf clej=l4 ub}+
;'zf;gdf of]ubfg k'Ug] ljZjf; lnOPsf] 5 .
dxfn]vfk/LIfssf] ;_j}wflgs lhDd]jf/L lgjf+x ug+ n]vfk/LIf0fsf k|lqmof, k4lt / ;_u7g Joj:yfkgdf
;'wf/ ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f;DaGwL If]qut dfu+bz+gx? cBfjlws ul/g'sf ;fy} gof_ dfu+bz+g th'+df u/L
nfu" ul/Psf] 5 . dxfn]vfk/LIfssf] sfof+non] ;Dkfbg ug]+ sfdsf] u'0f:t/ a9fpg ljZjsf ;jf]+Rr
n]vfk/LIf0f ;_:yfx?n] k|rngdf NofPsf c;n cEof;x?sf] klg cg';/0f ul/Psf] 5 . o; qmddf
n]vfk/LIf0fdf gful/s ;dfhsf] ;xeflutfsf] yfngL, ;dsIfL k'g/fjnf]sg k|ltj]bgsf] sfof+Gjog,
n]vfk/LIf0f ;Nnfxsf/ ;ldltsf] u7g / lqmofzLntf h:tf ljifo pNn]vgLo 5g\ . dxfn]vfk/LIfssf]
sfof+nonfO+ ljZj;gLo, hjfkmb]xL Pj_ kf/bzL+ ;_:yfsf] ?kdf :yflkt ug]+ p2]Zon] /0fgLlts of]hgf
@)!^Y@)@) nfu" ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f k|lqmof, k4lt / Joj:yfkgdf ul/Psf ;'wf/ k|of;af6
dxfn]vfk/LIfssf] sfof+nosf] sfo+;Dkfbgdf ;'wf/ ePsf] s'/f 6\fG;k/]G;L OG6/g]zgn g]kfnn] k|sflzt
u/]sf] @)!% sf] k|ltj]bgn] klg k'li6 u/]sf] 5 . OG6f];fO+YcfO+8LcfO+n] klg g]kfnsf] dxfn]vfk/LIfssf]
sfof+no kf/blz+tfsf] lx;fan] cu|0fL :yfgdf /x]sf] s'/f pNn]v u/]sf] 5 .
n]vfk/LIf0fsf] If]qdf cfPsf gjLgtd cjwf/0ff Pj_ dfGotf cg'?k gLlt, dfgb08, dfu+bz+g,
lgb+]lzsfnufot If]qut lgb+]lzsfx? th+'df ug]+ / u'0f:t/Lo n]vfk/LIf0f u/L ;fj+hlgs ljQLo pQ/bfloTj,
kf/blz+tf / ;'zf;g k|j4+gdf ;3fp k'Mofpg' o; sfof+nosf] k|d'v st+Jo xf] . dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no
;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfx?sf] cGt/f+li6\o ;_u7g [OG6f];fO+{ sf] ;b:o tyf Pl;ofnL d'n'ssf ;jf+]Rr
n]vfk/LIf0f ;_:yfx?sf] ;_u7g [P;f];fO+ {sf] ;_:yfks ;b:o /x]sf] 5 . ;g\ @)!% b]lv @)!* ;Ddsf nflu
P;f];fO+sf] uelg+F af]8+sf] ;b:odf g]kfn lgjf+lrt ePsf] 5 . tL ;_u7gx?af6 k|ltkflbt n]vfk/LIf0fsf gLlt
tyf dfgb08 cjnDag u/L cGt/f+li6\of :t/cg'?ksf] n]vfk/LIf0f sfo+ ;Dkfbg ug'+ klg r'gf}tLk"0f+ 5 .
/fHosf] ;_3Lo ;_/rgf / dxfn]vfk/LIfssf] lj:tfl/t sfo+If]qnfO+ ;d]6\g] u/L ef}lts / ;_/rgfTds Joj:yf
klg ug'+kg]+5 .
n]vfk/LIf0fsf] k|efjsfl/tf
;fj+hlgs lgsfoaf6 k|rlnt sfg'gsf] kfngf, ljQLo sfd sf/afxLdf hjfkmb]lxtf jxg, cBfjlws
n]vf, clgoldt sf/f]af/, ;|f]tsf] r'xfj6af6 ;/sf/L xflg gf]S;fgLsf] klxrfgh:tf dxTjk"0f+ ljifox?nfO+
n]vfk/LIf0faf6 lgSof}+n ul/Psf] x'G5 . k|rlnt sfg'gsf] cfwf/df hf]lvdsf] ljZn]if0f u/L n]vfk/LIf0faf6
b]lvPsf Joxf]/fpk/ ;doleq} sf/afxL x'g ;s]df dfq n]vfk/LIf0fsf] k|efjsfl/tf /xG5 . o; tyonfO+ b=li6ut
u/L n]vfk/LIf0fdf a9L hf]lvd ePsf cfly+s sf/f]af/sf] k/LIf0f u/L u'0f:t/Lo n]vfk/LIf0f k|ltj]bg lbg]
ul/Psf] 5 . k|ltj]bgdf plNnlvt Joxf]/fpk/ ;/sf/n] ;dod} sf/afxL u/L 6'uf] nufpg'kb+5 . n]vfk/LIf0fsf]
u'0f:t/ clej=l4 ug]+ sfof+nosf] gLltcg'?k ljBdfg n]vfk/LIf0fdfg tyf lgb]+lzsfnfO+ cGt/f+li6\o :t/cg'?k
cBfjlws u/L hf]lvddf cfwfl/t n]vfk/LIf0f k4lt cjnDag ug]+ Joj:yf ldnfOPsf] 5 .

hjfkmb]lxtf / kf/blz+tf
hjfkmb]lxtf, kf/blz+tf / cfly+s cg'zf;g ;'zf;gsf d'Vo cfwf/ x'g\ . ;'zf;g k|j4+gsf nflu
/fHon] ljleGg gLlt tyf sfo+qmdx? th'+df u/L sfof+Gjogdf NofPsf] 5 . ah]6 tyf vr+ lgoGq0f k|0ffnL,
g]kfn ;fj+hlgs If]q n]vfdfg, ;fj+hlgs vl/b sfg'g, Psn sf]if e'QmfgL k|0ffnL, /fh:j Joj:yfkg, PsLs=t
k|0ffnLnufotsf ;'wf/sf sfo+qmdx? ;/sf/af6 nfu" u/L hjfkmb]lxtf / kf/blz+tf clej=l4 ug+ k|oTg
ePsf 5g\ . oBlk ;/sf/L gLlt tyf sfo+qmdsf] sfof+Gjog, sfg'gsf] kl/kfngf tyf hgtfdf nlIft ;]jf
ck]lIfs=t ?kdf k|jfx ug+df ;fj+hlgs ;_oGqx? k|efjsf/L b]lvPsf 5}gg\ .
;fj+hlgs lgsfox?af6 ;~rflnt sfo+sf] :jtGq / lgikIf d"Nofsg u/L ;';"lrt u/fpg'
n]vfk/LIf0fsf] k|d'v p2]Zo xf] . o;af6 hjfkmb]lxtf clej=l4 Pj_ kf/blz+tf k|j4+gdf ;xof]u k'U5 .;fj+hlgs
ljQLo Jojxf/ ;~rfngdf lhDd]jf/L tyf hjfkmb]xL kfngfsf] ;DaGwdf n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf glthfx?sf]
ljZn]if0f Pj_ ;'emfj Joj:yflksfY;_;b, ;/sf/, :yfgLo lgsfo, ljsf;sf ;fem]bf/nufot ;Dk"0f+
;/f]sf/jfnfx?nfO+ hfgsf/L u/fO+ kf/blz+tfsf] cjnDag ul/Psf] 5 . k|ltj]bgpk/ ;j+;fwf/0fsf] kx_'r ce}m
;xh agfpg jflif+s k|ltj]bg, o;sf] ;f/f_znufot cGo Joxf]/fx? n]vfk/LIf0f k|ltj]bg k]z eP kZrft\
sfof+nosf] j]e;fO6 www.oag.gov.np df /fvL ;fj+hlgs ul/Psf] 5 .

n]vfk/LIf0fsf] ;du| glthf


o;jif+ # xhf/ *@( ;/sf/L lgsfosf] ?-!) va+ $# ca+ @$ s/f]8, $* ;_ul7t ;_:yfsf] ?-!@ va+
$! ca+ *( s/f]8, %&^ ;ldlt / cGo ;_:yfsf] ?-! va+ #$ ca+ (( s/f]8 / &% lhNnf ljsf; ;ldltsf]
?-($ ca+ *# s/f]8;d]t ?-@% va+ !$ ca+ (% s/f]8sf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . o;afx]s #)
ljifosf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0f, ! ljifosf] jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f / & ;k6j]o/sf] ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t
n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . o; jif+;Dd c;'n km5\of}+6 tyf sf/afxL u/L 6'uf] nufpg'kg]+ cBfjlws /sd
b]xfocg';f/ ?-# va+ @* ca+ %@ s/f]8 k'u]sf] 5 . ut jif+sf] t'ngfdf ;/sf/L sfof+nosf] km5\of}+6 ug+ af_sL
a]?h"df @#-^( k|ltztn] / /fh:j aSof}tfdf !*-*$ k|ltztn] j=l4 ePsf] 5 .
[?- s/f]8df{
qm-;_- ljj/0f /sd
! ;/sf/L sfof+nosf] km5\of}+6 ug+ af_sL a]?h" 1,12,52
@ lhNnf ljsf; ;ldlt, ;ldlt / cGo ;_:yfsf] a]?h" 50,40
# n]vfk/LIf0f aSof}tf 5,74
$ /fh:j aSof}tf 1,28,23
% zf]wegf+ lng af_sL j}b]lzs cg'bfg 21,27
^ zf]wegf+ lng af_sL j}b]lzs C0f 8,31
& hdfgt a;L lbPsf] C0fsf] efvf gf3]sf] ;f_jf Aofh 2,05
hDdf 3,28,52
n]vfk/LIf0faf6 cf}NofOPsf Joxf]/fx? sfof+Gjog gePsf sf/0f k'g/fj=lQ x'g] u/]sf] 5 .
n]vfk/LIf0f a]?h"x?pk/ n]vfpQ/bfoL clws=t tyf lhDd]jf/ JolQmx?n] ;dod} sf/afxL u/L km5\of}+6 ug+
u/fpg Wofg gk'MofPsf]n] a]?h" cs a9\b} uPsf] 5 .

cfGtl/s lgoGq0f
ljQLo ;'zf;gsf] nflu cfGtl/s lgoGq0fsf] e"ldsf dxTjk"0f+ x'G5 . k|efjsf/L cfGtl/s lgoGq0fsf
nflu k|To]s dGqfno, ;lrjfno, ;_j}wflgs cu, ljefuLo k|d'vn] cfk"m / cGtu+tsf lgsfoaf6 ;Dkfbg ul/g]
sfo+ ldtJooL, bIf / k|efjsf/L 9uaf6 ;Dkfbg ug+ cf–cfkgf] sfdsf] k|s=ltcg';f/sf] cfGtl/s lgoGq0f
k|0ffnL tof/ u/L nfu" ug'+kg]+ Joxf]/f cfly+s sfo+ljlw lgodfjnLdf Joj:yf 5 . cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL
sdhf]/ ePsf] sf/0fn] o; jif+ k]ZsL vr+ 7"nf] dfqfdf j=l4 ePsf] 5 . o;af6 cfly+s sf/f]af/ tyf ef}lts
;Dkltsf] cg'udg lg/LIf0f Pj_ ;_/If0f ug]+, n]vf Pj_ clen]v cBfjlws /fVg], k|ltj]bg ug]+, lgoGq0f
jftfj/0f :yflkt ug]+, ;"rgf k|jfx Jojl:yt ug]+ sfo+ x'g ;s]sf] 5}g . cfGtl/s n]vfk/LIf0f k|efjsf/L /
ljZj;gLo gePsf] Joxf]/f aif+]gL cf}NofOP tfkgL ck]lIft ;'wf/ ePsf] 5}g .

ah]6 tyf sfo+qmd Joj:yfkg


ljQLo hjfkmb]xLnfO+ ;'b=9 agfpg ah]6 th'+dfb]lv sfof+Gjo;Dd s]Gb| tyf :yfgLo txsf lgsfox?df
b]lvPsf ;d:ofx?sf] lg/fs/0f h?/L 5 . ;a} k|sf/sf j}b]lzs ;xfotfsf] ljj/0f k]z u/L n]vfk/LIf0f
gu/fPsf], ljleGg sf]ifx? p2]Zocg'?k ;~rfngdf g/x]sf] Joxf]/f n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] 5 . ;l~rt
sf]ifdf ;a} k|sf/sf cfDbfgL vr+ ;dfa]z gePsf],g]kfn /fi6\ a}s / ;l~rt sf]ifn] b]vfPsf] j}b]lzs C0f
cg'bfg le8fg gePsf], ;a} k|sf/sf /fh:j aSof}tfsf] nut g/fv]sf], aSof}tf /fh:j c;'n ug+ tbf?stf
gb]vfPsf] h:tf Joxf]/f b]lvPsf]n] ;/sf/sf] cfly+s sf/f]af/sf] oyfy+ l:ylt k|:t't x'g ;s]sf] 5}g .
of]ubfgd"ns lgj=lQe/0fsf] Joj:yf nfu" gx'_bf /fHonfO+ c;Lldt bL3+sfnLg bfloTj a9]sf] 5 .
k|yd rf}dfl;sdf 7]Ssf aGbf]a:t x'g g;s]sf] sf/0f ;~rflnt sfo+qmddf nIocg';f/ k|ult
gePsf], cfiff9 dlxgfdf vr+ a9L ePsf] sf/0f lgdf+0fsf] u'0f:t/ sdhf]/ /x]sf], v'b ah]6eGbf a9L vr+
u/]sf], tf]lsPsf] ;LdfeGbf a9L /sdfGt/ u/]sf], k'_hLut ah]6 vr+ Go"g /x]sf], e}k/L cfpg] zLif+saf6 ah]6
/sdfGt/ u/L vr+ ug]+ u/]sf]n] ah]6 cg'zf;g sdhf]/ b]lvG5 . /fli6\o ah]6sf] 7"nf] c_z cg'bfgsf] ?kdf
vr+ x'g] cj:yf 5 t/ o;sf] cg'udg Joj:yf k|efjsf/L 5}g .
;/sf/n] :yflkt gLlt ljk/Lt ah]6 Joj:yf aflx/ ljleGg k|sf/sf sfo+ ;~rfng sf]if :yfkgf u/L
vr+ ug]+ u/]sf] 5 eg] s]xL sf]if d=t cj:yfdf klg 5g\ . o:tf] k|j=lQ ljQLo cg'zf;gsf lx;fan] /fd|f] xf]Og .
ljkb Joj:yfkgsf nflu x'g'kg]+ k"j+tof/Ldf klg sdhf]/L b]lvof] . /fli6\o uf}/jsf cfof]hgfx?sf] k|ult
;Gtf]ifhgs 5}g . jflif+s ah]6 / sfo+qmdaLrsf] tfbfTDotf gx'_bf ah]6 sfof+Gjogdf c;/ k/]sf] 5 .

vl/b Joj:yfkg
nfut cg'dfg 6'q\mofO+ ;f]e}m vl/b ug]+, k|lt:kw+fTds tyf kf/bzL+ ?kdf 7]Ssf Joj:yf x'g] gu/]sf],
nfut cg'dfgeGbf cTolws 36Ldf 7]Ssf aGbf]a:t x'_bf lgdf+0f sfo+ u'0f:t/ / ;dodf ;DkGg ug+ c;/
k/]sf], ljefuLo hgzlQmaf6 u/fpg ;lsg] sfddf ;d]t k/fdz+bftf ;]jfdf vr+ u/]sf] / k|fljlws ?kdf
a9L hl6n sfd;d]t pkef]Qmf ;ldltaf6 u/fPsf] b]lvPsf] 5 . lgdf+0f Joj;foLaf6 ;dodf sfd gx'_bfsf]
cj:yfdf klg clwsf_z 7]Ssfdf Dofb yk u/]sf], k"jf+g'dfg ug+ ;lsg] sfd nfut cg'dfgdf ;dfj]z gu/L
e]l/P;gaf6 u/fPsf], ;dodf sfd gubf+ ;d]t ;Demf}tfcg';f/ sf/afxL gu/]sf], q'l6k"0f+ l8hfOgsf sf/0f
lgdf+0fsf] sfo+df ;d:of b]lvPsf] 5 . vl/b tyf 7]Ssf Joj:yfkg bIftfk"j+s gx'gfn] k'_hLut vr+ x'g
g;s]sf] tyf 7]Ssf aGbf]a:t eP tfklg tf]lsPsf] ;dodf ;DkGg geO+ ;do / nfutdf ;d]t j=l4 ePsf]
b]lvPsf] 5 . ;fj+hlgs vl/bsf] sfd bIftfk"0f+ tj/n] x'g ;s]sf] 5}g .
k|fs=lts ;|f]t / ;DklQsf] ;_/If0f tyf pkof]u
;fj+hlgs lgsfodf vl/b, x:tfGt/0f Pj_ j}b]lzs j:t'ut ;xof]uaf6 k|fKt lhG;L ;fdfg tyf
;DklQsf] PsLs=t clen]v gx'_bf ;/sf/sf] s'n ;DklQ olsg x'g;Sg] cj:yf 5}g . ;/sf/L jg tyf hUufsf]
cltqmd0f ePsf], jg h_undf pknaw sf7 ;dodf lnnfd laqmL x'g g;s]sf], pkof]u x'g g;Sg] ;fdfgsf]
lnnfd laqmL gePsf,] ;/sf/L ;DklQ pkof]uljxLg ePsf], lhG;L Joj:yfkg Pj_ ;_/If0f pko'Qm 9uaf6
gePsf] sf/0f ;fj+hlgs ;DklQsf] ;_/If0f Pj_ pkof]u bIftfk"0f+ b]lvPg . o;}u/L ;fj+hlgs hldg, r'/]
;Dkbf, hn;|f]t, vfgL Pj_ h_unnufotsf k|fs=lts ;|f]tsf] Joj:yfkg / ;_/If0f ;Gtf]ifk|b 5}g .

P]g sfg'gsf] ckof+Kttf


;fj+hlgs ljQLo Jojxf/nfO+ lgoldt, :jR5, kf/bzL+ Pj_ k|efjsf/L agfpg cfjZos P]g lgodsf]
cefj, ckof+Kttf tyf c:ki6tfsf sf/0fn] klg ;fj+hlgs lgsfosf sfd sf/afxL k|efjsf/L x'g ;s]sf]
b]lv_b}g . o; ;Gbe+df ;fj+hlgs vl/b sfg'gdf cWofb]zdfk+mt ul/Psf] ;_zf]wgn] lg/Gt/tf gkfO+ sfd ug+
sl7gfO ePsf], ;/sf/L n]vf 9f_rfdf cfjZostfg';f/ ;'wf/ u/L kl/dfh+g, yk36 ug'+kg]+df ;f] ;d]t x'g
g;s]sf] cj:yf 5 . ljQLo ;'zf;g sfod ug+ sl7gfO b]lvPsf]n] ljQLo pQ/bfloTj ;'lglZrt x'g] u/L P]g,
sfg'g, n]vf 9f_rf ;'wf/, kl/dfh+g Pj_ ;_zf]wg x'g' cfjZos 5 .

/fh:j c;'nL
;DefJo ;a} s/bftfnfO+ s/sf] bfo/fdf Nofpg g;s]sf], sfg'gn] tf]s]eGbf 36L /fh:j c;'n u/]sf],
/fh:j aSof}tf a9\b} uPsf], d"No clej=l4 s/tk+m ;a} s/bftfn] s/ ljj/0f ga'emfPsf,] aLhspk/ cfjZos
5fglag gx'_bf ;/sf/n] d"No clej=l4 s/ lkmtf+ ug'+kg]+ [qm]l86{ ljj/0f a'emfpg] s/bftf 8]la6 a'emfpg]sf]
t'ngfdf cTolws /x]sf], gkfpg] d"No clej=l4 s/ q]ml86 bfaL u/]sf], Joj;fo;_u c;DalGwt vl/b b]vfO+
q]ml86 bfaL u/]sf], jiff}+b]lv Joj;fo 5f8]sf s/bftfn] ;d]t q]ml86 ljj/0f b]vfPsf sf/0f d"No clej=l4 s/
q]ml86 oyfy+k/s 5}g . o;af6 /fh:j c;'nLdf k|efj k/]sf] 5 . s/ k|0ffnLsf] sfof+Gjog kIf lkmtnf] /x]sf],
s/ gltg+]nfO+ sfg'gadf]lhd sf/jfxL ug+'kg+]df s/ km5|of}+6 cfof]u u7g u/L s/ gltg+]nfO+ pGd'lQm lbOPsf],
cfly+s P]gdf /fh:j 5'6 lbg] Joj:yf u/L /fh:jdf 5'6 lbg] kl/kf6L a9]sf], s/bftfdf oyfy+ sf/f]af/
b]vfpg] k|j=lQ 36]sf], y|];xf]N8eGbf a9L sf/f]af/ ug]+ s/bftf;d]t s/df btf+ x'g] gu/]sf] cflb sf/0faf6
/fh:j k|zf;gsf] k|efjsfl/tf ck]lIft ?kdf a9\g ;s]sf]] b]lvb}g . t;y+ /fh:j c;'nL a9fpg klxrfg
ul/Psf ljs=ltdf ;'wf/ u/L /fh:j k|zf;gdf yk lqmofzLntf Nofpg h?/L 5 .

;_ul7t ;_:yf Joj:yfkg


clwsf_z ;_ul7t ;_:yfx?sf] sfo+ ;Dkfbg ;Gtf]ifk|b b]lvb}g . ;_:yfx?n] ;dodf n]vfk/LIf0f
gu/fpg], n]vfk/LIf0faf6 cf}_NofOPsf Joxf]/fpk/ ;dod} km/kmf/s Pa_ sf/afxL gug]+, k|f/lDes
k|ltj]bgpk/ k|ltlqmof ;d]t glbg], tfn's dGqfnoaf6 ;_:yfx?sf] cg'udg gx'g], ;/sf/L sf]ifdf bflvnf
ug'+kg]+ /sd hDdf gug]+, lgliqmo /x]sf sltko ;_:yfx?nfO+ k|zf;lgs vr+sf] nflu ;d]t ;/sf/L C0f k|bfg
ul/Psf] cj:yf 5 . ;du|df ;fj+hlgs ;_:yfgsf ljQLo Joj:yfkg sdhf]/ b]lvPsf] 5 . o:tf] l:yltn]
;fj+hlgs ;_:yfgx?df hjfkmb]lxtfsf] cj:yf sdhf]/ b]lvG5 . ;fj+hlgs ;_:yfgx?df ;/sf/n] u/]sf] z]o/
Pjd\ C0f nufgLsf] clen]v Jojl:yt gx'gfsf] ;fy} nufgL ePsf] ;a} C0fsf] ;f_jf Aofh p7\g] l:ylt klg
5}g . ;_ul7t ;_:yfx?df cfly+s cg'zf;g tyf hjfkmb]lxtf clej=l4 ug+ gLltut Pj_ ljQLo ;'wf/sf sfo+qmd
nfu" ug+ cfjZos 5 .

n]vfk/LIf0f glthfsf] sfof+Gjog


cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL ;'b=9 gx'g', clgoldt sfd ug]+ pk/ sf/afxL gx'g', Joj:yf tyf k|0ffnLdf
;'wf/ u/L a]?h" sd x'g]tk+m Wofg glbO+ k6s] ?kdf km5\of}+6 ug]+ s'/fnfO+ k|fyldstf lbg' h:tf sf/0fn]
n]vfk/LIf0faf6 cf}_NofOPsf ljifodf k|efjsf/L ?kn] sfof+Gjog ePsf] 5}g . n]vfpQ/bfoL clws=t tyf
lhDd]jf/ clwsf/Lx?n] ;dodf Wofg gk'MofPsf] sf/0fn] sfof+Gjogdf ;'wf/ ePsf] 5}g .

;'wf/sf ;s]tx?
ljQLo Joj:yfkgdf s]xL ;sf/fTds ;s]tx? klg b]lvPsf 5g\ . o:tf ;'wf/x?df g]kfn ;fj+hlgs
If]q n]vfdfgcg'?k !% j6f lgsfoaf6 ljQLo ljj/0f k]; ePsf], cGt/f+li6\o ljQLo k|ltj]bg k|0ffnLsf]
z'?cft ul/Psf], Psn sf]if vftf k|0ffnL sfof+Gjog cflb b]lvPsf 5g\ . ;fj+hlgs ljQLo hjfkmb]lxtf sfod
u/L ljQLo ;'zf;g sfod ug+ ;'wf/sf k|of;nfO+ yk ult k|bfg ub}+ lg/Gt/tf lbg h?/L 5 .
n]vfk/LIfssf] cfrf/;_lxtf kl/dfh+g u/L sfof+Gjogdf NofOPsf] 5 . n]vfk/LIf0f ;Dkfbgdf ;xhtf,
;/ntf / Ps?ktf NofO+ u'0f:tl/otf clej=l4 ug+ o; jif+b]lv ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u ul/Psf] 5 . sfo+d"ns
n]vfk/LIf0fsf] qmddf nfeu|fxL ;d"x / ;/f]sf/jfnfnfO+ ;d]t ;lDdlnt u/fO+ ;xsfo+ ug]+ k4ltsf] yfngL
;d]t ePsf] 5 . o;af6 n]vfk/LIf0f kl/0ffdd'vL Pj_ p2]Zod"ns x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 . o;}u/L @)&!.&@
sf] cfly+s sf/f]jf/sf] n]vfk/LIf0f ;dodf g} ;DkGg u/L cfly+s jif+ JotLt ePsf] ( dlxgfleq k|ltj]bg ug]+
Joj:yfnfO+ lg/Gt/tf lbOPsf] 5 . h;n] ubf+ ;/f]sf/jfnfnfO+ ;dodf g} n]vfk/LIf0f glthfsf] sfof+Gjog Pj_
pkof]u ug+ ;xof]u k'Ug] b]lvG5 .

sfof+nosf] ck]Iff
;_3Lo zf;g k|0ffnL cg'?k ;fF\u7lgs ;_/rgf lgdf+0f u/L P]g lgodx?nfO+ ;_ljwfg cg's"n u/fpg],
sfg'gsf] kl/lwleq /x]/ dfq cfly+s sf/f]af/ ;~rfng ug]+, ;_3 tyf k|b]zaLrsf] cGt/;DaGw tyf
hjfkmb]lxtf / pQ/bfloTj ls6fg u/L ljQLo pQ/bfloTj;DaGwL P]g th'+df Pj_ sfof+Gjog ug'+kg]+ b]lvG5 .
;_ljwfgsf] Joj:yfcg'?k :yfgLo lgsfo;d]tsf] yk lhDd]jf/L k"/f ug+ n]vfk/LIf0f P]g lgodsf] Joj:yf
cljnDa x'g'kb+5 . cf}_NofOPsf a]?h"pk/ oyf;dod} sf/afxL rnfO+ sfg'g pNnF\3g ePsf] cj:yfdf P]g
lgodn] tf]s]adf]lhdsf] sf/afxL ul/g'kb+5 .
/fh:j sfg'gsf] sfof+Gjogsf sdL sdhf]/L Go"g ub}+ r'xfj6 lgoGq0f k|efjsf/L agfO+ c;'nL
k|lqmofdf ;'wf/ Nofpg k|lqmofut tyf ;_:yfut ;'wf/ x'g' h?/L 5 . ah]6 th'+df k|lqmofnfO+ cg'dfg of]Uo /
oyfy+ agfpg], cfly+s sf/f]af/ ;~rfngdf lgoGq0f, kf/blz+tf / cg'zf;g sfod ug]+, ;/sf/L vr+df
ldtJolotf Nofpg], cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL ;'b=9 agfpg], vl/b Joj:yfkgnfO+ Jojl:yt, k|lt:kwL+ Pjd\
k|efjsf/L agfpg], ;/sf/L ;DklQsf] ;b'kof]u / ;_/If0f ug]+ tyf tfn's lgsfox?af6 lgoldt cg'udg ug+]
/ lgoGq0f Joj:yf k|efjsf/L agfpg' cfjZos 5 .
;fj+hlgs ljQLo Joj:yfsf] k/LIf0f tyf d"Nofsgaf6 klxrfg ul/Psf sdhf]/Lx?sf] lgbfgdf ;Da4
lgsfox? k|lta4 eO+ nfu]df ljQLo Jojxf/df k|z:t} ;'wf/ ug+ ;lsG5 . ;fj+hlgs ljQLo k|zf;gdf
ul/Psf] hjfkmb]xLk"0f+ Pj_ kf/bzL+o'Qm ;'wf/n] ;'zf;g, ljsf; / cfly+s ;d=l4df k|ToIf ?kn] ;xof]u k'Ug
uO+ nf]stGqnfO+ ;an agfpg d2t ug]+ x'gfn] ;a} ;Da4 lgsfo Pj_ kbflwsf/Lx?nfO+ ljQLo hjfkmb]lxtf,
kf/blz+tf / ;'zf;g k|j4+gdf ;xof]u k'Mofpg cg'/f]w ub+5' .
cGTodf, ;_j}wflgs lhDd]jf/Lcg';f/ n]vfk/LIf0f sfo+ ;DkGg u/L k|ltj]bg tof/ ug+ ;xof]u ug'+ x'g]
Joj:yflksfY;_;b, ;a} ;_j}wflgs lgsfo, g]kfn ;/sf/ / dftxtsf ;a} lgsfo, n]vfk/LIf0f ;Nnfxsf/
;ldlt, ;fj+hlgs ;_:yf, ljsf;sf ;fe]mbf/, gful/s ;dfh, ;~rf/sdL+, ;xof]uL n]vfk/LIfs, cfd
gful/snufot ;a}k|lt cfef/ JoQm ub+5' . ;fy} n]vfk/LIf0f sfo+ ;DkGg u/L ;dod} jflif+s k|ltj]bg tof/
ug+df of]ubfg k'Mofpg'x'g] kl/>dL Pj_ nugzLn ;Dk"0f+ ;xof]uL sd+rf/LnfO+ ljz]if wGojfb lbg rfxG5' .

[efg'k|;fb cfrfo+{
dxfn]vfk/LIfs
1
2
3
4
n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo, If]q / k4lt
!- ;_j}wflgs tyf sfg"gL Joj:yf Y g]kfnsf] ;_ljwfgsf] wf/f @$! df dxfn]vfk/LIfsn] ;_3Lo, k|b]z /
:yfgLo txsf ;a} ;/sf/L sfof+no / sfg'gAf/f tf]lsPsf cGo sfof+no jf ;_:yfsf] n]vf
sfg'gadf]lhd lgoldttf, ldtJolotf, sfo+bIftf, k|efjsfl/tf / cf}lrTo;d]tsf] ljrf/ u/L n]vfk/LIf0f
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . n]vfk/LIf0f P]g, @)$* n] dxfn]vfk/LIfsn] n]vfk/LIf0f ug]+ tl/sf, If]q, k/LIf0f
ug]+ s'/fx? / ;_ul7t ;_:yfsf] n]vfk/LIf0f k|lqmof pNn]v u/]sf] 5 . ;_ljwfg, n]vfk/LIf0f P]g / cGo
sfg'gAf/f k|bQ Joj:yfcg'?k n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
@- p2]Zo Y ;fj+hlgs ;|f]tsf] k|flKt / pkof]usf ;DaGwdf n]vfk/LIf0fsf] dfWodaf6 k|ltj]bg u/L
Joj:yflksfY;_;bdfk+mt g]kfnL hgtfnfO+ ;';"lrt ug'+ n]vfk/LIf0fsf] k|d'v p2]Zo /x]sf] 5 . n]vfk/LIf0f
ubf+ b]xfosf ljifosf] k/LIf0f Pj_ ljZn]if0fdf s]lGb|t ul/Psf] 5M
o ;l~rt sf]ifnufot ljlgof]hg, /fh:j / w/f}6Lsf] n]vf tf]lsPsf] 9f_rfdf /fv]sf] / oyfy+ l:ylt
lrq0f u/]sf],
o ljlgof]hg P]gadf]lhd :jLs=t ;Ldfleq /xL tf]s]sf] sfo+ / k|of]hgdf vr+ u/]sf],
o /fh:jnufot ;d:t cfDbfgL, c;'n Pj_ bflvnf / w/f}6L cfDbfgL sfg'g;Ddt /x]sf],
o ;/sf/L ;DklQsf] clen]v, ;'k|aGw / ;_/If0fsf] kof+Kt Joj:yf u/]sf],
o ;/sf/L C0fnufot k|fKt ;xfotf /sdsf] n]vf oyfy+ /fv]sf],
o gubL, lhG;L tyf ;/sf/L ;DklQ Pj_ ;|f]tsf] xflg gf]S;fgL / b'?kof]u x'g gkfpg] u/L cfGtl/s
lgoGq0f Joj:yf u/]sf],
o cfly+s sf/f]af/ ubf+ k|rlnt P]g sfg'gsf] kl/kfngf u/]sf] Pj_ k'i6\ofO+ ug]+ k|df0f oy]i7 /fv]sf],
o :jLs=t sfo+qmdcg';f/ lgwf+l/t ;doleq k|ult xf_l;n u/]sf] .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f ubf+ ldtJolotf, sfo+bIftf / k|efjsfl/tf kIf;d]tsf] ljZn]if0f u/L n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 . ;"rgf k|ljlw, jftfj/0fLo kIf h:tf ljz]if n]vfk/LIf0f ubf+ tL ljifo;_u ;DjlGwt sfg'gL
Joj:yf / cGt/f+li6«o c;n cEof;x?sf] cfwf/df ul/Psf] 5 .
#- If]q Y of] jif+ ;_j}wflgs cu, dGqfno, ljefu tyf sfof+no, ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, af]8+, sf]if,
k|flws/0f, ljZjljBfno / sfg'gn] n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ u/L tf]s]sf] ;_:yfnufotsf] @)&!.&@ sf]]
cfly+s sf/f]af/ / k]; eP;Dd aSof}tf;d]tsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 . ;DkGg
n]vfk/LIf0fdf ljQLo tyf lgoldttf, sfo+d"ns, jftfj/0fLo / ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t n]vfk/LIf0f
;dfj]z 5 .
$- k4lt Y n]vfk/LIf0f P]g, @)$*, ;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfx?sf] cGt/f+li6\o ;_u7g [OG6f];fO+{ Af/f
k|ltkflbt n]vfk/LIf0fsf cfwf/e"t l;4fGt, ;/sf/L n]vfk/LIf0f dfgb08, n]vfk/LIf0f dfu+bz+g / c;n
cEof;sf] cg';/0f u/L n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f ubf+ hf]lvd d"NofÍg kZrft klxrfg ePsf
ljifox?sf] ;Gbe+df lgoGq0f k/LIf0f Pj_ ljZn]if0f u/L ;fGble+s / kof+Kt k|df0f ;Íng ug+
cfjZostfcg';f/ gd"gf 5gf}6 Pj_ lj:t=t k/LIf0fsf sfo+ljlw cjnDag u/L sfo+ ;DkGg ul/Psf] 5 .
o; cltl/Qm &$ lgsfosf] kfOnl6usf] ?kdf ljB'tLo sfo+kqdf cfwfl/t n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
%- jflif+s k|ltj]bg Y g]kfnsf] ;_ljwfgsf] wf/f @($ adf]lhd dxfn]vfk/LIfsn] cfk"mn] u/]sf] sfd
sf/jfxLsf]] of] jflif+s k|ltj]bg /fi6«klt;dIf k]; ul/Psf] 5 . o; jflif+s k|ltj]bgsf] kl/R5]bY! df
n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfosf] ljj/0f, kl/R5]bY@ df n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt, kl/R5]bY#
df a]?h" km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of; / a]?h" km5\of}+6sf ;DaGwdf k|fKt pknlaw tyf kl/R5]bY$ df
n]vfk/LIf0f ;DaGwdf eljiodf ug'+kg]+ ;'wf/sf] ljj/0f ;dfj]z ul/Psf] 5 . pQm kl/R5]bsf cltl/Qm
k|ltj]bgsf] ;f/f_z 5'§} tof/ ul/Psf] 5 .
kl/R5]b Y !
n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfosf] ljj/0f

 ;dli6ut n]vfk/LIf0f
n]vfk/LIf0f ul/Psf lgsfo/ ljifo ;_Vof /sd [?- s/f]8df{
[s{ ljQLo n]vfk/LIf0f
!- ;/sf/L sfof+no 3,829 10,43,24
@- lhNnf ljsf; ;ldlt 75 94,83
#- ;ldlt / cGo ;_:yf 576 1,34,99
$- ;_ul7t ;_:yf 48 12,41,89
[v{ sfo+d"ns n]vfk/LIf0f 30 -
[u{ ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f 7 -
[3{ jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f 1 -
hDdf 4,566 25,14,95
of] jif+ ;jf]+Rr cbfnt, Joj:yflksfY;_;b, ;_j}wflgs lgsfox?, g]kfnL ;]gf, ;z:q k|x/L, g]kfn k|x/L,
cbfnt, dGqfno, ljefu / sfof+no;d]t # xhf/ *@( ;/sf/L sfof+nosf] !( xhf/ !@% OsfO+sf] ?-!) va+
$# ca+ @$ s/f]8 / lhNnf ljsf; ;ldlt, ljZjljBfno, ;ldlt, ;_:yf, k|lti7fgnufot ^(( OsfO+sf] ?-!$ va+
&! ca+ &! s/f]8;d]t ?-@% va+ !$ ca+ (% s/f]8sf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 . ljQLo n]vfk/LIf0fsf]
cltl/Qm #) ljifosf] sfo+d"ns, & ljifosf] ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t tyf ! ljifosf] jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f ul/Psf sfof+nox?sf] ljj/0f cg';"rL !, !s, !v @, $ / !$ df pNn]v 5 .

cfly+s jif+ @)&!/&@sf] n]vfk/LIf0f l:ylt

sfo+d"ns n]vfk/LIf0f ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


lhNnf ljsf; ;ldlt 30 7 aftfj/0fLo
75 1
;ldlt / ;_:yf
576

;_ul7t ;_:yf
48

;/sf/L sfof+no
3829

1 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b !M n]vfk/LIf0f u/]sf lgsfosf] ljj/0f
1. ;/sf/L lgsfo Y of] jif+ # xhf/ *@( ;/sf/L lgsfosf]] ljlgof]hg//fh:j/w/f}6L / cGotk+msf]
lgDgfg';f/ n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5M
[?- nfvdf{
n]vfk/LIf0f ;DkGg
qm-;_- sf/f]af/
@)&!.&@ sf] /sd aSof}tf hDdf
!- ljlgof]hg lgsf;f 5,20,42,35 58,47 5,21,00,82
@- /fh:j c;'nL 3,96,04,14 24 3,96,04,38
#- w/f}6L cfDbfgL 25,41,17 36 25,41,53
$ cGo 1,00,77,11 0 1,00,77,11
hDdf 10,42,64,77 59,07 10,43,23,84
n]vfk/LIf0f ;DkGg lgsfosf] ljj/0f cg';"rLY! df / n]vfk/LIf0f sf/f]af/sf] ljj/0f
cg';"rL @ df pNn]v 5 . utjif+;Dd ;/sf/L sfof+notk+m ?-$ ca+ ^$ s/f]8 ## nfv n]vfk/LIf0f
aSof}tf /x]sf]df of] jif+ ?-%( s/f]8 & nfv aSof}tfsf] n]vf ;|]:tf k]; eO+ n]vfk/LIf0f ePsf] 5 .
2. lhNnf ljsf; ;ldlt Y lhNnf ljsf; ;ldlt &% sf] of] jif+sf] sf/f]af/ ?-($ ca+ *@ s/f]8 ^$
nfvsf]] n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . lj:t=t ljj/0f cg';"rLY!$ df 5 .
3. ;ldlt / cGo ;_:yf Y of] jif+ %&^ ;ldlt / cGo ;_:yfsf] ?-! va+ #$ ca+ (( s/f]8 #% nfvsf]
n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . ;ldltx?sf] lj:t=t ljj/0f cg';"rLY!s, $, %, ^ / & df / n]vfk/LIf0faf6
b]lvPsf k|d'v Joxf]/f kl/R5]bY@ sf] dGqfno v08df ;dfj]z 5 .
4. ;_ul7t ;_:yfY of] jif+ $* ;_ul7t ;_:yfsf] ?-!@ va+ $! ca+ *( s/f]8 %* nfvsf] n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 . lj:t=t ljj/0f cg';"rLY!s, $, %, ^ / & df / n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f
kl/R5]bY@ sf] dGqfno v08df ;dfj]z 5 .
5. sfo+d"ns n]vfk/LIf0f Y of] jif+ !# dGqfnocGtu+t #) ljifosf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
n]vfk/LIf0f ul/Psf ljifosf] ljj/0f cg';"rLY!v df / n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f
kl/R5]bY@ sf] dGqfno v08df ;dfj]z 5 .
6. ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f Y of] jif+ ^ dGqfnocGtu+t & ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 . o; ;DaGwL k|d'v Joxf]/f kl/R5]bY@ sf] qmdzM e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno, zx/L
ljsf; dGqfno, lzIff dGqfno, ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno, k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf]
sfof+no / ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno v08df ;dfj]z 5 .
7. jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f Y of] jif+ $ lhNnf jg sfof+nox?sf] jg Joj:yfkgsf] d"Nof_sgsf] ljleGg
kIfsf] jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f kl/R5]b @ sf] jg
tyf e"– ;_/If0f dGqfno v08df ;dfj]z 5 .
8. n]vfk/LIf0f sfo+ljlw Y of] jif+ ;/sf/L sfof+no, ;ldlt, k|lti7fg / lhNnf ljsf; ;ldltsf]
n]vfk/LIf0f ubf+ ! xhf/ @(^ sfof+nosf] ;_lIfKt n]vfk/LIf0f sfo+ljlw / # xhf/ @&) sfof+nosf]
hf]lvd ljZn]if0f;lxtsf] lj:t=t n]vfk/LIf0f sfo+ljlw cjnDag u/L n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
sfo+d"ns n]vfk/LIf0f qmddf s]xLdf :ynut cjnf]sg;lxt gful/s ;dfh, nfeu|fxL ;d"xnufot
;/f]sf/jfnfnfO+ ;d]t 5nkmn tyf cGt/lqmofdf ;xefuL u/fO+ k|fKt ;"rgf;d]tsf] ljZn]if0f u/L
k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5 .
9. /fo;lxtsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg Y of] jif+ dxfn]vf lgoGqs sfof+non] tof/ u/]sf] ;l~rt sf]ifsf]
lx;fapk/ /fo;lxtsf] k|ltj]bg pknaw u/fOPsf] 5 .

2 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b !M n]vfk/LIf0f u/]sf lgsfosf] ljj/0f
s]Gb|Lo lgsfoaf6 k]; ePsf #( s]Gb|Lo cfly+s ljj/0fpk/ /fo;lxtsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg
lbOPsf] 5 . /fo;lxtsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg pknaw u/fOPsf] dWo] Ps lgsfosf] s]Gb|Lo cfly+s
ljj/0f ;DaGwdf s}lkmot/lxtsf] / #* lgsfosf] ;DaGwdf s}lkmot;lxtsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg
lbOPsf] 5 .
;_ul7t ;_:yftk+m ljut / of] jif+sf] ;d]t ## ;_:yfsf] $@ cfly+s jif+sf] ;DaGwdf $
;_:yfsf] % cfly+s jif+sf] s}lkmot/lxt / @( ;_:yfsf] #& cfly+s jif+sf] ;DaGwdf s}lkmot;lxtsf]
n]vfk/LIf0f k|ltj]bg pknaw u/fOPsf] 5 .

 ;/sf/L ah]6 / /fh:jsf] sfof+Gjog l:ylt


10. ;/sf/L ah]6 tyf vr+Y dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ @)^(.@)&) /
@)&).&! sf] oyfy+ vr+ tyf @)&!.&@ sf] If]qut ah]6 cg'dfg / oyfy+ vr+ lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
2069/2070 @)&).&! sf] @)&!.&@ sf]
zLif+s/ If]q sf] oyfy{ vr{ oyfy+ vr+ ah]6 cg'dfg oyfy+ vr+ k|ltzt
rfn' vr+ 2,47,45,55 3,03,53,17 3,98,95,12 3,39,40,76 85.07
k"hLut vr+ 54,59,84 66,69,47 1,16,75,50 88,84,35 76.09
ljQLo Joj:yf [;f_jfAofh e'QmfgL{ 56,58,41 64,82,58 1,02,39,38 1,03,30,72 100.89
hDdf 3,58,63,80 4,35,05,22 6,18,10,00 5,31,55,83 86.00
;fdfGo ;fj+hlgs ;]jf 1,04,53,50 1,09,50,01 2,04,87,82 1,74,14,91 85.00
/Iff 20,89,92 32,36,62 31,35,86 33,15,57 105.73
;fj+hlgs zflGt ;'/Iff 37,76,29 44,96,83 34,46,87 33,97,04 98.55
cfly+s dfdnf 84,11,81 1,10,54,90 1,70,19,83 1,38,23,83 81.22
jftfj/0f ;_/If0f 1,74,52 2,57,21 10,79,14 7,54,24 69.89
cfjf; tyf ;fd'bflos ;'ljwf 11,07,42 14,27,47 22,34,24 16,85,92 75.46
:jf:Yo 21,87,17 26,51,84 37,76,65 29,46,84 78.03
;_:s=lt / wd+ 2,41,19 3,91,23 3,98,16 3,35,08 84.16
lzIff 62,42,98 77,82,57 86,03,41 79,84,08 92.80
;fdflhs ;'/Iff 11,79,00 12,56,54 16,28,02 14,98,32 92.03
hDdf 3,58,63,80 4,35,05,22 6,18,10,00 5,31,55,83 86.00

k'_hLut vr+tk+m ut jif+ ?-^^ ca+ ^( s/f]8 $& nfv ePsf]df of] jif+ ?-** ca+ *$ s/f]8
#% nfv eO+ ut jif+sf] t'ngfdf ##-@! k|ltztn] j=l4 ePsf] 5 .
11. vr+sf] l:ylt Y dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ of] jif+sf] s'n rfn' / k'_hLut
vr+dWo] /sdsf] cfwf/df a9L vr+ ug+] kf_r dGqfno / cGosf] vr+sf] ljj/0f lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
rfn' vr+ k'_hLut vr+
s'n rfn'
s'n k"_hLut
qm-;_- dGqfno /sd vr+sf] qm-;_- dGqfno /sd
vr+sf] k|ltzt
k|ltzt
1 lzIff dGqfno 79,80,41 23.51 1 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 32,36,48 36.43
2 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 39,83,74 11.74 2 l;_rfO+ 13,89,76 15.64
3 u=x dGqfno 39,58,70 11.66 3 ;x/L ljsf; 13,09,80 14.74
4 cy+ dGqfno 35,70,73 10.52 4 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 7,90,39 8.90
5 /IffdGqfno 30,99,16 9.13 5 /Iff dGqfno 4,41,49 4.97
6 cGo 1,13,48,02 33.44 6 cGo 17,16,43 19.32
hDdf 3,39,40,7^ 100 hDdf 88,84,35 100

12. ;|f]tut vr+ Y dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ cfly+sjif+ @)^(.&) / @)&).&!
sf] oyfy+ vr+ tyf@)&!.&@sf] cg'dfg / oyfy+ vr+sf] ;|f]tut ljj/0f lgDgfg';f/ 5M
3 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b !M n]vfk/LIf0f u/]sf lgsfosf] ljj/0f
[?-nfvdf{
@)&!.&@sf] @)&).&! sf]
@)^(.&) sf] @)&).&!sf]
;|f]t t'ngfdf@)&!.&@ sf] j=l4
oyfy+ vr+ oyfy+ vr+ cg'dfg oyfy+ vr+
k|ltzt
g]kfn ;/sf/ 3,11,43,88 3,79,91,94 4,95,18,53 4,67,67,52 23.10
j}b]lzs cg'bfg 35,22,98 34,00,05 73,38,59 38,26,73 12.55
j}b]lzs C0f 11,96,94 21,13,23 49,52,88 25,61,58 21.22
hDdf 3,58,63,80 4,35,05,22 6,18,10,00 5,31,55,83 22.18

12.1. of] jif+ g]kfn ;/sf/sf] ;|f]ttk+m ?-$ va+ ^& ca+ ^* s/f]8 vr+dWo] /fh:jaf6 ?-$ va+ !# ca+
(# s/f]8 [**-%) k|ltzt{ Joxf]l/Psf] 5 .
12.2. of] jif+ rfn'tk+m ?-# va+ #( ca+ $! s/f]8 vr+dWo] ;l~rt sf]ifdfly Jooef/ ePsf] vr+ ?-( ca+
## s/f]8 /x]sf] 5 . of] /sddf ax'kIfLo / lAkIfLo C0fsf] Aofh e'QmfgL ?-# ca+ # s/f]8;d]t
;dfj]z 5 .
12.3. of] jif+ j}b]lzs cg'bfgtk+m @$ lgsfocGtu+t #* sfo+qmdsf nflu ?-&# ca+ #( s/f]8 k|fKt x'g]
cg'dfg ePsf]df #$ sfo+qmddf ?-#* ca+ @& s/f]8 [%@-!% k|ltzt{ k|fKt ePsf] / j}b]lzs C0ftk+m
!# lgsfocGtu+t ^! sfo+qmdsf nflu ?-$( ca+ %# s/f]8 k|fKt x'g] cg'dfg ePsf]df %! sfo+qmddf
?-@% ca+ ^@ s/f]8 [%!-&# k|ltzt{ k|fKt ePsf] 5 .
13. /fh:j c;'nL Y dxfn]vflgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ /fh:jsf] ;|f]tcg';f/ @)^(.&) /
@)&).&! sf] oyfy+ c;'nL tyf @)&!.&@ sf] cg'dfg / oyfy+ c;'nLsf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
@)^(.&) sf] @)&).&! sf] @)&!.&@ sf]
ljj/0f
oyfy+ c;'nL oyfy+ c;'nL cg'dfg c;'nL k|ltzt
s'n /fh:j 2,98,69,76 3,62,92,48 4,42,43,54 4,13,92,99 93.56
!- s/ /fh:j 2,59,21,49 3,12,44,13 3,74,70,60 3,55,95,55 95.00
@- u}/ s/ /fh:j [ut jif+sf] gub df}Hbft
tyf a]?h' ;d]t{ 38,72,74 49,91,37 ^^,72,94 55,89,28 83.76
#- ;f_jf lkmtf+ 75,53 56,98 1,00,00 2,08,16 208.15
utjif+sf] t'ngfdf of] jif+ /fh:j c;'nL !$-)% k|ltztn] a9]sf]] b]lvG5 . @)&!.&@ sf]
c;'nLdf ut jif+sf] gub df}Hbft tyf a]?h"af6 bflvnf ePsf] ?- % ca+ (* s/f]8 @! Nffv ;dfj]z
5 . lj:t=t ljj/0f cg';"rLY!# df pNn]v 5 . /fh:j c;'nL ;DaGwdf n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f kl/R5]bY@ sf] cy+ dGqfno v08df ;dfj]z 5 .

4 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b Y @
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt
1. a]?h" – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf @-b_ df k|rlnt sfg'g adf]lhd k'¥ofpg'kg]{ /Lt
gk'¥ofO{ sf/f]af/ u/]sf] jf /fVg'kg]{ n]vf g/fv]sf] tyf clgoldt jf a]dgfl;a tl/sfn] cfly{s
sf/f]af/ u/]sf] egL n]vfk/LIf0f ubf{ cf}+NofOPsf] jf 7x¥ofPsf] sf/f]af/nfO{ a]?h"sf] ?kdf kl/eflift
ul/Psf] 5 . ;/sf/L sfof{no, ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt, cGo ;+:yf / lhNnf ljsf; ;ldltx?n] pko'{Qm
kl/efiff adf]lhd a]?h' 7xl/g], c;'n km5\of}{6 ug{'kg]{ tyf sf/afxL u/L 6+'uf] nufpg'kg]{ cBfjlws
/sd b]xfo cg';f/ ?=# va{ @* ca{ %@ s/f]8 /x]sf] 5 .
-?=s/f]8df_
qm=;+= ljj/0f /sd
! ;/sf/L sfof{nosf] km5\of}{6 ug{ afFsL a]?h" 1,12,52
@ lhNnf ljsf; ;ldlt, cGo;ldlt / ;+:yfsf] a]?h" 50,40
# n]vfk/LIf0f aSof}tf 5,74
$ /fh:j aSof}tf 1,28,23
% zf]wegf{ lng afFsL j}b]lzs cg'bfg 21,27
^ zf]wegf{ lng afFsL j}b]lzs C0f 8,31
& hdfgt a;L lbPsf] C0f -ut ljutb]lv lhDd]jf/L ;b}{ cfPsf]_ 2,05
hDdf 3,28,52
b|i6JoM ;+ul7t ;+:yfx?sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] nut /fVg] Pj+ ;Dk/LIf0f sfo{
;DalGwt lgsfoaf6 x'g] ePsf]]n] dfly plNnlvt cÍdf ;dfj]z 5}g .
2. a]?h" juL{s/0f — cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% df a]?h"nfO{ c;'n ug'{kg{], lgoldt ug'{kg]{ / k]ZsL
u/L # ju{df juL{s/0f ul/Psf] 5 . o; sfof{non] a]?h" juL{s/0f ubf{ c;'n ug'{kg]{ a]?h"df lxgfldgf
/ d:of}6, xflg gf]S;fgL / cGo c;'n ug'{kg]{ u/L # ;d"xdf, lgoldt ug'{kg]{ a]?h"nfO{ clgoldt
ePsf], k|df0f sfuhft k]; gePsf], lhDd]jf/L g;f/]sf] / zf]wegf{ glnPsf] u/L $ ;d"xdf /
k]ZsLnfO{ sd{rf/L, df]lanfOh];g, k|tLtkq / ;+:yfut k]ZsL u/L $ ;d"xdf juL{s/0f ul/Psf] 5 . of]
jif{ ;/sf/L sfof{no, lhNnf ljsf; ;ldlt, cGo ;ldlt / ;+:yftkm{ n]vfk/LIf0faf6 cf}+NofOPsf]
a]?h" cÍ lgDgfg';f/ 5M
-?= nfvdf_
lhNnf ljsf; ;ldlt, s'n a]?h"sf]
juL{s/0f ;/sf/L sfof{no hDdf
;ldlt tyf cGo ;+:yf k|ltzt
hDdf a]?h" 48,77,88 7,87,42 56,65,30 100.00
!= c;'n ug'{kg]{ 4,33,62 53,42 4,87,04 8.60
@= lgoldt ug'{kg]{ 19,33,82 6,30,42 25,64,24 45.26
 clgoldt ePsf] 4,29,63 2,09,64 6,39,27 11.28
 k|df0f sfuhft k]; gePsf] 14,96,64 3,92,81 18,89,45 33.35
 lhDd]jf/L g;f/]sf] - 1 1 -
 zf]wegf{ glnPsf] 7,55 27,96 35,51 0.63
#= k]ZsL 25,10,44 1,03,58 26,14,02 46.14
 sd{rf/L 1,47,07 10,20 1,57,27 2.78
 df]ljnfOh]zg 10,61,37 - 10,61,37 18.73

5 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

lhNnf ljsf; ;ldlt, s'n a]?h"sf]


juL{s/0f ;/sf/L sfof{no hDdf
;ldlt tyf cGo ;+:yf k|ltzt
 k|lttkq 3,80,82 - 3,80,82 6.72
 ;+:yfut 9,21,18 93,38 10,14,56 17.91
a]?h" juL{s/0fsf] ljj/0f cg';"rL—!% / !^ df pNn]v 5 .
2.1 of] jif{ ;/sf/L sfof{no, lhNnf ljsf; ;ldlt, ;+ul7t ;+:yf, cGo ;ldlt tyf ;+:yf;d]tsf] ?=@%
va{ !$ ca{ #^ s/f]8 #^ nfvsf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] dWo] ;/sf/L sfof+nosf] a]?h" juL+s/0f
;/sf/L sfof{notkm{ ?=!) va{ $# cfly+s jif+ @)&!/&@
[? nfvdf{
ca{ @# s/f]8 *$ nfvsf]
n]vfk/LIf0f ubf{ k|f/lDes k]ZsL c;"n ug'+kg]
k|ltj]bgaf6 ?=%! ca{ @& s/f]8 && 251044
(51.47%)
43362
(8.89%)
nfv a]?h" b]lvPsf] 5 . ;f]dWo]
k|ltj]bg cjlw;Dd ?=@ ca{ $(
s/f]8 *( nfv -s'n a]?h"sf] )=@$
k|ltzt_ ;Dk/LIf0f u/fPaf6 afFsL
a]?h"sf ;DaGwdf a]?h" km5\of}{6sf]
lgoldt ug'+kg]+
sf/afxL x'g cfly{s sfo{ljlw P]g, 193382
(39.64%)
@)%% sf] bkmf !( -#_ sf] Joj:yf
cg';f/ ;DalGwt n]vfpQ/bfoL
clws[tx?nfO{ hfgsf/L u/fOPsf] 5 . ;f]xL P]gsf] pko'{Qm bkmfsf] Joj:yf cg';f/ km5\of}{6 tyf
;Dk/LIf0f gu/fPsf] /sd ;lxtsf] ljj/0f ;DalGwt ljefuLo dGqL / lgsfo k|d'vnfO{ hfgsf/L
u/fpFbf klg ?=$* ca{ && s/f]8 ** nfvsf] a]?h" km5\of}{6 x'g afFsL /x]sf] 5 . lj:t[t ljj/0f
cg';"rL—!% / !^ df lbOPsf] 5
2.2 ;/sf/L sfof{no, lhNnf ljsf; ;ldlt, cGo ;ldlt tyf ;+:yf;d]tsf] o; jif{sf] n]vfk/LIf0faf6
?=%^ ca{ ^% s/f]8 #) nfv a]?h" b]lvPsf] 5 . o; jif{;Dd km5\of}{6 ug{ afFsL s'n a]?h" ?=! va{
^@ ca{ (@ s/f]8 $ nfv 5 . lj:t[t ljj/0f cg';"rL—!& / !* df 5 .
2.3 ;/sf/L sfof{notk{m of] jif{ /sdut cfwf/df a9L a]?h" x'g] dGqfno lgDgfg';f/ 5g\M
-?= nfvdf_
a]?h" c+s n]=k=c+ssf]
n]vfk/LIf0f s'n a]?h'sf]
qm=;+= dGqfno c;'n lgoldt t'ngfdf a]?h"
c+s k]ZsL afFsL hDdf k|ltzt
ug'{kg{+ ug'{kg{+ k|ltzt
1. ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft 574627 4605 21765 63840 90210 18.49 15.70
2. ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 401648 2038 24267 46064 72370 14.84 18.02
3. cy{ 5635034 19195 34657 1686 55538 11.39 0.99
4. u[x 498240 259 3616 47288 51163 10.49 10.27
5. lzIff 755120 740 35934 1318 37992 7.79 5.03
6. zx/L ljsf; 272022 4437 12339 20077 36853 7.56 13.55
7. /Iff 394291 60 1284 29567 30911 6.34 7.84
8. l;+rfO{ 163949 325 4077 22467 26869 5.51 16.39
9. :jf:Yo tyf hg;+Vof 236834 3988 13084 5292 22364 4.58 9.44
10. s[lif ljsf; 193583 1017 7230 570 8817 1.81 4.55
11. cGo 1301130 6698 35129 12875 54701 11.20 4.20
hDdf 10426478 43362 193382 251044 487788 100.00

plNnlvt bz dGqfnodf ;/sf/L sfof{notk{msf] s'n a]?h"sf] **=*) k|ltzt /x]sf] 5 .

6 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

a]?h" a9L x'g] !) dGqfno


[/sd ? nfvdf{
s=lif ljsf;
8817 cGo
(1.81%) 54701
:jf:Yo tyf ef}lts k"jf+wf/ tyf
(11.21%) oftfoft
hg;_Vof, 22364
(4.58%) 90210
(18.49%)
l;rfO
26869
(5.51%)

/Iff
30911
(6.34%)

;_l3o dfldnf tyf


:yfgLo ljsf;
;x/L lasf; cy+ 72370
36853 lzIff
37992 u=x 55538 (14.84%)
(7.56%) (11.39%)
(7.79%) 51163
(10.49%)

2.4 ;/sf/L sfof{notk{m of] jif{ n]vfk/LIf0faf6 c;'n ug'{kg]{ b]lvPsf] ?=$ ca{ $@ s/f]8 %( nfvdWo]
#! lgsfocGtu{tsf sfof{non] n]vfk/LIf0fsf]
qmddf ?=* s/f]8 (& nfv c;'n u/]sf] / n]vfk/LIf0faf6 c;'nLdf of]ubfg
k|f/lDes k|ltj]bg k7fPkl5 !& lgsfocGtu{tsf /sd ?- nfvdf
sfof{non] ?=!& s/f]8 !% nfv ;Dk/LIf0fsf] j]?h" c;'nL ljj/0f /sd
qmddf #) lgsfo dftxtn] ?=@ ca{ !( s/f]8 * n]vfk/LIf0fsf] qmddf 8,97
nfv ;d]t ?=@ ca{ $% s/f]8 !& nfv / cGo k|f/lDes k|ltj]bg k7fPkl5 17,15
lgsfoaf6 c;'n ePsf] ?=!@ s/f]8 * nfv;d]t ;Dk/LIf0fsf] qmddf 2,19,08
s'n ?=@ ca{ %& s/f]8 @* nfv c;'n ePsf] 5 . cGo lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 12,08
of] jif{sf] n]vfk/LIf0faf6 c;'n ug{ afFsL b]lvPsf] hDdf c;'nL 2,57,28
?=$ ca{ ## s/f]8 ^@ nfvdWo] !) dGqfnosf]
?=# ca{ ^^ s/f]8 ^$ nfv -*$=%% k|ltzt_ / afFsL dGqfno/lgsfosf] ?=^^ s/f]8 (* nfv -
!%=$% k|ltzt_ b]lvPsf] 5 .
2.5 ;/sf/L sfof{notk{m ut jif{;Ddsf] k]ZsL ?=#( ca{ ^% s/f]8 #$ nfv afFsL /x]sf] dWo] ?=!@ ca{
*( s/f]8 $$ nfv -#@=%@ k|ltzt_ km5\of}{6 eO{ ?=@^ ca{ &% s/f]8 () nfv afFsL /x]sf] / ;f]df
of] jif{ yk ePsf] ?=@% ca{ !) s/f]8 $$ nfv ;d]t of] jif{;Dd s'n k]ZsL ?=%! ca{ *^ s/f]8 #$
nfv afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] sd{rf/L k]ZsL ?=@ ca{ @% s/f]8 *^ nfv -$=#% k|ltzt_
df]lanfOh];g ?=!& ca{ ^$ s/f]8 ^# nfv -#$=)@ k|ltzt_, k|tLtkq ?=& ca{ @* s/f]8 $ nfv -
!$=)$ k|ltzt_ / cGo k]ZsL ?=@$ ca{ ^& s/f]8 *! nfv -$&=%* k|ltzt_ /x]sf] 5 . k]ZsL
afFsLsf] cBfjlws ljj/0f cg';"rL—* df 5 . To:t} ;ldlt, cGo ;+:yftkm{ of] jif{sf] ?=! ca{ #
s/f]8 %( nfv k]ZsL afFsL b]lvPsf] 5 .
2.6 ;/sf/L sfof{notkm{ # jif{sf] n]vfk/LIf0f / a]?h" cÍsf] t'ngfTds l:ylt lgDgfg';f/ 5M

7 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

-?= nfvdf_
k]ZsLafx]ssf] k]ZsL afx]ssf]
k|ltj]bg n]vfk/LIf0f c+s a]?h" c+s k|ltzt
a]?h" a]?h" k|ltzt
PsfpGGff} 8,04,85,73 28,75,94 3.57 15,58,34 1.94
afpGgf}+ 8,53,94,64 374057 4.38 20,41,74 2.39
lqkGGgf}+ 10,43,23,84 48,77,88 4.67 23,67,44 2.27
k]ZsL afx]ssf] a]?h" k|ltzt ut jif{ @=#( /x]sf]df of] jif{ @=@& k|ltzt /x]sf] 5 .
3. a]?h" Go"gLs/0f – ;/sf/sf] cfly{s sf/f]af/df dxfn]vfk/LIfsaf6 k6s k6s cf}+NofOPsf] q'l6nfO{
;'wf/ gu/L clgoldt sfdsf] lg/Gt/tfn] a]?h"sf] dfqf a9\g uO{ ;du|df ljQLo Joj:yfkgsf]
ljZj;gLotfdf sdL NofPsf] 5 . o:tf] l:ylt cfpgdf d"ntM sdhf]/ cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL,
ck|efjsf/L cfGtl/s n]vfk/LIf0f, cfly{s sfo{ljlw sfg'g tyf vl/b sfg'gsf] hl6ntf Pj+
ckof{Kttf, sdhf]/ ;'kl/j]If0f tyf cg'udg / sd{rf/LtGqdf lhDd]jf/L jxgsf] l:yltdf cfPsf] sdL
k|d'v 5g\ . clgoldt sfo{df ;+nUg JolQm pk/ Go"g dfqfdf dfq sf/afxL eO{ b08xLgtfn] k|>o
kfPsf] 5 eg] ljQLo lhDd]jf/L kfngfsf] d"Nof+sg u/L k|f]T;flxt ug]{ k|efjsf/L Joj:yf 5}g .
sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg d"Nof+sgdf ljQLo lhDd]jf/L jxgsf] ;"rsfssf] Joj:yf;lxt pko'{Qm
sdhf]/Ldf ;'wf/ ug'{ h?/L 5 .
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf ;du| Joxf]/fx?
4. n]vfk/LIf0f aSof}tf – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !$ df dxfn]vfk/LIfsn] tf]s]sf] Dofbleq
n]vf / cfly{s ljj/0f bflvnf ug'{kg]{, tbg';f/ bflvnf gug]{ lhDd]jf/ JolQmnfO{ hl/afgf / ljefuLo
sf/afxL ;d]t ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ;/sf/L sfof{no, lqe'jg ljZjljBfno, ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt
tyf cGo ;+:yfn] sfg'gn] tf]s]sf] ;dodf n]vf tyf cfly{s ljj/0f bflvnf gu/]sf]n] n]vfk/LIf0f
aSof}tf /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf k|d'v Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
4.1 ;/sf/L sfof{notk{m ut jif{;Dd @ xhf/ ()# OsfO{sf] ?=$ ca{ ^$ s/f]8 ## nfv n]vfk/LIf0f
aSof}tf /x]sf]df of] jif{ !@ OsfO{n] ?=%( s/f]8 & nfvsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] / of] jif{sf] yk ?=!
ca{ ^* s/f]8 *% nfv ;d]t @ xhf/ (@( OsfOsf] ?=% ca{ &$ s/f]8 !@ nfv n]vfk/LIf0f aSof}tf
/x]sf] 5 . ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] aSof}tfsf] n]vf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]{zg lbPklg
aSof}tfsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g . sfg'g adf]lhd sf/afxL u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 . o;
;DaGwL ljj/0f cg';"rL—# df 5 .
4.2 ut jif{;Dd ;+ul7t ;+:yfx?sf] ! xhf/ @)* cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f aSof}tf /x]sf] dWo] of] jif{
&@^ ;DkGg eO{ $*@ cfly{s jif{sf] afFsL /x]sf] 5 . n]vfk/LIf0f u/fpg ;+:yfsf] sfo{sf/L k|d'vn]
rf;f] g/fv]sf] sf/0f n]vfk/LIf0f aSof}tf a9]sf] 5 . n]vfk/LIf0f aSof}tfsf] ljj/0f cg';"rL—$ df 5 .
 /fh:j kl/rfngsf] l:ylt
of] jif{ s/ /fh:j ?=# va{ %% ca{ (% s/f]8 %$ nfv / cGo /fh:j ?=$( ca{ (! s/f]8 & nfv
;d]t ?=$ va{ % ca{ *^ s/f]8 ^! nfv c;'nL ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgdfg';f/ 5g\M
5. /fh:j aSof}tf – ut jif{;Dd /fh:j aSof}tf ?=! va{ & ca{ () s/f]8 @@ nfv /x]sf]df of] jif{
!*=*$ k|ltzt j[l4 eO{ ?=! va{ @* ca{ @# s/f]8 #& nfv k'u]sf] 5 . aSof}tf /sddWo] cy{
dGqfnosf] !^=^# k|ltzt /x]sf] 5 . of] jif{sf] /fh:j aSof}tfdf d"No clej[l4 s/tkm{sf] aSof}tfsf]
nut sfod u/L cfly{s ljj/0fdf gb]vfPsf]n] aSof}tf /sd olsg x'g ;s]g . k|rlnt sfg'gcg';f/
bflvnf ug'{kg{] /fh:j lglZrt ;doleq bflvnf gug]{ JolQmsf] sf/f]af/ Pj+ rn crn ;DklQ /f]Ssf

8 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

u/L c;'n ug{ ;lsg] Joj:yf eP tfklg sfof{nox?n] sfg'gadf]lhd sf/afxL gu/]sf]n] /fh:j
aSof}tfdf j[l4 ePsf] 5 . lgsfout /fh:j aSof}tfsf] ljj/0f cg';"rL—!) df 5 .
6. s/ km5\of}{6 cfof]u – cfos/ P]g, @)%* n] :jo+s/ lgwf{/0f k|0ffnLnfO{ cjnDag u/]sf] / s/
lgwf{/0f lg0f{opk/ lrQ ga'‰\g] s/bftfn] ljefu ;dIf k|zf;sLo k'g/fjnf]sg / /fh:j
Gofoflws/0fdf k'g/fj]bg ug{;Sg] Joj:yf 5 .
P]gsf] bkmf !$@ n] ;fna;fnL nfu" x'g] cfly{s ;du| Joxf]/fsf] ;_lIfKt emns
P]gn] s/ nufpg], a9fpg], 36fpg] jf ldgfxf 1. sf/afxL u/L 6'uf] nufpg] /sddf j=l4 ePsf],
lbg] ;DaGwL Joj:yf u/]sf]df afx]s cGo s'g} 2. dfkb08 a]u/ cfk;L ;xdltdf s/ km5\of}+6 u/]sf],
klg P]gn] s/sf Joj:yfx?df ;+zf]wg, kl/jt{g 3. /fh:j 5'6sf] cfsf/ a9]sf],
ug{ g;Sg] Joj:yf 5 . cfos/ P]g, @)%* n] 4. ah]6 cg'dfg oyfy+ gePsf],
s/;DaGwL ljjfb ;dfwfgsf nflu ;f]xL P]gdf 5. jiff+Gtdf clVtof/L tyf vr+ u/]sf],
ePsf Joj:yf afx]s cGo s'g} Joj:yf jf 6. e}k/L vr+ kf/bzL+ gePsf],
;+:yfsf] kl/sNkgf u/]sf] 5}g . pko'{Qm ;DaGwdf 7. ;Ldf gfl3 /sdfGt/ u/]sf],
km5\of}{6 cfof]u P]g, @)## sf] cfwf/df cfof]u 8. vr+ geO+ af_sL /sd lk|mh gu/]sf],
u7g u/L ljjflbt s/sf ljifox? cfk;L 9. j}b]lzs ;xfotfsf] k|efjsf/L kl/rfng gePsf],
;xdltsf] cfwf/df 6'Ëf] nufpg] ;DaGwdf 10. j:t'ut tyf k|fljlws ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f gu/fPsf],
cfof]un] dfkb08 to u/]]sf] klg b]lvFb}g . ljutdf 11. ;/sf/sf] ;l~rt sf]ifsf] lx;fa oyfy+ gePsf],
12. sf]if v8f u/L 7"nf] /sd lgliqmo /fv]sf],
;d]t cfof]u u7g u/L cfk;L ;xdltaf6 s/ 13. nv]fdfgdf ;a} sf/f]af/ g;d]6]sf],
km5\of}{6 ubf{ cfwf/ v'nfpg'kg]{ ;'emfp lbOPsf]df 14. ;fj+hlgs vl/b Joj:yfkg k|efjsf/L gePsf],
of] k6s klg sfof{Gjog ePsf] b]lvPg . 15. /fli6\o uf}/jsf] cfof]hgf k|ult Go"g /x]sf],
cfof]usf] sfo{ ;Dkfbgsf] k|ltj]bgsf] 16. cg'bfg /sdsf] cg'udg x'g] gu/]sf],
5fofFk|lt pknAw u/fpg cg'/f]w u/]sf]df pknAw 17. ljkb\ Joj:yfkg k|efjsf/L gePsf],
ePg . kmn:j?k g]kfnsf] ;+ljwfgn] 18. ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f+o sfof+Gjog gePsf],
dxfn]vfk/LIfsnfO{ k|bfg u/]sf] n]vf;DaGwL 19. ;fs+ lzv/ ;Dd]ngdf vl/b k|lqmof k|lt:kwL+ gePsf],
sfuhkq h'g;'s} avt x]g{ kfpg] clwsf/df 20. ;_3Lo ;_/rgfsf] nflu sd+rf/L of]hgf tof/ gu/]sf],
;+s'rg cfPsf] 5 . 21. ;fj+hlgs lgsfosf] nufgL hf]lvddf /x]sf],
22. ;_ul7t ;_:yfsf] n]vfk/LIf0f ;dodf gu/fPsf] .
7. /fh:j 5'6 – cfly{s P]g, @)&! n] k|rlnt
sfg'gdf h'g;'s} s'/f n]lvP tfklg g]kfn ;/sf/n] sfg'gadf]lhdsf] b:t'/, z'Ns, dx;'n / s/sf
b/x? 36fpg jf cf+lzs jf k"0f{ 5'6 lbg;Sg] Joj:yf u/]sf]] 5 .
cGt/f{li6«o c;n cEof; cg';f/ ah]6 jStJo;Fu} /fh:j 5'6sf] sf/0f /fh:jdf x'g uPsf]
sdLsf] clen]v ;+;b;dIf k]; ug{] u/]sf] 5}g . eG;f/ ljefusf] tYofÍcg';f/ ?=$( ca{ ! s/f]8 (
nfv /fh:j 5'6 lbPsf] / l3p, t]n, df]afOn cflb laqmLdf k|fKt d"No clej[l4 s/ ?=% ca{ &^ s/f]8
^^ nfv lkmtf{ lbPsf] 5 . o;/L lbPsf] /fh:j 5'6af6 ;/sf/n] ck]Iff u/]cg';f/sf] glthf k|fKt eP
gePsf] ;DaGwdf cg'udg u/]sf] b]lvPg .
8. e'QmfgLdf s/ s§L — cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf *&, ** / *( cg';f/ s/of]Uo /sd e'QmfgL ubf{
e'QmfgL ubf{s} cj:yfdf clu|d s/ s§L ug'{kg{]df @* lgsfocGtu{tsf $*# sfof{non] ?=( s/f]8 *%
nfv clu|d s/ s§f gu/L /sd e'QmfgL u/]sf 5g\ . o;}u/L ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yf ** n]
?=# s/f]8 %^ nfv s§f gu/]sf] ;d]t ?=!# s/f]8 $! nfv 5'6 s/ /sd Aofh;lxt c;'n x'g'kb{5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !@ df 5 .
9. s/ aLhs – d"No clej[l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$ df d"No clej[l4 s/df btf{ ePsf] k|To]s
kmd{n] /Ltk"j{ssf] aLhs hf/L ug'{kg{] Joj:yf 5 . ;+3Lo dfldnf tyf :yflgo ljsf;nufot $
dGqfno dftxtsf % lgsfon] aLhs gDa/ gePsf, xftn] n]v]sf aLhs k]; u/]sf] / aLhs;d]t

9 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

glnPsf] cj:yfdf ?=^ s/f]8 @# nfv d"No clej[l4 s/ e'QmfgL u/]sf 5g\ . o;k|sf/ e'QmfgL ePsf]
d"No clej[l4 s/ cfk"t{sn] laqmL lx;fadf ;dfof]hg u/L s/ ldnfg x'g'kb{5 .
10. u}/s/ /fh:j – u}/s/ /fh:j @)^(.&) sf] t'ngfdf @)&).&! df @) k|ltzt a9] klg @)&!.&@ df
!# k|ltztdfq a9]sf]n] ;du| j[l4 k|ltzt 36\bf] b/df /x]sf] 5 . ;+:yfgx?df ;/sf/n] u/]sf] C0f
nufgLsf] Aofh k|fKt gePsf], cg'dfgsf] t'ngfdf hn;|f]t If]qsf] cfo tyf /f]oN6L Go"g /x]sf] /
/fh:j c;'nLsf] nflu If]qut b/x? ;do ;fk]If k'g/fjnf]sg gePsf] sf/0f u}/s/ /fh:j j[l4 ePsf]
5}g . u}/s/ /fh:jsf If]q lj:tf/ u/L c;'nLdf k|efjsfl/tf / ;dofg's"n u}/s/ /fh:j b/df
k'g/fjnf]sg ug'{kb{5 .
 ah]6 th'{df tyf vr{ Joj:yfkg
11. ah]6 th'{df tyf sfof{Gjog – ah]6 th'{df ubf{ cfjlws of]hgfsf] nIo, ;|f]tsf] pknAwtf tyf
d'n'ssf] cfjZostfnfO{ k|fyldsLs/0fnfO{ cfwf/ agfpg'kg]{df ah]6sf] ;Ldf lgwf{/0f ubf{ ;d]l6Psf]
If]qsf] ckof{Kttf, k'FhLut vr{ k|fyldsLs/0fdf lglb{i6 k|lqmof cjnDag gug'{sf ;fy} cfwf/x?
kl/dfh{g gul/Psf], ah]6 th'{df ubf{ sltko cj:yfdf pknAw ;|f]t;Fu tfbfTDotf g/fvL
;|f]t;fwgnfO{ 5g{] lsl;dn] ljlgof]hg u/]sf] sf/0fn] k'FhLut vr{df sdL, 7"nf] dfqfdf /sdfGt/ tyf
;|f]tfGt/sf] cj:yf l;h{gf eO{ sfof{Gjogdf c;/ kf/]sf] 5 . cfof]hgf :jLs[ltdf l9nfO{, dfn;fdfg
tyf k/fdz{ ;]jf vl/b Joj:yfdf b]lvPsf] hl6ntf, ;fgf cfof]hgfsf] afx'Notf, lkmN8 sfof{nox?df
Go"g hgzlQmn] ubf{ ckof{Kt cg'udgh:tf sf/0fn] cfof]hgfx? ;dodf ;DkGg x'g g;sL
nfut;d]t a9\g uPsf] 5 . :yfgLo lgsfonfO{ lbOg] cg'bfg rfn' zLif{sdf juL{s/0f u/L lgsf;f
lbFbf jf:tljs k'FhLut vr{ g;]d]l6Psf] cj:yf 5 . dGqfnosf] gfddf ah]6 Joj:yf u/L ljleGg
lgsfo Pj+ u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ lbPsf] ;a} cg'bfg÷6«fG;km/sf] n]vfk/LIf0f dxfn]vfk/LIfsaf6 x'g]
Joj:yf 5}g . ;du|df ljQLo hjfkmb]lxtf kfngf gx'g] cj:yfsf] l;h{gf ul/g' pko'Qm gx'Fbf ;'wf/
ul/g' cfjZos 5 .
12. ah]6 cg'dfg – cy{dGqLn] ;+;bdf k]; u/]sf] @)&!.&@ sf] cfo—Joo cg'dfg ljj/0fcg';f/ k'FhLut
vr{tkm{ ?=! va{ !^ ca{ &^ s/f]8;d]t ?=^ va{ !* ca{ !) s/f]8sf] ah]6 k|:tfj u/]sf] b]lvof] .
b]znfO{ ;g\ @)@@ ;Dddf clt sd ljsl;t /fi6«af6 :t/f]Gglt u/fpg] nIf k|flKt ug{{ rfn' vr{nfO{
lglZrt ;Ldfdf /fvL k'FhLut vr{ j[l4 ug'{kg]{df s'n ah]6sf] !*=*( k|ltzt dfq k'FhLut vr{ ug{
k|:tfj u/]sf]n] o:tf] k|j[lQ cfufdL jif{df klg sfod ePdf of]hgfsf] pQm nIo k"/f x'g] cj:yf 5}g .
ljut # jif{sf] rfn" tyf k'FhLut vr{sf] cj:yf b]xfocg';f/ 5M
-?=s/f]8df_
@)^(.&) @)&).&! @)&!.&@
ljj/0f
ljlgof]hg vr{ ljlgof]hg vr{ ljlgof]hg vr{
rfn' vr{ 2,79,01 2,47,55 3,53,42 3,03,49 3,98,95 3,39,41
k'FhLut vr{ 66,13 54,^0 85,10 66,69 1,16,76 88,84
ljQLo Joj:yf 59,68 56,59 78,72 64,83 1,02,39 1,03,31
s'n vr{ 4,04,82 3,58,64 5,17,24 4,35,01 6,18,10 5,31,56
of] jif{ s'n rfn' tyf ljQLo vr{sf] c+z *#=@* k|ltzt /xL k'FhLut vr{sf] c+z !^=&@
k|ltzt dfq /x]sf]n] k"jf{wf/ ljsf; Pj+ lgdf{0fdf ck]lIft k|ult ug{ g;s]sf] l:ylt 5 . k'FhLut
vr{df j[l4 x'g'kb{5 .
13. jiff{Gtdf clVtof/L Pj+ vr{ – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #@-@_ df jflif{s
sfo{qmd / vr{ ug]{ clVtof/L cfly{s jif{ z'? ePsf] !% lbgleq ;DalGwt sfof{nodf k7fpg'kg]{

10 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

Joj:yf 5 . of] jif{ !* lgsfocGtu{tsf OsfO{nfO{ @)&@ cfiff9 dlxgfdf dfq ?=!% ca{ #^ s/f]8
%( nfv ah]6 yk u/L clVtof/L lbPsf] 5 .
dxfn]vf lgoGqs sfof{nosf] Psn sf]if vftfcg';f/ of] jif{sf] s'n k'FhLut vr{ ?=** ca{
&^ s/f]8dWo] cfiff9 dlxgfdf dfq ?=@* ca{ &$ s/f]8 @# nfv -#@=#* k|ltzt_ vr{ ePsf] b]lvG5 .
cy{ dGqfnon] cfly{s jif{sf] cGTodf 7"nf] /sd yk lgsf;f lbg] / ;f] dWo]af6 sfof{nox?n] k]ZsL
lbg], lk|mh gx'g] vftfdf 6«fG;km/ ug]{ Pj+ w/f}6L vftfdf /fVg] k|j[lQ oyfjt\ /x]sf] 5 .
14. e}k/L cfpg] vr{ – of] jif{ e}k/L cfpg] zLif{sdf rfn" tyf k'FhLut vr{tkm{ ?=@# ca{ $% s/f]8 *$
nfv ljlgof]hg u/]sf] 5 . ;f]dWo] cf}iflw pkrf/, b}lgs tyf e|d0f eQf, ljz]if /fxt, d'cfAhf
ljt/0fnufot sfo{sf nflu cy{ dGqfnon] k6s] lg0f{o u/L ?=!# ca{ $^ s/f]8 $ nfv yk ah]6
lgsf;f lbPsf] 5 . o;/L lbPsf] lgsf;f ut jif{sf] ?=!) ca{ !& s/f]8 &% nfvsf] t'ngfdf #@=@%
k|ltztn] a9L 5 . ;DalGwt sfo{qmd / vr{ zLif{sdf cfjZos /sd ljlgof]hg gug]{ jf sd
ljlgof]hg u/L e}k/L cfpg] zLif{saf6 lgsf;f lbg] u/]sf] b]lvof] . o;af6 sfo{qmd ah]6 sfof{Gjog
k|efjsf/L gx'g], vr{ kf/bzL{ gx'g], clen]v b'?:t gx'g] x'Fbf ;DalGwt vr{ zLif{sd} ljlgof]hg ug]{
Joj:yf ug'{kb{5 .
15. /sdfGt/ – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf * df ljlgof]hg P]gdf s'g} zLif{sdf /sd gk'u
ePdf ljlgof]hg P]gsf] ;Ldfleq /xL cy{ dGqfnon] /sdfGt/ ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . o; ;DjGwdf
b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
15.1 cy{ dGqfnon] ljljw zLif{saf6 ?=#% ca{ *$ s/f]8 !@ nfv cGo zLif{sdf /sdfGt/ u/]sf] 5 .
;f]dWo] o;jif{ ;fs{ lzv/ ;Dd]ngsf] nflu ?=(( s/f]8 @& nfv / ;+ljwfgsf] hgdt ;Íngdf
?=%% s/f]8 !) nfv /sdfGt/ u/]sf] 5 . z'?df ljljw zLif{sdf /sd ca08f /fvL ;f]af6 /sdfGt/
u/L vr{ ug{ kl/kf6Ldf lgoGq0f ug'{kb{5 .
15.2 ljlgof]hg P]gcg';f/ Ps zLif{sdf ljlgof]lht /sdsf] !) k|ltztdf ga9\g] u/L /sdfGt/ ug{
;lsg]df /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] nflu z'? ah]6sf] (!& k|ltzt;Dd / ul/aL lgjf/0f sf]ifdf
?=( ca{ # s/f]8 -z'? ljlgof]hgsf] t'ngfdf @)( k|ltzt a9L_ /sdfGt/ u/]sf] 5 .
15.3 of] jif{ ljleGg dGqfnocGtu{tsf #& ah]6 pkzLif{sdf ljlgof]hg ePsf] ?=!& ca{ ^* s/f]8 *)
nfv vr{ ePsf] kfOPg . vr{ gePsfdWo] cbfnt, ;'/Iff, hg ;xeflutfdf cfwfl/t sfo{qmd
nufot ^ ah]6 pkzLif{sdf ljlgof]hg ePsf] ?=! ca{ * s/f]8 !& nfv k"/} cGo ah]6 pkzLif{sdf
/sdfGt/ u/]sf] 5 . vr{ gx'g] ah]6 pkzLif{sdf ljlgof]hg u/L ah]6sf] cfsf/ j[l4 ug]{ /
ljlgof]lht k"/} /sd cGoq /sdfGt/ ug]{ sfo{df lgoGq0f ug'{kb{5 .
16. ;|f]tfGt/ – of] jif{ cy{ dGqfnon] j}b]lzs gub cg'bfg ?=^ ca{ !@ s/f]8 *& nfvnfO{ j}b]lzs
C0f tyf g]kfn ;/sf/sf] gubdf ;|f]t kl/jt{g u/]sf] 5 . To;}u/L ljBfno If]q ;'wf/ sfo{qmddf
bftfn] k|lta4tf hgfPsf]] eGbf a9L vr{ ePsf] ?=! ca{ %^ s/f]8 #$ nfv zf]wegf{ k|fKt x'g g;sL
;f] /sdnfO{ bf];|f] lzIff k'g;{+/rgf cfof]hgfsf] zf]wegf{ x'g] cg'bfgaf6 g]kfn ;/sf/sf] ;|f]ttk{m
;|f]tfGt/ u/]sf] 5 . o;/L ;|f]tfGt/ ubf{ g]kfn ;/sf/nfO{ ?=& ca{ ^( s/f]8 @! nfv yk Jooef/
kg{ uPsf] 5 .
17. vr{ geO{ afFsL /sd – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df jiff{Gtdf vr{ geO{
afFsL /x]sf] /sd lk|mh ug'{kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ # lgsfo dftxtsf @^ OsfO{n] ?=@* s/f]8 *@
nfv lk|mh u/]sf 5}gg\ . jiff{Gt;Dd vr{ gePsf] /sd lk|mh u/L ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'{kb{5 .

11 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

 C0f / cg'bfg
18. ;dli6ut C0f – dxfn]vf lgoGqs sfof{non] pNn]v u/]cg';f/ @)&!.&@ ;Dd cfGtl/s C0f ?=@
va{ ! ca{ ^% s/f]8 ^* nfv / j}b]lzs C0f ?=# va{ $# ca{ @^ s/f]8 !* nfv;d]t s'n C0f
bfloTj ?=% vj{ $$ ca{ (! s/f]8 *^ nfv /x]sf] 5 . of] jif{sf] s'n ufx{:y pTkfbg -rfn' d"Nodf_
?=@! va{ @% ca{sf] t'ngfdf cfGtl/s C0f (=$( k|ltzt / j}b]lzs C0f !^=!^ k|ltzt tyf s'n
C0f bfloTj @%=^$ k|ltzt /x]sf] 5 . s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf] @)&@ cfiff9sf] tYofÍcg';f/ s'n
hg;+Vof @ s/f]8 *# nfv #! xhf/sf] cfwf/df of] jif{;Dd k|ltJolQm s'n C0f bfloTj ?=!( xhf/
@#$ /x]sf]n] ut jif{eGbf ?=*#%.– n] sdL cfPsf] 5 .
19. j}b]lzs C0f – C0ftkm{sf] cfo Joo ljj/0fcg';f/ @)&!.&@ df j}b]lzs C0f ?=$( ca{ %@ s/f]8
** nfv k|fKt eO{ vr{ x'g] cg'dfg eP klg %& cfof]hgfdf !& bftfaf6 gub C0f ?=(* s/f]8 &#
nfv, ;f]em} e'QmfgL ?=!! ca{ @* s/f]8 (& nfv / zf]wegf{ x'g] u/L ?=!# ca{ ## s/f]8 ** nfv
;d]t ?=@% ca{ ^! s/f]8 %* nfv -%!=&@ k|ltzt_ dfq vr{ ePsf] 5 .
;f]em} e'QmfgLtk{m ah]6n] k|:tfj u/]cg';f/ # bftfaf6 ?=@ ca{ %* s/f]8 %) nfv /
zf]wegf{tkm{ # bftfaf6 ?=#& s/f]8 %! nfv k|fKt x'g] pNn]v ePsf]df k|fKt ePg .
20. j}b]lzs cg'bfg – ah]6 jStJo;fy k]; ePsf] cfo–Joo ljj/0fcg';f/ ?=$( ca{ %@ s/f]8 cg'bfg
k|fKt x'g] pNn]v ePsf]df #* sfo{qmdsf nflu ?=&# ca{ #( s/f]8 v'b ah]6 sfod u/]sf] 5 .
cg'bfg k|flKtsf] ljj/0faf6 #$ sfo{qmddf ?=#* ca{ @& s/f]8 -%@=!$ k|ltzt_ vr{ ePsf] b]lvPsf]
5 . of] jif{ $ cfof]hgfdf ?=! ca{ *^ s/f]8 #( nfv cg'bfg k|fKt x'g] pNn]v ePklg k|fKt ePsf]
5}g .
ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfno dftxt # cfof]hgfnfO{ # ldq/fi6«n] cg'bfg -;f]e}m
e'QmfgL_ pknAw u/fPsf] ?=$ ca{ @& s/f]8 ^& nfv, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
dftxtsf] !(! OsfOnfO{ ljleGg bftfn] pknAw u/fPsf] cg'bfg ?=# ca{ $( s/f]8 !^ nfv;d]t
?=& ca{ &^ s/f]8 *# nfvsf] vr{sf] n]vfk/LIf0f u/fPsf 5|}gg\ .
21. j:t'ut ;xfotf – j:t'ut ;xfotfsf] ljj/0fcg';f/ of] jif{ rfn'tk{m ?=! ca{ (@ s/f]8 ^) nfv /
k'FhLuttkm{ ?=!) s/f]8 !% nfv k|fKt x'g'kg]{df qmdzM ?=%# s/f]8 *( nfv / ?=! s/f]8 (* nfv
;d]t ? %% s/f]8 *& nfv -@&=%% k|ltzt_ k|fKt ePsf] 5 .
:jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno dftxtsf @ OsfO{nfO{ ?-!^ ca{ $@ s/f]8 $) nfvsf]
EoflS;g k|fKt ePsf]df pQm j:t'ut ;xfotfnfO{ cfly{s ljj/0fdf ;dfj]z gu/]sf] / n]vfk/LIf0f
;d]t u/fPsf] 5}g . ;xfotfnfO{ ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 .
22. k|fljlws ;xfotf – cy{dGqLn] cfo–Joosf] ah]6 jQmJo;fy ;+;bdf k]; u/]sf]] k|fljlws tyf cGo
;xfotf ;DaGwL ljj/0f -Joo cg'dfgsf] tflnsfdf gk/]sf]_ df @$ dGqfnosf !%$ ;Demf}tfdf
?=@% ca{ ^& s/f]8 *& nfv k|fljlws ;xfotf k|fKt x'g] pNn]v 5 .
cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !$-@_ cg';f/ k|fljlws ;xfotf;DaGwL ljj/0f s]Gb|Lo
cfly{s ljj/0fdf ;dfj]z ug{'{kg]{df gu/]sf]n] ;/sf/sf] ;du| cfo–Joosf] lrq0f x'g ;s]sf] 5}g .
;fj{hlgs n]vf ;ldltaf6 k|fljlws ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]{zg lbP tfklg tL ;xfotfsf]
cfly{s ljj/0f Pj+ ;|]:tf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g . k|fljlws ;xfotfsf] cBfjlws n]vf /fvL
n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 .
23. zf]wegf{– ut jif{;Ddsf] j}b]lzs C0f tkm{ ?=$ ca{ %) s/f]8 *& nfv / cg'bfg tkm{ ?=!& ca{ @#
s/f]8 @ nfv ;d]t ?=@! ca{ &# s/f]8 *( nfv zf]wegf{ lng afFsL /x]sf]df of] jif{sf] vr{ ?=#^ ca{ &!
s/f]8 $^ nfv ;d]t ?=%* ca{ ^% s/f]8 #% nfvdf zf]wegf{ k|fKt ?=@^ ca{ #^ s/f]8 *@ nfv /

12 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

lx;fa ldnfg u/]sf] ?=@ ca{ &! s/f]8 !! nfv s6fp+bf C0f tkm{ ?=* ca{ #) s/f]8 %! nfv / cg'bfg
tkm{ ?=@! ca{ @^ s/f]8 (! nfv ;d]t ?=@( ca{ %& s/f]8 $@ nfv zf]wegf{ lng afFsL b]lvPsf] 5 .
C0fsf] zf]wegf{ lng afFsL /sd ut jif{ eGbf *$=@) k|ltzt / cg'bfg zf]wegf{ x'g afFsL @#=$$
k|ltztn] a9]sf] 5 .
dxfn]vf lgoGqs sfof{non] pknAw u/fPsf] ljj/0fcg';f/ ljleGg dGqfno / /fli6«o of]hgf
cfof]u cGtu{t ;~rfng ePsf !^ cfof]hgf tyf sfo{qmddf @)&!.&@ ;Dd ?=#! s/f]8 *( nfv
zf]wegf{ lng afFsL ePsf]df tL cfof]hgfx? aGb eO;s]sf] cj:yf 5 . afFsL /sd zf]wegf{ k|fKt
ug'{kb{5 .
 ;l~rt tyf cGo sf]ifx?
24. ;l~rt sf]if – ;l~rt sf]ifsf] lx;facg';f/ of] jif{ /fh:j c;"nL ?=$ va{ !! ca{ (^ s/f]8, j}b]lzs
C0f ?=@) ca{ $# s/f]8, a}b]lzs cg'bfg #^ ca{ #& s/f]8, cfGtl/s C0f ?=$@ ca{ #& s/f]8 /
C0f nufgL lkmtf{ ?=@ ca{ * s/f]8;d]t ?=% va{ !# ca{ @! s/f]8dWo] ;l~rt sf]ifdfly Jooef/
ePsf] ?=( ca{ ## s/f]8, ljlgof]hg P]gåf/f vr{ ePsf] ?=$ ca{ !* ca{ (! s/f]8, ljQLo Joj:yfdf
vr{ ePsf] ?=! va{ # ca{ #! s/f]8 / e'QmfgL x'g afFsL vr{ ?=* s/f]8 36fpFbf ;l~rt sf]ifdf ?=!*
ca{ @^ s/f]8 C0ffTds -ah]6 3f6f_ b]lvPsf] 5 . ;f] /sddf ut jif{sf] ?=^! ca{ %* s/f]8 ;d]t
?=&( ca{ *$ s/f]8 C0ffTds /x]sf] 5 . ;l~rt sf]if C0ffTds x'g] u/L ah]6 vr{ ug]{ sfo{nfO{
lgoGq0f ug'{kb{5 .
25. cGo sf]if ;~rfng – ;/sf/L sfof{notk{m !( dGqfnocGtu{t ;~rfngdf /x]sf sf]ifx?df ut
jif{sf] lhDd]jf/L ?=%! ca{ ## s/f]8 %( nfv / of] jif{sf] cfDbfgL ?=(& ca{ $! s/f]8 @# nfv;d]t
?=! va{ $* ca{ &$ s/f]8 *@ nfvdWo] ?=*@ ca{ (# s/f]8 % nfv vr{ eO{ ?=^% ca{ *! s/f]8
&& nfv afFsL /x]sf] 5 . o:tf sf]ifx?df g]kfnL ;]gf sNof0fsf/L sf]if, g]kfn k|x/L sNof0fsf/L sf]if,
;z:q k|x/L an sNof0fsf/L sf]if, kqsf/ sNof0f sf]if, jftfj/0f ;+/If0f sf]if, jg ljsf; tyf
3f6u2L sf]if, 5fq lzIff sf]if, lhNnf lzIff sf]if, zflGt sf]ifnufot 5g\ .
lglZrt p2]Zo /fvL sf]if :yfkgf u/L /sd hDdf ug]{ t/ sfo{ljlw jgfO{ sfof{Gjog gugf{n]
u|fdL0f b"/;~rf/ sf]if, ;fdflhs ;'/Iff s/ sf]if, j}b]lzs /f]huf/ sNof0f sf]if / 5fqf lzIff sf]ifdf
?=!$ ca+ $$ s/f]8 ## nfv ljut jif{b]lv g} lgliqmo /x]sf] 5 . g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fn] u|fdL0f
b"/;~rf/ sf]if afx]ssf] ;l~rlt ?=!( ca{ ^^ s/f]8 % nfv ;l~rt sf]if bflvnf ug'{kg]{df u/]sf]
5}g . cy{ dGqfnoaf6 @)^%.$.#) df s'g} klg lgsfocGt{ut sfo{ ;~rfng sf]if /x]sf] eP aGb u/L
ljlgof]hg P]gadf]lhd vr{ ug]{ lg0{fo ePklg xfn;Dd klg o:tf sf]ifx? ;~rfngdf g} /x]sf 5g\ .
 n]vf Joj:yf / n]vfdfg
26. g]kfn ;fj{hlgs If]q n]vfdfg –g]kfn ;fj{hlgs If]q n]vfdfg nfu" ug]{ dlGqkl/ifb\sf] @)^^.%.#) sf]
lg0f{ofg';f/ n]vfdfgsf] 9f+rf th'{df eO{ @)&).&! b]lv ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft / dlxnf
jfnjflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnodf k/LIf0fsf] ?kdf nfu" u/]sf] 5 . pQm n]vfdfgsf cfwf/df
of] jif{ !%s]Gb|Lo lgsfon] ljQLo ljj/0f tof/ u/]sf 5g\ .
dlGqkl/ifb\n] n]vfdfg nfu" ug]{ lg0f{o u/] tfklg ;f] cg's"n sfg'g gagfPsf], n]vfdfgsf]
9f+rf dxfn]vf k/LIfsaf6 :jLs[t gu/fPsf], ;Lw} e'QmfgL nufotsf j}b]lzs ;xfotf / lhG;L
nufot ;DklQsf] d"NofÍg u/L ;f]nfO{ ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z ug]{ Joj:yf gu/]sf] sf/0f pQm
n]vfdfg k"0f{?kdf sfof{Gjog ePsf] 5}g . ;a} sf/f]af/nfO{ ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z u/L g]kfn
;fj{hlgs If]q n]vfdfgnfO{ sfg'g4f/f Joj:yfkg u/L nfu" ug'{kb{5 .

13 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

27. Psn sf]if vftf – ;/sf/L sfof{nonfO{ ljlgof]lht ah]6 ;DalGwt sfof{non] lbPsf] e'QmfgL
cfb]zcg';f/ sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof{non] e'QmfgL ug]{ Joj:yf 5 . ah]6 sfof{Gjog, gub
Joj:yfkg, cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL Pj+ cfGtl/s n]vfk/LIf0fnfO{ ;an agfpg] u/L of] k4ltsf]
z'?jft ePklg bIf hgzlQm tyf ef}lts k"jf{wf/sf] oyf]lrt Joj:yfkg gx'Fbf sfo{;Dkfbg k|ltj]bg
k|0ffnLdf ce}m k|efjsfl/tf cfPsf] 5}g .
Psn sf]if vftf k|0ffnL nfu" e};s]sf]df of] jif{ &) ah]6 pkzLif{sdf v'b ah]6eGbf ?=!@
ca{&( s/f]8 $% nfv a9L vr{ b]lvg'n] Psn sf]if vftf k|0ffnLn] ;d]t lgoGq0f ug{ ;s]sf] 5}g .
28. cfof]hgf lx;fa – g]kfn ;/sf/ / bft[ /fi6«/lgsfoaLr ePsf] ;Demf}tfcg';f/ of] jif{ ^*
cfof]hgfsf] cfof]hgf lx;fasf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg lbg'kg]{df $) cfof]hgfsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg
pknAw u/fOPsf] 5 . cfof]hgf lx;fa ;DaGwdf /fo;lxtsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg pknAw u/fOPsf]
dWo] ljZj a}Í, cGt/f{li6«o ljsf; ;+:yftk{m !%, Pl;ofnL ljsf; a}}stk{m @@ / cGo
bft[/fi6«/lgsfotk{m # /x]sf] 5 . cfof]hgfx? @* n] cfof]hgf lx;fa k|df0fLs/0fsf nflu k]; u/]sf
5}gg\ . ;dod} cfof]hgf lx;fa k]z ug]{ Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
 ;fj{hlgs vl/b Joj:yfkg
29. vl/b clen]v – ;fj{hlgs lgdf{0fsf nflu /sd vr{ ug]{ dGqfnon] cfk"m / dftxtsf lgsfox?sf]
vl/b u'?of]hgf jflif{s vl/b of]hgfsf] sfof{Gjog cj:yf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf] nIo k|ult
l:ylt, vl/b ljlw, 7]Ssf clen]v, ljz]if kl/l:yltdf vl/b, d"No ;dfof]hg, e]l/P;g, vl/b
;Demf}tfsf] Dofb yk nufot ;du| vl/b Joj:yfkgsf] ljj/0f tyf clen]v /fVg'kg]{df tbcg'?k
clen]v /fv]sf 5}gg\ . clen]vsf] cefjdf vl/b sf/afxLsf] cg'udg / ;'kl/j]If0f tyf u'0f:t/
lgoGq0f ug{ sl7gfO x'g] b]lvG5 .
30. vl/b;DaGwL sfg'g / sfof{Gjog – lgdf{0f sfo{df q'l6k"0f{ nfut cg'dfg tof/ x'g] u/]sf], sfo{
;Dkfbg hdfgt % k|ltzt lng] u/]sf], nfut cg'dfgsf] t'ngfdf Go"g c+s saf]n u/L 7]Ssf lnO{
;dod} sfd z'? gu/]sf], af]nkq bflvnf ug]{ clGtd ;dodf lkmtf{ lng] u/]sf], k]ZsL lnPkl5 nfdf]
;do;Dd sfd z'? gu/]sf], z'? ;Demf}tf cjlwsf] t'ngfdf cTolws cjlw Dofb yk u/]sf], sfddf
nfk/afxL ubf{ ;d]t 7]Ssf cGTo ug{ sl7gfO x'g] u/]sf], 7]Ssf cGTo ubf{ kg{ hfg] cltl/Qm bfloTj
;DaGwdf :ki6 Joj:yfsf] cefjdf cGTo ug'{kg]{ cj:yfsf 7]Ssf ;d]t cGTo gu/]sf], af]nkq :jLs[t
ePkl5 ;Demf}tf gug]{nfO{ sf/afxLsf] Joj:yf gePaf6 ;Demf}tf gu/L ;/sf/nfO{ yk bfloTj kg]{
u/]sf] h:tf ;d:ofx? ljBdfg 5g\ .
;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# nfO{ ;+zf]wg ug]{ u/L cfPsf] cWofb]zdf q'l6k"0f{ 8«OË, l8hfOg,
nfut cg'dfg tof/ ug]{ k/fdz{bftf tyf :jLs[t ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfpg], Go"g c+s saf]n u/L
lgdf{0f sfo{ gug{] hf]lvdnfO{ sd ug{ sfo{;Dkfbg hdfgt a9fp+b} n}hfg], af]nkq bflvnf ug]{
cjlwsf] @$ 306f cufl8 dfq af]nkq lkmtf{ lng;Sg] Joj:yfn] ldnf]dtf]sf] hf]lvd Go"g u/]sf],
df]ljnfOh]zg k]ZsL 5'6[} a}Í vftfdf /fvL ;DalGwt sfo{df dfq vr{ ug'{kg]{ / ;fj{hlgs lgsfon]
cg'udg ug'{kg]{ Joj:yfn] k]ZsL /sdsf] k|of]u ;DalGwt 7]Ssfdf dfq x'g], ;Demf}tfadf]lhd sfd z'?
gu/]df, aLr}df sfd 5f8]df, ;dodf sfo{;DkGg gu/]df, cfr/0f kfngf gu/]df, k]ZsL b'?kof]u
u/]df ;fj{hlgs lgsfon] h'g;'s} avt ;Demf}tf cGTo u/L hdfgt hkmt ug]{, afFsL sfd ug{ nfUg]
/sd ;/sf/L afFsL ;/x c;'n ul/g], af]nkq :jLs[t ePkl5 ;Demf}tf ug{ gcfPdf sfnf];"rLdf
/flvg] nufotsf Joj:yf /fv]sf] lyof] . pQm Joj:yfn] ;fj{hlgs lgdf{0fdf b]lvPsf ;d:ofx? Go"g
x'g] ck]Iff ul/Psf]df pQm cWofb]z @)&@.#.@) af6 lgliqmo ePsf] 5 .
plNnlvt cGof}ntf Pj+ ;d:ofnfO{ ;Djf]wg ug{ oyflz3| ;fj{hlgs vl/b sfg'gdf
k'g/fjnf]sg u/L ;fj{hlgs vl/b Joj:yfkg k|efjsf/L agfpg'kb{5 .

14 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

31. nfut cg'dfg – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !)-$_ df nfut cg'dfg tof/ ug]{
ljlwaf/] pNn]v 5 . ;8s ljefu dftxtsf $ OsfO{n] d]l;g ef8f, Hofnf, 9'jfgL cfbL cfO6ddf
lhNnf b//]6 tyf gD;{sf] cfwf/ a]u/ @# 7]Ssfdf ?=@ s/f]8 $@ nfv a9Lsf] nfut tof/ u/]sf],
:jf:Yo dGqfno dftxt Ps OsfO{n] :jf:Yo pks/0f vl/b ubf{ cflwsf/Ls laqm]tf / pTkfbssf]
laqmL d"No a]u/ :yfgLo ljqm]tf;Fu b//]6 dfu u/L ?=!$ s/f]8 #* nfvsf] nfut cg'dfg tof/
u/]sf], vfg]kfgL tyf 9n ljsf; dftxtsf * OsfO{n] nfut cg'dfgg} gu/fO{ ;f]nf/ h8fgafkt ?=@
s/f]8 @$ nfv vr{ u/]sf] 5 . lgodfjnLsf] Joj:yfcg';f/ nfut cg'dfg tof/ ug'{kb{5 .
32. 7]Ssf Joj:yfkg – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ adf]lhd 7]Ssfk§f :jLs[t ug]{ sfo{ k|yd
rf}dfl;s cjlwdf ul/;Sg'kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ * dGqfnocGtu{t ?=^# ca{ !! s/f]8 $) nfvsf]
7]Ssf aGbf]a:t u/]sf] dWo] ?=%& ca{ &@ s/f]8 $) nfvsf] 7]Ssfk§f bf];|f] / t];|f] rf}dfl;sdf
aGbf]a:t u/]sf] kfOof] . t];|f] rf}dfl;sdf ul/Psf] 7]Ssf aGbf]a:tdWo] ?=@* ca{ %* s/f]8 @)
nfvsf] 7]Ssf cfiff9 dlxgfdf u/]sf] 5 .
33. ;Lldt k|lt:kwf{ — ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf * -@_ df vl/b ubf{ k|lt:kwf{ ;Lldt x'g] u/L
6'qmf6'qmf kf/L vl/b sfo{ ug{ gx'g] Joj:yf 5 . P]gsf] Joj:yf ljk/Lt * dGqfnocGtu{t ;+/rgf
lgdf{0f / dfn;fdfg vl/b sfo{nfO{ ljleGg 6'qmfdf nfut cg'dfg tof/ u/L ?=^^ s/f]8 !@ nfvsf]
sfo{ k|lt:kwf{a]u/ u/fPsf] kfOof] . af]nkq a]u/ nfut cg'dfg 6'qmfO{ ;f]em} vl/b ug]{ pk/ sf/afxL
u/L o:tf] vl/b sfo{df lgoGq0f x'g'kb{5 .
34. d"No ;dfof]hg – ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnocGtu{t @* OsfO{n] ?=@# s/f]8 @) nfv lgod
ljk/Lt d"No ;dfof]hg e'QmfgL u/]sf] / l;FrfO dGqfno dftxtsf] l;S6f l;FrfO cfof]hgfn] d"No
;dfof]hgafkt z'? ;Demf}tfsf] @% k|ltztdfq e'QmfgL ug'{kg]{df @* k|ltztn] x'g] ?=%( s/f]8 @(
nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] . lgod ljk/Lt e'QmfgL ePsf] /sd c;'n x'g'kb{5 .
35. k/fdz{bftf ;]jf – sfof{nosf] df}h'bf hgzlQmaf6 ug{ ;lsg] sfo{;d]t k/fdz{bftfaf6 u/fPsf] 5 . of]
jif{ % dGqfno dftxtsf #) OsfO{n] ?=! ca{ %! s/f]8 &* nfv k/fdz{bftf ;]jf lnO{ vr{ u/]sf
5g\ . ljefuLo hgzlQmaf6 u/fpg ;lsg] sfddf ;d]t k/fdz{bftf /fvL vr{ u/]sf]n] cfof]hgfsf]
nfut a9\g uPsf] 5 . cTofjZos ;]jf afx]s ljefuLo hgzlQm kl/rfng u/]/ k/fdz{bftfsf] vr{df
lgoGq0f ug'{kb{5 .
36. k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df lgdf{0fJoj;foLsf]
l9nfOsf] sf/0fn] tf]lsPsf] Dofbdf sfo{ ;DkGg ug{ g;s]df k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n ug{'kg]{
Joj:yf 5 . rf/ dGqfno dftxtsf @^ OsfO{n] k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ ?=!$ s/f]8 $% nfv c;'n
u/]sf 5|}gg\ . pQm /sd c;'n ug'{kb{5 .
37. slG6Gh]G;L vr{ – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !)-&_ df lgdf{0f sfo{sf] nfut
cg'dfgdf js{ rfh{ :6fkm vr{ @=% k|ltzt / ;fgfltgf cGo vr{sf] nflu @=% k|ltzt;Dd ;dfj]z
ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . sG6]Gh]G;L vr{ ug]{ :ki6 gLlt to gePsf] cj:yfdf ;8s / l;rfO{ ;d]t @
ljefun] ?=! ca{ %& s/f]8 *) nfv vr{ n]vsf 5g\ . To:t} # dGqfno dftxtsf ## lgsfon] ?=@
s/f]8 *@ nfv lgodfjnLn] tf]s]eGbf a9L vr{ n]v]sf 5g\ . sG6]Gh]G;Laf6 vr{ ug]{ :ki6 gLlt
th'{df u/L cBfjlws clen]v /fVg] Pj+ tf]lsPsf] ;Ldf leq /x]/ vr{ ug]{ Joj:yfsf] k|efjsf/L
sfof{Gjog x'g'kb{5 .
37.1 pkef]Qmf ;ldlt – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ df ?=^) nfv;Ddsf] lgdf{0f sfo{ pkef]Qmf
;ldlt jf nfeu|fxL ;d"bfoaf6 u/fpg ;Sg], pkef]Qmfn] u/]sf] vr{ ;fj{hlgs ug'{kg]{ / hl6n
k|s[ltsf sfd pkef]Qmfaf6 u/fpg gx'g] Joj:yf 5 . plNnlvt ;LdfeGbf a9Lsf] sfd u/fO{ #
dGqfno dftxtsf @* OsfO{n] ?=# ca{ *# s/f]8 &* nfv, %^ OsfO{n] vr{ ;fj{hlgs gu/]sf] ?=@

15 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

ca{ %) s/f]8 *( nfv / !$ OsfO{n] hl6n k|s[ltsf ef/L pks/0f k|of]u u/L lgdf{0f sfo{ u/fPsf]
?=!! s/f]8 *% nfv b]lvG5 .
sfg'gdf ePsf] Joj:yfsf] kfngf u/L pkef]Qmf ;ldltaf6 ;DkGg x'g] lgdf{0f sfo{df u'0f:t/
/ kf/blz{tf Nofpg'kb{5 .
38. /fli6\o uf}/jsf cfof]hgf – d'n'sdf ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; tyf hgtfnfO{ ;]jf ;'ljwf lj:tf/ ug{ pRr
k|fyldstfdf /fvL sfof{Gjog ul/Psf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?sf] k|ult l:ylt b]xfocg';f/ /x]sf] 5MM
-?=s/f]8df_
l;= s'n nfut xfn;Ddsf] ef}lts k|ult
cfof]hgfsf] gfd z'? jif{ ;DkGg x'g] jif{ k|ltzt
g+= cg'dfg vr{
1 dWokxf8L nf]sdfu{ cfof]hgf 2064/65 2074/75 33,37 10,64 35
2 x'nfsL /fhdfu{ cfof]hgf 2066/67 2074/75 35,80 13 13
3 l;S6f l;FrfO cfof]hgf 2059/60 2070/71 25,00 10,89 56.89
4 /fgLhd/f l;FrfO cfof]hgf 2066/67 2074/75 12,63 4,93 40
5 aaO{ l;FrfO cfof]hgf 2045/46 2074/75 7,67 3,39 41
6 d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgf 2055/56 2073/74 23,45 14,72 50
7 e]/L aaO{ 8fOe;{g 2068/69 2077/78 16,43 96 10
8 a'9Lu08sL hnljB't cfof]hgf 2069/70 2077/78 2,55,00 1,22 -
9 sf7df8f} t/fO{ kmfi6 6\ofs 2065/66 olsg gePsf] @,%),)) 1,65 2.7
10 n'lDagL If]q ljsf; sf]if 2042/43 @)&(.*) &,)) 44 -
11 pQ/ blIf0f nf]sdfu{, s0ff{nL 2064/65 2079/80 3,40 32 -
12 pQ/ blIf0f nf]sdfu{, sf]zL 2065/66 olsg gePsf] 2,06 81 22
13 pQ/ blIf0f nf]sdfu{, sfnLu08sL 2066/67 2076/77 25,46 28 -
14 kz'klt If]q ljsf; sf]if 2057/58 2067/68 2,03 8 29.2
15 dflyNnf] tfdfsf]zL cfof]hgf 2067/68 - 41,72 25,64 77.2
16 /]Nj] tyf d]6«f] ljsf; cfof]hgf 2066/67 2074/75 69,52 3,83 -
17 uf}tda'4 cGt/f{li6«o ljdfg:yn 2070/71 2073/74 6,23 79,07 7
18 kf]v/f If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:yn 2071/72 - 21,51 62 -
19 bf];|f] cGt/f{li6«o ljdfg:yn lghu9 2071/72 - 50 0.41 -
20 /fi6\klt r'/]–t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldlt 2071/72 2072/73 1,97 1,16 23.81
21 klZrd ;]tL hn ljB't cfof]hgf - - - - -

cGo cfof]hgf eGbf pRr k|fyldstf lbO{ sfof{Gjog ug{ /fli6«o uf}/jsf] cfof]hgfsf ?kdf
cl3 a9fP tfklg lglZrt cfwf/ / dfkb08 a]u/ 3f]if0ff u/]sf] / o; k|sf/sf cfof]hgf sfof{Gjog
ug]{ 5'§} sfg'gL Joj:yf /x]sf] b]lvPg . bf];|f] k|fyldstf (P2) df k/]sf] uf}tda'4 ljdfg:ynnfO{ ;d]t
/fli6«o uf}/jsf] cfof]hgfsf ?kdf 3f]if0ff u/]sf] 5 .
/fli6«o uf}/jsf cfof]hgfdWo] sltko cfof]hgfsf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ gu/]sf],
sfof{Gjog Ifdtfsf] cefj /x]sf], :yfgLo:t/df ljjfb /x]sf], cGt/ lgsfo ;dGjosf] cefj /x]sf]
h:tf sf/0fn] tL cfof]hgf ;dodf k"/f eO{ nlIft k|ltkmn k|fKt x'g] cj:yf 5}g . lglZrt
dfkb08sf] cfwf/df dfq /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf] 3f]if0ff u/L cfof]hgf ;dod} ;DkGg x'g]
cfjZos Joj:yf ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
 cg'bfg
39. cg'bfg – of] jif{ ljleGg ;+:yfnfO{ ;fdflhs ;]jf cg'bfg ?=! va{ @$ ca{ @& s/f]8 #$ nfv /
:yfgLo lgsfonfO{ rfn" tyf zzt{ cg'bfgsf] nflu ?=#@ ca{ (( s/f]8 &( nfv ;d]t ?=! va{ %&
ca{ @& s/f]8 !# nfv cg'bfg vr{ n]v]sf]df b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\ .
39.1 cfly{s sfo{ljlw lgodfjnLdf cg'bfg lgsf;f lbPsf] /sdsf] ;DalGwt dGqfnon] n]vfk/LIf0f
k|ltj]bg lnO{ cg'udg ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ;fdflhs ;]jf cg'bfgcGtu{t ;zt{ cg'bfg ?=&( ca{ %

16 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

s/f]8 @! nfv;d]tsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg lnO{ cg'udg u/]sf] b]lvPg . tf]lsPsf] sfo{df vr{ eP
gePsf] olsg u/L vr{ gePsf] /sd ;l~rt sf]if bflvnf x'g'kb{5 .
39.2 :yfgLo lgsfonfO{ rfn" tyf zzt{ cg'bfgsf] nflu of] jif{ ?=#@ ca{ (( s/f]8 &( nfv s[lif, kz',
:jf:Yonufotsf lhNnfl:yt sfof{no;lxt :yfgLo lgsfonfO{ pknAw u/fPsf] 5 . :yfgLo ljsf;
z'Ns sf]ifaf6 pkdxfgu/kflnsf÷ gu/kflnsfx?nfO{ ?=! ca{ %* s/f]8 yk;d]t ?=!& ca{ (!
s/f]8 cg'bfg lgsf;f ePsf] 5 . gu/kflnsf / ufpF ljsf; ;ldltn] k|fKt u/]sf] cg'bfgsf]
n]vfk/LIf0f o; sfof{noaf6 x'g] Joj:yf lyPg . afXo n]vfk/LIfsaf6 n]vfk/LIf0f x'g] u/]sf]df tfn's
dGqfnoaf6 ;f]sf] cg'udg Pj+ d"NofÍg ug'{kb{5 .
40. ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd — ;fdflhs ;'/Iff eQfdf ut jif{ ?=!) ca{ @^ s/f]8 (^ nfv vr{
ePsf]df of] aif{ ?=!@ ca{ @^ s/f]8 #$ nfv -utsf] t'ngfdf !*=@^ k|ltzt a9L_ vr{ n]v]sf] 5 .
pQm eQf lgwf{l/t ;dodf ljt/0f gePsf], nfdf] ;do;Dd k]ZsL afFsL /fv]sf], eQf kfpg of]Uo
gful/ssf] clen]v cBfalws gu/]sf] tyf nfeu|fxL ;d"x;Fu eQf lat/0faf6 ePsf] k|efj d"Nof+sg
x'g] gu/]sf] h:tf ;d:of b]lvPsf 5g\ . clen]v cBfjlws u/L ;dod} nfeu|fxLnfO{ ljt/0f ug]{
Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
 ljkb\ Joj:yfkgsf] k/LIf0f
k"j{ tof/L – ljsf; k|lqmofdf ljkb\ k"j{tof/L tyf hf]lvd Go"gLs/0fsf] cjwf/0ffnfO{ ;d]6\g
g;Sbf e"sDk, af9L klx/f] h:tf k|sf]kaf6 d'n'sn] a9L ef}lts tyf dfgjLo Iflt ef]Ug' k/]sf] 5 .
ljkb\ Joj:yfkgsf] k"j{tof/L, ;dGjo tyf Joj:yfkg sfo{ k|efjsf/L x'g ;s]sf] 5}g .
41. sfg'gL Joj:yf — ljBdfg b}jL k|sf]k -p4f/_ P]g, @)#( sfof{Gjogdf /x]klg ljkb\ Joj:yfkgsf]
k"j{tof/L, hf]lvd Joj:yfkg Pj+ k|ltsfo{sf] kof{Kt Joj:yf gePsf]n] k|sf]k Go"gLs/0fnfO{ ;Daf]wg
x'g] u/L sfg'g th'{df x'g'kb{5 .
42. e"sDkaf6 Iflt – ldlt @)&@.!.!@ / @( df uPsf] e"sDk / ;f] kl5sf k/fsDkgsf sf/0f u=x
dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0f cg';f/ @)&@.!@.!% ;Dd b]xfocg';f/ Iflt ePsf] ljj/0f k|fKt ePsf] 5M
qm=;+= ljj/0f ;+Vof qm=;+= ljj/0f ;+Vof
1. d[To' 8959 2. cËeË, 3fOt] 22302
3. j]kQf 198 4. cf_lzs 3/ Iflt 776895
5. k"0f+ 3/ Iflt 298998 6. ;/sf/L ejg k"0f+ Iflt 2687
7. ;/sf/L ejg cf_lzs Iflt 3776 8. sIff sf]7f k"0f+ Iflt 18433
9. sIff sf]7f cf_lzs Iflt 7561 10. :jf:Yo ;_:yf k"0f+ Iflt 375
11. :jf:y\o ;_:yf cf_lzs Iflt 648 12. vfBfGg gi6 ePsf] d]-6g 135187
13. kz'k_lIf Iflt 54411

43. cfDbfgL vr{ – k|wfgdGqL b}jL k|sf]k påf/ sf]ifdf @)&@ cfiff9;Dd ?=!& ca{ %) s/f]8 cfDbfgL /
s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifnfO{ lgsf;f lbPsf] ;d]t ?=!# ca+ !@ s/f]8 vr{ eO{ ?=$ ca{ #*
s/f]8 df}Hbft /x]sf] 5 . o:t} @)&@ kmfu'g d;fGt;Dd ?=@$ ca{ #$ s/f]8 cfDbfgL tyf ?=@@ ca{
&* s/f]8 vr{ ePsf] b]lvG5 . To;}u/L s]Gb|Lo b}jL k|sf]k påf/ sf]ifdf k|wfgdGqL b}ljs k|sf]k påf/
sf]if / g]kfn ;/sf/sf] cg'bfg ;d]taf6 @)&@ cfiff9 d;fGtdf ?=!@ ca{ $! s/f]8 k|fKt ePsf]df
?=!@ ca{ @^ s/f]8 vr{ eO{ ?=!% s/f]8 df}Hbft /x]sf] 5 . of] sf]ifdf @)&@ df3 d;fGt ;Dddf
?=@@ ca{ !& s/f]8 cfDbfgL tyf ?=@! ca{ @# s/f]8 vr{ eO{ ?=($ s/f]8 df}Hbft /x]sf] 5 .
/fxt tyf påf/sf] nflu s]Gb|Lo b}jL påf/ sf]ifaf6 e"sDk kZrft lgsf;f ePsf] /sd dWo]
ljleGg ( dGqfnon] ?=(# s/f]8, clt k|efljt !$ lhNnfn] ?=( ca{ !) s/f]8, k|efljt !! lhNnfn]

17 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

?=&! s/f]8, sd k|efljt ^ lhNnfn] ?=^ s/f]8 / cGo $$ lhNnfn] ?=(% s/f]8 ;d]t ?=!! ca{ &%
s/f]8 vr{ u/]sf] ljj/0f lbPsf 5g\ .
44. /fxt ;fdu|L df}Hbft tyf e08f/0f – ljkb\sf a]nf cfjZos kg]{ vfBfGg, cf}iflw, cGo p4f/ ;fdu|L
tyf p4f/sf cf}hf/ tyf pks/0fsf] e08f/0fsf nflu s]Gb|, lhNnf, gu/kflnsf tyf ufpF txdf
uf]bfd3/ :yfkgf cyjf ;'b[9Ls/0f ug]{ Joj:yf cg'?k s]Gb|Lo vfBfGg e08f/0fsf nflu vfB
;+:yfgsf] uf]bfd k|of]u ul/g] Joj:yf eP tfklg cGo ;fdfu|Lsf] nflu uf]bfd3/ :yfkgf ug]{ sfo{
u/]sf] 5}g .
45. tYofÍ tyf 3/w'/L km/s – e"sDkaf6 k"0f+ 3/ Iflt ePsf uf]/vf, wflbF, g'jfsf]6, sfe|]knf~rf]s,
sf7df08f} / bf]nvf lhNnfdf c:yfoL 6x/fsf] nflu k|lt kl/jf/ ?-!% xhf/ ljt/0f ug+ $ nfv @!
xhf/ $*% k"0f+ Iflt 3/ ;_Vof b]vfPsf]df Gofgf] sk8f ljt/0f k|of]hgdf $ nfv $@ xhf/ &!(
k"0f+ Iflt 3/ ;_Vof b]vfPsf]n] @! xhf/ @#$ a9L b]lvPsf] / /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ wflbF,
/;'jf, g'jfsf]6, l;Gw'kfNrf]s, sfe|]knf~rf]s, bf]nvf / /fd]5fk lhNnfdf # nfv &( xhf/ *%)
3/w'/L b]lvPsf]df e"sDk kZrftsf] tYof_sdf tL lhNnfdf $ nfv ^& xhf/ %!) 3/w'/L pNn]v
u/]sf]n] *& xhf/ ^^) a9L b]lvPsf] 5 . To;}u/L lhNnf k|zf;g sfof+no, l;Gw'kfNrf]sn] k|fljlws
6f]nLn] lbPsf] k|ltj]bgdf !) ufpF ljsf; ;ldltdf ( xhf/ $%( kl/jf/ ;_Vof pNn]v ePsf]df
c:yfoL 6x/fsf] nflu /fxt ljt/0f ubf+ ! xhf/ @$% kl/jf/ ;_Vof a9L b]vfO+ k|ltkl/jf/ ?-!%
xhf/n] ?-! s/f]8 *& nfv a9L vr+ n]v]sf] 5 . cBfjlws / Jojl:yt tyofssf] cfwf/df /fxt
ljt/0f ug'{kb{5 .
46. k]ZsL – e"sDkkLl8tnfO+ /fxt ljt/0f / c:yfoL 6x/f lgdf+0f ug+ !) lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifn]
ufp_F ljsf; ;ldltsf] sfof+nosf ;lrjnfO+ pknAw u/fPsf] k]ZsL ?-# ca+ * s/f]8 *$ nfv
km5\of}+6 u/]sf] 5}g . pQm k]ZsL lgodfg';f/ km5\of}+6 ug'+kb+5 .
47. u}/;/sf/L ;+:yf kl/rfng – u[x dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ !!! /fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfn]
e"sDkkLl8tnfO{ ?=! cj{ @$ s/f]8 &) nfv / !@! cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] ?=$ ca{ $*
s/f]8 (& nfv;d]t ?=% ca{ &# s/f]8 ^& nfv gub tyf j:t'ut ;xof]u u/]sf] b]lvPsf] 5 . ;f]
afx]s ^( /fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] *% sfo{qmdsf nflu ?=! cj{ !^ s/f]8 #) nfv / !%
cGt/fli6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] !^ sfo{qmdsf nflu ?=!@ cj{ &! s/f]8 %( nfv;d]t ?=!# cj{ *&
s/f]8 *( nfv k"g:yf{kg sfo{df ;xof]u ug{ :jLs[lt lnPsf] kfOof] .
Ps u}/;/sf/L ;+:yfn] :jLs[lt k|fKt ug'{ cufj} cd]l/sL 8n/ ! s/f]8 %% nfv ;Íng
u/]sf] Joxf]/f ;dfh sNof0f kl/ifb\n] hgfPsf] 5 . u}/;/sf/L ;+:yfåf/f ;Dkflbt sfo{sf] cg'udg
ug'{kb{5 .
 ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f{o sfof{Gjog tyf a]?h" km5\of}{6
48. lgb]{zgsf] kfngf – dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/f pk/ ;fj{hlgs n]vf
;ldltn] lbPsf] ;'emfp ;DalGwt dGqfnon] sfof{Gjog ug'{kb{5 . To:tf ;'emfpx? sfof{Gjog
gePsf pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
48.1 ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] @)^#.$.$ / % df :jb]zdf pkrf/ x'g g;s] d]l8sn af]8{sf] l;kmfl/;df
ljb]zsf] ldtJooL c:ktfndf pkrf/ u/fO{ ;DalGwt /fhb"tfjf;dfk{mt e'QmfgL u/L n]vfk/LIf0f
u/fpg] / :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] ;/sf/L vr{df :jb]z tyf ljb]zdf pkrf/ u/fPsf]
ljj/0f ;fj{hlgs ug]{ lg0f{o u/]sf] 5 . of] jif{ :jf:Yo dGqfnon] cf}iflw pkrf/ ;xfotfdf ?=$
s/f]8 #* nfv vr+ n]v]sf] 5 . pQm vr{sf] lj:t[t ljj/0f ;fj{hlgs u/]sf] b]lvPg . k|wfgdGqL tyf

18 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

dlGqkl/ifb\sf] sfof{noaf6 k|sflzt ljj/0fdf ;xfotf kfpg]dWo] *% JolQm÷;+:yfsf] gfd gfd];L /


/sd v'nfPsf] 5 . afFsL !!( JolQm / !% ;+:yfnfO{ lbPsf] /sd v'nfPsf] 5}g .
;fa{hlgs n]vf ;ldltsf] lgb]{zg cg';f/ cfly{s ;xfotf tyf cf}iflw pkrf/ vr{sf]
dfkb08 jgfO{ kf/bzL{ ug'{kb{5 .
48.2 k//fi6« dGqfnonfO{ n]vfk/LIf0f aSof}tf ?=@% s/f]8 $& nfv n]vfk/LIf0f u/fpg, ljb]zl:yt
lgof]udf sfo{/t sd{rf/LnfO{ :ki6 gLlt agfO{ 3/ef8f ;'ljwf pknAw u/fpg / lgof]u÷b"tfjf;n]
c;'nL u/]sf] /fh:jsf] n]vf /fvL cfly{s ljj/0f k]; ug{ ljleGg ldltdf lbPsf] lgb]{zg sfof{Gjog
ePsf] 5}g .
48.3 lgdf{0f sfo{sf] 7]Ssfdf ;jf/L;fwgnufot lgdf{0f sfo{;Fu c;DalGwt cfO6d ;dfj]z gug{
@)^(.!.* df lgb]{zg lbPsf]df of] jif{ klg rf/ dGqfno dftxtsf #% OsfO{n] ;jf/L;fwg, 3/ef8f,
sDKo'6/ vl/bnfO{ 7]Ssfdf ;dfj]z u/L ?=!* s/f]8 !! nfv e'QmfgL lbPsf 5g\ .
48.4 cfGtl/s cfoaf6 tf]lsPsf] ;LdfeGbf a9L vr{ ug]{nfO{ ljefuLo sf/afxL ug]{ @)^*.!@.! df lg0f{o
ePsf]df lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no %! n] of] jif{ klg cfGtl/s cfoaf6 tf]lsPsf] ;Ldf eGbf
?=@^ s/f]8 %@ nfv a9L vr{ u/]sf 5g\ .
To;}u/L ;ldltn] @)^(.!.!) df cfo 7]Ssfsf Joj;foLaf6 c;'n x'g afFsL /sd oyfzL3|
c;'n ug]{, lgodn] tf]s] eGbf a9L slG6Gh]G;L vr{ gug]{, cfly{s ;xfotf Pj+ cg'bfg ljt/0f ug]{
kbflwsf/LnfO{ ;r]t u/fpg] / ah]6 afF8kmfF8 gu/L cj08f /fv]df sf/jfxL ug]{ lgb]{zg lbPsf]df of]
jif{ klg lhNnf ljsf; ;ldlt $# n] ?=#& s/f]8 ^% nfv c;'n gu/]sf], @@ lgodn] tf]s]eGbf
slG6Gh]G;Ldf ?=! s/f]8 !@ nfv a9L vr{ n]v]sf], !! sfof{non] ?= @& nfv cfly{s ;xfotf ljt/0f
u/]sf]] / @! sfof{non] ah]6 afF8kmfF8 gu/L ?=%% s/f]8 $ nfv cj08f /fv]sf] 5 .
;ldltn] lbPsf] lgb]{zgsf] k"0f{?kdf kfngf x'g'kb{5 .
49. a]?h" nut km5\of}{6 / cg'udg –a9L a]?h' x'g] % dGqfnon] n]vfk/LIf0f tyf a]?h" km5\of}{6 sfo{sf
nflu n]vfk/LIf0f ;xof]u ;ldlt u7g gu/]sf], % k|ltzteGbf a9L a]?h" gx'g] u/L cfly{s sf/f]af/
ug]{ u/L nIo lgwf{/0f u/]sf]df @# k|ltzt;Dd a]?h" sfod ePsf], g]kfn ;/sf/sf] nIocg';f/
@)%(.^) ;Ddsf] a]?h" a]dfv u/L z"Go agfpg] /x]sf]df ;f] cjlwsf] a]?h"sf] !=#! b]lv &
k|ltzt;Dd dfq km5\of}6 u/]sf], @)&@ df3 dlxgf;Ddsf] a]?h" km5\of}{6sf] k|ult # b]lv !%
k|ltzt;Dd dfq b]lvPsf]n] k|ult ;Gtf]ifhgs g/x]sf], c;'n pk/ ug{'kg]{ a]?h" sfof{non] Ps aif{
leq c;'n ug{ g;s]df s]Gb|Lo txl;n sfof{nodf nut k7fpg'kg]{df gk7fPsf], lgodlt u/]sf] a]?h"
clen]v g/fv]sf]n] a]?h"sf] km5\of{}6 sfo{df k|efjsfl/tf b]lvPg . ljQLo cg'zf;g sfod ug{ a]?h"
km5\of}{6 sfo{nfO{ k|fyldstf lbg'kb{5 .
 ;fs{ lzv/ ;Dd]ng
50. lzv/ ;Dd]ng vr{ – of] jif{ sf7df8f}+df @)&!.*.!) b]lv @)&!.*.!! ;Dd ;~rflnt blIf0f
Pl;ofnL If]qLo ;xof]u ;Fu7gsf] c7f/f}F lzv/ ;Dd]ng ;~rfng ug{ !) dGqfnon] ?=@ ca{ %
s/f]8 @! nfv vr{ u/]sf 5g\ . o;;DaGwL k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
50.1 lzv/ ;Dd]ng cfof]hgf ug]{ u/L @)&).!@.!# df dlGqkl/ifb\af6 lg0f{o ePsf] lyof] . lg0f{ofg';f/
;dod} ;Dd]ngsf] tof/Lsf nflu ah]6 afF8kmfF8 u/L ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# cg'?k k|lt:kwf{Tds
tj/af6 vl/b Pj+ lgdf{0f ug'{kg]{df ;dofefj b]vfO{ k|x/L k|wfg sfof{non] ?=## s/f]8 #$ nfvsf]
pks/0f / ;jf/L;fwg, k//fi6\« dGqfnon] ?=!@ s/f]8 $* nfvsf] ;jf/L;fwg, g]kfnL ;]gfn] ?=!)
s/f]8 *& nfvsf] ;jf/L;fwg tyf pks/0f / ;z:q k|x/L an k|wfg sfof{non] ?=# s/f]8 (( nfvsf]
;jf/L;fwg / pks/0f;d]t ?=^) s/f]8 %^ nfvsf] ;fdu|L ;Lldt k|lt:kwf{af6 vl/b u/]sf 5g\ .

19 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

50.2 g]kfnL ;]gfn] ?=! s/f]8 $% nfv d"Nosf] ;'/Iff;DaGwL pks/0f ;Dd]ng ;DkGg kZrft\ @)&@.#.!!
df dfq cfk"lt{ u/fPsf] 5 eg] ?=!* nfvsf pks/0f xfn;Dd klg cfk"lt{ u/fPsf] 5}g . k|x/L k|wfg
sfof{non]] ?=#& nfv d"Nosf df]6/;fOsnsf :k]o/ kf6{;\ ;Ddn]g ;dfkg eP kZrft\ @)&!.(.@ df
cfk"lt{ u/fPsf] 5 .
 hgzlQm Joj:yfkg
51. ;+3Lo ;+/rgfsf] sd{rf/L Joj:yf – ;+3Lo ;+/rgfcg';f/ ;+3, k|fGt / :yfgLo ;lxt # txsf]
k|zf;g ;~rfng ug]{ hgzlQm Joj:yfkg ug'{kg]{ lhDdf ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] /x]sf] 5 .
lghfdtL lstfjvfgfaf6 k|fKt clen]vcg';f/ *@ xhf/ @*% b/jGbL /x]sf]df ;a} s]Gb|Lo txsf
sd{rf/L ePsf]n] k|b]z / :yfgLo txaf6 ;Dkfbg x'g] sfo{sf] nflu cfjZos hgzlQm of]hgf tof/
ePsf] 5}g . gofF ;/sf/L sfof{no :yfkgf, ;Fu7g ;+/rgf jf b/aGbL k'g/fjnf]sg ubf{ sfo{qmd,
sfo{af]em / pknAw dfgj ;|f]tsf] cfwf/df ;Fu7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f ug'{ kg]{df d'n'ssf] ;+3Lo
:j?knfO{ Wofg lbO{ ;Fu7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f ug]{ sfo{ ;fdfGo k|zf;g dGqfnon] yfngL
ug'{kb{5 .
52. sd{rf/L sfh – sd{rf/LnfO{ Ps jif{df # dlxgfeGbf a9L sfh v6fpg gldNg] sfg'gL Joj:yfsf]
kfngf ug{ @)&@.*.!) sf] dGqL:t/Lo lg0f{oaf6 ;fdfGo k|zf;g dGqfnon] yk lgb]{zg lbPkl5 (
s]Gb|Lo lgsfon] #(& sd{rf/Lsf] sfh lkmtf{ u/]sf 5g\ . sfhdf /x]sf sd{rf/Lsf] cBfjlws clen]v
g/fv]sf]n] ;a} sd{rf/L lglb{i6 ;dodf sfh lkmtf{ ePsf] ;'lglZrt ug]{ cfwf/ ePg . sfhdf
vl6Psf sd{rf/Lsf] clen]v Jojl:yt u/L cg'udg u/]/ sfg'g ljk/Lt ug]{nfO{ sf/afxL ug'{kb{5 .
 ljljw
53. c;Lldt bfloTj – lgj[lQe/0f k|bfg ug{ of]ubfgd"ns lgj[lQe/0f sf]ifsf] Joj:yf x'g g;s]sf] sf/0f
k|To]s jif{ ;/sf/nfO{ lgj[lQe/0f vr{sf] ef/ j[l4 x'+b} uPsf] 5 . lgj[lQe/0fdf @)^(.&) df ?=!*
ca{ #) s/f]8 ( nfv, @)&).&! df ?=@$ ca{ #* s/f]8 / @)&!.&@ df ^=^* k|ltztn] j[l4 eO{
?=@^ ca{ ! s/f]8 vr{ ePsf] 5 . o:tf] vr{ s'n /fh:jsf] ^=$! k|ltzt / s'n rfn' vr{sf] &=^^
k|ltzt /x]sf] 5 . lgj[Q x'g] sd{rf/L k|To]s jif{ a9\b} hfg] / ;f]xL cg'kftdf ;/sf/sf] bfloTj ;d]t
cToflws j[l4 x'+b} hfg] cj:yf b]lvPsf]n] o:tf] bfloTj jxg ug{ of]ubfgd"ns lgj[lQe/0f sf]ifsf]
Joj:yf ul/g' kb{5 .
54. nufgL hf]lvd – ;fj{hlgs lgsfon] nufgL Joj:yfkg ubf{ ;'/lIft Pj+ a9L k|ltkmno'Qm If]qdf
nufgL ug'{ kg]{df gful/s nufgL sf]ifsf] ?=! ca{ ! s/f]8 %) nfv, sd{rf/L ;+ro sf]ifsf] ?=$@
s/f]8 #% nfv / g]kfnL ;]gfsf] sNof0fsf/L sf]ifsf] ?=#@ s/f]8 @$ nfv ;d:ofu|:t ljQLo ;+:yfdf
lgIf]k /x]sf] b]lvof] . ;d:ofu|:t ljQLo ;+:yfdf u/]sf] nufgL hf]lvddf /x]sf]n] pQm /sd lkmtf{ ug{
kxn ug'{kb{5 .
 ;fj{hlgs ;+:yfgx?sf] sfo{ ;Dkfbg
55. ;+ul7t ;+:yfsf] n]vfk/LIf0f – of] jif{ $$ ;+:yfsf] aSof}tf;d]t *) cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f
ug'{kg]{df @& ;+:yfsf] ## cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f ;DkGg eO{ !& ;+:yfsf] $& cfly{s jif{sf] afFsL
/x]sf] 5 . n]vfk/LIf0f ePsf] dWo] !( ;+:yfsf] k|f/lDes k|ltj]bg hf/L ePsf]df ;~rfns ;ldltn]
ljQLo ljj/0f k|dfl0ft gu/]sf] tyf k|f/lDes k|ltj]bg pk/ k|ltlqmof k|fKt gePsf]n] clGtd k|ltj]bg
hf/L ePsf] 5}g . ;dodf n]vfk/LIf0f gu/fpg] ;+:yf / kbflwsf/Lx?nfO{ lhDd]jf/ agfO{ cfjZos
sf/jfxL x'g'kb{5 .

20 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt

56. ;+ul7t ;+:yfsf] ;~rfng glthf – n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo
;+:yfdWo] Jofj;flos n]vf /fvL jf;nft tof/ ug]{ %$ ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yfsf] lx;fa o;
k|ltj]bgdf ;dfj]z u/]sf]df #* ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yfsf] s'n ;~rfng d'gfkmf ?=@& ca{ %$
s/f]8 (! nfv / !% ;+:yfsf] s'n ;~rfng gf]S;fgL ?=#* s/f]8 !^ nfv / afFsL Ps ;+:yfsf] jrt
z'Go /xsf] 5 . o; ;DaGwL ljj/0f cg';"rL ^ df pNn]v 5 .
o:t} Jofj;flos n]vf g/fvL cfo–Joo lx;fa dfq} tof/ ug]{ ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo
;+:yfsf] ^( sf] ;~rfng art ?=* ca{ #( s/f]8 &% nfv / #$ ;+:yfsf] ;~rfng gf]S;fgL ?=*$
s/f]8 #& nfv /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL & df pNn]v 5 .
57. n]vfk/LIfs lgo'lQmsf] k/fdz{ – n]vfk/LIf0f P]g, @)$* sf] bkmf &-@_ cg';f/ g]kfn ;/sf/sf]
clwsf+z :jfldTj ePsf ;+ul7t ;+:yfn] n]vfk/LIfs lgo'QmL ug{ k/fdz{ dfu ug'{kg]{ Joj:yf 5 .
n]vfk/LIfs lgo'lQm ubf{ k/fdz{ dfu ug'{kg]{ ;+ul7t ;+:yfsf] ;+Vof olsg 5}g . of] jif{ @! ;+:yfn]
@# cfly{s jif{sf] dfq n]vfk/LIfs lgo'lQm ug{ k/fdz{ dfu u/]sf 5g\ . ;dod} k/fdz{ dfu u/L
n]vfk/LIf0f cBfjlws gu/fpg] ;+:yfpk/ ;DalGwt dGqfnonaf6 cg'udg x'g'kb{5 .

21 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


;_ljwfg;ef Joj:yflksfY;_;b ;lrjfno

Joj:yflksf—;+;b ;lrjfnosf] of] jif{{ ljlgof]hg ?=! ca{ #% s/f]8 %* nfv, /fh:j ?=@$ nfv /
w/f}6L ?=(% nfv;d]t ?=! ca{ #^ s/f]8 && nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
e'QmfgLdf s/ stL – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf * adf]lhd of] jif{ klg Joj:yflksf—;+;b ;lrjfnosf
sd{rf/Lsf] kfl/>lds, eQfnufotsf] e'QmfgLdf s§f ug'{kg]{eGbf ?=%* nfv s/ 36L s§L u/]sf] b]lvof] . of]
/sd c;'n x'g'kb{5 . ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] @)&@.&# b]lv k"/} s/ s§L u/]sf] hgfO{ ut jif{sf] o:tf] /sd
km5\of}{6 ug{ @)&@.(.@! df lg0f{o u/]sf] 5 .
 a]?h" l:ylt – ;lrjfnosf] of] jif{ ?=# s/f]8 $@ nfv $# xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}{6 gu/]sf]n] afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=%) nfv @) xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .

22 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no

k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no / dftxt;d]t !@ sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=!@ ca{ %#
s/f]8 (@ nfv, /fh:j ?=& s/f]8 ^ nfv, w/f}6L ?=! s/f]8 @& nfv / cGo sf/f]af/ ?=!! nfv;d]t ?=!@
ca{ ^@ s/f]8 #^ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . pQm /sddf zflGt tyf k'glg{df{0f dGqfnosf] ?=^%
nfv, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnosf] ?=^& nfv, ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnosf]
?=%# nfv / ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] ?=^@ nfv;d]t ;dfj]z 5 .
sfof{no dftxtsf cGo ;+:yf ( sf] ?= #) cj{ #& s/f]8 &! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg – ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ul/aL lgjf/0f sf]ifn] ;Demf}tf ePsf ;fd'bflos ;+:yfx¿dWo] n]vfk/LIf0f u/fpg] / gu/fpg] ;+:yfsf]
clen]v, ;fd'bflos ;+:yfsf] gfddf / 3'DtLsf]if kl/rfngdf ePsf] vr{, df}Hbft / a}Í vftfsf]
cBfjlws clen]v of] jif{ klg /fv]sf] 5}g . k"jf{wf/ lgdf{0fsf] nflu ;fd'bflos ;+:yfnfO{ pknAw
u/fPsf] /sdsf] kl/of]hgfut ef}lts tyf ljQLo k|ult tof/ u/]sf] b]lvPg .
1.2 sf]ifsf] lgb]{lzsfadf]lhd ;xof]uL ;+:yf / ;fd'bflos ;+:yfdfkm{t ;~rflnt sfo{qmdsf] ;dGjo /
cg'udg ug{ lgo'Qm sfo{k|aGwsn] cfˆgf] sfof{no ;dosf] Go"gtd ^) k|ltzt cjlw -jflif{s !@^
lbg_ lkmN8df /xg'kg]{df of] jif{ klg ## sfo{k|aGws cf};t #@ lbgdfq lkmN8df sfo{/t /x]sf] b]lvof] .
1.3 sf]ifn] of] jif{ klg 3'DtL sf]ifsf] df}Hbft /sd, k"jf{wf/ lgdf{0fdf ePsf] nufgL, lhG;L ;fdfgsf]
df}Hbft;d]tsf] ;DklQ tyf bfloTjsf] n]vfÍg gu/]sf]n] sf]ifn] tof/ u/]sf] jf;nftn] cfly{s
cj:yfsf] oyfy{ lrq0f u/]sf] 5}g .
1.4 sf]ifn] ljleGg ;fd'bflos ;+:yfnfO{ cfo cfh{g tyf k"jf{wf/ ljsf; sfo{sf] nflu u}/;~rfng vftf
vf]nL @)^!.^@ b]lv @)^%.^^ ;Dd lgsf;f lbPsf]dWo] ;~rfng vftfdf 6«fG;km/ geO{ ;f]xL vftfdf
df}Hbft /x]sf] ?=@ s/f]8 %# nfv cfo—Joodf ;dfj]z u/]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/fsf] k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .
ul/aL lgjf/0f sf]if
2. sf]if ;~rfng – sf]ifn] @) jif{sf] cjlwdf ul/aLsf] :t/nfO{ !) k|ltztdf emfg]{ tyf ;x;|fAbL
ljsf; nIo k|fKt ug{ dfudf cfwfl/t sfo{qmddf k|ToIf nufgL ug]{] p2]Zo /fv]sf] 5 . of] jif{ ?=@
ca{ # s/f]8 & nfv;d]t xfn;Dd ?=@) ca{ @% s/f]8 %^ nfv vr{ u/]sf] 5 . of] sfo{qmd
@)^!.^@ df ^ lhNnfaf6 z'? eO{ @)^^.^& ;Dd &% lhNnfnfO{ ;d]6\g] pNn]v u/] tfklg of] jif{;Dd
%% lhNnfdf ;Lldt /x]sf] 5 . oL lhNnfafx]s cGo # lhNnfdf gjLg ;f]rdf cfwfl/t sfo{qmd
;~rfng u/]sf] 5 .
3. cg'udg – sf]ifsf] n]vf lgb]{lzsf, @)^^ sf] pkv08 ^-!&_ df ;d'bfoaf6 ;~rflnt sfo{qmdsf]
lx;fj lstfasf] n]vfk/LIf0f x/]s jif{ tyf kl/of]hgf ;dfKt ePsf] ldltn] ^ dlxgfleq u/fO{ sf]ifdf
k|ltj]bg a'emfpg'kg]{ pNn]v 5 . sf]ifn] xfn;Dd sfo{qmd nfu" ePsf %* lhNnfsf @* xhf/ !@^
;fd'bflos ;+:yfdfkm{t cfo{ cfh{g / ;fd'bflos k"jf{wf/ lgdf{0f kl/of]hgfsf] nflu ?=!^ ca{ #!
s/f]8 #) nfv pknAw u/fPsf] b]lvof] . pQm /sddWo] ?=!! ca{ !( s/f]8 ( nfv 3'DtL sf]ifsf]

23 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no
?kdf nufgL u/]sf] 5 . pQm /sdsf] k|ult ljj/0f tyf n]vfk/LIf0f k|ltj]bg k|fKt u/L clen]v
/fv]sf] 5}g .
sf]ifsf] ljj/0fcg';f/ @)^!.^@ b]lv @)&).&! ;Dd ;+emf}tf u/]sf kl/of]hgfdWo] ^&)
;fd'bflos ;+:yf;Fu ?=#) s/f]8 *% nfvsf] kl/of]hgf ;+emf}tf u/]sfdf k|yd tyf bf];|f] ls:tfsf]
?=@@ s/f]8 *$ nfv lgsf;f lbP tfklg clGtd ls:tfdf lbg'kg]{] ?=* s/f]8 ! nfv xfn;Dd klg
dfu u/]sf] b]lvFb}g . ;DkGg ug'{kg]{ cjlw ! b]lv @ jif{ /x]sf tL kl/of]hgfsf] k|ult ljj/0f k]; gxF'bf
klg pknAw u/fOPsf] /sdsf] cj:yfaf/] sf]ifn] vf]hlag u/]sf] b]lvPg . ;+:yfx?;Fu ;Demf}tf u/L
pknAw u/fPsf] /sdsf] cg'udg tyf d"NofÍg ug'k{ b{5 .
4. ;]jf z'Ns — g]kfn /fi6\ a}Ísf] lgb]+zgdf Ohfht k|fKt a}Í tyf ljQLo ;_:yfn] lgIf]k vftf ;~rfng
u/]afkt u|fxsaf6 s'g} lsl;dsf] ;]jf z'Ns lng gkfOg] pNn]v 5 . b'O+ jfl0fHo a}Ín] sf]if;_u
@)^@.^# df ePsf] ;Demf}tfsf] cfwf/df ?-!( nfv ;]jf z'Ns lnPsf 5g\ . lgodgsf/L lgsfosf]
lgb]+zg ljk/Lt lnPsf] ;]jf z'Ns c;'n x'g'kb+5 .

;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


;fj+hlgs vl/b cg'udg sfof+no
;fj{hlgs vl/b sf/afxLnfO{ ;/n / ;xh agfpg], s]Gb|Lo 8f6f a}ssf] :yfkgf u/L vl/b ;Demf}tf
sfof{Gjogsf] cg'udg ug]{ k|of]hgsf nflu tof/ u/]sf] O{Yaf]nkq;DaGwL ;k6j]o/sf] k"0f+tf, kof+Kttf /
ljZj;lgotfsf] d"Nofsg ug]+ p2]Zn] ;"rgf k|ljlw n]vf/LIf0f ul/Psf] 5 .
5. ;k6j]o/sf] If]q Y O+Yaf]nkq k4ltcGtu+t cGt/f+li6\o af]nkq, /fli6\o af]nkq, l;naGbL b/efpkq,
lnnfd a9fa9 cflb ljleGg df]8'on tof/ u/L af]nkqsf ;a} r/0fnfO+ sfof+Gjogdf Nofpg'kg]+df
/fli6\o af]nkq dfq ;d]6]sf]n] O+Yaf]nkq k4ltdf ;a} k|sf/sf af]nkq;DaGwL sfo+ ;dfj]z gx'g]
l:ylt 5 . o;af6 ;k6j]o/df kof+Kttf / k"0f+tf b]lvPg . To:t} ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf
^([!{ cg';f/ af]nkqsf ;a} r/0fx? ;k6j]o/n] g;d]6L af]nkq bflvnfsf] r/0f;Dd dfq ;d]6]sf]
5 . af]nkq d"Nofsg ug]+, vl/b ;Demf}tf ug]+ / e'QmfgL ug]+ r/0fx? klg ;d]6]/ vl/b k|lqmofnfO+
k|efjsf/L Pj_ kf/bzL+ agfpg'kg]+ b]lvG5 . sfof+non] pQm ;k6j]o/ lgdf+0f r/0fdf /x]sf] hfgsf/L
lbPsf] 5 .
;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# cg';f/ ;a} ;fj{hlgs lgsfosf vl/b sfo{sf] cg'udg ug{'kg]{
bfloTj o; sfof{nodf /x]sf]df ;k6j]o/df l;FrfO ljefu, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf;
dGqfno, vfg]kfgL ljefuh:tf s]xL dGqfno / lgsfox?sf] cfa¢tf eP tfklg ;8s ljefu, g]kfnL
;]gf, ;z:q k|x/L annufotsf ;/sf/L lgsfox? cfa4 ePsf 5}gg\ .
;fj{hlgs vl/b;DaGwL sfo{ljlw, k|lqmof tyf lg0f{onfO{ kf/bzL{, j:t'lgi7 / ljZj;gLo
agfpg ;a} ;fj{hlgs lgsfosf vl/b k|lqmofnfO{ ;ˆ6jo]/dfk{mt u/fpg'kg]{ b]lvG5 .
6. k|of]ustf{ btf{ Y ;fj{hlgs lgsfo jf O{Yaf]nkq btf{ ug{ rfxg] af]nkqbftfn] k|of]ustf+ btf+ ug'+kg]+
Joj:yf 5 . pQm Joj:yf cg';f/ @)&@ kmfu'g @) ;Dd ;k6j]o/ cjnf]sg ubf{ ;]jfk|bfos lgsfo
@ xhf/ !(* /x]sf]df ;]jfu|fxL $(% dfq /x]sf] b]lvG5 . ;a} ;/sf/L sfof+no, cw+ ;/sf/L ;_:yf,
;_ul7t ;_:yf Pj_ ;fj+hlgs ;_:yfgx? O+Yaf]nkq k4ltdf ;dfj]z ug'+kb+5 .
7. 8f6fj]z Y ;k6j]o/ ;~rfngaf6 tof/ x'g] 8f6fj]z cf]/fsn l;i6ddf tof/ x'g] Joj:yf 5 . pQm
8f6fj];sf] pkof]usf] nflu 8fpgnf]8 ug]+, cGo 8\fOedf 6\fG;km/ ug]+, ljZn]if0f ug]+ cflb ljifodf
k/LIf0f ubf+ tyofsx? k"0f+?kdf clen]vLs/0f gePsf] tyf ;DalGwt lgsfon] ;f] tyofs pkof]u

24 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no
ug+sf nflu ;f]xL cf]/fsn l;i6d x'g'kg]+ cj:yf /x]sf]n] ;'wf/ u/L ;lhn} tyofs 6\fG;km/ x'g]
Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
8. tyofs 6\fG;km/ Y j]e ;e{/ / a|fph/sf] aLrdf x'g] ;+rf/nfO{ OlGqmK6 u/L ;'/lIft ?kdf tyofs
:yfgfGt/0f ug{ ;]So"/ ;s]6 n]o/ nfO;]G; (SSL license) sf] lg/Gt/tf cfjZos kg]+df O{Yaf]nkq
bflvnf ug]{ j]e;fO6 (gepson.gov.np) sf] Dofb @)&@.!).( df ;dfKt ePsf]df @)&@ kmfu'g;Dd
klg pQm nfO;]G; gjLs/0f u/]sf] kfOPg . ;'/lIft?kdf tyofs cfbfg k|bfg ug{ nfO;]G; gjLs/0f
u/L hf]lvd Go"gLs/0f ug'{kb{5 .
9. ;e{/ Y ;"rgf k|ljlw ljefun] @)&@.(.@# df u/]sf] ;'/Iff k/LIf0fdf sfof{non] k|of]u u/]sf] ;e{/
cBfjlws gePsf]n] ;"rgf k|ljlwsf ;fwg rnfpg g;lsg] jf lgnlDat x'g] Doflnl;o; :s[K6sf
sf/0f ;+j]bgzLn tyofssf] r'xfj6 x'g], d]df]/Ldf tyofs n]lv_bf cGo d]df]/L nf]s];gdf n]lvg] /
;+j]bgzLn tyofssf] r'xfj6 x'g] h:tf hf]lvdx? /x]sf] pNn]v 5 . ctM ;e{/ cBfjlws u/L hf]lvd
Go"gLs/0f ug{'kb{5 .
10. ljB'tLo x:tfIf/ Y ljB'tLo x:tfIf/n] ljB'tLo clen]vnfO{ cgflws[t k|of]u ug{, To:tf] clen]vdf
u}/ sfg'gL tj/af6 kl/jt{g / b'?kof]u ug]{ sfo{nfO{ lgoGq0f ug]+ ePsf]n] ljB'tLo clen]v
x:tfGt/0f ubf{ ljB''tLo x:tfIf/ ug]{ k|lqmof cjnDag ug{'kb{5 .

cGo ;+:yf
g]kfn 6«i6
11. z]o/ laqmL – sfof{no / Ps k|f=ln= aLr @)^&.!.% sf] ;Demf}tfcg';f/ #) jif{sf] nflu uf]s0f{sf]
h+un If]q;lxtsf] hUuf z'? jif{ cd]l/sL 8n/ ! nfv $) xhf/ / k|To]s jif{ km/s b/ sfod u/L
clGtd jif{ cd]l/sL 8n/ @ nfv ^) xhf/;d]t cd]l/sL 8n/ %) nfv ef8f a'emfpg] u/L xf]6n
tyf uNkm l/;f]6{ ;~rfng x'Fb} cfPsf] 5 . ;Demf}tfsf] bkmf @# df sDkgLn] cfˆgf] z]o/ xf]lN8ª %!
k|ltzteGbf a9L /fVg'kg]{ pNn]v 5 . pQm sDkgLn]] Joj;fodf 3f6f Joxf]g'{ k/]sf] sf/0f bzf{O{ k"/}
z]o/ laqmL ug{ @)^&.$.!# df :jLs[lt dfu u/]sf]df 6«i6n] @)&!.(.!^ df ;xdlt k|bfg u/]sf] kfOof] .
;Demf}tfljk/Lt ;xdlt lbg ldNg] b]lv+b}g .
xf]6]n tyf l/;f]6{ ;~rfng ug]{ ;flas sDkgLn] ;Demf}tf cjlw ;dfKt x'Fbf 6«i6nfO{
x:tfGt/0f ug'{kg]{ ef}lts ;+/rgfdWo] lgdf{0f ug{ afFsL l6\jg ?d s6]h / x;{ /fOl8Ë sf];{sf] lhNnf
b/ cg';f/ x'g] nfut ?=@ s/f]8 ^ nfv @)&!.(.& df 6«i6df bflvnf u/]sf] b]lvG5 . pQm nfutdf
cf]e/x]8, slG6Gh]G;L / d"No clea[l4 s/sf] /sd ;dfj]z ug{ 5'6fPsf]n] Go"g d"NoflÍt ?=&$ nfv
;d]t c;'n ug'{kb{5 .
 a]?h" l:ylt – of] jif{ sfof{no / dftxt lgsfo;d]tsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] j]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notkm{ ( lgsfodf ?=$@ s/f]8 $* nfv @ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ! lgsfon] ?=() xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=$@ s/f]8 $& nfv !@ xhf/ afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=! s/f]8 %& nfv %! xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o; ;DaGwL ljj/0f cg';"rL
!% df 5 .
 cGo ;+:yftkm{ $ lgsfosf] ?=( s/f]8 %$ nfv &* xhf/ a]?h" b]lvPsf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f
cg';"rL !^ df 5 .

25 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


cy+ dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !&% sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-! va+ %# ca+ @& s/f]8 ## nfv,
/fh:j ?-# va+ $! ca+ &* s/f]8 !% nfv, w/f}6L ?-( ca+ @! s/f]8 %& nfv / cGo sf/f]af/ ?-%( ca+
@# s/f]8 @* nfv;d]t ?-% va+ ^# ca+ %) s/f]8 ## nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf ;fj+hlgs ;_:yfg, cGo ;_:yf ;ldlt * sf] ?-!! va+ *& ca+ (* s/f]8 $#
nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y utjif+sf] k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnon] k|fljlws ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f gu/fPsf], j}b]lzs C0f /sd kl/rfng ug+ g;sL
k|lta4tf z'Ns lt/]sf], cGt/fli6\o dfGotfcg'?k vr+ n]vfsg gePsf], lgliqmo ;_:yfdf nufgL u/]sf],
e}k/L cfpg] vr+ a9\b} uPsf] / of]ubfgd"ns lgj=lQe/0f k|0ffnL cjnDag gu/]sf] cj:yf oyfjt\ 5 .
1.2 ;fj+hlgs ;_:yfgaf6 ;f_jf aofh p7\g af_sL /x]sf], C0f tyf cg'bfgsf] zf]wegf+ ;dodf k|fKt
gu/]sf] / P]g ljk/Lt /sdfGt/ u/]sf] 5 .
1.3 cfGtl/s /fh:j ljefun] aSof}tf /fh:j Go"g c;'n u/]sf], $ jif+sf] ;LdfGt cjlwdf s/k/LIf0f ug]+
u/]sf], ;Dk"0f+ sf/f]af/ b]vfO+ cfo ljj/0f k]; gu/]sf], ;~rfns ;fk6L lng] qmd g36]sf], C0f /sd
Joj;flos k|of]hgdf k|of]u gePsf], :jLs=t gD;+cg';f/ k|ltnlaw b/ gb]vfPsf]], d"No clej=l4 s/
lkmtf+ lb_bf cfly+s P]gsf] Joj:yf kfngf gu/]sf] l:ylt oyfjt\ 5 .
1.4 eG;f/tkm+ eG;f/ sf]if vftfsf] df}Hbft z"Go gePsf], km/s b/aGbL nufO+ 36L /fh:j c;'n u/]sf],
gkfpg] d"No clej=l4 s/ tyf cGtMz'Ns 5'6 lbPsf] sf/0f 36L dx;'n c;'n ePsf] 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
2. ;dli6ut cfly+s l:ylt Y cy+ dGqfnon] ;dli6ut cfly+s :yfloTj sfod ug+ cjnDag u/]sf]
gLltsf] sfof+Gjog l:ylt dxfn]vf lgoGqs sfof+no / g]kfn /fi6\ a}_sn] k|sfzg u/]sf] tyofs tyf
cy+ dGqfnosf] cfly+s ;j]+If0fsf cfwf/df b]xfocg';f/ b]lvPsf] 5 . ;dli6ut l:yltsf] pknlaw
dfkg ug+ lqjifL+o of]hgf [@)&).&!Y@)&@.&#{ sf k|d'v cfly+s ;"rsx?;_u t'ngf ul/Psf] 5 .
[k|ltztdf{
of]hgfsf] pknlaw
ljifo
nIo 2070/71 2071/72
cfly+s j=l4b/ 6.00 5.50 3.40
d'b|fl:kmlt b/ 7.00 9.10 7.50
s'n /fh:j÷u|fx:y pTkfbg 21.10 18.40 18.40
s'n ;/sf/L vr+÷u|fx:y pTkfbg 25.06 22.40 23.30
rfn" vr+÷u|fx:y pTkfbg 18.63 15.60 15.10
k'_hLut vr+÷u|fx:y pTkfbg 6.44 3.40 4.10
j}b]lzs cg'bfg÷u|fx:y pTkfbg 3.37 1.70 3.50
j}b]lzs C0f÷u|fx:y pTkfbg 2.54 1.10 2.30

26 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
of]hgfsf] pknlaw
ljifo
nIo 2070/71 2071/72
cfGtl/s C0f÷u|fx:y pTkfbg 2.25 1.00 2.50
Jofkf/ 3f6f÷u|fx:y pTkfbg - -32.10 -33.40
ljk|]if0f cfDbfgL÷u|fx:y pTkfbg - 28.17 29.00
s'n pkef]u÷u|fx:y pTkfbg - 89.10 88.60
s'n /fli6«o art÷u|fx:y pTkfbg - 45.10 44.60
lgsf;L÷u|fx:y pTkfbg - 4.62 4.01
cfoft÷u|fx:y pTkfbg - 36.88 37.00
ah]6 3f6f÷u|fx:y pTkfbg 0.59 2.20 4.80
;|f]tM g]kfn /fi6« a}‹, dxfn]vf lgoGqs sfof+no / cy{dGqfnosf] cly{s ;e]+{If0f .

lqjifL+o of]hgfn] ^ k|ltztsf] cf};t jflif+s cfly+s j=l4 b/ k|If]k0f u/]sf] eP tfklg
;dli6ut cfly+s j=l4 b/ @)&).&! / @)&!.&@ df qmdzM %-% / #-$ k|ltzt /x]sf] b]lvof] . o;}
u/L cf};t d'b|fl:kmlt b/ & k|ltzt sfod ug]+ nIo /fv]sf]df qmdzM (-! / &-% k|ltzt /x]s]f 5 .
pRr cfoft / Go"g lgof+tsf sf/0f Jofkf/ 3f6f a9]/ u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf qmdzM #@-! /
##-$ k|ltzt k'u]sf] / ljk|]if0f cfDbfgL u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf qmdzM @*-!& / @( k|ltzt
/x]sf] 5 . o:t} of]hgfn] s'n /fh:j u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf @!-! k|ltzt x'g] cg'dfg u/]sf]df
ljut b'j} cfly+s jif+df !*-$ k|ltzt /x]sf] / k'_hLut vr+ u|fx:y pTkfbgsf] t'ngfdf ^-$$
k|ltzt x'g] nIo ePklg qmdzM #-$ / $-! k|ltzt b]lvPsf] 5 . ah]6 3f6f u|fx:y pTkfbgsf]
t'ngfdf )=%( k|ltzt sfod ug{] nIo /x] tfklg b'O{ jif{df qmdzM @=@ / $=* k|ltzt /x]sf] 5 .
o;/L t'ngfTds ljZn]if0f ubf+ ;du|df ;dli6ut cfly+s l:ylt ;s/fTds b]lvPsf] 5}g .

3. vr+ Joj:yfkg Y;fj+hlgs vr+ Joj:yfkgdf s'zntf clej=lA u/L cfly+s cg'zf;g sfod ug]+, rfn'
vr+df lgoGq0f / k'_hLut vr+df j=l4 ug]+ gLlt ;/sf/n] lnPsf]df # jif+sf] cj:yf b]xfocg';f/ 5M
[?- bz nfvdf{
@)^(.&) @)&).&! @)&!.&@
ljj/0f
vr+ k|ltzt vr+ k|ltzt vr+ k|ltzt
rfn' vr+ 24,74,55 69.00 30,34,94 69.77 33,94,07 63.85
k'_hLut vr+ 5,45,98 15.22 6,66,92 15.33 8,88,44 16.71
ljQLo Joj:yf 5,65,87 15.78 6,48,26 14.90 10,33,07 19.44
s'n vr+ 35,86,40 100.00 43,50,12 100.00 53,15,58 100.00
pko'+Qmfg';f/ ;/sf/L vr+sf] k|j=lQ / o;sf] ;_/rgf ljZn]if0f ubf+ s'n vr+df rfn' vr+sf]
c_z cf};t ^#-*% k|ltzt / k'_hLut vr+sf] c_z !^-&! k|ltztdfq /x]sf]n] k"jf+wf/ Pj_ ljsf;
lgdf+0fdf ck]lIft k|ult ug+ g;s]sf] l:ylt 5 .
4. cg'bfgsf] cg'udg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $![#{ df ah]6df ;dfj]z ePsf]
cg'bfg /sd cy+ dGqfnon] lgsf;f lb_bf lgsf;f lbPsf] /sdaf6 ePsf] k|ult ljj/0f lnO+ h'g
sfdsf] nflu To:tf] /sd lbOPsf] xf] ;f] sfddf vr+ u/] gu/]sf], nIocg';f/ k|ult u/] gu/]sf],
k|rlnt sfg'gadf]lhd n]vfk/LIf0f u/fP gu/fPsf] cg'udg Pj_ d"Nofsg ug'+kg]+ Joj:yf 5 . o; jif+
s=lif ljsf; a}snfO+ ?-! s/f]8 (@ nfv, ;fgf ls;fg a}snfO+ ?-( s/f]8 !) nfv, lgIf]k tyf shf+
;'/If0f lgudnfO+ ?-!@ s/f]8 % nfv / g]kfn /fi6\ a}snfO+ ?-%) s/f]8;d]t $ lgsfonfO+ cg'bfg

27 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
;xof]uafkt ?-&# s/f]8 & nfv lgsf;f pknaw u/fPsf]df cg'udg Pj_ d"Nofsg gubf+ cg'bfg
pkof]usf] ;'lglZrttf olsg ug+ ;lsPg . t;y+ pQm /sd lgwf+l/t k|of]hgdf vr+ u/L k|ult xfl;n
ug'+kb+5 tyf art /sd lkmtf+ ug'+kb+5 .
pko'+Qm cg'bfgdWo] s=lif shf+ Aofh cg'bfg k|of]hgsf nflu of] jif+ ?-%) s/f]8 g]kfn /fi6\
a}snfO+ cg'bfg pknaw u/fPsf]df jiff+Gt;Dd ?-( nfvdfq vr+ eO+ ?-$( s/f]8 (! nfv af_sL 5 .
jflif+s ^ k|ltzt Aofhsf b/n] lwtf] /sd :jLs=t sfo+ljlwadf]lhd dfkb08 k"/f u/]sf s=ifsnfO+
k|bfg ug]+ gLlt 5 . s=lifdf Joj;foLs/0f ug]+ p2]Zocg'?k ah]6 tyf sfo+qmddf /sdsf] Joj:yf ug]+
t/ sfo+qmdadf]lhd ah]6nfO+ sfof+Gjog gul/g'n] ah]6 tyf sfo+qmdsf] pkfb]otf ;d]t b]lvPg .
5. sfof+Gjogdf l9nfO+ Y k'_hL ahf/sf] k"jf+wf/ Ifdtf ljsf;df 6]jf k'Mofpg] p2]Zon] cy+ dGqfno /
Pl;ofnL ljsf; a}saLr h"g @&, @)!! df ePsf] cg'bfg ;xfotf ;Demf}tfcg';f/ ;]K6]Da/ @)!%
;Dd sfo+ ;DkGg ug+ dfr+ !#, @)!# df Ps k/fdz+bftf;_u cd]l/sL 8n/ !( nfv ^) xhf/df
;Demf}tf ePsf]df sfo+;Dkfbgdf l9nfO+ ePsf sf/0f clk|n, @)!^ ;Dd Dofb yk ePsf] 5 .
xfn;Dd ?-( s/f]8 $ nfv [$%-^) k|ltzt{ vr+ ePsf]n] yk ePsf] cjlwdf klg sfo+;DkGg x'g]
cj:yf 5}g . o;af6 ;fj+hlgs C0f Joj:yfkg, lwtf]kq af]8+ cflbsf] P]g, lgod kl/dfh+gsf] nflu
d:of}bf tof/ ug]+, ;fj+hlgs lghL ;fe]mbf/LcGtu+tsf P]g lgod tyf ljlgod cflbsf] d:of}bf tof/
ug]+ sfo+df ljnDa x'g uPsf] 5 .
6. u|fdL0f ljQ If]q ljsf; Sni6/ sfo+qmd Ycy+ dGqfno / Pl;ofnL] ljsf; a}saLr @# l8;]Da/
@)!) df cd]l/sL 8n/ ! s/f]8 @! nfvsf] cg'bfg pknaw u/fpg] ;Demf}tf ePsf]df xfn;Dd
cd]l/sL 8n/ ! s/f]8 !@ nfv $* xhf/ vr+ ePklg cfof]hgf ;DkGg eO;Sbf;Dd g]kfn /fi6\
a}snfO+ n3' ljQ ;_:yfx?sf] lgodg Pj_ cg'udg ug+sf] nflu n3' ljQ P]g agfpg], lgodgsf] nflu
:jtGq lgsfosf] :yfkgf ug]+, g]kfn /fi6\ a}sn] n3'ljQ ;_:yfnfO+ Ohfht k|bfg ug]+ / ;_:yfx?sf]
cg'udg ;'kl/j]If0f ug]+ sfo+;Dkfbg x'g ;s]sf] 5}g . ;fy} s=lif ljsf; a}sdf /0fgLlts ;fe]mbf/
leq\ofpg g;Sb} cfof]hgf ;dfKt ePsf] 5 .
7. lghLs/0f Y lghLs/0f ;ldltn] xfn;Dd lghLs/0f eO;s]sf ;_:yfaf6 ;/sf/n] k|fKt ug+ af_sL
ls:tf, ;Demf}tfsf] zt+adf]lhd nfUg] aofh tyf xhf+gf u0fgf u/L lghLs=t ;_:yfsf] 5'tf5't} clen]v
v8f u/L cBfjlws nut /fvL cfly+s ljj/0fdf ;dfj]z u/]sf] b]lvPg . ljut jif+ lghLs/0f
eO;s]sf] dWo] g]kfn lrof ljsf; lgudaf6 @)%&.&.$ b]lv @)^@.&.# ;Ddsf] aSof}tf ef8f ?-!)
s/f]8 &# nfv, g]kfn /f]lhg P08 6k]+G6fOg sDkgLaf6 of] jif+;Ddsf] ef8fdf !) k|ltzt aofh /
;]jf z'Ns;d]t ?-# s/f]8 ! nfv, /3'klt h'6 ldN;af6 of] jif+sf] ls:tf aofh / xhf+gf ?-! s/f]8
% nfv / e=s'6L sfuh sf/vfgfaf6 ;DklQ tyf Joj;fo laqmLafktsf] ?-!& s/f]8 $ nfv [aofh
/ xhf+gfafx]s{ c;'n u/]sf] 5}g .
lj36g Pj_ vf/]hL ul/Psf !@ ;fj+hlgs ;_:yfgsf] hUuf Pj_ ;DklQ a]rlavg Pj_ pkof]u
ug+ g;lsPsf] cj:yf 5 . lxdfn l;d]G6 sDkgLsf] rf]ef/df /x]sf] *!^ /f]kgL, kf_rvfn, sfe|]df
/x]sf] %) /f]kgL, ;f]v]n sf7df8f}_df /x]sf] !@* /f]kgL hUuf / d]l;g/L tyf cGo ;DklQx?
pkof]uljxLg Pj_ cJojl:yt ?kdf /x]s]f b]lvG5 . lj36g tyf vf/]hL ePsf ;_:yfgsf] ;DklQ
Joj:yfkg ug'k+ b+5 .
8. e}k/L vr+ Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #%[@{ df vr+ ug]+ jf vr+sf] lgsf;f lbg]
clwsf/ k|fKt clwsf/Ln] /sd :jLs=t ah]6leq / ;DalGwt vr+ zLif+sdf k5+ / vr+ ug+ af_sL 5
eGg] ;DaGwdf ljrf/ ug'+kg]+ pNn]v 5 . ljlgof]hg P]gn] 5't\ofPsf] /sd ;f]xL k|of]hgdf vr+
ug'+kg]+df ah]6df e}k/L ah]6 zLif+sdf Psd'i6 Joj:yf ug]+ / cf}iflw pkrf/, e|d0f eQf, eG;f/

28 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
dx;'n lkmtf+, ljz]if /fxt, hUufsf] d'cfJhf ljt/0f cflb sfo+sf] nflu cy+ dGqfnoaf6 k6s]
lg0f+osf cfwf/df ?-!# ca+ $^ s/f]8 $ nfv yk ah]6 lgsf;f u/]sf]df o:tf] lgsf;f ut jif+sf]
?-!) ca+ !& s/f]8 &% nfvsf] t'ngfdf #@-@% k|ltztn] a9L 5 .
;DalGwt sfo+qmd / zLif+sdf ljlgof]hg g} gug]+ jf sd ljlgof]hg u/L e}k/Laf6 lgsf;f lbg]
kl/kf6L a9\b} uPsf] 5 . pQm kl/kf6L a9\b} hf_bf sfo+qmd ah]6 sfof+Gjogdf ;d:of cfpg],
ah]6pk/ Joj:yflksfsf] lgoGq0f sdhf]/ x'g], cg'udgdf sl7gfO x'g], kf/blz+tf gx'g], clen]vgdf
;d:of kg]+ b]lvPsfn] o;k|sf/sf vr+ lgoGq0f ul/g'kb+5 .
9. /sdfGt/ Y cfly+s sfo+ljlw P]g, @)%% sf] bkmf * df ljlgof]hg P]gdf tf]lsPsf] s'g} zLif+sdf
/sd gk'u ePdf ;f] gk'u ePsf] /sd ;f]xL P]gdf tf]lsPsf] s'g} Ps jf PseGbf j9L zLif+sdf art
x'g] ePdf ljlgof]hg P]gdf tf]lsPsf] ;Ldfleq /xL Ps zLif+saf6 csf]+ zLif+sdf cy+ dGqfnon]
/sdfGt/ ug+ ;Sg] Joj:yf 5 . o;cGtu+t b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
9.1 dGqfnon] /sdfGt/ ubf+ ljljw zLif+saf6 ?-#% ca+ *$ s/f]8 !@ nfv cGo zLif+sdf /sdfGt/
u/]sf] 5 . s'g} zLif+sdf art ePsf] /sd dfq gk'u zLif+sdf /sdfGt/ ug+ kfOg] Joj:yf eP
tfklg z'?df ljljw zLif+sdf cj08f /fvL ;f]af6 /sdfGt/ u/L vr+ ug+] Joj:yf P]g;Ddt b]lvPg .
o; jif+ ;f] zLif+saf6 ;fs+ lzv/ ;Dd]ngsf] nflu ?-(( s/f]8 @& nfv / ;_ljwfgsf] hgdt
;sngsf] nflu ?-%% s/f]8 !) nfv /sdfGt/ u/]sf] 5 .
9.2 ljlgof]hg P]gcg';f/ Ps zLif+saf6 ;f] zLif+ssf] ljlgof]lht /sdsf] bz k|ltztdf ga9\g] u/L s'g}
Ps jf Ps zLif+saf6 csf]+ Ps jf PseGbf a9L zLif+sx?df /sd ;fg+ tyf lgsf;f / vr+ hgfpg
;lsg] pNn]v 5 . dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ ;'? ljlgof]hg u/]sf] /sdsf]
*!& k|ltzt ;Dd 36a9 x'g] u/L /sdfGt/ u/]sf] pbfx/0f b]xfodf pNn]v ul/Psf] 5M
[?-nfvdf{
/sdfGt/ v'b jflif+s /sdfGt/ yk
jflif+s ah]6
l;-g_- zLif+s pkzLif+ssf] gfd yk 36 ah]6 36 k|ltzt
rfn'tkm+
1 cy+ dGqfno ljljw 1,85,076 120 1,22,900 62,296 -66.34_
2 Joj:yflksf ;_;b 11,808 8,224 1,900 18,132 53.55
3 lgjf+rg cfof]u 3,419 2,195 264 5,350 56.48
4 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\ 42,924 90,294 298 1,32,920 209.66
k'_hLuttkm+
5 cy+ dGqfno ljljw 44,215 69,845 95,893 18,167 -58.91_
6 ;xsf/L tyf ul/jL 572 28,4 31 8,25 44.23
7 cy+ 3,25,449 1,49,000 1,00 4,74,349 45.75
8 /Iff 27,578 18,127 15,25 44,179 60.20
9 >d tyf oftfoft 1,171 1,605 8,66 1,909 63.02
10 nf]s;]jf 5,68 4,03 0 9,71 70.95
11 o'jf tyf v]ns'b 60 1,00 0 1,60 166.66
12 /fli6\o dfgj clwsf/ cfof]u 35 2,86 0 3,21 817.14
9.3 g]kfn ljB't k|flws/0f, sfnLu08sL …PÚ sf] Ps lgdf+0f Joj;foLn]] g]kfn ;/sf/nfO+ ltg'+ a'emfpg'kg]+
cfos/ ?-&% s/f]8 *& nfv cy+ ljljwaf6 /sdfGt/ u/L pmhf+ dGqfnodfkm+t z]o/ nufgL tyf
C0f nufgL zLif+saf6 lgsf;f Pj_ vr+ u/]sf] 5 . ;DalGwt ;_:yfn] ltg'+ a'emfpg'kg]+ /sd g]kfn
;/sf/n] ljlgof]lht ah]6af6 a'emfp_bf vr+ / /fh:j c;'nLsf] cfsf/ a9fPsf] b]lvG5 .

29 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
9.4 cfly+s jif+sf] cGTodf dxfn]vf lgoGqs sfof+non] k'/fgf cfGtl/s C0fcGt+ut 6\]h/L lansf] ;f_jf
e'QmfgL ug+ ^ pkzLif+saf6 ?-$ ca+ () s/f]8 /sdfGt/af6 yk u/L jiff+Gtdf lgsf;f Pj_ vr+
u/]sf] kfOof] . To:t} tfdfsf]zL hnljB't cfof]hgfsf nflu ?-! ca+ j}b]lzs ;|f]tdf ljlgof]hg ePsf]
/sd ;|f]tfGt/ u/L jiff+Gtdf lgsf;f Pj_ vr+ n]v]sf] kfOof] . cfly+s jif+sf] cGTodf :jLs=t
sfo+qmda]u/ lgsf;f Pj_ vr+ n]Vg' pko'Qm b]lvPg .
of] jif+ Ps ah]6 pkzLif+sdf z'? ah]6 ljlgof]hg gePsf] l:yltdf /sdfGt/af6 ?-! ca+ #(
s/f]8 @% nfv yk u/L vr+ u/]sf] 5 . o;/L vr+ ubf+ ah]6 l;AfGtljk/Lt eO+ cfly+s cg'zf;g sfod
gx'g] x'_bf ljlgof]hg ah]6 gePsf] zLif+sdf /sdfGt/ u/L vr+ ug]+ kl/kf6L lgoGq0f x'g'kb+5 .
10. lk|mh gu/]sf] Ycfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ##[s{ df ;fn tdfd x'g'eGbf sDtLdf
;ft lbg cufl8 cfly+s sf/f]af/ aGb u/L af_sL /x]sf] /sd sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nodf
lkmtf+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . :jf:Yo tyf hg;_Vof dGqfnocGtu+t @ ;_:yfsf] @)&).&! df :jLs=t
ljlgof]lht /sddWo] vr+ geO+ af_sL /x]sf] ?-$ s/f]8 (! nfv lkmtf+ gu/L @)&!.&@ df vr+ ug+
:jLs=lt lbg] cy+ dGqfnosf] lg0f+o lgodljk/Lt 5 .
11. ;|f]tfGt/ Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $)[!{ df :jLs=t ah]6sf] /sd Ps ah]6
pkzLif+s, ;|f]t jf vr+ zLif+saf6 csf]+ ah]6 pkzLif+s, ;|f]t jf vr+ zLif+sdf /sdfGt/ ug]+ clwsf/
cy+ dGqfnonfO+ x'g] pNn]v 5 . of] jif+ dGqfnon] Ps ;|f]tsf] /sd csf]+ ;|f]tdf kl/jt+g ubf+ j}b]lzs
gub, cg'bfg, zf]wegf+, ;f]em} e'QmfgLnfO+ j}b]lzs C0f tyf g]kfn ;/sf/sf] gubdf ;|f]t kl/jt+g u/]sf]
sf/0f g]kfn ;/sf/nfO+ k|fKt x'g'kg]+ ?-^ ca+ !@ s/f]8 *& nfv cg'bfg k|fKt geO+ yk Jooef/ k/]sf]
5 . ljBfno If]q ;'wf/ sfo+qmddf bftfaf6 k|lta4tf ePsf] /sdeGbf ?-! ca+ %^ s/f]8 #$ nfv a9L
vr+ x'g uO+ zf]wegf+ k|fKt x'g g;s]sf] /sd P;P;cf/ zf]wegf+ x'g] cg'bfgaf6 g]kfn ;/sf/df
;|f]tfGt/ u/]sf] 5 . o;/L ;|f]tfGt/ ubf+ g]kfn ;/sf/nfO+ yk Jooef/ kg+ uPsf] 5 .
12. ah]6 k|If]k0f Y of] jif+ rfn' tyf k'_hLut pkzLif+sdf ljlgof]hg ePsf] dWo] #& pkzLif+sdf ah]6
ljlgof]hg ePsf] ?-!& ca+ ^* s/f]8 *) nfv vr+ ePsf] kfOPg . vr+ gePsf zLif+sdWo] ^
pkzLif+sdf ljlgof]hg ePsf] ?-! ca+ * s/f]8 !& nfv k"/} /sdfGt/af6 36fPsf] 5 . o;k|sf/
vr+ gx'g] pkzLif+sdf ljlgof]hg u/L ah]6sf] cfsf/ j=l4 ug]+ sfo+ lgoGq0f x'g'kg]+ b]lvof] .
13. v'b ah]6eGbf a9L vr+ Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #%[@{ df vr+ ug]+ jf
vr+sf] lgsf;f lbg] clwsf/Ln] /sd :jLs=t ah]6leq / ;DalGwt vr+ zLif+sdf k5+ / vr+ ug+ af_sL
5 eg] dfq vr+ ug+ / lgsf;f lbg'kg]+ pNn]v 5 . Psn sf]if vftf k|0ffnL nfu" ubf+ klg of] jif+ &!
ah]6 pkzLif+sdf v'b ah]6 ?-! va+ $ ca+ *! s/f]8 % nfv /x]sf]df ?-! va+ !& ca+ ^) s/f]8
(^ nfv vr+ eO+ ?-!@ ca+ &( s/f]8 (! nfv v'b ah]6eGbf a9L vr+ b]lvg'n] Psn sf]if vftf
k|0ffnLn] ;d]t lgoGq0f ug+ ;s]sf] 5}g .
14. k|lta4tf z'Ns Y bftf;_u ;Demf}tf ubf+ pkof]u ug+ ;Sg] /sd dfq sa'lnot ug'+kg]+df pkof]u
Ifdtfsf] olsg gu/L C0f lnPsf] sf/0f of] jif+ g]kfn ;/sf/n] tLg ljb]zL bftf;_u ePsf] C0f
;Demf}tfcg';f/ C0f /sd kl/rfng ug+ g;sL ?-% s/f]8 $! nfv k|lta4tf z'Ns ltg'+ k/]sf] 5 .
t;y+ C0f kl/rfng Ifdtf a9fpg'kg]+ b]lvG5 .
15. k|zf;lgs k|of]hgdf nufgL Y ljleGg & ;_:yfgdf k|zf;lgs k|of]hg Pj_ tna eQfafkt ?-( s/f]8
(% nfv, # ;_:yfgdf cjsf; bfloTj r'Qmf ug+ ?-$% s/f]8 !* nfv, @ ;_:yfdf k'/fgf] shf+
/fkm;fkm ug+ ?-%# s/f]8 @@ nfv / ! ;_:yfnfO+ ;fwf/0f ;ef ;DkGg ug+ ?-# nfv;d]t s'n ?-!
ca+ * s/f]8 #* nfv C0f nufgL u/]sf] kfOof] . ;_:yfg ;~rfng k|of]hgsf nflu k|zf;lgs vr+,
shf+ /fkm;fkm / ;fwf/0f ;efh:tf sfdsf nflu ;d]t C0f k|bfg ug'+ pko'Qm xf]Og .

30 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
u|fdL0f ljsf; a}sdf nufgL ePsf] C0f ?-!( s/f]8 (^ nfvdWo] g]kfn ;/sf/sf]
@)&!.!@.@( sf] lg0f+ofg';f/ ?-!) s/f]8 cg'bfgdf kl/0ft u/L C0f ;dfof]hg u/]sf] 5 . C0fnfO+
cg'bfgdf kl/0ft u/]sf] plrt b]lvPg .
16. /fh:j 5'6 Y cfly+s P]g, @)&! sf] bkmf !* n] k|rlnt sfg'gdf h'g;'s} s'/f n]lvP tfklg g]kfn
;/sf/n] sfg'gadf]lhdsf] b:t'/, z'Ns, dx;'n / s/sf b/x? 36fpg a9fpg jf cf_lzs jf k"0f+
5'6 lbg;Sg] Joj:yf u/]sf]] 5 . d"No clej=l4 s/ P]g, cGtMz'Ns P]g tyf eG;f/ P]gadf]lhd
tf]lsPsf b/aGbLdf nfUg] s/ dx;'n cfly+s P]gn] 5'6 lbg] Joj:yf u/]sf] 5 . of] jif+ dGqfnon]
cfly+s P]gsf] bkmf !* k|of]u u/L :jf:Yo ;fdu|L / pks/0f, ;jf/L;fwg, ljB'tLo tyf pmhf+h:tf
!&! ;fdu|Lsf] cfoftdf dx;'n 5'6 lbPsf] 5 . pQm 5'6 ;Gbe+df t'ngfTds ljZn]if0f ug+ ;lsg]
/sdut clen]v /fv]sf] 5}g .
;/sf/n] cfoYJoo ljj/0fsf] cleGg cusf] ?kdf /fh:j 5'6sf] ljj/0f ah]6 jStJo;_u} k]; ug]+
cGt/f+li6\o c;n cEof; /x]sf] 5 . /fh:j 5'6sf] pQm ljj/0fdf eG;f/, d"No clej=l4 s/ / cGtMz'Ns
5'6 lbPsf] sf/0f, ;f] 5'6n] /fh:jdf x'g uPsf] sdLsf] /sdut clen]v dGqfnon] tof/ u/]sf] 5}g .
eG;f/ ljefusf] cfl;s'8fnufot cGo ;|f]taf6 hfgsf/L eP;Ddsf] cfwf/df of] jif+ b]xfocg';f/sf] ;_:yf,
j:t' tyf ;]jf k|of]hgdf ?-$(ca+ ! s/f]8 ( nfv /fh:j 5'6 lbPsf] b]lvG5 . o; ;DaGwdf dGqfnon]
5'6sf] clen]vsf nflu ;k6jo]/ tof/ u/]sf] / ;f] sfof+Gjog kZrft\ 5'6sf] /sdut ljj/0f hfgsf/L
x'g] pNn]v u/]sf] 5 . o:tf] ljj/0f ah]6;_u} Joj:yflksfY;_;bdf k]; ug'+kb+5 .
[?-nfvdf{
5'6 ePsf] 5'6 lbPsf]
qm-;_- 5'6sf] k|of]hg qm-;_- 5'6sf] k|of]hg
/fh:j /fh:j
1. cf}iflwsf] sRrf kbfy+/ cf}iflw/ 49,453 2. g]kfnL ;]gf, k|x/Lnufotsf ;/sf/L lgsfo 3,12,72
sL6gfzs cf}iflw
3. PDa'n]G;, zjjfxg 25,48 4. un}rf pBf]usf] kmfOj/, dfgj lgld+t 3,686
kmfOj/ ;d]t/ sl:d/L ofg+ / s6g ofg+
5. sRrf h'6/h'6ldnsf :k]o/ kf6+; 3,873 6. ljb]zL ;xfotfdf ;~rflnt cfof]hgf 1,16,05
7. lk|6]G6 lstfa, lk|G6 d]6]l/on, Go'h 4,896 8. s"6g}lts lgof]u / o"-Pg Ph]G;L 1,89,69
lk|G6 k]k//5kfOsf lstfa/a}s gf]6
9. /;folgs dn 5,74,68 10. bfgf pBf]un] cfoft ug]+ sRrf kbfy+ 4,65,08
11. s6g ;f/L, n'_uL, l;Gb'/ l6s'nL, r'/f 61,15 12. kL-eL-;L- lkmNd, aL-cf]-kL-kL lkmNd 4,30
13. g"g skf; / k-lg- ;fwg 95,76 14. xf]6nn] :t/ j=l4 ug+ k}7f/L ug]+ dfnj:t' 1,37
15. s=lif tyf kz'hGo pTkfbg/pBf]u/ 77,817 16. rnlrq ljsf; af]8+sf] l;kmfl/;df l;g]df 70
x\ofr/L, lrof pBf]u pBf]un] k}7f/L ug]+ dfnj:t'
17. l;d]G6, lSns/ 27,47 18. c:ktfn/ ;fdflhs ;_3 ;_:yf 40,78
19. PnlkhL Uof; 2,48,25 20. e"sDk /fxt p4f/ ;fdu|L 70,87
21. ;f]nf/ aof6\L / cGo 55,13, 22. lkmn/ dfi6/ aofr 2,77
23. ljB't ljsf; ljefusf] l;kmfl/;df 2,12,69, 24. ljB'tLo ;jf/L ;fwg/;jf/L;fwg [^)% 1,773
ljB't pTkfbg pks/0f kf6+; 5'6{/ bdsn
25. t]n ldnn] cfoft ug]+ sRrf t]n 5097, 26. ;'g, rf_bL 1,94,81
27. xjfOhxfh P_j kf6+;x? 3,48,50 28. h]g]/]6/ /]kl;8 y|];/ x\of/f], klDku ;]6 38,689
nufotsf s=lif pks/0f/$ 6geGbf a9Lsf]
Po/slG8;g
hDDff 49,01,09

/fHosf]ifdf k|fKt ePsf] d"No clej=l4 s/ ?-% ca+ &^ s/f]8 ^^ nfv lkmtf+ lbPsf] b]lvG5 .
pQm lkmtf+ /sddf s"6gLlts lgof]unfO+ ?-^ s/f]8 #% nfv ;_3 ;_:yf, lhNnf ljsf; ;ldlt,
gu/kflnsf / ;/sf/L sfof+nonfO+ ?-#^ s/]f8 (@ nfv / df]afOn lgof+tstf+, k}7f/Lstf+ tyf l3p,

31 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
t]n pBf]unfO+ ?-% ca+ ## s/f]8 #( nfv ;dfj]z 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf pNn]vgLo Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
16.1 cfly+s P]g, @)&! df bfgf pBf]un] k}7f/L ug]+ ds}, e6df;sf] lkgfnufotsf dfnj:t'df eG;f/ tyf
d"No clej=l4 s/ 5'6 lbg] Joj:yf 5 . h;cg';f/ of] jif+ ?-$ ca+ ^% s/f]8 * nfv /fh:j 5'6
ePsf] 5 . /fh:j 5'6df cfoft ePsf tL dfnj:t'x? kz'k_IfLsf] bfgf agfpg] k|of]hgdf g} pkof]u
ePsf] cfZj:t x'g] cj:yf 5}g .
16.2 ljB't ljsf; ljefusf] l;kmfl/;df hnljB't pTkfbg, k|;f/0f, ljt/0f, ;~rfng jf ;Def/sf] nflu
cfjZos kg]+] lgdf+0f pks/0fx?, d]l;g/L cf}hf/, l:6n ;L6 / ;f] lgdf+0f ug]+ sRrf kbfy+df cfly+s
P]g, @)&! adf]lhd eG;f/ dx;'n / d"No clej=l4 s/ 5'6 x'g] Joj:yf 5 . ;f]xLadf]lhd of] jif+ ?-@
ca+ !@ s/f]8 ^( nfv /fh:j 5'6 ePsf] 5 . ut
jif+ ljB't ljsf; ljefusf] l;kmfl/;df g]kfndf ;/sf/n] @)&!.&@ df ? $( ca+ ! s/f]8 (
pTkfbg gx'g]nfO+ dfq /fh:j 5'6 lbg'kg]+ Joj:yf nfv 5'6 lbPsf] 5 . ;f] 5'6sf] ljj/0f tof/
x6fPsf] sf/0f of] jif+ ut jif+sf] t'ngfdf o; gu/]sf] / /fh:j 5'6sf] sf/0fn] pkef]Stf tyf
k|of]hgdf ?-^& s/f]8 !$ nfv [$^-!# k|ltzt{ cy+tGqdf k/]sf] k|efasf] laZn]if0f u/]sf] 5}g .
a9L 5'6 lbPsf] 5 . cfly+s P]g, @)&! sf] k|of]u
u/L hnljB't pTkfbg, k|;f/0f, ljt/0f ug]+ cfof]hgfn] ljB't pTkfbg, k|;f/0f, ljt/0f, ;~rfng /
;Def/sf] nflu cfjZos kg]+ pks/0f d]l;g/L cf}hf/, l:6n l;6df 5'6 lbg] Joj:yf /x]klg sG8S6/
tf/x? k}7f/L ubf+ ;d]t 5'6 lbPsf] 5 . sltko cj:yfdf o:tf dfnj:t'sf] dfi6/ lni6 :jLs=t u/fO+
5'6 lbg] u/]sf] ;d]t b]lvG5 .
16.3 cfly+s P]g, @)&!, d"No clej=l4 s/ ;d"x !! sf] bkmf !) tyf ;f]xL P]gsf] eG;f/ dx;'n;DaGwL
bkmf !% sf] pkbkmf @[%{ [cf{ df ;f]nf/ kmf]6f]ef]lN6s 6\o'an/ aof6«Lnufotsf ;fdfgdf j}slNks
pmhf+ k|j4+g s]Gb|sf] l;kmfl/;df eG;f/ dx;'n ! k|ltzt tyf d"No clej=l4 s/ k"/} 5'6 lbg] Joj:yf
5 . o; jif+ ljleGg eG;f/ sfof+noaf6 ;f]nf/ kmf]6f]ef]lN6s 6\o'an/ aof6«Lnufotsf ;fdfgx? k}7f/L
ePsf]df cfly+s P]gsf] k|fjwfgadf]lhd ?-%% s/f]8 !# nfv /fh:j 5'6 ePs]f 5 . Pp6} k}7f/Lstf+n]
eG;f/ dx;'n / d"No clej=l4 s/ lt/]/ jf gltl/sg 5'6df 6\o'an/ aof6\L cfoft u/]sf] / 6\oa' n/
aof6\Lx? ;f]nf/df dfq geO+ OGe6+/df ;d]t k|of]u eO/x]sf]n] ;f}o+ pmhf+nfO+ k|f]T;fxg ug+ lbPsf]
5'6sf] ;b'kof]u ePsf] af/] cfZj:t x'g ;lsPg . eG;f/ tyf d"No clej=l4 s/ 5'6df k}7f/L ePsf
tL aof6\Lx?sf] k|of]u ;DaGwdf ;DalGwt lgsfoaf6 cg'udg x'g'kb+5 .
16.4 j}b]lzs ;xfotfdf ;~rfng x'g] cfof]hgfdf lgdf+0f sfo+sf nflu ;Demf}tfdf Joj:yf ePadf]lhd
cfoft ug]+ lgdf+0f ;fdu|Ldf g]kfn ;/sf/sf] lg0f+oaf6 eG;f/ dx;'n, s/, z'Ns 5'6 lbg]
Joj:yfcg';f/ of] jif+ ?-! ca+ !^ s/f]8 % nfv 5'6 lbPsf] 5 . o:tf ;'ljwfdf cfoft x'g] ;fdu|Ldf
nfUg] /fh:j 5'6 /sdsf] clen]v /fVg], /fh:j 5'6 lbPsf] /sd cfof]hgfsf] nufgLdf ;dfj]z ug]+
u/]sf] 5}g . 5'6df cfofltt ;fdfg ;DalGwt cfof]hgfdf g} pkof]u ePsf] ;'lgZrt u/]sf] 5}g .
j}b]lzs cfof]hgfdf dfi6/ lni6df /fv]/ ;a} dfnj:t'df eG;f/ cGtMz'Ns d"No clej=l4 s/ 5'6
lbPsf], s'g}df eG;f/ dx;'ndfq 5'6 lbg], s'g}df k|of]u x'g] dfnj:t' dWo] cf_lzs kl/df0fdf dfq 5'6
lbg] u/]sf] b]lvG5 . t;y+ j}b]lzs cfof]hgfdf dfi6/ lni6 to ug]+ / /fh:j 5'6 lbg] ;DaGwdf :ki6
gLlt lgwf+/0f x'g'kb+5 .
16.5 cfly+s P]g, @)&! sf] Joj:yf cg'?k ;fd'bflos c:ktfn / ;_:yfx?n] PDa'n]G; / zjjfxg k}7f/L
u/L of] jif+ ?-@% s/f]8 $* nfv /fh:j 5'6 lbPsf] 5 . o:tf] 5'6 ;'ljwfdf k}7f/L ePsf ;jf/L
;fwgdf cf}hf/ lkm6 ul/Psf] x'g'kg]+, ;L6 /fVg gkfpg], 6f9}af6 b]lvg] u/L æg]kfn ;/sf/af6 /fh:j
5'6 ;'ljwf k|fKt" n]lvPsf] x'g'kg]+ Joj:yf 5 . o;} u/L la/fdL cf];f/ k;f/nufotdf ;]jf k|bfg u/]

32 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
afkt lng] ef8f b/ :jf:Yo tyf hg;_Vof dGqfnon] tf]s]adf]lhd x'g] Joj:yf 5 . t/ pko'+Qm
Joj:yfsf] kl/kfngf gePsf]df cg'udg u/]sf] 5}g .
16.6 e"sDkkLl8tx?nfO+ /fxt pknJw u/fpg k}7f/L ul/g] /fxt ;fdu|Lsf] cfoftdf /fh:j;DaGwL
sfo+ljlw, @)&@ adf]lhd /fh:j 5'6 x'g] Joj:yf 5 . o; Joj:yfcGtu+t lqkfn, h:tfkftf,
vfBfGgnufot cGo /fxt ;fdu|Lsf] k}7f/Ldf ?-&) s/f]8 *& nfv /fh:j 5'6 ePsf] 5 . pQm
/fh:j 5'6dWo] ;_3;_:yfn] lqkfn k}7f/L ubf+ /fh:j 5'6 lbg'sf cltl/Qm Jofj;flos ?kdf k}7f/L ubf+
;d]t /fh:j 5'6 lbPsf] 5 .
17. ;dli6ut C0f Y sfof+non] k]; u/]sf] ljj/0fdf @)&!.&@ ;Dd g]kfn ;/sf/sf] s'n C0f bfloTj
?-% vj+ $$ ca+ (! s/f]8 *^ nfv /x]sf] 5 . h;dWo] cfGtl/s C0f ?-@ va+ ! ca+ ^% s/f]8
^* nfv / j}b]lzs C0f ?-# va+ $# ca+ @^ s/f]8 !* nfv /x]sf] b]lvG5 . To;}u/L @)&!.&@ sf]
s'n ufx+:y pTkfbg [rfn' d"Nodf{ ?-@! va+ @% ca+df s'n C0f bfloTj @%-^$ k|ltzt /x]sf] 5 .
h;df cfGtl/s C0f (-$( k|ltzt / j}b]lzs C0f !^-!^ k|ltzt /x]sf] 5 . s]Gb|Lo tyofs
ljefusf] @)&@ cfiff9sf] tyofscg';f/ s'n hg;_Vof @ s/f]8 *# nfv #! xhf/nfO+ cfwf/ dfGbf
of] jif+;Dddf k|ltJolQm s'n C0f bfloTj ?-!( xhf/ @#$.)! /x]sf] 5 . k|ltJolQm C0f bfloTj ut
jif+eGbf ?-*#%.Y n] sd /x]sf] 5 .
18. ;fj+hlgs C0f Joj:yfkg Y ;fj+hlgs C0f Joj:yfkgsf] cGt/f+li6\o cEof; kfngf ;DaGwdf
b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
18.1 g]kfn ;/sf/ cy+ dGqfno / dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 ;Dkflbt C0f Joj:yfkg;DaGwL sfo+sf]
ljZj a}saf6 ePsf] C0f Joj:yfkgsf] sfo+ ;Dkfbg d"Nofsg [8]Dkf{ cg';f/ C0f Joj:yfkgsf]
sfg'gL ;_/rgf / Joj:yfksLo 9f_rf, C0f;DaGwL /0fgLlt, ljQLo / df}b|Ls gLlt;_usf] ;dGjo,
cfGtl/s tyf afxo C0fk|flKt / gub k|jfxsf] cg'dfg, gub df}Hbft Joj:yfkg, tyofssf] ;'/Iff
Joj:yf cflb ljifodf Go"gtd dfkb08;d]t gk'u]sf] l:ylt 5 . o:t}, n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf
Joxf]/fsf] sfof+Gjog k|lta4tf C0f Joj:yfkg /0fgLlt, C0fsf] j}wflgs k|ltj]bg cfjZostfsf]
;_af]wg / hdfgt hf/L ug]+ gLlt Pj_ sfo+ljlw d"Nofsg of]Uo gePsf] cj:yf ljBdfg 5 . ctM C0f
Joj:yfkg sfo+ k|efjsf/L agfpg'kb+5 .
18.2 Jofkf/ tyf ljsf;;DaGwL ;_o'Qm /fi6\ ;_3Lo ;Dd]ng [c_s6f8{ af6 kfl/t C0f n]gb]g;DaGwL
l;4fGtcg';f/ C0f Joj:yfkg sfof+no :yfkgf ul/g'kg]+, C0f Joj:yfksnufot C0f k|flKt
k|lqmofdf ;_nUg :jb]zL tyf ljb]zL lgsfosf kbflwsf/LnfO+ g}lts cfr/0f ljk/Lt sfo+ u/]df
sf/afxL ug+ sfg'gL Joj:yf x'g'kg]+, C0fsf k|To]s ;Demf}tf / lj:t=t k|ltj]bg Joj:yflksf ;_;bdf
k]; ug'+kg]+, C0f k|flKt tyf nufgL ;DaGwdf bL3+sfnLg / dWosfnLg /0fgLlt tof/ ug'+kg]+, nfut
nfe ljZn]if0f ug]+ ;_:yfut Ifdtf clej=l4 x'g'kg]+ / C0f k|flKt tyf nufgLdf x'g] hf]lvd Go"gLs/0f
ug+ ;K6j]o/ k|of]u ug'+kg]+ h:tf C0f Joj:yfkgsf cfwf/e"t l;4fGt dGqfnon] cg';/0f u/]sf]
kfOPg . ctM Jofkf/ tyf ljsf;;DaGwL ;_o'Qm /fi6\;_3Lo ;Dd]ng [c_s6f8{ sf] C0f k|flKt ;DaGwL
;fdfGo l;4fGtsf] kl/kfngf u/L C0f Joj:yfkg sfo+ k|efjsf/L ul/g'kb+5 .
19. z]o/ nufgL k|ltkmn Y dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ g]kfn ;/sf/n] !)^
;_:yfdf ut jif+;Dd ? ! vj+ @^ ca+ *@ s/f]8 !$ nfv z]o/ nufgL u/]sf]df of] jif+ yk ? !^
ca+ * s/f]8 %( nfv nufgL eO+ xfn;Dd !)$ ;_:yfdf s'n ? ! vj+ $@ ca+ () s/f]8 &# nfv
z]o/ nufgL ePsf]df of] jif+ * ;_:yfaf6 ? !# ca+ %# s/f]8 !^ nfv nfef_z nufgLsf] (-$^
k|ltzt k|fKt ePsf] 5 . ;/sf/n] nufgL u/]sf] dWo] clwsf_z ;_:yf 3f6fdf /x]sf5g\ . ut
jif+sf] nufgL k|ltkmn !)-@% k|ltztsf] t'ngfdf of] jif+ )-&( k|ltztlaGb'n] k|ltkmn 36]sf] 5 .
pQm ;_:yfdf g]kfn ;/sf/sf] cf_lzs, clwsf_z / k"0f+:jfldTj ePsf] ;_:yfsf] 5' tf5't} clen]v /fvL
33 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
;f]adf]lhd nufgL / k|ltkmnsf] ljZn]if0f u/]sf] 5}g . nufgL k|ltkmn Go"g /x]sf] kl/k|]Iodf
;/sf/L ;_:yfgsf] bIftf clej=l4 x'g'kb+5 .
20. /fh:j c;'nL Y of] jif+ ?-$ va+ @$ ca+ &% s/f]8 !@ nfv /fh:j c;'n ug]+ cg'dfg /x]sf]df ?-$
va+ % ca+ *^ s/f]8 ^! nfv [(%-%% k|ltzt{ c;'n u/]sf] dxfn]vf lgoGqs sfof+non] pknaw
u/fPsf] /fh:jsf] s]Gb|Lo cfly+s ljj/0fdf pNn]v 5 . of] jif+sf] zLif+sut /fh:jsf] nIo tyf oyfy+
c;'nLsf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
n]vfk/LIf0faf6
zLif+s nIo c;'nL c;'nL k|ltzt
b]lvPsf] c;'nL
!- cfos/ 94,53,28 89,09,11 94.24 88,37,31
@- 3/ hUuf tyf cGo ;DklQdf nfUg] s/ 5,54,89 9,39,94 169.39 9,21,06
#- cGo 15,03,15 13,96,51 92.90 13,18,96
k|ToIf s/ 1,15,11,32 1,12,45,56 97.69 1,10,77,33
!- eG;f/ 80,66,92 74,84,12 97.73 74,98,04
@- d"No clej=l4 s/ / cGtMz'Ns 1,78,18,18 1,66,05,99 93.20 1,52,51,96
#- cGo 2,56,87 2,59,84 101.16 2,59,25
ck|ToIf s/ 2,61,41,97 2,43,49,95 93.15 2,30,09,25
s/ /fh:j 3,76,53,29 3,55,95,51 94.53 3,40,86,58
!- ;DklQ laqmLaf6 k|fKt cfo 23,07,38 22,70,87 98.42 22,56,66
@- j:t' tyf ;]af laqmL 14,72,34 12,23,06 83.07 11,81,35
#- b08 h/Lagf / hkmt 44,34 1,25,43 282.88 1,26,97
$- cGo x:tfGt/0f 24 50 208.33 57
%- lalaw 9,97,53 13,71,24 134.46 13,68,19
u}/s/ /fh:j hDdf 48,21,83 49,91,10 103.51 49,33,74
s'n /fh:j hDdf 4,24,75,12 4,05,86,61 95.55 3,90,20,32
dxfn]vf lgoGqs sfof+non] ?-$ va+ % ca+ *^ s/f]8 ^! nfv c;'nL b]vfP klg
n]vfk/LIf0faf6 ?-# va+ () ca+ @) s/f]8 #@ nfv c;'nL b]lvPsf]n] s'n c;'nLdf ?-!% ca+ ^^
s/f]8 @( nfv km/s k/]sf] 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no, jL/uGhn] ?-( ca+ #& s/f]8, sf7df8f}_n]
?-# ca+ *# s/f]8, g]kfnuGhn] ?-! ca+ (^ s/f]8, s}nfnLn] ?-&* s/f]8 / s/bftf ;]jf sfof+no,
w'lnv]nn] ?-! ca+ @# s/f]8;d]t ?-!& ca+ !& s/f]8 eG;f/laGb'df c;'n ePsf] d"No clej=l4 s/
/ cGtMz'Ns ;DalGwt sfof+non] cfly+s ljj/0fdf c;'nL gb]vfPsf] sf/0f km/s b]lvPsf] 5 . pQm
km/s /sd ;dfof]hg ubf+ s'n c;'nLdf ?-! ca+ %! s/f]8 km/s b]lvPsf] 5 .
21. s/ km5of}+6 cfof]u, @)&! Y s/ km5\of}+6 cfof]u P]g, @)## sf] bkmf # n] lbPsf] clwsf/ k|of]u u/L
g]kfn ;/sf/n] @)&! Dff3 @@ df cfof]u u7g u/]sf] lyof] . cfof]usf] sfof+jlw @)&@ cfiff9
d;fGt;Dd /x]sf]df g]kfn ;/sf/sf] lg0f+oaf6 @)&@ c;f]h d;fGt;Dd yk u/]sf] b]lvG5 . s/
km5\of}+6 cfof]u, @)&! sf] Joj:yf ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
21.1 s/ km5\of}+6 cfof]u P]g, @)## df k|rlnt g]kfn sfg'gadf]lhd lgwf+/0f tyf c;'n ug'+kg]+ aSof}tf
s/x? lgwf+/0f u/L c;'n ug+ s/ km5\of}+6 cfof]u u7g ug+;Sg] Joj:yf 5 . cfos/ P]gdf cfGtl/s
/fh:j ljefunfO+ :jljj]sLo cfwf/df s/ lgwf+0f ug+;Sg] clwsf/;d]t lbPsf] kl/k|]Iodf l;h+gf x'g]
ljjfb ;dfwfg ug+ cfof]usf] Joj:yf u/]sf] b]lvG5 . cfos/ P]g, @)%* n] :jo_ s/ lgwf+/0f
k|0ffnLnfO+ cjnDag u/]sf] / ;f]xL P]gsf] kl/R5]b @! n] ljefu tyf dftxtsf sfof+nox?n] u/]sf]
s/ lgwf+/0fsf lg0f+ox? k'g/fjnf]sg / k'g/fj]bg x'g] Joj:yf u/]sf] 5 . ljefu tyf dftxtsf
sfof+nox?n] u/]sf] lg0f+o lrQ ga'em\g] s/bftfn] ljefu;dIf k|zf;sLo k'g/fjnf]sgsf] nflu lgj]bg

34 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
lbg;Sg] / ljefusf] lg0f+odf lrQ ga'emfpg] s/bftfn] /fh:j Gofoflws/0fdf k'g/fj]bg lbg;Sg]
Joj:yf ;d]t 5 . /fh:j Gofoflws/0fsf] k}m;nf lrQ ga'e]m ;jf]+Rr cbfntsf] cg'dltn] k'g/fj]bg
nfUg] Joj:yf 5 . pko'+Qm Joj:yf afx]s s/;DaGwL lajfb ;dfwfgsf] nflu cGo Joj:yf u/]sf]
b]lv_b}g .
cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !$@ n] k|rlnt sfg'gdf h'g;'s} s'/f n]lvPsf] eP tfklg
;fna;fnL nfu" x'g] cfly+s P]gn] o; P]gdf ;_zf]wg u/L s/ nufpg], lgwf+/0f ug]+, a9fpg], 36fpg],
5'6 lbg] jf ldgfxf lbg];DaGwL Joj:yf u/]sf]df afx]s cGo s'g} klg P]gn] o; P]gadf]lhdsf s/sf
Joj:yfx?df s'g} klg ;_zf]wg, kl/jt+g jf s/;DaGwL cGo Joj:yfx? ug+ g;Sg] Joj:yf u/]sf] 5 .
pQm P]gn] s/;DaGwL ljjfb ;dfwfgsf nflu kof+Kt sfg'gL Joj:yf u/]sf] / P]gadf]lhd
afx]s cGo s'g} klg P]gn]] s/;DaGwL cGo Joj:yfx? ug+ gldNg] / :jo_ s/ lgwf+/0fsf] cjwf/0ff
sfof+Gjog gx'_bfsf] km/s kl/k|]Iodf ljjfb ;dfwfgsf] nflu Joj:yf ul/Psf] P]gsf] cfwf/df cfof]u
u7g u/L ljjflbt s/sf ljifox? 6'uf] nufpg' cfos/ P]g cg's"n b]lvPg .
21.2 g]kfnsf] ;_ljwfgsf] wf/f @$! pkwf/f [#{ cg';f/ dxfn]vfk/LIfsnfO+ sfdsf nflu n]vf;DaGwL
sfuhkq h'g;'s} avt x]g+ kfpg] clwsf/ 5 . dxfn]vfk/LIfs jf To;sf s'g} sd+rf/Ln] dfu u/]sf]
h'g;'s} sfuhkq tyf hfgsf/L pknAw u/fpg' ;DalGwt sfof+no k|d'vsf] st+Jo x'g] Joj:yf u/]sf]
5 . cfof]un] sfo+;Dkfbgsf] clGtd glthfsf] ?kdf tof/ u/]sf] k|ltj]bgsf] 5fof_k|lt pknaw u/fpg
@)&@.!!.# df cfGtl/s /fh:j ljefu / @)&@.!!.!$ df cy+ dGqfno;_u cg'/f]w u/]sf]df pQm
lgsfox?af6 pknAw gu/fPsf]n] n]vfk/LIf0f sfo+df afwf k'u]sf] 5 . cy+ dGqfno / cfGtl/s
/fh:j ljefuaf6 g]kfnsf] ;_ljwfgn] Joj:yf u/]sf] dxfn]vfk/LIfssf] clwsf/nfO+ a]jf:tf u/]sf]
sf/0f hjfkmb]lxtf jxg u/]sf] kfOPg .

dxfn]vf lgoGqs sfof+no


22. /fh:j le8fg Y sfof+non] k]; u/]sf] /fh:jsf] s]lGb|o cfly+s ljj/0fdf g]kfn /fi6« a}scg';f/ of] jif+
ljleGg * a}sdfkm+_t ?-$ va+ #* ca+ %) s/f]8 #& nfv /fh:j c;'n ePsf] b]vfPsf] 5 . sf]if tyf
n]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0f cg';f/ ljleGg a}sdfk+mt ?-$ va+ #* ca+ #( s/f]8 #) nfv
/fh:j c;'nL b]lvPsf] 5 . b'O+ lgsfoaLr /fh:j c;'nLdf ?-!! s/f]8 & nfv km/s k/]sf]n] oyfy+
/fh:j c;'nL olsg ug+ ;lsPg . a}sut /fh:j c;'nL g} km/s b]lvg'sf] sf/0f :ki6 u/L lx;fa ldnfg
ug'+kg]+ b]lvG5 .
ut cfly+s jif+df gub df}Hbft /x]sf] /fh:j ?-! ca+ %# s/f]8 %@ nfvdWo] ?-! ca+ $^
s/f]8 !( nfvdfq of] jif+sf] cfly+s ljj/0fdf lhDd]jf/L ;f/]sf]n] ?-& s/f]8 ## nfv 36L lhDd]jf/L
;f/]sf] /sd bflvnf x'g'kb+5 .
23. ;l~rtsf]if Y sfof+non] k]; u/]sf] ;l~rt sf]ifsf] k|flKt / e'QmfgLsf] cj:yf lgDgfg';f/ 5M
[?- nfvdf{
36 a9
ljj/0f cf-j- @)&!.&@ cf-j- @)&).&!
k|ltzt
k|flKt
!- /fh:j tyf cg'bfg 4483332 4059976 10.43
s- /fh:j 4119590 3623555 13.69
v- cg'bfg 363742 436422 -16.65
@- ljQLo Joj:yf 648814 439370 47.67
s- C0f nufgL lkmtf+ 20815 5698 265.30
v- z]o/ laqmL

35 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
36 a9
ljj/0f cf-j- @)&!.&@ cf-j- @)&).&!
k|ltzt
u- j}b]lzs C0f k|flKt 204323 219528 -6.93
3- cfGtl/s C0f k|flit 42367^ 214144 97.85
#- cGo k|flKt - 39
hDdf 5132146 4499385 14.06
e'QmfgL
!- rfn' jif+sf] e'QmfgL 4282511 3701861 15.69
s- ;l~rt sf]if dfly Jooef/ x'g] /sddf
vr+ 93348 134953 -30.83
v- ljlgof]hg P]gAf/f ePsf] vr+ 4189163 3566908 17.45
@- ljQLo Joj:yf cGtu+tsf] e'QmfgL 1033072 648258 59.36
s- ;l~rt sf]if dfly Jooef/ x'g] /sddf
vr+ 644578 418771 53.92
v- ljlgof]hg P]g 4f/f ePsf] vr+ 388494 229487 69.29
#- sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+noaf6 vr+
ePsf] t/ a}_saf6 e'QmfgL gePsf] vr+
;dfof]hg -808 -27 2892.59
hDdf 5314775 4350092 22.18
$- ut jif+sf] 5'6 e'QmfgL 178
gubdf kl/jt+g -182629 149115 -222.48
cf-j- sf] z'?sf] df}Hbft -615759 -764874 -19.50
cf-j- sf] clGtd df}Hbft -798388 -615759 29.66
ljQLo Joj:yfcGtu+tsf] e'QmfgL ut jif+ ?-^$ ca+ *@ s/f]8 %* nfv /x]sf]df of] jif+ ?-!
va+ # ca+ #) s/f]8 &@ nfv eO+ ut jif+sf] t'ngfdf %(-#^ k|ltzt j=l4 ePsf] 5 . ut jif+ C0f
nufgL lkmtf+ ?-%^ s/f]8 (* nfv /x]sf]df of] jif+ ?-@ ca+ * s/f]8 !% nfv k'u]sf] 5 . cfGtl/s
C0f ut jif+ ?-@! ca+ $! s/f]8 $$ nfv lnPsf]df of] jif+ (&-*% k|ltztn] j=l4 eO+ ?-$@ ca+
#^ s/f]8 &^ nfv /x]sf] 5 . j}b]lzs C0f / cg'bfg ut jif+eGbf qmdzM ^-(# / !^-^% k|ltztn]
36]sf] sf/0f cfGtl/s C0f p7fpg' k/]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf cGo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
23.1 k|rlnt P]g sfg'gsf] Joj:yf cg'?k ;/sf/L n]vf gub cfwf/df n]vfsg ul/g] Joj:yf 5 . t/
;l~rt sf]ifsf] jflif+s df}Hbft C0ffTds b]vfPsf] 5 . ut jif+;Dd ;/sf/sf] df}Hbft ?-^! ca+ %&
s/f]8 %( nfv C0ffTds ePsf]df of] jif+ k'gM ?-!* ca+ @^ s/f]8 @( nfv Go"g x'g uO+ xfn;Dd
?-&( ca+ *# s/f]8 ** nfv /x]sf] 5 . gubdf cfwfl/t k|0ffnL cjnDag u/L tof/ u/]sf] ljQLo
ljj/0fdf C0ffTds df}Hbft b]lv_bf ljQLo ljj/0fn] oyfy+tf lrq0f u/]sf] b]lv_b}g . ;f] ;DaGwdf
lx;fa ldnfg x'g'kb+5 .
23.2 /fli6«o k'glg+df+0f sf]ifdf g]kfn ;/sf/ [dlGqkl/ifb\{ sf] lg0f+ofg';f/ cGo ;_:yf ;zt+ cg'bfg
zLif+saf6 ?-!) ca+ vr+ n]vL @)&@.#.@* df v !@ vftfdf /sd ;f/]sf] 5 . pQm /sd oyfy+ vr+
geO+ vftf 6\fG;km/dfq ePsfn] ;l~rt sf]ifdf cgfjZos vr+ j=l4 ePsf] 5 .
23.3 ;l~rt sf]ifsf] cfly+s ljj/0fdf afxo C0fcGt+ut zf]wegf+ k|fKt ?-( ca+ !$ s/f]8 @^ nfv /
;f]em} e'QmfgL [k|ToIf C0f{ ?-!! ca+ @* s/f]8 (& nfv;d]t ?-@) ca+ $# s/f]8 @# nfv cfDbfgL
b]vfPsf] 5 . g]kfn /fi6\ a}sn] k|:t't u/]sf] s]Gb|Lo 6\]h/L lx;fadf j}b]lzs C0f k|fKtL ?-!# ca+ ##
s/f]8 !^ nfv b]vfPsf]n] g]kfn /fi6\ a}ssf] 6\]h/L lx;fa;_u sfof+non] k]; u/]sf] C0f /sd;d]t
km/s k/]sf] 5 . o;/L ;l~rt sf]if / g]kfn /fi6\ a}sn] km/s km/s k|flKt lx;fa b]vfPaf6 C0f
k|flKt lx;fa olsg ug+ ;Sg] cj:yf /x]g . sfof+non] k|:t't u/]sf] ;l~rt sf]ifsf] cfly+s ljj/0f /
g]kfn /fi6\ a}sn] k|:t't u/]sf] s]Gb|Lo 6\]h/L lx;fadf j}b]lzs C0f k|flKt ?-& ca+ !) s/f]8 & nfv
km/s kgf+sf] sf/0f olsg u/L lx;fa ldnfg ug'+kb+5 .
36 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
23.4 ;l~rt sf]ifsf] cfly+s ljj/0fdf j}b]lzs cg'bfgcGtu+t gub k|fKt ?-% ca+ ** s/f]8 (% nfv,
zf]wegf+ k|fKt ?-@) ca+ ^% s/f]8 %@ nfv, ;f]em} e'QmfgL [k|ToIf cg'bfg{ ?-( ca+ @& s/f]8 *
nfv / j:t'ut ;xfotf ?-%% s/f]8 *& nfv;d]t ?-#^ ca+ #& s/f]8 $@ nfv cfDbfgL b]vfPsf]
5 . o:t} g]kfn /fi6\ a}sn] of] jif+ ?-@* ca+ ($ s/f]8 *^ nfv cg'bfg k|fKt ePsf] b]vfPsf] 5 .
o;/L ;l~rt sf]ifn] b]vfPsf] [k|ToIo cg'bfg / j:t'ut ;xfotf afx]s{ / g]kfn /fi6\ a}ssf] cg'bfg
k|flKt lx;fasf] ?-@ ca+ $) s/f]8 #( nfv km/s b]lvPsf]n] lx;fa ldnfg x'g'kb+5 .
23.5 dxfn]vf lgoGqs sfof+non] ;l~rt sf]ifsf] lx;fasf] 9f_rf tof/ u/L dxfn]vfk/LIfssf] sfof+noaf6
:jLs=t u/fPsf] 5}g . ;fy} pQm lx;fadf plNnlvt /sd sndx? k|dfl0ft ug]+ cg';"rL /
;f]adf]lhdsf ;xfos vftfx?;d]t cBfjlws /x]sf] kfOPg . t;y+ sfof+non] k|rlnt P]g, lgod Pj_
c;n cEof;nfO+ cfwf/ lnO+ ;l~rt sf]ifsf] 9f_rf tof/ u/L dxfn]vfk/LIfssf] sfof+noaf6 :jLs=t
u/fpg'kb+5 .
23.6 dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 @)&@.!@.!! df ;f]e}m e'QmfgLnufotsf vr+ yk u/L cfly+s jif+
;dfKt ePsf] sl/a ( dlxgfkl5 dfq ;_zf]lwt cfly+s ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . o;af6 j}b]lzs ;|f]t
vr+ Joj:yfkg / k|ltj]bg k|0ffnL k|efjsf/L b]lvPg .
24. j:t'ut ;xfotf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod *&[s{ adf]lhd dGqfnoaf6 s]Gb|Lo
cfly+s ljj/0f k|fKt ePkl5 dxfn]vf lgoGqs sfof+non] gub, ;f]em} e'QmfgL tyf j:t'ut C0f jf
;xfotf jf C0f;d]tsf] s]Gb|Lo n]vf /fvL PsLs=t jflif+s cfly+s ljj/0f tof/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
dxfn]vf lgoGqs sfof+non] k]; u/]sf] PsLs=t jflif+s cfly+s ljj/0fdf :jf:yo dGqfnocGtu+t
o'lg;]kmaf6 k|fKt EoflS;g tyf vf]khGo j:t'ut ;xfotfafktsf] ?-!^ ca+ @& s/f]8 %* nfv tyf
g]kfnL ;]gfnfO+ ef/tLo ;/sf/af6 k|fKt j:t'ut ;xfotf ?-%^ s/f]8 ** nfv ;l~rt sf]ifsf]
cfly+s ljj/0fdf ;dfj]z gePsf]n] ;f] ljj/0fn] cfoYJoosf] oyfy+ l:ylt lrq0f ub}+g .
25. aSof}tf Y dxfn]vf lgoGqs sfof+nosf] c;'n ug'+kg]+ aSof}tf ut jif+ ?-^) ca+ ^( s/f]8 !* nfv
/x]sf]df o; jif+ !^-#) k|ltzt j=l4 eO+ lgDgfg';f/ ?-&) ca+ %* s/f]8 $! nfv k'u]sf] 5
[?- nfvdf{
qm-;_- ljj/0f efvf gf3]sf] ;f_jf efvf gf3]sf] Aofh hDdf k|ltzt
! cfGtl/s C0f @!,%!,*^ !),($,*) #@,$^,^^ $^
@ j}b]lzs C0f (,)!,!( @(,!),%^ #*,!!,&% %$
hDdf #),%#,)% $),)%,#^ &),%*,$! !))
k|ltzt $#-@% %^-&% !))-)) Y
efvf gf3]sf] ;f_jf, Aofh c;'n ug+ aLhs hf/L ug]+ sfo+ z'? u/] tfklg c;'nL sfo+
k|efjsf/L x'g ;s]sf] 5}g . efvf gf3]sf ;f_jf, Aofh af_sL /fVg]df vf/]h ePsf, laqmL tyf ef8fdf
uPsf, cl:tTj ;dfKt ePsf / lgliqmo ;_:yfx?;d]t /x]sf 5g\ . efvf gf3]sf] ;f_jf lkmtf+ tyf Aofh
c;'n ug]+ sfo+ x'g'kb+5 .
26. zf]wegf+ vr+ Y o; jif+sf] vr+ Joxf]g]+ ;|f]tdWo] j}b]lzs cg'bfg zf]wegf+af6 ?-#^ ca+ @% s/f]8 !^
nfv / j}b]lzs C0f zf]wegf+af6 ?-#$ ca+ *) s/f]8 @% nfv;d]t ?-&! ca+ % s/f]8 $! nfv
vr+ Joxf]l/g] pNn]v ePsf]df j}b]lzs cg'bfg zf]wegf+tkm+ ?-@# ca+ %& s/f]8 %* nfv / j}b]lzs
C0f zf]wegf+tkm+ ?-!# ca+ ## s/f]8 ** nfv;d]t ?-#^ ca+ (! s/f]8 $^ nfv vr+ ePsf] b]lvof] .
ah]6 aQmJodf cg'dfg ul/Psf] /sdsf] t'ngfdf o; jif+sf] vr+ j}b]lzs cg'bfgtkm+ ^%-)# k|ltzt
/ j}b]lzs C0ftkm+ #*-#@ k|ltzt /xL ;du|df %!-(% k|ltzt dfq pkof]u ePsf] b]lvG5 .

37 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
27. cg'bfg zf]wegf+ Y ut jif+;Dd cg'bfgtkm+ zf]wegf+ lng ?-!& ca+ @# s/f]8 @ nfv af_sL /x]sf]df o;
jif+ zf]wegf+ k|fKt ug]+ u/L vr+ ePsf] ?-@# ca+ %& s/f]8 %* nfv;d]t hDdf zf]wegf+ x'g'kg]+
?-$) ca+ *) s/f]8 ^) nfvdWo] of] jif+ ?-!& ca+ @( s/f]8 ## nfv k|fKt / ?-@ ca+ @$ s/f]8 #^
nfv lx;fa ldnfg eO+ jiff+Gtdf ?-@! ca+ @^ s/f]8 (! nfv af_sL /x]sf] 5 . ut jif+sf] t'ngfdf
cg'bfg zf]wegf+ @#-$$ k|ltztn] a9]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf cGo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
27.1 cg'bfgtkm+ a9L ;f]wegf+ af_sL /fVg] dGqfnodf lzIff dGqfnosf] ?-!$ ca+ # s/f]8 $ nfv, ;_3Lo
dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnosf] ?-# ca+ & s/f]8 ** nfv / cy+ dGqfnosf] ?-#) s/f]8
*$ nfv /x]sf] 5 . s'n /sddWo] cfof]hgf gv'n]sf] ?-$ s/f]8 @# nfv C0ffTds /x]sf] 5 .
27.2 ljleGg bft= /fi6\ tyf ;_:yfx? h:t} rLg, o'lg;]km, hfkfg, x]Ne]6f;, hL-6L-h]8af6 zf]wegf+ x'g'kg]+
cg'bfg /sd ut ljut jif+b]lv lhDd]jf/L ;fb}+ Nofpg] u/]sf] 5 . bft=;_:yf P-8L-aL-, cfO+-8L-P-,
cfOkmf8 / P;-P;-cf/-sf] zf]wegf+ lx;fadf ?-@ ca+ @$ s/f]8 #^ nfv lx;fa ldnfg u/]sf] 5 .
sltko ;_:yfx?af6 zf]wegf+ x'g gcfPsf] l:ylt 5 .
27.3 sfof+noaf6 k]; ePsf] ljj/0fdf ljleGg of]hgfdf zf]wegf+ x'g af_sL ?-! ca+ &# s/f]8 #$ nfv
C0ffTds b]lvPsf]df sf/0f v'nfPsf] 5}g . aGb eO;s]sf o:tf cfof]hgfsf] C0ffTds lx;fa x'_bf
s'n zf]wegf+ x'g af_sL /sd 36g uO+ af_sL /sdsf] oyfy+ lx;fa k|:t't x'g ;Sb}g .
27.4 sfof+non] pknJw u/fPsf] ljj/0fcg';f/ ljleGg dGqfno / /fli6\o of]hgf cfof]ucGtu+t ;~rfng
ePsf !^ cfof]hgf tyf sfo+qmddf @)&!.&@ ;Dd ?-#! s/f]8 *( nfv zf]wegf+ lng af_sL
ePsf]df tL cfof]hgfx? aGb eO;s]sf] cj:yf 5 . af_sL /sd zf]wegf+ k|fKt ug]+tkm+ ;DalGwt
kIfsf] Wofg hfg'kb+5 .
28. C0f zf]wegf+ Y ut ljut jif+ j}b]lzs C0f zf]wegf+ x'g] u/L vr+ ePsf] ?-$ ca+ %) s/f]8 *& nfv
zf]wegf+ lngaf_sL /x]sf]df of] jif+sf] vr+ ?-!# ca+ ## s/f]8 ** nfv;d]t zf]wegf+ x'g'kg]+ ?-!& ca+
*$ s/f]8 &% nfv ePsf]df ?-( ca+ & s/f]8 $( nfv k|fKt / ?-$^ s/f]8 &% nfv lx;fa ldnfg
eO+ jiff+Gtdf ?-* ca+ #) s/f]8 %! nfv af_sL b]lvPsf] 5 .
C0f zf]wegf+ af_sL /sd ut jif+eGbf *$-@) k|ltztn] a9]sf] 5 . C0f zf]wegf+ a9L af_sL
/x]sf dGqfnox?df cy+ dGqfnosf] ?-$ ca+ *% s/f]8 ^ nfv, zx/L ljsf; dGqfnosf] ?-! ca+ $*
s/f]8 $* nfv / ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfnosf] ?-! ca+ !^ s/f]8 !^ nfv /x]sf] 5 . lzIff
dGqfnosf] ?-@ ca+ !) s/f]8 $$ nfv C0ffTds zf]wegf+ af_sL b]lvG5 . zf]wegf+ af_sL /sd ;dodf
g} lkmtf+ lng] Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
29. s]Gb|Lo w/f}6L Y sfof+noaf6 k|fKt w/f}6Lsf] jflif+s k|ltj]bgcg';f/ ut jif+sf] lhDd]jf/L ?-!# ca+ %#
s/f]8 ^# nfvdf of] jif+ ?-( ca+ ^( s/f]8 #! nfv yk eO+ hDdf ?-@# ca+ @@ s/f]8 ($ nfvdf ?-
# ca+ @( s/f]8 *) nfv ;b/:ofxf / ?-$ ca+ ^) s/f]8 #& nfv lkmtf+ eO+ jiff+Gtdf ?-!% ca+ #@
s/f]8 && nfv w/f}6L af_sL /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf cGo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
29.1 rf}w lhNnfsf] utjif+sf] clGtd df}Hbft ?-!# ca+ %^ s/f]8 ^$ nfv /x]sf]df of] jif+
?-!# ca+ %# s/f]8 &! nfv df}Hbft ;f/L ?-@ s/f]8 (# nfv 36L lhDd]jf/L ;f/]sf] 5 . 36L lhDd]jf/L
;DaGwdf 5fglag u/L lx;fa olsg x'g'kb+5 .
29.2 w/f}6Lsf] clGtd df}Hbft sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nosf] cfwf/df ?-!% ca+ #@ s/f]8 && nfv
/x]sf]df a}s :6]6d]G6cg';f/ ?-!% ca+ !* s/f]8 #^ nfv eO+ ?-!$ s/f]8 $! nfv df}Hbft a}sdf sd
b]lvPsf] 5 . sfof+non] a}s / ;|]:tfdf km/s b]vfPsf]df a}s lx;fa ldnfg ljj/0f;d]t tof/ u/]sf] 5}g .
a}sdf df}Hbft 36L ;DaGwdf 5fglag u/L bflvnf ug+'kg]+ b]lvG5 .

38 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
30. sfo+ ;~rfng sf]if Y dxfn]vf lgoGqs sfof+non] k]; u/]sf] @)&!.&@ sf] sfo+;~rfng sf]ifsf]
s]Gb|Lo cfly+s ljj/0fcg';f/ ut jif+sf] lhDd]jf/L ?-( ca+ $# s/f]8 &( nfv / of] jif+sf] cfo ?-%!
ca+ &@ s/f]8 (# nfv;d]t hDdf cfo ?-^! ca+ !^ s/f]8 &@ nfvdf ?-$& ca+ #$ s/f]8 ^*
nfv vr+ eO+ af_sL df}Hbft ?-!# ca+ *@ s/f]8 $ nfv x'g'kg]+df ?-!$ ca+ ^( nfv af_sL b]vfPsf]
5 . pQm sfo+ ;~rfng sf]if ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
30.1 ut jif+sf] af_sL df}Hbft ?-( ca+ %# s/f]8 &% nfv b]vfPsf]df of] jif+ ?-( ca+ $# s/f]8 &( nfv
lhDd]jf/L ;f/L ?-( s/f]8 (^ nfv 36L lhDd]jf/L ;f/]sf] 5 . 36L lhDd]jf/L ;f/]sf] ;DaGwdf
5fglag ug'+kb+5 .
30.2 sf7df8f} lhNnfsf] ut jif+sf] df}Hbft af_sL ?-% ca+ (@ s/f]8 %@ nfv /x]sf]df of] jif+ ?-% ca+
() s/f]8 @* nfv lhDd]jf/L ;f/]sf]n] ?-@ s/f]8 @$ nfv 36L lhDd]jf/L ;f/]s]f 5 . ;f] ;DaGwdf
5fglag u/L oyfy+tf olsg x'g'kb+5 .
30.3 sfo+;~rfng sf]if cGtu+t o; jif+ vY^ vftfsf] ljj/0fdf 8f]6L, c5fd / sf7df8f}_sf $ vftfdf
?-$! s/f]8 ^& nfv gfd gfd]zL gv'n]sf] /sd a}sdf df}Hbft /x]sf] pNn]v 5 . ;f] /sd 5fglag
u/L ;l~rt sf]ifdf bflvnf x'g'kb+5 .
30.4 sfo+;~rfng sf]ifsf] lhNnfut cfoYJoo ljj/0fdf sf]ifsf] ;|]:tfcg';f/ af_sL df}Hbft ?-!$ ca+ ^(
nfv b]lvPsf]df a}s df}Hbft ?-!@ ca+ @% s/f]8 @ nfv pNn]v u/]sf]n] ?-! ca+ &% s/f]8 ^& nfv
36L a}s df}Hbft b]lvG5 . t/ sfof+non] ?-! ca+ *( s/f]8 ^& nfv 36L df}Hbft b]vfPsf] 5 .
a}_sdf df}Hbft 36L b]vfPsf] ;DaGwdf 5fglag u/L ldnfg ug'+kg]+ b]lvG5 .
30.5 o; jif+ sfo+;~rfng sf]ifsf] lhNnfut cfoYJoo ljj/0fcg';f/ sf7df8f}_ lhNnfdf sf]ifsf] af_sL
df}Hbft ?-( ca+ @@ s/f]8 ## nfv b]lvPsf]df a}s df}Hbft ?-% ca+ (# s/f]8 @% nfv pNn]v
u/]sf]n] ?-# ca+ @( s/f]8 * nfv 36L a}s df}Hbft b]lvG5 . ljleGg $@ sfof+nosf] sf]ifsf]
cfDbfgL vr+ Pj_ af_sLsf] ljj/0f k]; gePsf] egL sfof+non] ut jif+sf] af_sL /sd dfq b]vfP/
lx;fa tof/ u/]sf]dWo] !) sfof+nosf] dfq ?-# ca+ & s/f]8 *! nfv /x]sf] 5 . o;k|sf/ sf/f]af/
cBfjlws gx'_bf ljQLo ;"rgf k|0ffnLdf c;/ kg]+ tyf ljQLo ljj/0fn] oyfy+ lrq0f gug]+ x'bf_
sf/f]af/ cBfjlws x'g' h?/L 5 .
31. 36L df}Hbft Y j}b]lzs cg'bfg v% vftfsf] lhNnfut cfoYJoosf] ljj/0fadf]lhd ;|]:tfcg';f/ ?-#
ca+ *% s/f]8 % nfv af_sL ePsf]df a}s df}Hbft ?-@ ca+ ** s/f]8 @! nfv pNn]v u/]sf]n] a}s
df}Hbft ?-(^ s/f]8 *$ nfv 36L b]vfPsf] 5 . 36L df}Hbft ;DaGwdf olsg x'g'kb+5 . sf7df8f}
lhNnfsf] !@) sfof+nosf] ?-$ ca+ ^# s/f]8 !% nfv ut jif+sf] lhDd]jf/L ;f/]sf] dWo] $(
sfof+nosf] ?-! ca+ (# s/f]8 *^ nfv /x]sf]df of] jif+sf] sf/f]jf/ ;dfj]z u/L clen]v cBfjlws
u/]sf] 5}g . ;f] /sd a}sdf eP gePsf] ;d]t olsg u/]sf] 5}g .

cfGtl/s /fh:j ljefu


32. /0fgLlts of]hgf sfof+Gjog Y s/ k|zf;gnfO+ ;dofg's"n tyf pRr g}ltsjfg agfO+ ljBdfg
hgzlQmsf] Ifdtf tyf pTkfbsTj j=l4 ug]+ nIo lnO+ ljefun] k~rjifL+o /0fgLlts of]hgf Pj_
lqjifL+o ;'wf/ of]hgf sfof+Gjogdf NofPsf]df /0fgLlts of]hgfn] to u/]sf] /fh:j;DaGwL ;"rsx?df
k|fKt pknlaw lgDgfg';f/ /x]sf] 5M

39 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
o; jif+sf]
cfwf/ jif+ nIo
;"rsfs OsfO+ k|ult
@)^&.^* @)&#.&$
@)&!.&@
s'n ufx+:y pTkfbgdf s/ /fh:jsf] of]ubfg k|ltzt 14.60 18.00 16.75
s'n ufx+:y pTkfbgdf cfos/sf] of]ubfg k|ltzt 3.10 5.46 4.16
s'n ufx+:y pTkfbgdf d"No clej=l4 s/sf] of]ubfg k|ltzt 4.58 5.64 5.58
s'n ufx+:y pTkfbgdf cGtMz'Nssf] of]ubfg k|ltzt 1.96 3.17 2.52
cgnfOg btf+ k|ltzt 96.80 100.00 99.10
O+YkmfOlnË k|ltzt 87.00 100.00 98.00
d"No clej=l4 s/ ggkmfOn/ k|ltzt 21.33 10.00 24.19
cfos/ ggkmfOn/ k|ltzt 58.36 40.00 40.00
s/k/LIf0fsf nflu s/bftf 5gf}6 k|ltzt 1.30 2.00 1.35
kl/kfngf nfut 36fpg] k|ltzt 9328.00 50.00 ck|fKt
cfos/tk+m ut jif+ ggkmfOn/ #(-%( k|ltzt /x]sf]df of] jif+ $# k|ltzt k'u]sf] 5 . d"No
clej=l4 s/sf] ggkmfOn/ nIocg';f/ 36fpg g;lsPsf] tyf ufx+:y pTkfbgdf s/ /fh:jsf]
of]ubfg ck]lIft ?kdf a9\g g;s]sf] cj:yf 5 . ljefun] jflif+s k|ltj]bgcg';f/ k~rjifL+o /0fgLlts
tyf lqjifL+o ;'wf/ of]hgfsf] ;dLIffdf cfos/ ggkmfOn/ $) k|ltzt pNn]v u/]sf] ePklg k|ult
ljZn]if0fcg';f/ $# k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . cfo ljj/0f a'emfpg] s/bftfdWo] @$-^^ k|ltztn] 8]#
[Joj;fo /f]huf/L tyf nufgLaf6 cfo x'g] s/bftf{ / &%-#$ k|ltztn] 8]! [aL; nfv ?k}of_;Dd
sf/f]af/ x'g] s/bftf{ ljj/0f a'emfPsf 5g\ . /0fgLlts of]hgfn] s/k/LIf0f @ k|ltzt k'Mofpg] nIo
/fv]sf] lyof] . t/ of] jif+ !-#% k|ltzt s/bftfsf] dfq s/k/LIf0f ePsf] 5 .
cfGtl/s /fh:j ljefuaf6 k~rjifL+o /0fgLlts of]hgf [@)^(.&)Y@)&#.&${ sf] nIo
k|fKt ug+ ul/Psf k|of;x? / xfn;Ddsf] pknlawx?sf] ;dLIff u/L Go"g tyf gsf/fTds ;"rsx?df
nIoadf]lhd k|ult k|fKt ug+ cfjZos ;'wf/ ug'+kb+5 .
33. cfGtl/s /fh:j ;_/rgf Y cfly+s jif+ c;'nLsf] cfwf/df /fh:j ;+/rgf ?=nfvdf
@)&!.&@ df cfGtl/s /fh:j ljefu / 4616 5629

cGtu+tsf sfof+nox?n] /fh:j ?-! va+ ^) 310522


ca+ ( s/f]8 !) nfv c;'nL u/]sf] 5 . 796711

h;cg';f/ ljefu / dftxtsf sfof+noaf6 395553

ul/Psf] s'n /fh:j ;sngdf cfos/sf]


$(-&^ k|ltzt, d"No clej=l4 s/sf] @$- 61279 26600
&! k|ltzt, cGtMz'Nssf] !(-$) k|ltzt, cfos/ axfn s/ Jofh s/ d'=c=s/ cGtMz'Ns lzIff ;]jf z'Ns :jf:y ;]jf z'Ns
Aofh s/sf] #-*# k|ltzt, axfn s/sf] !-
[lrq g_- !{
^^ k|ltzt, :jf:yo ;]jf z'Nssf] )-#%
k|ltzt / lzIff ;]jf z'Nssf] )-@( k|ltzt lx:;f /x]sf] b]lvG5 . o; jif+sf] cfGtl/s /fh:j
c;'nLsf] ;_/rgf j=tlrq g_- ! df b]vfOPsf] 5 .
34. s/sf] bfo/f Y s/sf] bfo/f lj:tf/sf] nflu xfn;Dd s/sf] bfo/df gcfPsf, cfo ljj/0f k];
gu/]sf / d"No clej=l4 s/ ljj/0f k]; gu/]sf s/bftfnfO+ ljleGg 5'6 tyf ;'ljwf lbO+ s/ sfg'g
kl/kfngfnfO+ k|f]T;fxg ug]+ gLlt lnPsf] 5 . ljefusf] jflif+s k|ltj]bgcg';f/ ljut tLg jif+df
:yfoL n]vf gDa/ lng] s/bftfsf] ljj/0f lgDgfg';f/ /x]sf] 5M

40 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
ljj/0f @)^(.&) @)&).&! @)&!.&@
Joj;flos :yfoL n]vf gDa/ ^,@#,$#( &,)&,*)* &,^$,(()
JolQmut :yfoL n]vf gDa/ #,%^,)^@ $,^#,%^^ %,@^,))@
d"No clej=l4 s/df btf+ !,@(,&!# !,#(,!*@ !,%#,^!(
cGtM z'Ns Ohfhtkq #^,!&$ #^,)@# $^,(*&
hDdf !!,$%,#** !#,$^,%&( !$,(!,%(*
s/bftf ;_Vof @)^(.&) sf] t'ngfdf @)&).&! df !&-%^ k|ltztn] j=l4 ePsf]df @)&).&!
sf] t'ngfdf of] jif+ [@)&!.&@{ !)-&& k|ltztn] dfq j=l4 ePsf] 5 . s'n s/bftfdWo] % nfv @^
xhf/ cyf+t\ #%-@^ k|ltzt JolQmut :yfoL n]vf gDa/ lng] /x]sf 5g\ . tL s/bftfsf] ;_VofTds j=l4
!#-$^ k|ltzt /x]sf] 5 .
35. nIo k|ult Y cfGtl/s /fh:j ljefusf] @)&!.&@ df cfos/, d"No clej=l4 s/,
cGtMz'Ns, ;jf/L s/, 3/ axfn s/;d]t s'n /fh:j ?-! va+ %& ca+ %) s/f]8 p7fpg] nIo
/x]sf]df ?-! va+ ^) ca+ ( s/f]8 !) nfv c;'n u/L nIosf] t'ngfdf !)! k|ltzt k|ult u/]sf] 5 .
ljefu / cGtu+tsf sfof+nox?sf] o; jif+sf] /fh:j c;'nL / k|ultsf] ljj/0f lrq g_- @ df k|:t't
ul/Psf] 5M
/fhZj c;'nL nIo / k|ult ?=nfvdf
796711
786330

395553
381600

310522
285300

nIo
k|ult
61279
64854

45516

26600

5629
5000

4616

6400

cfos/ d'=c=s/ cGtMz'Ns Jofh s/ axfn s/ lzIff ;]jf z'Ns :jf:y ;]jf z'Ns

lrq g_- @
35.1 ljefu / dftxtsf sfof+nox?n] ut jif+ nIosf] t'ngfdf !)@ k|ltzt k|ult u/]sf]df of] jif+ !)!
k|ltztdfq k|ult u/]sf] 5 .
35.2 ut jif+ 3/ axfn s/tk+m ?-@ ca+ #! s/f]8 $@ nfv nIo tf]sL ?-@ ca+ #* s/f]8 * nfv c;'n
u/]sf] eP tfklg of] jif+ ?-$ ca+ %% s/f]8 !^ nfv axfn s/ c;'n ug]+ nIo /x]sf]df ?-@ ca+ ^^
s/f]8 c;'n u/L %* k|ltztdfq k|ult u/]sf] 5 . To;} u/L of] jif+ nIosf] t'ngfdf lzIff ;]jf
z'Ns (@ k|ltzt, :jf:yo ;]jf z'Ns ** k|ltzt / Aofh s/ ($ k|ltzt dfq c;'n ePsf]n] s]xL
zLif+sx?df nIocg';f/ c;'n x'g g;s]sf] cj:yf 5 .
35.3 7"nf s/bftf sfof+noaf6 k|fKt O+cfO+PdP; k|ltj]bgaf6 ?-*! ca+ @ s/f]8 !& nfv /fh:j c;'nL
ePsf] b]lvPsf]df /fh:jsf] dfl;s k|ltj]bg Pj_ /fh:jsf] cfly+s ljj/0fcg';f/ ?-*& ca+ (& s/f]8
^^ nfv c;'nL / bflvnf b]lvPsf] 5 . To;}u/L sfof+nosf] vftfdf hDdf ePsf] /fh:j ?-&@ nfv
cfly+s ljj/0fdf ;dfj]z u/]sf] 5}g .
35.4 cfGtl/s /fh:j sfof+no l;d/fnufot !^ n] c;'n u/]sf] /fh:j /sd /fh:jsf] cfly+s ljj/0f /
dfl;s k|ltj]bgaLr ?-! ca+ ^& s/f]8 %$ nfv km/s k/]sf] 5 .

41 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
35.5 lgDg sfof+non] c;'n u/]sf]eGbf a9L /sd ;l~rt sf]ifdf bflvnf u/]sf] 5M
[?- nfvdf{
l;-g_- sfof+no c;'nL /sd bflvnf /sd a9L bflvnf /sd
! cfGtl/s /fh:j sfof+no, l;d/f %,)*,^% %,@*,$* !(,*#
@ cfGtl/s /fh:j sfof+no, eQmk'/ !,!%,%^ !,!%,^) $
# cfGtl/s /fh:j sfof+no, lrtjg (,(#,** (,(%,)) !,!@
$ cfGtl/s /fh:j sfof+no, nfxfg *),!( *),(@ &#
/fh:j ;DaGwdf tof/ ul/Psf k|ltj]bg Ps cfk;df le8fg gx'_bf oyfy+ k|ult d"Nofsg ug+
;lsPg . cg'udgsf] sdLsf sf/0f sltko /fh:j zLif+sdf nIosf] t'ngfdf sd k|ult ePsf], ljefu
tyf dftxtsf sfof+nox?af6 /fh:jsf] cfly+s ljj/0f tof/ ubf+ a}s le8fg gx'g] u/]sf], lgoldt
;Gt'ng k/LIf0fsf] sdLsf sf/0f ljefu / dftxtsf sfof+non] tof/ u/]sf] O+-cfO+-Pd-P;-, cfly+s
ljj/0f / jflif+s k|ltj]bgdf km/s km/s c;'nL b]vfPsf] kfOof] . ljefu / dftxt sfof+non] ljQLo
ljj/0fsf] z'4tf / nIo cg'?k pknlaw k|fKt ug]+tk+m kxn ug'+kb+5 .
36. d"No clej=l4 s/ ljj/0f Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ adf]lhd s/ ljj/0f a'emfpg]x?sf]
ljZn]if0f ubf+ o; jif+ 8]la6 ljj/0f ! nfv #& xhf/ % ;o *$ [!^-#% k|ltzt{, q]ml86 ljj/0f $
nfv ^$ xhf/ @ ;o $) [%%-!* k|ltzt{ / z"Go ljj/0f @ nfv #( xhf/ $ ;o $& [@*-$&
k|ltzt{ /x]sf 5g\ . To;}u/L s/ ljj/0f ga'emfpg] s/bftf @$-!( k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . ljut $
jif+sf] k|j=lQ ljZn]if0f lrqdf b]vfOPsf] 5 .
s/ ljj/0f k|j[lQ lj:n]if0f
120

36.05 34.45 27.37 28.47


100

80 45.49 55.18
36.85 40.1

60

40
27.07 25.43 27.14

16.35
20

0
2068/69 2069/70 2070/71 2071/72

8]lj6 ljj/0f k|ltzt z"Go ljj/0f k|ltzt z"Go ljj/0f k|ltzt

ljut jif+sf] tyofs ljZn]if0f ubf+ ck]lIft ?kdf 8]la6 ljj/0f 36]sf] / q]ml86 ljj/0f a9]sf]
cj:yf 5 . 8]la6 /sdsf] t'ngfdf q]ml86 /sd %-@@ u'0ff ePsf] cj:yfn] d"No clej=l4 s/
q]ml86sf] cg'udgdf hf]8 lbg'kg]+ b]lvPsf] 5 . ljefun] o; jif+ lkmtf+ u/]sf] d"No clej=l4 s/
?-% ca+ &^ s/f]8 ^^ nfvnfO+ ;dfof]hg ug]+ xf] eg] 8]la6 /sdsf] t'ngfdf q]ml86 /sdsf] cg'kft
cem a9\g] b]lvG5 .
37. /fh:jsf] nut Y ljefusf] ut jif+sf] /fh:jsf] cfly+s ljj/0fcg';f/ o; jif+sf] nflu ?-#& ca+ !@
s/f]8 %& nfv nut lhDd]jf/L ;/]sf]df o; jif+sf] cfly+s ljj/0fdf ?-$! ca+ $ s/f]8 () nfv
lhDd]jf/L ;f/]sf]n] ?-# ca+ (@ s/f]8 ## nfv a9L lhDd]jf/L ;f/]sf] 5 . of] jif+ yk ePsf] nut
;d]t ?-$@ ca+ $# s/f]8 &# nfv cfufdL jif+sf] nflu lhDd]jf/L ;/]sf] 5 . o;;DaGwL k|d'v
Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

42 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
37.1 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_-# n] /fh:jsf] cfly+s ljj/0fdf ?-@$ s/f]8 *! nfv
nut s§f u/]sf] /sddWo] Ps s/bftfsf] cfos/ aSof}tf ?-@@ s/f]8 *& nfv / cfGtl/s /fh:j
sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- @ n] nut s§f u/]sf] dWo] Ps s/bftfsf] ?-!& s/f]8 ## nfv;d]t
?-$) s/f]8 @) nfv k'g/fj]bgdf uPsf] sf/0f nut s§f u/]sf] 5 .
37.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, e}/xjfn] ut jif+sf] cfly+s ljj/0fdf ?-! ca+ #& s/f]8 (% nfv nut
af_sL ePklg o; jif+sf] cfly+s ljj/0fdf ut jif+;Ddsf] nut af_sL ?-! ca+ %( s/f]8 & nfv
sfod u/]sf] b]lvG5 . ut jif+sf] /sddf ?-@! s/f]8 !@ nfv a9fO+ lhDd]jf/L ;f/]sf]df ;f]sf] sf/0f
v'nfPsf] 5}g .
37.3 7"nf s/bftf sfof+non] @)&).&! sf] s/k/LIf0f ubf+ ?-% ca+ #* s/f]8 ^@ nfv s/ lgwf+/0f u/L
dfu lstfadf r9fPsf]df ?-# s/f]8 #& nfv c;'n ePsfn] af_sL ?-% ca+ #% s/f]8 @% nfvnfO+
/fh:j nutdf ;dfj]z ug'+kg]+df ?-$ ca+ ^* s/f]8 &# nfvdfq ;dfj]z u/]sfn] ?-^^ s/f]8 %@
nfv /fh:j nutdf gb]vfPsf] ;DaGwdf 5fglag u/L nutdf ;dfj]z ug'+kb+5 .
37.4 sfof+nox?n] c;'n ug'+kg]+ ;Dk"0f+ /sd cly+s ljj/0fdf ;dfj]z ug'+kg]+df d"No clej=l4 s/afkt
@)&@ cfiff9 d;fGt;Ddsf] aSof}tf ?-!& ca+ %@ s/f]8 (! nfvnfO+ /fh:jsf] cfly+s ljj/0fdf
nut af_sLdf ;dfj]z u/]sf] b]lvPg .
37.5 7"nf s/bftf sfof+non] tof/ u/]sf] /fh:jsf] cfly+s ljj/0fcg';f/ ?-@( ca+ ( s/f]8 $* nfv
/fh:j aSof}tf /x]sf]df sfof+non] tof/ u/]sf] s/bftf cg';f/sf] lj:t=t ljj/0fcg';f/ ?-* ca+ $
s/f]8 () nfvdfq b]lvPsfn] km/s ?-@! ca+ $ s/f]8 %* nfvsf] s/bftf cg';f/sf] ljj/0f tof/
u/]sf] b]lvPg .
37.6 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f} If]q g_- ! af6 s/k/LIf0f ;DkGg eO+ aSof}tf sfod /x]sf
s/bftfdWo] cfo jif+ 2071.72 df s/bftfn] cfkgf] sfo+If]q kl/jt+g u/]sf] sf/0f ?-! ca+ #^ s/f]8
#) nfv nut stf u/L ljleGg % sfof+nodf nut sfod ug+ k7fPsf]df ;DalGwt sfof+nox?n]
?-*@ s/f]8 !% nfv 36L nut sfod u/]sf] kfOof] . ;fy} cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q
g_- @ / # n] cfˆgf] If]qcGtu+t s/bftf ;]jf sfof+nonfO+ aSof}tf nut x:tfGt/0f gu/]klg cfGtl/s
/fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- @ cGtu+tsf s/bftf ;]jf sfof+non] ?-23 s/f]8 69 nfv /
cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- # cGtu+tsf s/bftf ;]jf sfof+non] ?-1 ca+ 14 s/f]8
23 nfv aSof}tf nut sfod u/]sf] kfOof] .
37.7 cfGtl/s /fh:j sfof+no, g]kfnuGhn] ut jif+sf] nut af_sL ?-( s/f]8 ($ nfv o; jif+ lhDd]jf/L
;f/]sf] 5}g .
37.8 s/bftf ;]jf sfof+no, k'tnL;8sn] ?-@) s/f]8 () nfv /fh:jsf] nut sfod u/]sf]df ?-*@ nfv
c;'n eP klg cfufdL cfly+s jif+sf] nflu ?-@) s/f]8 () nfv g} lhDd]jf/L ;f/]sf] 5 .
s/bftf k'g/fj]bgdf uPsf] cfwf/df /fh:j aSof}tf nut stf u/]sf], aSof}tf lhDd]jf/L a9L
;f/]sf], /fh:j nutdf clen]v gu/]sf] pko'+Qm pbfx/0faf6 cfly+s ljj/0fn] b]vfPsf] /fh:j aSof}tf
nut oyfy+ ePsf] ;DaGwdf cfZj:t x'g ;lsPg . ljefu tyf dftxtsf sfof+noaf6 lgoldt ?kdf
;Gt'ng k/LIf0f / lx;fa ldnfg u/L cfly+s ljj/0f oyfy+k/s agfpg'kb+5 .
38. aSof}tf c;'nL Y n]vfk/LIf0faf6 ;slnt /fh:jsf] ljj/0fcg';f/ /fh:jsf] nut ?-$* ca+ %#
s/f]8 # nfvdWo] ?-# ca+ $% s/f]8 $@ nfv [&-!@ k|ltzt{ nut stL ldgfxf eO+ ?-$% ca+ &
s/f]8 ^! nfv nut af_sL /x]sf] b]lvG5 . nut af_sLdWo] ?-@ ca+ @$ s/f]8 #& nfv [$-(&
k|ltzt{ dfq c;'n ePsf] b]lvof] . of] jif+ ?-$@ ca+ *# s/f]8 @% nfvsf] nut cfufdL jif+sf]

43 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
nflu lhDd]jf/L ;/]sf] 5 . aSof}tf nutsf] t'ngfdf Go"gtd z"Gob]lv clwstd #$ k|ltzt;Dd
c;'n u/]sf] b]lvG5 . aSof}tf c;'nL;DaGwL b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
38.1 /fh:jsf] s]Gb|Lo cfly+s ljj/0fcg';f/ of] jif+ ljutsf] aSof}tf /fh:j ?-# ca+ ## s/f]8 &! nfvsf]
nut s§f ldgfxf lbPsf] dWo] ?-! ca+ *# s/f]8 ^( nfvdfq c;'nL ePsf] b]lvG5 .
38.2 ljefusf] jflif+s k|ltj]bgcg';f/ o; jif+ ?-!! ca+ ^) s/f]8 () nfv aSof}tf 36]sf] pNn]v eP
tfklg ljefuaf6 tof/ u/]sf] s]Gb|Lo cfly+s ljj/0fn] ?-@ ca+ %( s/f]8 @% nfv nut stf Pj_
ldgfxf b]vfPsf] 5 .
ljefu tyf dftxt sfof+nox?n] lgoldt cg'udg u/L /fh:j aSof}tf c;'nL a9fpg'kb+5 .
39. s]Gb|Lo cfly+s ljj/0f Y cfGtl/s /fh:j ljefun] ljefu / dftxtsf sfof+non] tof/ u/]sf]
/fh:jsf] cfly+s ljj/0fx? PsLs=t u/L s]Gb|Lo cfly+s ljj/0f tof/ u/]sf] 5 . ljefun] tof/ u/]sf]
s]Gb|Lo cfly+s ljj/0f / n]vfk/LIf0fsf] nflu k]; ul/Psf] cfly+s ljj/0fx?df b]xfoadf]lhd km/s
k/]sf] 5M
[?- nfvdf{
n]vfk/LIf0fsf] nflu k]; s]Gb|Lo cfly+s ljj/0fn]
zLif+sx?
ePsf] b]vfPsf]
ut jif+sf] nut af_sL [lhDd]jf/L cfPsf]{ 48,53,03 47,34,99
nut stf ldgfxf 3,45,42 2,59,25
sfodL nut 45,07,61 44,75,74
nutL c;'nL 2,24,37 2,32,01
hDdf c;'nL 2,44,71,81 2,45,40
hDdf bflvnf 2,44,34,30 2,45,38
cfufdL jif+ lhDd]jf/L ;f/]sf] [nut af_sL{ 42,83,25 42,43,73
ljefu / dftxtsf sfof+nox?af6 k|:t't cfly+s ljj/0f / ljefuaf6 tof/ u/]sf] s]Gb|Lo cfly+s
ljj/0fdf /fh:j c;'nL, bflvnf, nut af_sL km/s km/s b]vfPsf]n] /fh:jsf] ljQLo ljj/0fx?sf] z'4tfk|lt
cfZj:t x'g ;Sg] cj:yf 5}g . /fh:j ;DaGwdf tof/ ul/Psf k|ltj]bg Ps cfk;df le8fg gx'_bf oyfy+
k|ult d"Nofsg ug+ ;lsPg . ljefuaf6 cfGtl/s Pd-cfO+-P;- / clen]v Joj:yf k|efjsf/L agfO+ q'l6/lxt
ljj/0f tof/ ug'+kb+5 .
40. s/k/LIf0f Y cfGtl/s /fh:j ljefucGtu+tsf @! sfof+nodf ut jif+ k"0f+ s/k/LIf0fsf nflu
5gf}6dWo] lhDd]jf/L ;/]sf # xhf/ %(! / of] jif+ k"0f+ s/k/LIf0fsf nflu nIo tf]lsPsf $ xhf/
@#& ;d]t & xhf/ *@* s/bftfsf] k"0f+ s/k/LIf0f x'g'kg]+df $ xhf/ !&! [%#-@* k|ltzt{ sf] dfq
s/k/LIf0f u/L # xhf/ ^%& [$^-&@ k|ltzt{ cfufdL jif+sf] nflu lhDd]jf/L ;f/]sf] kfOof] .
nIocg';f/sf s/bftfsf] s/k/LIf0f gx'_bf $ jif+sf] ;LdfGt cjlwdf dfq s/k/LIf0f eO+ clGtd
n]vfk/LIf0fsf] bfo/f;d]t ;Lldt ePsf] 5 . ;dodf s/k/LIf0f gu/]sf] sf/0f clGtd n]vfk/LIf0fsf]
k|ltj]bgsf] sfof+Gjog x'g g;Sg] l:ylt /x_b} cfPsf] 5 . t;y+ nIocg';f/ ;dod} s/k/LIf0f
ug'+kb+5 .
41. s/k/LIf0fsf] u'0f:t/ Y cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- # cGtu+tsf] Ps s/bftfsf] ut
jif+ sfof+non] ?-!& s/f]8 ($ nfv s/ lgwf+/0f u/L aSof}tf nut sfod u/L ;f] jif+sf] jflif+s s/
lgwf+/0f;DaGwL nIo xfl;n u/]sf] kfOof] . t/ pQm /sd ljjflbt eO+ k'g/fj]bg k/]sf] / aofh,
hl/afgf ;d]t ?-%@ s/f]8 (( nfv k'u]sf]df s/ km5\of}+6 cfof]u, @)&! n] ?-$ s/f]8 #) nfv
lng] u/L 6'uf] nufPsf] 5 . lgwf+l/t s/ /sd ljjflbt eO+ Go"g /sd c;'n x'g] u/L ldgfxf lbg]

44 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
cj:yfn] s/k/LIf0fsf] u'0f:t/ sdhf]/ b]lvof] . s/ lgwf+/0f u/L sfof+non] k|ult xfl;n ug]+ t/
oyfy+df /fh:jdf of]ubfg gx'g] b]lv_bf s/k/LIf0fsf] u'0f:t/ clej=l4 ug'+kb+5 .
42. k|zf;sLo k'g/fjnf]sg Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !!%, d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf
#!s- tyf cGtMz'Ns P]g, @)%* sf] bkmf !( adf]lhd s/ clws=tn] u/]sf] lg0f+opk/ lrQ ga'e\mg]
JolQmn] lg0f+o lj?4 ljefu ;dIf lgj]bg lbg;Sg] Joj:yf 5 . o;/L lgj]bg k/]sf] ldltn] ;f7L
lbgleq ljefun] lg0f+o lbg'kg]+ sfg'gL Joj:yf /x]sf]df lgDgfg';f/ b]lvPsf] 5M
42.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+t @)^$.^% b]lv @)&).&! ;Dd @)% s/bftfsf] s/ lgwf+/0f ePsf] ?-@
ca+ @^ s/f]8 %# nfvsf ;DaGwdf ljefudf @)&!.$.@ b]lv @)&@.#.!* ;Dd lgj]bg lbPsf]df
P]gn] tf]s]sf] Dofbleq lg0f+o lbPsf] kfOPg .
42.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- # cGtu+t % s/bftfsf] ?-1 s/f]8 98 nfvsf] ;_zf]lwt
s/ lgwf+/0f pk/ k|zf;sLo k'g/fjnf]sgsf nflu lgj]bg k/]sf] sf/0f ltg'+kg]+ s/ /sd ljjflbt
/x]sf]df @)^^.^& b]lv k'g/fjnf]sg;DaGwL lg0f+o ljefuaf6 ePsf] 5}g .
42.3 cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlntk'/cGtu+t @)^(.!.@% b]lv @)&@.!.!& ;Dd k|zf;sLo
k'g/fjnf]sgsf nflu lgj]bg u/]sf * s/bftfsf] ljjflbt s/ ?-* s/f]8 %* nfv P]gn] tf]s]sf]
Dofbleq 6'Ëf] nfu]sf] 5}g .
42.4 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- @ cGtu+tsf !* s/bftfsf] @)^#.^$ b]lv @)^(.&)
;Dd lgwf+/0f ePsf] s/ ?-!) s/f]8 & nfv pk/ k|zf;sLo k'g/fjnf]sgdf uPsf]df & jif+;Dd klg
lg0f+o u/]sf] 5}g .
s/ lgwf+/0fdf ljjfb l;h+gf x'g], ;dod} lg0f+o glbg] / k'g/fjnf]sgdf uPsf] sf/0f clGtd
n]vfk/LIf0fsf] nflu s/ lgwf+/0fsf] kmfOn k]; ug+ g;sL n]vfk/LIf0fsf] bfo/faf6 s/bftf pDsg
;Sg] l:ylt b]lvof] . sfg'gn] tf]s]sf] ;doleq k'g/fjnf]sgsf] k|lqmof 6'uf] nufpg'kb+5 .
43. s/sf] b/ Y cfos/ P]g, @)%* sf] cg';"rL ! sf] @[@{ cg';f/ s'g} cfo jif+df s'g} a}s, ljQLo
;_:yf, r'/f]6, la8L, l;uf/, vfg];'tL+, v}gL, dlb/f tyf lao/sf] sf/f]af/ ug]+ lgsfosf] s/of]Uo cfodf
tL; k|ltztsf b/n] s/ nfUg] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
43.1 7"nf s/bftf sfof+nonufot !^ sfof+nosf @* s/bftfn] s/of]Uo cfo ?-* s/f]8 @$ nfvsf] #)
k|ltztn] x'g] ?-@ s/f]8 $& nfv s/ lgwf+/0f ug'k+ g]+df @% k|ltztsf b/n] ?-@ s/f]8 ^ nfv dfq
bflvnf u/]sf] b]lvPsfn] 5'6 ePsf] s/ ?-$! nfv lgwf+/0f u/L ;f]df nfUg] aofh, hl/afgf / z'Ns
;d]t c;'n ug'+kb+5 .
43.2 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !! df lbPsf] :kli6s/0fdf r'/f]6, la8L, l;uf/, vfg] ;'tL+ d'Vo
sRrfkbfy+ ;'tL+ ePsf], ;f]xL k|s=ltsf cGo pTkfbg ug]+ pBf]u afx]s cGo pBf]u ljz]if pBf]u x'g]
pNn]v 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfn] @)&).&! df ;'tL+ d'Vo sRrfkbfy+ ePsf]
u'8\vfnufot ljleGg k|s=ltsf j:t' pTkfbg u/L ?-#& s/f]8 %* nfvsf] laqmL v'nf;f u/]sf] /
ljz]if pBf]udf u0fgf u/L @) k|ltztn] s/ lgwf+/0f u/]sf] kfOof] . ;f] pBf]un] ljz]if pBf]usf]
;'ljwf kfpg] b]lv_b}g . t;y+ lghsf] s/of]Uo cfo ?-% s/f]8 # nfvdf #) k|ltztsf b/n] s/
lgwf+/0f ug'+kg]+df !) k|ltztn] 36L s/ lgwf+/0f ePsf] ?-%) nfvdf z'Ns tyf aofh;d]t lgwf+/0f
u/L c;'n ug'+kb+5 .
43.3 cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlntk'/sf Ps l/;r+ ;]G6/ k|f-ln-n] cfo jif+ @)&).)&! df dlb/fsf]
Jofkf/ ug]+ Ps l8li6n/LnfO+ ?-#! s/f]8 #* nfvsf] dlb/f s]ldsN; / kn]j/ laqmL u/L
?-@% s/f]8 &% nfv s/of]Uo cfo b]vfPsf] 5 . pQm sf/f]af/ dlb/f;_u ;DalGwt ePsf]n] #)

45 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
k|ltztn] x'g] ?-& s/f]8 &@ nfv stL ug'+kg]+df ?-^ s/f]8 $$ nfvdfq u0fgf u/]sf]n] gk'u ?-!
s/f]8 @* nfvdf z'Ns / Aofh u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
44. cfGtl/s lgoGq0f Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod (% df k|To]s ljefuLo k|d'vn]
cfk"m / cGtu+t lgsfoaf6 ;Dkfbg ul/g] sfo+x¿sf] nflu cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL tof/ u/L nfu"
ug'+kg]+ Joj:yf /x]sf] 5 . o; k|of]hgsf nflu cfGtl/s /fh:j ljefun] s/;DaGwL sfg'gL Joj:yfsf]
cltl/Qm lgb]+lzsf tyf cfjZostfcg';f/ kl/kq, k"jf+b]z hf/L ug]+ u/]sf] 5 . ljefu / cGtu+tsf
sfof+nox?sf] n]vfk/LIf0f ubf+ cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL ;DaGwdf b]lvPsf sdhf]/L / To;af6 kg]+
c;/ b]xfodf pNn]v ul/Psf] 5M
qm-;_- sdhf]/L c;/
! s/bftfn] cfo ljj/0fsf ;fy k]; u/]sf] cg';"rL !# k"0f+ s/bftfx?sf ljrsf] ld;Dofr /sd oyfy+ gx'g]
x'g] gu/]sf], cfo ljj/0fsf] cËsf] ?kdf glnPsf], x'_bf ;f]nfO+ cfwf/ lnO+ s/ lgwf+/0f ug+ ;d:of
k/]sf],
@ s/ n]vfk/LIfsnfO+ s/ lgwf+/0f k|of]hgsf nflu unt ;"rgf ;Dk|]if0f eO+ /fh:j r'xfj6 x'g] cj:yf
cfjZos ;"rgfx? h:t} sfg'gsf] kl/kfngf, C0f tyf /x]sf],
;DklQsf] Joj;flos pkof]u, laqmL, vl/b, df}Hbftsf]
oyf+ytf, ;~rfns;_u / ;Da4 kIf;_usf] sf/f]af/af/]
v'nf;f u/L lhDd]jf/ agfpg] Joj:yf gePsf],
# /fh:j n]vf k|0ffnLn] /fh:jsf] cfly+s ljj/0f :jrflnt cfly+s ljj/0fx? ;dodf g} tof/ gx'g] / cf_s8f
?kdf ;=hgf gu/]sf], km/s km/s x'g] ePsfn] le8fgdf ;d:of, d"No
clej=l4 s/sf] aSof}tf cfly+s ljj/0fn] gb]vfpg],
$ ljBdfg /fh:j n]vf k|0ffnLsf d-n]-k-kmf-g_- x? k|of]u k|of]udf gcfpg] Pj_ ;do ;fk]If g/x]sf kmf/fdx?
gu/]sf] Pj_ ;do ;fk]If ?kdf kl/dfh+gsf] k|of; ;d]t ljBdfg /x]sf] / n]vf 9f_rfsf] k"0f+ kfngf
gu/]sf], gePsf],
% cgnfOg 6L8LP; k|0ffnLsf] k"0f+ sfof+Gjog gePsf], cfo ljj/0f k]; ug]+ ldlt;Dd e'QmfgLdf s/ s§L
/sd kl/jt+g eO/xg], ;dodf /fh:j k|fKt gx'g],
^ sDKo'6/af6 aLhs hf/L ug]+ sfo+ljlwsf] sfof+Gjogsf] sDKo'6/af6 aLhs hf/L ug]+ k|0ffnL k|efjsf/L
cg'udg x'g g;s]sf], gx'gfn] cfo Go"g x'g] cj:yf /x]sf],
& PsLs=t s/ k|0ffnLaf6 aSof}tf /fh:j Pj_ k'g/fj]bg jf aSof}tf /fh:jsf] ljj/0f x:tlnlvt ?kdf tof/
k'g/fjnf]sgdf uPsf s/bftfsf] s'n aSof}tf gb]lvg], ug'+kg]+, lagf cfwf/ nut s§L x'g],
* s/bftfsf] s/ n]vfk/LIf0f k|ltj]bg tyf sfof+non] ;a} ljj/0fsf] k"0f+ clen]vg gx'_bf cg'udgdf
u/]sf] ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f cfb]z Pj_ n]vfk/LIf0f ;d:of k/]sf],
k|ltj]bg ;"rgf k|0ffnL kf]6+ndf cknf]8 x'g] gu/]sf],
( Psn sf]if vftfdf s/bftfsf] :yfoL n]vf gDa/ k|lji6 cGt/lgsfo ;"rgf k|jfxdf ;d:of cfO+ /fh:j
gx'g], r'xfj6 x'g] u/]sf],
!) ;fdflhs ;'/Iff sf]ifn] of]ubfgstf+x?nfO+ kl/rokq s/bftfn] s=lqd gfd b]vfO+ Ps k|ltzt s/
hf/L gu/]sf], bflvnf u/L yk s/af6 pGd'lQm kfpg ;Sg],
!! ljleGg s/bftfsf] e'QmfgLdf s/ s§L Pp6} ef}r/af6 ef}r/df plNnlvt /sdeGbf a9L s/ ldnfg x'g]
bflvnf x'g] u/]sf], cj:yf /x]sf],
!@ s/ n]vfk/LIf0f kmfOndf /fVg'kg]+ Go"gtd sfuhft cg'udg Pj_ n]vfk/LIf0fdf sl7gfO x'g] tyf
lgwf+/0f gx'_bf cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf *# adf]lhd s/bftfn] sfuhft kl/jt+g ug+],
dfluPsf ;"rgfx? klg ;dfj]z gx'g],
!# s/bftfsf] sf/f]af/ OPdcfO+P;df z"Go k|lji6 x'g] s/ n]vfk/LIf0f Pj_ cg'udgdf sl7gfO eO+ /fh:j
u/]sf, sltko s/bftfn] ljQLo ljj/0f;_u ;_nUg ug'+kg]+ r'xfj6 x'g],
cg';"rL cknf]8 gu/]sf], u/] klg ga'lemg] / ck"0f+ ?kdf
cknf]8 u/]sf],
cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnLnfO+ ljZj;gLo / k|efasf/L agfpg pko'+Qm ljifodf ;'wf/ x'g'kb+5 .

46 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
45. btf+ gePsf]af6 d"No clej=l4 s/ Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf *[@{ df g]kfn aflx/sf]
btf+ gePsf] s'g} JolQmaf6 ;]jf k|fKt ug]+ JolQmn] d"No clej=l4 s/ P]g / lgodadf]lhd s/ nfUg]
d"Nodf e'QmfgLsf avt s/ lgwf+/0f / c;'npk/ ug]+ Joj:yf 5 . To:t} P]gsf] bkmf ^[u{ df ;]jf
cfk"lt+sf] xsdf ;]jf k|bfg ePsf] avt s/ lng] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
45.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+t dlb/f pTkfbg ug]+ # s/bftfn] /f]oN6L e'QmfgL ubf+ ?-$ s/f]8 @@
nfv / cfGtl/s /fh:j sfof+no, w/fgcGtu+tsf] kmnk"mn tyf ;AhLaf6 tof/L j:t' pTkfbg u/L
laqmL ug]{ Ps s/bftfn] ?-@% nfv d"No clej=l4 s/ c;'n gu/]sf]n] 5fglag u/L 5'6 ePsf] d"No
clej=l4 s/ ?-$ s/f]8 $& nfvdf z'Ns / hl/afgf;lxt c;'n ug'+kb+5 .
45.2 cfGtl/s /fh:j sfof{no, eQmk'/sf] sfo{ If]qcGt{utsf k/fdz{ ;]jf k|bfg ug]{ s/bftfn] @)^*.^(
df hfkfgl:yt ;j sG6\ofS6/nfO{ ?-!) s/f]8 !! nfv e'QmfgL lbPsf] b]lvG5 . ;f] e'QmfgLdf P]gsf]
bkmf *[@{ adf]lhdsf] d"No clej=l4 s/ c;'n ePsf] gb]lvPsf]n] nfUg] s/ ?-! s/f]8 #! nfv /
;f]df nfUg] aofh / hl/afgf ;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
45.3 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! cGtu+tsf] b"/;~rf/ ;]jf k|bfossf] sf/f]af/ ug]+ Ps
s/bftfsf] ljQLo ljj/0fdf lnh nfOg OG6/ sg]S;g OToflbdf ?=@# s/f]8 ! nfv vr{ b]vfPsf]df
d"No clej[l4 s/ P]gsf] bkmf *-@_ adf]lhd d"No clej[l4 s/ ?=# s/f]8 c;'n u/]sf] gb]lvFbf ;f]
;d]t 5fglag u/L c;'n ug'k{ g]{ b]lvG5 .
46. e'QmfgLdf s/ Y cfos/ P]g, @)%* sf] kl/R5]b !& df e'QmfgLdf s/ s§L ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ()[!{ df cu|Ld s/ s§L ug'k+ g]+ k|To]s JolQmn] k|To]s dlxgf ;dfKt
ePsf] kRrL; lbgleq bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf ;d]t /x]sf] 5 . ljefun] ljB'tLo ?kdf bflvnf ug]+
Joj:yf ;d]t ldnfPsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
46.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+t dlb/fsf] pTkfbg ug]+ @ s/bftfn] cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf **[!{
adf]lhd u}/afl;GbfnfO+ /f]oN6L e'QmfgL u/]sf]df nfUg] s/ ?-! s/f]8 &@ nfv / lgdf+0f Joj;fo
;~rfng u/L /x]sf] Ps ;_o'Qm pkqmdnfO+ k/fdz+ ;]jfafkt ?-& s/f]8 ( nfv e'QmfgL u/]sf]df
clu|d s/ s§L u/L bflvnf gu/]sf]n] 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
46.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! cGtu+tsf] b"/;~rf/;DaGwL sf/f]af/ ug]+ Ps
s/bftfsf] cfo jif+ @)^*.^( ;Dd b'O+ ljb]zL ;_:yfaf6 lnPsf] C0f bfloTj ?-#@ s/f]8 # nfvsf]
aofh k'_hLs/0f ;d]t ?-! ca+ ^! s/f]8 () nfv /x]sf]df cfo jif+ @)^(.&) df ?-!! s/f]8 ^@
nfv aofh cfo k'_hLs/0f u/L ?-! ca+ &# s/f]8 %! nfv C0f bfloTj b]vfPsf] 5 . k'_hLs/0f u/]sf]
aofhdf P]gsf] bkmf ** adf]lhd !% k|ltztn] x'g] s/ ?-^ s/f]8 %% nfv c;'n u/L bflvnf
ug'+kb+5 .
46.3 af]g; P]g, @)#) sf] bkmf !# adf]lhd af]g; ljt/0f u/]kl5 af_sL /xg cfPsf] /sddWo] ;Q/L
k|ltzt /sd k|lti7fg:t/sf] sNof0fsf/L sf]ifdf / af_sL tL; k|ltzt g]kfn ;/sf/n] v8f u/]sf]
/fli6«o:t/sf] sNof0fsf/L sf]ifdf hDdf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j ljefusf] @)^$.@.@)
sf] kl/kqcg';f/ sd+rf/Lx?nfO+ af_8]/ af_sL /x]sf] /sd k|lti7fg:t/sf] sNof0fsf/L sf]ifdf
/sdfGt/ ubf+ ;|f]td} k|fs=lts JolQmsf] cfodf nfUg] pkNnf] b/df e'QmfgLdf s/ sf6\g] /
sNof0fsf/L sf]ifn] ;f] /sd sd+rf/LnfO+ ljt/0f ubf+ s/ ldnfg ug+ kfpg] Joj:yf /x]sf] 5 . 7"nf
s/bftf sfof+nocGtu+tsf & s/bftfn] !@ cfly+s jif+sf] af]g; ljt/0f u/L af_sL /x]sf] ?-# ca+
*( s/f]8 @& nfv k|lti7fg:t/sf] sNof0fsf/L sf]ifdf hDdf u/]sf]df ?-! ca+ #^ s/f]8 @% nfv
e'QmfgLdf s/ s§L u/L bflvnf u/]sf] / ;f] sf]ifaf6 ePsf] vr+ Pj_ e'QmfgLdf s/ s§L u/]sf] olsg
gx'_bf 5fglag u/L aofh, hl/afgf tyf z'Ns ;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
47 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
46.4 b"/;~rf/sf] sf/f]af/ ug]+ 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfsf] gub k|jfx ljj/0fcg';f/
?-# ca+ (# s/f]8 %# nfv ljb]zaf6 lnPsf] cNksfnLg C0fsf] Aofh ?-#% s/f]8 ^ nfv e'QmfgL
u/]sf]df cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ** adf]lhd ?-% s/f]8 @^ nfv s/ s§L ug'+kg]+df gu/]sf]n]
pQm /sddf aofh, hl/afgf tyf z'Ns ;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
46.5 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s]a'n Rofgn;DaGwL sf/f]af/ ug]+ s/bftfn] sG6]06 ;le+; ?-!&
s/f]8 @( nfv / ;]6]nfO6 6«fG;kf]08/ ;le+; ?-#( s/f]8 %) nfv;d]t ?-%^ s/f]8 &( nfvsf]
;]jf lnO+ u}/afl;Gbf lgsfonfO+ e'QmfgL u/]sf] b]lvG5 . pQm /sddf cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf &)
adf]lhd ?-@ s/f]8 *$ nfv s/ s§L gu/]sf]n] ;f] /sddf aofh tyf z'Ns ;d]t 5fglag u/L
c;'n ug'+kb+5 .
46.6 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] dlb/fsf] pTkfbg ug]+ Ps s/bftfn] laqmL k|j4+g vr+ ?-% s/f]8 &*
nfv bfaL u/]sf] 5 . pQm /sd s/bftfn] laqmLdf lbPsf] sldzg, laqmL af]g; Pj_ l:sdafktsf]
/sd ePsfn] cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf **[!{ adf]lhd !% k|ltztn] x'g] ?-*& nfv e'QmfgLdf
s/ stL ug'+kg]d+ f gu/]sf] ;f] /sdddf Aofh, hl/afgf / z'Ns ;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
46.7 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ** adf]lhd jfo'ofgsf] lnh [k§f{ afktsf] /sd e'QmfgL ubf+ !)
k|ltztn] s/ s§L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps jfo'ofg;DaGwL sfo+ ug]+
s/bftfn] k|ToIf nfut cGtu+t Pc/qmfk6 lnh xfo/df ?-% s/f]8 &! nfv vr+ bfaL u/]cg';f/
?-%& nfv s/ s§L ug'+kg]+df ?-!# nfvdfq s§f u/]sf] b]lvPsf]n] 36L s§L ePsf] ?-$$ nfvdf
z'Ns tyf aofh ;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
46.8 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ** adf]lhd afl;Gbf JolQmn] g]kfndf ;|f]t ePsf] aofh, ;]jf z'Ns /
cGo s'g} k|ltkmn /sd e'QmfgL ubf+ !% k|ltztsf b/n] s/ s§L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf
sfof+nocGtu+tsf] Ps s]a'n Rofgn;DaGwL sf/f]af/ ug]+ s/bftfn] cfo jif+ @)&).&! df b'O+ ljb]zL
sDkgLaf6 lnPsf] shf+ ?-$% s/f]8 %@ nfvsf] aofh ?-# s/f]8 %& nfv e'QmfgL ubf+ ?-%$ nfv
s/ s§L ug'+kg]+df ?-!$ nfvdfq bflvnf u/]sf] b]lv_bf gk'u ?-$) nfv c;'n ug'k+ b+5 .
47. cfo ljj/0f Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf (^ cg';f/ cfo jif+ ;dfKt ePsf] # dlxgfleq :jod\s/
lgwf+/0f u/L cfo ljj/0f k]; ug'+kb+5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
47.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] lgdf+0f Joj;fo ug]+ Ps s/bftfn] @)^*.^( b]lv cfo ljj/0f k];
u/]sf] 5}g . s/bftfn] g]kfn ljB't k|flws/0faf6 @)^(.&) df ?-!% s/f]8 $@ nfv / @)&).&!
df ?-%^ s/f]8 ^) nfv e'QmfgL lnPsf]df @)&).&! df d"No clej=l4 s/tk+m z"Go s/ ljj/0f k];
u/]sf] 5 . s/bftfsf] b'O+ jif+sf] sf/f]af/ ?-&@ s/f]8 @ nfvdf nfUg] cfos/ tyf d"No clej=l4 s/
?-( s/f]8 #^ nfv ;DaGwdf 5fglag u/L nfUg] s/ c;'n ug'+kb+5 .
47.2 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] xfplhËsf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] @)^&.^* ;Ddsf] cfo
ljj/0f k]; u/]sf]df To;kl5sf cfly+s jif+x?sf] cfo ljj/0f k]; u/]sf] 5}g . s/bftfn] @)^^.^&
df sf7df8f}_, afkmndf lgdf+0ffwLg ;DklQ ?-^( s/f]8 %( nfvnfO+ @)^&.^* df klg lgdf+0ffwLg
b]vfPsf] / l:y/ ;DklQdf k'_hLs/0f klg u/]sf] 5}g . s/bftfn] @)^&.^* df sf7df8f}_, afkmnsf] 3/
laqmLafkt ?-#( s/f]8 ^( nfv cfo b]vfPsf] / ;f] laqmLsf] nfut ?-^! s/f]8 &$ nfv b]vfPsf] 5 .
lgdf+0ffwLg ;DklQdf /x]sf] / laqmL cfoaLr ?-@( s/f]8 () nfv km/s k/]sf]n] s/bftfn] cfodf
;dfj]z gu/]sf] km/s /sddf nfUg] s/ ?-& s/f]8 $& nfv 5fglag u/L c;'n x'gk' b+5 .
47.3 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !)! sf] pkbkmf [!{ / [@{ adf]lhd Gofof]lrt cfwf/df ;_zf]lwt s/
lgwf+/0f ug+ ;lsg] Joj:yf 5 . s/bftf ;]jf sfof+no afg]Zj/cGtu+tsf] tof/L kf]zfssf] sf/f]af/
ug]+ Ps s/bftfn] sfof+nodf k]; u/]sf] @)^&.^* sf] d"No clej=l4 s/ ljj/0fcg';f/ lgof+t ;d]t
48 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
?-* s/f]8 @* nfvsf] laqmL b]lvPsf] / :yfgLo vl/b Pj_ cfoft ;d]t ?-@ s/f]8 () nfv vl/b
b]lvPsf] 5 . laqmL ?-* s/f]8 @* nfvdf nfut vr+ ?-@ s/f]8 () nfv 36fp_bf s'n d'gfkmf ?-%
s/f]8 #* nfv b]lvPsf] 5 . s/bftfn] cfo ljj/0f k]; gu/]sf] cj:yfdf cfGtl/s /fh:j ljefusf]
@)^#.$.@ sf] kl/kqcg';f/ nfut vr+ lbg'kg]+ Joj:yfadf]lhd pQm s/of]Uo cfodf nfUg] s/ ?-!
s/f]8 ^$ nfvdf z'Ns / aofh ;d]t c;'n ug'+kb+5 .
48. sf/f]af/sf] lg/Gt/tf Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf (^ cg';f/ cfo jif+ ;dfKt ePsf] # dlxgfleq
:jods/ lgwf+/0f u/L cfo ljj/0f k]; ug'+kb+5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no e}/xjf, s/bftf ;]jf
sfof+no gof_ afg]Zj/ / k'tnL;8ssf] If]qleq btf+ eO+ :yfoL n]vf gDa/ lnP/ t/sf/L, kmnk"mn
nufot cGo vfBfGg cfoft ug]+ & s/bftfn] ?-@ ca+ $* s/f]8 * nfvsf] t/sf/L, kmnk"mn tyf
v;L cfoft u/]sf] eG;f/ tyofsaf6 b]lvG5 . tL s/bftfn] btf+ ldltb]lv g} cfo ljj/0f / nfUg] s/
;d]t bflvnf u/]sf] b]lv_b}g . jflif+s ?-!$ s/f]8b]lv ?-#& s/f]8 ^@ nfv;Ddsf] sf/f]af/ ug]+
s/bftfn] cfo ljj/0f / nfUg] s/ bflvnf gu/L cfoft sf/f]af/ g} 5f8]sf] kfOof] . o; ;DaGwdf
sfof+noaf6 cg'udg u/]sf] ;d]t b]lvPg . pQm sf/f]af/df nfUg] s/ ?-$ s/f]8 ^^ nfv lgwf+/0f
u/L c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
49. sdf]l86L dfs]+6 Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf %[!{s df g]kfn /fHoleq cfk"lt+ ePsf
j:t' jf ;]jfdf d"No clej=l4 s/ nfUg] / ;f]xL P]gsf] cg;"rL ! df plNnlvt j:t' tyf ;]jfx?sf]
sf/f]af/df s/ gnfUg] Joj:yf 5 . To:t} P]gsf] bkmf !& pkbkmf [#{ df s'g} dlxgfdf sf/f]af/
ePsf] j:t' jf ;]jfsf] k"0f+ c_z s/ nfUg] sf/f]af/df k|of]u gePdf pQm j:t' jf ;]jfdf lt/]sf] s/
s§L j:t' jf ;]jfsf] s/ nfUg] sf/f]af/df k|of]u ePsf] c_zdf dfq ul/g] pNn]v 5 .
sdf]l86L dfs]+6 tyf ko'r/ sG6«fS6sf] sf/f]af/ ug]+ s/bftf ;]jf sfof+no gof_ afg]Zj/ /
Go'/f]8cGtu+tsf b'O+ s/bftfn] ko'r/ sG6«fS6sf] cfodf d"No clej=l4 s/ c;'n gu/L ;f]
sf/f]af/;_u ;DalGwt vl/bdf lt/]sf] s/ s§L ljut jif+b]lv bfaL ub}+ cfPsf 5g\ . oL s/bftfx?n]
cfo jif+ @)&).&! sf] cfiff9df d"No clej=l4 s/ ?-! s/f]8 *& nfv q]ml86 bfaL u/]sf]df
sfg'gcg';f/ qm]l86 kfpg] b]lvPg . d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] cg';"rL ! df sdf]l86L
dfs]+6sf] sf/f]af/ ug]+ s/bftfn] k|fKt ug]+ ;]jf z'Ns jf gfkmfnfO+ s/ 5'6 glbPsf]n] ;f]sf] ;]jf
z'Nsdf s/bftfn] d"No clej=l4 s/ c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 . o;/L d"No clej=l4 s/ c;'n ug'+kg]+ @
s/bftfsf] @ cfo jif+sf] sf/f]af/ ?-!) s/f]8 $# nfvdf nfUg] d"No clej=l4 s/ ?-! s/f]8 #^
nfv / yk b:t'/;d]t lgwf+/0f u/L c;'n ug'+kb+5 .
50. ;Da4 kIfsf] sf/f]af/ Y ;xsf/L ljefuaf6 hf/L ;xsf/L ;_3 ;_:yf btf+, ;~rfng, n]vfk/LIf0f,
cg'udg tyf lgodg;DaGwL dfkb08, @)^* sf] bkmf @* df ;xsf/L ;_:yfn] cfkgf] k|To]s
;b:onfO+ ;_:yfsf] s'n k'_hL sf]ifsf] !) k|ltztdf ga9fO+ C0f k|bfg ug+;Sg], C0f nufgLdf s'n
kl/of]hgf nfutsf] a9Ldf *) k|ltzt;Dd lbg;Sg], s'n C0f nufgLsf] @% k|ltztdf ga9\g] u/L
3/ hUufdf nufgL ug+;Sg] Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps ;xsf/L ;_:yfn] s'n
shf+ ?-# ca+ *$ s/f]8 && nfvdWo] ?-# ca+ @( s/f]8 #( nfv [*%-^) k|ltzt{ Ps xf]D; k|f-
ln-;d]t ;Da4 kIfnfO+ lbPsf] 5 . h:n] ubf+ k'_hL sf]if, kl/of]hgf nfutsf] ;Ldf Pj_ 3/hUuf
shf+sf] ;Ldf pNnF\3g ePsf] 5 . ;_:yfn] artstf+sf] lgIf]k ?-# ca+ *& s/f]8 ^^ nfvdWo] Pp6}
C0fLnfO+ ?-# ca+ !) s/f]8 ^( nfv [lgIf]ksf] *)-!$ k|ltzt{ shf+ k|jfx u/]sf] Ps xf]D; k|f-ln-
ljut jif+b]lv g} gf]S;fgLdf /x]sf] 5 . cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ## adf]lhd pko'+Qm lgsfox?
;Da4 kIf ;d]t ePsf] / s/bftfn] 7"nf] /sd ;xsf/L dfkb08 ljk/Lt nufgL u/]sf]n] ;xsf/L
ljefu ;d]tsf] ;dGjodf 5fglag u/L s/ bfloTj olsg x'g'kb+5 .

49 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
s/bftfn] ;Da4 kIfnfO+ ?-# ca+ !) s/f]8 ^( nfv nufgL ubf+ cf};t !%-)& k|ltzt /
cGonfO+ nufgL ubf+ cf};t !&-#$ k|ltzt aofh lnPsf]n] cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ## adf]lhd
;fdfGo ahf/ Jojxf/cg';f/ sf/f]af/ gePsf] cfwf/df km/s aofh ?-& s/f]8 % nfvdf nfUg] s/
?-! s/f]8 $! nfv 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
51. laqmL km/s Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf &[u{ adf]lhd Jofkfl/s df}Hbft lg;u+af6 k|fKt /sd /
d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !^ cg';f/ laqmL n]vfsg ug'+kg]+df b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/
5g\M
51.1 lgdf+0f Joj;fosf] sfd ug]+ 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfn] @)&).&! df d"No
clej=l4 s/ ljj/0fdf ?-#$ s/f]8 #^ nfv s/ of]Uo laqmL b]vfPsf]df ljQLo ljj/0f / cfo
ljj/0fdf ?-%( s/f]8 !^ nfv cfo b]vfPsf]n] ?-@$ s/f]8 *) nfv km/s b]lvPsf] 5 . pQm
/sdnfO+ s/of]Uo laqmL dfgL nfUg] d"No clej=l4 s/ ?-# s/f]8 @@ nfv / ;f] /sddf aofh, z'Ns
tyf hl/afgf;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
51.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no sf7df8f}_ If]q g_- # cGtu+t kg]+ Ps s/bftf, cfGtl/s /fh:j sfof+no,
lj/f6gu/cGtu+t kg]+ csf]+ s/bftfsf] ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f u/]sf] ;dodf gg\kmfOn/ /x]sf]df kl5
cfo ljj/0f k]; ubf+ sf7df8f}_ If]q g_- 3 sf] s/bftfn] ?-2 s/f]8 75 nfvsf]] vl/b pNn]v u/]sf]
t/ cfGtl/s /fh:j sfof+no, lj/f6gu/sf] s/bftfn] ?-29 nfvdfq laqmL b]vfPsf]n] 36L laqmL
b]vfPsf] ?-2 s/f]8 46 nfvdf cfos/ P]g, @)%* adf]lhd nfUg] s/ ?-86 nfv tyf ;f]df nfUg]
z'Ns tyf aofh;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
52. ;~rfns ;fk6L Y cfGtl/s /fh:j ljefusf] @)^(.(.@( sf] kl/kqdf ;~rfnsaf6 k|fKt ;fk6L
/sd a}sdfk+mt k|fKt x'g'kg]+, ;fk6Lsf] ;|f]t olsg u/L ;fk6L nufgLsf] /sddf sfg'g cg';f/ s/
bflvnf eP gePsf] ljZn]if0f ug'+kg]+ pNn]v u/]sf] 5 . s/bftfx?n] sfof+nodf k]; u/]sf] ljQLo
ljj/0fx?sf] cWoog ubf+ 7"nf s/bftf sfof+nonufot & sfof+nocGtu+tsf @* s/bftfx?n] ?-!
ca+ $ s/f]8 !* nfv Joj;fonfO+ lgMz'Ns ;fk6L lbPsf] b]lvG5 . o:tf] /sd s/bftfsf] a}s
vftfdfk+mt sf/f]af/ x'g] u/]sf] klg 5}g . n]vfsf] ;j+dfGo l;4fGtcg';f/ lagfk|ltkmn nufgL x'g]
dflgb}g . o:tf] /sdnfO+ s/of]Uo cfo dfGg] sfg'gL Joj:yf x'g'kb+5 .
53. bL3+sfnLg s/f/ Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @^ tyf lgodfjnL, @)%( sf] lgod @ df !@
dlxgfeGbf a9L cjlwsf] lgdf+0f s/f/cg';f/ cfo u0fgf ug]+ k|of]hgsf] nflu s/f/sf] ;DkGg
k|ltztsf] qmda4 j=l4sf] of]ucg';f/ cfosf] lgwf+/0f tyf vr+sf] bfaL ug]+ Joj:yf 5 .
cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_-# cGtu+tsf Ps s/bftfn] cfo jif+ @)&).&!
sf] ;_zf]lwt gf]S;fgL lgwf+/0f ubf+ s/bftfn] k]; u/]sf] cfo ?-!) s/f]8 @* nfvnfO+ dfGo u/]sf]
5 . s/bftfn] g]kfn n]vfdfgadf]lhd cfosf] n]vfsg s/f/sf] ;DkGg k|ltztcg';f/ u/]sf] v'nf;f
u/L s/ nufpg' k"j+sf] gfkmf ?-$ s/f]8 * nfv pNn]v u/]sf] 5 . cfo ljj/0f k]; ubf+ k|dfl0ft
u/]sf] ljQLo ljj/0fdf eGbf s/f/sf] ;DkGg k|ltzt sd pNn]v u/L gf]S;fgLdf /x]sf] cfo ljj/0f
k]; u/]sf] sf/0f cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @^ cg';f/sf] u0fgf ubf+ x'g] s/ of]Uo cfo ?-$
s/f]8 * nfvdf nfUg] s/ ?-! s/f]8 @ Nffv / ;f]df nfUg] z'Ns tyf aofh ;d]t c;'n ug'+kb+5 .
54. vr+ s§L Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !# df s'g} JolQmn] s'g} cfo jif{df s'g} Joj;fo jf
nufgLaf6 ePsf] cfo u0fgf ug]{ k|of]hgsf] nflu sf/f]af/;Fu ;DalGwt ;f] cfojif{df ePsf, ;f]
JolQmaf6 ePsf / Joj;fo jf nufgLaf6 cfo cfh{g x'g] sfo{df ePsf vr{x? s§L ug{ kfpg]
Joj:yf 5 . ;f]xL P]gsf] bkmf !% df cfo u0fgf ug]{ k|of]hgdf u0fgf ul/Psf] nfutsf] vr{
s§Lafx]s cGo s'g} klg vr{ s§L ug{ gkfpg] Joj:yf 5 . vr+ s§L ;DaGwdf b]lvPsf s]xL Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
50 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
54.1 h'Qfsf] pTkfbg ug]+ 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfn] pTkfbg vr+cGtu+t ljB't tyf
OGwgdf vr+ b]vfPsf] ?-!) s/f]8 *( nfvdf l8h]n vr+ ?-& s/f]8 #% nfv ;dfj]z 5 . g]kfn
cfon lgudsf] @)&).&! sf] l8h]nsf] cf};t laqmL d"No ?-().!& n] u0fgf ubf+ s/bftfsf] jif+el/df
* nfv !% xhf/ $@^ ln6/ l8h]n vkt ePsf] b]lvG5 . pBf]u jif+el/df #^) lbg g} ;~rfng
ePsf] dfGg] xf] eg] k|ltlbg @ xhf/ @^% ln6/ / @$ 3G6f rnfPsf] cj:yfdf klg k|lt3G6f ($-
#&* ln6/ l8h]n vkt ePsf] b]vfPsf] h'g cljZj;gLo b]lvG5 . s/bftfn] ljB't dx;'nafkt ?-#
s/f]8 %$ nfv;d]t vr+ b]vfPsf]n] olt 7"nf] kl/0ffdsf] l8h]n vkt x'g] cj:yf b]lv_b}g . t;y+
h]g]/]6/ / sf/vfgfsf] ;~rfng, ljB't vktsf] cj:yf ;DaGwdf 5fglag u/L c:jefljs l8h]n
vktnfO+ cdfGo u/L nfUg] s/ ?-! s/f]8 !) nfv c;'n ug'+kb+5 .
54.2 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf df]lan cfoft tyf laqmL ljt/0f ug]+ Ps s/bftfn] lj1fkg /
Joj;fo k|j4+g vr+ ?-! s/f]8 $$ nfv / ljb]zL a|fG8sf dlb/f laqmL ug]+ Ps s/bftfn] ljt/0f
vr+ ?-# s/f]8 &( nfv bfaL u/]sf 5g\ . o:tf] vr+ pTkfbsn] jxg ug'+kg]+df s/bftfn] vr+ bfaL
ug+ ldNg] b]lvPg . t;y+ pQm /sd cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-! s/f]8 ^$ nfvdf z'Ns tyf
aofh ;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
54.3 s/bftfn] OGwgafkt vr+ bfaL u/]sf]df pTkfbg Ifdtf, sf/vfgfdf h8fg u/]sf] ljB'tsf] Ifdtf Pj_
ljB'tsf] ljsNkdf k|of]u ug+ h8fg ul/Psf] h]g]/]6/sf] Ifdtf Pj_ OGwg vktsf] gD;+, d]l;g rn]sf]
cjlw k]; u/]sf 5}gg\ . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] l;d]G6 pTkfbs % dWo] klxnf] l;d]G6
pBf]un] k|ltd]l6\s6g ?-548.98, bf];|f]n] ?-849.35, t];|f]n] ?-7684.75, rf}yf]n] ?-681.11 /
kf_rf}_n] ?-1,991.75 OGwg vr+ bfaL u/]sf 5g\ . o;} u/L ;f]xL sfof+nocGtu+tsf ^ l:6n pTkfbsn]
vkt u/]sf] OGwg ljZn]if0f ubf+ k|ltd]l6\s6g ?-1 xhf/ 362 b]lv ?- 7 xhf/ 235 ;Dd b]lvG5 .
s/bftfn] bfaL u/]sf] OGwg vr+df cToflws cGt/ b]lvPsf]n] pQm vr+sf] oyfy+tfsf] cfwf/df s/
bfloTj k/LIf0f x'g'kb+5 .
54.4 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] dlb/fsf] yf]s laqmL ug]+ Ps s/bftfsf] laqmL cfo 14 k|ltztn]
36]sf] ePklg laqmL ljt/0f vr+ 72 k|ltztn] a9]/ ?-9 s/f]8 62 nfv k'u]sf] 5 . laqmL ljt/0f
vr+cGtu+t ;fdfgsf] laqmL;_u k|ToIf ;DaGw /fVg] vr+x? 36]sf]df lj1fkg / laqmL k|j4+g vr+ tyf
sd+rf/L;_u ;DalGwt 6f/h]6 af]g; 139 k|ltztn] a9]sf] 5 . o; ;DaGwdf s/k/LIf0fdf pNn]v
gu/]sf]n] 5fglag x'g'kb+5 .
54.5 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] xf8+j]o/sf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] nf]8 cgnf]8 vr+ ?-1 s/f]8
33 nfv, 9'jfgL vr+ ?-13 s/f]8 55 nfv / ;jf/L;fwg ef8f vr+ ?-1 s/f]8 75 nfv;d]t ?-16
s/f]8 63 nfv vr+ bfaL u/]sf] 5 . xf8+j]o/sf] sf/f]af/df dfn;fdfgx? laqmL :yn;Dd k'MofPsf]
9'jfgL nfut pTkfbsn] Joxf]g]+ / laqmL :ynaf6 pkef]u :yn;Dd lglZrt kl/df0f;Dd pTkfbsn]
Joxf]/]sf] b]lvPsf] Pj_ lglZrt kl/df0feGbf sd pkef]Qmf :jod\n] 9'jfgL u/L n}hfg] ePsfn] pQm
vr+nfO+ cdfGo u/L nfUg] s/ ?-5 s/f]8 82 nfvdf Aofh / z'Ns ;d]t 5fglag u/L c;'n
ug'+kb+5 .
54.6 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- @ cGtu+t kg]+ Ps s/bftfn] d"No clej=l4 s/ ljj/0fdf
s'n vl/b ?-!) s/f]8 ^* nfv pNn]v u/]sf] 5 . cfo ljj/0f;fy k]; u/]sf] ljQLo ljj/0fdf
;DklQ vl/b ?-!$ s/f]8 !& nfv, k|ToIf vl/b ?-! s/f]8 !# nfv / s/of]Uo k|zf;lgs vl/b ?-
$( nfv;d]t ?-!% s/f]8 &( nfv /x]sf] 5 . o;/L d"=No clej=l4 s/eGbf cfos/tkm+ vl/bdf a9L
bfaL u/]sf] ?-% s/f]8 !! nfvnfO+ cdfGo u/L s/bftfn] b]vfPsf]] gf]S;fgL ?-! s/f]8 (% nfv
;dfof]hg u/L sfod x'g] s/of]Uo cfo ?-# s/f]8 !^ nfvdf nfUg] s/ ?-&( nfv / ;f]df nfUg]
z'Ns tyf Aofh;d]t 5fglag u/L c;'n ug{'kb{5 .
51 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
54.7 cfGtl/s /fh:j sfof{no, sf7df8f}+ If]q g+= @ cGt{ut kg]{ Ps s/bftfn] d"No clej=l4 s/ ljj/0fdf
s/of]Uo vl/b ?-#) s/f]8 %( nfv b]vfPsf] 5 . s/bftfn] cfo ljj/0f ;fy k]; u/]sf] ljQLo
ljj/0fdf ;DklQ vl/b ?-!* s/f]8 ($ nfv, k|ToIf vl/b ?-! s/f]8 ## nfv, k|of]u gu/L a]r]sf]
;DklQ vl/b ?-!# s/f]8 ^% nfv / k|zf;lgs vl/b ?-$) nfv;d]t ?-#$ s/f]8 #@ nfv /x]sf]
b]lvG5 . o;/L d"=No clej=l4 s/ eGbf cfos/tkm+ vl/bdf a9L bfaL u/]sf] ?-# s/f]8 &# nfvnfO+
cdfGo u/L s/bftfn] b]vfPsf]] gf]S;fgL ?-@ s/f]8 ^@ nfv ;dfof]hg kZrft\ sfod x'g] cfo ?-!
s/f]8 !@ nfvdf nfUg] s/ ?-@* nfv / ;f]df nfUg] z'Ns tyf Aofh;d]t 5fglag u/L c;'n
ug{k' b{5 .
54.8 cfGtl/s /fh:j sfof+no, wg'iffcGtu+t xf8+j]o/sf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfsf] cfo ljj/0fcg';f/
z'? df}Hbft ?-@ s/f]8 % nfv, vl/b ?-@ s/f]8 @) nfv / clGtd df}Hbft ?-! s/f]8 #& nfv
ePsf]n] sRrf kbfy+ vktsf] nfut ?-@ s/f]8 *& nfvdfq vr+ s§L ug+ kfpg]df ?-# s/f]8 &(
nfv s§L lbO+ ?-(@ nfv a9L s§L u/]sf] 5 . ;f] cg'?k sfof+non] sfod u/]sf] ;_zf]lwt s/of]Uo
gf]S;fgL ?-!) nfv plNnlvt /sddf ;dfof]hg ubf+ ?-*@ nfv vr+ s§L ug+ gldNg] b]lv_bf nfUg]
s/ ?-#@ nfvdf z'Ns tyf aofh;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
54.9 cfGtl/s /fh:j sfof{no, sf7df8f}+ If]q g+=! cGt{utsf sfk]{6sf] sf/f]af/ ug]{ Ps s/bftfn] ljQLo
ljj/0fdf laqmLof]Uo j:t'sf] nfut vr{ ?=#! s/f]8 *^ nfv bfaL u/]sf] 5 . s/bftfn] u/]sf] laqmL
kl/df0fnfO{ clGtd df}Hbftsf] d"NofÍg b/n] lx;fa ubf{ nfut ?=@( s/f]8 &@ nfv x'g cfpg]df
oyfy{ laqmL nfuteGbf ?=@ s/f]8 !$ nfv a9L bfaL u/]sf] b]lvFbf ;f]df nfUg] s/ ?=$# nfv /
z'Ns Aofh;d]t 5fglag u/L c;'n ug{k' b{5 .
54.10 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_-# cGtu+sf Ps s/bftfn] hDdf cfo ?-! s/f]8 $( nfv
/ vr+ ?-! s/f]8 $^ nfv pNn]v u/L cfo ljj/0f k]; u/]sf] 5 . t/ csf]+ Ps s/bftfn] @)^(.&)
df o; s/bftfnfO+ ?-@$ s/f]8 #$ nfv laqmL u/]sf] b]lvG5 . ;f] /sd o; s/bftfn] vl/bdf
gb]vfO+ Go"g vl/b b]vfPsf] 5 . Jofkf/ df}Hbftsf] nfut vr+cg';f/ s/bftfsf] d'gfkmf b/ $-@$
k|ltztn] ?-@$ s/f]8 #$ nfvsf] x'g] ?-! s/f]8 # nfvnfO+ cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-#^
nfv tyf laqmL ?-@% s/f]8 #& nfvdf !# k|ltzt d"No clej=l4 s/ ?-# s/f]8 #) nfv;d]t
5fglag u/L c;'n x'g'kg]+ b]lvG5 .
55. ;Da4 ljb]zLaf6 C0f Y g]kfn /fi6« a}s ljb]zL ljlgdo Joj:yfkg ljefun] ljb]zL d'b|fdf C0f lng]
;DaGwdf @)^(.!).( df hf/L u/]sf] kl/kqcg';f/ ljb]zaf6 C0f lng rfxg] g]kfnL sDkgLn]
ljb]zaf6 lng] C0fsf] aofh lgwf+/0f ubf+ a9Ldf k|rlnt jflif+s lnjf]/ /]6df dgfl;a lk|ldod b/ yk
u/L aofhb/ sfod u/]sf] x'g'kg]+ / a}s tyf ljQLo ;_:yfaf6 C0f lng'kg]+ Joj:yf u/]sf] 5 . pQm
Joj:yfdf @)&).!.@# / @)&).%.@^ df plNnlvt ;_:yfaf6 C0f ln_bf C0fsf] aofh b/ a9Ldf Ps
jif+sf] lnjf]/ /]6df %-% k|ltzt;Dd yk lng kfpg] Joj:yf yk ePsf] 5 . 7"nf s/bftf sfof+no
cGtu+tsf b'O+ s/bftfn] cfkgf ljb]zL ;Da4 sDkgLaf6 C0f lnO+ aofh e'QmfgL u/]sf]df ;f]cg';f/
aofh b/ lgwf+/0f u/]sf] kfOPg . g]kfn /fi6« a}ssf] lgb]+zgeGbf a9L b/df e'QmfgL u/]sf] aofh vr+
?-!# s/f]8 !) nfvnfO+ cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !$ adf]lhd 5fglag u/L aofh vr+ cdfGo
u/L nfUg] s/ ?-# s/f]8 @& nfv c;'n ug'+kb+5 .
56. lgMz'Ns ;]jf Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf % df d"No clej=l4 s/ nfUg] Joj:yf /x]sf] 5 .
pQm s/ ;f]xL P]gsf] bkmf !@ cg';f/sf] d"Nodf ;f]xL P]gsf] bkmf & adf]lhdsf] b/df nfUb5 . 7"nf
s/bftf sfof+nocGtu+tsf @ 6]lnkmf]g ;]jf k|bfosn] s/bftfn] lj1lKtdfk+mt ;fdflhs pQ/bfloTjsf]
cjwf/0ffcGtu+t @)&@ j}zfvdf uPsf] e"sDksf] ;dodf ?-# ca+ ^ s/f]8 a/fa/sf] lgMz'Ns ;]jf
k|jfx u/]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . h;dWo] b"/;~rf/ ;]jf z'Ns / d"No clej=l4 s/ @$-# k|ltzt x'G5 .
s/bftfn] ;a} vr+ stL lnPsf]n] ;f] lgMz'Ns ;]jf s/bftfsf] gfkmf x'g] eO+ cfos/ P]g, @)%* adf]lhd
52 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
@% k|ltzt s/ nfUg] l:ylt x'G5 . t;y+ lgMz'Ns ;]jfsf] /sddWo] $(-# k|ltzt cyf+t\ ?-! ca+ %!
s/f]8 /fh:jsf] lx:;f x'G5 . k|fKt x'g'kg]+ pQm /fh:j u'd]sf] ;DaGwdf g]kfn ;/sf/sf] tk+maf6 /fh:j
5'6;DaGwL cfly+s P]g, @)&@ adf]lhd s'g} lg0f+o ePsf] 5}g .
57. lqkfn vl/b Y g]kfn ;/sf/n] e"sDk kLl8tnfO+ /fxtdf ;xof]u k'Mofpg lqkfn Pj_ kfnx?sf]
cfoftdf nfUg] ;Dk"0f+ eG;f/ tyf cGo s/x? @)&@.)!.!( b]lv @)&@.)@.@) ;Ddsf nflu 5'6
u/]sf] b]lvG5 . t/ pQm lqkfn Pj_ kfnsf] :yfgLo laqmLdf eg] d"No clej=l4 s/ 5'6 u/]sf] b]lv_b}g .
d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf * adf]lhd btf+ ePsf] JolQmn] cg';"rL ! af6 5'6 ePsf]
cj:yfdf afx]s s/ c;'npk/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no emfkf, nlntk'/, nfxfg,
lj/f6gu/ / jL/uGhcGtu+tsf ^ s/bftfn] ?-!* s/f]8 *& nfv d"No a/fa/sf] lqkfn d"No
clej=l4 s/ 5'6 ;'ljwfdf cfoft u/]sf] d"No clej=l4 s/ ljj/0faf6 b]lvG5 . s/bftfn] :yfgLo
laqmLdf 5'6 gePsf] lqkfn d"No clej=l4 s/ ;sng gu/L laqmL u/]sf] kfOof] . d"No clej=l4 s/
nfUg] dfnj:t' d"No clej=l4 s/ glnO+ laqmL u/]sf]n] d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf @(
adf]lhd sf/afxL u/L s/ ?-@ s/f]8 (* nfvdf yk b:t'/, Aofh / hl/afgf;d]t u0fgf u/L c;'n
ug'k+ b+5 .
pQm 5'6dWo] cfGtl/s /fh:j sfof+no, nfxfgsf] Ps s/bftf @)&) >fj0fb]lv g}
ggkmfOn/ /x]sf]df lghnfO+ ;d]t lqkfn vl/bdf eG;f/ dx;'n / d"No clej=l4 s/ ?-(% nfv 5'6
lbPsf] b]lvG5 .
58. ;_/rgf lgdf+0fdf d"No clej=l4 s/ Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf *[#{ df Joj;flos
k|of]hgsf] nflu lgdf+0f ul/g] krf; nfv ?k}of_eGbf a9Lsf] ejg, cfkf6+d]G6, ;lku sDKn]S; jf cGo
;_/rgf btf+ gePsf] JolQmaf6 lgdf+0f u/fPsf] ePklg btf+ ePsf] JolQmaf6 u/] ;/x dfgL o:tf]
;_/rgfsf] :jfldTj /x]sf] JolQmaf6 s/ lgwf+/0f u/L c;'n ul/g] Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf sfof+no
cGtu+tsf # s/bftfn] ?-% s/f]8 $! nfv, cfGtl/s /fh:j sfof+no x]6f}_8fsf @ s/bftfn] ?-#
s/f]8 $% nfv, s/bftf ;]jf sfof+no, sfnLdf6Lsf Ps s/bftfn] ?-# s/f]8 #$ nfv / cfGtl/s
/fh:j sfof+no, eQmk'/sf @ s/bftfn] ?-* s/f]8 %$ nfvsf] ejg lgdf+0f u/]sf]df btf+ gePsf]
JolQmaf6 u/fPsf]n] o;af6 d"No clej=l4 s/ ?-@ s/f]8 ^% nfv ;sng x'g g;s]sf] cj:yf
b]lvPsfn] 5fglag u/L 5'6 ePsf] d"No clej=l4 s/ tyf z'Ns;d]t c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfn] @)^&.^* ;Dddf ?-! ca+ ** s/f]8 @#
nfv [ut jif+;Dd ?-@ ca+ @! s/f]8 !^ nfv{ lgdf+0ffwLg ;DklQ b]vfPsf] 5 . tTkZrft\ s/bftfn]
cfo ljj/0f k]; u/]sf] 5}g . s/bftfn] ;f] jif+ ejg lgdf+0f u/L lgdf+0ffwLg ;DklQdf b]vfPsf]df
d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf *[#{ adf]lhd btf+ ePsf] JolQmaf6 gu/fPsf]n] o;af6 d"No
clej=l4 s/ ?-@! s/f]8 ^% nfv ;sng x'g g;s]sf] cj:yf 5 . t;y+ 5fglag u/L 5'6 ePsf] d"No
clej=l4 s/ tyf z'Ns ;d]t c;'n ug'k+ g]+ b]lvG5 .
59. cfo gb]vfPsf] Y cfos/ P]g, 2058 sf] bkmf 7 df s'g} JolQmsf] s'g} cfo jif+df s'g} Joj;fo
;~rfngaf6 ePsf] d'gfkmf / nfex? ;f] JolQmsf] ;f] Joj;fosf] ;f] jif+sf] cfo x'g] Joj:yf /x]sf] 5 .
d'gfkmf / nfedf /sd ;dfj]z gu/]sf] Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
59.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps 808L pTkfbg ug]+ s/bftfsf] 2070.4.1 b]lv 2071.9.30 ;Dd
cfo jif+ 2070.71 df ;|f]tdf s/ stL kmf/fd cg';f/ ?-38 s/f]8 2 nfv e'QmfgL k|fKt ubf+ ?-82
nfv s/ stL ePsf] b]lvPsf] 5 . ;f] ljj/0fcg';f/ b'O+ kf6L+x?n] ?-33 s/f]8 61 nfv vl/b u/L
e'QmfgLdf s/ stL u/]sf]df o; s/bftfn] k]; u/]sf] cfo ljj/0fsf] cg';"rL 13 df tL kf6L+nfO+
?-26 s/f]8 25 nfvdfq laqmL u/]sf] b]lvPsfn] ?-7 s/f]8 3^ nfv laqmL gb]vfPsf] kfOof] . laqmL

53 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
gb]vfPsf] pQm /sdnfO+ cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-1 s/f]8 47 nfvdf Aofh / hl/afgf
;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
59.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_-# cGtu+tsf # s/bftfn] ljleGg ^ lgsfoaf6 ?-@$ nfv
clu|d s/ stL u/]sf] cfwf/df ?-!% s/f]8 (! nfv cfo b]vfpg'kg]+df ?-!# s/f]8 *% nfv b]vfO+
?-@ s/f]8 ^ nfv cfodf ;dfj]z gu/]sf] sf/0f ;f]df nfUg] cfo s/ ?-%# nfv / z'Ns tyf aofh
;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
59.3 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_-# cGtu+tsf tf/af6 hfnL agfpg] Ps s/bftfn] cfo jif+
@)&).&! df ?-!^ s/f]8 ^% nfvsf] sf/f]af/af6 ?-& s/f]8 !@ nfv gf]S;fgL ePsf] cfo ljj/0f
k]; u/]sf] 5 . d"No clej=l4 s/ ljj/0fcg';f/ s/bftfsf] s/ of]Uo laqmL ?-!! s/f]8 @& nfv /
s/ 5'6sf] laqmL ?-!! s/f]8 &% nfv Pj_ lgof+t ?-@ s/f]8 %& nfv;d]t s'n laqmL ?-@% s/f]8
%* nfv b]lvPsf] 5 . s/bftfn] jf;nftsf] ;DklQ ljj/0fdf s'g} ;DklQ laqmL u/]sf] ;d]t b]lvb}g .
s/bftfsf] d"No clej=l4 s/ ljj/0fcg';f/ laqmL ?-@% s/f]8 %( nfv ePklg cfo ljj/0fdf ?-!^
s/f]8 ^% nfvdfq pNn]v u/]af6 36L laqmL b]vfPsf] ?-* s/f]8 ($ nfvdf gf]S;fgL ?-& s/f]8
!@ nfv ;dfof]hg u/L x'g] s/ of]Uo cfo ?-! s/f]8 *@ Nffvdf cfos/ P]g, @)%* adf]lhd nfUg]
s/ ?-$% nfv / ;f]df nfUg] z'Ns tyf aofh;d]t c;'n ug'+kb+5 .
59.4 cfGtl/s /fh:j sfofno If]q g_- @ sf] Ps s/bftfn] ld;Dofr l/kf]l6udf 7"nf s/bftf sfof+nosf]
If]qdf kg]+ Ps s/bftfnfO+ ?-!& s/f]8 &^ nfv laqmL b]vfPsf]df ;f] s/bftfn] s/k/LIf0fsf]
ldlt;Dd cfo ljj/0f k]; u/]sf] b]lv_b}g . s/bftfn] l9nf] u/L @)&@.*.@$ df cfo ljj/0f k];
u/]sf]df laqmL ug]+ s/bftf;_u ?-## s/f]8 %@ nfvsf] vl/b u/]sf] ljj/0f v'nf;f u/]sf] 5 .
s/bftfn] ?-!% s/f]8 &^ nfv 36L laqmL b]vfPsf]n] cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf & adf]lhd d'gfkmf
/ nfedf ;dfj]z ubf+ nfUg] s/ ?-# s/f]8 ($ nfv / ;f]df nfUg] z'Ns tyf aofh ;d]t u0fgf
u/L c;'n ug'+kb+5 . ;fy} laqmL km/s k/]sf] ?-!% s/f]8 &^ nfvdf d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@
sf] bkmf @)[!{ adf]lhd nfUg] s/ ?-@ s/f]8 % nfv lgwf+/0f u/L hl/afgf / Aofh;d]t c;'n
ug'k+ b+5 .
59.5 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! cGtu+tsf] Ps s/bftfsf] ljQLo ljj/0fsf] cg';"rL
!! df ;~rfngaf6 k|fKt cfo ?-$* s/f]8 *# nfv b]vfPsf] 5 . s/bftfn] k|ToIf vr+cGtu+t
b"/;~rf/ ljsf; sf]ifdf ?-(^ nfv vr+ b]vfPsf] 5 h'g ;]jf laqmLsf] @ k|ltzt /x]af6 ;f]adf]lhd
;]jfsf] cfo ?-$& s/f]8 *( nfv x'g] b]lvG5 . s/bftfn] 6]lnkmf]g ;]6sf] laqmL cfo b]vfPsf] 5}g .
ljQLo ljj/0fdf clGtd df}Hbft ut jif+ ?-% s/f]8 %@ nfv / of] jif+ b]vfPsf] df}Hbft ?-# s/f]8
(* nfv / cflzs'8fsf] cfoft ljj/0fadf]lhd of] cfo jif+df ?-! s/f]8 %( nfv cfoft u/]sf]
cfwf/df 6]lnkmf]g ;]6sf] laqmL ?-# s/f]8 !# nfv cfodf ;dfj]z ug'+kg]+ b]lvG5 . s/bftfn]
;~rfng vr+df :6ssf] laqmL nfut ?-! s/f]8 (( nfv dfq b]vfPaf6 pQm vl/b tyf laqmLsf]
5fglag u/L ?-&* nfv s/ lgwf+/0f u/L c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
59.6 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf &[@{ adf]lhd ;]jf z'Nssf ;fy} Jofkfl/s j:t'sf] lg;u+af6 k|fKt /sd
Joj;fo ;~rfngaf6 ePsf] d'gfkmf / nfesf] u0fgf ubf+ ;dfj]z ug'+kg]+ Joj:yf 5 . ;]jf k|bfosn]
ljleGg txsf kmd+x?nfO+ sldzg lbg] u/]sf 5g . l/rfh+ sf8+sf] sf/f]af/ ug]+ Jofkfl/s kmd+x?sf]
nflu ;f] sldzg s'n d'gfkmf x'g] / tL Jofkfl/s kmd+x?sf] vl/b / laqmL d"No Pp6} x'g] cj:yf
/x]sf] 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlntk'/cGtu+tsf tLg s/bftfn] l/rfh+ sf8+ laqmLdf k|fKt
sldzg ?-# s/f]8 #! nfv cfodf ;dfj]z gu/]sf]n] s/of]Uo cfo sfod u/L nfUg] s/ ?-&$
nfvdf z'Ns / aofh;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .

54 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
60. gub k|f]T;xfg cfo Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf & adf]lhd s'g} JolQmn] k|fKt u/]sf] ;a} /sd
Joj;fosf] cfodf u0fgf ug'+kg]+ pNn]v 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- # /
nlntk'/sf & s/bftfn] lgof+t u/]afkt g]kfn /fi6\ a}saf6 ?-@ s/f]8 $@ nfv gub k|f]T;fxg k|fKt
u/]sf]df pQm k|f]T;fxg /sd cfo ljj/0fdf ;dfj]z gu/]sfn] nfUg] s/ ?-%@ nfvdf Aofh /
z'Ns;lxt c;'n ug'k+ b+5 .
61. C0f k'_hL cg'kft Y s/bftfsf] Joj;fo ;~rfngsf] d'Vo ;|f]tsf] ?kdf C0f k'_hL / z]o/ k'_hLnfO+
lng] ul/G5 . of] jif+ cfo ljj/0f k]; ug]+dWo] s]xL s/bftfsf] gd'gf 5gf}6 u/L k/LIf0f ubf+ C0fsf]
c_z z]o/ k'_hLeGbf # ;o (& u'0ff;Dd a9L /x]sf] b]lvof] . cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !$ cg';f/
C0fdf nfu]sf] Aofh vr+ stL ug+ kfOg] x'_bf s/bftf z]o/ k'_hLeGbf C0ftk+m a9L cfslif+s eO+ k'_hL
kl/rfng ug]+ ;|f]tsf] b'O+ ljsNkdWo] C0f k'_hL 5gf}6 u/L Aofh vr+sf] dfqf a9fpg] / gfkmf 36L
b]vfO+ s/ bfloTj sd ug]+ l:ylt /xG5 . cfGtl/s /fh:j ljefucGtu+tsf s]xL s/bftfsf] z]o/ tyf
C0fsf] cg'kft b]xfocg';f/ 5M
[?- nfvdf{
C0f k'_hL
sfof+nosf] gfd s/bftf cfo jif+ sf/f]af/ /sd C0f /sd r'Qmf k'_hL
cg'kft
cf-/f-sf-, g]kfnuGh Ps 6\]8;+ @)&).&! !@,!! (^ ! (^M!
Ps ;Knfo;+ @)&).&! !&,$% !,$( ! !$(M!
Ps 6\]l8F @)&).&! !@,%! #,^) ! #^)M!
cf-/f-sf-, nlntk'/ Ps ;]G6/ @)&).&! !$,*) !,!@ ! !!@M!
Ps k|f-ln- @)^(.&) !@,^& #,(& ! #(&M!
sf7df8f}_ If]q g_- ! Ps PlShd @)&).&! @!,** (@ ! (@M!
C0f k'_hLsf] cg'kft lgwf+/0f ug]+ sfg'gL Joj:yf gx'_bf o;n] s/ bfloTjdf ;d]t k|ToIf k|efj
kf/]sf] 5 . t;y+ sfg'gsf] cefjdf s/bftfx?n] c:jefljs 9un] C0f lnO+ Aofh vr+ bfaL ug]+
cj:yf b]lv_bf C0f k'_hL cg'kft lgwf+/0f ug+ sfg'gL Joj:yf x'g' h?/L b]lvG5 . ut ljutb]lv
o;;DaGwL Joxf]/f cf}_Nofp_b} cfPsf]df of] jif+ klg l:ylt oyfjt\ 5 .
62. C0fsf] cGoq k|of]u Y s/bftfn] Joj;fosf] nflu a}saf6 lnPsf] shf+nfO+ ;f]xL Joj;fodf k|of]u
ug'k+ b+5 . a}_lsu s;'/ tyf ;hfo P]g, 2064 sf] bkmf 8 df s;}n] klg a}s jf ljQLo ;_:yfaf6 h'g
k|of]hgsf] nflu shf+ ;'ljwf lnPsf] xf] ;f]xL k|of]hgdf gnufO+ cGoq k|of]u u/L jf u/fO+ shf+sf]
b'?kof]u u/]df Ps s/f]8 ?k}of_eGbf a9L hlt ;'s} lauf] ePklg tLg jif+b]lv kf_r jif+;Dd s}b /
lauf] e/fO+ lauf]adf]lhd hl/afgf x'g] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf lgDgfg';f/ b]lvPsf] 5M
62.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] l;d]G6 pTkfbg ug]+ Ps pBf]un] ?-%# s/f]8 @( nfv C0f lnPsf]
5 . pQm C0faf6 k6s k6s Ps l:6N;nfO+ ?-!$ s/f]8 !) nfv ;fk6L pknaw u/fPsf] b]lvG5 .
;f]xL sfof+nocGtu+tsf] xf8+j]o/sf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] ?-34 s/f]8 2^ nfv C0f lnO+ ?-3
s/f]8 Aofh vr+ n]v]sf] 5 . a}saf6 C0f lnPsf]df s/bftfn] s/bftfsf] k|f]k|fO6/nfO+ ?-3 s/f]8 37
nfv C0f lbPsf] 5 .
62.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlntk'/cGtu+t % s/bftfn] lnPsf] C0f ?-!* s/f]8 *$ nfvdWo] ?- !)
s/f]8 && nfv cGo ;Da4 kIfnfO+ lbPsf] 5 .
62.3 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] On]S6\f]lgS;sf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] a}saf6 ?-28 s/f]8 11
nfv C0f lnO+ ?-3 s/f]8 4 nfv Aofh vr+ bfaL u/]sf] 5 . s/bftfn] ;~rfnsnfO+ ?-1 s/f]8 72
nfv ;fk6L lbPsf] 5 . ;f]xL sfof+nocGtu+tsf] csf]+ Ps s/bftfn] o; jif+ a}saf6 ?-!! s/f]8 !&
nfv C0f lnPsf] dWo] ?-@ s/f]8 !& nfv ;~rfnsnfO+ ;fk6L lbPsf] 5 .
55 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
62.4 cfGtl/s /fh:j sfof+no, a'6ancGtu+tsf] c6f]df]afON;sf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] cfo jif+
@)^*.^( df lnPsf] C0f ?-@) s/f]8 ^% nfvdWo] ?-!) s/f]8 & nfv, cfGtl/s /fh:j sfof+no,
sf7df8f}_ If]q g_- # cGtu+tsf sfuf]+ tyf cGo sf/f]af/ ug]+ @ s/bftfn] cfo jif+ @)&).&! df
lnPsf] C0f ?-!! s/f]8 %* nfv dWo] ?-@ s/f]8 $( nfv cGoq k|of]u ug+ lbPsf] 5 .
63. Go"g k|ltkmn Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf & adf]lhd s'g} JolQmn] k|fKt u/]sf] ;a} /sd
Joj;fosf] cfodf u0fgf ug'+kg]+ pNn]v 5 . o; ;DaGwdf lgDgfg';f/ b]lvPsf] 5M
63.1 7"nf s/bftf sfof+nosf $ s/bftfn] a}saf6 C0f lnO+ Aofh e'QmfgL u/]sf]df C0f lnPsf] /sdaf6
z]o/df nufgL u/]sf]df Go"g k|ltkmn k|fKt ePsf] 5 . s/bftfx?n] a}_lsu s;"/ tyf ;hfo P]g,
2064 sf] Joj:yf k|lts"n x'g] u/L sd k|ltkmn k|fKt x'g] If]qdf nufgL u/]sf] 5 . a}snfO+ lt/]sf]
cf};t Aofh b/n] x'g] Aofh vr+nfO+ cdfGo u/L s/ of]Uo cfodf ;dfj]z ubf+ s/ ?-53 nfvdf
Aofh / z'Ns ;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
63.2 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] xfplhu sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] lnPsf] C0f ?-# ca+ @! s/f]8
() nfvdf ?-$* s/f]8 %# nfv Aofh e'QmfgL u/]sf]n] cf};t Aofh b/ !%-#) k|ltzt /x]sf] 5 .
s/bftfn] C0f lnPsf] /sdaf6 ?-!^ s/f]8 (! nfv cGoq nufgL u/]sf] 5 . pQm nufgLaf6 ?-@@
nfv [nufgLsf] !-@& k|ltzt{ nfef_z k|fKt u/]sf]n] dx_uf] b/df C0f lnO+ Go"g k|ltkmn x'g] u/L
nufgL u/]sf] b]lvG5 . nufgLaf6 a}snfO+ e'QmfgL u/]sf] Aofh b/ !%-#) k|ltztn] x'g] ?-@ s/f]8
%( nfv cfo x'g'kg]+df ?-@@ nfvdfq cfo b]vfPsf]n] sd cfo b]vfPsf] ?-@ s/f]8 #& nfvnfO+
cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-%( nfvdf Aofh / z'Ns ;d]t lgwf+/0f u/L c;'n ug'+kb+5 .
64. lg;u+ Y cfos/ P]g, 2058 sf] bkmf 96 df k|To]s JolQmn] cfo jif+ ;dfKt ePsf] tLg dlxgfleqdf
ljefun] tf]s]sf] tl/sf / 9f_rfdf cfo ljj/0f bflvnf ug'+kg]+ / cfo ljj/0f 7Ls ;f_rf] tyf k"0f+
ePsf] eGg] 3f]if0ff u/L ;f] JolQm jf Joj:yfksaf6 ;xL5fk ug'+kg]+ Joj:yf /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf
b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
64.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfsf] ljQLo ljj/0faf6 ;Da4 lgsfo Ps xf]lN8u
sDkgLnfO+ ?-95 nfv / csf]+ ;Da4 OG6/g]zgn sDkgLnfO+ ?-6 s/f]8 28 nfv e'QmfgL lbg'kg]+
b]lvPsf]df cfo ljj/0fdf e'QmfgL lbg'kg]+ b]vfPsf] 5}g . tL lgsfox?n] klg cfo ljj/0fdf lng'kg]+
b]vfPsf 5}gg\ . cfo ljj/0fdf lbg'kg]+ gb]vfPsf] ?-7 s/f]8 23 nfvnfO+ lg;u+ ePsf] dfgL s/of]Uo
cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-1 s/f]8 81 nfvdf Aofh / z'Ns ;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
64.2 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] dlb/fsf] yf]s Jofkf/ ug]+ Ps s/bftfsf] jf;nftdf P8efG; PG8
l8kf]lh6cGtu+t 105 kf6L+;_u cf;fdL ?-42 s/f]8 80 nfv /x]sf]df ?-5 nfveGbf a9L lng af_sL
kf6L+ &* /x]sf 5g\ . o:tf cf;fdLx?dWo] klg ?-7 s/f]8 12 nfv af_sL /fVg];_u @)&).&! df s'g}
sf/f]af/ ePsf] 5}g . s/bftfn] ;fdfg laqmL ug+ lgo'Qm u/]sf ;a l8li6\Jo'6;+;_u u/]sf]
;Demf}tfcg';f/ ;a l8li6\Jo'6;+n] ztk|ltzt /sd clu|d a'emfpg'kg]+ k|fjwfg ePsf]df 105 kf6L+;_u
lng af_sL x'g' ;Demf}tf ljk/Lt /x]sf] 5 . t/ ztk|ltzt /sd lnO+ dfn;dfg lbOg] ;Demf}tf ePsf
ljt/sx?nfO+ pwf/f]df ;fdfg laqmL ug]+ / Joj;fodf /sdsf] cefj b]vfO+ a}sx?af6 shf+ lnO+
aofh vr+ bfaL u/]sf] 5 . o;k|sf/ ;Demf}tf ljk/Lt clu|d /sd e'QmfgL gug]+ ;a l8li6\Jo'6;+x?;_u
lng af_sL ?-42 s/f]8 80 nfvdf a}snfO+ lt/]sf] cf};t aofh b/ 7.84 k|ltztn] x'g] aofh ?-3
s/f]8 3^ nfv vr+ cdfGo u/L nfUg] cfos/ ?-1 s/f]8 1 nfvdf Aofh / z'Ns;d]t u0fgf u/L
c;'n ug'+kb+5 .
64.3 cfGtl/s /fh:j sfof+no If]q, sf7df8f}_ g_- ! cGtu+tsf] Ps s/bftfsf] ljQLo ljj/0fadf]lhd ut
jif+ ?-# ca+ &! s/f]8 @! nfv / of] jif+ yk ?-% s/f]8 $ nfv;d]tsf] l:y/ ;DklQdWo] l:jlru
56 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
k|0ffnL tyf 6\fG;ldzgsf ;fy} lal6P; / OlSjkd]06df of] jif+ ePsf] lg;u+ ?-! ca+ $# s/f]8 @$
nfv 36fO+ ;DklQsf] x|f; cfwf/ to u/]sf] 5 . s/bftfn] l:y/ ;DklQ laqmLdf gf]S;fgL pNn]v
u/L ?-!# s/f]8 (^ nfv k|zf;lgs vr+df bfaL u/]sf] 5 . lg;u+ u/]sf] ;Dkltsf] ;DaGwdf v'nf;f
u/]sf] 5}g . 36fPsf] l:y/ ;DklQ ?-! ca+ $# s/f]8 @$ nfvdf ;DklQ laqmLsf] gf]S;fgL ;dfof]hg
ubf+ x'g] ?-! ca+ @( s/f]8 @* nfvsf] d"No clej=l4 s/ ?-!^ s/f]8 *! nfv c;'n gePsf]
;DaGwdf 5fglag x'g'kb+5 .
65. Uof; sDkgLsf] d'gfkmf Y 7"nf s/bftf sfof+nosf] sfo+ If]qleq /x]sf Uof; lkmlnu u/L laqmL
ljt/0f ug]+ s/bftfx?sf] @)&).&! sf] cfo ljj/0f ;fy ;_nUg sfuhftx?sf] k/LIf0f ubf+ Uof;sf]
sf/f]af/af6 s/bftfnfO+ ePsf] gfkmfsf] cj:yf lgDgfg';f/ /x]sf] b]lvof]M

s'n d'gfkmf v'b d'gfkmf k|ltvfnL l;ln08/sf] k|ltl;ln08/


s/bftf
k|ltzt gf]S;fg k|ltzt vl/b d"No w/f}6L lnPsf] d"No
s Uof; pBf]u 11.53 0.23 1834.00 1812.00
v Uof; pBf]u 6.91 (0.77) 1819.00 1980.00
u Uof; pBf]u 7.11 (0-66) 1864.00 1864.00
3 Uof; pBf]u 9.98 0.50 - -
F Uof; pBf]u 9.30 2.54 - -
r Uof; pBf]u 8.40 (1.31) - -
5 Uof; pBf]u 10.06 1.57 1836.00 1505.00
h Uof; pBf]u 6.81 (0.28) 1832.00 1950.00
g]kfn cfon lgudaf6 Pp6} d"Nodf vl/b u/L laqmL ug]+ / ;dfg ;'ljwf kfpg] s/bftfx?sf]
v'b d'gfkmf k|ltztdf ;d]t cGt/ 5 . o;af6 s/bfloTjdf ;d]t c;/ kg]+ ePsfn] 5fglag x'gk' b+5 .
66. Uof; l;ln08/sf] w/f}6L Y Uof; lkmlnu u/L laqmL ljt/0f ug]+ s/bftfx?n] cfkgf u|fxsx?nfO+
pknAw u/fPsf vfnL l;ln08/sf] cj:yf / ;f]afktsf] w/f}6L /sdsf] cj:yf lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
[?- nfvdf{
l;ln08/sf] xfn;Ddsf] ljtl/t
s/bftf af_sL d"No ?- w/f}6L k|fKt ?- a}s df}Hbft ?-
df]n ?- x|f; vr+ ?- l;ln08/ ;_Vof
s Uof; 20,88 2,78 18,10 1,46,982 18,88 32
v Uof; 18,06 2,51 15,55 18,89,35 26,96 55
u Uof; 73,99 41,83 36,45 3,93,688 60,46 3,68
3 Uof; 9,35 1,05 8,30 ck|fKt 12,22 29
F Uof; 33,78 17,83 15,96 ck|fKt 32,99 1,56
r Uof; 21,95 11,15 10,80 1,27,574 17,76 27
5 Uof; 16,48 1,16 15,32 1,66,244 22,25 25
s/bftfx?n] pkef]QmfnfO+ pknAw u/fPsf Uof;sf l;ln08/x?sf] lstfaL d"No 36L /x]sf],
l;ln08/sf] w/f}6L a9L /x]sf], u|fxsn] l;ln08/ w/f}6L lkmtf+ lng] k|rng g/x]sf], w/f}6L /sd
Joj;foLn] lgMz'Ns pkof]u ug]+ u/]sf]n] pkef]Qmfn] kmfObf k|fKt ug+ g;s]sf] cj:yf 5 . o;af6 s/
bfloTjdf ;d]t c;/ kg]+ ePsf]n] 5fglag x'g'kb+5 .
67. Uof; l;ln08/sf] w/f}6L lkmtf+ Y 7"nf s/bftf sfof+no / cfGtl/s /fh:j sfof+no l;d/fcGtu+tsf
Uof; l/lkmn u/L laqmL ug]+ @ s/bftfn] b'O+ jif+df Uof; l;ln08/sf] w/f}6L ?-26 s/f]8 2 nfv

57 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
lkmtf+ u/]sf] pNn]v 5 . Ps}k6s 7"nf] kl/df0fdf w/f}6L lkmtf+ x'g] cj:yf l;h+gf x'_b}g . s/bftfn] pQm
w/f}6L /sd a}_lsu k|lqmofaf6 ;DalGwt JolQmnfO+ lkmtf+ lbPsf] jf ;DalGwtn] a'e]msf] sfuhft
kmfOndf ;_nUg u/]sf] kfOPg . ctM w/f}6L /sd a}_lsu dfWodaf6 ;DalGwt AolQmn] a'e]msf]
gb]lvPsfn] pQm /sdnfO+ bfloTj lg;u+ u/]sf] dfgL nfUg] cfos/ ?-6 s/f]8 27 nfvdf Aofh /
z'Ns;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
68. k|ltnlaw Y pBf]u ljefuaf6 k|sflzt sRrf kbfy+;DaGwL gD;+, @)^# efu ! cg';f/ sRrfkbfy+sf]
vktsf] cfwf/df pTkfbg ug'+kg]+df lgDgfg';f/sf @ sfof+nocGtu+tsf !@ s/bftfn] sd k|ltnlaw
b/ b]vfPsf]n] nfUg] cGtMz'Ns ?-% s/f]8 &$ nfv aofh, hl/afgf tyf z'Ns ;d]t u0fgf u/L
c;'n x'g'kb+5 . k|ltnlaw b/n] cfos/ tyf d"No clej=l4 s/df kf/]sf] c;/ ;d]t lgwf+/0f ug'k+ b+5 .
k|ltnlaw ;DaGwdf b]lvPsf s]xL Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
nfUg] cGtMz'Ns
sfof+no s/bftf x'g'kg]+ k|ltnlaw b/ ePsf] k|ltnlaw b/
[?- nfvdf{
jL/u~h Ps l;d]G6 pBf]u (&-)*& &@-#* @,*!
csf]+ l;d]G6 pBf]u (&-)*& ^(-@# !,$@
l;d/f Ps l;d]G6 pBf]u (&-)*& *(-$# !!
csf]+ l;d]G6 pBf]u (&-)*& *^-&@& @
csf]+ l;d]G6 pBf]u (&-)*& (^-%#@ @
Ps cfO/g PG8 l:6n ($-#$ (@-*) $
Ps l:6n ($-#$ ()-@& $
csf]+ l:6n ($-#$ (@-%$ #@
Ps jfo;+ O+ (^-!^ &^-$( #
csf]+ jfo;+ O+ (^-!^ &*-%& #
Ps /f]lnË ldN; (^-!^ ^(-$! !&
Ps Knfli6s pBf]u (*-)# %(-!@ &#
hDdf %,&$
68.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] l;d]G6 pTkfbg ug]+ Ps s/bftfn] @)&).&! df lSn_s/, knfO+ cf;,
lhK;d nufotsf] s'n sRrfkbfy+ ! nfv &@ xhf/ &&@-)( d]l6«s6g vkt u/]sf]df pBf]u
ljefuaf6 k|sflzt gD;+ k|ltnlaw b/ k|ltztsf] cfwf/df ! nfv ^& xhf/ &#(-@$ d]l6«s6g
pTkfbg x'g'kg]+df ! nfv $( xhf/ #$%-^) d]l6«s6gdfq pTkfbg u/L gD;+eGbf *-)%# k|ltzt
sd pTkfbg u/]sf] b]lvG5 . gD;+eGbf !* xhf/ #(#-^$ d]l6«s6g Go"g pTkfbg b]vfPsf] 5 .
;f]cg';f/ Go"g pTkfbg ePsf] kl/df0fsf] x'g cfpg] /sdsf] cfos/ ?-$# nfv, d"No clej=l4 s/
?-@ s/f]8 #) nfv tyf cGtMz'Ns ?-## nfvdf z'Ns Aofh;d]t x'g] ?-# s/f]8 ^ nfv 5fglag
u/L c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
68.2 7"nf s/bftf sfof+no cGtu+tsf] jfo;+ pTkfbg ug]+ Ps s/bftfn] of] jif+ ! s/f]8 &@ nfv *&
xhf/ @#) s]-hL- sRrf kbfy+ vkt u/]sf]df ! s/f]8 #$ nfv ( xhf/ $!# s]-hL- pTkfbg
ePsfn] k|ltnlAw b/ 78.02 k|ltzt /x]sf] 5 . pBf]u ljefusf] gD;+cg';f/ s/bftfsf] pTkfbg 1
s/f]8 65 nfv 27 xhf/ 240 s]-hL- x'g'kg]+df 31 nfv 17 xhf/ 827 s]-hL- sd pTkfbg b]vfPsf]
5 . pQm sd pTkfbg kl/df0fnfO+ s/bftfsf] cf};t laqmL b/ k|lt s]-hL- ?-84.86 sf b/n] x'g] ?-26
s/f]8 4^ nfvnfO+ s/bftfsf] s'n d'gfkmf b/ 4.87 k|ltztn] x'g] ?-1 s/f]8 29 nfvnfO+ s/of]Uo
cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-2^ nfv, d"No clej=l4 s/ ?-3 s/f]8 44 nfv / cGtMz'Ns ?-31
nfv;d]t ?-4 s/f]8 1 nfvdf Aofh / z'Ns;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
68.3 pBf]u ljefuaf6 k|sflzt gD;+cg';f/ !)@ s]-hL- ux'_af6, d}bf, cf6f ;'hL, rf]s/ u/L !)) s]-hL-
pTkfbg x'g] / k|ltnlAw b/ (*-)# k|ltzt x'G5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no, jL/uGhcGtu+tsf] Ps
58 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
s/bftfn] %$ xhf/ #((-*^) lSjG6n ux'_af6 %# xhf/ #@*-!*@ lSjG6n d}bf cf6f rf]s/ ;'hL
pTkfbg x'g]df $& xhf/ &)$-^^ lSjG6n dfq b]vfPsf]n] 36L b]vfPsf] % xhf/ ^@#-%@
lSjG6nnfO+ laqmL dfgL cf};t laqmLb/ k|ltlSjG6n ?-@ xhf/ ^ ;o ^^ n] x'g] laqmL d"No ?-! s/f]8
%) nfvdf nfUg] s/ ?-#) nfv / d"No clej=l4 s/ ?-$% nfv;d]t ?-&% nfvdf Aofh, hl/afgf
tyf z'Ns;d]t c;'n ug'k+ g]+ x'G5 . o;pk/ 5fglag x'g'kb+5 .
68.4 pBf]u ljefuaf6 k|sflzt gD;+cg';f/ ! s]-hL- rfprfp pTkfbg ug+ &$%-$% u|fd d}bf nfUg]
pNn]v 5 . lgDgfg';f/sf rfprfp pTkfbsn] @)&!.&@ df gD;+cg';f/ pTkfbg gb]vfPsf]n] 36L
c;'n ePsf] cGtMz'Ns ?-% s/f]8 #$ nfv tyf d"No clej=l4 s/ / cfos/ c;'n ug'+kb+5 .
pTkfbg b]vfPsf] c;'n ug'+kg]+
vkt d}bf pTkfbg x'g' kg]+ 36L pTkfbg
sfof+no pTkfbs s/bftf kl/df0f cGtMz'Ns /sd
[s]hL{ kl/df0f [s]hL{ [s]hL{
[s]hL{ [?- nfvdf{
cf-/f-sf- kf]v/f rfprfp pTkfbs s %^)( &%@$ &!&^ #$* @^
rfprfp pTkfbs v @#^( #!!* @(&% !$# !%
cf-/f-sf-nlntk'/ rfprfp pTkfbs u @#!** #!!)$ @*$&^ @^@( !,(&
cf-/f-sf- w/fg rfprfp pTkfbs 3 !(^(^ @^$@! @@$*$ #(#& @,(^
69. r'/f]6sf] k|ltnlAw b/ Y cGtMz'Ns lgodfjnL, @)%( sf] lgod !$s df r'/f]6 pTkfbgsf] k|ltnlAw
b/ ljefun] tf]Sg ;Sg] / ljefun] k|ltnlAw b/ gtf]s]sf] cj:yfdf r'/f]6 pTkfbg ug]+
Ohfhtkqjfnfn] k]; u/]sf] k|ltnlAw b/ pk/ hf_ra'em u/L To:tf] k|ltnlAw b/nfO+ ljefun] dfGotf
lbg ;Sg] Joj:yf 5 . cy+ dGqfnosf] @)^&.&.!! sf] kqcg';f/ cfufdL cfly+s jif+sf] cfly+s P]gdf
r'/f]6sf] k|ltnlAw b/sf] Joj:yf ug]+ k|lta4tf JoQm u/]sf]df xfn;Dd k|ltnlAw b/ lglZrt u/]sf]
5}g . h;n] ubf+ r'/f]6 pTkfbg ug]+ Ps s/bftfn] @)&!.&@ df ck|zf]lwt ;'tL+ 2 nfv 42 xhf/
480 s]-hL-af6 pTkfbg ePsf] r'/f]6 b]vfPsf] 5}g . r'/f]6 pTkfbg ;DaGwdf @)$&.$* df :jLs=t
gD;+cg';f/ k|lt Pd &$% u|fdsf b/n] $ nfv ^* xhf/ #! Pd r'/f]6 pTkfbg x'g] b]lvG5 . t/
s/bftfn] pTkfbg gb]vfPsf] r'/f]6df ?-#) s/f]8 &% nfv cGtMz'Ns 36L ;sng ePsf] b]lvG5 .
o;pk/ 5fglag x'g'kb+5 .
70. gk'u s/ Y 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] ;k6j]o/ lgof+t ug]+ Ps s/bftfn] @)^(.&) df
k|zf;lgs vr+cGtu+t sd+rf/L vr+ ?-33 s/f]8 1 nfv bfaL u/]sf] 5 . s/bftfn] ;fdflhs ;'/Iff
s/ ?-^ nfv / kfl/>lds s/ ?-3 s/f]8 11 nfv bflvnf u/]sf] 5 . s/bftfn] bflvnf u/]sf]
;fdflhs ;'/Iff s/nfO+ cfwf/ dfGbf sd+rf/L vr+ ?-5 s/f]8 66 nfv x'g] / af_sL ?-26 s/f]8 34
nfvdf kfl/>lds s/ nfUg] b]lvPsf]n] s/sf] b/ Go"gtd !% k|ltztsf b/n] lx;fa ubf+ klg ?-#
s/f]8 (% nfv kfl/>lds s/ bflvnf x'gkg]+df 36L bflvnf u/]sf] ?-*$ nfvdf Aofh / z'Ns;d]t
u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
71. cjsfz sf]if Y cfos/ P]g, @)%* sf] kl/R5]b !@ tyf cfos/ lgodfjnL, @)%( sf] lgod @! df
k|fs=lts JolQmn] cjsfz sf]ifdf of]ubfg ubf+ ?-# nfv jf lghsf] lgwf+/0f of]Uo cfosf] Ps
ltxfO+df h'g 36L x'G5 ;f] /sd;Dd cfkgf] s/of]Uo cfoaf6 36fpg ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . 7"nf
s/bftf sfof+nocGtu+tsf] ;k6j]o/ tof/ u/L lgof+t ug]+ Ps s/bftfn] gful/s nufgL sf]ifdf ?-#
s/f]8 ^! nfv w/f}6Lsf] ?kdf /fv]sf] 5 . cjsfz sf]ifsf] /sd sd+rf/Lx?nfO+ e'QmfgL ubf+
/f]huf/Lsf] cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ s6fO+ cjsfz sf]ifdf hDdf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . t/
s/bftfn] sd+rf/Lsf] /f]huf/Lsf] cfodf ;dfj]z gu/L ;f]em} gful/s nufgL sf]ifdf bflvnf u/]sf] 5 .
o;/L hDdf u/]sf] ?-# s/f]8 ^! nfv cfos/ k|of]hgsf] nflu stf ug+ ldNb}g . t;y+ pQm vr+
cdfGo u/L nfUg] cfos/ ?-&@ nfvdf Aofh / z'Ns;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .

59 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
72. Aofh cfo — lgdf{0f Joj;fo ug]{ 7"nf s/bftf sfof{nocGtu{tsf] Ps s/bftfn] a}Íx?af6 ?=@@
s/f]8 #^ nfv C0f lnO{ ?=($ nfv Aofh vr{ bfaL u/]sf] 5 . h;cg';f/ cf};t Aofh b/ %=#%
k|ltzt /x]sf] 5 . s/bftfn]] Ps ;+o'Qm pkqmddf ?=& s/f]8 @) nfv C0f lbPsf] b]vfPsf] 5 . ;f]
C0fdf ;fFjf ?=% s/f]8 (* nfv / Aofh ?=! s/f]8 @@ nfv /x]sf] 5 . ;f] C0fsf] AofhnfO{ cfodf
;dfj]z u/]sf]n] Aofh cfodf ;dfj]z u/L nfUg] cfos/ ?-#! nfvdf Aofh / z'Ns;d]t u0fgf u/L
c;'n ug'+kb+5 .
73. pBf]usf] ;'ljwf Y ljB't pTkfbg ug]+ 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfn] of] jif+ ;fwf/0f
Joj;foaf6 ?-4 s/f]8 9 nfv / lgdf+0f Joj;foaf6 ?-41 s/f]8 14 nfv cfo b]vfPsf] 5 .
s/bftfn] of] jif+ ?-5 s/f]8 4 nfv Aofh vr+nfO+ ;fwf/0f Joj;fodf bfaL u/]sf]df pQm /sd
lgdf+0f Joj;fo;_u ;DalGwt ePsfn] ;f]xL Joj;fodf ;dfj]z u/L ;fwf/0f Joj;fosf] Aofh vr+
cdfGo ug'+kg]+ b]lvG5 . pQm Aofh vr+ cdfGo u/]kl5 s/bftfnfO+ ;fwf/0f Joj;foaf6 ?-3 s/f]8 2
nfv d'gfkmf sfod x'g] ePsfn] nfUg] s/ ?-75 nfvdf aofh / z'Ns;d]t 5fglag u/L c;'n
ug'k+ b+5 .
74. Hofnf cfo Y 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] rf_bLsf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfsf] laqmL cfo 80.63
k|ltzt / rf_bLsf ;dfgsf] laqmL cfo 91.13 k|ltztn] a9]sf]df Hofnf cfo 39.92 k|ltztn] 36L
?-86 nfv bfaL u/]sf] 5 . laqmL cfo ;f/e"t?kdf a9]sf] cj:yfdf Hofnf 36\g'n] s/bftfn] Hofnf
cfo 36L b]vfPsf] kfOof] . ctM o; jif+sf] laqmL cfo a9]sf] cg'kftdf Hofnf cfo ?-2 s/f]8 59
nfv x'g'kg]+df sd cfo b]vfPsf]n] ?-1 s/f]8 15 nfv cfodf ;dfj]z u/L nfUg] cfos/ ?-40
nfvdf Aofh / z'Ns;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
75. 8]! cfo ljj/0f Y d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] lgod ^ df ljut !@ dlxgfdf j:t'sf]
xsdf aL; nfv ?k}of_ / j:t' tyf ;]jf ldl>t sf/f]af/ ug]+n] ?-bz nfveGbf a9Lsf] sf/f]af/ d"No
clej=l4 s/df btf+ x'g'kg]+ Joj:yf 5 . s/bftfx?n] k]; u/]sf] cg';"rL !# sf] cfwf/df 7"nf s/bftf
sfof+nocGtu+tsf ( s/bftfn] %@ s/bftfnfO+ ?-@% nfvb]lv ?-! s/f]8 % nfv;Dd laqmL u/]sf]
b]lvG5 . pQm vl/b ug]+ s/bftf d"No clej=l4 s/df btf+ geO+ 8]! sf] ljj/0f k]; u/]sf] b]lvof] .
d"No clej=l4 s/ nfUg] ;LdfeGbf a9L /sddf nfUg] d"No clej=l4 s/ ?-@ s/f]8 #& nfv /
cfos/ ?-$ s/f]8 %^ nfv;d]t ?-^ s/f]8 (# nfvdf aofh, hl/afgf tyf z'Ns;d]t 5fglag u/L
c;'n ug'+kb+5 .
76. :jfldTj kl/jt+g Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf %&[@{ df s'g} lgsfosf] :jfldTj kl/jt+g ePdf
x'g] s/ lgwf+/0f;DaGwL Joj:yf u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf lgDgfg';f/ b]lvPsf] 5M
76.1 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf %&[!{ df lgoGq0fdf kl/jt+g x'_bf cfKgf] :jfldTjsf] ;DklQ jf cfk"mn]
jxg u/]sf] bfloTj lg;u+ u/]sf] dflgg] / bkmf %&[@{ adf]lhd s'g} lgsfosf] :jfldTj kl/jt+g ePdf
To:tf] kl/jt+gkl5 ;f] lgsfonfO+ bkmf @) adf]lhd gf]S;fgL s§f ug+, bkmf @)[${ adf]lhd gf]S;fgL
;fg+, bkmf @$[${ Pj_ bkmf @%[!{ adf]lhd ;dfof]hg ug+ cg'dlt glbOg] k|fjwfg /x]sf] 5 .
b"/;~rf/ ;]jf k|bfg ug]+ 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps s/bftfn] Ps ;~rf/ sDkgL
@)^(.&) df vl/b u/L :jfldTj kl/jt+g ePsf] b]lvG5 . vl/b ul/Psf] ;~rf/ sDkgLsf] cfo jif+
@)^*.^( df ?-!@ s/f]8 !# nfv gf]S;fgL /x]sf] / cfo jif+ @)^(.&) sf] gf]S;fgL ?-@# s/f]8
(* nfv @)&).&! sf] nflu ;f/]sf] 5 . ctM P]gsf] bkmf %&[#{ adf]lhd s/k/LIf0f u/L ?-!@
s/f]8 !# nfv gf]S;fgnfO+ cfo jif+ @)^(.&) df cdfGo ug'k+ g]+df gu/]sf]n] l;h+gf ePsf] s/
bfloTj ?-# s/f]8 # nfv lgwf+/0f x'g'kb+5 .
76.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, eQmk'/df btf+ /x]sf] cf}iflw pTkfbg u/L ljt/0f ug]+ s/bftfn] @)^% efb|
@ ut] sDkgLsf] :jfldTjdf /x]sf] %) k|ltzt z]o/ laqmL ljt/0f u/]sf] b]lvof] . :jfldTj kl/jt+g
60 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
x'_bf ;d]t P]gsf] pQm bkmfadf]lhd s/bftfn] ;DklQ tyf bfloTj lg;u+ u/L cfo ljj/0f k]; u/]sf]
5}g . s/bftfsf] :jfldTj x:tfGt/0fkl5 csf]+ cfo ljj/0f tof/ gu/]sf] Pj_ :jfldTj x:tfGt/0f
[@)^%.^^{ sf] ;dodf lghsf] hUuf ?-%) nfv, ejg ?-! s/f]8 ^@ nfvnufot ;DklQ ?-!@
s/f]8 () nfv /x]sf] 5 . z]o/ x:tfGt/0fkl5 pQm ;DklQsf] k'gd"+Nofsg u/]sf] 5}g . hUuf /
ejgsf] k|To]s jif+ d"No j=l4 eO/x]sf] kl/k|]Iodf k'gd"+Nofsg u/L s/ glt/]sf]n] cfo ljj/0f k];
u/]/ pQm cjlwsf] kmfOn k'gM k/LIf0f u/L s/ lgwf+/0f ul/g'kb+5 .
76.3 cfGtl/s /fh:j sfof+no, lj/f6gu/sf] sfo+If]qdf kg]+ Ps s/bftfn] :jfldTj kl/jt+g ePsf]
lbg;Ddsf] ?-@# s/f]8 @ nfv / :jfldTj kl/jt+g ePsf] ?-( s/f]8 &* nfv;d]t ?-#@ s/f]8 *)
nfv lg;u+afktsf] nfedf u0fgf u/L cfodf ;dfj]z ug'+kg]+df cfo ljj/0f k]; u/]kl5sf] ;_zf]lwt
cfo ?-#! s/f]8 $* nfv sfod u/L s/ lgwf+/0f u/]sf]df P]gsf] bkmf %& sf] Joj:yfcg';f/ 36L
/sd cfodf ;dfj]z u/]sf] ?-! s/f]8 #@ nfvdf ;f]xL P]gadf]lhd @) k|ltztn] x'g] s/ ?-@^ nfv
/ ;f]df nfUg] z'Ns tyf Jofh ;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
77. x|f; vr+ Y x|f; vr+ ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
77.1 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !( / cg';"rL @ adf]lhd 3 ju+df kg]+ ;DklQdf !% k|ltztn] x|f; stL
ug+ kfpg] Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no, g]kfnuGhcGt+utsf Ps s/bftfn] %& cf]6f
l6\k/sf] x|f; cfwf/ d"No ?-!% s/f]8 ! nfvsf] @) k|ltztsf b/n] ?-# s/f]8 x|f; vr+ bfaL
u/]sf]df !% k|ltztn] x'g] ?-@ s/f]8 @% nfvdfq stL ug+ kfpg] ePsfn] a9L stL u/]sf] ?-&%
nfv vr+ cdfGo u/L nfUg] s/ ?-@^ nfvdf z'Ns / Aofh;d]t c;'n ug'+kb+5 .
77.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- @ cGtu+tsf] Ps s/bftfn] k]; u/]sf] x|f; vr+sf]
ljj/0fcg';f/ k'if d;fGt;Dd ?-!! s/f]8 *^ nfvsf] ;DklQ vl/b u/L k'_hLs/0f u/]sf]df ;f]xL
cjlwsf] d"No clej=l4 s/ ljj/0fadf]lhd ;DklQ ;d]t ;a} k|sf/sf] vl/b ?-$ s/f]8 &^ nfvsf]
dfq ePsf] pNn]v 5 . jf:tljs vl/beGbf a9L ;DklQ k'_hLs/0f u/L bfaL u/]sf] x|f; vr+ ?-!
s/f]8 %% nfvnfO+ cdfGo u/L nfUg] s/ ?-#( nfvdf z'Ns tyf Aofh;d]t c;'n ug'+kb+5 .
78. ljb]zL :yfoL ;_:yfkg — cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ^* [!{ cg';f/ u}/afl;Gbf JolQmsf] g]kfnl:yt
s'g} ljb]zL :yfoL ;_:yfkgsf] cfodf nfUg] s/ bflvnf ug]+ lhDd]jf/L ;f]xL ;_:yfkgsf] x'g]5 eGg]
Joj:yf 5 . ljb]zL :yfoL ;_:yfkgn] g]kfndf k|fKt u/]sf] ;a} k|sf/sf cfDbfgL ;dfj]z u/L cfo
ljj/0f k]; ug+k' b+5 .
cfGtl/s /fh:j sfof+no emfkf, sf7df8f}_ If]q g_- ! / s/bftf ;]jf sfof+no, sfnLdf6Lsf
$ s/bftf g]kfndf btf+ ePsf] ljb]zL :yfoL ;_:yfkg ePsf]n] lghn] e'tmfgL kfpg] ;a} /sd cfodf
;dfj]z ug'+kg]+ cGoyf u}/afl;Gbf Joltmsf] ?kdf % k|ltztsf b/n] e'QmfgLdf s/ s§f ug'k+ g]+ b]lvG5 .
lghx?n] g]kfn ljB't k|flws/0faf6 e'QmfgL lnPsf] ?-! ca+ ^( s/f]8 *@ nfvdWo] ?-!( s/f]8 (
nfvdfq cfodf ;dfj]z u/]sf] / cfodf ;dfj]z gu/]sf] ?-! ca+ %) s/f]8 &# nfvdf
u}/afl;GbfnfO+ nfUg] s/ ;d]t s§f gu/]sf]n] 5fglag u/L cfos/ P]g, @)%* tyf d"No clej=l4
s/ P]g, @)%@ adf]lhd nfUg] s/ ?-!# s/f]8 &) nfv c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
79. u|fxsnfO+ x:tfGtl/t ;DklQ Y 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] 6]nLlehg ;Gb]z ;~rf/ ug]+ Ps
s/bftfn] of] jif+;Dd u|fxsaf6 k|fKt ?-!# s/f]8 @! nfv bfloTjdf b]vfPsf] 5 . si6'd/ lk|ld;];
OSo'kd]G6df ?-! ca+ %) s/f]8 %# nfv / ;f]sf] sfo+ut k|ultdf ?-!$ s/f]8 ($ nfv;d]t ?-!
ca+ ^% s/f]8 $& nfvsf] ;fdfg u|fxssf] 3/df h8fg ePsf OSo'kd]G6 ;DklQsf] ?kdf n]vfsg
u/]sf] 5 . pQm ;DklQdf of] jif+ x|f; s§Lafkt ?-@@ s/f]8 ^! nfv vr+ bfaL u/]sf] b]lvG5 .
u|fxsnfO+ OSo'kd]G6 laqmL u/]afkt hf]lvdsf] 6«fG;km/ x'g] x'gfn] laqmL gb]vfO+ l:y/ ;DklQdf k|:t't

61 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
u/]af6 ;f]sf] 5fglag u/L u|fxsaf6 k|fKt ?-!# s/f]8 @! nfvnfO+ laqmL sfod u/L pQm /sdsf]
vl/b nfut u0fgf ubf+ s/bftfsf] gfkmf b/ #(-^& k|ltztn] x'g] ?-% s/f]8 @$ nfv s/of]Uo
cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-! s/f]8 #! nfvdf z'Ns tyf Jofh;d]t 5fglag u/L c;'n
ug'+kb+5 .
80. laqmLsf] nfut Y s/bftfn] laqmL cfo n]vfsg ubf+ ;f] laqmLsf] nflu ePsf] Jofkf/ df}Hbftsf] nfut
vr+ bfaL ug+ kfOg] cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !% df Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf]
xfplhusf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] ?-%* s/f]8 ^# nfv laqmL cfo b]vfPsf] / laqmLsf] nfut
vr+ ?-$$ s/f]8 *( nfv bfaL u/]sf] 5 . s/bftfsf] Jofkf/ df}Hbft ?-! ca+ @) s/f]8 !( nfvn]
36]sf] 5 . s/bftfsf] ljQLo ljj/0fdf b]vfPsf] laqmL cfo / laqmL nfutsf] cg'kft !-#!M! /x]sf]n]
;f]xL cfwf/df o; jif+ df}Hbftaf6 36]sf] /sdnfO+ u0fgf ubf+ ?-! ca+ %& s/f]8 $% nfv laqmL
cfo x'g] b]lvPsf]df 36L cfo b]vfPsf] ?-(* s/f]8 *@ nfvsf] d'gfkmf b/ @#-$$ k|ltztn] x'g] ?-
@# s/f]8 !^ nfvnfO+ cfodf ;dfj]z u/L nfUg] cfos/ ?-% s/f]8 &( nfvdf Aofh tyf
z'Ns;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
81. cfo klxrfg Y g]kfn n]vfdfg !* adf]lhd j:t'sf] xsdf l/:s tyf l/jf8+ x:tfGt/0f eP kZrft\ /
;]jfsf] xsdf ;]jf k|bfg u/] kZrft\ ;f]af6 k|fKt /sd cfodf n]vfsg ug'+kg]+ Joj:yf 5 . o;
;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
81.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] 6]lnlehg ;Gb]z k|zf/0f ug]+ Ps s/bftfn] v'b ;]jf cfosf] @
k|ltztn] x'g] ?-@ s/f]8 !) nfv /f]oN6L lt/]sf] vr+nfO+ laqmLsf] nfutdf ;dfj]z u/L ?-! ca+ %
s/f]8 !% nfv cfodf ;dfj]z u/]sf] b]lvG5 . s/bftfn] b]vfPsf] laqmLsf] nfutdf dd+t ;Def/df
vr+ u/]sf] ?-@ s/f]8 $) nfv u|fxsx?nfO+ g} rfh+ ug]+ x'_bf pQm dd+tafkt k|fKt /sd laqmL
cfodf ;dfj]z u/]sf] 5}g . ctM pQm /sd s/bftfsf] v'b cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-^)
nfvdf z'Ns tyf aofh u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
81.2 7"nf s/bftf sfof+no / cfGtl/s /fh:j sfof+no, a'6jncGt+utsf] @ s/bftfn] k]; u/]sf] ljQLo
ljj/0fdf 6\ofS6/ laqmLsf] nflu u|fxsaf6 k|fKt k]ZsL qmdzM ?-^ s/f]8 ^* nfv / ?-!! s/f]8
(* nfv rfn' bfloTjdf b]vfPsf] 5 . u|fxsn] 6\ofS6/ k|fKt u/] tfklg gfd;f/L gu/]sf] / laqmL
aLhs hf/L gu/]sf] Joxf]/f bzf+O+ 6\ofS6/nfO+ clGtd df}Hbftdf b]vfPsf] 5 . g]kfn n]vfdfg !*
adf]lhd l/:s tyf l/jf8+sf] x:tfGt/0f ePsf] cj:yfdf laqmL ePsf] k"/} d"No cfodf b]vfpg'kg]+df
gb]vfPsf]n] 5fglag u/L nfUg] s/ ?-@ s/f]8 $! nfvdf z'Ns / aofh ;d]t c;'n x'g'kb+5 .
82. dgL 6\fG;km/ sf/f]af/ Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] cg';"rL ! sf] ;d"x !! sf] [cf{ df
ljQLo ;]jfnfO+ s/ 5'6 x'g] ;]jfdf /fv]sf] b]lvG5 . a}s tyf ljQLo ;_:yf;DaGwL P]g, @)^# n]
ljQLo sf/f]af/ ;DaGwL Joj:yf u/]sf] 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf dgL 6«fG;km/sf] sf/f]af/
ug]+ b'O+ s/bftfn] #) k|ltztsf b/n] cfos/ bflvnf ug'+kg]+df ;fwf/0f Joj;fo ;/x @% k|ltztsf
b/n] s/ c;'nL Pj_ bflvnf u/]sf] 5 . ;fwf/0f Joj;focGtu+t u0fgf ug]+ ePdf d"No clej=l4 s/
P]g, @)%@ sf] cg';"rL ! adf]lhd 5'6 ;]jfdf gkg]+ x'_bf tL s/bftfaf6 ?-$$ s/f]8 (# nfv d"No
clej=l4 s/ c;'n ug+kg]+ x'G5 . s/bftfn] ljQLo ;]jfsf] cfwf/df d"No clej=l4 s/ 5'6 ln_bf
cfos/ P]g, @)%* adf]lhd a}s tyf ljQLo ;_:yfnfO+ nfUg] #) k|ltzt c;'n ug'+kg]+df gu/]sf]n] tL
@ s/bftfsf] cfo jif+ @)^*.^( b]lv @)&).&! ;Ddsf] s/of]Uo cfo ?-#& s/f]8 *& nfvdf gk'u
% k|ltztn] x'g] cfos/ ?-! s/f]8 () nfv c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
83. lwtf]kq Joj;foL sld;g Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] pkbkmf !)[#{ adf]lhd P]gsf] cg';"rL
! df plNnlvt s/ 5'6 x'g] j:t' tyf ;]jfafx]ssf g]kfnleq cfk"lt+ ePsf j:t' jf ;]jfdf !#
k|ltztn] d"No clej=l4 s/ nfUg] Joj:yf 5 . pQm cg';"rLcg';f/ lwtf]kqsf] bnfnL ;]jf k|bfg ug]+
62 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
s/bftfn] ;f] ;]jf pknAw u/fPafkt k|fKt ug]+ bnfnL sldzgdf d""No clej=l4 s/ 5'6 lbPsf]
b]lv_b}g . t/ lwtf]kq bnfnL ;]jf k|bfg ug]+ Joj;foLx? d"No clej=l4 s/ k|of]hgsf] nflu btf+ ePsf
5}gg\ . o:tf] ;]jfsf] cfk"lt+df d""No clej=l4 s/ nufpg] u/]sf] klg b]lv_b}g . s/bftf ;]jf sfof+no
k'tnL;8s, gof_ ;8s, lqk'/]Zj/ / aQL;k'tnLcGtu+tsf #) s/bftfn] ?-%% s/f]8 ^% nfvsf]
sf/f]af/ u/]sf]df ?-& s/f]8 @# nfv d"No clej=l4 s/ c;'n x'g'kb+5 .
84. /sdsf] rfl/qLs/0f Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @&[!{[s{ df s'g} Ps JolQmn] csf]+ JolQmnfO+
;DklQ x:tfGt/0f ul/Psf] e'QmfgLsf] xsdf x:tfGtl/t ;DklQsf] ahf/d"No a/fa/sf] /sd
k|dfl0fs/0f ug'+kg]+ Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
84.1 cfGtl/s /fh:j sfof+no, e/tk'/cGt+utsf lgdf+0f Joj;fosf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn]
s/bftf;_u ;DalGwt /x]sf !! kf6L+x?nfO+ ?-!* s/f]8 &% nfv ;fk6L pknaw u/fPsf] 5 . cfkg}
elugL ;_:yf Pj_ JolQmnfO+ ;fk6L lbPsf] b]lvG5 . o;/L Joj;fodf pknaw ePsf] /sd ljleGg
JolQmnfO+ ;fk6L lbPsf]df ;f]af6 cfo k|fKt u/]sf] b]lv_b}g . t;y+ cfos/ P]g, @)%* adf]lhd To:tf]
;fk6LnfO+ rfl/qLs/0f u/L ;fdfGo aofhb/ !% k|ltztn] x'g] ?-@ s/f]8 *! nfvnfO+ cfodf
;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-&) nfv / ;f]df nfUg] z'Ns / aofh ;d]t c;'n x'g'kb+5 .
84.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, e/tk'/cGt+utsf lgdf+0f Joj;fo;DaGwL sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] of]
jif+ k]ZsL ;fk6Lsf] ?kdf Ps JolQmnfO+ ?-@ nfv / Ps lgdf+0f ;]jfnfO+ ?-!! s/f]8 * nfv lbPsf]
b]vfPsf] 5 . t/ ;fk6L uPsf] /sdsf] cGo cfo b]vfPsf] 5}g . t;y+ Joj;fosf] /sd cGoq nufgL
ePsf]n] pQm /sdnfO+ cfos/ P]g, @)%* adf]lhd rfl/qLs/0f u/L k|rlnt aofhb/ !% k|ltztn]
x'g] ?-! s/f]8 ^& nfvnfO+ cfodf ;dfj]z u/L nfUg] s/ ?-$@ nfvdf z'Ns / aofh;d]t c;'n
ug'+kb+5 .
85. k'_hLut nfes/ Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf (%s adf]lhd g]kfn lwtf]kq af]8+df ;"rLs/0f ePsf]
lgsfosf] lxtsf] lg;u+af6 k|fKt nfesf] xsdf lwtf]kq ljlgdo ahf/sf] sfo+ ug]+ lgsfon] / cGosf]
xsdf !) k|ltztsf b/n] clu|d s/ c;'n ug]+ ;f] s/ clGtd gx'g] Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf
sfof+nocGtu+tsf] ljb]zL ljlgdosf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfn] Ps a}ssf] & nfv %^) lsQf z]o/
laqmLafkt ?-* s/f]8 (& nfv k|fKt u/]sf] / z]o/ laqmLaf6 ?-% s/f]8 %# nfv gfkmf b]vfPsf] 5 .
pQm z]o/sf] nfut ?-# s/f]8 #* nfv gub k|jfx ljj/0fdf gub k|flKt b]vfPsf]df z]o/ laqmLaf6
ePsf] gfkmf s/bftfsf] cfodf ;dfj]z ePsf] kfOPg . t;y+ pQm 5'6 ?-% s/f]8 %# nfv cfodf
;dfj]z u/L gk'u !% k|ltztsf b/n] x'g] s/ ?-*# nfvdf z'Ns tyf aofh u0fgf u/L c;'n
ug'+kb+5 .
86. ;dfg'kflts s/ s§L — d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !&[#{ / lgodfjnL, @)%# sf] lgod
$)[${ adf]lhd s'g} s/bftfn] s/ nfUg] j:t' jf ;]jf tyf s/ 5'6 ePsf j:t' jf ;]jf b'a}sf]
sf/f]af/ ubf+ To:tf] s/bftfn] s/ nfUg] j:t' jf ;]jf;_u k|ToIf ?kdf ;DalGwt vl/b jf cfoftdf
lt/]sf] s/dfq s§L ug+ kfpg] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
86.1 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps d]l8sn sn]h;DaGwL s/bftfsf] s/of]Uo laqmL ?-!^ s/f]8 ^$
nfv / s/ 5'6 laqmL ?-^^ s/f]8 %! nfv;d]t ?-*# s/f]8 !% nfvdWo] s/ 5'6 laqmLsf] c_z *)
k|ltzt b]lvG5 . s/bftfsf] s/of]Uo vl/b, s/of]Uo cfoft / 5'6 vl/b;d]t ?-%) s/f]8 (*
nfvsf] @) k|ltztn] x'g] ?-!) s/f]8 @) nfvsf] x'g cfpg] d"No clej=l4 s/ ?-! s/f]8 ##
nfvdfq ;dfg'kflts ?kdf vl/bsf] d"No clej=l4 s/ qm]l86 lng kfpg]df ?-# s/f]8 (! nfv
;dfof]hg u/]af6 s/ gnfUg] laqmLsf] ;d]t d"No clej=l4 s/ qm]l86 lnPsf]n] pQm gkfpg] d"No
clej=l4 s/ ?-@ s/f]8 %* nfv cdfGo u/L s/ lgwf+/0f ug'+kb+5 .

63 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
86.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! cGtu+t klans]zg;DaGwL sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfsf]
cfo jif+ @)^(.&) df d"No clej=l4 s/of]Uo laqmL u/]sf] gb]lvPsf]df s/of]Uo vl/bsf] d"No
clej=l4 s/ ?-#& nfv q]ml86 bfaL u/]sf]df kfpg] b]lv_b}g . ;fy} cfo jif+ @)&).&! df s/of]Uo
laqmL ?-*% nfv / 5'6 laqmL ?-& s/f]8 @& nfv b]vfPsf]df s/of]Uo vl/bsf] d"No clej=l4 s/
?-$& nfv q]ml86 bfaL u/]sf] x'_bf ;dfg'kflts lx;fan] ?-$@ nfv bfaL ug+ ldNb}g . t;y+ @ cfo
jif+sf] d"No clej=l4 s/ bfaL ug+ gldNg] ?-&( nfvnfO+ cdfGo u/L s/ lgwf+/0f ug'+kg]+ b]lvG5 .
86.3 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] Ps ;_o'Qm pkqmd;DaGwL s/bftfsf] s/of]Uo vl/b ?-^ s/f]8 ^!
nfv tyf s/of]Uo cfoft ?-&# nfv /x]sf]df s/of]Uo laqmL ?-$ s/f]8 @* nfv / s/ 5'6sf] laqmL
?-@^ s/f]8 !$ nfv b]lvPsf] 5 . s/ 5'6sf] vl/b gb]lvPsf] cj:yfdf s/ 5'6sf] laqmL b]lvPsf]
;daGwdf 5fglag x'g'kb+5 . s/bftfn] vl/bdf lt/]sf] d"No clej=l4 s/ ?-(^ nfvdf laqmLdf
;sng u/]sf] s/ ?-%^ nfv ;dfof]hg ubf+ ?-$) nfv qm]l86 b]lvg]df ?-! s/f]8 (( nfv qm]l86
/x]sf] l/6g+ l86]ndf b]lvPsf]n] s/ 5'6 laqmLsf] nflu vl/b ;fdfgsf] d"No clej=l4 s/ ;d]t bfaL
u/]sf] b]lv_bf 5'6 vl/bsf] d"No clej=l4 s/ qm]l86 lbg gldNg] ?-! s/f]8 (( nfvsf ;DaGwdf
5fglag x'g'kb+5 .
86.4 cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlntk'/sf Ps s/bftfn] k]; u/]sf] d"No clej=l4 s/ ljj/0f k/LIf0f
ubf+ s/bftfn] s/nfUg] tyf s/ 5'6 ePsf j:t'sf] sf/f]af/ ug]+ u/]sf] b]lvof] . s/bftfsf] s'n laqmL
?-@! s/f]8 &% nfvsf] (#-$% k|ltztn] ?-@) s/f]8 ## nfv s/ 5'6sf] laqmL u/]sf] b]lvG5 .
s/bftfn] vl/bdf lt/]sf] d"No clej=l4 s/ ?-(( nfvsf] (#-$% k|ltztn] x'g] ?-(# nfv qm]l86
gkfpg]df lghn] ?-@# nfvdfq 8]la6 ;dfof]hg u/]sf] b]lvG5 . ;f]adf]lhd ;dfg'kflts 8]la6
;dfof]hg gePsf]n] ?-&) nfv d"No clej=l4 s/ lgwf+/0f u/L hl/afgf;lxt c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
86.5 cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlnntk'/cGt+ut Ps s/bftfn] d"No clej=l4 s/ ljj/0fcg';f/ s/of]Uo
vl/b ?-@$ s/f]8 !# nfv b]vfO+ ?-# s/f]8 !$ nfv d"No clej=l4 s/ qm]l86 bfaL u/]sf] 5 .
s/of]Uo laqmLtk+m ?-%! nfvsf] d"No clej=l4 s/ ?-& nfv ;sng u/]sf] b]lvG5 . s/bftfn]
s/of]Uo vl/b cWoog ubf+ s'g} klg vl/b laqmL;_u k|ToIf ?kn] ;DalGwt gePsf] x'_bf q]ml86 kfpg]
b]lv_b}g . t;y+ cfo jif+sf] cGTodf b]lvPsf] d"No clej=l4 s/ qm]l86 ?-@ s/f]8 &^ nfv cdfGo u/L
s/ lgwf+/0f ug'+kg]+ b]lvG5 .
86.6 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- @ cGt+utsf] sRrf wfuf]sf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfsf]
d"No clej=l4 s/ nfUg] laqmL ?-!* s/f]8 %) nfv / s/ 5'6sf] laqmL ?-!^ s/f]8 #& nfv;d]t
s'n laqmL ?-#$ s/f]8 *& nfv /x]sf] 5 . s/bftfn] vl/bdf ?-# s/f]8 *( nfv d"No clej=l4 s/
lt/]sf] b]lvG5 . s/bftfsf] s'n laqmLdf s/ 5'6sf] laqmL $^-(# k|ltzt x'g] / ;f]sf] cfwf/df
;dfg'kflts ?kdf ?-! s/f]8 *@ nfv 8]la6 ug'+kg]+df ?-!& nfvdfq u/]sf]n] a9L qm]l86 lnPsf]
?-! s/f]8 ^% nfvnfO+ cdfGo u/L s/ lgwf+/0f ug'k+ b+5 .
86.7 cfGtl/s /fh:j sfof+no, kf]v/fcGtu+tsf] Ps lzIf0f ;_:yfsf]] s'n laqmL ?-@@ s/f]8 !# nfvdWo]
#$-^& k|ltztn] x'g] ?-& s/f]8 ^& nfvdfq d"No clej=l4 s/of]Uo laqmL b]lvG5 . s'n s/of]Uo
vl/b ?-#) s/f]8 %! nfvdf #$-^& k|ltztn] x'g] ?-!) s/f]8 %* nfvdfq s/of]Uo sf/f]af/df
k|of]u ePsf] cfwf/df vl/bdf lt/]sf] s/ ?-! s/f]8 #* nfvdfq q]ml86 lng ldNg]df ?-# s/f]8 (&
nfv qm]l86 bfaL u/]sf]n] a9L qm]l86 bfaL u/]sf] ?-@ s/f]8 %( nfvnfO+ cdfGo u/L s/ lgwf+/0f
ug'+kb+5 .
87. s/ 5'6 ;_:yfsf] sf/f]af/ Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @[3{ df gfkmf gsdfpg] p2]Zon] :yfkgf
ePsf] ;fj+hlgs k|s=ltsf ;fdflhs wfld+s z}lIfs jf k/f]ksf/L ;_:yfnfO+ hgfpg] pNn]v 5 . s/ 5'6
kfpg] ;_:yfsf] p2]Zocg';f/ sfo+ ;DkGg x'_bf jf s'g} JolQmAf/f ;f] ;_:yfnfO+ k|bfg ul/Psf] ;DklQ jf
64 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
;]jfafkt s'g} e'QmfgL ubf+afx]s ;f] ;_:yfn] k|fKt u/]sf] /sdaf6 s'g} JolQmnfO+ kmfObf k'MofPsf] eP
To:tf] ;_:yfnfO+ s/ 5'6 gx'g] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
87.1 cfGtl/s /fh:j sfof+no, eQmk'/sf] sfo+ If]qsf Ps Joj;foL ;_3nfO+ d'gfkmf/lxt sfo+ ug]+ p2]Zon] s/
5'6 ;_:yfsf] k|df0fkq lbPsf] kfOof] . ;f] s/bftfn] b'O+ jif+df :ofpaf6 dfq ?-@ s/f]8 !% nfv v'b
cfDbfgL u/]sf] b]lvG5 . Joj;foL ;_3sf] p2]Zo :ofpsf] sf/f]af/ ug]+ gePsf]n] pQm sf/f]af/ s/of]Uo
ePsf] / v'b cfDbfgL b]vfPsf] ?-@ s/f]8 !% nfvdf nfUg] s/ ?-%$ nfv / ;f]xL s/btfn] aLdf
sDkgLaf6 k|fKt 5'6 ?-(& nfv ;xsf/Ldf :yfgfGt/0f u/L d'gfkmf/lxt ;_:yfsf] 5'6 lnPsfn] ;f] ;d]t
cdfGo u/L nfUg] s/ ?-@$ nfv;d]t ?-&* nfvdf z'Ns / Aofh;d]t u0fgf u/L c;'n ug'+kb+5 .
87.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, bfucGt+ut rf/ s/bftfn] g]kfn /fi6\ a}s P]g, @)%* Pj_ a}s tyf ljQLo
;_:yf;DaGwL P]g, @)^# adf]lhd a}_lsu Joj;fo ;~rfng ug+ n3' shf+sf] sf/f]af/ ug]+ cg'dlt
;d]t lnO+ lgIf]k :jLsf/ ug]+ tyf To:tf] lgIf]ksf] e'QmfgL lbg] / shf{ nufgL ug]{ h:tf ljQLo
Joj;fo ;~rfng ub}+ cfPsf] b]lvG5 . tL ;_:yfn] s/ 5'6sf] ;_:yfsf] ?kdf btf+ ePsf] egL s/
glt/]sf] kfOof] . s/ 5'6 kfpg] ;_:yfn] u/]sf] a}_lsË sf/f]af/df s/ 5'6 gx'g] ePsfn] art ?-@
s/f]8 #& nfvdf nfUg] s/ ?-&! nfvdf z'Ns / aofh;d]t c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
88. gkfpg] q]ml86 Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !& cg';f/ Joj;fo;_u ;DalGwt vl/bdf
lt/]sf] s/ dfq stL ug+ kfpg] Joj:yf 5 . o;;DaGwL b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
88.1 cfGtl/s /fh:j sfof+no, jL/uGhcGtu+tsf] Ps s/bftfn] @)^* df3b]lv @)&) d_l;/;Dd
s/of]Uo vl/b u/L ?-(@ nfv d"No clej=l4 s/ qm]l86 bfaL u/]sf] 5 . vl/b ePsf] dfn;fdfgsf]
plNnlvt cjlw;Dd d"No clej=l4 s/ nfUg] laqmL u/]sf] b]lvPg . d"No clej=l4 s/ nfUg] laqmL
gu/]sf]n] vl/bdf lt/]sf] s/nfO+ q]ml86 gkfpg] x'_bf ;f] qm]l86 cdfGo ug+ s/ lgwf+/0f ug'+kb+5 .
88.2 s/bftf ;]jf sfof+no, sf]6]Zj/cGtu+tsf] Ps s/bftf @)&! cfiff9 dlxgfdf ?-(% nfv q]ml86df
/x]sf] 5 . pQm s/bftfn] # jif+;Dd Joj;fodf k|of]u gx'g] vl/b b]vfP/ d"No clej=l4 s/ q]ml86 bfaL
u/]sf] 5 . tTkZrft\ s/bftfn] sf/f]af/ klg gu/]sf] / ;f] d"No clej=l4 s/ q]ml86 bfaL ePsf]
cfoft ?-^ s/f]8 &@ nfv ;DalGwt cfo jif+sf] vl/b nfut tyf ;DklQdf klg b]vfPsf] 5}g . t;y+
pQm vl/b Joj;fo;_u ;DalGwt gePsf]n] q]ml86 bfaL u/]sf] d"No clej=l4 s/ ?-*& nfvnfO+
cdfGo u/L s/ lgwf+/0f ug'+kb+5 .
88.3 d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf @$[s{ adf]lhd lkmtf+ lng'kg]+ s/ /sd cjlw ;dfKt ePsf]
# jif+leq lgj]bg glbPdf lkmtf+ gx'g] Joj:yf 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf @ s/bftfsf]
@)^!.^@ b]lv @)&!.&@ ;Dd ?-! s/f]8 ^$ nfv s/ q]ml86 b]lv_b} cfPsf]df lkmtf+sf] nflu lgj]bg
;d]t k|fKt gePsf] cj:yf 5 . tL s/bftfsf] # jif+eGbf a9L cjlw;Dd klg d"No clej=l4 s/
ldnfg gePsf] Pj_ s/bftfn] :j]lR5s ?kdf d"No clej=l4 s/sf] sf/f]af/ ug+ 5f8]sf] cj:yfdf
q]ml86 b]lvPsf] ;f] /sd 5fglag u/L cdfGo ug+ s/ lgwf+/0f ug'k+ b+5 .
88.4 s/bftf ;]jf sfof+no, sflndf6LcGt+utsf Ps s/bftfsf] d"No clej=l4 s/ ljj/0fcg';f/ cfo jif+
@)^(.&) / @)&).&! ;Dd ?-* s/f]8 (* nfv a/fa/sf] j:t' vl/b u/]sf]df ?-@ s/f]8 ^$
nfvsf] dfq laqmL u/L vl/bdf lt/]sf] d"No clej=l4 s/ ?-*@ nfv q]ml86 b]vfPsf] 5 . n]vfk/LIf0f
cjlw @)&@ kf}if;Dd s/bftfn] @)&).&! sf] cfo ljj/0f ;d]t k]; u/]sf] 5}g . laqmLsf] cfwf/df
vl/bdf bfaL u/]sf] ;a} s/ ;dfof]hg ug+ ldNg] cj:yf gb]lvPsfn] q]ml86 cdfGo ug+ d"No clej=l4
s/ lgwf+/0f ug'+kg]+ b]lvG5 .
88.5 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_-# cGtu+tsf] Ps lgdf+0f Joj;fosf] sf/f]af/ ug]+
s/bftfn] @)^&.)^* b]lv cfo ljj/0f k]; u/]sf] 5}g . ;fy} @)^*.)^( b]lv @)^(.)&) ;Dd s'g}
65 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
laqmL gb]vfO+ ?-# s/f]8 &% nfv d"No clej=l4 s/ q]ml86 bfaL u/]sf] s/ ljj/0faf6 b]lvG5 .
lghn] @)&).)&! kZrft\ vl/b laqmLsf] sf/f]af/ gu/]sf] cj:yf 5 . laqmL gb]lvPs]f cj:yfdf klg
d"No clej=4L s/ q]ml86 bfaL u/]sf] ?-^@ nfv cdfGo ug+ s/ lgwf+/0f x'g'kb+5 .
88.6 cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! cGtu+tsf] lgdf+0f Joj;fosf] sf/f]af/ ug]+ Ps s/bftfsf]
d"No clej=l4 s/ ljj/0fdf @)^& j}zfvdf ?-! s/f]8 #$ nfv qm]l86 /x]sf]df s/bftfn] @)^& h]i7 /
>fj0fdf ?-& s/f]8 ^) nfv lkmtf+ bfaL u/]sf] / k'gM ;f]xL /sd qm]l86 ;dfof]hg u/]sf] b]lvG5 .
s/bftfn] q]ml86 ;dfof]hg u/]sf] sf/0faf6 @)&! ciff9 dlxgfdf d"No clej=l4 s/ ljj/0fdf ?-%
s/f]8 @ nfv qm]l86 b]lvPsf] 5 . pQm ljj/0faf6 s'n qm]l86 ?-! s/f]8 #$ nfv lkmtf+ bfaL ug+
gldNg]df bfaL u/L qm]l86 ;dfof]hg ub}+ cfPsf] / cGTodf q]ml86 ;dfof]hg dfq ug'+sf ;fy} ljQLo
ljj/0fdf d"No clejl4 s/ lng'kg]+ ?-% s/f]8 # nfv b]vfPaf6 km/s /sdsf] ;d]t 5fglag u/L
gkfpg] qm]l86 bfaL u/]sf] ?-& s/f]8 ^) nfvdf qm]l86 ?-% s/f]8 @ nfv 36fp_bf km/s x'g] ?-@
s/f]8 %* nfvsf] x'g] s/ lgwf+/0f u/L ;f]df Aofh, b:t'/ / hl/afgf ;d]t c;'n ug+'kb+5 .
88.7 s/bftf ;]jf sfof+no, sf]6]Zj/cGtu+tsf] 3/ lgdf+0f u/L laqmL ug]+ Ps s/bftfn] cfo ljj/0f;fy
k]; u/]sf] ljQLo ljj/0fsf] lhG;L df}Hbftdf lgdf+0f vr+ ?-^ s/f]8 @( nfv ;dfj]z u/]sf] 5 .
s/bftfsf] ljut # jif+b]lv g} s/of]Uo laqmL b]lv_b}g . 3/hUuf laqmLdf d"No clej=l4 s/ gnfUg] eO+
d"No clej=l4 s/ ;sng gug]+ x'_bf vl/bdf lt/]sf] q]ml86 kfpg] b]lvb}g . t;y+ @)&! cfiff9
dlxgfsf] d"No clej=l4 s/ qm]l86 ?-*# nfv bfaL ug+ gldNg] x'_bf ;f] q]ml86nfO+ cdfGo ug+ s/
lgwf+/0f x'g'kb+5 .
89. ljz]if pBf]usf] 5'6 Y cfos/ P]g, @)%* sf] cg';"rL ! sf] bkmf @[#{ adf]lhd pTkfbgd"ns
pBf]usf] cfodf @) k|ltzt / ;fdfGo Joj;fo ug]+ s/bftfsf] cfodf @% k|ltzt s/ nfUg] Joj:yf
5 . P]gsf] bkmf !! df pkbkmf #[u{, #[5{ pTkfbgd"ns pBf]u lwtf]kqdf ;"rLs=t ePsf] /
kf_r;oeGbf a9LnfO+ /f]huf/L lbPsf] cj:yfdf pTkfbgd"ns pBf]un] cfh+g u/]sf] cfodf nfUg] s/df
!) k|ltzt 5'6 kfpg] Joj:yf /x]sf] 5 . 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf] ax'/fli6«o ;_:yfsf
pTkfbgx? laqmL ug]+ Ps s/bftf / ax'/fli6«o pBf]uaLr ePsf] ;du| Joj:yfkg / ahf/Ls/0f
;Demf}tfadf]lhd s/bftfn] ;du| Joj:yfkgdf ;xof]u u/]afkt ;]jf z'Ns k|fKt x'g] Joxf]/f
s/bftfsf] n]vf gLltdf pNn]v u/]sf] 5 . ;f] s/bftfn] @)&).&! df ?-$% s/f]8 $^ nfv /
@)&!.&@ df ?-%@ s/f]8 !) nfv ;]jf z'Ns ax'/fli6«o pBf]unfO+ e'QmfgL u/]sf] 5 . pQm ax'/fli6«o
pBf]un] k|fKt u/]sf] o:tf] ;]jf z'Ns pTkfbgd"ns pBf]u;_u ;DalGwt cfo gePsf]n] ljz]if pBf]usf]
5'6 lng gldNg] x'_bf @% k|ltztn] s/ bfloTj lgwf+/0f u/L bflvnf ug'+kg]+df @)&).&! df @#
k|ltzt / @)&!.&@ df @@-%) k|ltztn] bflvnf u/]sf]n] gk'u s/ ?-@ s/f]8 @! nfvdf z'Ns /
aofh;d]t lx;fa u/L c;'n ug'+kb+5 .
90. df}Hbftsf] d"Nofsg Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !%[${ df ;f] cfo jif+sf] cGTosf] Joj;fosf]
Jofkf/ df}Hbftsf] nfut jf ;f] cfo jif+sf] cGTosf] Joj;fosf] df}Hbftsf] ahf/ d"NodWo] h'g 36L
x'G5 ;f]nfO+ Jofkf/ df}Hbftsf] clGtd d"No dfGg'kg]+ Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no, sf7df8f}_
If]q g_- ! cGt+utsf sfk]6+ pTkfbg u/L lgof+t ug]+ Ps s/bftfn] cfo jif+ @)&).&! df sfk]+6sf]
k|ltld6/ cf};t nfut ?-$,@**.$$ /x]sf]df ?-^,&&!.#% sf b/n] nfut vr+ bfaL u/]sf]n] laqmL
kl/df0f !) xhf/ %#^ ld6/sf] x'g] ?-@ s/f]8 ^@ nfvdf nfUg] s/ ?-#( nfv / ;f]df nfUg] z'Ns
tyf Aofh 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .
91. Go"g aLhsLs/0f Y cfGtl/s /fh:j sfof+no, lj/f6gu/cGtu+tsf] kf_r s/bftfn] ;'kf/L cfoft u/L
:yflgo ahf/df laqmL ug]+ u/]sf] b]lvof] . n]vfk/LIf0fsf] k|of]hgsf] nflu @)&@.(.% df ahf/ d"No
cWoog ubf+ l;uf] ;'kf/L k|lt s]-hL- ?-375.Y, kmSn]6f kf/]sf] ;'kf/L k|lt s]-hL- ?-460.Y b]lv
66 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
?-470.— ;Dd laqmL d"No ePsf] b]lvof] . pko'+Qm cj:yfcg';f/ Jofkf/Laf6 :yfgLo ahf/df ;'kf/L
cf};t ?-435.Y k|lt s]-hL-sf b/n] laqmL x'g] u/]sf]df s/bftfx?n] ?-65.76 b]lv ?-112.25 ;Ddsf
b/n] laqmL u/]sf] b]vfO+ cfo ljj/0f k]; u/]sf] b]lvG5 . ahf/ d"No / cfo ljj/0f ;fy k]; u/]sf]
d"Nodf c:jefljs km/s b]lvG5 . ;f]cg';f/ kf_r s/bftfn] k]; u/]sf] lx;fa Go"g aLhsLs/0fsf]]
sf/0fn] laqmLdf ?-3 ca+ 76 s/f]8 52 nfv km/s kg]+ b]lvG5 . t;y+ Go"g aLhsLs/0f ug]+ pk/
5fglag ul/g'kb+5 .
92. l;;fsf] cGtMz'Ns Y cfGtl/s /fh:j sfof+no, lj/f6gu/cGt+utsf] Ps s/bftfn] cfojif+
2070.71 sf] cGtMz'Ns glt/]sf] sf/0f /fv]sf] w/f}6L ?-64 nfv ltg+'gkg]+ lg0f+osf] cfwf/df lkmtf+
lbOPsf] 5 . g]kfn /fhkq 2070.3.30 cg';f/ zLif+s 87-07-10-00 lki6g [df]6/sf]{ OlGhg
hufpg k|of]u x'g] Ps k|sf/sf] l;;f cDn [ln8 Pl;8{ df df]nsf] 5 k|ltzt cGtMz'Ns nfUg]
Joj:yf 5 . t/ zLif+s 87-07 cGtu+t kg]+ ln8 Pl;8 df]6/ aof6\Lsf] cfGtl/s pTkfbgdf eg]
cGtMz'Ns gnfUg] pNn]v 5 . df]6/ aof6\Lafx]s cGo ln8 Pl;8 aof6\Ldf cGtMz'Ns nfUg] b]lvG5 .
s/bftfn] pTkfbg u/]sf] ln8 Pl;8 df]6/ aof6\L gePsf] eGg] pNn]v x'_bfx'_b} cGtMz'Nsafktsf]
w/f}6L ?-64 nfv lkmtf+ lbPsf] 5 . lkmtf+ lbg gldNg] w/f}6L /sd c;'n x'g'kg]+ b]lvG5 .
93. nut stf Y g]kfn ;/sf/n] @)&!.!).@@ df s/ km5\of}+6 cfof]u P]g, @)## adf]lhd s/ km5\of}+6
cfof]u u7g u/]sf] 5 . cfof]un] s/bftf;_u ;Demf}tf u/L 6'F\UofPsf] @ sfof+nodf pknAw
kmfOnx?sf] cWoog ubf+ b]lvPsf] cj:yf b]xfodf pNn]v ul/Psf] 5M
93.1 /fh:j aSof}tf ldgfxf lbg] :ki6 dfkb08a]u/ s/ km5\of}+6 cfof]un] ljljw ;fdfgsf] :yfgLo vl/b
laqmL tyf 7]Ssf sfo+ ug]+ sf7df8f}_ If]q g_-# cGtu+tsf] Ps s/bftfsf] cfo jif+ @)^*.^( /
@)&).&! sf] ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f ePsf] /sddWo] yk z'Ns, aofh / hl/afgfafx]ssf] cfos/
?-13 s/f]8 4 nfv / d"No clej=l4 s/ ?-4 s/f]8 90 nfv;d]t ?-17 s/f]8 94 nfvdf ;f_jf;d]t
s'n aSof}tf ?-52 s/f]8 (( nfv k'u]sf]df ?-4 s/f]8 30 nfv ltg]+ ;xdlt u/fO+ 92 k|ltzt /sd
ldgfxf u/]sf] b]lvG5 . To:t} csf]+ Ps s/bftfsf] @)&@ cfiff9;Ddsf] aSof}tf ?-@ s/f]8 # nfv
/x]sf]df ?-! nfvdf ;xdlt hgfO+ (( k|ltzt ldgfxf lbPsf] 5 . o;/L yk z'Ns aofh tyf
hl/afgfafx]ssf] ;f_jf /sd ;d]t gp7\g] u/L cfof]uaf6 /fh:j ldgfxf lbg] lg0f+o pko'Qm ePg .
93.2 cfGtl/s /fh:j sfof+no, eQmk'/cGtu+tsf cf}iflw pTkfbg ug]+ Ps s/bftfsf] cfo jif+ @)^$.^%
b]lv @)^(.&) ;Ddsf] s/ ?-! s/f]8 %! nfvnufot z'Ns tyf Aofh ;d]t ?-# s/f]8 ($ nfv
lgwf+/0f ePsf]df s/bftfn] ;_zf]lwt s/ lgwf+/0fsf] lg0f+odf lrQ ga'emfO+ ?-! s/f]8 (% nfv w/f}6L
/fvL k'g/fj]bg uPsf]df s/ km5\of}+6 cfof]un] ;f_jf /sddf ;d]t 36\g] u/L ?-! s/f]8 # nfv ltg]+
lg0f+o u/] cg'?k ;f]xLcg';f/ ;b/:ofxf kZrft\ af_sL w/f}6L ?-** nfv lkmtf+sf] nflu sf/afxL
cufl8 a9fPsf] 5 . s/ lgwf+/0f ePsf] ;f_jf /sddf ?-$* nfv 36fO+ lgwf+/0f u/]sf] /fh:j
pko'Qm ePg .
94. cfos/df btf+ Y cfos/ lgodfjnL, @)%( sf] lgod @# df s/bftf cfos/df btf+ x'g'kg]+ /
cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf (^ adf]lhd cfo ljj/0f bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j
sfof+no, eQmk'/sf] sfo+ If]qsf b'UwhGo j:t'sf] sf/f]af/ ug]+ s/bftfn] @)^(.&) df k]; u/]sf] cfo
ljj/0fsf] cg';"rL !# df ?-%) nfveGbf a9Lsf] sf/f]af/ ug]+ & Joj;foLaf6 ?-^ s/f]8 !% nfv
vl/b u/]sf] ePklg tL Joj;foL cfos/df btf+ ePsf] b]lvPg . sfof+non] s/k/LIf0f ubf+ cfkg} sfo+
If]qsf tL Joj;foLnfO+ s/btf+ u/fpg] k|of; ;d]t ePsf] kfOPg . Pp6} s/bftfnfO+ ?-%) nfveGbf
a9Lsf] laqmL ug]+ Joj;foLnfO+ s/sf] bfo/fdf gNofp_bf k|fKt x'g'kg]+ s/ c;'nLdf k|efj k/]sf] b]lvG5 .

67 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
95. lzIff ;]jf z'Ns Y cfly+s P]g, @)&! adf]lhd lghL lzIf0f ;_:yfn] p7fpg] egf+ tyf lzIf0f z'Nsdf
! k|ltzt lzIff ;]jf z'Ns c;'n ug]+ Joj:yf 5 . s/bftf ;]jf sfof+no, sn_sL, gof_ afg]Zj/,
sf]6]Zj/ tyf cfGtl/s /fh:j sfof+no, nlntk'/cGtu+tsf !@ z}lIfs ;_:yfn] cfo jif+ @)&).&! df
egf+ tyf lzIf0f z'Ns, ;]d]i6/ z'Ns cfDbfgL u/]sf]df 36L lzIf0f ;]jf z'Ns bflvnf u/]sf] ?=@*
nfv c;'n ug'{kb{5 .
96. d"No clej=l4 s/ sf]if Y d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] lgod %! cg';f/ eG;f/ ljGb'df
;slnt ;Dk"0f+ s/ /sd d"No clej=l4 sf]if vftfdf b}lgs ?kdf hDdf ug'+kg]+ / o;/L sf]ifdf hDdf
x'g cfPsf] /sdaf6 ljefun] cfb]z lbPsf] /sd lkmtf+ lbO+ af_sL /xg] /sd b}lgs ?kdf tf]lsPsf]
/fh:j vftfdf hDdf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . d"No clej=l4 s/ lkmtf+ lbgsf] nflu /fh:j / Joosf]
cg'dfg cyf+t\ ah]6sf] Joj:yf u/L ;f]xL vr+ zLif+saf6 lgsf;f / vr+ ug'+kg]+df ah]6df ;dfj]z
gu/L of] jif+ ?-% ca+ &^ s/f]8 ^^ nfv lkmtf+ lbPsf] sfg'g k|lts"n 5 . ah]6df /sdsf] Joj:yf
u/L lkmtf+ n]Vg] Joj:yf cjnDag ul/g'kb+5 .
7"nf s/bftf sfof+noaf6 k|fKt cfly+s ljj/0fdf ?-$ ca+ #) s/f]8 d"No clej=l4 s/ lkmtf+
u/]sf] b]lvG5 . ljefun] sfof+Gjogdf NofPsf] OlG6u|]6]8 6\ofS; l;i6dcg';f/ ?-$ ca+ %& s/f]8
(* nfv lkmtf+ lbPsf] b]lvPsf]n] cfly+s ljj/0f / ljB'tLo tyofsaLr ?-@& s/f]8 (* nfv km/s
k/]sf] 5 . km/s k/]sf] lx;fa le8fg ug'+kb+5 .
97. l3p t]nsf] d"No clej=l4 s/ Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] cg';"rL ! adf]lhd tf]/Lsf] t]n
pTkfbg ug]+ :jb]zL pBf]un] cfkgf] pTkfbgsf] t]n / jg:klt l3p d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf
s/bftfnfO+ laqmL ubf+ p7fPsf] d"No clej=l4 s/sf] %) k|ltzt lkmtf+ lbg] Joj:yf 5 . t/ 7"nf]
kl/df0fdf k|zf]lwt t]n cfoft u/L Kofs]lhF u/L laqmL ljt/0f ug]+ pBf]ux?n] o:tf] ;'ljwf gkfpg]
pNn]v 5 . o; k|fjwfg cg'?k 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+tsf !* s/bftfnfO+ ?-! ca+ %% s/f]8 #$
nfv d"No clej=l4 s/ lkmtf+ lbPsf] 5 . s/bftfx?n] ;L8nfO+ sRrf kbfy+sf] ?kdf k|of]u u/L t]n
pTkfbg ug'+kg]+df t]n k|zf]wgsf ^ r/0fdWo] % r/0fsf sfo+ ljb]zdf u/L k}7f/L ePsf] sRrf t]n
;fdfGo k|zf]wg u/]sf] b]lvG5 . To:t} t]n pBf]ux?nfO+ d"No clej=l4 s/ lkmtf+dfk+mt :jb]zL pTkfbgdf
cfTdlge+/tfsf] ;xof]u :j?k d"No clej=l4 s/ lkmtf+ lbPsf] ePklg of] ;'ljwfsf] k|fjwfgn] kf/]sf]
k|efjsf ;DaGwdf d"Nofsg x'g'kg]+ egL ljut jif+b]lv g} ;'emfj lbPsf]df l:ylt oyfjt\ 5 .
98. df]afOnsf] d"No clej=l4 s/ Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] cg';"rL ! adf]lhd ;]n'n/ df]afOn
kmf]g;]6 pTkfbg ug]+ :jb]zL pBf]u tyf k}7f/Lstf+n] ;]n'n/ df]afOn kmf]g;]6sf] sRrfkbfy+ jf tof/L
;fdfgdf lt/]sf] s/ To:tf ;fdfg d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf s/bftfx?nfO+ laqmL u/]sf]
cfwf/df ;f7L k|ltzt lkmtf+ lbg] Joj:yf 5 . pQm k|fjwfg cg'?k 7"nf s/bftf sfof+no, cfGtl/s
/fh:j sfof+no # / s/bftf ;]jf sfof+no Psn] ?-^% s/f]8 & nfv lkmtf+ lbPsf] 5 . g]kfndf
df]jfOn ;]6 pTkfbg ug]+ sDkgL gePsf]n] ljb]zaf6 cfoft ug]+ s/bftfx?n] of] ;'ljwf pkef]u
u/]sf] kfOG5 . ljutdf cf}krfl/s dfWodaf6 df]afOn k}7f/LnfO+ k|f]T;fxg ug+ NofPsf] Joj:yf xfn
;a} pTkfbssf clws=t laq]mtf lgo'Qm e}/x]sf] cj:yfdf ;f] ;'ljwf k'g/fjnf]sg x'g'kg]+ egL ljutb]lv
g} ;'emfj lbPsf]df of] jif+ ^) k|ltztaf6 36fO+ %) k|ltzt dfq lkmtf+ lbg] Joj:yf u/] tfklg
k"0f+?kdf x6fPsf] 5}g . pQm lkmtf+ lbg] Joj:yf k'g/fjnf]sg ug'k+ b+5 .
99. df]afOn k'gM lgof+t Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] cg';"rL ! df ;]n'n/ df]afOn ;]6 k}7f/L
stf+n] d"No clej=l4 s/ btf+ ePsf s/bftfnfO+ laqmL u/]sf] cfwf/df vl/bdf lt/]sf] ^) k|ltzt
d"No clej=l4 s/ lkmtf+ kfpg] Joj:yf 5 . o:t} P]gsf] cg';"rL @ df g]kfn aflx/ lgof+t u/]sf]
j:t'sf] cfk"lt+df z"Go b/df s/ nfUg] Joj:yf /x]sf] 5 . df]afOn ;]6sf] k}7f/Ldf lt/]sf] s/sf] ^)
k|ltzt lkmtf+ kfpg] Pj_ To:tf] dfnj:t' k'gM lgof+t ubf+ P]gsf] Joj:yfadf]lhd lgof+tstf+n] vl/bdf
lt/]sf] d"No clej=l4 s/ lkmtf+ lng] k|fjwfgsf] sf/0f Ps df]afOn k}7f/Lstf+n] ;Da4 kIf v8f u/L
68 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
:yfgLo laqmL u/]sf] b]vfO+ ^) k|ltzt lkmtf+ lnPsf] / csf]+ kIf dfk+mt lgof+tstf+ Ps 6\]8;+nfO+ laqmL
u/L k'gM lgof+tsf] vl/bdf lt/]sf] ztk|ltzt d"No clej=l4 s/ lkmtf+ lnPsf] 5 . tL s/bftfx?n]
d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf @@s adf]lhd of]hgfa4 ?kdf s/sf] kmfObf lng df]afOn
k}7f/L, :yfgLo laqmL / k'gM lgof+tsf] sf/f]af/ u/L ;l~rt sf]ifdf bflvnf ePsf] ?-* s/f]8 $$
nfveGbf a9L ?-!# s/f]8 $) nfv lkmtf+ lnPsf]n] a9L lkmtf+ lnPsf] ?-$ s/f]8 (^ nfv c;'n u/L
yk s/ lgwf+/0f ug+ cg';Gwfgd"ns 5fglag ug'+kb+5 .
100. cGtMz'Ns c;'nL / bflvnf Y cGtMz'Ns P]g, @)%* sf] bkmf $ [!{[s{ df ef}lts lgoGq0f k|0ffnL
nfu' x'g] pBf]un] pTkfbg ug]+ j:t'sf] xsdf k|lti7fgaf6 pTkfbg u/L laqmLsf] nflu lgisfzg ubf+sf]
avt cGtMz'Ns c;'n ug'+kb+5 . j:t' lgisfzg ubf+ g} cGtMz'Ns c;'n ug'+kg]+ Joj:yf ePklg
cfGtl/s /fh:j sfof+no, l;d/fcGtu+tsf % l8li6n/Ln] dfl;s ljj/0fsf] cfwf/df cGtMz'Ns
lgisfzg ubf+ ?-$) nfv bflvnf u/]sf] b]lvPg . lgisfzgdf nfUg] cGtMz'Ns bflvnf ug'k+ b+5 .
101. Koflsu d]6]l/on qm]l86 Y cGtMz'Ns P]g, @)%* sf] ;_zf]wg;lxt bkmf #[s{ sf] pkbkmf [#{ df
cGtMz'Ns nfUg] j:t' pTkfbg ubf+ vkt ePsf] sRrf kbfy+df lt/]sf] cGtMz'Ns tof/L j:t'
lgisfzg ubf+ ltg'+kg]+ cGtMz'Nsdf stf ug+ kfOg] Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j ljefusf] @)^*.^.@
sf] kl/kqcg';f/ sltko pBf]un] sRrf kbfy+afx]s Koflsu d]6]l/ondf lt/]sf] cGtMz'Ns ;d]t stf
u/]sf] x'_bf pQm stL lng ldNg] b]lv_b}g . cfGtl/s /fh:j sfof++no, eQmk'/sf b'O+ s/bftfn] ?-&#
nfv, s/bftf ;]jf sfof+no, sf]6]Zj/sf] Ps s/bftfn] ?-! s/f]8 #% nfv, cfGtl/s /fh:j sfof+no
nlntk'/sf Ps s/bftfn]] ?-# s/f]8 ^% nfv / cfGtl/s /fh:j sfof+no, kf]v/fsf] Ps s/bftfn]
?-^% nfv;d]t ?-^ s/f]8 #* nfv Koflsu d]6]l/onsf] cGtMz'Ns q]ml86 lnPsfn] ;f] /sd aofh,
hl/afgf tyf z'Ns;lxt c;'n ug'+kb+5 .
102. htL+ Y cGtMz'Ns lgodfjnL, 2059 sf] lgod 23[s{ df lao/ pTkfbg ug]+ pBf]unfO+ tof/L af]tn
aGbL ubf+ knf]ld6/n] b]vfPsf] kl/df0feGbf af]tnaGbL kl5sf] af]tn sfpG6/n] b]vfPsf] df}Hbft sdL
ePdf a9Ldf 1.5 k|ltzt;Dd / kfZrf/fOh]zg, Kofs]lhu tyf uf]bfd e08f/0f ubf+ 6'6k'm6 lao/sf]
ef}lts k/LIf0f ubf+ a9Ldf 2 k|ltzt;Dd ldgfxf lbg ;Sg] Joj:yf 5 . cfGtl/s /fh:j sfof+no,
e/tk'/cGtu+tsf] Ps lao/ pBf]un] knf]ld6/ lalu|Psf] cj:yfdf ;d]t kfZrf/fOh]zg / Koflsu
tk+m 2 k|ltzteGbf a9L htL+ bfaL u/L ldgfxf lnPsf]n] lgodfjnLn] tf]s]eGbf a9L htL+ lnPsf]
kl/df0fsf] cGtMz'Ns ?-6 s/f]8 50 nfv / ;f]df nfUg] aofh Pj_ hl/afgfsf] ;fy} cfos/ tyf
d"No clej=l4 s/ ;d]t 5fglag u/L c;'n ug'+kb+5 .

eG;f/ ljefu
103. /fh:j c;'nL Y eG;f/ ljefucGtu+tsf
sfof+non] ljut kf_r jif+df c;'n u/]sf] eG;f/
/fh:j / s'n /fh:jsf] l:ylt /]vflrqdf
b]vfOPsf] 5 . of] jif+ eG;f/ /fh:j cfofttkm+
?-&) ca+ ^$s/f]8 $! nfv, eG;f/ dx;'n
lgof+ttk+m ?-#) s/f]8 #) nfv, s=lif ;'wf/
z'Ns ?-# ca+ #& s/f]8 (& nfv,
eG;f/;DaGwL cGo cfo ?-#& s/f]8 @* nfv
;d]t ?-&$ ca+ ^( s/f]8 (^ nfv /x]sf] 5 .
ut jif+ pQm /fh:j ?-^& ca+ *& s/f]8 %!
/fh:j c;''nL ?- nfvdf
nfv /x]sf]n] of] jif+sf] /fh:j ut jif+sf] t'ngfdf

69 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
!)-)% k|ltztn] a9L 5 . pQm /fh:jdf d"No clej==l4 s/, cGtMz'Ns, ;8s ;'wf/ b:t'/nufot
;dfj]z ubf+ of] jif+sf] s'n /fh:j ?-! va+ &( ca+ @% nfv x'g cfp_5 .
ljefun] ef/tLo cGtMz'Ns lkmtf+afktsf] ?-@ ca+ @& s/f]8 #( nfv ljutb]lv aSof}tf
/x]sf]df of] jif+ c;'nL k|of; u/]sf] 5}g .
104. b/aGbL km/s kf/L 36L c;'nL Y eG;f/ sfof+nox?n] k}7f/L ePsf ;fdfgsf] hf_rkf; ubf+ cfly+s
P]g, @)&! sf] cg';'rLY! / eG;f/ b/aGbL k'l:tsfdf plNnlvt ;s]t gDa/ cg';f/ dfnj:t'sf]
oyfy+ ;s]t lglZrt u/L hf_rkf; ug'+kg]+ Joj:yf ePsf]df k|1fkgkq k/LIf0f ubf+ km/s ;s]t gDa/
tyf b/aGbL nufO+ ?-& s/f]8 %& nfv 36L /fh:j c;'n u/]sf 5g\ . o;;DaGwL s]xL pbfx/0f
lgDgfg';f/ 5g\M
104.1 lqe'jg ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] 6ld+gn ;]6 PS;]; ;kf]+6cGtu+t kg]+ 6ld+gn
ans ckm l8efOh/, 6ld+gn jS; ckm lnld6 ePsf] /
;f]df Pl/on, l/Kn]S6/ / ;f];_u ;DalGwt kf6k'hf+, 36L /fh:j c;'nL
ljB'tLo pks/0f / sg]S6;+ ;d]t /xg] ePsf]n] pQm km/s b/aGbL nufPsf sf/0f dx;'n ?-&
k}7f/Ldf eG;f/ b/aGbL *%@%%) 6\fG;ld;g s/f]8 %& nfv / cGtMz'Ns 5'6 ?-!(
pks/0faf6 eG;f/ dx;'n % k|ltzt / d"No clej=l4 s/f]8 ( nfv, gkfpg] 5'6 ;'ljwf lbPsf] ?-@
s/ nufO+ hf_rkf; u/]sf] 5 . pQm dfnj:t' eG;f/ s/f]8 #( nfv / w/f}6L / nutdf k}7f/L
b/aGbL *%#^() af6 cGtMz'Ns !% k|ltzt / d"No ;'ljwfaf6 ?-!* s/f]8 $^ nfv;d]t ?-$&
s/f]8 %! nfv 36L c;'n ePsf] 5 .
clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+ b]lvPsf]n] 36L ePsf]
/fh:j ?-@ s/f]8 #@ nfv c;'n ug'+kb+5 .
104.2 eG;f/ b/aGbL JofVof v08df !()% cGt+ut k|fpg s|]s/nfO+ d}bf, :6fr+, df;', df5fnufot cGo
jf:gfbf/ tTj ld;fO+ tof/ ul/Psf pTkfbgx? / g'gsf] ;ld>0f o'Qm jf:gfbf/ kbfy+ ld;fP/
jg:ktL t]ndf tf/]/ vfg ldNg] k|s=ltsf dfnj:t'nfO+ ;d]t ;dfj]z u/L juL+s/0f ul/Psf] 5 .
cGt/f+li6\o k|rngcg';f/ o;nfO+ eG;f/ b/aGbL !()%() af6 juL+s/0f ePsf]n] ;f]xL b/aGbLaf6
eG;f/ dx;'n #) k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df lj/f6gu/, lj/uGh /
;'VvfaGb/ufx eG;f/ sfof+non] eG;f/ b/aGbL !()$ af6 eG;f/ dx;'n !% k|ltzt / d"No
clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; u/]sf]n] 36L c;'n ePsf] dx;'n ?-&* nfv c;'n ug'+kb+5 .
104.3 eG;f/ b/aGbL *&)% cGtu+t d"nt JolQm jf j:t'x?sf] oftfoftsf nflu agfOPsf afx]s vf;
p2]Zosf df]6/ uf8Lx? h:t} a|]s 8fpg nx/L, qm]g nx/L, s_lqm6 nx/L cflb kb+5g\ . pQm cfO6dsf]
eG;f/ b/aGbL JofVofcg';f/ OlGhg a|]s h8fg ePsf ultzLn k|s=ltsf dfnj:t' ;dfj]z x'g] pNn]v
5 . lj/f6gu/ eG;f/ sfof+noaf6 ljleGg k}7f/Lstf+n] k}7f/L u/]sf] 3'DtL q]mg eG;f/ b/aGbL
*&)%!) af6 eG;f/ dx;'n !) k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df cGo
b/aGbLaf6 eG;f/ dx;'n % k|ltzt dfq nufO+ hf_rkf; u/]sf]]n] 36L c;'n x'g uPsf] dx;'n ?-&^
nfv c;'n ug'+kb+5 .
104.4 xfdf]+gfOH8 l;i6dsf] JofVof @)!@ sf] efu *) df l6g / To;sf j:t'x? ;dfj]z x'g] / zLif+s
*))&)) af6 l6gsf atfdf eG;f/ dx;'n @) k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; x'g'kg]+
Joj:yf /x]sf] / e}/xjf eG;f/ sfof+noaf6 k}7f/L ePsf ;f]xL k|s=ltsf dfnj:t'df ;f]xLcg';f/
hf_rkf; u/]sf]df lj/f6gu/ eG;f/ sfof+non] eG;f/ zLif+s &#!)@()) af6 vfnL l6gsf atf
[Sofg h';{ k}7f/L x'_bf eG;f/ dx;'n !% k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; u/]sf]n] 36L
ePsf] dx;'n ?-%( nfv c;'n ug+'kb+5 .

70 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
104.5 eG;f/ b/aGbL *$*#$) df luo/ / luol/u, 5't} k|:t't ul/Psf bf_tLbf/ rSsf, r]g :k|f]s]6 / cGo
6\fG;ldzg Plnd]06, jf}n jf /f]n/ :q'm, luo/ aS; / cGo :kL8 r]Gh/, 6f]s+ sGe6+;+ ;d]t kb+5g\ .
lj/uGh eG;f/ sfof+noaf6 ljleGg k}7f/Lstf+n] l/8S;g luo/ aS; k}7f/L u/]sf]df eG;f/ b/aGbL
*$*#$) af6 eG;f/ dx;'n !% k|ltzt nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df eG;f/ b/aGbL *$&$*) /
*$%%@! af6 % k|ltzt nufO+ hf_rkf; u/]sf] b]lvPsf]n] 36L dx;'n nufPsf] ?-$$ nfv c;'n
ug+'kb+5 .
104.6 lj/uGh eG;f/ sfof+noaf6 @ k}7f/Lstf+n] sG6\f]n l;:6d / kL-eL-;L-l;|Gs qmdzM eG;f/ b/aGbL
*%)$$) / #(@^()() af6 eG;f/ dx;'n !% / #) k|ltzt nufO+ hf_rkf; ug'+kg]d+ f cGo
eG;f/ b/aGbLaf6 !) / !&-@% k|ltzt eG;f/ dx;'n nufO+ hf_rkf; u/]sf]n] 36L dx;'n nufPsf]
d"No clej=l4 s/;d]t ?-@^ nfv c;'n ug+'kb+5 .
104.7 lj/f6gu/ eG;f/ sfof+noaf6 b'O+ k}7f/Lstf+n] w"nf] b"w k}7f/L ubf+ eG;f/ b/aGbL )$)@!) af6
eG;f/ dx;'n @) k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df eG;f/ b/aGbL )$)!@) af6
eG;f/ dx;'n !) k|ltzt / d"No clej=l4 s/ 5'6df hf_rkf; u/]sf]n] 36L dx;'n nufPsf] ?-@$
nfv c;'n ug+'kb+5 .
104.8 lj/f6gu/ eG;f/ sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] l;d]G6 KnfG6sf] kfj/ Aofscksf nflu d]l;g k}7f/L
ubf+ eG;f/ b/aGbL *$)$$) jf *$)$%) af6 :6ofl6s sGe6+/ jf cGo OG8S6/df nfUg] eG;f/
dx;'n !% k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufpg'kg]d+ f eG;f/ b/aGbL *$)$@) KnfG6 d]l;g/Laf6
eG;f/ dx;'n % k|ltzt dfq lnO+ hf_rkf; u/]sf]n] 36L dx;'n nufPsf] ?-%( nfv c;'n ug+'kb+5 .
104.9 lqe'jg ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] ;fd;'F df]afOn ;]6sf] se/, lkmlnk afn]6,
rflh+u s]an, aof6\L Psd'i6 ?kdf df]afOn PS;];f]l/h 3f]if0ff u/L km/s b/aGbL k|of]u u/L
hf_rkf; u/]af6 5'6 ePsf] dx;'n ?-#) nfv c;'n ug'+kb+5 .
104.10lqe'jg ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] k}7f/L u/]sf] On]lS6\f]lgs Sofljg]6nfO+ eG;f/
b/aGbL *%)&^) af6 eG;f/ dx;'n @) k|ltzt / d"No clej=4l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df
eG;f/ b/aGbL *%)$$) af6 eG;f/ dx;'n !% k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf;
u/]sfn] /fh:j 5'6 ePsf] ? #^ nfv c;'n ug'+kb+5 .
104.11 eG;f/ b/aGbL *%#^#) af6 ;'/Iff jf ljB't kl/kysf nflu cGo pks/0f eG;f/ dx;'n !%
k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lqe'jg ljdfg:yn eG;f/
sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] On]lS6\s kfj/ Knf06 sG;f]n ljy an'h k}7f/L ubf+ s]xL k|1fkgkqdf
eG;f/ b/aGbL *%#^#) af6 hf_rkf; u/]sf] eP tfklg eG;f/ b/aGbL *%#&!) af6 eG;f/
dx;'n !) k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; u/]sfn] /fh:j 5'6 ePsf] ?-#& nfv c;'n
ug+'kb+5 .
104.12 g]kfnuGh eG;f/ sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] sf]N8 aS; k}7f/L u/]sf]df eG;f/ b/aGbL
#(@#!)() af6 eG;f/ dx;'n #) k|ltzt, cGtMz'Ns % k|ltzt / d"No clej=l4 s/ !# k|ltzt
lnO+ hf_rkf; ug'+kg]+df eG;f/ b/aGbL ()!*())) af6 eG;f/ dx;'n % k|ltzt / d"No clej=l4
s/ nufO+ hf_rkf; u/]sf]n] 5'6 ePsf] /fh:j ?-!% nfv c;'n ug'k+ b+5 .
104.13 eG;f/ b/aGbL *%@*&! df b=Zo k|bz+g lel8of] l8:Kn] jf :qmLg ;dfj]z ug]+ u/L l8hfOg gul/Psf]
/]l8of] a|f]8sfi6 l/l;e/x? jf Wjlg jf b=Zo clen]vg jf k'g?Tkfbg pks/0fx? ;dfj]z ePsf jf
gePsf, 6]lnlehgsf ;_u|x pks/0fx? k}7f/L ubf+ eG;f/ dx;'n !% k|ltzt / d"No clej=l4 s/
nfUg] Joj:yf 5 . lqe'jg ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] b=Zo k|bz+g;DaGwL

71 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
pks/0f tLg j6f 6\fG;ld;g, g]6jls+u, ;]6]nfO6 ld6/ / 8an' aL aS; k}7f/L ubf+ cGtMz'Ns %
k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; u/]sf]n] /fh:j 5'6 ePsf] ?-$! nfv c;'n ug+'kb+5 .
105. cGtMz'Ns Y o; jif+ 5'6 lbPsf] cGtMz'Ns ?-!( s/f]8 ( nfv ;DaGwdf b]lvPsf s]xL Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
105.1 cfly+s P]g, @)&! df plNnlvt cGtMz'Ns P]g, @)%* sf] bkmf # ;_u ;DalGwt cGtMz'Ns b/aGbL
cGtu+t zLif+s #(@) / #(@! df cGtMz'Ns % k|ltzt nfUg] Joj:yf 5 . ;f]xL P]gsf] cg';'rLY!
sf] !$[#{[8{ zLif+s #(@) df kg]+ lkmn/ df:6/ Aofrsf] k}7f/Ldf eG;f/ dx;'n !) k|ltztdfq
nfUg] Joj:yf 5 . lj/f6gu/, jL/uGh ;'VvfaGb/ufx / e}/xjf eG;f/ sfof+noaf6 @^ k}7f/Lstf+n]
lkmn/ df:6/ Aofr [SoflN;od sfjf]+g]6{ pkzLif+s #(@)!), #(@)@), #(@)(( / @*#^%) af6
k}7f/L ubf+ eG;f/ dx;'n !) k|ltzt lnO+ hf_rkf; u/]sf] eP tfklg cGtMz'Ns % k|ltzt 5'6
lbPsf] 5 . o;/L cfly+s P]gn] cGtMz'Ns 5'6 glbPsf] cj:yfdf tL eG;f/ sfof+non] 5'6 lbPsf]
sf/0f cGtMz'Ns / ;f]sf] d"No clej=l4 s/;d]t ?-# s/f]8 !! nfv 5'6 x'g uPsf]n] c;'n ug'+kb+5 .
pQm Joxf]/f ;DaGwdf e}/xjf eG;f/ sfof+non] c;'npk/ ul/g] k|ltlqmof lbPsf] 5 .
105.2 cfly+s P]g, @)&! sf] cg';"lr ! sf] !$[#{[k{ df 6]lnlehg h8fg [P;]Dan{ ug]+ pBf]ux?n]
6]lnlehg h8fgsf] nflu cfjZos kf6k'hf+x?, cw+tof/L Pn-;L-8L- jf Pn-O+-8L, Kofg]n, Sofyf]8 /]
lkSr/ 6\o'a tyf ;xfos ;fdu|Lx? eG;f/ pkzLif+s *%@*&@!) h8fg gul/Psf] dfnj:t'af6
k}7f/L ubf+ eG;f/ dx;'n !) k|ltzt / cGtMz'Ns % k|ltzt lnO+ eG;f/ hf_rkf; ug'+kg]+df jL/uGh
/ e}/xjf eG;f/ sfof+noaf6 @@ pBf]ux?n] eG;f/ pkzLif+s *%@(()!) 6]lnlehg kf6+kh ' f+af6
hf_rkf; u/L cGtMz'Ns !% k|ltzt nufPsf] 5 . ;f] cGtMz'Ns tL pBf]un] laqmLdf ;sng
u/]sf]af6 lkmtf+ lnPsf] / lkmtf+ gkfpg] eG;f/ dx;'n !) k|ltzt ltg'+kg]+ eG;f/ b/aGbL k|of]u
gu/]sf] sf/0f ;/sf/nfO+ k|fKt x'g'kg]+ /fh:j 5'6 x'g uPsf] 5 . o;/L h8fg pBf]usf] nflu Joj:yf
ul/Psf] ljz]if b/aGbL k|of]u gu/L dd+t k|of]hgsf] nflu kf6+kh
' f+ k}7f/L ubf+ k|of]u ug]+ b/aGbL k|of]u
u/]af6 dfnj:t'sf] d"No ?-! ca+ @* s/f]8 ! nfvsf] eG;f/ dx;'n !) k|ltztn] x'g] ?-!@ s/f]8
*) nfv, eG;f/ dx;'n /sdsf] 5'6 cGtMz'Ns / 5'6 cGtMz'Nssf] d"No clej=l4 s/ ?-&@
nfv;d]t ?-!# s/f]8 %@ nfv c;'n ug'+kb+5 .
105.3 cfly+s P]g, @)&! sf] cg';r " LY! sf] !$[#{[k{ cg';f/ 6]lnlehg h8fg [P;]Dan{ ug]+ pBf]ux?n]
6]lnlehg h8fg ug+sf] nflu cfjZos kf6+k'hf+x?, cw+tof/L Pn-;L-8L- jf Pn-O+-8L, Kofg]n, Sofyf]8
/] lkSr/ 6\o'a tyf ;xfos ;fdu|Lx? k}7f/L ubf+ eG;f/ pkzLif+s *%@*&@!) h8fg gul/Psf]
dfnj:t'df eG;f/ dx;'n !) k|ltzt / cGtMz'Ns % k|ltzt lnO+ eG;f/ hf_rkf; ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
o;}u/L eG;f/ pkzLif+s *%@*&@() af6 t}of/L 6]lnlehg k}7f/L ubf+ eG;f/ dx;'n #) k|ltzt,
cGtMz'Ns % k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+ Joj:yf 5 . ;'VvfaGb/ufx eG;f/
sfof+noaf6 6]lnlehg P:f]Dan ug]+ Ps pBf]un] cGt/fli6\o a|f08sf] 6]lnlehg kf6+k'hf+sf] ?kdf
k}7f/L gu/L hf]l8Psf] Pj_ Ps k6s k}7f/L u/]sf] k|1fkgkqsf] k/LIf0faf6 b]lvG5 . ;f] k}7f/Lstf+sf]
cfGtl/s /fh:j ljefudf cknf]8 ul/Psf] ljQLo ljj/0f k/LIf0f ubf+ 6]lnlehg h8fg;DaGwL sfo+
u/]sf] vr+ gb]lvPsf] / d"No clej=l4 klg gu/]sf] x'_bf lghnfO+ h8fg gul/Psf] cgP;]DaN8
6]lnlehgsf] 5'6 lbg gldNg] ePsf]n] 5'6 eG;f/ dx;'n @) k|ltzt, cGtMz'Ns / d"No clej=l4 s/
?-@ s/f]8 # nfv c;'n ug'k+ b+5 .
105.4 cfly+s P]g, @)&! df plNnlvt cGtMz'Ns P]g, @)%* sf] bkmf # ;_u ;DalGwt cGtMz'Ns b/aGbL
cGtu+t zLif+s #*!$)) df kg]+ lyg/, ;ne]06 k}7f/L ubf+ k|ltln6/ ?-@@.Y sf b/n] cGtMz'Ns
nfUg] Joj:yf 5 . ljefuaf6 ;d]t ;f]xL b/n] cGtMz'Ns nufpg kl/kq ePsf] 5 . e}/xjf eG;f/

72 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
sfof+non] ;f]xL k|s=ltsf] dfnj:t' /]8\o';/ zLif+s #*!$)) af6 hf_rkf; ubf+ pQm b/n] cGtMz'Ns
c;'n gu/]sfn] 5'6 cGtMz'Ns / ;f]sf] d"No clej=l4 s/;d]t ?-@% nfv c;'n ug'+kb+5 .
105.5 cfly+s P]g, @)&! df plNnlvt cGtMz'Ns P]g, @)%* sf] bkmf # ;_u ;DalGwt cGtMz'Ns b/aGbL
cGtu+t zLif+s *%)&@) df aof6\L k}7f/Ldf cGtMz'Ns % k|ltzt nfUg] Joj:yf 5 . jL/uGh eG;f/
sfof+noaf6 Ps k}7f/Lstf+n] hL-O+-Pn- aof6\L k}7f/L u/]sf]df dx;'n ! k|ltzt lnO+ hf_rkf; u/]sf]
b]lvof] . aof6\L k}7f/Ldf cGtMz'Ns 5'6 lbg] Joj:yf gePsf]n] 5'6 cGtMz'Ns / ;f]sf] d"No clej=l4
s/;d]t ?-!* nfv c;'n ug'+kb+5 .
106. 5'6 ;'ljwf Y gkfpg] 5'6 lbPsf] ?-@ s/f]8 #( nfv ;DaGwL Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
106.1 cfly+s P]g, @)&! sf] cg';"rLY! sf] bkmf !$ sf] pkbkmf @[s{ df !) lsnf]af6 jf ;f]eGbf a9L
Ifdtfsf] h]g]/]6/ k}7f/Ldf eG;f/ dx;'n ! k|ltzt nfUg] Joj:yf 5 . jL/uGh eG;f/ sfof+noaf6
ljleGg k}7f/Lstf+n] !) lsnf]jf6eGbf sd Ifdtfsf] h]g]/]6/ k}7f/L u/]sf]df eG;f/ dx;'n !%
k|ltzt nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df eG;f/ dx;'n ! k|ltzt lnO+ hf_rkf; u/]sf]]n] 36L dx;'n nufPsf]
?-!% nfv c;'n ug+'kb+5 .
106.2 cfly+s P]g, @)&! sf] bkmf !$[#{[^{ df d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf] kf]lnsf]l6F k]k/ / lk|G6]8
n]ldg];g lkmNd pTkfbg ug]+ pBf]ux?n] kf]lnsf]l6F k]k/ jf lk|G6]8 n]ldg];g lkmNd pTkfbg ug+
cfjZos kg]+ kl/df0f;Ddsf] zLif+s #(!(, #(@), #(@! sf] kf]lni6/ lkmNd / aL-cf]-kL-kL- lkmNd /
PS:6'6]8 kf]lnlkmNd k}7f/L ubf+ eG;f/ dx;'n !) k|ltzt, cGtMz'Ns % k|ltzt / d"No clej=l4 s/
nfUg] Joj:yf 5 . lj/f6gu/ eG;f/ sfof+noaf6 kf_r Jofkfl/s k}7f/Lstf+n] kf]lnsf]l6F k]k/ / lk|G6]8
n]ldg];g lkmNd pTkfbg ug]+ pBf]un] kfpg] 5'6df ;f] dfnj:t' k}7f/L u/]sf]n] 36L ePsf] dx;'n ?-!*
nfv c;'n ug+'kb+5 .
106.3 cfly+s P]g, @)&! sf] cg';"rLsf] !$[#{[y{ df e6df; u]8faf6 t]n tyf lkgf pTkfbg ug]+ pBf]un]
k}7f/L ug]+ e6df;sf] u]8fdf nfUg] eG;f/ dx;'ndf %) k|ltzt 5'6 / s=lif ;'wf/ z'Nssf] xsdf
ztk|ltzt 5'6 x'g] Joj:yf 5 . bfgf tyf kz'k_IfL pBf]un] k}7f/L ug]+ e6df;df cfly+s P]g, @)&!
n] 5'6 ;'ljwf lbPsf] 5}g . bfgf tyf kz'k_IfL pBf]usf] ?kdf :yflkt Ps k}7f/Lstf+n] t]n pTkfbg
ug]+ pBf]usf] ?kdf @)&!.^.@$ df 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sfof+no, af/fdf btf+ ePsf] k|df0f k];
u/]sf] cfwf/df jL/uGh / ;'VvfaGb/ufx eG;f/ sfof+non] e6df;sf] u]8f k}7f/Ldf nfUg] s=lif ;'wf/
z'Ns % k|ltztn] x'g] ?-** nfv 5'6 lbPsf] kfOof] . pQm k}7f/Lstf+n] t]n pTkfbg gug]+ / ;f]
k|of]hgsf] nfuL d"No clej=l4 s/df btf+;d]t gePsf]n] pQm cfly+s P]gsf] ;'ljwf gkfpg]df lnPsf]n]
5'6 ePsf] /fh:j /sd c;'n ug'+kb+5 .
106.4 cfly+s P]g, @)&! sf] bkmf !%[#{[5{ df tf/] xf]6n jf tf/] l/;f]6+x?n] :jLs=t of]hgfcg';f/ xf]6n
lgdf+0f jf Ifdtf lj:tf/ jf :t/ clej=l4sf nflu jf klxn] k}7f/L u/]sf dfnj:t'x? k'/fgf] eO+
ltgnfO+ k|lt:yfkg ug+sf nflu k}7f/L ug]+ dfnj:t'df % k|ltztdfq eG;f/ dx;'n nfUg] / bkmf !%
[#{[5{[O+{ df o:tf] yk ;'ljwf % jif+sf] cjlwdf Ps k6sdfq k|bfg ul/g] pNn]v 5 . Ps tf/]
xf]6nn] lqe'jg ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 @)^(.&) df ?-$# nfvsf] ljB'tLs/0fsf ;fdfg
pQm ;'ljwfdf k}7f/L ubf+ eG;f/ dx;'n % k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO_+ hf_rkf; u/]sf]df k'gM
% jif+ JotLt gx'_b} lqe'jg ljdfg:yn / jL/uGh eG;f/ sfof+noaf6 ljB'tLs/0fsf ;fdfg yk k}7f/L
ubf+ ;f]xL ;'ljwf pknaw u/]sf]n] 5'6 ePsf] /fh:j ?-^! nfv c;'n ug'+kb+5 .
107. w/f}6L tyf nutdf ;'ljwf Y w/f}6L / nutdf k}7f/L ;'ljwf lbPsf]df 5'6 ePsf] ?-!* s/f]8 $&
nfv;DaGwL Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M

73 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
107.1 cfly+s P]g, @)&! sf] cg';"rLY! sf] bkmf !( [^{ df s'g} pBf]u JolQm jf ;_:yf jf ljb]zL gful/sn]
s'g} vf; sfo+sf nflu [Jofkfl/s k|of]hgafx]s{ kl5 lkmtf+ n}hfg] zt+df a9Ldf # dlxgf;Ddsf nflu
nutdf k}7f/L ug+ jf nfUg] s/, dx;'n tyf z'Nsx? w/f}6Ldf lnO+ hf_rkf; ug+ :jLs=lt lbg ;Sg]
Joj:yf 5 . ;fy} tf]lsPsf] ;dodf dfnj:t' lkmtf+ gu/]df w/f}6L lkmtf+ gx'g] Joj:yf 5 . lqe'jg
ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 Ps lghL df]afOn ;]jf k|bfos sDkgLn] k|0ffnL k/LIf0f ug+sf] nflu
k}7f/L u/]sf clwsf_z ;fdfg # dlxgfdf / sltko cjlw gv'nfO+ lkmtf+ ug]+ zt+df k}7f/L ePsf]df
nfUg] dx;'n ?-! s/f]8 @$ nfv w/f}6Ldf /fv]sf] 5 . pQm ;fdfg tf]lsPsf] ;dodf lkmtf+ lgsf;L
u/]sf] gb]lvPsf]n] ;f] /sd /fh:jdf bflvnf ug'+kb+5 .
107.2 cfly+s P]g, @)&! sf] cg';"rLY! sf] !#[${[F{ df g]kfnleqsf cfof]hgf ;~rfngfy+ cfof]hgf jf
Joj;foLsf] gfddf k}7f/L x'g] ;jf/L / 9'jfgLsf ;fwgnufotsf lgdf+0f oGq pks/0f g]kfn ;/sf/n]
Dofb yk lbPsf]df afx]s cfof]hgf ;DkGg ePsf] ldltn] # dlxgfleq lkmtf+ nlu;Sg'kg]+ Joj:yf 5 .
o;}u/L bkmf !#[${[r{ df lkmtf+ gnuL cfkm}n] pkof]u u/]df, s;}nfO+ pkxf/ lbPdf jf laqmL u/]df
plNnlvt cjlwleq dx;'n a'emfO;Sg'kg]+ cGoyf hkmt ul/g] Joj:yf 5 . g]kfn / ef/t ;/sf/aLr
hgj/L !%, @)!) df ePsf] ;dembf/Lkqadf]lhd x'nfsL /fhdfu+ cfof]hgfdf sfo+ ug+ lgo'Qm Ps
lgdf+0f Joj;foLn] @)^*.^( b]lv @)&).&! ;Dd jL/uGh eG;f/ sfof+noaf6 ?-#* s/f]8 ^$ nfv
d"Nosf df]6/;fOsn, hLk, l6\k/, PS;fe]6/, a'N8f]h/, ldSr/, efOa]|6/nufotsf ;jf/L / 9'jfgLsf
;fwgnufotsf lgdf+0f oGq pks/0f k}7f/L u/]sf]df pQm dfnj:t'sf]] eG;f/ dx;'n, cGtMz'Ns, d"No
clej=l4 s/;d]t ?-@# s/f]8 ^ nfvsf] nut /fvL 5'6df hf_rkf; u/]sf] b]lvG5 . pQm lgdf+0f
Joj;foL;_usf] ;Demf}tf tf]l8Psf] / cfos/ tyf d"No clej=l4 s/tk+m ljj/0f a'emfpg 5f8]sf]
b]lvG5 . of] jif+ lgdf+0fJoj;foLn] ?-!! s/f]8 !% nfvsf dfnj:t' lkmtf+ u/] tfklg af_sL /x]sf
?-@& s/f]8 $( nfvsf dfnj:t'df nfUg] /fh:j ?-!& s/f]8 & nfv c;'n ug'+kg]+ jf pQm dfnj:t'
hkmt x''g'kg]+ b]lvG5 .
107.3 d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf @*[!{ df g]kfnleq pTkfbg ePsf] jf tof/ ePsf] dfnj:t'
eG;f/ sfof+noaf6 lgsf;Lsf] k|lqmof k"/f e};s]kl5 jf ljb]zdf k'lu;s]kl5 ;DalGwt kf6L+n] lng
c:jLsf/ u/L jf cGo sf/0fn] k'gM k}7f/L u/L NofO+ ;f]xL dfnj:t' # dlxgfleq lgsf;L ug]+ ePdf
lkmtf+ Nofp_bfsf] avt nfUg] d"No clej=l4 s/ w/f}6Ldf /fvL 5f8\g ;lsg] Joj:yf 5 . lqe'jg
ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 ljleGg k}7f/Lstf+x?n] # dlxgfleq k'gM lgsf;L ug]+ u/L lkmtf+ k|fKt
ePsf ;fdfgsf] d"No clej=l4 s/ ?-!% nfv w/f}6L vftfdf /fv]sf]df ;f] cjlwleq k'gM lgsf;L
u/]sf] b]lvPg . ctMpQm /sd ;b/:ofxf u/L /fh:j vftfdf bflvnf ug'+kb+5 .
108. ef8f aLdf Y eG;f/ P]g, @)^$ sf] bkmf !# cg';f/ sf/f]af/ d"No sfod ubf+ laq]mtfnfO+ lt/]sf]
jf:tljs /sd / ;f] j:t' g]kfnsf] ;Ldf;Dd k}7f/L ubf+ nfu]sf] jf nfUg;Sg] ef8f aLdf tyf cGo
;Dk"0f+ vr+ hf]8L x'g] /sddf eG;f/ dx;'n c;'n ug'+kg]+ pNn]v 5 . lj/f6gu/, e}/xjf, jL/uGh,
tftf]kfgL / lqe'jg ljdfg:yn eG;f/ sfof+noaf6 ljleGg k}7f/Lstf+n] 9'jfgL ef8f sf/f]af/ d"Nodf
;dfj]z gu/]sf] sf/0f ?-! s/f]8 * nfv 36L c;'n u/]sfn] ;f] /sd c;'n x'g'kb+5 .
109. b/aGbL k'g/fjnf]sg Y eG;f/ dx;'n b/aGbL #(!( df /f]ndf ePsf jf gePsf Knfli6ssf cfkm}
6fl;g] Kn]6, l;6, lkmNd, kjfOn, 6]k, l:6\k / cGo r]K6f] cfsf/sf j:t' /x]sf 5g\ . ;f]xL zLif+ssf]
pkzLif+s #(!(!))) df @) ;]-dL- rf}8fO+ ggf3]sf] /f]ndf ePsf] / ;f]df gk/]sf] Knfli6ssf
;fdu|Lsf nflu pkzLif+s #(!(() af6 pQm k|s=ltsf] Kofs]lhF ;fdu|Ldf #) k|ltzt eG;f/ dx;'n
nfUg] Joj:yf 5 . lj/f6gu/ / jL/uGh eG;f/ sfof+noaf6 $) k}7f/Lstf+n] rfprfp, la:s'6, t]n,
;]Dk', u'6vfnufotsf dfnj:t'sf] nflu lk|G6]8 KoflsF ;fdu|L k}7f/L ubf+ pkzLif+s #(!(() af6
eG;f/ dx;'n #) k|ltzt, cGtMz'Ns % k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; ug'+kg]+df
csf]lzo / c;jn, c:t/ gxflnPsf] jf c? ;fdfg;_u ghf]l8Psf Knfli6ssf cGo Kn]6, l;6, lkmNd,
74 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
kjfOn / l:6\k nufpg] zLif+s #(@) cGtu+tsf ljleGg pkzLif+saf6 eG;f/ dx;'n !% k|ltzt,
cGtMz'Ns % k|ltzt / d"No clej=l4 s/ nufO+ hf_rkf; u/]sf]n] ?-!# s/f]8 (! nfv /fh:j 36L
x'g uPsf] b]lvof] . o; ;DaGwdf ljefun] ;'wf/sf nflu gLltut kl/jt+g ul/g] hgfPsf] 5 .
110. :Sofg d]l;gsf] pkof]u Y ;'VvfaGb/ufx eG;f/ sfof+non] k|of]u ug]+ u/L @)^^.!!.^ df rLg
;/sf/sf] cg'bfg ;xof]udf k}7f/L ePsf dfn;fdfgsf] :Sofg u/L hf_rkf; ug]+ k|of]hgsf] lgldQ
df]afOn sG6]g/ e]Osn OG;k]S;g l;i6d Ps yfg k|fKt ePsf]df bIf k|fljlwssf] cefjsf sf/0f
pQm d]l;gsf] pkof]u ePsf] 5}g . pQm d]l;g ;~rfngdf NofO+ hf_rkf; k|lqmofnfO+ Jojl:yt ug]+tkm+
Wofg k'Mofpg'kg]+ b]lvG5 .
111. kf;a's w/f}6L Y cfly+s P]g, @)&! sf] cg';"rLY! sf] bkmf !! cGtu+t a08]8 j]o/ xfp;sf] ;'ljwf
adf]lhd k}7f/L ePsf] ;fdfg !@ dlxgfleq lgsf;L jf kl/jTo+ ljb]zL d'b|fdf laqmL gu/]df :yfgLo
laqmL dfgL, :yfgLo laqmL u/] hltsf] xsdf lgodfg';f/ nfUg] dx;'n w/f}6L /x]sf] /sdaf6
;b/:ofxf u/L nfUg] dx;'nsf] !) k|ltztsf] hl/afgf;d]t k}7f/Lstf+af6 c;'n ul/g] Joj:yf /x]sf]
5 . jL/uGh, lj/f6gu/, e}/xjf / d]rL eG;f/ sfof+nocGtu+t ^ k}7f/Lstf+n] k}7f/L u/]sf]
;fdfgaf6 tof/L dfnj:t' agfO+ tf]lsPsf] ;doleq lgsf;L tyf laqmL gu/]sf] tyf Dofb yksf] nflu
lgj]bg;d]t glbPsf] cj:yfdf pQm w/f}6L ?-&% nfv / ;f]df !) k|ltzt hl/afgf;d]t c;'n u/]sf]
5}g\ . ;f] /sd c;'n u/L ;l~rt sf]if bflvnf ug+'kb+5 .
112. a}s Uof/]G6L Y eG;f/ lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !^ df a08]8 j]o/ xfp;sf] Ohfhtkqjfnfn]
lgsf;L jf :jb]zdf g} kl/jTo+ ljb]zL d'b|fdf laqmL ul/g] dfnj:t' pTkfbg ug+ cfjZos kg]+ sRrf
kbfy+df nfUg] dx;'n a}s hdfgt lbO+ k}7f/L u/]sf] sRrf kbfy+af6 !! dlxgfleq tof/L j:t' agfO+
lgsf;L gu/]df jf Dofb yksf] cjlw;d]t ;dfKt ePsf] cj:yfdf a}s hdfgtaf6 eG;f/ dx;'ndf
nfUg] @% k|ltzt yk /sd c;'n ul/g] Joj:yf 5 . lj/f6gu/, lqe'jg ljdfg:yn, jL/uGh / e}/xjf
eG;f/ sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ ljleGg !@ pBf]ux?n] a}s Uof/]G6Lsf] cfwf/df k}7f/L u/]sf]
sRrfkbfy+af6 k}7f/L ldltn] !! dlxgfleq tof/L j:t' lgsf;L u/]sf] gb]lvPsf]n] tL pwf]ux?n] k}7f/L
u/]sf] sRrfkbfy+df nfUg] eG;f/ dx;'n / ;f]sf] @% k|ltzt yk dx;'n;d]t ?-$ s/f]8 ! nfv
c;'n ug+'kb+5 .

lgj=lQe/0f Joj:yfkg sfof+no


113. lgj=lQe/0f bfloTj Y lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf #([v{ df g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] ldlteGbf
kl5 lgo'Qm x'g] lghfdtL sd+rf/LnfO+ pkbfg tyf lgj=Qe/0f lbg] k|of]hgsf] nflu 5't} pkbfg tyf
lgj=Qe/0f sf]if v8f ug]+] Joj:yf 5 . xfn;Dd o:tf] sf]ifsf] Joj:yf x'g g;s]sf] sf/0fn] lgj=Qe/0f
vr+sf] ef/ k|To]s jif+ j=l4 x'_b} uPsf] b]lvG5 . lgj=lQe/0f vr+ @)^(.&) df ?-!* ca+ #) s/f]8 (
nfv, @)&).&! df ?-@$ ca+ #* s/f]8 / @)&!.&@ df ?-@^ ca+ ! s/f]8 k'u]sf] 5 . lgj=lQe/0f vr+
@)&).&! sf] t'ngfdf ^-^* k|ltzt a9L /x]sf] 5 . lgj=lQe/0f vr+ s'n /fh:jsf] ^-$! k|ltzt
Pj_ s'n rfn' vr+sf] &-^^ k|ltzt k'u]sf] 5 . lgj=lQe/0f bfloTj a9\b} uPsf] ;Gbe+df of]ubfgd"ns
lgj=lQe/0fsf] cjwf/0ffnfO+ sfof+Gjogdf Nofpg'kg]+ Joxf]/f cf}NofOPsf]df ;/sf/n] ah]6dfkm+t
gLltut k|lta4tf hgfPsf] 5 .

/fh:j cg';Gwfg ljefu


114. cfos/ Y ljefun] z_sf:kb s/bftfsf] sf/f]af/ 5fglag u/L eG;f/, cGtMz'Ns / d"No clej=l4
s/ bfloTj :jo_ lgwf+/0f cfb]z hf/L ug]+ / cfos/tk+m ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f u/L 5'6 sf/f]af/sf]
af/]df ;DalGwt cfGtl/s /fh:j sfof+nonfO+ hfgsf/L lbg'kg]+ Joj:yf 5 . o; Joj:yfcg';f/ of]
jif+ ljefun] ?-!$ s/f]8 !* nfv cfos/tk+m 5'6 sf/f]af/sf] hfgsf/L k7fPsf]df ;DalGwt
75 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
cfGtl/s /fh:j sfof+noaf6 ;f] 5'6 sf/f]af/ ;dfj]z u/L ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f u/] gu/]sf]
;DaGwdf s'g} clen]v g/x]sf] ;fy} ;f] ;DaGwdf cg'udg;d]t u/]sf] 5}g . cg';Gwfgaf6 kQf nfu]sf
/fh:j r'xfj6nfO+ ;dodf g} 5fglag u/L s/ lgwf+/0f ul/g'kb+5 .
115. ;b/:ofxf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^$ adf]lhd h'g k|of]hgsf] nflu w/f}6L
/flvPsf] xf] ;f] sfd k"/f ePdf To:tf] w/f}6L /sd /fh:j vftfdf bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
ljefuaf6 ;'g / u'6vf kqmfp;DaGwL % d'2f km};nf x'_bf ;b/:ofxf ug]+ lg0f+o eP tfklg ?-$ s/f]8
* nfv w/f}6L vftfdf af_sL b]lvPsf]n] pQm /sd ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .

;DklQ z'4Ls/0f cg';Gwfg ljefu


116. sfo+;Dkfbg Y ;DklQ z'4Ls/0f tyf cftsjfbL lqmofsnfkdf x'g] ljQLo nufgL;DaGwL s;"/sf]
/f]syfd, lgoGq0f / cg';Gwfg;DaGwL sfo+ k|efjsf/L ?kdf ;Dkfbg ug+sf] nflu ;DklQ ;'4Ls/0f
lgjf/0f P]g @)^$ hf/L ePsf] 5 . ;f]cg';f/ ;DklQ z'4Ls/0f tyf cftsjfbL lqmofsnfkdf ljQLo
nufgL lgjf/0f /0fgLlt tyf sfo+ of]hgf [2068-2073{ th'+df u/L ljleGg lqmofsnfkx? ;Dkfbg ug+
k|fylds lgsfo / ;xof]uL lgsfonfO+ lhDd]jf/ agfOPs]f 5 . t/ w]/}h;f] lhDd]jf/L :yfoL ;_oGqaf6
geO+ ;ldltnfO+ lbPsf] / ;ldltdf ljleGg lgsfosf k|ltlglw /x]af6 lgoldt?kdf a}7s x'g g;s]sf],
ljleGg lgsfo / ;ldltaf6 ;Dkflbt sfddf ;d'lrt ;dGjo x'g g;s]sf], ah]6 tyf sfo+qmd
lgwf+/0f ;DaGwdf klg cGof]n /x]sf] sf/0f P]g tyf /0fgLlt sfof+Gjogdf ;d:of k/]sf] cj:yf 5 .
pQm P]gadf]lhd ljefu u7g ul/P tfklg /0fg}lts of]hgf tyf k|rlnt P]g lgodadf]lhd ;f]
lgsfon] ;DkGg u/]sf] ls|ofsnfk Go"g /x]sf]n] ;DklQ z'4Ls/0f;DaGwL s;"/sf] /f]syfd, lgoGq0f
/ cg';Gwfg;DaGwL sfddf g]t=TjbfoL e"ldsf lgjf+x ug]+ cj:yf 5}g .

sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
u}/s/ /fh:j
/fh:j c;'nLdf u}/ s/ /fh:jsf] of]ubfg, c;'nL tyf bfo/f lj:tf/sf] d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ul/Psf]
sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfo adf]lhd 5g\M
117. u}/s/ /fh:j c;'nL Y ljut tLg jif+sf] ;du| u}/s/ /fh:jsf] cg'dfg tyf c;'nL b]xfo adf]lhd
/x]sf] b]lvG5M
[?- nfvdf{
cfly+s jif+ jflif{s cg'dfg c;'nL k|ltzt
@)^(.&) 37,03,25 36,80,62 99.39
@)&).&! 39,91,97 44,17,95 110.67
@)&!.&@ 48,21,83 49,91,07 103.51

76 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
;a} lgsfox?sf] u}/s/sf] cg'dfgsf] t'ngfdf s'n c;'nL @)^(.&) df ((-#( k|ltzt,
@)&).&! df !!)-^& k|ltzt / @)&!.&@ df !)#-%! k|ltzt 5 . jflif+s cg'dfgeGbf @)&!.&@
df c;'nLsf] j=l4 pRr ePsf]] b]lvG5 . u}/s/ /fh:j @)^(.&) sf] t'ngfdf @)&).&! df @)
k|ltztn] a9]sf]df @)&).&! sf] t'ngfdf @)&!.&@ df !# k|ltztn] dfq a9]sf] b]lv_bf j=l4 k|ltzt
36\bf] b/df /x]sf] 5 .
117.1 s'n /fh:j c;'nLdf @)&!.&@ df s/ /fh:jsf] c+z *&=&) k|ltzt / u}/s/ /fh:jsf] c+z !@=#)
k|ltzt /x]sf] 5 . s'n /fh:jdf u}/s/ /fh:jsf] lx:;f @)^*.^( afx]ssf ;j} jif{x?df 3l6/x]sf] /
36\g] qmd hf/L 5 .
117.2 s/ /fh:jsf] c+z @)^!.^@ df s'n ufx{:y pTkfbgsf] t'ngfdf (=@ k|ltzt / u}/s/ /fh:jsf] c+z
@=& k|ltzt /x]sf] lyof] . @)&!.&@ df s/ /fh:jsf] c+z !^=% k|ltzt / u}/s/ /fh:jsf] c+z !=(
k|ltzt 5 .
117.3 z]o/ nufgLtkm{ @)&!.&@ ;Ddsf] tYofÍ cWoog ubf{ s'n z]o/ nufgL ?=! va{ $@ ca{ () s/f]8
&# nfvdf of] jif{ ?=!# ca{ %# s/f]8 !^ nfv -(=$& k|ltzt_ nfef+z c;'n ePsf] 5 . C0f
nufgLtkm{ @)&!.&@ ;Ddsf] C0f ?=! va{ ^! ca{ #$ s/f]8 @^ nfvaf6 of] jif{ Aofh ?=! ca{ ($
s/f]8 & nfv -!=@) k|ltzt_ k|fKt ePsf] 5 . ;+:yfgx?df ;/sf/n] u/]sf] C0f nufgLsf] t'ngfdf
k|fKt Aofh Hofb} Go"g /x]sf] b]lvG5 .
117.4 vfgL /f]oN6Ltkm{ @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ df qmdzM ?=^ s/f]8 ($ nfv, ?=^ s/f]8 (^ nfv
/ ?=( s/f]8 &@ nfv c;'nL ePsf] 5 . nIosf] t'ngfdf qmdzM !&(, !!# / !)& k|ltzt c;'nL
ePsf] b]lvFbf c;'nL k|ltzt 36\bf] b/df /x]sf] 5 . ctM vfgL tyf vlghkbfy{af6 k|fKt x'g] z'Nsdf
k'g/fjnf]sg tyf cg';Gwfg, ;DefJotf cWoog / pTvgg ug]{ sfo{nfO{ Jofks / k|efjsf/L agfPdf
o; If]qsf] /fh:j ;sngdf yk j[l4 x'g] cj:yf 5 .
117.5 Ps d]ufjf6eGbf a9L pTkfbg x'g] ljB'tu[xaf6 ljut # jif{df k|fKt /f]oN6L b]xfoadf]lhd /x]sf] 5M
[?-nfvdf{
cfly+s jif+ cg'dfg c;'nL c;'nL k|ltzt
2071/72 2,09,84 1,30,23 62.06
2070/71 2,14,26 1,25,84 58.73
2069/70 2,65,17 1,56,44 59.00
pko'{Qm ljj/0faf6 hn;|f]t If]qsf] cfo tyf /f]oN6L cg'dfgsf] t'ngfdf ljut jif{df %*=&# b]lv
^@=)^ k|ltztdfq /x]sf] b]lvG5 . To:t} ! xhf/ d]ufjf6eGbf a9L ljB't pTkfbg ug]{ pTkfbs;+u
5nkmn / ;xdltsf cfwf/df ljB't /f]oN6L lgwf{/0f ug]{ Joj:yf /x]sf]df sfo{ljlw lgdf{0f ePsf] 5}g .
ctM ljB't /f]oN6L k'g/fjnf]sg tyf /f]oN6L
lgwf{/0f sfo{ljlw lgdf{0f ug'{kg]{ b]lvG5 . ;d:of
117.6 jg tyf jg k}bfj/ laqmLafkt @)^(.&) df ?=!  lhDd]jf/ lgsfosf] ;lqmotfsf] sdL,
ca{ #% s/f]8 ^( nfv c;'nL ePsf]df @)&!.&@  ;dofg's"n u}/ s/ k|0ffnLdf kl/dfh{g gx'g',
df ?=! ca{ @@ s/f]8 !% nfv -cg'dfgsf]  k|;'If]ekmfp
0f k|0ffnL Jojl:yt gx'g',
^*=&$ k|ltzt_ dfq c;'nL ePaf6 o; If]qsf]  PsLs[
 If]qt lj:tf/
gLlt / sfg"gsf] cefj,
u/L k|efjsf/L c;'nL ug'+kg]+,
cfo 36\bf] l:yltdf /x]sf] 5 . sfi7 /  If]q lj:tf/ gx'g',
 ;dofg's"n u}/ s/ k|0ffnLdf kl/dfh+g
u}/sfi7hGo j:t'sf] xfnsf] /f]oN6L b/df  ;fj{x'hglgs'kg]+, ;+:yfgx? 3f6fdf hfg' .
k'g/fjnf]sg ug'{kg]{ b]lvG5 . Ps} lsl;dsf]
sf7sf] d"No pkef]Qmf ;d"x, jg k}bfjf/ cfk"lt{  k|If]k0f k|0ffnL Jojl:yt x'g'kg]+ .
;ldlt, l6Da/ skf]{/];g ckm g]kfn / lhNnf jg

77 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
sfof{noaLr km/s km/s /x]sf] x'Fbf o;af6 kg]{ gs/fTds c;/nfO{ Go"g kfg{ ;DalGwt sfg'g /
k|lqmofdf ;'wf/ ug'{kg]{ b]lvG5 .
117.7 kj{tf/f]x0f tyf kbofqf Ohfht b:t'/afkt @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ df cg'dfgsf] t'ngfdf
qmdzM &^=##, (&=%# / *)=*@ k|ltzt c;'nL ePsf] b]lvFbf cg'dfgadf]lhd c;'nL ug{ ;s]sf]
b]lvb}g . To:t} @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ df g]kfn kj{tf/f]x0f ;+3n] qmdzM ?=$ s/f]8 *$
nfv, % s/f]8 @% nfv / ^ s/f]8 ^^ nfv /f]oN6L ;Íng u/]sf] 5 .

/fh:j 5'6 Joj:yfkg


g]kfn ;/sf/n] k|fKt ug]+ /fh:jdf ljleGg P]gsf] ;d:of
k|fjwfgadf]lhd cf_lzs jf k"0f+ 5'6 lbg] ;Gbe+df /fh:j 5'6sf] k|efj  clen]v g/x]sf]
cWoog tyf ljZn]if0f u/L 5'6sf] k|efjsfl/tf d"Nofsg ug]+ p2]Zon]  ;fdflhs nfesf] ;DaGw :yflkt x'g
ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? lgDg g;s]sf]
5g\M  5'6sf] uxg cWoog x'g g;s]sf]
 sfg'gL tyf gLltut ljZn]if0f x'g
118. /fh:j 5'6 Y ljut # cfly+s jif+df /fh:j c;'nL /sd / g;s]sf] .
n]vfk/LIf0fsf] ;dodf cfl;s'8fsf] tyofs Pj_ /fh:j ;sng
ug]+ sfof+nox?af6 pknAw eP;Dd ;slnt ;"rgfsf] cfwf/df eG;f/laGb'df lbPsf] 5'6
b]xfoadf]lhd b]lvG5M
118.1 ljut # jif+sf] /fh:j 5'6sf] ljZn]if0f ubf+ /fh:j c;'nL ?-@ vj+ (^ ca+ @ s/f]8af6 ?-$ va+ %
ca+ *& s/f]8 cyf+t #&-!! k|ltzt j=l4 ePsf] 5 eg] 5'6 lbPsf] /fh:j @)^(.&) df ?-@$ ca+
$# s/f]8 /x]sf]df @)&!.&@ df ?-$( ca+ ! s/f]8 cyf+t\ !))-^# k|ltzt j=l4 ePsf] 5 . rfn'
aif+sf] s'n /fh:j c;'nLsf] t'ngfdf !@-)* k|ltzt /fh:j 5'6 lbPsf] b]lvG5 . o;af6 /fh:j 5'6
x'g] k|j=lQ a9\b} uPsf] b]lvG5 .
118.2 cfly+s ;j]+If0f @)&!.&@ df pNn]v eP cg';f/ s=lif If]q / yf]s tyf v'b|f Jofkf/df @)&).&! df
qmdzM @-( / ( k|ltztn] j=l4 ePsf]df @)&!.&@ qmdzM !-( / #-$ k|ltztn] j=l4 ePsf] b]lvG5 .
/fof], tf]/L, tf8Lsf bfgfx?df dfq Ps jif+df ?-#( s/f]8 5'6 lbPaf6 s=lif pTkfbgnfO+ eGbf
cfoftnfO+ k|f]T;fxg u/]sf] b]lvG5 .
119. cfly+s P]gadf]lhd 5'6 Y cfly+s P]g, @)&! sf] bkmf !* adf]lhd g]kfn ;/sf/n] cfjZostf
cg';f/ b:t'/, z'Ns, dx;'n / s/sf] b/ 36fpg, a9fpg jf cf_lzs jf k"0f+?kdf 5'6 lbg;Sg] /
5'6 lbPsf] ljj/0f k|To]s jif+ cy+ dGqfnon] Joj:yflksfY;_;bdf k]; ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
119.1 cy+ dGqfnoaf6 pQm Joj:yfadf]lhd /fh:j 5'6 /sdsf] ljj/0f dfu ul/Psf]df j}b]lzs d'b|fdf
lgsfout sf/f]af/ /sdsf] ljj/0f pknaw eP tfklg /fh:j 5'6 ePsf] k"0f+ ljj/0f k]; x'g cfPg .
119.2 cy+ dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0fadf]lhd cf};t ljlgdo b/n] lx;fa ubf+ @)^(.&) df ?-! ca+ ^&
s/f]8 d"No a/fa/sf dfnj:t'df /fh:j 5'6
;'emfp
lbPsf]df @)&).&! df ?-@ ca+ #$ s/f]8 d"No
a/fa/sf dfnj:t'df / @)&!.&@ df ?-! ca+ ^^  /fh:j 5'6sf] cfjlws of]hgfdf ljZn]if0f
ug'+kb+5
s/f]8 d"Nosf dfnj:t'df 5'6 lbPsf] b]lvG5 .
 ;"rgf k|0ffnLdf PsLs=t clen]v /fVg'kb+5 .
dGqfnon] /fh:j 5'6 /sd;d]tsf] clen]v /xg]
u/L rfn' jif+b]lv ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; u/]sf]  k6s] 5'6sf] cGt ul/g'kb+5 .
hfgsf/L lbP tfklg clen]v cBfjlws ePsf] 5}g .  cfly+s, ;fdflhs / nlIft ju+df k/]sf]
k|efj d"Nofsg ug'+kb+5 .
119.3 eG;f/ P]g, cGtMz'Ns P]g / d"No clej=l4 s/

78 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
P]gsf] cg';"rLdf g} :ki6 dfkb08, cfwf/ tyf kf/blz+tf a]u/ dGqfnosf] k6s] lg0f+on] /fh:j 5'6
lbg ;Sg] Joj:yf sfof+Gjog u/]sf]n] /fh:j 5'6 lbg] Joj:yfdf Ps?ktf /x]sf] 5}g . o:tf] 5'6 k|bfg
ug]+ cfwf/ / dfkb08 klg gePsf] / ;/f]sf/jfnf ;a}n] hfgsf/L ;d]t k|fKt gu/]sf] cj:yf 5 .
t;y+ o:tf] k6s] lg0f+osf cfwf/df lje]bk"0f+ 9un] 5'6 lbg] Joj:yfsf] k'g/fjnf]sg ug'+kb+5 .

cfGtl/s /fh:j sfof+no If]q g_-!, sf7df8f}_


:jR5 Pj_ kf/bzL+ s/ k|zf;gaf6 k|efjsf/L ;]jf k|bfg u/L /fh:j c;'nL ug+ :yflkt o;
sfof+nosf] s/bftf ;]jf k|afx / /fh:j c;'nL bIftfsf] d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? lgDgfg';f/ 5g\M
120. ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f Y cfos/ P]g, @)%* tyf d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ adf]lhd sfof+non]
s/ r'xfj6 lgoGq0f ug+, s/ sfg'gsf] k|efjsf/L sfof+Gjog ug+, s/ k/LIf0f sfo+nfO+ hf]lvddf
cfwfl/t / u'0ffTds agfpg ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f / c;'nL ug+;Sg] Joj:yf 5 .
120.1 sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ ;_zf]lwt s/ lgwf+/0fadf]lhd aSof}tf Pj_ clu|d s/ @)^(.&) df
?-!! s/f]8 *) nfv, @)&).&! df ?-!) s/f]8 #$ nfv / @)&!.&@ df ?-#) s/f]8 *& nfv
c;'n u/]sf] 5 . s'n /fh:jsf] cg'kftdf # cfly+s jif+df
;_zf]lwt s/ lgwf+/0faf6 # k|ltzt dfq c;'n ePsf] 5 . k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs
 s/bftf ;]jf
120.2 sfof+non] u/]sf] ;_zf]lwt s/ lgwf+/0fdWo] ljut @ cfly+s jif+df  /fh:j ;sng,
c;'nL Go"g /x]sf]df @)&!.&@ df %(-$! k|ltzt c;'nL ePsf]  s/ k/LIf0f /
b]lvG5 t/ ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f @)&).&! sf] t'ngfdf  s/ cg';Gwfg .
@)&!.&@ df ?-!^ s/f]8 @* nfv 36]sf] 5 . @)&!.&@ df
;_zf]lwt s/ lgwf+/0faf6 /fh:j c;'nLeGbf vr+ /sd a9L 5 .
120.3 s'n /fh:j c;'nLdf ;_zf]lwt s/ lgwf+/0faf6 gu0o dfqfdf c;'nL ePsf] b]lv_bf ;_zf]lwt s/
lgwf+/0fsf] sfo+Ifdtf :t/ Go"g b]lvof] . s'n /fh:j c;'nLdf ;d]t :jo_s/ lgwf+/0faf6 @ cfly+s
jif+df ztk|ltzt g} c;'nL ePsf] cj:yf /x]sf] / @)&!.&@ df klg **-*@ k|ltzt c;'nL ePsf]
b]lvG5 .
sfof+nosf] ;lqmotf, yk k|of; Pj_ sfo+;Dkfbgdf ;'wf/sf dfWodaf6 /fh:j c;'nLdf j=l4
ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .
121. s/bftf 5gf}6 Y k"0f+ s/ k/LIf0fsf] nflu s/bftf 5gf}6 ubf+ ljefun] &) k|ltzt / sfof+non] #)
k|ltzt 5gf}6 u/]sf] 5 . sfof+non] tf]lsPsf
cfwf/adf]lhd ljZn]if0f gu/L @)&!.&@ df pRr ;d:of
sf/f]af/sf % / ldl>t sf/f]af/sf !!% ;d]t  nIo tf]lsP adf]lhd c;'nL ug'+kg]+
!@) s/bftf 5gf}6 u/]sf] kfOof] . ljefu tyf  s/bftf 5gf}6df hf]lvd ljZn]if0fsf] nflu
sfof+non] clwstd /fh:j hf]lvd ePsf s/bftf sfo+If]qdf ;Lldt x'g'kg]+
5gf}6 u/]sf] kfOPg . pbfx/0fsf nflu Ps lgdf+0f  ;_zf]lwt s/ lgwf+/0fdf sd+rf/Lsf] Ifdtf
Joj;foLn] @)^(.&) b]lv @)&!.&@ ;Dd # cfo  lgodgsf/L lgsfo;_u ;dGjo
jif+df cfDbfgL u/]sf] ?-&@ s/f]8 %* nfvsf] cfo  /fh:j r'xfj6 lgoGq0f
ljj/0f k]; gu/]sf] / csf]+ Ps lgdf+0f Joj;foLn]  k|efjsf/L s/bftf ;]jf k|jfx
cfo jif+ @)^*.^( / @)^(.&) df cfo ljj/0f  ld;Dofrsf] k"0f+ sfof+Gjog .
k]z ubf+ jf:tljs cfo eGbf ?-@! s/f]8 ! nfv
36L cfo b]vfO+ ljj/0f k]z u/]sf]df tL cfo
ljj/0f ;_zf]lwt s/ lgwf+/0fdf 5gf}6 ePsf] kfOPg .
79 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
;a} If]qsf s/bftf 5gf}6 x'g] cfwf/ k|of]u gePsf]n] cGo k|s=ltsf] sf/f]af/ ug]+ s/bftf
k/LIf0fsf] bfo/f aflx/ /xg uO+ /fh:j c;'nLdf k|ToIf k|efj k/]sf] b]lvof] . ;a} If]qsf s/bftf
5gf}6 x'g] u/L hf]lvd ljZn]if0f ug]+ Joj:yf x'g'kb+5 .
122. ;_zf]lwt s/ k/LIf0f Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf (%-&_, (^-%_, !))-@_, !)! Pj+ d"No clej[l4
s/ P]g, @)%@ sf] bkmf @) adf]lhd ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f ug+ ;Sg] Joj:yf 5 . sfof+non]
@)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ df qmdzM ^!^, ^^$ / ^%) s/bftfsf] k"0f+ s/k/LIf0f ug'+kg]+df
qmdzM @^$ [$# k|ltzt{, @%) [#* k|ltzt{ / @(# [$% k|ltzt{ s/bftfsf] s/k/LIf0f ug+ af_sL
/x]sf] kfOof] . sfof+non] cfo jif+ @)&!.&@ sf] k"0f+ s/k/LIf0faf6 #%& s/bftfsf] ?-#* s/f]8 %)
nfv yk /fh:j lgwf+/0f u/]sf] 5 .
sfof+non] ld;Dofrdf PsLs=t ;"rgf k|0ffnLsf] k"0f+ sfof+Gjog gug]+, s/bftfn] unt
:jo_s/ lgwf+/0f ug]+ tyf /fh:j k|zf;g Jofj;flos gx'gfn] s/ ;xeflutf nfuteGbf s/ cj1f
ug]+x?sf] nflu s/ cj1f nfut Go"g x'g uPsf]n] s/ k/LIf0faf6 yk /sdsf] s/ lgwf+/0f ug'+kg]+
cj:yf l;h+gf ePsf] b]lvG5 .
t;y+ lj;F\ultx?sf] lg/fs/0fsf nflu :jo_s/ lgwf+/0fnfO+ ljZj;gLo agfpg],
n]vfk/LIfsx?n] cfkgf] Jofj;flos lhDd]jf/Lsf] kfngf gu/]sf] cj:yfdf lgodgsf/L lgsfodf
hfgsf/L lbO+ cg'udg ug]+ / sfof+nosf] tkm+af6 ;d]t of]hgfa4 tj/n] s/ k/LIf0f ug]+ Joj:yf
ldnfpg'kg]+ b]lvG5 .
123. cg';GwfgfTds s/ k/LIf0f Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf !)! Pj_ d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@
sf] bkmf @) adf]lhd rf/ jif+leq ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f ug+;Sg] Joj:yf 5 . t/ s/bftfn] hfn;fhL
nufotsf sf/0fn] s/ lgwf+/0f unt u/]sf]df h'g;'s} avt ljefun] s/ lgwf+/0f ug+ ;Sg] Joj:yf
/x]sf] 5 . sfof+noaf6 k|fKt ljj/0f cg';f/ @)&!.&@ df ljutsf] af_sL ;d]t !^& s/bftfsf]
cg';GwfgfTds s/k/LIf0f ug'+kg]+df ^@ dfq s/k/LIf0f u/L ?-!* s/f]8 %) nfv s/ lgwf+/0f
u/]sf] 5 . pQm ^@ dWo] cfo jif+ @)&).&! ;_u ;DalGwt @& [$#-%% k|ltzt{ s/bftfsf] k/LIf0f
u/]sf] kfOof] . pQm k/LIf0f ePsf kmfOn cWoog ubf+ s/bftfn] b]vfPsf] lng'lbg' kg]+ lx;fasf]
lj:t=t ljj/0f lnO+ 5fglag gu/]sf], 7"nf] /sd ld;Dofr b]lvPsf]df ld;Dofrsf] ljj/0f ;_nUg
gu/L s/k/LIf0f u/]sf], vl/bdf b]vfpg'kg]+ lx;fanfO+ lng'kg]+ lx;fadf b]vfPsf]df ;d]t 5fglag
gu/]sf] h:tf Joxf]/f b]lvPsf] 5 . o;af6 cg';GwfgfTds s/k/LIf0f eg] tfklg lj:t=t 5fglag tyf
cg';Gwfg u/]sf] b]lvPg .
cg';GwfgfTds k/LIf0fsf] nflu lgoldt ;_zf]wt s/ lgwf+/0feGbf km/s dfkb08 tyf k|lqmof
gtf]lsg', sfof+nosf] ;"rgfdf cfKgf] If]q cGtu+t dfq kx'_r x'g] / sfof+nout ;dGjosf] cefjsf]
sf/0faf6 /fh:j c;'nLdf cg';GwfgfTds k/LIf0f k|efjsf/L x'g ;s]sf] b]lvPg .
cg';GwgfTds k/LIf0fsf] nflu 5gf}6sf cfwf/, k/LIf0f dfkb08 / ljlw cfGtl/s /fh:j
ljefun] tf]sL k|efjsf/L agfpg'kb+5 .
124. ljB'tLo cgnfOg ;]jf Y cfos/ P]g, @)%* sf] ;'emfp
bkmf &$ df s/bftfsf] clwsf/;DaGwL Joj:yf 5 .  nIo lgwf+/0f k|lqmofdf ;'wf/ ug'+kg]+
s/bftfn] cfGtl/s /fh:j ljefudf cgnfOg  s/bftf 5gf}6df ;'wf/ ug'+kg]+
ljj/0f k]z ug]+ / s/bftfsf] ;"rgfsf] clen]v  ;_zf]lwt s/ lgwf+/0fdf Ifdtfsf] pRrtd
;d]t /xg] u/L PsLs=t s/ ;"rgf k|0ffnLsf] k|of]u ug'+kg]+
sfof+Gjog u/]sf] 5 .  ljB'tLo dfWodaf6 ;]jf k|efjsf/Ltf j=l4 ug]+
 ld;Dofrsf] k"0f+ sfof+Gjog ug'+kg]+
124.1 s/bftfn] ljleGg ljj/0fx? cgnfOgsf] dfWodaf6  sfg'gL Joj:yfsf] kfngf u/L aSof}tf c;'n
a'emfpg] eP tfklg cl86 6\fon l/kf+]6, d"No km5f}+6df ;'wf/ ug'+kg]+ .

80 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
clej=l4 s/ ljj/0fnufot cfkgf] sf/f]af/;_u ;DalGwt ;"rgf x]g+ kfpg] ;'ljwf lbPsf] 5}g .
s/bftfnfO+ ;dodf hfgsf/L glb_bf aofh tyf z'Nsdf j=l4 x'b} hfg] b]lvG5 .
124.2 ljefun] ljB'tLo dfWoddfkm+t s/ ljj/0f bflvnf ug]+ Joj:yf u/L ;]jf k|jfx u/]sf]df ;_zf]lwt
lgwf+/0fdf 5gf}6df k/]sf s/bftfn] bkmf *# adf]lhd dfu u/]sf] sfuhft, s/ lgwf+/0fsf cfb]zx?,
s/r'Qmfsf] lgj]bg / k|df0fkq lbg] cflb k|of]hgsf nflu ef}lts ?kdf g} pkl:yt x'g'kg]+ cj:yf 5 .
sfof+no tyf sd+rf/Lx?sf] sfo+Ifdtf tyf k|efjsfl/tfdf j=lA u/L s/ r'Qmfsf] lgj]bg / s/ r'Qmf
k|df0fkq ljB'tLo dfWodaf6 pknaw u/fpg ;s]df ;]jf k|afx k|efjsf/L x'g] b]lvG5 .
s/;]jf;DaGwL sfo+nfO+ d'Vo / ;xfosdf ljefhg u/L ;]jf k|jfxnfO+ k|efjsf/L agfpg'
cfjZos 5 . ;_zf]lwt s/ lgwf+/0f;_u ;DalGwt ljifox? s/bftfut?kdf ;"rgf k|0ffnLdf g}
clen]v /xg] Joj:yf ug'+kb+5 . d]rL eG;f/ sfof+no, sf_s8let f

lgsf;L tyf k}7f/Ldf lgodfg';f/ nfUg] /fh:j c;'n ug]+, k'/ftflTjs / k|ltalGwt ;fdfgsf] lgsf;L,
k}7f/L lgoGq0f ug]+, cj}w rf]/L k}7f/L lgoGq0f ug]+ / ofq'sf] cfjfudg tyf tL ofq'af6 cj}w j:t'sf] cf];f/
k;f/ lgoGq0f ug+] / /fh:j k|zf;g ;DaGwL sfo+ ug+ :yflkt o; sfof+nosf] eG;f/ hf_rkf; tyf d"Nofsg
k|lqmofsf] cWoog ug]+ p2]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
125. /fh:j c;'nL Y eG;f/ ljefun] @)&).&! df ?-!
;d:of
va+ %( ca+ &@ s/f]8 %# nfv / @)&!.&@ df ?-
! va+ &( ca+ @% nfv /fh:j c;'nL u/]sf] dWo]  d"Nofsgdf kf/blz+tfsf nflu clwstd
o; sfof+nosf] of]ubfg @)&).&! df @-*) k|ltzt v'b|f d"No tf]Sg] Joj:yf gePsf],
/ @)&!.&@ df @-*# k|ltzt /x]sf] 5 .  hf_rkf; k|lqmofdf ;xhLs/0f gePsf]
 hf_rkf; kl5sf] k/LIf0f k|efjsf/L
125.1 sfof+nosf] s'n /fh:j c;'nLdWo] If]qut /fh:j gb]lvPsf],
c;'nLdf d"No clej=l4 s/ @)^(.&) df %$-%@  rf]/L lgsf;L lgoGq0fsf] nflu k|efjsf/L
k|ltzt, @)&).&! df %)-@^ k|ltzt / @)&!.&@ of]hgf agfO+ nfu" gu/]sf] .
df $$-$$ k|ltzt /x]sf] 5 . If]qut /fh:j
c;'nLdf eG;f/ dx;'n / cGtMz'Ns j=l4sf] qmddf /x]sf] 5 eg] d"No clej=l4 s/ 36\bf] qmddf /x]sf]
5 . g]kfn ;/sf/n] x/]s jif+ cfly+s P]gsf] bkmf !* adf]lhd eG;f/ dx;'n cf_lzs 5'6 lb_bf d"No
clej=l4 s/ k"0f+5'6 lbg], d"No clej=l4 s/ P]gsf] cg';'rL ! df pNn]lvt ;fdfgdf d"No clej=l4 s/
gnfUg] h:tf sf/0fx?af6 If]qut c;'nLdf d"No clej=l4 s/ 36L /x]sf] b]lvG5 .
125.2 s'n /fh:j c;'nLdWo] /fh:jdf of]ubfg /x]sf] d'Vo !) a:t'df # cfly+s jif+ dWo] @)&!.&@ df
k}7f/Ltkm+ l8h]n, k]6\f]n, kTy/ sf]Onf, ;'kf/L, Uof_;, tof/L sk8f, h'; hfd, l;d]G6 lSn_s/, cfn' /
rsn]6x? /x]sf 5g . pNn]lvt d'Vo j:t'dWo] @)^(.&) sf] /fh:j ;_sngsf] t'ngfdf @)&!.&@ df
;'kf/Ldf ?-&# s/f]8 $# nfv / h'; hfddf ?-!^
s/f]8 ^^ nfvn] j=l4 ePsf] 5 . To;}u/L @)^(.&) ;'emfp
df d'Vo !) a:t'dWo] k]o kbfy+af6 ;a}eGbf sd ?-  If]qut c;'nLdf ;'wf/ x'g'kg]+,
$ s/f]8 @% nfv c;'nL ePsf]df pQm !) j:t'df  hf_rkf; k|s=ofdf yk ;xhLs/0fsf] Joj:yf
ug'k+ g]+,
gk/]sf l;d]G6 lSn_s/af6 @)&).&! df ?-!^ s/f]8
 hf_rkf; kl5sf] k/LIf0fnfO+ k|efjsf/L
%* nfv c;'nL ePsf] b]lvG5 . agfpg'kg]+,
126. eG;f/ d"Nofsg Y ljZj Jofkf/ ;_u7g d"Nofsg  kf/bzL+ d"Nofsgsf] nflu clwstd v'b|f
k|0ffnL / eG;f/ P]g, @)^$ sf] bkmf !# adf]lhd d"No tf]Sg'kg]+,
laleGg ^ tl/sfnfO+ qmda4 ?kdf k|of]u u/L dfn  rf]/L lgsf;L lgoGq0fsf] nflu jflif+s
a:t'sf] d"No lgwf+/0f ug'+kg]+ Joj:yf 5 . ef/taf6 cfsng ug]+ k|0ffnLsf] ljsf; u/L sfo+
;Dkfbg ;"rssf] Joj:yf ug'+kg]+ .
k}7f/L ePsf ;fdfgsf] ef8f / aLdfsf] aLhs k];
81 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
x'g g;s]sf] cj:yfdf sfof+non] ;f] /sd yk u/L sf/f]af/ d"No lgwf+/0f ug'+kg]+ cj:yfdf
cfoftstf+n] !@ k|ltzt yk u/L lgwf+/0f ug]+ u/]sf] / cfoft /sd ;Gbe+ d"No;"rL;_u tfnd]n
b]lv_bf sf/f]af/ /sdsf] oyfy+tf k'li6 x'g] cfwf/ b]lvb}g . cfoftstf+n] cfoft u/]sf pxL ;fdfgsf]
d"No 3f]if0ffdf ;d]t km/s k/]sf] b]lvG5 . pbfx/0fsf] nflu Ps OG6/k|fOh]hn] gL8f] kml6+kmfO8 ldNs
kfp8/ $)) u|fdsf] cfoftdf @)&).!!.!^ sf] d"Nofsg eGbf @)&!.!@.!^ sf] d"Nofsg #^-&&
k|ltztn] 36L /x]sf] kfOof] .
ctM eG;f/laGb'df /fh:j c;'nL k|efjsf/L agfpg P]gdf Joj:yf ePsf d"Nofsg ljlwx?
sfof+Gjog ug'+kb+5 . sf/f]af/ d"Nosf cfwf/df d"Nofsg ug+ g;lsg] cj:yfdf 36fpg] tyf u0fgf
ljlwsf] k|of]u tyf eG;f/ k|of]hgsf] nflu kf/bzL+ ?kdf clwstd v'b|f d"No lgwf+/0fsf] Joj:yf
ug'+kg]+ b]lvG5 .
127. rf]/L lgsf;L k}7f/L lgoGq0f Y rf]/L k}7f/Lsf] qmddf ;fdfg hkmt eO+ d'2f btf+ ePsfdWo] @)&!.&@
df * d'2fsf] bfaL d"No ?-! s/f]8 %( nfvsf] km5\of}+6 ug+ af_sL /x]sf] b]lvof] . To:t} ^* d'2fsf]
bfjL d"No ?-() nfvsf] km5\of}+6 u/] tfklg lnnfd u/]sf] b]lvPg . v'nf ;Ldfgf ePsf] sf/0f ;a}
If]qaf6 rf]/L lgsf;L k}7f/L x'g;Sg] cj:yf /x]sf], x/]s gfsfdf eG;f/sf] u:tL / k|x/Lsf] u:tL
lgoldt?kdf kl/rfng x'g g;s]sf] sf/0f ck]Iff ul/P cg'?k lgoGq0f x'g;s]sf] 5}g .

;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf


sd+rf/L ;~ro sf]if
sf]ifsf] @)&!.&@ sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
128. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y sf]ifsf] of] jif+ ;~ro sf]if ?-! va+ *& ca+ %^ s/f]8 %#
nfv, hu]8f tyf cGo sf]if ?-$ ca+ ^@ s/f]8 *) nfv, bfloTj ?-*) s/f]8 #^ nfv / Joj:yf
?-! ca+ $$ s/f]8 ^# nfv;d]t hDdf ;|f]t ?-! va+ ($ ca+ $$ s/f]8 #@ nfv /x]sf] 5 . pQm
;|f]tdWo] /fli6\o art tyf C0fkq, d'2tL lgIf]k / z]o/ nufgL ?-%$ ca+ #! s/f]8 ^* nfv,
kl/of]hgf shf+ ?-@$ ca+ *! s/f]8 (^ nfv, [Joj:yfkl5{ ;~rostf+ ;fk6L ?-! va+ $ ca+ !!
s/f]8 ^) nfv, l:y/ tyf lgdf+0ffwLg ;DklQdf ?-! ca+ !! s/f]8 * nfv / ljljw ;DklQdf ?-@
ca+ ^ s/f]8 %@ nfv pkof]u / ?-* ca+ ! s/f]8 $* nfv gub tyf a}s df}Hbft /x]sf] 5 . ut
jif+ sf]ifn] ?-! ca+ &) s/f]8 !# nfv gfkmf u/]sf]df of] jif+ ?-! ca+ &) s/f]8 %( nfv gfkmf
u/]sf] 5 .
129. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
129.1 sf]ifdf jiff}+b]lv ?-1 ca+ 52 s/f]8 71 nfv aSof}tf /x]sf] 5 . pQm /sdsf] cfo'ut ljj/0f pknAw
gePsf]n] sf]ifsf] ;DklQ, bfloTj, cfo tyf Joodf kg+ ;Sg] c;/ olsg ug+ ;lsg] cj:yf 5}g .
129.2 sf]ifn] ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0fsf] k|ltj]bgsf cfwf/df sfo+of]hgf agfO slG6\Jo';g d]g]hd]G6 l;i6d
[;L-Pd-P;-{ df ;'wf/ sfo+ cufl8 a9fpg] pNn]v u/] tfklg xfn;Dd o;tk+m cfjZos kxn u/]sf]
5}g . C0f k|jfx ubf+ / C0fLaf6 e'QmfgL k|fKt x'_bf v'nfpg'kg]+ C0fLut clen]vdf ;DalGwt C0fLsf]
gfd, e'QmfgL cjlw, /sdnufotsf] ljj/0f ;L-Pd-P;-af6 k|fKt gePsf] sf/0f tT;DaGwL hf]lvdsf]
cj:yf olsg ug+ ;lsPg .
130. ;/n rqm shf+ Y sf]ifn] 2068 b]lv ;/n rqm shf+ sfo+qmd nfu" u/]sf] 5 . o; jif+sf]
cGTo;Dddf s'n ?-91 s/f]8 50 nfv ;/n rqm shf+cGt+ut C0f k|jfx u/]sf] kfOof] . 3/
;fk6Ldf 2, ljz]if ;fk6Ldf 16 / z}lIfs ;fk6L 5 k|ltztn] j=l4 ePsf]df ;/n rqm shf+ ;a}eGbf
82 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
a9L 38 k|ltztn] j=l4 ePsf] 5 . 3/ ;fk6L / z}lIfs ;fk6Ltk+m qmdzM 1.66 / 16.62 k|ltzt
p7\g af_sL aofhsf] j=l4b/ /x]sf]df ;/n rqm shf+sf] p7\g af_sL aofh 49.10 k|ltztn] j=l4 ePsf]
kfOof] . of] tyofsn] ;/n shf+sf sf/0f sf]ifsf] hf]lvd a9]sf] b]lvG5 . sf]ifsf] kl/of]hgf ljZn]if0f
tyf hf]lvd Joj:yfkg ljefun] of] shf+ sf]ifsf] p2]Zo cg'?k g/x]sf] hgfO+ ;r]t u/fPsf] 5 . sf]if
Joj:yfkgn] o;tk+m Wofg glbO+ gLlt ljk/Lt sf]ifsf] ;/n rqm shf+sf] ;Ldf jif]+gL a9fpg] u/]sf] 5 .
131. ;_:yfut shf+ Y o;;DaGwL b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\ M
131.1 sf]if, lrlnd] / lrlnd]sf ;xfos sDkgLaLr 2068.8.22 df s'n ?-16 ca+ 6 s/f]8 bL3+sfnLg
shf+ k|jfx ug]+ ;Demf}tf ePcg';f/ 2071.72 ;Dddf ?-1 ca+ 24 s/f]8dfq C0f k|jfx ePsf]
b]lvG5 . lgdf+0f cjlw 1 jif+ 4 dlxgfdfq af_sL x'_bf 7.72 k|ltztdfq C0f k|jfx ePsf] b]lvof] .
C0f ;Demf}tfdf sfo+k|ultsf] cfwf/df C0f k|jfx ug+] pNn]v 5 . C0f k|jfxsf] cfwf/df C0fL
sDkgLx?sf] sfo+ k|ult ;Gtf]ifhgs /x]sf] kfOPg .
131.2 sf]if;+usf] ;Demf}tfcg';f/ ;f~h]g hnljB't cfof]hgfsf]] Joj;flos pTkfbg 2072.9.16 b]lv /
;f~h]g [dflyNnf]{ sf] 2072.4.15 b]lv z'? x'g'kg]+ b]lvG5 . t/ ;f~h]g [dflyNnf]{ sf] xsdf g]kfn
ljB't k|flws/0faf6 Joj;flos pTkfbg 2074.3.31 af6 z'? x'g] u/L ljB't vl/b ;Demf}tf ;_zf]wg
u/]sf] kfOof] . ;Demf}tf ;_zf]wgsf sf/0f ljB't pTkfbdf x'g] l9nfOn] sf]ifsf] C0f lkmtf+df ;d]t
c;/ kg+ ;Sb5 .
131.3 /;'jfu9L hnljB't sDkgL ln- af6 C0f ;Demf}tfcg';f/ sf]ifdf k|fKt x'g'kg]+ sfo+k|ult / ljQLo
ljj/0f k|fKt ePsf] kfOPg . ;fy} lqkIfLo C0f ;Demf}tfdf Jofh k'_hLs=t ug+] pNn]v eP tfklg ;f]sf]
cjlw ls6fg ug+] ;DaGwdf c:ki6tf /x]sf] kfOof] .
131.4 sDkgL P]gsf] bkmf 176(1) df s'g} klg sDkgLn] cfkgf] r'Qmf k'_hL / ;l~rt d'gfkmfsf] 60 k|ltzt
jf ;l~rt d'gfkmfsf] zt k|ltzt eGbf a9L x'g] u/L ;_:yfut hdfgt lbg gldNg] Joj:yf 5 .
sf]ifaf6 C0f k|jfx ePsf] lrlnd] hnljB't sDkgL lnld6]8n] ?-3 ca+ 96 s/f]8 27 nfvdfq
;_:yfut hdfgt lbg ;Sg]df sDkgLsf] k"0f+ :jfldTj gePsf] 5't} ;xfos sDkgLnfO+ ?-12 ca+ 98
s/f]8 28 nfv ;_:yfut hdfgt lbPsf] sfg'g;Ddt b]lvPg .
131.5 sf]if / Ps xfplhu k|f-ln- aLr 2068.12.27 df xfplhu k|f]h]S6sf nflu shf+ k|bfg ug]+ ;Demf}tf
ePsf]df tf]lsPsf] Dofbleq shf+ glt/]sf sf/0f C0fL sDkgLnfO+ k|jfx ePsf] C0f /sd v/fa
shf+df juL+s/0f eO;s]sf] 5 . b'O+ jif+b]lv ;Dks+df g} g/x]sf] C0fL sDkgLn] rfn' cfly+s jif+sf]
cGt;Dd ?-30 s/f]8 72 nfv a'emfpg af_sL /x]sf] 5 . C0fLnfO+ shf+ r'Qmf ug+ 2070.9.20 / 21
df 35 lbg] ;"rgf k|sflzt u/] tfklg shf+ c;'nL tyf lwtf] lnnfdL ;DaGwdf sf]ifn] s'g} sbd
rfn]sf] 5}g .
131.6 lqkIfLo ;Demf}tfsf] a'_bf g_- 4.1 cg';f/ ck/ tfdfsf]zLsf] s'n C0f ?-24 ca+ 70 s/f]8 x'g]
pNn]v 5 . To;}u/L a'_bf g_- 5.5 cg';f/ C0fdf sf]ifsf] 40.49 k|ltzt /x]sf] 5 . sf]ifn] C0fLnfO+
C0f k|jfx ubf+ 50 k|ltzt cg'kft lnPsf] cfwf/df 2071.72 ;Dddf s'n ?-6 ca+ 67 s/f]8 10
nfv e'QmfgL u/]sf] kfOof] . ;Ddmf}tfcg';f/ 40.49 k|ltztsf b/n] ?-5 ca+ 37 s/f]8 68 nfv
dfq e'QmfgL ug'+kg]+df ?-1 ca+ 29 s/f]8 42 nfv a9L e'QmfgL u/]sf]] kfOof] . sf]if / C0fLaLrsf]
;Ddmf}tfadf]lhd g]kfn ;/sf/sf] Go"gtd nufgL 19.03 k|ltzt x'g] elgP tfklg xfn;Dd s'g}
nufgL ePsf] b]lvPg . sf]ifn] g]kfn ;/sf/sf] nufgL cg'kftnfO+ ;dfj]z gu/L 50 k|ltzt shf+
k|jfx u/]sf] 5 .
132. ;xljQLos/0f shf+ Y o;;DaGwL Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

83 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
132.1 kf]v/fl:yt Ps xf]6n P08 l/;f]6+ ln-nfO+ 2054.5.5 df g]kfn a}ssf] g]t=Tjdf Ps JolQmsf] hdfgt
lnP/ b'O+ a}s / sf]if ;d]taf6 shf+ k|jfx u/]sf] b]lvG5 . pQm shf+cGtu+t sf]ifn] k|jfx u/]sf] ?-5
s/f]8dWo] 2071.72 sf] cfiff9 d;fGt;Dd 6d+ nf]g P sf] ;f_jf ?-6 s/f]8 38 nfv, 6d+ nf]g aL
sf] ?-5 s/f]8 27 nfv / ;f]df nfUg] aofh c;'n ug+ af_sL /x]sf] 5 . lgodfg';f/ a'emfpg'kg]+ ls:tf
ga'emfPsf]n] sfnf];"rLdf ;dfj]z ul/Psf] lgh C0fLn] shf+ k'g;+_/rgf ug+sf] nflu lbPsf] lgj]bgsf
cfwf/df 2065.1.26 df C0fL / sG;f]l6+od a}sx?aLr shf+ k'g;+_/rgf ;Demf}tf ubf+ sf]ifn] ?-7
s/f]8 66 nfv sd lx;fa /fv]sf] kfOof] . pQm xf]6nnfO+ 2071.2.26 df ?U0f pBf]u 3f]if0ff u/]sf]
b]lvG5 . xf]6nnfO+ sf]ifn] ljleGg ;dodf tfs]tf ubf+ klg shf+ k'g;+_/rgfsf] ;Demf}tfcg'?k C0fLn]
s'g} /sd hDdf u/]sf] kfOPg .
132.2 sf]ifn] kl/of]hgf shf+cGtu+t 19 C0fLnfO+ ?-25 ca+ 58 s/f]8 nufgL u/]sf] b]lvG5 . o;dWo] 7
C0fLsf] ?-50 s/f]8 42 nfv v/fa shf+df juL+s=t eO;s]sf] 5 . ;xljQLos/0fcGtu+tsf s'g} klg
shf+ c;'n ePsf] 5}g . C0f c;'nL GofofwLs/0fdf ;xljQLos/0f shf+sf] 8 d'2f bfo/ ePsf]df Ps
k|f];]:8 k'm8;_u ?-3 s/f]8 82 nfv, Ps kml6+nfOh/ k|f-ln- ;_u ?-7 s/f]8 4 nfv / Ps ;'u/ P08
hg/n O08li6\h;_u ?-25 s/f]8 7 nfv c;'n ug]+ u/L qmdzM 2067.5.7, 2066.8.9, 2067.9.28
df lg0f+o ePsf]df 5 jif+ eO;Sbf ;d]t sf]ifn] pQm /sd c;'npk/ u/]sf] 5}g .
133. ejg axfn Y o;;DaGwL b]lvPsf Joxf]/fx? lgDgfg';f/ 5g\M
133.1 sf]ifn] nugv]nl:yt cfkgf] ejg !% jif+sf nflu Ps Pu|f]nfO+ ef8fdf lbg] u/L s/f/ ;Demf}tf
u/]sf]df a'emfpg af_sL axfn /sddf ;Demf}tfadf]lhd nfUg] xhf+gf aofh ?-@# nfv 36L lx;fa u/L
b]vfPsf]n] ;f] /sd c;'n x'g'kb+5 .
133.2 sf]if / Ps d]l8sn sn]haLr sf]ifsf] kf]v/fl:yt Ps ejg cf};t k|lt ju+lkm6 ?-&.^@ kg]+ u/L
@)^%.!!.#) df s/f/ ;Demf}tf ePsf]df ;f]xL sn]hnfO+ @)^(.%.!* df gof_ ejg lgdf+0f ug+
:jLs=t lbO+ dfl;s ef8f cf};t ?-*.#* k|lt ju+lkm6 kg]+ u/L ;Demf}tf u/]sf] kfOof] . z'?sf] ;Demf}tf
b/df g} ef8f b/ j=l4 x'_bf k|lt ju+lkm6 ?-(.@@ x'g] ePsf]n] k|lt ju+lkm6 ?-).*$ 36L x'g] u/L ejg
ef8fdf lbPsf] b]lvG5 . sn]hn] @)&@ c;f/ d;fGt;Dd j'emfpg af_sL s'n aSof}tf ?-!* nfv /
xhf+gf bflvnf u/]sf] 5}g . lgdf+0f ePsf] gof_ ejgsf] k"/} ef8f c;'n gx'g'sf ;fy} @)&)..^.! df
hDdf ug'+kg]+ ?-#) nfv w/f}6L;d]t bflvnf u/]sf] 5}g .
133.3 ;'Gwf/fl:yt ejgsf] ef8f s/f/ ;Demf}tfcg';f/ e'Qmfg gu/]kl5 sf]if / ef8fjfnaLr ljjfb /x_b}
cfPsf]df k'g/fj]bg cbfnt kf6gsf] cfb]zfg';f/ @)&!.!).!$ df dWo:ystf+sf] lgo'lQm ePsf]
b]lvG5 . dWo:y P]g, @)%% cg';f/ lgwf+l/t ;doleq lgh ef8fjfnn] cfkgf] bfaL k]; gu/]kl5
dWo:ystf+sf] sfd @)&@.@.@% df cGTo ePsf] b]lvof] . sf]ifn] ljleGg ldltdf ef8fjfn;_u s/f/
;Demf}tf eu ug+ vf]h] tfklg ef8fjfnsf] cg'/f]w tyf ef8f ltg]+ k|lta4tfsf sf/0f ;do yk x'_b}
cfPsf] kfOof] . sf]ifn] 2071.7.12 / 2071.8.4 df ;fj+hlgs ;"rgf k|sflzt u/L ejg vfnL ug+
;"rgf lbP tfklg 2072 cfiff9 d;fGt;Dd vfnL u/]sf] kfOPg . sf]ifn] 2072 c;f/ d;fGt;Ddsf]
pQm ejgsf] ef8f ?-12 s/f]8 53 nfv c;'n u/]sf] 5}g .

gful/s nufgL sf]if


sf]ifsf] @)&).&! sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
134. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y sf]ifsf]] z]o/ k'_hL ?-45 s/f]8, hu]8f sf]if ?-! ca+ !% s/f]8
^( nfv, ;xefuL sf]if ?-#$ ca+ *& s/f]8 %# nfv /x]sf] 5 eg] l:y/ ;DklQ ?-79 s/f]8 14

84 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
nfv, nufgL ?-21 ca+ 8 s/f]8 62 nfv / v'b rfn' ;DklQ ?-14 ca+ 60 s/f]8 45 nfv /x]sf] 5 .
sf]ifsf] g]6jy+ ?-36 ca+ 48 s/f]8 21 nfv /x]sf] 5 .
ut jif+ gful/s nufgL sf]iftkm+ ?-19 s/f]8 32 nfv gfkmf /x]sf]df o; jif+ ?-18 s/f]8
84 nfv gfkmf ePsf] 5 . To:t} ut jif+ sd+rf/L art j=l4 cjsfz sf]iftkm+ ?-12 s/f]8 35 nfv
v'b gfkmf /x]sf]df o; jif+ ?-2 s/f]8 1 nfv 3f6f /x]sf] 5 .
135. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
135.1 sf]ifaf6 ;~rflnt * sfo+qmdsf] ;slnt ?-%$ ca+ ( s/f]8 *^ nfv /x]sf]df sd+rf/L art j=l4
cjsfz sf]if sfo+qmdsf] ?-#$ ca+ *& s/f]8 %# nfvdfq ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z ePsf] b]lvG5 .
cGo sfo+qmdx? / gful/s Psfs of]hgfsf] ?-(( s/f]8 %# nfv, k]G;g tyf pkbfg sf]if of]hgfsf]
?-( ca+ #& s/f]8 &# nfv, nufgL stf+ lx;fa of]hgfsf] ?-@ ca+ #( s/f]8 $) nfv, lghfdtL
aLdf sf]ifsf] ?-# ca+ #( s/f]8 &! nfv, lzIfs aLdf sf]ifsf] ?-@ ca+ #$ s/f]8 %@ nfv, ;}lgs
aLdf sf]ifsf] ?-^& s/f]8 *# nfv / gfs+ aLdf sf]ifsf] ?-# s/f]8 ^! nfv ;sng u/]sf] 5 .
plNnlvt sfo+qmdx? sf]ifaf6 ;~rfng eO+ ?-!( ca+ @@ s/f]8 ## nfv ;sng u/]sf]df pQm /sd
sf]ifsf] ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z u/]sf] 5}g .
135.2 s]Gb| tyf sd+rf/L art j=l4 cjsfz sf]if [sfo+qmd{ n] cjnDag u/]sf] x|f; stL b/ tyf ljlw
g]kfn n]vfdfg 6 cg';f/ ;DkQLsf] pkof]u, cfo', k|of]u ug]+ tl/sf, cjz]if d"No cflbsf] cfwf/df
ug'+kg]+df sf]ifsf] cfly+s ljlgodfjnL, 2068 cg';f/ cfos/ P]gsf] b/ / ljlwcg';f/ ug]+ u/]sf] 5 .
sf]ifn] cjnDag u/]sf] x|f; stL b/ tyf ljlw g]kfn n]vfdfgcg'?k /x]sf] 5}g .
135.3 ;d:ofu|:t a}s tyf ljQLo ;_:yfdf e'QmfgL cjlw gf3]sf] d'2tL lgIf]knfO+ g]kfn n]vfdfg 1 cg';f/
ljQLo ljj/0fsf] rfn' ;DklQ [lng'kg]+ lx;fa{ cGt+ut k|:t't ug'+kg]d+ f nufgL zLif+sdf k|:t't u/]sf]
kfOof] .
135.4 ;d:ofu|:t ljsf; a}s tyf ljQLo ;_:yfx?df ljleGg sf]ifsf] s'n ?-1 ca+ 1 s/f]8 50 nfv cjlw
gf3]sf] d'2tL lgIf]kdf nufgL /x]sf]df nufgL hf]lvdafkt ?-71 s/f]8 50 nfvdfq Joj:yf u/]sf]
x'_bf ztk|ltzt Joj:yfsf] nflu ?-30 s/f]8 yk ug'+kg]+ b]lvG5 .
135.5 s]Gb|Lo lx;fadf s'n a}s ;_Vof 56 sf] jiff+Gt;Dddf v'b df}Hbft ?-1 ca+ 5 s/f]8 32 nfv b]lvG5 .
pQm a}s lx;fa dWo] C0ffTds [qm]l86{ df}Hbft ?-49 s/f]8 28 nfv sfod /x]sf]df g]kfn
n]vfdfg 1 cg';f/ ljQLo ljj/0fsf] rfn' bfloTj zLif+scGt+ut k|:t't ug'+kg]+df rfn' ;DklQcGt+ut
a}s df}Hbft lx;fadf ;dfof]hg u/L v'b a}s df}Hbft k|:t't u/]sf] kfOof] . pko'+Qm 56 a}sdWo] 42
a}s vftfsf] a}s :6]6d]G6÷df}Hbft ;dy+gkqcg';f/ q]ml86 df}Hbft ?-2 ca+ 32 s/f]8 72 nfv eO+
sf]ifsf] vftfdf hDdf x'g af_sL [v'b q]ml86 k]lG8F{ ?-1 ca+ 27 s/f]8 41 nfv /x]sf]df ;f]sf] a}s
;dfof]hg ljj/0f tof/ u/]sf] 5}g .
135.6 s]Gb|Lo lx;fadf s'n k|fKt x'g af_sL Aofh ?-1 s/f]8 43 nfv 29 xhf/dWo] ;d:ofu|:t ljQLo
;_:yfdf d'2tL lgIf]k nufgLsf] Aofh ?-1 s/f]8 28 nfv Aofh d'NtaL lx;fadf ;f/]sf] /sdnfO+
g]kfn n]vfdfg 1 cg';f/ cGo bfloTjdf k|:t't ug'+kg]+df 36L u/L v'b k|fKt x'g af_sL Aofh ?-15
nfv ljQLo ljj/0fdf k|:t't u/]sf] 5 . ctM n]vfdfgcg';f/ lx;fa Jojl:yt ug'+kb+5 .
135.7 s]Gb|Lo lx;fa / ljleGg sfo+qmd tyf of]hgfx?sf] n]h/ lx;fa le8fg ubf+ s]Gb|sf] lng'kg]+ lx;fadf
?-35 nfv 73 xhf/ / lbg'kg]+ lx;fadf ?-23 s/f]8 88 nfv 36L ePsf]n] ;f]sf] ;dfof]hg ljj/0f
tof/ u/L n]gb]g lx;fa ldnfg ug'+kb+5 .

85 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
135.8 ljleGg sf]ifx?dWo] k]G;g sf]if of]hgf cf-j- 2062.63 b]lv ;~rfng eO/x]sf]df sfo+qmdsf]
n]vfk/LIf0f gePsf] sf/0f cGo sf]ifx?df ;d]t c;/ kg]+ b]lvG5 . ctM ;~rflnt sfo+qmdsf]
n]vfk/LIf0f u/fpg]tk+m Wofg lbg' h?/L 5 .
135.9 ;xefuL sf]if lx;fa, 2059 sf] n]h/ cg';f/ rfn' jif+df ?-8 ca+ 50 s/f]8 79 nfv ;slnt /sd
b]lvPsf]df sDKo'6/ ;kj]o/sf] sfof+nout ljj/0fcg';f/ ?-8 ca+ 50 s/f]8 65 nfv /x]sf]n] ?-14
nfv ;sng /sd km/s b]lvPsf] 5 .
135.10 3/hUuf s/afkt sf7df8f}_ dxfgu/kflnsf j8f g_- 34 af6 2070.71 ;Ddsf] ?-4 s/f]8 23 nfv
s/ lgwf+/0f u/]sf]df jiff+Gt;Dddf ?-20 nfv e'QmfgL u/L ?-4 s/f]8 3 nfv s/ bflvnf / ;f]sf]
vr+ Joj:yf u/]sf] 5}g .
135.11 sf]if, g]kfn ljB't k|flws/0f / ck/ tfdfsf]zLnfO+ k|bfg u/]sf] jiff+Gt;Ddsf] af_sL shf+ ?-1 ca+
87 s/f]8 58 nfv /x]sf]df ;f]sf] nflu sf]ifsf] nufgL gLlt, 2069 cg';f/ ?-16 s/f]8 9 nfv
shf+ gf]S;fgL Joj:yf ug'+kg]+df ?-1 s/f]8 3 nfvdfq Joj:yf u/L ?-15 s/f]8 6 nfv 36L Joj:yf
u/]sf] kfOof] .
135.12 sfo+qmdsf] lx;fadf s'n a}s ;_Vof 199 df jiff+Gt;Dddf v'b df}Hbft ?-7 ca+ 52 s/f]8 94 nfv
b]lvPsf]df pQm a}s n]h/sf] q]ml86 df}Hbft ?-29 s/f]8 24 nfv /x]sf] 5 . pQm /sd g]kfn
n]vfdfg 1 cg';f/ rfn' bfloTj zLif+scGtu+t k|:t't ug'+kg]+df rfn' ;DklQcGt+ut a}s df}Hbft
lx;fadf ;dfof]hg u/L v'b a}s df}Hbft k|:t't u/]sf] b]lvG5 . pko'+Qm a}s n]h/ lx;facg';f/
jiff+Gt;Dddf v'b 8]la6 df}Hbft ?-7 ca+ 52 s/f]8 94 nfv /x]sf]df 122 a}s vftfsf] a}s
:6]6d]G6÷df}Hbft ;dy+gkqcg';f/ qm]l86 df}Hbft ?-8 ca+ 47 s/f]8 54 nfv b]lvPaf6 sf]ifsf]
vftfdf v'b hDdf x'g af_sL [q]ml86 k]lG8F{ ?-94 s/f]8 60 nfv /x]sf] 5 . ;f]dWo] 25 a}s
vftfx?sf] dfq ;dfof]hg u/L 174 vftfx?sf] ;dfof]hg ljj/0f tof/ u/]sf] kfOPg .
135.13 sfo+qmdn] jiff+Gt;Dddf ?-2 s/f]8 38 nfv hf]lvd Joj:yf u/]sf]df sf]ifsf] nufgL gLlt, 2069
cg';f/ ;xefuL ;fk6Lsf] nflu ?-6 s/f]8 36 nfv, cfjf; shf+sf] nflu ?-3 s/f]8 66 nfv /
z]o/ shf+sf] nflu ?-4 s/f]8 94 nfv;d]t u/L ?-14 s/f]8 96 nfv hf]lvd Joj:yf 36L u/]sf]
5.
135.14 sfo+qmdsf] n]h/cg';f/ lghfdtL aLdf sf]if, gfs+ aLdf sf]if / lzIfs aLdf sf]if;_u ?-2 ca+ 9
s/f]8 85 nfv lng'kg]+ af_sL /x]sf] / ?-2 ca+ 16 s/f]8 lbg'kg]+df b]vfPsf]n] km/s kg+ uPsf] ?-6
s/f]8 15 nfvsf] ;dfof]hg ljj/0f tof/ u/]sf] 5}g .
135.15 sfo+qmdsf] lx;fadf s'n cfpg'kg]+ aofh ?-64 s/f]8 36 nfvdWo] ;d:ofu|:t ljsf; a}s tyf
ljQLo ;_:yfx?df d'2tL lgIf]k nufgLsf] aofh ?-29 s/f]8 3 nfv aofh d'NtaL lx;fadf ;f/]sf]
/sdnfO+ g]kfn n]vfdfg 1 cg';f/ cGo bfloTjdf k|:t't ug'+kg]+df Go"g u/L v'b k|fKt x'g af_sL Aofh
?-35 s/f]8 33 nfv ljQLo ljj/0fdf k|:t't u/]sf] 5 .
135.16 s]Gb| tyf sfo+qmd÷of]hgfx?sf] ;d:ofu|:t ljsf; a}s tyf ljQLo ;_:yfx?df 2067.68 b]lv
2070.71 ;Ddsf] d'2tL nufgLaf6 k|fKt x'g af_sL Aofh ?-41 s/f]8 93 nfv c;'n x'g af_sL
b]lvG5 .
135.17 sf]ifsf] a}s vftfdf sd+rf/L art j=l4 sfo+qmdsf] ?-99 s/f]8 66 nfv, lghfdtL aLdf sf]ifsf]
?-24 nfv / lzIfs aLdf sf]ifsf] ?-6 nfv hDdf u/]sf]df ;DalGwt sfo+qmddf /sdfGt/ u/]sf]
;DaGwdf :ki6 ug'+kg]+ b]lvG5 .

86 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
136. nufgL Y jiff+Gt;Dd d'2tL lgIf]kdf ?-( ca+ @@ s/f]8 %) nfv nufgL u/]sf] dWo] ;d:ofu|:t
ljsf; a}s tyf ljQLo ;_:yfx?df ?-^% s/f]8 %) nfv nufgL /x]sf] 5 . ;d:ofu|:t ;_:yfdf /x]sf]
nufgLnfO+ ztk|ltzt hf]lvd Joj:yf ug'+kg]+df ?-$% s/f]8 ^) nfv dfq Joj:yf u/L ?-!( s/f]8
() nfv 36L hf]lvd Joj:yf u/]sf] 5 .

g]kfn /fi6\ a}sa}ssf] 2071.72 sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
137. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y ljb]zL d'b|fdf /x]sf] ljQLo ;DklQ ?-& va+ @* ca+ ^& s/f]8
%$ nfv, :jb]zL d'b|fdf /x]sf] ljQLo ;DklQ ?-%% ca+ $% s/f]8 @$ nfv / cGo ;DklQ ?-% ca+
!@ s/f]8;d]t a}ssf] hDdf ;DklQ ?-& va+ *( ca+ @$ s/f]8 &* nfv /x]sf] 5 . a}ssf] ljb]zL
d'b|fdf /x]sf] ljQLo bfloTj ?-!( ca+ !% s/f]8 @ nfv, :jb]zL d'b|fdf /x]sf] ljQLo tyf cGo
bfloTj ?-^ va+ %( ca+ ! s/f]8 $* nfv / k_'hL tyf hu]8f sf]iftkm+ ?-! va+ !! ca+ * s/f]8
@* nfv /x]sf] 5 .
ut jif+ ?-!$ ca+ @( s/f]8 *( nfv v'b art ePsf]df of] jif+ ?-!@ ca+ ($ s/f]8 %&
nfv v'b art ePsf] 5 . ut jif+eGbf ;~rfng gfkmf ?-@ ca+ !) s/f]8 #% nfvn] a9L eP klg
j}b]lzs ljlgdo gfkmfdf ?-! ca+ &) s/f]8 () nfvn] sdL cfpg' / ;'g rf_bL k'gd"+Nofsg gf]S;fg
?-! ca+ @@ s/f]8 $$ nfv /x]sf]n] o; jif+ v'b artdf sdL cfPsf] 5 . v'b artdWo] ljb]zL
ljlgod ;dLs/0f sf]ifdf ?-@ ca+ @( s/f]8 # nfv, ;'g rf_bL ;dLs/0f sf]ifdf ?-!@ s/f]8 @$
nfv, nufgL k'gd"+Nofsg sf]ifdf ?-* nfv %* xhf/ ;f/]kl5 tyf ljut jif+sf] 5'6 vr+sf] ;dfof]hg
u/]sf] ?-@! s/f]8 *! nfv kZrft\ ljt/0fof]Uo art ?-!) ca+ #( s/f]8 #( nfv sfod /x]sf] 5 .
ljt/0fof]Uo artaf6 g]kfn /fi6\ a}s P]g, @)%* sf] bkmf $! cg';f/ hu]8f tyf cGo sf]ifx?df
/sd 5'6\ofO+ af_sL] ?-& ca+ g]kfn ;/sf/nfO+ e'QmfgL ug+ 5'6\ofPsf] 5 .
138. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
138.1 k|fKt ljj/0fcg';f/ ;'g nufgLtkm+ % xhf/ !** lsnf] $&$ u|fd, ;'g df}Hbft @ xhf/ ^#@ lsnf]
%^& u|fd / rf_bL ! nfv @^ xhf/ @)@ lsnf] $&* u|fd /x]sf] 5 . ljefun] pko'+Qm df}Hbftsf]
z'4tfsf] dfqfcg';f/ 6r gDa/;lxt ljj/0f /fVg'kg]+df s'n df}Hbftsf] tf}n kl/df0f / /sd dfqsf]
ljj/0f /fv]sf] 5 . s]Gb|Lo sfof+nocGtu+tsf] d'b|f Joj:yfkg ljefun] df}Hbftdf /x]sf] ;'g tyf
rf_bLsf] ef}lts k/LIf0f @)^).^! b]lv gu/]sf] Joxf]/f ut ljutb]lv cf}_Nofp__b} cfPsf]df l:ylt oyfjt\
g} 5 .
138.2 a}ssf] cfGtl/s n]vfk/LIf0fn] ;"rgf k|ljlwsf] n]vfk/LIf0f / cGt/f+li6«o n]vfdfgsf] kfngfnfO+ cfkgf]
sfo+ If]qdf ;dfj]z u/]sf] kfOPg . cfGtl/s n]vfk/LIf0f lgb]+lzsf cBfjlws gx'g'sf ;fy} a}sn]
k|of]u u/]sf] n]vf tyf cGo ;"rgf k|0ffnLsf] ;'/Iffsf nflu ;Defljt hf]lvd Joj:yfkg ug+ of]hgf
tof/ u/]sf] 5}g .
138.3 jiff+Gtdf ?-!* s/f]8 ^^ nfvsf] cGt/zfvf sf/f]af/sf] lx;fa ldnfg x'g af_sL /x]sf] 5 . ut
jif+sf] t'ngfdf of] jif+ ldnfg x'g af_sL zfvf lx;fa ?-@ s/f]8 *@ nfvn] 36]sf] 5 . km/s k/]sf]
/sd lgoldt ?kdf le8fg u/L ;dfof]hg ug+'kb+5 .
139. nufgL Y a}ssf] s'n nufgL ?-& va+ @& ca+ #) s/f]8 #$ nfv 5 . nufgLdWo] j}b]lzs nufgLtkm+
cd]l/sL ;/sf/L 6\]h/L landf ?-!% ca+ !& s/f]8 ( nfv, ef/t ;/sf/sf] 6\]h/L landf ?-! va+
&# ca+ ** s/f]8 @! nfv, l/kf] vl/bdf ?-%* ca+ !@ s/f]8 %^ nfv, a}ssf] cfjlws lgIf]kdf ?-@
va+ *& ca+ ( s/f]8 &* nfv, ;'gdf ?-!( ca+ %@ s/f]8 &) nfv / cGodf ?-! va+ #! ca+ ()
s/f]8 (% nfv nufgL u/]sf] 5 . :jb]zL nufgLtkm+ ;/sf/L ;'/If0fdf ?-@# ca+ #( s/f]8 @( nfv,
87 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M cy+ dGqfno
a}s tyf ljQLo ;_:yfdf ?-@ ca+ $) s/f]8 &@ nfv [gf]S;fgL Joj:yfsf] ;dfof]hg kZrft\{,
:jb]zL a}ssf] d'2tL lgIf]kdf ?-!% ca+ &( s/f]8 & nfv, / cGodf ?-! vj+ #! cj+ () s/f]8 (%
nfv /x]sf] 5 .
140. P]gsf] kfngf Y g]kfn /fi6\ a}s P]g, @)%* sf] kfngf ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
140.1 P]gsf] bkmf &[@{ adf]lhd a}sAf/f ljleGg ljQLo tyf cGo ;_ul7t ;_:yfx?df tL ;_:yfx?sf] r'Qmf
z]o/ k'_hLsf] !) k|ltzteGbf a9L z]o/df nufgL ug+ gldNg] Joj:yf /x]sf]df @)&@ cfiff9
d;fGtdf ?-# s/f]8 *% nfv ;Ldf g3fO+ nufgL u/]sf] 5 . /fli6\o aLdf ;:yfg, gful/s nufgL
sf]if, g]kfn :6s PS;r]~h lnld6]8, /fli6«o pTkfbsTj tyf cfly+s ljsf; s]Gb|, shf+ ;"rgf s]Gb| /
s=lif kl/of]hgf ;]jf s]Gb|;d]t & ;_:yfdf u/]sf] nufgL P]gsf] kl/lwleq /x]sf] 5}g .
140.2 P]gsf] bkmf %( adf]lhd rng rNtLdf /x]sf] l;Ssfsf] /sdnfO+ df}lb|s bfloTj sfod ug+'kg+]df
u/]sf] 5}g .
140.3 P]gsf] bkmf &%[!{ cg';f/ a}sn] ;/sf/L :jfldTjsf] ;_:yfnfO+ s'g} ljQLo ;xof]u ug+ gldNg]df
u|fdL0f :jfjnDag sf]ifnfO+ aLpk'_hL :j?k ?-@% s/f]8 #$ nfv lbPsf] 5 . To:t} bkmf &%[@{
cg';f/ ;/sf/nfO+ !*) lbgeGbf a9L ;dosf] nflu /sd pknAw u/fpg gldNg]df g]kfn ;/sf/sf]
tkm+af6 lgj=lQe/0f e'QmfgL u/]sf] ?-( s/f]8 @$ nfv pQm ;do;Ldf gf3L ;s] tfklg k|fKt ug+
af_sL b]lvPsf] 5 .
141. n]vfdfgsf] kfngf Y cGt/f+li6\o n]vfdfg !( adf]lhd aLdfsL d"Nofsgcg';f/ sd+rf/L cjsfzdf
?-@ ca+ &* s/f]8 sd Joj:yf u/]sf], n]vfdfg @& adf]lhd ;xfos sDkgLx?sf] lx;fanfO+
;dfj]z u/L PsLs=t ljQLo ljj/0f tof/ gu/]sf], n]vfdfg @* adf]lhd P;f]l;o6 sDkgLx?sf]
;_lIfKt ljQLo hfgsf/Lx? ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z gu/]sf] / n]vfdfg #( adf]lhd laqmLof]Uo
nufgLdf juL+s/0f u/]sf] /fli6\o artkqsf] ?-!& ca+ (& s/f]8nfO+ plrt d"Nodf dfkg gu/]sf]n]
n]vfdfg Joj:yfsf] kfngf ug+'kb+5 .
142. ;dy+g glnPsf] Y g]kfn ;/sf/nfO+ lbg af_sL ?-#$ ca+ %# s/f]8sf ;DaGwdf dxfn]vf lgoGqs
sfof+noaf6 ;dy+gkq lnPsf] kfOPg .
143. sd+rf/L s/ bfloTj Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf * tyf @& df ePsf] Joj:yfadf]lhd
sd+rf/LnfO+ k|rlnt aofhb/eGbf sd b/df lbOPsf] ;x'lnot shf+df km/s b/n] x'g] /sdnfO+
sd+rf/Lsf] s/of]Uo cfodf /fvL s/ u0fgf ug'+kg]+df ;f]adf]lhd u/]sf] 5}g . o; jif+;Dd ?-$ cj+
^^ s/f]8 ^^ nfv sd+rf/L C0f k|jfx u/]sf]df ?-! ca+ $* s/f]8 ^$ nfvdf ! k|ltzt / ?-!^
s/f]8 ** nfvdf # k|ltzt aofh c;'n u/]sf] 5 eg] af_sL ?-# ca+ ! s/f]8 !$ nfvdf aofh;Dd
lnPsf] 5}g . o:tf] ;'ljwf /sd ;DalGwt sd+rf/Lsf] s/of]Uo cfodf ;dfj]z u/L s/ bfloTj
lgwf+/0f x'g'kb+5 .
To:t} cltl/Qm eQf / ;l~rt labfafkt o; jif+ ?-^( s/f]8 !( nfv e'QmfgL ePsf]df
P]gn] tf]s]sf] cf};t b/n] s/ s§f ug'+kg]+df !% k|ltztdfq s§f u/]sf] 5 . pQm /sddf lgodfg';f/
nfUg] s/ ;DalGwt sd+rf/Laf6 c;'n u/L /fh:j bflvnf ug'k+ b+5 .
144. lgaof+hL vftfY a}sn] nufgL of]Uo ?-% ca+ $ s/f]8 ljleGg !! ljb]zL a}sx?df aofh k|fKt gx'g]
lgAof+hL vftfdf /fv]sf] kfOof] .
145. sd+rf/L;_u lng' af_sL Y a}saf6 @)^@ b]lv @)^& ;Dd cjsfz ePsf sd+rf/L;_u ?-&@ nfv @!
xhf/ lng'kg]+ b]lvPsf] /sd c;'n ug+'kb+5 .

88 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
146. sd+rf/L ;'ljwf Y sd+rf/L ;~ro sf]if, cf}iflw pkrf/ sf]if, pkbfg sf]if / sd+rf/L ;'/Iff sf]ifsf
cnfjf g]kfn /fi6\ a}ssf sd+rf/Ln] !$ lsl;dsf eQfdWo] & lsl;dsf ;a}n] / yk & lsl;dsf
ljz]if ;d"xsf sd+rf/Ln] kfpg] u/]sf 5g\ . o:tf eQf / k|f]T;fxgafktsf] vr+, o:t} cGo ;fj+hlgs
lgsfosf t'ngfdf ln_bf tna vr+sf] cg'kftdf @)$ k|ltzt;Dd x'g cfp_5 . o; lsl;dsf] eQfdf
@)&).&! df ?-(! s/f]8 #$ nfv / @)&!.&@ df ?-! ca+ $! s/f]8 !# nfv vr+ n]v]sf] 5 .

/fli6\o jfl0fHo a}s lnld6]8


a}ssf] 2071.72 sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
147. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y a}ssf] z]o/ k'_hL ?-* ca+ %* s/f]8 () nfv, hu]8f tyf
cGo sf]if ?-! ca+ (! s/f]8 #@ nfv C0ffTds, ltg+ af_sL shf+ ?-! ca+ #) s/f]8 %# nfv, lgIf]k
bfloTj ?-! va+ @$ ca+ @@ s/f]8 !& nfv, e'QmfgL lbg'kg+] lan tyf cGo bfloTj ?-& ca+ #%
s/f]8 *) nfv;d]t k'_hL tyf bfloTj ?-! va+ #( ca+ %^ s/f]8 * nfv /x]sf] 5 . ;DklQtkm+
gub tyf a}s df}Hbft ?-@@ ca+ *( s/f]8 $^ nfv, nufgL ?-#% ca+ #! s/f]8 @ nfv, shf+
nufgL ?-&@ ca+ & s/f]8 (# nfv, l:y/ ;DklQ ?-%@ s/f]8 $@ nfv / cGo ;DklQ ?-* ca+ &%
s/f]8 @% nfv /x]sf] 5 . ut jif+;Ddsf] ;l~rt gf]S;fgL ?-( ca+ (* s/f]8 #! nfv /x]sf]df of]
jif+;Ddsf] gf]S;fg ?-^ ca+ @% s/f]8 $( nfv /x]sf] 5 . ut jif+ a}sn] ;~rfng d'gfkmf ?-*&
s/f]8 *@ nfv u/]sf]df of] aif+ ?-! ca+ $& s/f]8 @$ nfv u/]sf] 5 .
a}ssf] v'b d'gfkmf ?-$ ca+ ^$ s/f]8 #( nfv d'gfkmfdf rfn' jif+ a}s;_u /x]sf] z]o/
laqmLaf6 k|fKt d'gfkmf ?-@ ca+ &% s/f]8 #^ nfv ;dfj]z 5 . pQm z]o/ laqmLaf6 k|fKt d'gfkmf
v'b d'gfkmfsf] %(-@( k|ltzt /x]sf] 5 .
148. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
148.1 æsÆ ju{sf] Ohfhtkq k|fKt ;+:yfsf] xsdf k'h F Lsf]if u0fgf ug{ g]kfn /fi6« a}Íåf/f hf/L k'FhLsf]if
kof{Kttf;DaGwL lgb]{zg !=! cg'?k Go"gtd k'_hLsf]if -k'h F Lsf]if Go"gtd !) k|ltzt / k|fylds
k'FhLsf]if Go"gtd ^ k|ltzt_ sfod u/]sf] 5 . ;+nUg ljQLo ljj/0fcg';f/ a}Ísf] @)&@ cfiff9
d;fGtsf] k'FhLsf]if ?=& cj{ ^) s/f]8 #% nfvn] wgfTds /x]sf]n] k'FhLsf]if cg'kft !)=!^ k|ltzt
/x]sf] 5 . k"/s k'FhL z"Go /x]sf]n] k|fylds k'FhLsf]if cg'kft klg !)=!^ k|ltzt g} /x]sf] 5 .
148.2 a}ssf] cGt/zfvfsf] lx;fa ;dod} ldnfg u/L clen]v b'?:t /fVg'kg]{df ;f] lx;fa ldnfg x'g g;sL
jiff}{+b]lv afFsL /x]sf /sdx?;d]t ;dfj]z /x]sf], cfo'ut aSof}tf ljj/0f tof/ u/L rfl/qLs/0f
gul/Psf] / To:tf /sdx?sf] lx;fa ldnfg gePaf6 a}Ísf] ;DklQ, bfloTj, cfo tyf Joodf
sf/f]af/sf] k|s[ltcg';f/ kg{ ;Sg] c;/ olsg ug{ ;Sg] cj:yf 5}g . o;/L cGt/ zfvf lx;fa
ldnfgsf] cj:yf sdhf]/ /x]sf]n] o; jif{sf] cGTo;Dd afFsL b]lvPsf] ?=3 ca{ 96 s/f]8 51 nfv
lx;fa ldnfg x'g'kb{5 .
148.3 a}Ísf] @)&!.&@ sf] cGTodf c;'nL ug{ afFsL AofheGbf d'NtaL Aofh ?=^ s/f]8 @@ nfv a9L
b]lvPsf] 5 . ljut jif{x?b]lv g} s]xL shf{x?sf] ;fFjf z"Go eO;Sbf klg pQm shf{cGtu{t ?=(#
s/f]8 ($ nfv lng'kg]{ b]lvFb} cfPsf] 5 . km/s /sdsf ;DjGwdf sf/0f kQf nufO{ cfjZos lx;fa
ldnfg ug'{kb{5 .
148.4 a}Ín] ;flasdf g]kfn vfB ;+:yfgaf6 ?=* nfvdf vl/b u/]sf] eb|sfnL Knfhfl:yt !% /f]kgL !
cfgf # k};f hUufsf] xfn;Dd klg hUufwgL btf{ k|df0fk'hf{ k|fKt u/]sf] 5}g . o;afkt x'g] bfloTjsf]
Joj:yf;d]t gu/]sf] ;DaGwdf ljut jif{b]lv cf}+Nofpb} cfPsf]df l:ylt oyfjt\ 5 .

89 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
148.5 ck|dfl0ft lgIf]k ?=#$ s/f]8 @) nfv ;DalGwt lgIf]k vftfdf hDdf ug{ l9nfO{ ePaf6 To:tf
/sddf Aofhsf] lx;fa gx'Fbf Aofh vr{ klg sd n]vfsg x'g uPsf sf/0f a}Ísf] ;fvdf ;d]t
k|lts"n c;/ kg]{ cj:yf 5 . ctM ck|dfl0ft lgIf]k olsg u/L ;DalGwtsf] vftfdf hDdf ug'{kb{5 .
148.6 a}Ín] Dofg"on k4ltaf6 ;ˆ6j]o/ nfu" ubf{ k'/fgf k]lG8ª /x]sf 8«fˆ6, k]c8{/, l/sG;fOn gePsf a}Í
df}Hbft nufotnfO{ ;DklQ / bfloTjdf nfdf] ;dob]lv n]vfsg ub}{cfPsf] 5 . Dofg'cn lx;fanfO{
;ˆ6j]o/df ?kfGt/0f ubf{ klxrfg gePsf] v'b lx;fa ?=( s/f]8 %^ nfv afFsL /x]sf] / ;f] /sdsf]
lx;fa ldnfg gePsf] sf/0fn] ;f]sf] c;/ olsg ug{ ;lsPg .
148.7 cfGtl/s ;~rf/ Pj+ ;"rgf k|0ffnL r':t g/x]sf] / dfu{:y lx;fadf /x]sf] /sdnfO{ oyf]lrt n]vf
zLif{sdf n]vfsg ug{ g;s]sf] sf/0f jiff{Gtdf ?=!@ s/f]8 &$ nfv dfu{:y lx;fadf afFsL /x]sf]n]
;DklQ, bfloTj, cfo tyf Joodf ;f] /sdn] c;/ kg{ hfg] b]lvG5 .
148.8 d'Vo zfvf sfo{nodf @$ jif{eGbf a9L cjlwb]lv lhDd]jf/L ;fb}{ NofPsf] ?=$ s/f]8 #@ nfv c;'nL
x'g g;s]sf]n] ztk|ltzt gf]S;fgL Joj:yf u/L ljQLo ljj/0fdf ;dfj]z ub}{ cfPsf] 5 .
148.9 ;"rgf a]u/ 8\fk6sf] e'QmfgL ePsf] ?=( s/f]8 !@ nfvsf] k"0f{ Joj:yf eP tfklg ;f] /sdsf]
jf:tljstf klxrfg u/L lx;fa ldnfg x'g ;s]sf] 5}g .
149. cfos/ — cGo ;DklQcGtu+t @)&!.&@ sf] cGTodf clu|d cfos/ ?-! ca+ &* s/f]8 &! nfv
b]vfPsf] 5 . ljutsf jif+x?df /fh:j Gofoflws/0faf6 km};nf eO+ a}Ín] :jLsf/ u/]sf] cfos/
bfloTjnfO+ ;dfof]hg u/]sf] 5}g .
150. shf+ ckn]vg — g]kfn /fi6« a}sn] ckn]vg u/]sf shf+x?sf] lwtf] ;DklQx? a}sn] ;sf/ ug]+ /
gu/]df ckn]vg ug+ gldNg] lgb]+zg hf/L u/]sf] 5 . ;f] ljk/Lt @)^@.^# df lwtf] ;sf/ gu/L shf+
ckn]vg u/]sf]df ;f] sfo+ clgoldt eO+ lgoldt ug+ / @)^$.^% leq ;sf/ ug+ g]kfn /fi6« a}saf6
:jLs=lt lnPsf]df of] jif+ klg ;f] sfo+ x'g ;s]sf] 5}g . ut jif+;Dd ;f_jfafkt ?-$ ca+ *! s/f]8
#^ nfv / aofhafkt ?-!% ca+ (% s/f]8 ^^ nfv lwtf] ;sf/ gu/L shf+ ckn]vg u/]sf] 5 . o;
jif+;Dd ;f] ckn]vg ul/Psf] shf+dWo] ;f_jf ?-! ca+ #) s/f]8 &% nfv / aofh ?-($ s/f]8 ^^
nfvdfq c;'n eO+ ?-# ca+ %) s/f]8 ^$ nfv ;f_jf c;'npk/ ug+ afFsL /x]sf] 5 .

cfsl:ds aLdf sf]if


151. 36L Jofh cfDbfgL Y sf]ifsf] nufgL lgb]+lzsfsf] a'_bf g_-%3- adf]lhd g]kfn ;/sf/ / g]kfn /fi6\
a}ssf] C0fkq jf artkqdf hDdf nufgL /sdsf] !% k|ltztdf g36\g] u/L nufgL u/]sf] x'g'kg]+
Joj:yf 5 . sf]ifsf] jf;nftcg';f/ s'n nufgL ?-@ ca+ & s/f]8 &% nfv ePsf]df g]kfn /fi6\
a}saf6 hf/L ePsf] C0fkqdf s'n nufgLsf] !-($ k|ltztn] x'g] ?-$ s/f]8 $ nfv nufgL u/]sf]
b]lvG5 . sf]ifn] lgb]+lzsfadf]lhd s'n nufgLsf] !% k|ltztn] x'g] ?-#! s/f]8 !^ nfv g]kfn /fi6\
a}saf6 hf/L ePsf] C0fkqdf nufgL ug'+kg]+df ;f]cg';f/ gu/L ?-@& s/f]8 !@ nfv jfl0fHo a}ssf]
d'2tL lgIf]kdf nufgL u/]sf] 5 . g]kfn /fi6\ a}ssf] C0fkqsf] jflif+s cf};t aofh b/ ( k|ltzt
/x]sf] / jfl0fHo a}sn] lbg] jflif+s cf};t aofhb/ ^-@! k|ltzt /x]sf]n] km/s @-&( k|ltztn] ?-&^
nfv 36L aofh cfDbfgL ePsf] 5 .
152. sld;g Y cfsl:ds aLdf sf]if ;~rfng lgodfjnL, @)^) sf] lgod !![`{ df hf]lvd ;d"xsf
;DaGwdf k'gla+dsx?af6 k|fKt x'g] k'gla+df sld;gdf aLdf ;ldltsf] :jLs=lt lnO+ ;~rfns
;ldltn] tf]lslbPadf]lhdsf] /sd stf u/L af_sL ;DalGwt ladsx?nfO+ e'QmfgL lbg'kg]+ pNn]v 5 .
aLdf ;ldltn] @)^&.^* sf] nflu ;b:o aLdf sDkgLnfO+ !(-@% k|ltztsf b/n] sld;g e'QmfgL ug+]
:jLs=t lbPsf]df @$ k|ltztsf b/n] !% aLdf sDkgLx?nfO+ ?-& s/f]8 $* nfv sld;g e'QmfgL

90 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M cy+ dGqfno
lbPsf] 5 . o;/L :jLs=t ePsf] eGbf a9L b/n] e'QmfgL ePsf] sld;g ?-! s/f]8 $* nfv c;'n
ug'+kb+5 .
o'jf tyf ;fgf Joj;foL :j/f]huf/ sf]if [@)&).&! ;d]t{
153. a9L aofh vr+ Y ljkGg ju+ shf+cGtu+t sf]ifnfO+ ljleGg a}s tyf ljQLo ;_:yfx?af6 k|fKt shf+df
% k|ltztsf b/n] aofh e'QmfgL ug'+kg]+ Joj:yf 5 . sf]ifn] a}s tyf ljQLo ;_:yfx?af6 lnPsf]
shf+sf] aofh e'QmfgL ubf+ a9L b/n] e'QmfgL u/]sf] sf/0f @)&).&!df @@ a}s tyf ljQLo ;_:yfnfO+
?-! s/f]8 #* nfv / @)&!.&@ df !) a}s tyf ljQLo ;_:yfnfO+ ?-^! nfv;d]t ?-! s/f]8 ((
nfv a9L aofh e'QmfgL u/]sf] 5 . pQm /sd ;DalGwt a}s tyf ljQLo ;_:yfx?af6 c;'n ug'+kb+5 .
154. 36L aofh Y o"jf tyf ;fgf Joj;foL :j/f]huf/ sf]if [;~rfng{ lgodfjnL, @)^% sf] lgod !@ df
sf]if / a}s, ljQLo ;_:yf Pj_ ;xsf/L ;_:yfaLr ;Demf}tf ePcg';f/ ;f_jf / aofh lgoldt ?kdf
a'emfpg'kg]+ ;fy} tf]lsPsf] ;dodf aofh ga'emfPdf lgod !# sf] k|lqmof cjnDag u/L c;'n ug'+kg]+
Joj:yf 5 . sf]ifn] a}s tyf ljQLo ;_:yfx?nfO+ shf+ nufgL u/]sf]df ;Demf}tfcg';f/ aofh c;'n
gu/]af6 @)&).&! df * a}s tyf ljQLo ;_:yfaf6 k|fKt x'g af_sL aofh ?-%) nfv / @)&!.&@ df
!& a}s tyf ljQLo ;_:yfaf6 k|fKt x'g af_sL aofh ?-(% nfv;d]t hDdf ?-! s/f]8 $% nfv c;'n
ug'+kb+5 .
155. shf+ ;fk6L / C0f k|jfx Y ljkGg ju+ shf+cGtu+t ljleGg a}s tyf ljQLo ;_:yfaf6 k|fKt ;fk6L÷
shf+df sf]ifn] jflif+s % k|ltzt aofh e'QmfgL lbg] Joj:yfcg';f/ @)&).&! df (@ a}s tyf ljQLo
;_:yfaf6 ?-# ca+ *@ s/f]8 %% nfv shf+÷;fk6L k|fKt u/L ?-!( s/f]8 ** nfv aofh vr+
e'QmfgL u/]sf] 5 . pQm ;fk6L÷shf+dWo] @)&).&! df nufgL x'g g;s]sf] ?-! ca+ #* s/f]8 (&
nfv / @)&!.&@ df ?-! ca+ *# s/f]8 @@ nfv nlIft ju+df nufgL gu/L ljleGg a}s tyf ljQLo
;_:yfdf rNtL tyf art vftfdf lgliqmo cj:yfdf df}Hbft /fv]sf] 5 . shf+ ;fk6L / C0f k|jfxdf
plrt ;dGjo NofO+ nlIft p2]Zo k|flKt x'g] u/L lgliqmo ?kdf a}s tyf ljQLo ;_:yfx?df /x]sf]
df}Hbft /sdnfO+ nufgL ug]+ gLlt cjnDag ug'+kb+5 .
aLdf ;ldlt
156. aLdf z'Ns cg'bfg Y afnL tyf kz'wg aLdfsf] lk|ldoddf cg'bfg pknaw u/fpg] lgb]+lzsf, @)&)
sf] bkmf *[3{ df afnL tyf kz'wg a:df ug]+ aLdf sDkgLn] &% k|ltzt lk|ldod /sd afnL tyf
kz'wg aLdf sf]ifaf6 e'QmfgL lng'kg]+ Joj:yf 5 . ;ldltn] ^ aLdf sDkgLnfO+ cfoYJoo ljj/0fdf
b]lvPsf] afnL tyf kz'wg aLdfsf] aLdf z'Nssf] d"No clej=l4 s/;lxt &% k|ltztn] x'g] ?-& s/f]8
#) nfv e'QmfgL lbg'kg]+df ?-* s/f]8 (% nfv lbPsf]n] ?-! s/f]8 ^% nfv a9L e'QmfgL ePsf]
b]lvG5 . o;/L a9L cg'bfg e'QmfgL lbPsf] ;DaGwdf cfjZos 5fglag u/L c;'n x'g'kb+5 .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof+notk+m () lgsfodf ?-^ ca+ %$ s/f]8 ** nfv &^ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 !( lgsfon] ?-(( s/f]8 %! nfv % xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-% ca+ %%
s/f]8 #& nfv &! xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-!^ s/f]8 *^ nfv k]ZsL af_sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL lj:t=t ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;_ul7t ;_:yf tyf cGo ;_:yf $ tkm+ ?-@# s/f]8 ^& nfv (* xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|ltlqmofaf6
km5\of}6 gu/]sfn] ?-@# s/f]8 ^& nfv (* xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-^ s/f]8 ^$ nfv %!
xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL lj:t=t ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

91 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


pBf]u dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t (^ sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=! ca{ %# s/f]8 & nfv, /fh:j ?=! ca{
$ s/f]8 $& nfv, w/f}6L ?=!& s/f]8 ! nfv / cGo sf/f]af/ ?=@# s/f]8 (! nfv;d]t ?=@ ca{ (* s/f]8
$^ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf cGo ;+:yf & sf] ?=!^ s/f]8 %$ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 cf}Bf]lus Joj;fo P]g, @)$( cg';f/ of] jif{{ klg ljleGg !@ pBf]unfO{ ?=!( s/f]8 !% nfv eG;f/
dx;'n lkmtf{ u/]sf] 5 . dx;'n lkmtf{ u/]sf] hfgsf/L cfGtl/s /fh:j sfof{nonfO{ u/fO{ ;DalGwt
s/bftfsf] ljQLo ljj/0fdf cfDbfgL hgfPsf] cfZj:t x'g] Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
1.2 vfgL tyf e"ue+ ljefun] vlgh kbfy+sf] pTvgg\ u/]sf] kl/df0fsf] cfwf/df /f]oN6L c;'n ug'+kg]+df
of] jif+ klg ^@& pBf]uaf6 k]; ePsf] ljj/0fsf] cfwf/df dfq ?-% s/f]8 ^* nfv /f]]oN6L c;'n
u/]sf] 5 . cg'dlt k|fKt u/]sf] ldltn] ^ dlxgfleq pTvgg\ sfo+ ug'+kg]+ Joj:yf eP klg r"g9'uf,
dfa+n, l;;f, sf]Onf cflb j:t'x? pTvgg\ ug+ @)#^ b]lv @)&! ;Dd cg'dlt lnPsf !^ sDkgLn]
of] jif+ klg pTvgg\ sfo+ z'? u/]sf 5}gg\ .
1.3 k]6\f]lnod lgodfjnL, @)$! sf] lgod #^ df Joj;foLx?n] tf]lsPadf]lhd e"Yaxfn tyf cGo b:t'/
a'emfpg] Joj:yf ePsf]]df of] jif+ 7]Ssf tf]l8Psf $ Joj;foLaf6 k]6\f]lnod cGj]if0f kl/of]hgfn] of]
jif+;Ddsf]] ?-!$ s/f]8 ^ nfv e"Yafxn s/ c;'n u/]sf] 5}g .
1.4 sDkgL P]g, @)^# adf]lhd ;"rgf Pj+ ljj/0f ga'emfpg] sDkgLx?dWo] !# sDkgLsf]] kmfOn k/LIf0f
ubf{ of] jif{ klg ?=^@ nfv hl/afgf c;'n u/]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug+'kb+5 .
2. /fxt Y dGqfnon] s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 e"sDk kLl8tnfO+ /fxt ljt/0f ug+ sf/vfgf
d"Nodf ! nfv !* xhf/ &*$ sf6'+g tof/L rfprfp / !&% d]l6\s6g la:s'6 vl/b u/L ?-^ s/f]8
^^ nfv vr+ n]v]sf] 5 .
 a]?h" l:ylt – of] jif+ dGqfno / dftxtsf lgsfo;d]tsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m ^$ lgsfosf] ?=!! s/f]8 %( nfv ^( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 !) lgsfon] ?=! s/f]8 @% nfv #% xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=!) s/f]8 #$ nfv
#$ xhf/ km5\of}{6 ug{ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=#* nfv $$ xhf/ k]ZsL a]?h" /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;+:yf & tk{m ?=# s/f]8 (# nfv $* xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}{6 gu/]sf]n] afFsL /x]sf] 5 .
;f]dWo] ?=# s/f]8 ** nfv k]ZsL a]?h" /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

92 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


pmhf+ dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t * sfof+nosf] ljlgof]hg ?-@ ca+ ^% s/f]8 *@ nfv, /fh:j ?-! ca+ #%
s/f]8 #* nfv / w/f}6L ?-! ca+ ( s/f]8 $) nfv;d]t ?-% ca+ !) s/f]8 ^) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf ;_ul7t ;_:yf Pssf] ?-! ca+ !) s/f]8 !@ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/f of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;;DaGwL
s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 of] jif+ ^^ lhNnf ljsf; ;ldltnfO+ ?-! ca+ #( s/f]8 &# nfv ljB't pTkfbg x'g] If]qdf pkof]u
ug+ ;zt+ cg'bfg lbPsf] 5 . pQm cg'bfgaf6 ljB't;_u k|ToIf ;/f]sf/ gePsf] If]qdf vr+ u/]sf] 5 .
lhNnf ljsf; ;ldlt, sfe|]knf~rf]sn] %% sd{rf/LnfO{ e"sDkaf6 ePsf] Ifltsf] tYofs ;sng ug{
?=!$ nfv, ;8s dd{t, sNe6{ tyf dlGb/ lgdf{0fnufotsf sfo{ ug{ slknj:t'n] ?=$ s/f]8 ! nfv,
gjnk/f;Ln] ?=@ s/f]8 %( nfv / g'jfsf]6n] ?=&& nfv vr{ u/]sf 5g\ .
1.2 g]kfn / ef/taLr @)^!.#.& df ePsf] ;Demf}tfcg';f/ ;Ktsf]zL pRr af_w ax'p2]ZoLo cfof]hgf
tyf ;'gsf]zL :6f]/]h sd 8fOe;+g cfof]hgfsf] cWoog, cg';Gwfg Pj_ lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg
tof/ ug+ ef/t ;/sf/n] u/]sf] vr+sf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg pknaw u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+
klg ef/t ;/sf/sf] ;|f]taf6 ;f]e}m e'QmfgL vr+ ?-^ s/f]8 ^% nfvsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg k|fKt
u/]sf] b]lvPg .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
2. sfo+qmd sfof+Gjog Y of] jif+ dGqfnon] &^@ d]ufjf6sf] tdf]/ gbLsf] hnf;oo'Qm cfof]hgfsf] 5gf}6
tyf ;DefJotf cWoog ug]+, !$) d]ufjf6sf] tgx'_ hnljB't cfof]hgfsf] k/fdz+bftf;_u ;Demf}tf
ug]+, $@ d]ufjf6sf] dflyNnf] df]bLsf] ;K6 C0fsf] ;Demf}tf ug]+ / @^ d]ufjf6sf] df8L tyf d}jf
hnljB't cfof]hgfsf] sfo+ cufl8 a9fpg] pNn]v u/]sf]df s'g} klg sfo+ ePsf] 5}g . sf7df8f}+
pkTosfsf] nf]8;]l8u Go"gLs/0f ug{ @% d]ufjf6 Ifdtfsf] ;f}o{ pmhf{ KnfG6 h8fg sfo{sf] af]nkq
cfXjfg;Dd ePsf], zx/L If]qdf 3/sf] 5fgfdf ;f]nf/ Kofgn /flvg] sfo{ z'? gePsf], g]kfn ljB't
k|flws/0fdf pTkfbg, k|zf/0f / ljt/0fsf 5'§f5'§} sDkgL :yfkgf ug]{ sfo{sf] k|f/De gePsf], ljB't
r'xfj6 @! k|ltztdf Nofpg] nIo /x]sf]df @$=$$ k|ltzt /x]sf], pTkfbg ePsf ;a} hnljB't
cfof]hgf /fli6\o lu|8 k|0ffnLdf h8fg gul/Psf] / hUufsf] clwu|x0f k|lqmofdf x'g] ;d:of ;dfwfg
ug{ ;ldlt u7g geO{ nIocg';f/ k|ult ePsf] 5}g .
3 cg'bfg - dGqfnon] of] jif{ nf]8;]l8u Go"gLs/0f sfo{of]hgf, @)^( adf]lhd lghL hnljB't
k|j4{sx?nfO{ ljBdfg kf]:6]8 b/afkt ?=( s/f]8 *& nfv, ?U0f h'6dLnx?sf] l8df08 z'Ns 5'6 lbg]
k|of]hgsf] nflu ?=!% s/f]8 @^ nfv, s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfsf @!^ u|fdL0f ljB't ;xsf/L ;+:yfsf]
C0f ldgfxfafkt ?=& s/f]8 &$ nfv, sfnfuf8 n3' hnljB't cfof]hgfnfO{ Ifltk"lt{afkt ?=#& nfv /
lemd?s hnljB't cfof]hgfdf ePsf] Ifltafkt ?=$@ nfv;d]t ?=## s/f]8 ^^ nfv g]kfn ljB't
k|flws/0fnfO{ pknAw u/fPsf]df cg'udg u/]sf] 5}g . cg'bfg /sdsf] ;b'kof]u ;DaGwdf cg'udg
tyf d"NofÍg x'g'kb{5 .

93 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M phf+ dGqfno
ljB't ljsf; ljefu
4. 5'6 ;'ljwf l;kmfl/; Y ljB't P]g, @)$( sf] bkmf !@ / ljB't ljsf; gLlt, @)%* sf] a'_bf ^-!$
df lgdf+0ffwLg ljB't cfof]hgfnfO+ s/, eG;f/, d"No clej=l4 s/ 5'6 / ;6xL ;'ljwf pknaw u/fpg
;Sg] Joj:yf 5 . ljefuaf6 hnljB't cfof]hgfx?sf] ;j]+If0f, pTkfbg, ljt/0f / k|;f/0f cg'dltkq
k|fKt u/]sf k|j+4snfO+ 2071.72 df ?-!@ ca+ (! s/f]8 *% nfv 5'6 ;'ljwf l;kmfl/; u/]sf]
b]lvG5 .
ljefun] lgofds lgsfosf] x}l;otdf g]kfn ljB't k|flws/0f / ljB't pTkfbg ug]+ cGo
of]hgfsf] dfusf cfwf/df eG;f/ / d"No clej=l4 s/ 5'6sf nflu ;DalGwt eG;f/ sfof+no /
ljb]zL d'b|f e'QmfgL ;'ljwfsf nflu g]kfn /fi6\ a}snfO+ l;kmfl/; u/]sf] b]lvG5 . 5'6sf] nflu l;kmfl/;
ul/Psf ;fdfgx? g]kfndf pTkfbg x'g g;Sg] cfwf/ v'nfpg] u/]sf] 5}g . l;kmfl/;cg';f/ sfo+ eP
gePsf] cg'udg;d]t u/]sf] b]lvPg .
5. lg/LIf0f Pj_ cg'udg Y hnljB't cfof]hgf cg'dltkq;DaGwL lgb]+lzsf, @)^* df ljefun] hnljB't
cfof]hgfsf] nflu k|j4+saf6 lgj]bg cg'dltkq k|fKt ug]+, 5fglag Pj_ d"Nofsg ug]+ / of]Uo k|j4+ssf]
5gf}6 u/L ljB't ;j]+If0f / pTkfbgsf nflu cg'dltkq hf/L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . ljefuaf6 xfn
ljB't pTkfbg ;j]+If0fdf &( cfof]hgfaf6 % xhf/ !@* d]ufjf6sf] sfo+ eO/x]sf], pTkfbgdf (!
of]hgfn] @ xhf/ !$* d]ufjf6 hnljB't pTkfbgsf] sfo+ ul//x]sf], ljB't k|zf/0f ;j]+If0fdf !)# /
ljB't k|zf/0fdf %% cfof]hgfn] sfo+ ul//x]sf 5g\ . ljB't pTkfbg OhfhtkqnfO+ kf/bzL+ /
Jojl:yt agfpg e"-;"rgf k|0ffnLdf cfwfl/t nfO:f]G; Joj:yfkg k|0ffnL nfu" ug]+ pNn]v u/]sf]df
sfof+nosf] j]e ;fO+6df clen]v;Dd /fv] tfklg ;km\6j]o/df k|ult l:ylt v'Ng] ljj/0f /fv]sf]
b]lvPg . hnljB't cfof]hgfx?sf] lg/LIf0f cg'udgaf6 lbPsf lgb]+zg tyf ;'emfj;DaGwL ljj/0f
dfu ul/Psf]df k]z ePg .
^. /f]oN6L bflvnf Y ljB't P]g, @)$( sf] bkmf !! sf] pkbkmf [!{ df Jofkfl/s pTkfbg z'? u/]sf]
kGw| jif+;Dd k|lt hl8t lsnf]jf6 jflif+s Ps ;o ?k}ofF / k|lt o'lg6 [lsnf]jf6 306f{ ;/b/ laqmL
d"Nosf] b'O+ k|ltztsf b/n] / ;f] cjlwkl5 k|lt hl8t lsnf]jf6 jflif+s Ps xhf/ ?k}ofF / k|lt o'lg6
[lsnf]jf6 306f{ ;/b/ laqmL d"Nosf] bz k|ltztsf b/n] g]kfn ;/sf/nfO+ /f]oN6L a'emfpg'kg]+
Joj:yf 5 . ljleGg $* hnljB't cfof]hgfsf] pTkflbt / hl8t Ifdtfsf] cfwf/df ut jif+;Dd p7\g
af_sL;d]t ?-! ca+ #% s/f]8 @@ nfv /x]sf]df of] jif+ ?-! ca+ !# s/f]8 &( nfv c;'n eO+ ?-@!
s/f]8 $# nfv c;'n ug+ af_sL /x]sf] 5 . ljefun] k|To]s jif+ hl8t Ifdtfsf] cfwf/df x'g] /sd dfq
nut sfod u/L ;f] jif+ c;'n ePsf] /sd dfq b]vfpg] u/]sf] 5 . ljutb]lv p7\g af_sL /f]oN6L lx;fadf
b]vfPsf] 5}g . ;dod} lx;fa olsg u/L /f]oN6L /sd c;'n ug'+kb+5 .
& cg'dltkq Y ljB't P]g, @)$( sf] bkmf $ sf] pkbkmf [@{ df b/vf:t k/]sf] ldltn] ;j]+If0f
cg'dltkqsf] xsdf #) lbgleq / pTkfbg, k|;f/0f jf ljt/0f cg'dltkqsf] xsdf !@) lbgleq
cg'dltkq lbg'kg]+ Joj:yf 5 . ljefudf ;j]+If0f cg'dltkqsf nflu @)^# b]lvsf lgj]bgdWo] !!! /
ljB't pTkfbgtk+m @)^% b]lvsf &# ;d]t !*$ lgj]bgpk/ sf/afxL x'g af_sL b]lvPsf] 5 . o:t} ^
cfof]hgfn] @%) d]ufjf6sf] ;j]+If0fsf] nflu cg'dlt lnPsf]df ;Demf}tfcg';f/ cg'dltkq gjLs/0f
u/]sf] 5}g . k|fKt lgj]bgpk/ ;dod} lg0f+o u/L 6'uf] nufpg'kb+5 .

a'9Lu08sL hnljB't cfof]hgf


8 k/fdz+bftf vr+ Y cfof]hgfsf] ;DefJotf cWoog tyf lj:t=t l8hfOgsf] nflu 5gf}6 ePsf] Ps
ljb]zL k/fdz+bftf;_u @)^(.$.!& df ePsf] ;Demf}tfcg';f/ ;DalGwt b]zsf] d"No;"rLsf] cfwf/df
d"No ;dfof]hg lbg] Joj:yf ePsf]df ;"rL k]; gu/L ?-^& nfv e'QmfgL lbPsf]n] d"No;"rL k];
94 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M phf+ dGqfno
ug'+kb+5 . ;fy} k/fdz+bftfsf :yfgLo ;xfos sd+rf/Lsf] kfl/>ldsdf a9L e'QmfgL ePsf] ?-% nfv
@) xhf/ c;'n ug'+kb+5 .
9. ljb]z e|d0f vr+ Y ;Demf}tfcg';f/ cfof]hgf;_u ;DalGwt k|fljlws cg'ejsf nflu k|mfG; hf_bf /
cfp_bf nfUg] vr+ k/fdz+bftfn] Joxf]g]+ Joj:yf 5 . ;f] Joj:yfcGtu+t kbflwsf/Lnufot ^ sd+rf/L
k|mfG; uPsf] b}lgs eQf tyf e|d0f vr+afkt ?-#! nfv vr+ n]v]sf] 5 . sfo+qmd;_u k|ToIf ;_nUg
sd+rf/La]u/ ul/g] vr+ lg?T;flxt ug'+kb+5 .

gnl;_uf8 hnljB't cfof]hgf


10. k|ult Y hfh/sf]6 lhNnfsf] gnl;_uf8 gbLaf6 $!) d]ufjf6 hnljB't pTkfbg ug]+ p2]Zon] @)^(
df :yflkt cfof]hgfsf] nfut cg'dfg ?-^$ ca+ !% s/f]8 /x]sf] 5 . k|fKt ljj/0fcg';f/ ;jf/L
;fwg vl/b tyf sRrL k|j]z dfu+ lgdf+0fnufotsf sfo+df xfn;Dd ?-!( s/f]8 ^% nfv vr+
ePsf] 5 . of] jif+sf] nIodWo] ljQLotk+m &)-* k|ltzt / ef}ltstk+m ^%-& k|ltzt dfq k|ult ePsf]
5.
11 hUufwgL k'hf+ Y hUuf k|flKt P]g, @)#$ cg';f/ ljleGg &) JolQm, ;_:yf tyf ljBfnox?sf] gfddf
/x]sf] hUuf clwu|x0f u/L ? !_) s/f]8 !! nfv d'cfJhf ljt/0f u/]sf]df cfof]hgfsf] gfddf
hUufwgL k|df0fk'hf+ k|fKt ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m * lgsfodf ?=^% s/f]8 *^ nfv %) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ?=@^ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=^% s/f]8 *^ nfv @$ xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo]
?=!^ s/f]8 #$ nfv $) xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .

95 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


s=lif ljsf; dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t #$! sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-!* ca+ ** s/f]8 !( nfv, /fh:j ?-
@$ s/f]8 #^ nfv, w/f}6L ?-!& s/f]8 #& nfv / cGo sf/f]af/ ?-% s/f]8 (@ nfv;d]t ?-!( ca+ #%
s/f]8 *$ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 . pQm /sddf /fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfnosf] ?-!
s/f]8 (& nfv / jg tyf e"Y;_/If0f dGqfnosf] ?-!) s/f]8 @^ nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno dftxtsf cGo ;_:yf, ;ldlt !# sf] ?-^ ca+ @) s/f]8 %& nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]jf/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

;/sf/L sfof{no
1. cg'bfg ljt/0f — dGqfnon] of] jif{ ljleGg JolQm, ;d"x, ;xsf/L ;+:yfnufotnfO{ #( sfo{qmdsf]
nflu b]xfocg';f/ ?=!) ca{ &! s/f]8 %* nfv cg'bfg lbPsf] 5M
-? nfvdf_
d'Vo sfo{qmd ah]6 ?= vr{ ?= k|ult
ljz]if s[lif pTkfbg -/f;folgs / h}ljs dn 54967 54825 dn @&*%)) d] = 6g / pGgt jLp &*@@ d]=6g
tyf jLpdf d"No cg'bfg_
o'jfnlIft sfo{qmd -t/sf/L v]tL, Rofpv]tL, 3477 2640 &%@@ o'jf ;+nUg ePsf
df}/Lkfng / dT:okfng_
s[lif k|;f/ sfo{qmd 8042 7370 jLh j[l4 %**@ x]S6/ , Rofp jLp ljt/0f !&#^))
jf]tn, tflnd (@*) k6s ,
;xsf/L v]tL ;fgf l;FrfO tyf dnjLp 9'jfgL 2330 2080 ;fgf l;FrfO lgdf{0f dd{t #!^*, ;fgf l;FrfO l:sd
;~rfng (@
Jofj;flos s[lif tyf Jofkf/ cfof]hgf 1577 656 pkcfof] hgf ;~rfng %!&, n3' cg'bfg ;~rfng *
;fgf tyf demf}nf s[ifs cfo:t/ j[l4 cfof]hgf 3500 487 pkcfof]hgf sfo{Gjog @)), tflnd ;~rfng !)
s[lif tyf vfB ;'/Iff cfof]hgf 8248 6238 ;fgf cg'bfg !)!, kf7L ljt/0f !%)), s[ifs
kf7zfnf %*(
pRr kxf8 s[lif Joj;fo tyf lhljsf]kfh{g 1750 1750 k|:tfj 5gf}6 @$(, s[lif Joj;fo cg'bfg $)(
;'wf/ cfof]]hgf
ls;fgsf nflu pGgt jLp lahg sfo{qmd 129 129 k'/s cg'bfg (^, s[ifs kf7zfnf !#%, afv|fsf] ks]6
If]q 5gf}6 !)
kz' ljsf; ;]jf sfo{qmd 2980 1543 hd]sf] jLo{ pTkfbg ^!!))) 8f]h, lnlSj8 gfO6«f]hg
@)*,))) ln6/ ljt/0f, kz' gZn ;'wf/ !^%#%)
kz' ;]jf k|;f/ sfo{qmd lhNnf:t/ 17428 17428 pGgt kz' *!%, s'v'/f rNnf #%)&) ljt/0f / kz'
s[lqd uef{wfg $*^^(!
PsLs[t hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf 2305 2226 kfgL ;Íng kf]v/L / l:k|+sn **, k"/s cg'bfg !*(,
o'jf nlIft sfo{qmd #@) hgf
afnL ljsf; sfo{qmd 1234 990 ds} jLp @!*, wfgsf] jLp #%) d]=6gdf cg'bfg /
ds} 5f]8fpg] d]l;g ljt/0f %*
pRr d"No s[lif j:t' cfof]hgf 3700 1200 k'/s cg'bfg !@! pkcfof]hgf
cGo sfo{qmdx? 8133 7596 ljleGg
hDdf 119800 107158
nfut ;xeflutfsf cfwf/df cg'bfg pknAw u/fpg] / pknAw /sdeGbf cg'bfgsf] dfu
a9L cfpg] sf/0fn] ;]jf k|jfxdf sl7gfO ePsf] dGqfnon] pNn]v u/]sf] 5 . t/ ?= ! ca{ @^ s/f]8
$@ nfv ah]6 vr{ gu/L afFsL /x]sf] b]lvof] . pko'{Qmfg';f/ cg'bfg vr{sf] :jtGq ?kdf cWoog
gePsf] tyf dGqfno ljefu h:tf s]Gb|Lo lgsfox?af6 cg'bfg kl/rfng ;DaGwdf cg'udg u/]sf]
b]lvFb}g .
96 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
1.1 ljut % jif{{df pknAw u/fPsf]] s[lif cg'bfg / pTkfbg ;DaGwL ljj/0f b]xfocg';f/ 5M

cg'bfg s[lif If]qsf] cfly{s j[l4 k|ltzt vfBfGg pTkfbg d]=6g


cfly{s jif{
-?=s/f]8df_ nIo k|ult nIo k|ult
2067/68 267 3.9 4.5 7762 8615
2068/69 323 3.9 4.6 9050 9561
2069/70 489 3.9 1.1 9561 8738
2070/71 899 4.0 4.7 9480 9563
2071/72 1071 4.5 1.9 10210 9563
dGqfnoaf6 ljtl/t cg'bfg / pTkfbsTj j[l4 ;DaGwdf cWoog ubf{ @)^&.^* sf] t'ngfdf
@)^*.^( df cg'bfg @)=(& k|ltzt j[l4 ePsf]df pTkfbgdf !)=(* k|ltzt dfq j[l4 ePsf],
@)^*.^( sf] t'ngfdf @)^(.&) df cg'bfgdf %!=#( k|ltzt j[l4 ePsf]df pTkfbg *=^) k|ltzt
36L ePsf], @)^(.&) sf] t'ngfdf @)&).&! df cg'bfgdf *#=*$ k|ltzt j[l4 ePsf]df pTkfbgdf
(=$$ k|ltzt dfq j[l4 ePsf] / @)&).&! sf] t'ngfdf @)&!.&@ df cg'bfg !(=!# k|ltztn] j[l4
ePsf]df pTkfbg j[l4 ePsf] b]lvb}g . cg'bfg j[l4sf] t'ngfdf pTkfbg j[l4b/ Go"g /x]sf]n] cg'bfg /
pTkfbgaLr ;DaGw /x]sf] b]lvPg . ctM pTkfbg / pTkfbsTj;Fu cfa4 u/L cg'bfg kl/rfng
ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
1.2 ljtl/t cg'bfgdWo] dGqfnon] b]xfosf & ;+:yfnfO{ ?=^ ca{ @ s/f]8 (! nfv pkNfAw u/fPsf] 5 .
-?=nfvdf_
cg'bfg kfpg] ;+:yf sfdsf] ljj/0f cg'bfg ?= vr{ ?= afFsL ?=
s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8 /;folgs / cGo dndf d"No cg'bfg 3,70,39 3,70,39 -
;fN6 6«]l8ª skf]{/];g lnld6]8 /;folgs dndf d"No cg'bfg 1,91,15 1,84,57 6,58
/fli6«o jLp lahg sDklg ln= wfg uxF'sf] jLpdf d"No cg'bfg 17,37 15,54 1,83
Ps ufFp Ps pTkfbg sfo{qmd 6,00 6,00 0
s[lif pBd s]Gb|
Ps lhNnf Ps pTkfbg sfo{qmd 4,00 3,82 18
g]kfn s[lif ;xsf/L s]Gb|Lo ;+3 cGt/{fli6«o kfl/jfl/s v]tL sfo{qmd 50 50 0
aLdf ;ldlt afnL tyf kz'k+IfL aLdf 11,00 9,97 1,03
b'Uw ljsf; ;+:yfg ufO{dfO{ sfo{qmd 2,50 2,25 25
s'n hDdf 6,02,91 5,93,04 9,87
s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8n] cg'bfg pknAw u/fPsf] eGbf ?=@ s/f]8 #^ nfv a9L vr{
b]vfP tfklg dflysf] tflnsfdf pknAw u/fPsf] cg'bfgnfO{ g} ;dfj]z ul/Psf] 5 . vr{ geO{ afFsL
/x]sf] ?=( s/f]8 *& nfvdWo] jLp lahg sDkgL ln=n] ?=! s/f]8 *# nfv n]vfk/LIf0faf6
cf}NofPkl5 lkmtf{ u/L ;l~rt sf]if bflvnf u/]sf] 5 . afFsL $ ;+:yfsf] ?=* s/f]8 $ nfv ;l~rt
sf]if bflvnf ug'{kb{5 .
g]kfn s[lif ;xsf/L ;+:yf s]Gb|Lo ;+3nfO{ lhNnf / ufFp ljsf; ;ldltdf ljleGg tfnLd,
uf]i7L, ¥ofnL h:tf sfo{qmd ;~rfng ug]{, k|rf/ k|;f/ ug]{ / dGqfno:t/df v]tL jif{ ;g\ @)!% sf]
d"Nofsg / k|ltj]bg sfo{sf] nflu ?=%) nfv ;zt{ cg'bfg pknAw u/fPsf] 5 . cg'bfgaf6 ePsf]
pknlAw ;DaGwdf dGqfnoaf6 cg'udg u/]sf] kfOPg .
1.3 s[lif Joj;fo ;~rfng tyf s[lif ko{6g k|j4{gsf nflu Ps ufFp Ps pTkfbg sfo{qmdcGtu{t ##
lhNnfdf ?=$ s/f]8 / Ps lhNnf Ps pTkfbg sfo{qmd cGtu{t !$ lhNnfdf ?=^ s/f]8 ;d]t ?=!)
s/f]8 s[lif pBd s]Gb|nfO{ ;zt{ cg'bfg pknAw u/fPsf]df ?=( s/f]8 *@ nfv vr{ u/]sf] ljj/0f k]z
u/]sf] 5 . dGqfnon] Ps ufFp Ps pTkfbg sfo{sf] nflu Psd'i6 cg'bfg pknAw u/fPsf] ?=$ s/f]8dWo]
sfo{qmd ;~rfngdf ?=@ s/f]8 (& nfv / ;lrjfno ;~rfngdf ?=! s/f]8 # nfv -@%=&% k|ltzt_
vr{ u/]sf] b]lvof] . k|zf;lgs vr{ lgoGq0f u/L cg'bfg /sd nlIft sfo{df dfq kl/rfng ug'{kb{5 .
97 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
s[lif Joj;fo pBf]u :yfkgf / s[lif ko{6g k|j4{g sfo{qmd ;~rfng ug{ @)&! kmfNu'0f /
@)&@ c;f/df cg'bfg pknAw u/fPsf]df sfo{;DkGg ePsf] cfwf/ b]lvb}g . s]Gb|sf] n]vfk/LIf0f
k|ltj]bg lnO{ cg'bfg vr{sf] pknlAw dfkg ug'{kb{5 .
1.4 of] jif{ s[lif ;fdu|L sDklg ln= / ;fN6 6«]l8ª skf]{/];gn]] @ nfv &* xhf/ %)) d]l6«s 6g /f;folgs
dnsf] d"No cg'bfgdf ?=% ca{ %& s/f]8 #@ nfv vr{ u/]sf] b]lvof] . s[lif ;fdu|L sDkgL ln= nfO{ ?=#
ca{ &) s/f]8 #( nfv cg'bfg pknAw u/fPsf]df ?=# ca{ &@ s/f]8 &% nfv vr{ u/L ?=@ s/f]8 #^
nfv a9L vr{ ePsf] hgfPsf] 5 . sDkgLsf]] ljQLo ljj/0fdf g]kfn ;/sf/af6 cg'bfg lgsf;f k|fKt ?=#
ca{ (& s/f]8 %@ nfv cfDbfgL b]vfPsf]n] ?=@& s/f]8 !# nfv km/s kg{ uPsf] 5 . sDkgLn] sfo{qmd
;~rfngdf ?=#) s/f]8 $! nfv vr{ b]vfPsf]df ;f]sf] k|df0f k]; u/]sf] 5}g . To;}u/L ;fN6 6«]l8ª
skf]{/];gnfO{ *@ xhf/ %)) d]l6«s6g /f;folgs dnsf] nflu ?=! ca{ (! s/f]8 !% nfv ;zt{ cg'bfg
pknAw u/fPsf]df ?=! ca{ *$ s/f]8 %& nfv vr{ u/]sf]5 . ;f] vr{dWo] dn ;j]{If0f vr{ ?=% nfv /
;~rfng vr{ ?=!@ s/f]8 $! nfv;d]t ?=!@ s/f]8 $^ nfvsf] k|df0f k]; u/]sf] 5}g .
1.5 cg'bfg /sdsf] lx;fa km/kmf/s l;kmfl/; sfo{6f]nLn] dn k|flKtsf] lx;fa, cfjlws k|ltj]bg, nfut
cg'dfgsf] gD;{ tof/L / b//]6 ;d]t cBfjlws gu/]sf] hgfPsf] 5 . hxfh ef8f, Kofls¨ vr{, aLdf
lk|ldod , la8 a08, ;j]{o/ z'Ns / snsQfb]lv uf]bfd;Ddsf] 9'jfgL ef8f s[lif ;fdu|L sDkgLn]
o'l/of, 8LPkL / kf]6f; ;a} dndf cd]l/sL 8n/ !)#=(# /fv]sf]df ;fN6 6]«l8ª skf]{/];gn] cd]l/sL
8n/ qmdzM !$!=%, !$$=)^ / !$!=)% /fvL k|lt d]l6«s6g #&=%&, $)=!#, #&=%& a9Ln] nfut
cg'dfg u/]sf] 5 . a9L b/df nfut cg'dfg tof/ ubf{ s[lif ;fdu|L sDkgL ln=sf] k|lt d]6«Ls 6g
d"No cg'bfg ?=!( xhf/ !* /x]sf]df ;fN6 6«]l8Ë skf]{/];gsf] ?=@@ xhf/ #&@ x'g uO{ *@ xhf/
%)) d]l6«s6gsf] ?=@& s/f]8 ^& nfv a9L vr{ x'g uPsf] 5 . o; ;DaGwdf cfjZos ;'wf/
ug'{kb{5 .
2. o'jf nlIft sfo{qmd — of] jif{ o'jf nlIft s[lif Joj;fo ;~rfngcGtu{t Jofj;flos a]df};dL
t/sf/L v]tLsf] nflu ?=!& s/f]8 *$ nfv, Rofp v]tL tyf df}/Lkfngsf] nflu ?=@ s/f]8 (* nfv
tyf dT:o kf]v/L lgdf{0f ug{ ?=% s/f]8 %* nfv;d]t ?=@^ s/f]8 $) nfv o'jf s[ifsnfO{ cg'bfg
pknAw u/fPsf] 5 .
lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, afFs]n] t/sf/L v]tLsf] nflu &!, l;/xfn] %#, ;Kt/Ln] %( /
/flghd/f l;FrfO cfof]hgf s}nfnL -s[lif ljsf;_ n] %& ;d]t @$) o'jfnfO{ ?=! s/f]8 #^ nfv *!
xhf/ cg'bfg pknAw u/fPsf]df qmdzM %, @, * / !@ ;d]t @& o'jfn] t/sf/L v]tL gu/]sf] ljj/0f
k]z ePsf] 5 . ;/sf/L cg'bfg k|fKt u/L s[lif Joj;fo ;~rfng gu/]sf]n] pknAw u/fPsf] ?=!)
nfv c;'n x'g'kb{5 .
3. k/fdz{ ;]jf vr{ — dGqfnocGtu{t ;~rflnt lgDg $ cfof]hgfsf] s'n nfut ?=!$ ca{ @* s/f]8
*$ nfv /x]sf]df tL cfof]hgfn] of] jif{ ?=! ca{ @$ s/f]8 @* nfv;d]t xfn;Dd ?=# ca{ ($
s/f]8 ^& nfv vr{ u/]sf] dWo] k/fdz{ ;]jfdf dfq ?=! ca{ !! s/f]8 *@ nfv vr{ u/]sf 5g\ .
k/fdz{ ;]jfdf !*=)@ b]lv #(=%$ k|ltzt ;Dd vr{ u/]sfn]] k/fdz{ vr{df lgoGq0f x'g'kb{5 .
-?= nfvdf_
xfn;Ddsf]
k/fdz{
s'n nfut of]] jif{sf] xfn;Ddsf]] vr{ dWo]
cfof]hgfsf] gfd ;]jfsf] vr{
?= vr{ ?= vr{ ?= k/fdz{ ;]jf
?=
vr{ k|ltzt
Jofj;flos s[lif tyf Jofkf/ cfof]hgf 6,22,30 47,56 1,54,23 27,80 18.02
;fgf tyf demf}}nf s[ifs cfo:t/ j[l4 cfof]hgf 1,56,78 14,13 62,79 22,06 35.14
pRr d"No s[lif j:t' ljsf; cfof]hgf 1,47,42 24,80 59,66 23,59 39.54
s[lif tyf vfB ;'/Iff cfof]hgf 5,02,34 37,79 1,17,99 38,37 32.52
hDdf 14,28,84 1,24,28 3,94,67 1,11,82 28.33
98 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
4. vfBfGg ld;fj6 — vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f ljefu / cGtu{t kfFr If]qLo sfof{no dWo] df]/ª,
?kGb]xL, afFs] / s}nfnLaf6 @)&!.&@ df ljleGg lhNnfaf6 @ xhf/ # ;o @# vfB j:t'sf] gd"gf
;Íng u/L k/LIf0f ubf{ @@^ gd'gf Go"g u0f:t/ / u'0f:t/xLg b]lvPsf] 5 . u'0f:t/xLg b]lvPsf dWo]
ljefun] %#, df]/ªn] $!, ?kGb]xLn] !@ / afFs]n] !( ;d]t !@% pTkfbs tyf ljt/s lj?4 ;DalGwt
lhNnf k|zf;g sfof{nodf d'2f bfo/ u/]sf] ljj/0f k]; ePsf] 5 . s}nfnLdf u'0f:t/xLg b]lvPsf @%
gd'gf eP tfklg s'g} sf/afxL u/]sf] 5}g . d'2f bfo/ ePsf dWo] ?kGb]xL lhNnf k|zf;g sfof{noaf6
# d'2f km5\of}{6 ePsf] / cGo lhNnfaf6 d'2f km5\of}{6 geO{ of] jif{sf] dfq !)# d'2f km5\of}{6 x'g afFsL
b]lvG5 . xfn ;Dd km5\of}{6 x'g afFsL d'2fsf] ljj/0f ljefu;Fu dfu ul/Psf]df pknAw ePg .

s[lif ljefu
5. jLp ljt/0f — s[lif sfo{qmd ;~rfng lgb]{lzsfdf wfgsf] jLp k|ltx]S6/ %) s]=hL= / ds} jLp @%
b]lv #) s]=hL= ;Dd nfUg] pNn]v 5 . lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, emfkfn] ?=@) nfvsf] ds} tyf
wfgsf] jLp #) xhf/ @* s]=hL= vl/b u/L ds}sf] jLp k|ltJolQm @& s]=hL= / wfgsf] jLp &) s]=hL=
;Dd ljt/0f u/]sf] 5 . ;'g;/Ln] ?=!$ nfvsf] @) xhf/ ^%) s]=hL=ds}sf] jLp vl/b u/L s[ifs
;d"x tyf ;xsf/L ;+:yfnfO{ ljt/0f u/]sf] t/ s[ifsn] a'em]sf] k|df0f gePsf], sf:sLn] ?=!) nfvsf]
!@ xhf/ ^&# s]=hL= ds}sf] jLp vl/b u/L @* s[ifsnfO{ $) s]=hL=, !! s[ifsnfO{ %) s]=hL= /
tgx'Fn] k|lt s]=hL= ?=*) sf b/n] ds} jLp vl/b u/L # s[ifsnfO{ !)) s]=hL=, @ s[ifsnfO{ @))
s]=hL=/ cGo @ s[ifsnfO{ @%) s]=hL=sf b/n] ljt/0f u/]sf] 5 . s[ifssf] hUuf olsg gu/L dfkb08
a]u/ jLp ljt/0f ug'{ plrt ePg .
6. ahf/ ;]8 lgdf{0f — s[lif pkh ahf/ :ynsf] Joj:yf tyf ;~rfng;DaGwL lgb]{lzsf, @)%# df
ahf/ :yn lgdf{0f ug'{k"j{ hUufsf] If]qkmn olsg u/L ;xsf/L ;+:yfsf] hUufdf ahf/ :yn lgdf{0f
ul/g] pNn]v 5 . lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, ;'g;/Ln] Ps JolQmsf] gfddf /x]sf] hUufdf s[lif
j:t' ;Íng s]Gb| lgdf{0f u/]sf] hgfO{ Ps ;xsf/L ;+:yfnfO{ ?=% nfv / emfkfn] Ps ;xsf/L
;+:yfnfO{ s[lif j:t' e08f/0f u[x lgdf{0fdf ?=$ nfv hUuf wgLk'hf{ a]u/ e'QmfgL u/]sf] 5 .
lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, ;nf{xLn] !) ahf/ ;]8 lgdf{0fdf hUufwgL k'hf{a]u/ ?=$* nfv
/ lrtjgn] P]nfgL hUufdf ahf/ ;]8 lgdf{0f u/]afkt Ps ;+:yfnfO{ ?=% nfv e'QmfgL u/]sf 5g\ .
dxf]Q/Ln] hUufwgL k'hf{ a]u/ / lgdf{0f :yn;Dd gv'nfO{ Ps lgdf{0fJoj;foLnfO{ ?=% nfv e'QmfgL
u/]sf] b]lvof] .
7. /fxt ljt/0f — /fxt sfo{qmd sfo{Gjog lgb]{lzsfsf] bkmf -v_ df b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf] lg0f{o
cg';f/ lhNnfsf] nflu cfjZos kl/df0fdf s[lif ;fdu|L vl/b u/L ljt/0f ug]{ Joj:yf 5 . ;fj{hlgs
vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ af]nkqsf] dfWodaf6 s[lif cf}hf/ pks/0f vl/b u/L ljt/0f
ug'{kg]{df lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, ;nf{xLn] of] jif{ ;'Vvf v8]/L /fxtafkt kfOk, kDk;]6, :ofnf]
6\oa'j]n, ljB'tLo df]6/ h:tf s[lif cf}hf/ tyf pks/0f #%% s[ifsn] ^ laqm]tfdfk{mt vl/b u/]sf]
lan k]; u/]cg';f/ tL laqm]tfnfO{ ?=@ s/f]8 ^^ nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . s[lif pks/0f pknAw
u/fPkl5 ;f]sf] clen]v sfof{non] /fvL lgoldt cg'udg u/]sf] 5}g . s[ifsnfO{ JolQmut / ;fd"lxs
?kn] pknAw u/fPsf] cf}hf/ pks/0f ;b'kof]usf] Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
To;}u/L alb{ofn] aaO{, s0ff{nL, dfgvf]nfnufotsf gbLx?df @)&!.$.@( / #) ut] cfPsf]
af9Laf6 ePsf] Ifltafkt ?=^ s/f]8 @ nfv /fxt sfo{qmddf vr{ u/]sf] 5 . k|lt:kwf{ a]u/ kDk;]6
@$#, af]l/ª !&$ / kfgL tfGg] df]6/ %! ;d]t $^* yfg vl/b u/]sf] lan k]; u/]cg';f/ sfof{non]
laqm]tfnfO{ ?=@ s/f]8 $ nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] . cf}hf/ pks/0fsf] kl/rfng / pkof]udf ;j}
;b:osf] kx'Fr /x] g/x]sf] ;DaGwdf cg'udg ug'{kb{5 .
8. kmnk"mn 7]Ssf — pi0f k|b]lzo afujfgL s]Gb|, ;nf{xLn] cfFk ?=*% nfv %) xhf/, lnrL ?=@) nfv
!! xhf/ / cDaf ?=## xhf/;d]t ?=! s/f]8 % nfv ($ xhf/ laqmL d"No cg'dfg u/L @)&@.!.@*

99 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
df af]nkq ;"rgf k|sfzg u/]sf]df cfFk / lnrLdf s;}n] saf]n gu/L cDafsf] nflu ?=## xhf/
saf]n u/]cg';f/ laqmL u/]sf] 5 . bf];|f] k6s @)&@.@.!$ df cfFk / lnrL laqmL ug{ af]nkqsf] ;"rgf
k|sflzt ubf{ af]nkq gk/]sf]n] 8fFs a9fa9 u/L ?=^( nfvdf cfFk laqmL u/]sf] 5 . lnrLtkm{ 8fFs
a9fa9df ;d]t s;}n] efu glnPsf] sf/0f Go"g kl/df0fdf cdfgtaf6 laqmL ubf{ ?=! nfv & xhf/
/fh:j cfDbfgL u/]sf] / afFsL /x]sf] lnrL s'lxP/ uPsf] hgfPsf] 5 . pko'{Qm l:yltdf nfut
cg'dfgeGbf ?=#^ nfv /fh:j 36L c;'n ePsf] 5 . kmnk"mnsf] plrt e08f/0f u/L laqmL ljt/0fsf]
Joj:yf ug'{kb{5 .
9. hUuf tyf ejgsf] pkof]u — afujfgL s]Gb|, hf}+af/L O{nfdsf]] sl/a * xhf/ % ;o /f]kgL hUufsf]
;+/If0f u/]sf] 5}g . To;}u/L rGb|8fFuL jLp lahg tyf b'Uw ljsf; ;ldlt, emfkfsf] %@ x]S6/ hUuf
/x]sf]df #^ x]S6/ k|of]u ePsf] / k|of]u x'g g;s]sf] !^ x]S6/dWo] & x]S6/ cltqmd0f ePsf] pNn]v 5 .
hUufdf ePsf] cltqmd0f x6fO{ pkof]udf Nofpg'kb{5 .
10. s[lif oGq pks/0f — s[lif OlGhlgol/ª lgb]{zgfnon] ;xsf/L ;+:yf / s[ifs ;d"xnfO{ #( lhNnfdf
kfj/ l6n/ ! xhf/ @((, ldlgkfj/ l6n/ ! xhf/ *, P06L :sL8 lXjn (^* nufot * lsl;dsf #
xhf/ %(% yfg oGq pks/0f 5gf}6 ePsf cfk"lt{stf{ % / cfk"lt{stf{sf l8n/ !^ dfkm{t s[ifsn]
a'emL lnPsf] hgfO{ ?=& s/f]8 @@ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . s[ifs 5gf}6sf] cfwf/ / cg'bfgsf]
dfkb08 tof/ ug'{kb{5 .
kz';]jf ljefu
11. /fxt ljt/0f — e"sDk k|efljt If]qsf kz'k+IfLsf] pkrf/ tyf kLl8t s[ifsx?nfO{ dfkb08adf]lhd
/fxt ljt/0f ug{ s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltaf6 kz' :jf:Yo lgb]{zgfnonfO{ ?=@ s/f]8 %)
nfvsf] clVtof/L k7fPsf] dWo] /fxt sfo{qmddf ?=@ s/f]8 !) nfv vr{ u/]sf] 5 . vr{dWo]] c:yfoL
;]N6/ kfn ! xhf/ ^)) yfgsf] ?=$) nfv, aflN6g, af6f / hu ^ xhf/ yfgsf] ?=@( nfv, ufO{,
e}+;L / a+u'/sf] bfgf ^) xhf/ s]=hL=sf] ?=@! nfv, ;lh{sn ;fdfg vl/bdf ?=!$ nfv / ljleGg
cf}iflw tyf EoflS;g vl/bdf ?=*) nfv vr{ u/]sf] 5 . vl/b ePsf ;fdu|L, cf}iflw / EoflS;gx?
e"sDkaf6 clt k|efljt !$ / k|efljt ^ lhNnf;d]t @) lhNnfsf kz';]jf sfof{nonfO{ x:tfGt/0f
u/]sf] 5 . kz';]jf sfof{non] e"sDk kLl8t s[ifssf] klxrfg u/L ;fdu|L ljt/0f u/]sf] k|df0f k|:t't
ePg . kz'k+IfLx?sf] pkrf/df vr{ ePsf] EoflS;g / ;lh{sn ;fdu|L tL sfof{nosf] lhG;L vftfdf
cfDbfgL hgfPsf] k|df0f;d]t k]; ePsf] 5}g .
Jofj;flos s[lif tyf Jofkf/ cfof]hgf
12. cfof]hgf ;~rfng — cfof]hgfsf] s'n ah]6 ?=^ ca{{ @@ s/f]8 #) nfvdWo] of] jif{ ?=$& s/f]8 %^
nfv;d]t xfn;Dd ?=! ca{ %$ s/f]8 @# nfv vr{ u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
12.1 s[lif Joj;fo ;~rfng ug{ dWodf~rn ljsf; If]qcGtu{t ;Demf}tf eO{ k|yd / bf];|f] ls:tf ?=#*
nfv cg'bfg k|fKt u/]sf # pk–cfof]hgfn] xfn;Dd sfo{qmdsf] p2]Zocg'?k cfof]hgf ;~rfng
gu/]sf]n] pQm /sd c;'n x'g'kb{5 . ;fy} ;Demf}tf ePsf] cGo @ pk–cfof]hgfnfO{ ?=%% nfv
cg'bfg pknAw u/fPkl5 s[lif Joj;fonfO{ lg/Gt/tf glbPsf] x'Fbf ;f] pknAw u/fPsf] /sd c;'n
x'g'kb{5 .
12.2 dWoklZrdf~rn ljsf; If]qcGtu{t @)&! ;Dd sfo{ ;DkGg ug{ @)^( df ;Demf}tf ePsf #
pkcfof]hgfnfO{ klxnf] / bf];|f] ls:tfafkt ?=$* nfv cg'bfg pknAw u/fPsf]df xfn;Dd sfo{
;DkGg gePsf] Pj+ pk–cfof]hgf ;Gtf]ifhgs ?kn] ;~rfng gePsf] pNn]v 5 . ;~rfng x'g
g;Sg] ePdf cg'bfg /sd lkmtf{ u/fpg'kb{5 .

100 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
12.3 dWodf~rn ljsf; If]qcGtu{t # pkcfof]hgf;Fu ?=! s/f]8 @ nfv, klZrdf~rn ljsf; If]qcGtu{t
!# pk—cfof]hgf;Fu ?=* s/f]8 *^ nfv, dWoklZrdf~rn ljsf; If]qcGtu{t # pk—cfof]hgf;Fu
?=() nfv / ;'b"/ klZrdf~rn ljsf; If]qcGtu{t # pk—cfof]hgf;Fu ?=# s/f]8 @! nfv;d]t
?=!# s/f]8 (( nfvsf] ;Demf}tf ePsf] 5 . sfo{;DkGg ug'{kg]{ cjlw ;dfKt eO;s] tfklg s[lif
Joj;fo ;~rfng gu/]sf]n] tL pk—cfof]hgfnfO{ yk cg'bfg glbPsf] cfof]hgfn] pNn]v u/]sf]] 5 .
pk—cfof]hgf 5gf}6 k|lqmofnfO{ j:t'lgi7 / kf/bzL{ agfpg'kb{5 .

pRr d"No s[lif j:t' ljsf; cfof]hgf


13. cfof]hgf ;~rfng — cfof]hgfsf] s'n ah]6 ?=! ca{ !( s/f]8 @! nfv dWo]] of] jif{ ?=@$ s/f]8
*) nfv;d]t xfn;Dd ?=%( s/f]8 ^^ nfv vr{ u/]sf] 5 . cfof]hgfn] & lhNnfdf pRr d"Nosf]
s[lif j:t'sf] Joj;flos pTkfbgsf] nflu ?=#* s/f]8 $) nfv nfutsf @*% pkcfof]hgfnfO{ ?=@%
s/f]8 #) nfv cg'bfg pknAw u/fpg] ;Demf}tf ePsf]df xfn;Dd ?=!$ s/f]8 #% nfv pknAw
u/fPsf] 5 . cfof]hgfn] @)^*.^(, @)^(.&) / @)&).&! df Ps jif{sf] ;dofjwL /fv]/ ;Demf}tf
ePsf !^ pk—cfof]hgfnfO{ ?=$^ nfv cg'bfg lbPsf] 5 . ;f]dWo] & pk—cfof]hgfnfO{ ?=#) nfv
cg'bfg pknAw u/fP tfklg sfo{;DkGg k|ltj]bg k]; ePsf] 5}g . pkcfof]hgf ;~rfngdf /x]
g/x]sf] ;DaGwdf cg'udg u/L k|ltj]bg klg u/]sf] 5}g . ;++emf}tf cjlw ;dfKt eO{ sfo{;DkGg
gePsf]df cg'bfg pknAw u/fPsf] /sd c;'n x'g'kb{5 .
14. n]vfk/LIf0f — dGqfnocGtu{t af/f / k;f{l:yt !! sfof{no / nlntk'/l:yt Ps sfof{non]
ljlgof]hgtkm{ ?=#! s/f]8 ^@ nfv Pj+ /fh:j, w/f}6L / cGo sf/f]af/ n]vfk/LIf0f u/fPsf]] 5}g .

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
ls;fgsf nflu pGgt jLp lahg sfo{qmd, ?kGb]xL
dWokxf8L If]qdf pGgt jLp lahgsf] pTkfbg / ljt/0f tyf ;fgf kz'kfns s[ifssf]
Jofj;foLs/0fdf k|j4{g u/L s[ifssf] hLjg:t/df lbuf] ;'wf/ Nofpg] p2]Zon] ;~rflnt sfo{qmdsf]
ldtJolotf Pj+ sfo{bIftf kIfsf] d"Nofsg ug{] p2]Zon] ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
15. ;|f]t pkof]u Y cfof]hgfsf] s'n cg'dflgt nfut ?=$ ca{ &* s/f]8 ! nfvdWo] #&=&! k|ltzt
;do JotLt x'Fbf @)&!.&@ ;Dd ;Demf}tf cg';f/sf] sfo{tflnsf adf]lhd ?=@ ca{ @^ s/f]8 (*
nfv pkof]u ug'{kg]{df hDdf ?=$@ s/f]8 *$ nfv
-nIosf] !*=*& k|ltzt / s'n nfutsf] *=(^ k|d'v sfo{;Dkfbg ;"rs (KPI)
k|ltzt_ dfq pkof]u u/]sf] 5 . pknAw ;|f]tsf]  & xhf/ s[ifsnfO{ &)) jLp pTkfbg
clwstd\ pkof]u / kl/rfng ug{] tkm{ Wofg ;d"xdf ;xefuL u/fpg],
lbg'kb{5 .  ! xhf/ eGbf a9L jLp k|bz{gL ug]{,
16. k|d'v sfo{;Dkfbg ;"rs Y k|d'v sfo{;Dkfbg  @^ :yfgLo kz' ;sng s]Gb| :yfkgf ug]{,
;"rsdWo] cfof]hgfsf] #&=&! k|ltzt ;do  @% b'Uw lrlnË s]Gb| :yfkgf ug]{,
-@)&!.&@ ;Dddf_ df @@% -@@=%) k|ltzt_ jLp  !* xhf/ 3/w'/LnfO{ ljQLo ;]jfsf]
k|b{zgL ePsf, ! -#=*$ k|ltzt_ kz' ;sng s]Gb| kx'Frdf k'¥ofpg],
:yfkgf ePsf], b'Uw lr:ofg s]Gb|sf] k|ult z'Go  * xhf/ s[ifsnfO{ shf{ k|jfx ug]{ .
/x]sf], ! xhf/ #() -!&=#& k|ltzt_ s[ifsnfO{ shf{
pknAw u/fO{ nIosf] @%=## k|ltzt k|ult /x]sf] 5 . oyfy{ ;fF\s]lts jLpsf] pTkfbg j[l4 u/L
ahf/Ls/0f ug]{, kz' pTkfbgsf] ljsf; / ;fgf ls;fgx?nfO{ lbuf] ?kdf ;]jf k|bfg ug]{, u|fdL0f

101 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
;+:yfx?sf] Ifdtf clej[l4 ug]{ nufotsf k|d'v sfo{ sfo{tflnsf cg';f/ ;~rfng x'g g;Sbf nIo
cg';f/ k|ult gePsfn] sfo{ ;Dkfbg Ifdtfdf ;'wf/ ug'{kg]{ b]lvG5 .
17. ;DklQsf] :jfldTj Y dGqfnon] @ u}/ ;/sf/L ;+:yf;Fu u/]sf] ;Demf}tf cg';f/ cfof]hgfsf] /sdaf6
vl/b x'g] k"FhLut ;fdfgsf] :jfldTj sfo{qmd ;dflKt kl5 g]kfn ;/sf/df x:tfGt/0f x'g] pNn]v 5 .
Ps ;+:yfn] @)&!.&@ ;Dd df]6/;fO{sn, Nofk6k,
lk|G6/ nufotsf ;fdfg vl/bdf ?=& nfv / csf]{ ;d:of
;+:yfn] ;jf/L ;fwg tyf cGo ;fdfg vl/bsf nflu  ;|f]t pkof]u Ifdtf sdhf]/ x'g',
?=#$ nfv ;d]t ?=$! nfv e'QmfgL u/]sf] ePtf  sfo{ ;Dkfbg ;"rs cg';f/ k|ultsf]
klg vl/b ePsf ;fdfg / ;f]sf] k|of]u ;DaGwdf cj:yf Go"g b]lvg',
sfof{nodf clen]v tyf ljj/0f /x]sf] b]lvPg .  cfof]hgfsf] ;du| sfo{ ;Dkfbg Ifdtf
g]kfn ;/sf/df :jfldTj x:tfGt/0f x'g] ;fdfgsf] sdhf]/ b]lvg' .
clen]v Joj:yfkg b'?:t /fvL pkof]usf ;DaGwdf
cg'udg ug]{ / sfo{qmd ;DkGg ePkl5 sfof{nosf] :jfldTjdf Nofpg] Joj:yf ldnfpg'kg]{ b]lvG5 .
18. Joj:yfkg vr{ Y dGqfno / Ps u}/;/sf/L ;+:yfaLr ePsf] sfo{qmd sfof{Gjog ;DaGwL ;Demf}tfdf
Joj:yfkg vr{afkt lan e/kfO{sf cfwf/df ?=! s/f]8 %! nfv e'QmfgL lbg] pNn]v ePsf]df
@)&!.&@ ;Dd vr{sf] lan e/kfO{ a]u/ vr{sf] ljj/0f dfq lnO{ ?=#) nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . ah]6
vr{ ug]{ If]q / pkof]usf] l:ylt olsg x'g g;s]sf] tyf lan ekf{O a]u/ e'QmfgL ePsf] Joj:yfkg
vr{ ?=#) nfv c;'n u/L ;Demf}tfcg';f/ vr{ n]vfsg ug'{kb{5 .
19. h;L{ l;d]gsf] k|of]u Y cfof]hgfn] Ps sDkgLdfkm{t
;+o'Qm /fHo cd]l/sfaf6 @)&@.#.@) df h;L{ l;d]g & ;'emfp
xhf/ 8f]h ?=$! nfvdf vl/b u/]sf] 5 . vl/b u/]sf]  ;|f]t pkof]u Ifdtfdf ;'wf/ ug'{kg]{,
pQm l;d]g @)&@ dfu{ dlxgf;Dd k|of]udf gcfO{ kz'
 sfo{ ;Dkfbg ;"rs cg';f/ k|ult
k|hgg\ s]Gb|, kf]v/fdf df}Hbft /fv]sf] b]lvof] . h;L{ xfl;n ug{ lqmofzLn x'g'kg]{,
l;d]g k|of]usf nflu ls;fgx? klxrfg eO{ g;s]sf]
tyf l;d]g k|of]u ug]{ k|fljlws hgzlQmsf] cefj  cfof] hgfsf] ;du| sfo{ ;Dkfbg Ifdtf
;'wf/ ug'{kg]{ .
ePsf]n] l;d]gsf] tTsfn k|of]u x'g g;s]sf]
sfof{non] hgfPsf] 5 . kof{Kt tof/L gu/L l;d]g vl/b u/]sfn] p2]Zo cg'?k ;dod} k|of]udf cfpg
;s]sf] b]lvPg . df}Hbft /x]sf] pQm h;L{ l;d]gnfO{ pkof]u ug]{ Joj:yf ldnfpg'kg]{ b]lvPsf] 5 .

;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yf


g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\
20. ;~rfng glthf — kl/ifb\sf] ut jif{;Dd ;l~rt art ?=^* s/]f8 (% nfv /x]sf]df of] jif{sf] ?=!)
s/f]8 $^ nfv;d]t ?=&( s/f]8 $! nfv ;l~rt /x]sf] 5 .
21. ;DklQ — kl/ifb\sf] l:y/ ;DklQtkm{ hUuf, ejg, uf8L cflbsf] d"No ?=! ca{ #@ s/f]8 (# nfv
jf;nftdf b]vfPsf] 5 . pQm l:y/ ;DklQdWo] g]kfn ;/sf/ / bft[ lgsfoaf6 x:tfGt/0f eO{ k|fKt
ePsf] ;DklQsf] d"No v'nfPsf] 5}g . kl/ifb\sf] ;DklQsf] jf:tljs d"NofÍg u/L n]vf cBfjlws
ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 . ;DklQ Joj:yfkg ljlw, @)%! adf]lhd kl/ifb\n] cfˆgf] / cGtu{tsf lgsfosf]
;DklQsf] x|f; s§L u/L hu]8f sf]if / x|f; s§L Joj:yfkg ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
22. pTkfbg df}Hbft — kl/ifb\cGtu{t cg';GWffg s]Gb|x?n] pTkfbg u/]sf] ? (% nfv d"No a/fa/sf]
afnL, bnxg, t]nxgsf] jLp tyf vfB kbfy{ df}Hbft /x]sf] kl/ifb\sf] jf;ntaf6 b]lvG5 . If]qLo s[lif
cg';Gwfg s]Gb| t/x/f, e}/xjf, xlb{gfy, a]nfrfkL, b;/yk'/ / b}n]vdf ;d]t ?=(! nfv d"No

102 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
a/fa/sf] ! nfv ^& xhf/ #)! s]=hL= jLp tyf afnL df}Hbft ePsf] t/ pQm df}Hbft kl/ifb\sf]
jf;nftdf gb]vfPsf]n] jf;nftn] oyfy{ l:ylt lrq0f u/]sf] 5}g .
jf;ntdf gb]vfPsf] /sd;d]t ;dfj]z ubf{ ?=! s/f]8 *^ nfvsf] pTkflbt jLp df}Hbft
/x]sf] b]lvG5 . pTkflbt jLp ;dodf laqmL gubf{ pdf/ zlQm gi6 x'g] / jLpdf sL6gfzs cf}iflwsf]
k|of]u x'g] x'bf vfBfGgdf laqmL ug{ ;d]t gldNg] b]lvG5 . pQm jLp /fli6«o jLp lahg sDkgL /
lhNnf s[lif ljsf; sfof{non] ;dod} pkof]udf Nofpg'kb{5 .
23. sd{rf/L sfh — kl/ifb\ / cGtu{t sfof{nodf kb:yfkg ePsf ljleGg txsf j}1flgs, k|fljlws,
k|zf;g, n]vf, sDKo'6/ ck/]6/nufotsf #(# sd{rf/L @)^! b]lv @)&@ ;Dd cGtu{tsf cGo
sfof{nodf sfhdf v6fPsf] ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . kb:yfkg ePsf] sfof{noaf6 cGoq sfof{nodf
!! jif{eGbf a9L cjlwb]lv sfh v6fPsf] b]lvPsf] 5 . b/aGbLcg';f/ kb:yfkg x'g'kb{5 .

b'Uw ljsf; af]8{


24. C0f nufgL — af]8{n] xfn;Dd %) ;+:yfdf nufgL u/]sf] C0f ?=% s/f]8 ^@ nfvdWo] @)%^.%&
b]lv @)^#.^$ ;Dd efsf gf3]sf] C0f ?=! s/f]8 $$ nfv / @)&!.&@ ;Dd Aofh Pj+ xhf{gf ?=!
s/f]8 $^ nfv c;'n ug{ afFsL 5 . lwtf] ;d]t glnO{ nufgL ul/Psf] C0f, Aofh tyf xhf{gf c;'n
ug'{kb{5 .
25. z]o/ nufgL — af]8{n] @)^&.^* / @)^*.^( df ?=!% nfv v'b gf]S;fg ePsf] Ps l/;r{ ;]G6/sf]
@) xhf/ lsQf ;]o/ k|lt;]o/ ?=!)) sf b/n] vl/b u/L ?=@) nfv nufgL u/]sf] 5 . kof{Kt ljQLo
ljZn]if0f gu/L u/]sf] nufgL hf]lvddf /x]sf] b]lvG5 .
/fli6«o lrof tyf skmL ljsf; af]8{
26. ;]jf z'Ns — /fli6«o lrof tyf skmL ljsf; af]8{ P]g, @)$( sf] bkmf &-9_ df g]kfn ;/sf/sf]
:jLs[lt lnO{ lrof pTkfbgdf k|lt s]=hL= %) k};f / lgof{tdf !) k};f, skmL pTkfbgdf k|lt s]=hL=
!) k};f / lgof{tdf @% k};f z'Ns nufpg'kg]{ Joj:yf 5 . /fli6«o lrof tyf skmL ljsf; af]8{n]
@)^^.^& b]lv @)&!.&@ ;Dd lrof pTkfbg ! nfv !% xhf/ (@) d]l6«s6g / lgof{t ^) xhf/ &%&
d]l6«s6g Pj+ skmL pTkfbg @ xhf/ *)$ d]l6«s6g / lgof{t &!) d]l6«s6g ePsf]] ljj/0f k]; ePsf]
5 . ;f] lrofsf]] ;]jf z'Nsafkt x'g] ?=^ s/f]8 $) nfv / skmLsf] ;]jf z'Ns ?=% nfv ;d]t ?=^
s/f]8 $% nfv c;'n u/]sf] b]lvPg .
sflndf6L kmnk"mn tyf t/sf/L ljsf; ;ldlt
27. axfns/ — cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf **-!_ df axfnafkt bz k|ltztsf b/n] s/ c;'n ug'{kg]{
Joj:yf 5 . sflndf6L kmnk"mn tyf t/sf/L ljsf; ;ldltsf] cfo—Joo ljj/0fcg';f/ of] jif{ ef8f
afkt ?=$ s/f]8 @) nfv cfDbfgL u/]sf] b]lvG5 . axfnaf6 ePsf] cfDbfgLsf] !) k|ltztn] x'g]
?=$@ nfv s/ /sd /fh:j bflvnf u/]sf] 5}g . pQm /sd bflvnf ug'{kb{5 .

s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8


sDkgLsf] @)&!.&@ sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
28. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y of] jif+ sDkgLsf] z]o/ k'_hL ?-$@ s/f]8 ^$ nfv, hu]8f sf]if
?-() s/f]8 ^& nfv, l:y/ ;DklQ ?-*! s/f]8 #$ nfv, nufgL ?-$% s/f]8 !@ nfv / v'b rfn'
;DklQ ?-^ s/f]8 *% nfv /x]sf] 5 . sDkgLsf] g]6jy+ ?-! ca+ ## s/f]8 #! nfv 5 . ut jif+;Dd
;l~rt gfkmf ?-#) s/f]8 !! nfv /x]sf]df of] jif+ gfkmf ?-$ s/f]8 ($ nfv eO+ ;l~rt gfkmf
?-#% s/f]8 % nfv k'u]sf] 5 .
103 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
29. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
29.1 dnvfbsf] clGtd df}Hbftsf] d"Nofsg vl/b jf v'b k|fKt d"NodWo] 36L d"Nodf ug'+kg]+df ;f] gu/L
vl/b /sddf g]kfn ;/sf/af6 k|fKt d"No cg'bfg ;dfof]hg u/L laqmL d"Nodf u/]sf]n] g]kfn
n]vfdfg $ / & sf] kfngf ePsf] kfOPg . sDkgLn] clGtd df}Hbftsf] n]vfsg g]kfn ;/sf/n]
tf]s]sf] laqmL b/df ug]+ u/]sf] / g]kfn ;/sf/af6 ck|ToIf vr+ tyf l8n/ sldzgafkt k|fKt /sd
cg'bfgdf n]vfsg u/]sf]n] clGtd df}Hbftafkt k|fKt ck|ToIf vr+ / l8n/ sldzgsf] x'g] ?-!!
s/f]8 $# nfvn] laqmLsf] nfut 36\g uO+ ;f]xL /sdn] sDkgLsf] gfkmf a9L b]lvPsf] 5 .
29.2 laqm]tfn] ut cfly+s jif+df dnvfb 36L a'emfPsf] kl/df0fsf] vl/b b/n] x'g] /sdnfO+ l5h cfDbfgLdf
hgfO+ ?-(^ nfv n]vfsg u/]sf]n] vl/b /sd / laqmLsf] nfut;d]t ;f]xL /sdn] a9L x'g] b]lvPsf] 5 .
;f] n]vfsg sfo+ g]kfn n]vfdfg $ / & sf] k|fjwfg ljk/Lt 5 .
29.3 s=lif ljsf; dGqfnosf] lgb]+zgadf]lhd ;/sf/Af/f ;/sf/;_u vl/b ug]+ k|rngcGtu+t ef/t
;/sf/n] tf]s]sf] Ps cfk"t+saf6 ztk|ltzt /sd clu|d e'QmfgL u/L ?-# ca+ #& s/f]8 $& nfvsf]
%( xhf/ *)) d]l6\s6g 8L-P-kL- dnvfb k|lt:kwf+ a]u/ ;f]em} vl/b u/]sf] 5 .
29.4 8L-P-kL-sf] Go"gtd af]nkq b/ k|lt d]l6\s6g cd]l/sL 8n/ %%!-&%) [uf]bfd 8]lne/L x'g] u/L{
ePsf] af]nkq @)&!.$.@@ df /2 u/L Ps cfk"t+saf6 k|lt d]l6\s6g cd]l/sL 8n/ %$! df
eG;f/laGb' 8]lne/L x'g] u/L vl/b ug]+ k|:tfj @)&!.$.@# df :jLs=t ePsf]df @)&!.%.@& df ph'/L
k/L 5fglag ePsf sf/0f laqm]tfn] ;Demf}tf gu/]sf] / k'gM ;f]xL laqm]tfaf6 @)&!.^.#) df k|lt
d]l6\s6g cd]l/sL 8n/ %*% sf] b/df @( xhf/ *%#-#%) d]l6\s6g 8L-P-kL- dn k|lt:kwf+ a]u/
;f]em} vl/b u/]sf]n] ?-! s/f]8 @* nfv yk Jooef/ k/]sf] 5 .
30. w/f}6L k]ZsL tyf ;fk6L Y w/f}6L, k]ZsL tyf ;fk6L ?-@! s/f]8 &* nfvsf] cfo'ut ljj/0f
pknaw gePsf] / @)&@ cfiff9 d;fGtsf] df}Hbft ;dy+gkq ;d]t k|fKt ePsf] 5}g .
31. bfloTj tyf l/6]G;g dgL Y rfn' bfloTjtkm+ ?-! ca+ %# s/f]8 @% nfvsf] ljj/0f [k|wfg
sfof+nosf] afx]s{ tof/ gu/]sf] / ;DalGwt kIfaf6 @)&@ cfiff9 d;fGtsf] df}Hbft ;dy+gkq
glnPsf]n] bfloTjsf] l:ylt olsg ug+ ;lsPg .
32. dn 9'jfgL Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf $) [#{ / lgodfjnL, @)^$ sf] lgod *$[#{ sf]
k|fjwfg ljk/Lt ;do cefj ePsf] sf/0f cljnDa dn 9'jfgL ug'+k/]sf] pNn]v u/L & lbg] ;"rgf
6f_; u/L :jLs=t b/efpsf] cfwf/df @ 9'jfgLstf+dfkm+t ?-@# nfv / b/efpkqdf efu glnPsf ;d]t
# lSnol/Ë tyf km/jfl8+Ë / 9'jfgL ug]+ 6«fG;kf]6+dfkm+t ?-@ s/f]8sf] 9'jfgL u/fPsf] sfg'g;Ddt
b]lvPg .
33. 3/ hUuf s/ Y sDkgLsf] s]Gb|Lo sfof+no tyf cGo If]qLo sfof+nosf] 3/hUuf s/ e'QmfgL gu/]sf]
/ ;f]sf] sf/0f l;h+gf x'g] bfloTjsf] Joj:yf gu/]sf]n] e'QmfgL ug'+kg]+ /sdn] o; jif+sf] gfkmf 36\g] /
bfloTj a9\g] b]lvPsf] 5 . s/ bfloTj /sddf hgsk'/ / kf]v/f sfof+nosf] @)&).&! ;Ddsf] ?-!
s/f]8 ( nfv / lj/f6gu/, jL/uGh / sn}of sfof+nosf] @)&!.&@ ;Ddsf] ?-! s/f]8 & nfv /x]sf]
5 . ltg'+kg]+ /sd ;dod} bflvnf ug+'kb+5 .
34. sd+rf/L cjsfz sf]if – sDkgLn] @)&@ cfiff9 d;fGt;Dd sd+rf/Lx? cjsfz x'_bf Psd'i6
pkbfg, cf}iflw pkrf/ / labfafktsf] /sd pknaw u/fpg] k|of]hgsf] lgldQ bfloTj Joj:yfsf]
nflu ?-$% s/f]8 ^ nfv gful/s nufgL sf]ifdf hDdf u/]sf] 5 . t/ @)&@ c;f/ d;fGt;Dd
?-$@ s/f]8 %@ nfvdfq bfloTj Joj:yf u/]sf]n] ?-@ s/f]8 %$ nfv Joj:yf ug'+kg+] eGbf a9L

104 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M s=lif ljsf; dGqfno
hDdf u/]sf] b]lvof] . sDkgLn] Psftkm+ a}saf6 C0f lng] / csf]+tk+m bfloTjeGbf a9L /sd hDdf
ugf+n] gfkmf 36\g uPsf] 5 .
35. ljut jif+sf] vl/b /sd – Ps skf]+/];g;_u 36L / l9nf] dn a'emfPafktsf] xhf+gf, vfnL af]/f k|of]u
u/]afktsf] d"No / k|lttkqsf] Dofb a9fPafktsf] z'Ns;d]t cd]l/sL 8n/ *^ xhf/ &#) sf]
ljlgod b/ ?-!)).!% n] ?-*& nfv laqm]tfaf6 c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 . ut jif+ ljlgdo b/sf]
km/sn] vl/bdf 36L n]vfsg ePsf] ?-!& nfv l5h c;'nLdf ;dfof]hg u/L af_sL ?-$) nfv l5h
c;'nL cfDbfgLdf, ?-! nfv k|lttkq vr+ / ?-#) nfv xhf+gf cfDbfgLdf n]vfsg u/L lx;fa ldnfg
u/]sf] kfOof] . ut jif+ vl/bdf 36L n]vfsg u/]sf] pko'Qm b]lvPg .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m @#^ lgsfodf ?=(* s/f]8 ($ nfv ^% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ?=!) s/f]8 &* nfv ^ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=** s/f]8 !^ nfv %( xhf/ afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=% s/f]8 &) nfv $( xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !%
df 5 .
 ;ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yf ^ tk{m ?=$ s/f]8 #$ nfv $@ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=# nfv @% xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=$ s/f]8 #! nfv !& xhf/ a]?h" afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$! nfv ^^ xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

105 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


u=x dGqfno
dGqfno / dftxtsf ;d]t *!& sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-$! ca+ &! s/f]8 ^& nfv, /fh:j
?-% ca+ %) s/f]8 @% nfv, w/f}6L ?-! ca+ !) s/f]8 $* nfv / cGo sf/f]af/ ?-! ca+ %) s/f]8;d]t
?-$( ca+ *@ s/f]8 $) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . ;f] /sddf zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno,
jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno, :jf:Yo tyf hg;_Vof dGqfno / /fli6«o of]hgf cfof]uaf6 k|fKt ?-@) s/f]8
%% nfv, ?-&! nfv, ?-!# nfv / ?-% nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno dftxtsf cGo ;_:yf @ / ;ldlt && sf] ?-@& ca+ ^# s/f]8 @) nfvsf] n]vfk/LIf0f
;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 :yfgLo Ph]G;Lsf] ?kdf ;]jf k|bfg u/L vl/b sfo+df ;_nUg x'g] :yfgLo Ph]G6x? g]kfn Ph]G;L P]g,
@)!$ sf] bkmf $ adf]lhd /lhi68+ Ph]G6sf] ?kdf btf+ x'g'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ klg k|x/L k|wfg
sfof+non] Ph]G;Lsf] ?kdf btf+ gePsf % Ph]G6dfkm+t ?- !% s/f]8 $$ nfv / ;z:q k|x/L ann]
@ Ph]G6dfkm+t ?-^ s/f]8 @) nfvsf] ljleGg ;fdfg vl/b u/]sf] 5 .
1.2 /fli6«o kl/rokq Joj:yfkg s]Gb|af6 of] jif+ klg 7]Ssf Joj:yf x'g g;s]sf]n] /fli6«o kl/rokq
ljt/0fsf] sfo+ x'g ;s]sf] 5}g .
1.3 z;:q k|x/L jn sNof0fsf/L ;]jf s]Gb|sf] ;~rfng;DaGwL sfo+ljlw, @)^^ sf] sfo+ljlw !% [v{ /
[u{ cg';f/ s]Gb|sf] ;~rfns ;ldltaf6 jflif+s of]hgf tyf ah]6 :jLs=t u/fPsf] b]lvPg .
1.4 g]kfn k|x/L sNof0f sf]ifcGtu+t ;~rflnt k]6«f]n kDk gS;fn, kyn}of / g]kfn k'ln; x]Ny Sna,
e=s'6Ld08ksf] sf/f]af/sf] of] jif+ klg n]vfk/LIf0f ePsf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lt gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .

;/sf/L sfof{no
2. sfo+qmd ;_zf]wg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @$ df :jLs=t sfo+qmdsf] p2]Zo,
nIo, :jLs=t ah]6 / cfjlws of]hgf cg's"n sfo+qmd ;_zf]wg u/L /fli6«o of]hgf cfof]unfO+
hfgsf/L lbg'kg]+ Joj:yf 5 . dGqfnon] ejg lgdf+0f, ;jf/L;fwg Pj_ d]l;g/L cf}hf/ vl/b ug+ ?-@
ca+ #$ s/f]8 $# nfvsf] sfo+qmd @)&!.$.#) df :jLs=t u/L lhNnf k|zf;g sfof+no &% nfO+ z'?
clVtof/L k7fPsf]df sfo+qmd ;_zf]wg gu/L % b]lv @) k6s;Dddf ?-%@ s/f]8 $! nfvsf] yk
clVtof/L lbPsf] b]lvof] . yk clVtof/L k7fpFbf ;_zf]lwt sfo+qmd :jLs=t u/L ;f]sf] hfgsf/L /fli6«o
of]hgf cfof]unfO+ lbg'kb+5 .
3. ljljw vr+ Y dlGqkl/ifb\sf] @)%).@.!# sf] lg0f+oadf]lhd zflGt ;'/Iff sfod /fVg] k|of]hgsf nflu
Ps k6sdf k|d'v lhNnf clwsf/Ln] ?-@ xhf/, u=x ;lrjn] ?-@) xhf/, u=x dGqLn] ?-%) xhf/;Dd
/ ;f]eGbf a9L k|wfgdGqLsf] :jLs=ltdf vr+ ug+ ;Sg] pNn]v 5 .

106 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

To;}u/L dlGqkl/ifb\af6 @)%#.!).# df g]kfn k|x/Lsf] nflu / @)^(.!@.!* df ;z:q k|x/L


ansf] nflu ljleGg txsf sfof+no k|d'vn] Ps k6sdf ?-%)) b]lv ?- !% xhf/;Dd vr+ ug+;Sg]
lg0f+o ePsf] 5 .
dlGqkl/ifb\af6 ePsf] lg0f+odf Ps k6ssf] vr+sf] ;Ldf tf]s]klg cjlw ls6fg u/]sf] 5}g .
/fli6«o cg';Gwfg ljefu / cGtu+tsf lgsfon] ljz]if ;]jf lgodfjnL, @)^$ cg';f/ vr+ u/]sf]
pNn]v u/] tfklg lgodfjnLn] vr+ ug]+ ;Ldf lgwf+/0f u/]sf] 5}g . dGqfno / dftxtsf b]xfosf
clwsf/Laf6 of] jif+ zflGt ;'/Iff;DaGwL uf]Ko sfddf ljljw vr+ zLif+saf6 ?-@ s/f]8 $@ nfv
vr+ ePsf] b]lvG5 . ljut # jif+sf] ljljw vr+sf] l:ylt b]xfocg';f/ 5M
[?- nfvdf{
vr+sf] cfb]z lbg] clwsf/L 2069/70 2070/71 2071/72
u=xdGqL 2 11 46
u=x;lrj 15 22 25
k|x/L dxflg/LIfs 38 25 6
;z:q k|x/L dxflg/LIfs 24 16 11
/fli6«o cg';Gwfg ljefusf d'Vo cg';Gwfg lgb]+zs 73 1,26 1,29
/fli6«o cg';Gwfg If]qLo / lhNnf sfof+no k|d'vx? 17 24 25
hDdf 1,69 2,24 2,42
ut jif+sf] t'ngfdf of] jif+ u=xdGqLn] #!% k|ltzt, u=x;lrjn] !$ k|ltzt, d'Vo cg';Gwfg
lgb]+zsn] @ k|ltzt / /fli6«o cg';Gwfg If]qLo / lhNnf sfof+no k|d'vn] % k|ltzt a9L vr+ u/]sf
5g\ . ;z:q k|x/L dxflg/LIfsn] #) k|ltzt / g]kfn k|x/L dxflg/LIfsn] &^ k|ltzt 36L vr+
u/]sf] b]lvPsf] 5 .
4. n]vfk/LIf0f Y g]kfndf ;z:q lx_;f Go"gLs/0f tyf ;fd'bflos ;'/Iff ;'b=9Ls/0f sfo+qmd ;~rfngsf]
nflu g]kfn ;/sf/ tyf ;_o'Qm /fi6«;_3Lo ljsf; sfo+qmdaLr @)&).*.@^ df ePsf] ;Demf}tf
adf]lhd g]kfn ;/sf/nfO+ cd]l/sL 8n/ !^ nfv !^ xhf/ $@@ k|fKt x'g] pNn]v 5 . of] jif+
ah]6df ;dfj]z u/L ?-@ s/f]8 @^ nfv vr+ u/]sf]df pQm vr+sf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
5. kbflwsf/LnfO+ ;'ljwf Y dGqLx?sf] kfl/>lds ;'ljwf;DaGwL P]g, @)$( df ePsf] Joj:yfsf]
cltl/Qm k|wfgdGqL, dGqL / /fHodGqLnfO+ yk ;'ljwf lbg'kg]+ ePdf P]g, sfg'gdf ;dfj]z u/]/ dfq
vr+ n]Vg] ;jf]+Rr cbfntn] @)^*.*.@@ df cfb]z u/]sf] 5 . k"j+kbflwsf/Lx?nfO+ lbg] ;'ljwf
;DaGwdf P]gsf] th+'df ePsf] 5}g .
6. sfh Y lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf !* s[!{ df Ps jif+df # dlxgfeGbf a9L cjlwsf] nflu
sfh v6fpg gkfOg] pNn]v 5 . of] jif+ u=x dGqfnon] ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] ;xdlt glnO+
ljleGg >]0fLsf $! sd+rf/L sfhdf v6fPsf] tyf !) sd+rf/LnfO+ ! jif+eGbf a9L sfhdf /fv]sf] 5 .
o;}u/L cWofudg sfof+no, sf7df8f}_df ljleGg @^ sd+rf/LnfO+ sfhdf /fvL ?-&@ nfv / ;f]
sfof+noaf6 cGoq sfhdf uPsf $& sd+rf/LnfO+ z'? tnadfgn] x'g] ?-! s/f]8 #& nfv vr+
n]v]sf] kfOof] . sfhdf sd+rf/L /fVg] sfo+df lgoGq0f ug'+kb+5 .
7. /fxt ;fdu|Lsf] pkof]u Y rLg ;/sf/af6 ;xof]u:j?k k|fKt rfdn ! xhf/ ((& af]/f, ldg/n
jf6/ & xhf/ ^%) sf6+'g / 6]G6 @#^ sf6'+g ljt/0f gu/L ;z:q k|x/L an k|wfg sfof+nodf
df}}Hbft /x]sf] 5  . ;dodf ljt/0f gubf+ kLl8tn] /fxt k|fKt ug+ ;s]sf] b]lvPg . /fxt ;fdu|L

107 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

kLl8tnfO+ ljt/0f gu/L e08f/0f ubf+ ;fdu|Lx?sf] u'0f:t/df x|f; cfpg] / Dofb u'lh|g uO+ pkef]u
ug+ gldNg] cj:yf l;h+gf x'g] b]lvG5 .
8. e"sDk;DaGwL vr+ Y u=x dGqfnon] @)&@.!@.!% df tof/ u/]sf] k|ltj]bgcg';f/ @)&@.!.!@ / @(
df uPsf] ljgfzsf/L e"sDk / To;kl5sf k/fsDkgaf6 * xhf/ (%( hgfsf] d=To' ePsf], @@ xhf/
#)@ sf] cueu, !(* a]kQf, & nfv &^ xhf/ *(% 3/ k"0f+ Iflt, @ nfv (* xhf/ ((* 3/
cf_lzs Iflt, @ xhf/ ^*& ;/sf/L ejg k"0f+ Iflt, # xhf/ &&^ ;/sf/L ejg cf_lzs Iflt, !*
xhf/ $## ljBfnosf sIff sf]7f k"0f+ Iflt, & xhf/ %^! ljBfnosf sIff sf]7f cf_lzs Iflt, #&%
:jf:Yo ;_:yf k"0f+ Iflt, ^$* cf_lzs Iflt, ! nfv #% xhf/ !*& d]l6«s6g vfBfGg gi6 / %$ xhf/
$ ;o !! kz'k_IfL Iflt ePsf] pNn]v 5 .
e"sDkaf6 clt k|efljt !$, k|efljt !! tyf sd k|efljt ^ lhNnfdf d=To' ePsf, cËeË
ePsf, k'l/Psf dflg; tyf rf}kfof vf]hL, hLljtsf] p4f/ / pkrf/sf nflu tTsfn ;'/IffsdL+sf]
kl/rfng ug+ u=xdGqLsf] cWoIftfdf @)&@.!.!@ / @)&@.!.!$ df s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf]
a}7s a;]sf] lyof] . a}7sn] e"sDkkLl8tsf] nflu cfjZos kg]+ /fxt ;fdu|Lsf] ;"rL u=x, cy+, pBf]u,
jfl0fHo, s=lif ljsf; / zx/L ljsf; dGqfnosf ;lrjx?n] @)&@.!.!& leq tof/ ug]+, lqe'jg
ljdfg:yn tyf cGo eG;f/ gfsfaf6 g]kfn k|j]z ePsf /fxt ;fdu|Lsf] ljj/0f / ;_Vofsf] nut
eG;f/ sfof+non] /fVg], g]kfndf cfPsf /fxt ;fdu|Lsf] dfkb08cg';f/ k|ltj]bg tof/ ug]+,
eG;f/af6 k|j]z ePsf ;fdfgsf] lhNnfut pkof]u cj:yfsf] ljj/0f tof/ u/L sfof+Gjog ug+] lg0f+o
u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
8.1 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 e"sDk kZrft\ ( dGqfnonfO+ pknaw u/fPsf] ?-! ca+ %^ s/f]8
^! nfvdWo] ?-(# s/f]8 $$ nfv vr+ ePsf] 5 . o;sf cnfjf !$ clt k|efljt lhNnfdf ?-( ca+
( s/f]8 %$ nfv, k|efljt !! lhNnfdf ?-&! s/f]8 !^ nfv, sd k|efljt ^ lhNnfdf ?-% s/f]8
*$ nfv / cGo $$ lhNnfdf ?-($ s/f]8 &( nfv;d]t ?-!! ca+ &$ s/f]8 && nfv vr+ ePsf]
5.
@)&@ kmfu'g d;fGt;Dddf k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/
sf]ifdf ?-@@ ca+ !^ s/f]8 &^ nfv lgsf;f k|fKt eO+ ljleGg lgsfonfO+ ?-@! ca+ @# s/f]8 %#
nfv lgsf;f k7fPsf] b]lvPsf] 5 .
8.2 dGqfnon] rfdn && xhf/, lrgL @ xhf/, g"g %! nfv #( xhf/ lSjG6n, lrp/f (& nfv @%
xhf/ af]/f, rfprfp !% xhf/, la:s'6 ! nfv %# xhf/, 8«fOkm'8 $ xhf/, kfgL ! s/f]8 ## nfv
sf6'+g, 6]G6 ! nfv #* xhf/, lqkfn !) nfv (! xhf/, sDan ( nfv !( xhf/ yfg @)&@.#.!%
;Dd ljt/0f u/]sf] 5 . dGqfnon] lhNnfut cfDbfgL, ljt/0f / afF_sLsf] s]Gb|Lo clen]v tof/
ug'+kb+5 .
8.3 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf] lg0f+odf afxo ;xof]u, ;/sf/ tyf ;_:yfx?af6 k|fKt /fxt ;fdu|Lsf]
nut eG;f/ sfof+nox?n] tof/ ug+'kg]+ Joj:yf u/]sf]df s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifn] eG;f/ sfof+no
/ lhNnf k|zf;g sfof+non] /fv]sf] clen]vsf] cfwf/df s]Gb|Lo clen]v tof/ u/]sf] 5}g .
8.4 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifsf] @)&@.!.!$ sf] lg0f+odf e"sDkkLl8tnfO+ ljt/0f ug+'kg]+ /fxt
;fdu|Lsf] dfkb08 th+'df ug+] lhDd]jf/L u=x, cy+, pBf]u, jfl0fHo, s=lif, zx/L ljsf; dGqfnosf
;lrjnfO+ tf]s]sf]df dfkb08 tof/ u/]sf] b]lvPg .
8.5 ;z:q k|x/L an k|wfg sfof+non] lqkfn, d]l;g/L cf}hf/ pks/0f, aof6«L, xDd/, xfO8«f]lns s6/
nufotsf p4f/ ;fdu|Ldf ?- ! s/f]8 @$ nfv / /fxt vr+df ?- #$ nfv;d]t ?-! s/f]8 %*

108 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

nfv vr+ u/]sf] 5 . vl/b u/]sf] plNnlvt ;fdfgx?sf] cfDbfgL, vr+ / af_FsLsf] lhG;L clen]v
/fv]sf] 5}g .

;z:q k|x/L an k|wfg sfof+no


9. ;fs+ ;Dd]ng vr+ Y ;z:q k|x/L ann] of] jif+ blIf0f Pl;ofnL If]qLo ;xof]u ;_u7gsf] !* cf}_
lzv/ ;Dd]ngsf] ;'/Iffy+ ?-$ s/f]8 $^ nfvsf ;jf/L;fwg / ;~rf/ pks/0f vl/b u/]sf] 5 .
lzv/ ;Dd]ng ;'/Iffy+ kl/rflnt ;z:q k|x/L sd+rf/LnfO+ Pp6} g]6js+df /fvL sfd sfhdf ;xhtf
Nofpg cfjZos ;fdu|L vl/b ug+ af]nkq k|lqmof ckgfpFbf l9nf] x'g] pNn]v u/L ?-! s/f]8 %@
nfvsf] l8lh6n l/lk6/ l;i6d ;~rf/ pks/0fx? Ps ljb]zL cfk"t+s;F_u ;Lw} vl/b u/]sf] 5 .
vl/b ul/Psf ;fdfgsf] k|fljlws k/LIf0f gu/fPsf]n] lgwf+l/t :k]l;lkms]zgcg';f/sf] ;fdfg k|fKt
ePsf] ;DaGwdf cfZj:t x'g ;lsPg .
10. lhG;L vftf Y ;z:q k|x/L an k|wfg sfof+non] of] jif+ ?-$& s/f]8 $* nfv d"Nosf kf]zfs,
;~rf/ pks/0f, ;jf/L;fwg, d]l;g/L cf}hf/, aof6«L / sfof+no ;fdfg vl/b u/]sf] 5 . ;f]df ;fs+
lzv/ ;Dd]ngsf] nflu vl/b u/]sf $ ;jf/L;fwgsf] ?-@ s/f]8 $( nfv;d]t ;dfj]z 5 . lhG;L
vftf cg';Gwfgsf] nflu sfof+no aflx/ k7fPsf] Joxf]/f hgfO+ n]vfk/LIf0fdf k]; u/]sf] 5}g .
11. 9'jfgL ef8f Y of] jif+ ;z:q k|x/L ann] /fxt ;fdu|L 9'jfgLdf ?-!$ nfv / cGo ef8fdf ?-^^
nfv;d]t ?-*) nfv vr+ n]v]sf] 5 . pQm vr+ ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
11.1 9'jfgLsf] nflu @)&!.!).!$ df dfq af]nkq cfxjfg u/]sf] sf/0f ;f]eGbf cufl8sf] 9'jfgL ut
jif+sf] 9'jfgLstf+ Ps 6«fG;kf]6+af6 u/fO+ ?-!! nfv e'QmfgL u/]sf] 5 .
11.2 sfof+non] ;'g;/L, af/f, sf:sL, gjnk/f;L, afFs] / s}nfnLdf #)Y#) l6«k kf]zfs tyf aGbf]a:tLsf
;fdfg 9'jfgL ug+ af]nkqsf] dfWodaf6 Ps 6«fG;kf]6+;_u @)&!.!).!$ df ?-$) nfvdf ;Demf}tf
u/]sf] 5 . tL lhNnfdf ^@ l6«k 9'jfgL u/]sf] hgfO+ ?-!$ nfv e'QmfgL lbPsf] 5 .
11.3 aGbf]a:tLsf] ;fdfg ;'v]+tnufotsf sfof+nodf 9'jfgL u/]sf] lan g/fvL Ps Joj;foLnfO+ ?-@ nfv
ef8f pknaw u/fPsf] 5 . To;}u/L csf+ Ps 6«fG;kf]6+ Joj;foLnfO+ ljleGg u0f, u'Nd, aflxgLaf6
;z:q k|x/L an k|wfg sfof+no, xNrf]sdf !)& 6«s /fxtsf ;fdfg 9'jfgL u/fPsf] hgfO+ ?-#(
nfv e'QmfgL u/]sf] 5 .
11.4 ;z:q k|x/L ancGtu+t emfkf, df]/F, ?kGb]xL, af_Fs] / s~rgk'/sf u0f, u'Nd, ;Ldf ;'/Iff
sfof+noaf6 $@ l6«k /fxt ;fdu|L 9'jfgL u/]sf] hgfO+ Ps 6«fG;kf]6+ Joj;foLnfO+ ?-!$ nfv e'QmfgL
u/]sf] kfOof] .
9'jfgL u/]sf] ;fdfgsf] kl/df0f, s]Gb|Lo e08f/sf] lgsf;L k'hL+, x:tfGt/0f kmf/fd tyf k|fKt
ug]+ sfof+nosf] lhG;L bflvnf k|ltj]bg ;_nUg gu/]sf]n] 9'jfgL vr+ olsg x'g ;s]g .
12. e]l/P;g cfb]z Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!*[!{[v{ df k|fljlws k'i6\ofO+;lxt
ljefuLo k|d'vn] ;Demf}tf cssf] !% k|ltzt;Dd e]l/P;g cfb]z hf/L ug+ ;Sg] Joj:yf 5 . nfut
cg'dfg tof/ ubf+s} cj:yfdf cfjZos kl/df0f olsg ug'+kg]+df af]nkq cfxjfg u/]kl5 gk'u ePsf]
hgfO+ kf]zfs vl/bdf !% k|ltzt;Dd kl/df0f yk u/]sf] 5 . o;;DaGwL k|d'v Joxf]/f b]xfocg';f/
5g\M

109 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

12.1 Sofdf] kNofu tof/L r':tf $) xhf/ ;]6 @)&!.!!.@& ;Dd cfk"lt+ ug+ Ps cfk"t+snfO+ ?-& s/f]8
*! nfvsf] sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf]df cfk"t+snfO+ s'g} sf/afxL gu/L
@)&@.#.$ df @)&@.^.@( leq cfk"lt+ ug+ Dofb yk u/]sf] b]lvof] . cfk"t+snfO+ ?-! s/f]8 $ nfvsf
yk ^ xhf/ ;]6 ;fdfg cfk"lt+ ug+ @)&@.#.!# df e]l/P;g cfb]z lbPsf] 5 .
Sofdf] kNofu kfs+/ Hofs]6 !% xhf/ yfg @)&!.!!.@& ;Dd cfk"lt+ ug+ csf+ cfk"t+snfO+
@)&!.*.@* df ?-@ s/f]8 ^! nfvsf] sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf]df s'g}
sf/afxL gu/L @)&@.#.% ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . ;f] cfk"t+snfO+ @)&!.(.@$ df ?-#( nfvsf]
yk @ xhf/ @%) yfg cfk"lt+ ug+ e]l/P;g cfb]z hf/L u/]sf] 5 .
pQm b'j} 7]Ssfdf gofF egf+ ePsf tyf x'g] hjfg tyf l;lgo/ / h'lgo/ clws=tsf nflu
cfjZos kg]+ egL e]l/P;g cfb]z hf/L u/] tfklg egf+ ePsf / x'g] k|x/L sd+rf/Lx?sf] ;_Vof k'li6
x'g] ljj/0f k]; u/]sf] 5}g .
12.2 s6g kfOG6sf] sk8f @) xhf/ ld6/ @)&!.!!.@% ;Dd cfk"lt+ ug+ @)&!.*.@^ df ?-%% nfvsf]
sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf sfo+ gu/L @)&@.#.% ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . ylkPsf] Dofbdf ;d]t
sk8f cfk"lt+ gePsf]df s'g} sf/afxL gu/L ;f]xL cfk"t+snfO+ @)&@.#.!^ df ?-& nfvsf] yk #
xhf/ ld6/ sk8f cfk"lt+ ug]+ e]l/P;g cfb]z lbPsf] 5 .
s6g ;6+sf] sk8f #) xhf/ ld6/ @)&!.!!.@& ;Dd cfk"lt+ ug+ Ps cfk"t+snfO+
@)&!.*.@* df ?-$! nfvsf] sfof+b]z lbPsf]df ;f] cjlwdf sfo+ gu/L @)&@.#.% ;Dd Dofb yk
u/]sf] 5 . ;f] cjlwleq klg ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf]df s'g} sf/afxL gu/L @)&@.#.!^ df ?-^ nfvsf]
yk $ xhf/ kf_Fr;o ld6/ sk8f cfk"lt+ ug+ e]l/P;g cfb]z lbPsf] 5 .
pQm b'j} 7]Ssfdf 7]Ssfsf] Dofb ;lsPkl5 Dofb yk gu/L e]l/P;g cfb]z hf/L ug'+
lgod;Ddt b]lvPg .
13. 7]Ssf Joj:yfkg Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @$ df l;naGbL eO+ gcfPsf], Dofbleq k];
x'g gcfPsf], af]nkq lkmtf+ lnPsf], af]nkqbftfn] k]; ug'+kg]+ sfuhft k|df0f k]; gu/]sf], cfk;df
ldn]dtf] u/L af]nkq bflvnf u/]sf] cj:yfdf dfq af]nkq /2 ug+ ;lsg] pNn]v 5 . ;z:q k|x/L an
dxfgu/Lo k|x/L sfof+non] ?-(* nfv nfut cg'dfg ePsf] sDkfp08jfn lgdf+0f ubf+ Ps ;_o'Qm
pkqmdn] ;a}eGbf sd ?-^@ nfvsf] af]nkq btf+ u/]sf]df lghn] sfo+ clwsf/ g;'Dk]sf] tyf bf];|f]
36Ljfnf csf]+ ;_o'Qm pkqmdsf] ?-&! nfvsf] af]nkqnfO+ x:tfIf/ gldn]sf] sf/0f hgfO+ d"NofÍgdf
;dfj]z gu/L t];|f] 36Ljfnfsf] ?-&^ nfvsf] af]nkq :jLs=t u/]sf] kfOof] . P]gsf] Joj:yfcg';f/
b:tvt gle8]sf] / sfo+ clwsf/ g;'Dk]sf] sf/0f dfq hgfO+ af]nkq d"NofÍgaf6 x6fpg ldNg] b]lvPg .
P]gdf ePsf] Joj:yf ljk/Lt sfo+ ubf+ ?-!$ nfv Jooef/ j9]sf] 5 . o; ;DaGwdf 5fglag u/L
;DalGwtnfO+ lhDd]jf/ agfOg'kb+5 .

k|x/L k|wfg sfof+no


14. vl/b Joj:yfkg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @)[#{ df 7]Ssfktf :jLs=t ug]+
sfo+ k|yd rf}dfl;sleq u/L ;Sg'kg]+ Joj:yf 5 . k|x/L k|wfg sfof+non] of] jif+ ?-*) s/f]8 & nfv
nfutsf] %! 7]Ssf ;Demf}tf u/]sf] dWo] ?-%@ s/f]8 !# nfvsf] !& 7]Ssf bf];|f] / @) 7]Ssf t];|f]
rf}dfl;sdf u/]sf]n] :jLs=t jflif+s sfo+qmdcg';f/sf cfk"lt+nufotsf clwsf_z sfo+ csf]+ jif+sf]
nflu ;/]sf] b]lvG5 . 7]Ssfktf ;dod} :jLs=t ug'+kb+5 .

110 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

15. lhG;L Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #[s{ df sfof+non] vl/b sf/afxLsf] tof/L
ubf+ vl/b cfjZostfsf] klxrfg ug'+kg]+ Joj:yf 5 . k|x/L lgodfjnL, @)&! cg';f/ k|x/L
sd+rf/LnfO+ ljt/0f ug+ of] jif+ vl/b u/]sf] / ut jif+sf] df}Hbft;d]t ?-#! s/f]8 && nfvsf]]
kf]zfs sk8f, lxdfnL Hofs]6, lgnf] kfs+/ Hofs]6, pgL h;L+ nufotsf ;fdfg cfly+s jif+sf] cGtdf
e08f/df df}Hbft b]lvPsf] 5 . cfjZostfsf] klxrfg gu/L rflxg]eGbf a9L vl/b ug]+nfO+ lhDd]jf/
agfpg'kb+5 .
16. df}Hbft /sd lkmtf+ Y k|x/L k|wfg sfof+nonfO+ @)&@.!.!@ / @( ut]sf] e"sDkaf6 k|efljt If]qdf
/fxt ljt/0f tyf p4f/ sfo+ ug+ s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 of] jif+ ?-!# s/f]8 k|fKt ePsf]df
?-^ s/f]8 ! nfv vr+ u/L ?-^ s/f]8 (( nfv a}s df}Hbft /x]sf] 5 . afFsL /sd s]Gb|Lo b}jL
k|sf]k p4f/ sf]ifdf lkmtf+ ug'+kb+5 .
17. ;fs+ ;Dd]ng vr+ Y ;Dd]ng ;'/Iffy+ ?-!& s/f]8 %^ nfvsf] hfd/ d]l;g, ;~rf/ ;fdu|L,
;L;L6LeL, Sofd/f, ?- !% s/f]8 @^ nfvsf] ;jf/L;fwg tyf ?-%( nfvsf] :k]o/ kf6+;\, sfof+no
;fdfg;d]tdf ?-## s/f]8 $! nfv vr+ u/]sf] 5 . ;'/Iff, ;fdl/s jf k|lt/Iff ;fdu|L cfk"lt+ ug]+
sfo+ljlw, @)^$ sf] df}h'bf Joj:yfcg';f/ ubf+ tTsfn hfd/ d]l;g cfk"lt+ x'g g;Sg] ePsf]n]
tTsfn ;fdfg cfk"lt+ ug+;Sg] kmd+, sDkgLaf6 lnlvt ?kdf b//]6 lnO+ ;f/e"t ?kdf k|efju|fxL
kmd+af6 vl/b ug+ dlGqkl/ifb\n] @)&!.&.@) df lg0f+o u/]sf] 5 . ;f]xL lg0f+osf] cfwf/df hfd/
d]l;g vl/b u/L ?-$ s/f]8 ^) nfv vr+ n]vs ] f] 5 .
18. cfof]hgf sfof+Gjog Y zflGt sf]if ;lrjfno / k|x/L k|wfg sfof+noaLr AGbsf] ;dodf &# lhNnfdf
Ifltu|:t ePsf ### k|x/L OsfOsf] k'gM lgdf+0f ug+ ePsf] ;Demf}tfdWo] xfn;Dd @^# ;DkGg eO+ #*
lhNnfsf &) k|x/L OsfO+ lgdf+0ffwLg /x]sf] kfOof] . ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod
!@) / !@! n] tf]s]adf]lhdsf] k|lqmof k"/f u/]/ dfq Dofb yk ug'+kg]+df zflGt sf]if ;lrjfnoaf6
ePsf] cfof]hgfsf] Dofb yknfO+ g} lhNnf k|x/L sfof+nox?n] vl/b ;Demf}tfsf] Dofb yk ePsf] dfgL
e'QmfgL lbg] u/]sf] kfOof] . cfof]hgfsf] Dofb yknfO+ vl/b ;Demf}tfsf] Dofb yk dfgL e'QmfgL ug+
ldNb}g .
19. k|fljlws k/LIf0f Y /fli6«o ;ts+tf s]Gb|n] @( lhNnfdf g]kfn k|x/LcGtu+tsf lgdf+0ffwLg ## ejgsf]
k|fljlws k/LIf0f u/fpFbf ?-%@ nfv vr+ u/]sf] 5 . s]Gb|n] lbPsf] k|fljlws k/LIf0f k|ltj]bg dWo]
gd"gf 5gf}6 u/L $ sfof+no ejg lgdf+0fsf] k|ltj]bg cWoog ubf+ l;d]G6sf] e08f/0f ;'/lIft tj/n]
gu/]sf], 8«OFcg';f/ 808L g/fv]sf], Knfi6/ lr/f k/]sf], :6«Sr/ lgdf+0fdf sdL sdhf]/L /x]sf], 8«OF
l8hfOgcg';f/ sfo+ gePsf] h:tf ljleGg s}lkmot pNn]v u/]sf]df ;'wf/ u/]sf] kfOPg .
20. /fh:j Y dxfgu/Lo 6«flkms k|x/L dxfzfvfn] ;jf/L uNtL ug]+ ;jf/LwgLsf] aNo" a's, ;jf/L
cg'dltkq lnO+ hl/afgfafkt /sd bflvnf u/]kl5 tL sfuhft lkmtf+ ug]+ Joa:yf ePsf]df @)^&
b]lv @)&@ ;Dddf ;jf/L uNtL ug]+ ;jf/LwgLsf] sfuhkq hkmt u/]sf dWo] @^ xhf/ %#! ;jf/L
;fwgsf ;jf/LwgLn] tL sfuhft lkmtf+ nu]sf] b]lvPg . o; ;DaGwdf oftfoft Joj:yf ljefu;_Fu
;d]t ;dGjo u/L sf/afxL 6'uf] nufpg'kb+5 .

g]kfn k|x/L c:ktfn


21. sf]if ;~rfng Y g]kfn k|x/L lgodfjnL, @)&! sf] lgod !($[&{ df k|x/L sNof0f sf]ifsf]
;~rfns ;ldltn] tf]s]adf]lhd cfGtl/s n]vfk/LIf0f / dxfn]vfk/LIfsaf6 clGtd n]vfk/LIf0f x'g]
pNn]v 5 . c:ktfnn] ;~rfng u/]sf] sf]ifdf of] jif+;Dd ?-!! s/f]8 &* nfv cfodWo] ?-@ s/f]8

111 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

& nfv vr+ eO+ ? ( s/f]8 &! nfv df}Hbft /x]sf] 5 . tL sf]ifsf] ljut jif+b]lv g} n]vfk/LIf0f
u/fPsf] 5}g .
22. ejg lgdf+0f Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf $[!{ df ;fj+hlgs lgsfon] lgdf+0f sfo+ ug'+
cl3 To;;DaGwL :k]l;lkms]zg, of]hgf, gS;f, l8hfOg, ljz]if cfjZostf jf cGo ljj/0f tof/
ug'+kg]+ pNn]v 5 . c:ktfnn] jf8+ ejg lgdf+0f sfo+ u/fpF_bf P]gsf] plNnlvt Joj:yfsf] kfngf gu/L
hldgd'lg / e"O+tNnfsf] ;_/rgf lgdf+0fsf] ?-% s/f]8 *@ nfvsf] nfut cg'dfg @)&).!@.( df /
rf}yf] tNnf;Ddsf] ;_/rgf lgdf+0fsf] ?-# s/f]8 ! nfvsf] nfut cg'dfg @)&!.^.@& df :jLs=t u/L
af]nkqsf] dfWodaf6 sfd u/fPsf] 5 . ejgsf] nfut cg'dfg Ps}k6s gu/L k6s k6s tof/ u/L
cf_lzs ?kdf sfo+ u/fp_bf k|lt:kwf+ / u'0f:t/df ;d]t c;/ kg]+ b]lvG5 .

k"j+If]qLo k|x/L tflnd s]Gb|


23. 3/hUufsf]] nut Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod %$ cg';f/ sfof+non] rr]+sf] !@
la3f !^ sÝf !# w'/ hUuf tflnd s]Gb|sf] :jfldTjdf ePsf] b]lvPg .

cWofudg ljefu
24. leiff l:6s/M of] jif+ ljefun] !! nfv @ xhf/ #@* yfg le;f :6Ls/ 5kfO+ u/]sf] 5 . ;f]dWo] #
nfv *# xhf/ !#$ yfg cWofudg ljefu / cGtu+tsf ( sfof+noaf6 g]kfnleq k|of]u ePsf] 5 .
ljefun] of] jif+ # nfv ! xhf/ () yfg le;f :6Ls/ k//fi6« dGqfnonfO+ pknaw u/fPsf] 5 .
cWofudg lgodfjnL, @)%! n] le;f lbPsf] JolQmsf] gfd, /fli6«otf, /fxbfgL gDa/ / le;f cjlw
v'n]sf] ljj/0f dfl;s ?kdf k//fi6« dGqfnon] cWofudg ljefunfO+ pknaw u/fpg] Joj:yf u/]sf]df
pknaw u/fPsf] 5}g . o;af6 le;f :6Ls/af6 k|fKt x'g'kg]+ ;a} b:t'/ k|fKt eP gePsf] osLg ug+]
cj:yf 5}g .

lhNnf k|zf;g sfof+nox?


25. df}Hbft /sd lkmtf+ Y dlGqkl/ifb\sf] @)&@.!.!& sf] lg0f+odf e"sDkn] 3/ eTsL kLl8t ePsfsf]
nflu j}slNks af;:yfgsf] Joj:yf / c:yfoL a;f]af;sf nflu ?-!% xhf/, d=tssf] lqmof vr+sf]
nflu ?-$) xhf/ tyf d=tssf kl/jf/nfO+ /fxt :j?k ?-! nfv pknaw u/fpg] pNn]v 5 . pko'+Qm
sfo+sf nflu u=x dGqfnoaf6 lhNnf k|zf;g sfof+no, sf7df8f}_nfO+ lgsf;f lbPsf] ?-*^ s/f]8 #)
nfvdWo] ?-&( s/f]8 %* nfv vr+ eO+ ?-^ s/f]8 &@ nfv afFsL /x]sf] 5 . pQm /sd s]Gb|Lo b}jL
k|sf]k p4f/ sf]ifdf lkmtf+ ug'+kb+5 .
26. /fxt ;fdu|L Y e"sDk kZrft\ /fxt ;fdu|Lsf] k|flKt, ljt/0f, df}Hbft clen]v / ;_/If0f ;DaGwdf
b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfo cg';f/ 5g\M
26.1 lhNnf k|zf;g sfof+no, sf7df8f}_nfO+ ljleGg JolQm, ;_:yf tyf bftfaf6 k|fKt x'g cfPsf] lqkfn,
sfnf] Knfl:6s / cGo ;fdfgx? g]kfn cf}iflw lnld6]8 aa/dxnsf] ejgsf] Kof;]hdf / ;z:q k|x/L
ansf] 6's8L a;]sf] rf}/df cJojl:yt cj:yfdf /x]sf] b]lvG5 . 6's8L a;]sf] ejgleq /x]sf] rfdn
vfgof]Uo ePsf] kfOPg . ;fdfgsf] clen]v tof/ u/L plrt Joj:yfkg ug'+kb+5 .
26.2 lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt, sf7df8f}_af6 @)&@ kf}ifdf k|sflzt /fxt ;fdu|Lsf] k|flKt tyf
vr+sf] ljj/0fcg';f/ e"sDkaf6 k|efljt JolQmx?nfO+ ljt/0f ug+ ljleGg lgsfoaf6 k|fKt ePsf
lqkfnnufotsf /fxt ;fdu|L Pj_ vfB ;fdfg gu/kflnsf, ;fdflhs ;_3;_:yf, ljleGg ;/sf/L

112 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

sfof+no Pj_ ;'/Iff lgsfonfO+ lbPsf] cfwf/df vr+ hgfOPsf]df tL lgsfox?n] ljt/0f u/]sf] e/kfO+
sfof+nodf k]; u/]sf] 5}g . ljleGg lgsfonfO+ pknaw u/fPsf] kl/df0f v'Ng] /fxt ;fdu|Lsf]
clen]v /fv]sf] klg 5}g .
26.3 lhNnf k|zf;g sfof+no, sf7df8f}_n] lhNnf k|zf;g sfof+no, emfkfaf6 k|fKt ! nfv !$ xhf/ #$&
yfg lqkfnsf] cfDbfgL tyf vr+ u/]sf] ljj/0f /fv]sf] 5}g . sfof+non] bftfaf6 k|fKt gub tyf
lhG;Lsf] cfDbfgL vr+ b]lvg] Jojl:yt clen]v klg /fv]sf] 5}g .
26.4 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 lhNnf k|zf;g sfof+no, eQmk'/nfO+ k|fKt ?-#& s/f]8 ^& nfv
dWo] ?-#^ s/f]8 ($ nfv vr+ eO+ ?-&# nfv afFsL /x]sf] 5 . pQm /sd s]Gb|Lo b}jL k|sf]k sf]ifdf
lkmtf+ ug'+kb+5 .
26.5 lhNnf k|zf;g sfof+no, eQmk'/af6 pknaw ljj/0fcg';f/ g]kfnL ;}lgs dxfljBfno, eQmk'/af6
k|fKt x'g cfPsf lqkfn÷6]G6 &!# yfg / !%$ a08n, ldS; cfO6d, d08L efF8fjt+g ^& af]/f /
afN6L, lrofkQL, lkmN6/ @% sf6'+gnufotsf ;fdfg g]kfn ljB't k|flws/0fsf] tflnd s]Gb| vl/kf6Ldf
df}Hbft /x]sf] 5 . pQm e08f/ :ynsf] :ynut cjnf]sg ubf+ ;fdfgx? cJojl:yt ?kdf /x]sf]
kfOof] . df}Hbft ;fdfgx? glau|g] u/L e08f/0f ug'+kb+5 .
26.6 lhNnf k|zf;g sfof+no, nlntk'/n] @! ufpF ljsf; ;ldltdf ?-!% s/f]8 #! nfv / !
pkdxfgu/kflnsf tyf # gu/kflnsfdf ?-@@ s/f]8 !) nfv;d]t ?-#& s/f]8 $! nfv c:yfoL
cfjf; lgdf+0fsf] nflu pknaw u/fPsf] 5 . g]kfn /]8qm; ;f];fO6Ln] rfkfufpF / em?jf/f;L ufpF
ljsf; ;ldltdf ?-@ s/f]8 ^! nfvsf] /fxt ljt/0f u/]sf] 5 . cGo :jb]zL tyf ljb]zL ;_3;_:yf
Pj_ bftfaf6 lhNnfsf cGo :yfgdf c:yfoL cfjf; lgdf+0fsf] nflu pknaw u/fPsf] /fxtsf] clen]v
sfof+nodf /x]sf] kfOPg .
26.7 lhNnf k|zf;g sfof+no, emfkfn] k]z u/]sf] ljj/0fcg';f/ a_unfb]z ;/sf/af6 k|fKt Ps nfv
lSjG6n rfdndWo] vfB ;_:yfg emfkfdfkm+t ljleGg @) If]qdf #( xhf/ lSjG6n ljt/0f u/]sf] / @
:yfgdf ^! xhf/ lSjG6n df}Hbft /x]sf] 5 . sf_s8leQfl:yt ;'Vvf aGb/ufxsf] OG6/df]8n oftfoft
ljsf; ;ldltdf /x]sf] p4f/ ;fdu|Lsf] @)&@.(.!) df :ynut cjnf]sgsf] qmddf uGtL ubf+ @^
xhf/ yfg anfF\s]6, !@ lSjG6n rfdn / cGo v'b|f ;fdu|L df}Hbft /x]sf] b]lvof] . ;f]sf] clen]v
sfof+non] /fv]sf] 5}g . k|fKt /fxt ;fdu|L ;dod} k|efljt If]qdf k7fO+ pkof]udf gNofPdf u'0f:t/df
x|f; cfpg] tyf kLl8tnfO+ k|fKt gx'g] cj:yf b]lvPsf] 5 .
27. e/kfO km]/abn Y lhNnf k|zf;g sfof+no, cf]vn9'ufcGtu+tsf @ ufpF ljsf; ;ldltdf /fxt
ljt/0f ubf+ /sd a'em]sf] e/kfO+df l6k]S;n] ;RofO+ ?-!! nfv e/kfO+eGbf a9L vr+ n]v]sf] 5 .
cfjZos sf/afxL u/L pQm /sd c;'n ug+'kb+5 .
28. ejg lgdf+0f Y lhNnf k|zf;g sfof+no, lrtjgn] sfof+no ejg lgdf+0f @)&!.$.#) ;Dd ;DkGg
ug+ @)^(.!.#! df ?-% s/f]8 ^# nfvsf] Ps ;_o'Qm pkqmd;Fu ;Demf}tf u/]sf]df @)&! df3
d;fGt;Dd Dofb yk ePsf] b]lvG5 . lgdf+0fJoj;foLnfO+ ut jif+;Dd ?-$ s/f]8 !% nfv e'QmfgL
ul/;s]kl5 yk Dofbleq klg sfo+ ;DkGg gu/]sf]n] @)&@.&.@( df Ps a}snfO+ hdfgt /f]Ssf /fVg
kq n]v]sf] 5 . ;Demf}tfsf] zt+adf]lhd lgdf+0f sfo+ ;DkGg ug'+kb+5 .

113 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
lhNnf k|x/L sfof+no wg'iff, lrtjg, bfF / af_s]
zflGt ;'/Iff sfod ug]+ ;Gbe+df lhNnf k|x/L sfof+nosf] hgzlQm Joj:yfkg Pj_ sfo+;Dkfbg
l:yltsf] ;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
29. ck/fw cg';Gwfg Y ck/fw cg';Gwfg ;DaGwdf g]kfn k|x/Laf6 ;Dkflbt sfo+sf] l:ylt b]xfo
adf]lhd 5g\M
29.1 lhNnf k|x/L sfof+no, wg'iffdf ^## dWo] !^^, lrtjgdf ! k|d'v sfo+ ;Dkfbg ;"rs (KPI)
xhf/ !*# dWo] !$, bfFdf @ xhf/ ^^) dWo] #)% /  ck/fw lgoGq0f ug]+,
af_s]df ^^* dWo] !$ d'2f @)&!.&@ ;Dd cg';Gwfg  zflGt ;'/Iff sfod /fVg],
;DkGg gePsf]n] km5\of}+6 x'g af_sL /x]sf] 5 .  k|fs=lts k|sf]k tyf b'3+6gfsf]
29.2 k/LIf0f u/]sf $ lhNnf k|x/L sfof+no / d'2f rNg] cj:yfdf p4f/ ug]+ .
dftxt lgsfodf ;L-8L-cf/- [sn l86]n /]s8+{ /
EjfO; /]s8+/ ePsf] kfOPg . wg'iffdf * dWo] %, lrtjgdf $ dWo] # / af_s]df # dWo] @ d'2f rNg]
OsfO+df ;f]sf] ls6aS; /x]sf] 5}g .
29.3 ck/fw cg';Gwfgsf] nflu lhNnf k|x/L sfof+no, wg'iffn] hgsk'/ c~rn c:ktfndf d]l8sn hf_rsf]
nflu k7fPsf] Ps gd"gf k/LIf0fsf] nflu & lbg;Dd / lhNnf k|x/L sfof+no, af_s]n] a|fpg ;'u/sf]
k|of]uzfnf k/LIf0f ug+ s]Gb|Lo k|x/L ljlw lj1fg
k|of]uzfnfdf k7fPsf]df k/LIf0f k|ltj]bg k|fKt x'g @* ;d:of
b]lv $^ lbg;Dd nfUg] u/]sf] 5 .  ef}lts k"jf+wf/sf] kof+Kt Joj:yf
gePsf],
ck/fw cg';Gwfgsf] nflu cfjZos pks/0f,  ck/fw cg';Gwfgdf cfw'lgs k|ljlwsf]
;L-8L-cf/- kf]lnu|fkm 6]i6 Pj_ ck/fw cg';Gwfgsf] pkof]u / k|df0f Joj:yfkgdf sdhf]/L
qmddf k|fKt sfuhL tyf ef}lts k|df0fx?sf] plrt /x]sf] .
Joj:yfkg u/L ck/fw cg';Gwfgdf r':ttf NofO+ d'2f
;dod} km5\of}+6 ug'+kb+5 .
30. d'2f l:ylt Y k/LIf0f u/]sf] $ lhNnf k|x/L sfof+nosf] ljut # jif+sf] d'2fsf] l:ylt lgDgfg';f/
/x]sf] kfOof]M
s'ndWo]
ck/fw
ck/fw cg';Gwfg kfgLdf
cg';Gwfg s'n
lhNnf zfvfdf sfo+/t Hofg nfu" 8'a]/
tflnd k|fKt d'4f rf]/L cfTdxTof cGo
hgzlQm ;DaGwL cf}ifw eljtJo
gu/]sf]
Hofg
wg'iff 29 10 633 99 52 229 162 58 33
lrtjg 10 - 1183 169 84 363 160 208 199
bfF 11 - 2660 61 43 405 32 199 1920
af_s] 26 - 668 61 11 213 99 - 284
plNnlvt cj:yfnfO+ ljZn]if0f ubf+ cfTdxTofsf 36gf $ lhNnfdf pRr /x]sf] 5 . wg'iff,
lrtjg / af_s]df nfu" cf}ifw;_u ;DalGwt / rf]/Lsf 36gf Pj_ lrtjg / bfFdf kfgLdf 8'a]/ x'g]
eljtJo Hofg;DaGwL 36gf w]/} b]lvG5 . t;y+ ;fdflhs r]tgf clej=l4 tyf k|x/L kl/rfng u/L
ck/fwhGo lqmofsnfk /f]Sg]tkm+ cfjZos Joj:yf x'g'kg]+ b]lvG5 .

114 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

31. ef}lts ;'ljwf Y k|x/L sd+rf/L tyf y'g'jfsf] nflu Go"gtd dfgjLo cfjZostf k'Ug] u/L aof/]s tyf
zf}rfnosf] plrt ;'ljwf x'g'kb+5 . lhNnf k|x/L sfof+no, wg'iffdf !)) Ifdtfsf] aof/]s /x]sf]df
sfof+nodf lgoldt vl6g] @)) / ljz]if cj:yfdf
yk d2tsf nflu vl6g] !)) hgf;Ddsf] nflu ;'emfp
sfof+nosf] :jfldTjdf g/x]sf] Ps ;_u|xfnodf  ef}lts k"jf+wf/sf] Joj:yfkg u/L ;]jf k|jfx
/fv]sf] kfOof] . ;fy} dftxt $% OsfO+dWo] @& df ug+'kg]+,
aof/]s, @* df zf}rfno / #) df d]; ejg  ck/fw cg';Gwfgdf k|ljlwsf] k|of]u, k|df0f
gePsf] l:ylt 5 . lrtjgdf #)Y#% hgfsf] Ifdtf ;sng / clen]vg Jojl:yt ug'+kg]+ .
ePsf] lx/f;tdf !)) hgf;Dd y'g'jf /fVg] u/]sf],
af_s]df y'g'jf sIfsf] ;'/Iff sdhf]/Lsf sf/0f y'g'jf efu]sf] hfgsf/L k|fKt ePsf] 5 . g]kfn k|x/Lsf
ljleGg OsfOdf sfo+/t k|x/L sd+rf/LnfO+ Go"gtd dfgjLo cfjZostf k'Ug] aof/]s tyf zf}rfno /
y'g'jf sIfsf] ef}lts k"jf+wf/sf] sdL /x]sf] cj:yf b]lvG5 .
k|x/L sd+rf/L, y'g'jf tyf dlxnf y'g'jfsf] nflu ;d]t :yfg x'g] u/L ef}lts ;'ljwf
Joj:yfkg ug'+kb+5 .

cGo ;+:yf
;z:q k|x/L an sNof0fsf/L ;]jf s]Gb|
32. zf]wegf+ afFsL Y ;]jf s]Gb| ;~rfng;DaGwL sfo+ljlw, @)^^ df ldzg Joj:yfkg ug+ nfu]sf] vr+
;_o'Qm /fi6«;_3 zflGt ld;gaf6 ;f]wegf+ x'g] Joj:yf 5 . o; jif+ ld;g Joj:yfkg ug+ ?-#( s/f]8
$* nfv vr+ u/]sf] dWo] ?-@# s/f]8 *$ nfv k|fKt eO+ ?-!% s/f]8 ^$ nfv zf]wegf+ x'g afFsL
b]lvG5 . pQm /sd zf]wegf+ k|fKt ug'+kb+5 .
33. ;fdu|L cfk"lt+ Y o; jif+ zflGt :yfkgfy+ ;'8fgdf vl6Psf clws=t tyf cGo bhf+sf sd+rf/Lsf]
nflu cfjZos kg+] cfd+ k;f]+g]n Sofl/o/ [P-kL-;L-{ ;'/Iff ;fdu|Lx? af]nkqsf] dfWodaf6 cd]l/sL
8n/ @^ nfv *@ xhf/df vl/b ug+ @)&!.(.!! df xFsusf] Ps sDkgLsf] g]kfnl:yt k|ltlglw;_Fu
;Demf}tf u/]sf] b]lvG5 . pQm sDkgLaf6 pTkflbt ;fdu|L ;'8fg k7fpg k|ltaGw nfu]sf] sf/0f
ToxfFsf] a}sn] k|lttkq vf]Ng OGsf/ u/]sf]n] vl/b x'g ;s]sf] 5}g . pQm sDkgLaf6 pTkflbt
;fdu|Lx? lgof+t x'g sfg'gL c8\rg /x] g/x]sf] olsg gu/L ;Demf}tf ug'+ plrt b]lvPg .
o;}u/L of] jif+ zflGt :yfkgfy+ vl6Psf 6f]nLsf nflu v]ns'b / dgf]/~hg ;fdu|L vl/b ug+
?-%# nfv nfut cg'dfg :jLs=t u/L af]nkqsf] dfWodaf6 tL ;fdu|L !% lbgleq ?-( nfvdf cfk"lt+
ug+ @)&!.&.!) df ;Demf}tf ePsf]df ?-& nfvsf] dfq ;fdu|L cfk"lt+ u/fPsf] 5 . afFsL ;fdu|L
cfk"lt+ ug+ s]Gb|n] cfb]z lbP tfklg tL ;fdfg cfk"lt+ u/]sf] 5}g . 7]Ssf ;Demf}tfcg';f/
?-@ nfvsf] ;fdfg cfk"lt+ gu/]sf] b]lvPklg tL ;fdfg vl/b ug+ nfut cg'dfgcg';f/ ?-!@ nfv kg]+
b]lvG5 . ctM ;fj+hlgs vl/b P]g tyf lgodfjnLcg';f/ sf/afxL ug'+kb+5 .

g]kfn k|x/L sNof0f sf]if


34. lhG;L bflvnf Y ;o'_Qm /fi6«;_3Lo ld;g xfO6L / ;'8fgdf vl6g] kmd+ k'ln; o'lg6sf nflu ?-#
s/f]8 #^ nfvsf dfn;fdfg vl/b u/L k7fPsf]df ;DalGwt ld;gn] cfDbfgL afFw]sf] k|df0f k|fKt
gu/]sf]n] tL ;fdfgsf] cj:yf v'nfpg ;lsPg .

115 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @, u=x dGqfno

35. clu|d s/ Y g]kfn k|x/L sNof0f sf]ifn] of] jif+ dftxtsf ;lku sDKn]S;, cfjf; tyf cltlyu=x,
x]Ny Sna, rd]gf u=x, :kf]6\; xfp;af6 ?-! s/f]8 $@ nfv ef8f cfDbfgL u/]sf]df cfos/ P]g,
@)%* cg';f/ nfUg] clu|d s/ ?-!$ nfv ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m $!) lgsfodf ?=% ca{ @( s/f]8 *& nfv &@ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=!* s/f]8 @$ nfv #! xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=% ca{ !! s/f]8 ^# nfv
$! xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$ ca{ &@ s/f]8 ** nfv ^& xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;+:yf $ tk{m ?=$# s/f]8 (* nfv $^ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df ?=!$ s/f]8 &^ nfv (@ xhf/
km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@( s/f]8 @! nfv %$ xhf/ a]?h" afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=^ s/f]8 !* nfv @*
xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

116 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k||ltj]bg, @)&@


k//fi6\ dGqfno

dGqfno / dftxt;d]t $@ sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-# ca+ #$ s/f]8 (( nfv, /fh:j
?-& ca+ ^^ s/f]8 ^) nfv, w/f}6L ?-(( nfv / cGo sf/f]af/ ?-! ca+ *! s/f]8 *@ nfv;d]t ?-!@ ca+
*$ s/f]8 $) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg .
o;;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnosf] ljutsf ^ jif+sf] /fh:j ?-@% s/f]8 !* nfv / ljlgof]hg ! jif+sf] ?-@( nfv;d]t
?-@% s/f]8 $& nfv n]vfk/LIf0f gu/fO+ aSof}tf /x]sf]df of] jif+ klg n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^(.!.^ df n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]+zg lbPsf]df klg kfngf ePsf] 5}g .
To:t} of] jif{ dGqfnon] u/]sf] vr{dWo] ?=@% s/f]8 @) nfvsf] ;|]:tf k]z gePsf]n] n]vfk/LIf0f x'g
;s]g .
1.2 dlGqkl/ifb\sf] @)%!.@.@# sf] lg0f+on] lgof]usf sd+rf/Lsf] nflu 3/ef8f ;'ljwf lbg] Joj:yf
u/]cg';f/ of] jif+ ?-%^ s/f]8 &$ nfv [rfn' vr+sf] #)-(% k|ltzt{ sfof+no / sd+rf/L cfjf;sf]
nflu 3/ef8fdf vr+ ePsf] 5 . sd+rf/L cfjf;sf] nflu ef8fdf lnPsf] 3/df pknaw u/fPsf]
;'ljwf / ef8f /sddf ljljwtf b]lvPsf]n] b"tfjf; /x]sf] d'n's, kbflwsf/L, >]0fL / txcg';f/
sd+rf/LnfO+ pknaw u/fpg] /sd;lxt cfjf;sf] dfkb08 tyf gLlt th'+df u/]sf] kfOPg . :ki6 gLlt
agfO+ sfof+Gjog ug+ ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^(.!.% df lgb]+zg lbPsf]df ;f]adf]lhd ePsf] 5}g .
1.3 ljb]zl:yt g]kfnL /fhb"tfjf; tyf lgof]udf sfo+/t /fhb"tx?dWo] lghfdtL ;]jfdf /xL lgo'lQm ePsf /
cGo JolQm lgo'lQm x'_bf kfpg] tna /sddf ljljwtf b]lvPsf] x'_bf sfg'gAf/f Jojl:yt ug'+kb+5 .
1.4 cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ cg';f/ /sdfGt/ :jLs=lt a]u/ !& lgof]un] of] jif+ ?-@ s/f]8 ^#
nfv vr+ u/]sf 5g\ .
1.5 of] jif+ dGqfnon] k]z u/]sf] /fh:jsf] cfly+s ljj/0fadf]lhd #% lgof]u/b'"tfjf;af6 ?-# ca+ !%
s/f]8 @( nfv /fh:j c;'nL u/]sf]df tf]lsPsf 9f_rfsf kmf/fdx? k|of]u u/L n]vf /fVg] / cfly+s
ljj/0f tof/ ug]+ u/]sf] 5}g . dGqfnon] cfly+s ljj/0f tof/ ubf+ df:s]jf/L tyf cGo ljj/0f lnO+
b"tfjf;ut cfDbfgL, bflvnf / gub af_sLsf] clen]v /fvL k]z ug'+kg]+df pQm clen]v tyf ljj/0f
b"tfjf; tyf dGqfno;d]tn] /fv]sf] 5}g . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] clen]v /fvL /fh:j bflvnf ug+
@)^#.(.!! df lgb]+zg lbPsf]df kfngf u/]sf] 5}g .
1.6 sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+non] tof/ u/]sf] cfly+s ljj/0fcg';f/ g]kfnL lgof]u / b"tfjf;x?df
of] jif+ ?-@ ca+ @# s/f]8 $# nfv vr+ ePsf]df dGqfnon] tof/ u/]sf] cfly+s ljj/0fcg';f/ pQm
/sddWo] ?-@* s/f]8 #@ nfv df}Hbft /x]sf] b]lvof] . lgof]ux?n] a}s lx;fa ldnfgsf] ljj/0f tof/
gug]+ / ljb]zL d'b|fsf] ljlgdo b/df kl/jt+g x'g] tyf ljut jif+b]lv g} lx;fa ldnfg gu/]sf]
sf/0faf6 cfly+s ljj/0fcg';f/sf] df}Hbft / a}s df}Hbft km/s k/L olsg gePsf] Joxf]/f cf}_Nofp_b}
cfPsf]df ;'wf/ ePsf] 5}g . a}s lx;fa ljj/0f tof/ u/L df}Hbft lx;fa olsg x'g'kb+5 .

117 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M k//fi6\ dGqfno
1.7 of] jif+ ^ b"tfjf;sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f ePsf]df af_sL @( b"tfjf;sf] ;d]t cfGtl/s n]vfk/LIf0f
ug]+ u/fpg] Joj:yf x'g'kb+5 .
1.8 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( tyf cfly+s sfo+ljlw P]g, @)%% cg';f/ b"tfjf; tyf lgof]ux?df /fhb"t tyf
sd+rf/Lx?sf] kb:yfkgf / kbfjlw ;dfKt x'_bf a/a'emf/y ug]+ u/]sf] b]lvPg . sfg'gsf] Joj:yfcg';f/
a/a'emf/y x'g'kb+5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
2. /fh:j Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ df /fh:j tyf ;/sf/L /sd k|fKt ePkl5 a}s bflvnf
u/L nut, n]vf tyf clen]v /fvL n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ / tfn's sfof+nodf k|ltj]bg k7fpg'kg]+
Joj:yf 5 . dGqfnon] lgof]u/b"tfjf;ut clen]va]u/ k|fKt /sd bflvnf u/]sf] cfwf/df cfly+s
ljj/0f tof/ u/]sf]n] /fh:j cfDbfgLsf] oyfy+tf olsg x'g] cj:yf 5}g . o; ;DaGwdf b]lvPsf
k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
2.1 of] jif+ lgof]u tyf dGqfnosf] ;d]t ?-# ca+ !% s/f]8 #@ nfv /fh:j cfDbfgL b]vfPsf]df jiff+Gtsf]
a}s ljj/0f k]z ePg . n]vfk/LIf0fsf] nflu ?-# ca+ ^ s/f]8 $$ nfvsf] dfq a}s ef}r/x? ;_nUg
u/]sf]n] ?-* s/f]8 ** nfvsf] a}s ef}r/ tyf jflif+s a}s ljj/0f k]z ug'+kb+5 .
2.2 of] jif+ #% /fhb"tfjf;/lgof]un] ;l~rtsf]if bflvnf u/]sf] dWo] @)&).&! jf cufl8sf] cfly+s jif+df
;d]t c;'n u/]sf] /fh:j ?-@ ca+ #* s/f]8 %) nfv o; jif+ bflvnf u/] tfklg cfly+s ljj/0fdf
o; jif+sf] cfDbfgLdf pNn]v u/]sf] 5 . pQm l:yltdf of] jif+sf] oyfy+ /fh:j cfDbfgL v'Ng] cj:yf
5}g . t;y+ h'g jif+sf] /fh:j cfDbfgL xf] ;f]xL jif+ n]vfsg ug+'kb+5 .
2.3 g]kfnL /fhb"tfjf;, k|mfG;n] vkt ePsf] le;f :6Ls/cg';f/ of] jif+ o'/f] # nfv ^% xhf/ #^ /fh:j
c;'n ug'+kg]+df o'/f] ! nfv %& xhf/ *^) dfq c;'n u/]sf] b]lvG5 . afl;+nf]gfsf cj}tlgs
dxfjfl0fHob"taf6 o'/f] ! nfv ( xhf/ *$) sf] x'g] ?-! s/f]8 @# nfv / ?jf_, Dofl8\8, Py]G;,
ln:jg, df]gfsf] ;d]t % cj}tlgs dxfjfl0fHob"taf6 le;f :6Ls/afktsf] o'/f] (& xhf/ ##^ sf] x'g]
?-! s/f]8 ( nfv c;'n x'g af_sL /x]sf] b]lvG5 . o;/L cj}tlgs b"tnfO+ pknaw u/fPsf] le;f
:6Ls/sf] clen]v cBfjlws u/L c;'n gePsf] o'/f] @ nfv & xhf/ !&^ sf] ljlgod b/ ?-!!@.!$
n] x'g] ?-@ s/f]8 #@ nfv c;'n ug+'kb+5 .
3. :jf:yo aLdf tyf pkrf/ Y ljb]zl:yt lgof]udf sfd ug]+ kbflwsf/Ln] k"j+:jLs=lt lnO+ u/]sf] :jf:yo
aLdf tyf cf}iflw pkrf/afkt nfu]sf] vr+ g]kfn ;/sf/n] Joxf]g]+ u/]sf] 5 . of] jif+ #% lgof]u tyf
/fhb"tfjf;sf] :jf:yo aLdf tyf cf}iflw pkrf/df ah]6 Joj:yf eP tfklg cGo eQf zLif+saf6 ?-#!
nfv tyf 3/ tyf ;jf/L;fwgsf] aLdf zLif+saf6 ?-@ s/f]8 *& nfv;d]t ?-# s/f]8 !* nfv
vr+ u/]sf 5g\ .
:jf:yo aLdf ubf+ lgof]ux?n] dGqfnoaf6 :jLs=lt glnPsf] / :jf:yo aLdf ePsf] cj:yfdf
aLdf sDkgLn] gJoxf]/]sf] sf/0f b]vfO+ ?-@* nfv vr+;d]t e'QmfgL u/]sf] kfOof] . t;y+ k"j+ :jLs=lt
lnO+ tf]lsPsf] zLif+saf6 cf}iflw pkrf/ vr+ ug]+ Joj:yfsf] kfngf ug'+kb+5 .
4. kfl/jfl/s ;'ljwf Y dlGqkl/ifb\sf] @)%!.@.@# sf] lg0f+on] lgof]u k|d'vnufot cGo sd+rf/Lsf kl/jf/sf
cfl>t ;b:ox? cfk"m sfo+/t lgof]udf nu]df lgof]udf a;'~h]n kfl/jfl/s eQf pknaw u/fpg] Joj:yf
u/]sf] 5 . cfly+s sf/f]af/;DaGwL lgb]+lzsf, @)^) sf] bkmf !* df lgof]udf sfo+/t sd+rf/Lsf] ;fydf
/x]sf kl/jf/sf ;b:ox? lgof]udf cfPsf] / kms]+sf] clen]v /fvL ;f]sf] ljj/0f lgof]u k|d'vaf6 k|dfl0ft
u/fO+ clgjfo+ ?kdf dGqfnodf k7fpg'kg]+ Joj:yf 5 .

118 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M k//fi6\ dGqfno
kfl/jfl/s eQf e'QmfgLsf nflu kfl/jfl/s nut cBfjlws u/L ljj/0f /fVg] Joj:yf eP
tfklg pQm ljj/0f k"0f+ b]lv_b}g . kl/jf/ nu]sf] k|df0fLs/0f k|of]hgdf ljj/0f el/Psf] t/ a;]sf] /
kms]+sf] cjlw nutdf v'n]sf] 5}g . o; jif+ kfl/jfl/s nut /fvL eQf e'QmfgL ug]+ !( lgof]usf] ?-#
s/f]8 &) nfv, cf_lzs nut /fvL * lgof]usf] ?-# s/f]8 #^ nfv / kfl/jfl/s nut g/fvL *
lgof]usf] ?-! s/f]8 !* nfv;d]t ?-* s/f]8 @$ nfv kfl/jfl/s eQf e'QmfgL u/]sf]df ;f]sf]
k'i6\ofO+ ug]+ sfuhft ;_nUg 5}g . t;y+ kfl/jfl/s eQf e'QmfgL ubf+ clen]v tyf k'i6\ofO+ k|df0f
;_nUg x'gkb+5 .
;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^#.(.!! /
@)^(.!.^ df clen]v /fVg lbPsf] lgb]+zgsf] sfg'g;Ddt gb]lvPsf s]xL Joxf]/f
kfngf ePsf] 5}g . cfly+s sf/f]af/;DaGwL lgof]u tyf b"tfjf;af6 c;'n ePsf]]
sfg'g, lgb]+lzsf Pj_ ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] /fh:jdWo] jiff+Gt;Dd ?-# c/a !%
lgb]+zg kfngf ul/g'kb+5 . s/f]8 @( nfv bflvnf b]vfP tfklg
/fh:j
lgsfout ljj/0f g/fv]sf]n] c;'nL,
5. s/ Y cfos/ P]g, @)%* adf]lhd s"6gLlts bflvnf tyf af_sLsf] l:ylt olsg ug]+
lgof]udf sfo+/t sd+rf/Lsf] j}b]lzs eQfsf] cfwf/ ePg .
krxQ/ k|ltzt /sd s/of]Uo cfoaf6 36fO+ g]kfnL /fhb"tfjf; k|mfG;df vkt ePsf]
af_sL /xg] /sddf cfos/ u0fgf ul/g] pNn]v le;f le;f :6Ls/cg';f/ o'/f] @ nfv &
5 . of] jif+ #% lgof]usf /fhb"tnufot ljleGg :6Ls/ xhf/ !&^ sf] x'g] ?-@ s/f]8 #@ nfv
txsf !(& kbflwsf/Lsf] tna tyf j}b]lzs c;'n u/L bflvnf ug'+kb+5 .
eQfsf] cfodf nfUg] s/dWo] ?-! s/f]8 ** lgof]u tyf b"tfjf;sf kbflwsf/L tyf
kfl/>lds
nfv 36L s/ stL ePsf] 5 . 36L ePsf] s/ sd+rf/Laf6 ?-! s/f]8 ** nfv s/
s/
c;'n ug'+kb+5 . stf u/]sf] kfOPg .
lgof]u tyf b"tfjf;n] kl/jf/ ;fydf
6. d"No clej=l4 s/ Y s"6g}lts lgof]un] ljb]zdf kfl/jfl/s /x]sf] k'li6 x'g] k|df0fa]u/ kbflwsf/L
;fdfg vl/bdf lt/]sf] d"No clej=l4 s/ lkmtf+ eQf tyf sd+rf/LnfO+ ?-* s/f]8 @$ nfv
kfpg]df g]kfnL b"tfjf;, gof_lbNnLn] of] jif+ eQf vr+ n]v]sf 5g\ .
lqkfnnufotsf ;fdfg vl/b ubf+ lt/]sf] d"No
clej=l4 s/ ?-#@ nfv lkmtf+ lnPsf] 5}g . pQm /sd lkmtf+ lnO+ /fh:j bflvnf x'g'kb+5 .
7. >lds sNof0fsf/L sf]if Y g]kfnL /fhb"tfjf;, stf/n] >lds sNof0fsf/L sf]if / d=ts Ifltk"lt+sf]
5'tf5't} vftf vf]nL sf/f]af/ ub}+ cfPsf]df cfoYJoo ljj/0f tof/ u/]sf] 5}g . 3fOt] tyf d=ts
Ifltk"lt+ sf]ifdf @)&!.&@ ;Dd k|fKt Ifltk"lt+ /sddWo] stf/L l/ofn (! nfv !$ xhf/ #*$ sf]
x'g] ?-@% s/f]8 %) nfv k//fi6\ dGqfnodf Ifltk"lt+ ljt/0fsf] nflu k7fPsf] / stf/L l/ofn @%
nfv (% xhf/ %(( sf] x'g] ?-& s/f]8 @^ nfv a}s df}Hbft /x]sf] 5 . cfoYJoo ljj/0fsf] cefjdf
Ifltk"lt+ ;DaGwL sf/f]af/sf] oyfy+tf olsg gePsf]n] tof/ u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb+5 .
;f]xL b"tfjf;n] sfdbf/n] k|fKt u/]sf] Ifltk"lt+ /sd / a'emfpg af_sLsf] Ifltk"lt+
ljj/0f;DaGwL nut cBfjlws /fv]sf] 5}g . b"tfjf;n] @)^(.&) df ljlgof]hg tk+maf6 ug'+kg]+ vr+
stf/L l/ofn *& xhf/ *$^ sf] ljlgod b/ @&.(* n] ?-@% nfv ljlgof]hgtk+m ;fk6L nuL vr+
u/]sf] kfOof] . Ifltk"lt+afkt k|fKt /sd d=tssf cfkmGt jf 3fOt]nfO+ pknaw u/fpg'kg]+df ;f] gu/L
;fk6L nuL vr+ u/]sf]df xfn;Dd klg zf]wegf+ gu/]sf]n] zf]wegf+ lnO+ ;DalGwt sfdbf/ jf lghsf]
xsjfnfn] kfpg] u/L Ifltk"lt+ lbg'kb+5 .

119 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M k//fi6\ dGqfno
/fxbfgL ljefu
8. d]l;g l/8]an kf;kf]6+ Y d]l;g l/8]an kf;kf]6+ hf/L ug+ k|mfG;sf] Ps sDkgL;_u @)^&.%.!! df
$) nfv yfg kf;kf]6+ [yk36 !% k|ltzt{ k|lt kf;kf]6+ s/;lxt cd]l/sL 8n/ #-%( n] % jif+sf]
nflu 5kfO+ Pj_ k;+gnfOh];g ug+sf] nflu ;Demf}tf ePsf] 5 . pQm ;Demf}tf cg';f/ 6\fen 8s'd]G6
tyf /fxbfgL of] jif+ !@ nfv %@ xhf/;d]t $) nfv k|fKt u/]sf] 5 . pQm /fxbfgL tyf 6\fen
8s'd]G6dWo] @)&! cfiff9 d;fGt;Dd @! nfv ^@ xhf/ !^) yfg k;+gnfOH8 ePsf]df of] jif+ !#
nfv #^ xhf/ *#* ;d]t @)&@ cfiff9 d;fGt;Dd #$ nfv (* xhf/ ((* ;_Vofdf k;+gnfOH8
ePsf] 5 .
k|mfG;l:yt sDkgL;_usf] ;Demf}tf @)&@.*.* df ;dfKt x'g' cufj} /fxbfgL 5kfO+ tyf
k;+gnfOh];gsf af]nkq;DaGwL k|lqmof cufl8 ga9fO+ g]kfn ;/sf/af6 @)&@.#.!* df ePsf]
:jLs=t e]l/P;gaf6 s/;d]t cd]l/sL 8n/ %-!$&# df k|lt /fxbfgL cfk"lt+ tyf k;+gnfOh];g x'g]
Joj:yf ubf+ k|lt /fxbfgL cd]l/sL 8n/ !-%%&# n] @% nfv /fxbfgLsf] cd]l/sL 8n/ #* nfv (#
xhf/ @%) a9L kg]+ u/L ;Demf}tf ePsf] 5 .
dlGqkl/ifb\sf] @)&@.#.!* sf] e]l/P;g :jLs=tadf]lhd @)^&.%.!! sf] ;Demf}tf ;_zf]wg
ePsf] 5 . ;_zf]lwt ;Demf}tfcg';f/ @% nfv kf;kf]6+ cfk"lt+, 5kfO+ / k;+gnfOh];g tyf %) k|ToIf
btf+ s]Gb| :yfkgf ug+ sfo+ ;DkGg x'g] sfo+tflnsf to gu/L &) nfv kf;kf]6+ k"0f+ k;+gnfOh];g ug+
@)&@.#.#! df ;Demf}tf ePsf]n] sfo+;DkGg ug]+ cjlw :ki6 5}g . ;fy} ;dodf af]nkqsf] k|lqmof
cufl8 ga9fpg' plrt b]lvPg .
9. 9'jfgL Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #![!{ df ;fj+hlgs lgsfon] bznfv
?k}of_eGbf a9Lsf] dfn;fdfg jf ;]jf vl/b af]nkqsf] dfWodAf/f ug'+kg]+ pNn]v 5 . of] jif+ ljefun]
lgof]ux?df /fxbfgLnufotsf sfuhft k7fPafkt Ps ;]jf k|bfosnfO+ 9'jfgL vr+ ?-&$ nfv
e'QmfgL u/]sf] 5 . af]nkqdfk+mt sfo+ u/fpg'kg]+df ;Lw} sfd nufO+ e'QmfgL u/]sf]n] k|lt:kwf+Tds
tj/af6 ;]jf k|flKt ug'+kb+5 .
10. /fxbfgL /fh:j Y of] jif+ /fxbfgL b:t'/afkt ?-$ ca+ $* s/f]8 #! nfv c;'n ePsf] 5 . ljefun]
/fxbfgL pknAw u/fp_bf lgj]bg r]shf_r kZrft\ btf+ ug]+, ;f]afkt c;'n u/]sf] /fh:jsf] b/ pNn]v
ug]+ gu/]sf]n] c;'n x'g'kg]+ /fh:j / c;'n eO+ a}s bflvnf ePsf] /sd le8fg ug]+ cj:yf gePsf],
/fxbfgL hf/L kZrft\ clen]v g/fv]sf]n] /fxbfgL ;_Vofsf] cfwf/df /fh:j olsg ug]+ cj:yf gb]lv_bf
cfGtl/s lgoGq0f ;an ug+ / /fh:j bflvnf ePsf] ;'lglZrt ug+ clen]v /fvL cBfjlws ul/g'kb+5 .
kmf/fd tyf /fxbfgL z'Ns;DaGwL b}lgs ljj/0fsf] clen]v Jojl:yt u/L le8fg ug+ cfjZos
b]lvG5 . k|fKt /fh:j Ps jfl0fHo a}sdf /x]sf] g]kfn ;/sf/sf] vftfdf hDdf u/]sf] ef}r/ k|fKt x'g]
u/]sf]df hDdf ePsf] /fh:j, ;f]dWo] s]Gb|Lo /fh:j vftfdf bflvnf ePsf] / bflvnf ug+ af_sL v'Ng]
clen]v g/fv]sf] sf/0f ;sng ePsf] ;Dk"0f+ /sd ;dod} s]Gb|Lo /fh:j vftfdf hDdf eP gePsf]
olsg ug+ ;lsg] cj:yf 5}g . clen]vnfO+ Jojl:yt ul/g'kb+5 .
 a]?h" l:ylt Y dGqfno / dftxt;d]t #( lgsfodf ?-(^ s/f]8 *( nfv *^ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 !^ lgsfon] ?-#! s/f]8 !^ nfv (! xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-^%
s/f]8 &@ nfv (% xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-@% s/f]8 %) nfv & xhf/ k]ZsL a]?h" /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .

120 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
dGqfno / dftxt ;d]t #!! sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-# ca+ #( s/f]8 &% nfv, /fh:j
?-!) ca+ &* s/f]8 (@ nfv, w/f}6L ?-%@ s/f]8 #( nfv / cGo sf/f]af/ ?-( ca+ @& s/f]8 (& nfv
;d]t ?-@# ca+ (( s/f]8 # nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ah]6 jStJodf e"ld Joj:yfkgnfO+ cfw'lgsLs/0f u/L gjLgtd k|ljlwaf6 e"ldsf] gfk gS;fsgdf
z'4tf / e"ld k|zf;gsf] u'0f:t/ j=l4 ug+ ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t e"Y;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; /
lj:tf/ ul/g] pNn]v u/]sf]df PsLs=t hUufwgL k|df0fkq ljt/0f ug]+, hUuf vl/b laqmLnfO+ ;"rgf
k|ljlwdf cfwfl/t agfpg]nufotsf sfo+ ePsf] 5}g .
1.2 dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ of] jif+;Dd ;/sf/L, ;_3 ;_:yf;lxt !$^ ;_:yfnfO+ # xhf/ ^!)
/f]kgL, #$^ la3f / %# xhf/ ju+ld6/ hUuf g]kfn ;/sf/sf] lg0f+ocg';f/ ef]uflwsf/ lbPsf]
pNn]v ePsf]df ljefun] #@@ ;_:yfnfO+ !)) x]S6/, ^ xhf/ %&* /f]kgL, ^## la3f / !& nfv $(
xhf/ ^!^ ju+ld6/ hUuf ef]uflwsf/ lbPsf] ljj/0f pknAw u/fPsf]n] dGqfno / ljefun] lbPsf]
ef]uflwsf/;DaGwL hUufsf] ljj/0f d]n vfPsf] b]lvPg . dGqfno / ljefun] /fv]sf] hUufsf]
ljj/0fdf Ps?ktf gx'g' dgfl;a xf]Og . ef]uflwsf/df lbPsf] hUuf k|To]s jif+ gjLs/0f u/fpg'kg]+
;Demf}tfdf Joj:yf ePsf]df o; jif+ klg gjLs/0f u/fPsf] 5}g .
1.3 hUuf k|zf;g lgb]+lzsf, @)%* cg';f/ dfnkf]t sfof+nox?n] gfkLsf] ;dodf btf+ x'g af_sL ;/sf/L
/ ;fj+hlgs hUufsf] lkmN8 a'snufot cGo k|df0fx? a'emL cg';"rL !( / @) adf]lhdsf] 9fFrfdf
clen]v cBfjlws /fvL ;/sf/L / ;fj+hlgs hUufsf] ;_/If0f ug'+kg]+df of] aif+ klg e"ld;'wf/ tyf
Joj:yfkg ljefun] dfnkf]t sfof+nox?af6 o:tf] hUufsf] clen]v tof/ u/fO+ cBfjlws u/]sf] 5}g .
1.4 e"ld;DaGwL P]g, @)@! sf] bkmf %#[!{ adf]lhd km5\of+}6 x'g afFls lgj]bg of] jif+;Dd ## xhf/ #*^
/x]sf] 5 . ljefu dftxtsf e"ld;'wf/ tyf dfnkf]t sfof+nox?n] of] aif+ klg km5\of+}6 ug+ af_sL
lgj]bgx?sf] cfo'ut juL+s/0f u/L ljj/0f tof/ u/]sf] 5}g . lgj]bg btf+ tyf km5\of}+6sf] cfo'ut
ljj/0f v'Ng] clen]v cBfjlws ug'+kb+5 .
1.5 e"ld;DaGwL P]g, @)@! sf] bkmf #^ df df]xLn] s't w/f}6L /fVg NofPdf sfof+non] cfDbfgL afFwL
hUufjfnfnfO+ w/f}6L /fv]sf] & lbgleq ;"rgf lbg'kg]+ / ;"rgf lbPsf] Ps jif+leq w/f}6L lng
gcfPdf ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . w/f}6L;DaGwL PsLs=t ljj/0fcg';f/ @!
e"ld;'wf/ sfof+nosf] xfn;Dd ?-@$ s/f]8 @@ nfv w/f}6L af_sL b]lvPsf]df of] jif+ klg P]g
adf]lhd sf/afxL 6'uf] gnufPsf]n] ;l~rt sf]ifdf bflvnf ePsf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .

e"ld;'wf/ tyf Joj:yfkg ljefu


2. e"ld Joj:yfkg ;'b=9Ls/0f sf]if Y e"ld Joj:yfkg ;'b=9Ls/0f sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^& sf]
j_'bf # [!{ df dfnkf]t sfof+non] c;'n u/]sf] /lhi6]\zg b:t'/dWo] lhNnf ljsf; ;ldltdf k7fPsf]
s'n /sdsf] % k|ltztn] x'g] /sd Ps cfly+s jif+df ?-^ nfveGbf a9L ePdf a9L /sd ljefudf
121 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
/x]sf] ;_:yfut ;'b=9Ls/0f sf]ifdf bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . sf]ifdf ut jif+sf] cfDbfgL;d]t ?-$
s/f]8 &* nfv hDdf ePsf] dWo] ?-! s/f]8 &( nfv vr+ eO+ ?-@ s/f]8 (( nfv afFsL /x]sf] 5 .
l8NnLahf/, rfalxn, lrtjgnufot !% dfnkf]t sfof+non] of] jif+ ?-! s/f]8 &$ nfv laefu
k7fpg afFsL b]lvPsf] 5 . pQm /sd ;_:yfut ;'b=9Ls/0f sf]ifdf bflvnf ug+' kb+5 .
3. ;'s'Daf;L ;d:of ;dfwfg cfof]u Y dlGqkl/ifb\sf] @)&!.#.@ sf] lg0f+oaf6 sf7df8f}_df s]Gb|Lo
sfof+no / &@ lhNnfdf ;'s'Daf;L ;d:of ;dfwfg lhNnf ;ldlt u7g u/]sf] b]lvof] . of] jif+ cfof]u /
cGtu+tsf ;ldltn] kbflwsf/L Pj_ sd+rf/Lsf] tna eQfdf ?-$ s/f]8 &! nfv, cGo eQfdf ?-!
s/f]8 @! nfv / cg'udg tyf e|d0f, kmlg+r/nufotdf ?-@ s/f]8 #* nfv;d]t ?-* s/f]8 #) nfv
vr+ u/]sf] 5 . cfof]usf] sfd sf/afxL xfn :ylut ePsf] cj:yf 5 . p2]Zo cg'?ksf] sfo+ u/]sf]
gb]lvPsf]n] pQm vr+ pknlawljxLg ePsf] 5 .

dfnkf]t sfof+nox?
4. hUufsf] d"Nofsg Y ljefun] hf/L u/]sf] Go"gtd d"Nofsg lgwf+/0f lgb]+lzsf, @)%( sf] bkmf #-!
cg';f/ k|To]s dfnkf]t sfof+non] hUufsf] Go"gtd d"Nofsg sfod ubf+ a}s tyf ljQLo ;_:yfx?n]
lwtf]afkt u/]sf] d"NofsgnfO+ ;d]t cfwf/ lng'kg]+ Joj:yf 5 . dfnkf]t sfof+no, sn_sLsf]
sfo+If]qsf % hUufwgLn]] ?- $ s/f]8 @& nfvdf vl/b u/]sf] hUuf :jldTjdf cfPsf] @ lbgb]lv @
dlxgf;Ddsf] cGt/df a}s tyf ljQLo ;_:yfx?df lwtf] /fVg kfl/t b=li6aGws lnvtdf ?-* s/f]8
#& nfv y}nL sfod u/L ?-$ s/f]8 !) nfv a9L d"Nofsg u/]sf] 5 . vl/bsf avt Go"g d"Nofsg
x'_bf /lhi6\];g b:t'/ $-% k|ltztn] ?-!* nfv / k'_hLut nfes/ % k|ltztn] ?-@) nfv 5'6 ePsf]
5 . sfof+non] sfod u/]sf] Go"gtd d"Nofsg oyfy+ sf/f]af/sf]] cfwf/df ePsf] b]lvPg .
lgb]+lzsfadf]lhd hUufsf] k|rlnt ahf/ d"NonfO+ ;d]t cfwf/ dfgL d"Nofsg ug'+kb+5 .
5. k'_hLut nfes/ – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @b[${ df k|fs=lts JolQmn] ?-#) nfv jf ;f]eGbf a9L
d"Nosf] 3/ hUufsf] sf/f]af/ ubf+ ePsf] k'FhLut nfedf P]gsf] bkmf (%[s{# df tf]lsPsf] b/cg';f/
/lhi6]«zg kfl/t ubf+s} avtdf k'FhLut nfes/ c;'n ug'+kg+] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
5.1 of] jif+ sn_sL, l8NnLahf/, rfalxnnufotsf #% dfnkf]t sfof+non] Pp6} lg;u+stf+n] k6s k6s
u/]sf] lg;u+nfO+ PsLs=t u/L jflif+s lg;u+df gb]vfPsf] sf/0f ?-* s/f]8 @% nfv k'_hLut nfes/
c;'n ug+ 5'6 u/]sf] b]lvPsf]n] ;f] s/ c;'n ug'+kb+5 .
5.2 ;_o'Qm :jfldTjstf+x?sf] ;_Vofsf] cfwf/df ?-#) nfvsf] b/n] 5'6 lb_bf dfnkf]t sfo+fno sn_sL /
dgd}h'sf] sfo+If]qsf $( lg;u+stf+af6 ?-## s/f]8 * nfv d"Nosf] ?-! s/f]8 ^% nfv k'_hLut
nfes/ c;'n ug+ 5'6 ePsf] 5 . To:t} dfnkf]t sfof+no l8NnLahf/ / rfalxncGtu+tsf %%
lg;u+stf+n] >Ldfg\ >LdtLaLr ;_uf]ngfdf u/]s} lbgb]lv & lbgleq ?-^) nfveGbf 36L d"No /fvL ?
!^ s/f]8 @# nfvsf] lnvt kfl/t ubf+ ?-*! nfv k'_hLut nfes/ 5'6 ePsf] b]lvof] .
6. /lhi6]\;g b:t'/ af_8kmf_8 Y :yfgLo :jfoQ zf;g lgodfjnL, @)%^ sf] lgod @!! df k|To]s
lhNnfsf dfnkf]t sfof+non] c;'n u/]sf] /lhi6\];g b:t'/dWo] cg';"rLY@^ n] tf]s]sf] k|ltzt /sd
;DalGwt lhNnf ljsf; ;ldltdf k7fpg'kg]+ / af_sL /sd ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
of] jif+ af/f, lrtjg, hgsk'/nufot !* dfnkf]t sfof+non] af_8kmf_8 u/]sf] ?-@! s/f]8 ** nfv
;l~rt sf]if bflvnf ug+ af_sL b]lvG5 . To;}u/L dfnkf]t sfof+no af/f, k;f+nufot !) n] ?-!(
s/f]8 (% nfv af_8kmf_8 g} gu/L vY^ vftfdf /fv]sf 5g\ . lgodfjnLcg';f/ af_sL /sd ;l~rt
sf]if bflvnf ug'+ kb+5 .
122 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
7. gofF gu/kflnsfsf] /lhi6\];g Y g]kfn ;/sf/Af/f of] jif+ 3f]if0ff ePsf ^! gofF gu/kflnsf tyf
If]q lj:tf/ ul/Psf @# gu/kflnsf;DaGwL ;"rgf g]kfn /fhkqdf @)&!.(.@* df k|sflzt ePsf] 5 .
dfnkf]t sfo+fnox?n] ;f]xL ldltb]lv g} gu/kflnsf If]qsf] nflu tf]s]sf] b/af6 /lhi6\];g b:t'/ c;'n
ug+'kg]+df @)&!.!).!! b]lv dfq c;'n u/]sf]n] sn_sL, l8NnLahf/, w/fg / sfjf;f]tLsf] gd'gf 5gf}6
ul/Psf @@# lnvtaf6 ?-! s/f]8 @! nfv /lh:6\];g b:t'/ c;'n ug+ 5'6 u/]sf] b]lvof] . o:tf
gu/kflnsf If]qsf ;a} lnvtx? 5fglag u/L 5'6 ePsf] /lh:6\];g b:t'/ c;'n x'g'kb+5 .

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
dfnkf]t sfof+no rfjlxn, eQmk'/, ;nf+xL, k;f+ / gjnk/f;L
dfnkf]t sfof+no rfjlxn, eQmk'/, ;nf+xL, k;f+ / gjnk/f;Lsf] /lhi6\]zg kfl/t k|lqmof, /lhi6]\zg
k|of]hgsf nflu hUufsf] Go"gtd d"Nofsg tyf clen]v Joj:yfkgsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] k|d'v
Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\ M
8. lnvt /lhi6«]zg k|lqmof Y dfnkf]t sfof{nosf] 3/hUuf /lhi6«]zg b:t'/sf] nIo Pj+ c;'nLsf] l:ylt
lgDgfg';f/ 5M
-?=nfvdf_
dfnkf]t 2069/70 2070/71 2071/72
sfof+no nIo c;'nL k|ltzt nIo c;'nL k|ltzt nIo c;'nL k|ltzt
rfjlxn tyofs pknAw gePsf] 3644 7475 205.13 5009 12787 255.28
eQmk'/ 2693 2476 91.94 3199 3807 119 3739 5385 144.02
;nf+xL 433 441 101.85 764 318 41.62 529 344 65.03
k;f+ 532 604 113.53 541 780 144.18 590 1182 200.34
gjnk/f;L 417 703 168.59 493 847 171.81 662 1309 197.73
sfof{nox?n] nIo lgwf{/0f ubf{ j:t'lgi7 cfwf/ glnPsf] sf/0faf6 /fh:j nIo / c;'nLaLr
ljut # jif{df $! b]lv @%% k|ltzt;Dd cGt/ b]lvG5 . hUuf k|zf;g sfo{ljlw, @)^) efu ! df
pNn]lvt /lhi6«]zg kfl/t ubf{ sfof{Gjog ug'{kg]{ Joj:yfx? kfngf gu/]sf pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
8.1 bkmf $=% adf]lhd /lhi6«]zgdf lng] lbg]sf] xbaGbL eGbf a9L hUuf gePsf] ;xL5fk u/fpg'kg]{df
u/fPsf] kfO{Pg . c:j:y tyf a[4a[4fx?nfO{ k|fyldstf lbO{ /lhi6«]zg kfl/t ug'{kg]{df To;k|sf/sf
;]jfu|fxLsf] nflu 5'§} Joj:yf u/]sf] 5}g .
8.2 /lhi6«]zg kmfF6n] ;Dkfbg ug'{kg]{ sfo{ / ;]jfu|fxLnfO{ k'¥ofpg'kg]{ ;]jfx? ;DaGwdf sfof{no k|d'vn]
lg/LIf0f u/L cfjZos lgb]{zg lbg'kg]{ Joj:yf ePsf]df ;f]sf] sfof+Gjog ePsf] b]lvPg .
8.3 /lhi6«]zg kfl/t k|lqmof k/Dk/fut k|0ffnLdf ;~rfng eO/x]sf]n] ;]jfu|fxLx? sfof{nosf] ljleGg
kmfF6df k'Ug'kg]{ l:ylt 5 . kmfF6af6 ul/g] sfo{x? xft] clen]vdf cfwfl/t ePsf] sf/0f ;]jfu|fxLnfO{
;]jf k|fKt ug{ c;lhnf] / ;do nfUg] x'Fbf tflnd k|fKt hgzlQmsf] Joj:yfkg u/L Pp6} :yfgaf6
;]jf pknAw u/fpg]tkm{ Wofg lbg'kb{5 .
9. clen]v Joj:yfkg Y hUuf k|zf;g sfo{ljlwsf] bkmf ^=!$ adf]lhd sfof{non] k|To]s 7]nLdf /x]sf
;|]:tfsf] kl~hsfsf] 5'§} /lhi6/ / 7]nLsf] l;nl;n]af/ gDa/cg';f/ clen]v Jojl:yt u/]sf] b]lvPg .
s]xL df]7x? k'/fgf ePsf / b/fhleq /fVg] 7fp_ geO{ aflx/ cnkq cj:yfdf /x]sf] 5 . vf]h]sf]
;dodf lnvt kfpg] u/L cfly{s jif{ut 7]nL gDa/ ldnfO{ /fv]sf] b]lvPg . To:t} df]7 le8fpFbf,
bflvn vf/]h ubf{ jf df]7 ;|]:tf;DaGwL cGo sfd ubf{ ;DalGwt sd{rf/L afx]s cGo JolQmn] ;d]t
rnfpg] u/]sf] kfOPsf]n] ;|]:tfsf] ;'/Iff Joj:yf k|efjsf/L 5}g .

123 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
dfnkf]t sfof{no, eQmk'/n] k]; u/]sf] @)&).&! sf] jflif{s k|ltj]bgdf df]7 7]nL ;+Vof @
xhf/ ($%, hUufwgL ;+Vof ! nfv %( xhf/ $*) / hUuf lsQf ;+Vof @ nfv !( xhf/ $)
ePsf]df @)&!.&@ sf] jflif{s k|ltj]bgdf ut jif{;Ddsf] lhDd]jf/L qmdzM @ xhf/ !!%, ! nfv %%
xhf/ $$) / @ nfv !$ xhf/ %%( b]vfPsf]n] ut jif{sf] lhDd]jf/L le8\b}g .
;j{;fwf/0fsf] JolQmut ;DklQsf] ?kdf /xg] ;d:of
sfuhft c;'/Iffsf sf/0f ;DklQ x:tfGt/0f tyf  nIo lgwf+/0f ubf+ cfwf/ glnPsf],
a]rlavgdf ;d:of cfpg] ePsf]n] clen]v  /lhi6\]zg k|lqmof ljB'tLo k|ljlwdf
Joj:yfkgdf Wofg lbg'kb{5 . gePsf],
10. ;/sf/L hUufsf] clen]v Y hUuf k|zf;g lgb]{lzsf,  clen]v Joj:yfkg Jojl:yt g/x]sf],
@)%* sf] a'Fbf $!( cg';f/ ef]uflwsf/;DaGwL  ;/sf/L hUufsf] ;_/If0f gePsf],
;/sf/L hUufsf] clen]v v8f u/L cBfjlws  Go"gtd d"Nofsg oyfy+k/s gePsf] .
ug'{kg]{df sfof{nox?af6 k]; ePsf] jflif{s k|ltj]bg
cg';f/ rfalxndf !%@ /f]kgL, eQmk'/df ^^ /f]kgL / ;nf{xLdf #! la3f If]qkmnsf] ;/sf/L hUuf
ef]uflwsf/df /x]sf]df cBfjlws clen]v /x]sf] b]lvPg . To:t} sfof{noaf6 k]; ePsf] jflif{s
k|ltj]bg @)&!.&@ cg';f/ ;fj{hlgs hUufsf] If]qkmn rfalxndf ^* xhf/ #!), eQmk'/df ^& xhf/
&#) /f]kgL, gjnk/f;Ldf ( xhf/ @& / ;nf{xLdf !) xhf/ ^*% la3f /x]sf] 5 . ;f] hUufsf]
clen]v cBfjlws u/L ;+/If0f;d]t ug'{kb{5 .
11. PsLs=t k'hf+ Y hUuf k|zf;g lgb]+lzsf, @)%* sf] a'Fbf g_- %#[#{ df Ps JolQmsf] PseGbf a9L ufp_
ljsf; ;ldlt jf gu/kflnsfx?df hUuf eP tL ;a} hUuf Pp6} k'hf+df ;dfj]z ug'+kg]+ Joj:yf eP
tfklg PsLs=t hUufwgLk"hf+ ljt/0f ug]+ u/]sf] kfOPg . lgb]+lzsfadf]lhd PsLs=t hUufwgLk'hf+
ljt/0f ug'+kb+5 .
12. hUufsf] Go"gtd d"NofÍg Y hUufsf] Go"gtd d"NofÍg
lgwf{/0f lgb]{lzsf, @)%( cg';f/ lkmN8 lg/LIf0f ;'emfp
;d]taf6 hUufsf] Go"gtd d"NofÍg k'l:tsf tof/  lglZrt cfwf/ lnP/ nIo lgwf+/0f ug'+kg]+,
ug'{kb{5 . gd"gf 5gf}6 u/L s]xL lnvt;Fu lhNnfsf]  ljB'tLo k|ljlwaf6 /lhi6\]zg k|lqmofsf]
Go"gtd d"NofÍg k'l:tsfdf c+lst d"No t'ngf ubf{ z'?jft x'g'kg]+,
Go"gtd d"No eGbf lnvtdf plNnlvt d"No  clen]v Joj:yfkg Jojl:yt x'g'kg]+,
gjnk/f;Ldf * lnvtdf !)$ b]lv ! xhf/ #!!  ;/sf/L hUufsf] ;_/If0f ug'+kg]+,
k|ltzt;Dd, rfalxndf !! lnvtdf &% b]lv !&&  Go"gtd d"Nofsg oyfy+k/s x'g'kg]+ .
k|ltzt;Dd / eQmk'/df !) lnvtdf !@( b]lv *^!
k|ltzt;Dd a9L /x]sf] b]lvof] . ;x/L / u|fdL0f
If]qsf] gu/f]Gd'v If]qx?, d'Vo ahf/ lj:tf/ ePsf :yfgx?df pknaw ;'ljwf tyf lkmN8af6 ;Ílnt
hUufsf] d"No, a}Í tyf ljQLo ;+:yfx?n] lwtf]afkt u/]sf] d"NofÍg;d]tsf] cfwf/df d"NofÍg
cBfjlws ug'{kg]{df dfnkf]t sfof{nox?n] pQm Joj:yf kfngf u/]sf] b]lvPg .

;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


vuf]n tyf e"Ydfkg dxfzfvf
e"ld ;DaGwL tyofssf] Joj:yfkg ug+ k|of]udf NofPsf] nfOsf hLcf] clkm; [PnhLcf]{ ;k6j]o/sf]
ljZj;gLotf / kof+Kttf kIfaf6 ;k6j]o/ ljsf;, k|flKt, cfut, k|lqmof tyf glthf, ;"rgf k|ljlwsf] ;'/Iff /
;"rgf k|ljlwsf] lgoGq0f ;DaGwdf ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .

124 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
13. cfjZostf klxrfg Y lgoGq0flaGb'sf] cfwf/df gfk gS;f tof/ ug]+ k|d'v p4]Zo kl/k"lt+ ug+ hL-kL-
P;- k|ljlwdf cfwfl/t cfw'lgs pks/0f k|of]u u/L lgoGq0flaGb' :yfkgf ug]+ sfo+sf] nflu @)$( df
PnhLcf] ;k6j]o/ vl/b u/]sf] kfOof] . cfjZostf ljZn]if0fa]u/ ;k6j]o/ vl/b u/]sf]n] ;"rgf
k|ljlw k|0ffnL pkof]ustf+sf] ljZn]if0f, k|fyldsLs/0f Pj_ plrt Joj:yfkg u/L ;k6j]o/sf] k"0f+
pkof]u x'g ;s]sf] 5}g . ctM pkof]ustf+sf] cfjZostf klxrfg u/]/ dfq ;"rgf k|ljlw
Joj:yfkgsf sfo+ ug'+kb+5 .
14. ;"rgfsf] ;_/If0f Y ;"rgf ;_/If0f;DaGwL c;n cEof; tyf tyofs, ljt/0f, k|of]u / lgodg;DaGwL
lgb]+lzsf, @)^( adf]lhd ljqmL u/]sf ;"rgf tyofsx? tf]lsPadf]lhd afx]s cGo p2]Zodf k|of]u
gug]+ u/L vl/bstf+;_u ;Demf}tf u/]sf] kfOof] . ;"rgf k|ljlw;DaGwL sd+rf/Lsf] cefj /x]sf] sf/0f
;"rgf k|ljlw;DaGwL sfo+sf] lgodgdf ;d:of /x]sf] kfOof] . ctM ;"rgf ;_/If0f gLlt th'+df u/L
;"rgfsf] pkof]u Pj_ ljt/0f sfo+nfO+ k|efjsf/L agfpg'kb+5 .
15. cfut tyf k|lqmofut lgoGq0f Y dxfzfvfn] ;]G;/af6 k|fKt ;"rgf hL-Pg-P;-P; gfds l/l;e/af6
d]df]/L sf8+ tyf k]g8\fOedf /fvL PnhLcf] ;k6j]o/ hl8t sDKo'6/df k|lji6 ug]+ u/]sf] 5 . kf;j8+
dfkm+t lgolGqt ;k6j]o/ k/LIf0f ubf+ d]df]/L sf8+ tyf k]g 8\fOedf ck|zf]lwt 8f6f /xg] /
;k6j]o/af6 pQm 8f6fnfO+ k|zf]wg u/]sf] kfOof] . tyofs k|ljli6, ;k6j]o/ ;~rfng ug]+ dfWod /
k|lqmof tf]s]sf] b]lvPg .
16. glthf lgoGq0f Y k|zf]wg u/L k|fKt ePsf clGtd tyofsnfO+ lk|06 lk|Eo", lk|G6 tyf skL k]i6 ug+
;lsg] eP tfklg ;]e ug+ g;lsg] b]lvof] . plNnlvt glthfsf] cIff_z / b]zfGt/sf] sf]cl8+g]6
ljleGg If]qdf pkof]u ug+ ;lsg] ePsf]n] dxTjk"0f+ tyofssf] k|rf/k|;f/ Pj_ laqmLsf] dfWodaf6
/fh:j a9fpg Wofg lbg'kg]+ b]lvof] .
17. ;k6j]o/sf] k/LIf0f / :jLs=lt Y g]kfn ;/sf/sf] ;"rgf k|ljlw k|0ffnL [Joj:yfkg tyf ;~rfng{
lgb]+lzsf, @)&! cg';f/ ;k6j]o/ k|fKt ul/;s]kl5 pQm ;k6j]o/sf] k|fljlws k/LIf0f ug'+kg]+df
u/]sf] kfOPg . lgb]+lzsfdf Joj:yf ePcg';f/ k|fljlws k/LIf0f ug'+kb+5 .
/fli6\o e"Ypkof]u cfof]hgf
cfof]hgfn] k|of]udf NofPsf] e"Ypkof]u;DaGwL ;k6j]o/sf] ljZj;gLotf, kof+Kttf / k"0f+tfsf] k/LIf0f
ug]+ p2]Zon] @)&).&! sf] ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
18. sDKo'6Ls=t gS;f Y e"Ypkof]u gS;fsg ug]+ sfo+ af_sL g} /x]sf]n] hUufsf] juL+s/0f u/L e"ld ;|f]t
gS;fsg kl/of]hgfaf6 tof/ ul/Psf gS;fx?nfO+ sDKo'6Ls=t u/L j]e;fO6df /fVg] sfo+ ePsf] 5}g .
pkof]ustf+sf] cfjZostf klxrfg u/L sDKo'6Ls=t clen]v j]e;fO6df /fVg] Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
19. ;"rgfsf] ;_/If0f Y ;"rgf ;_/If0f;DaGwL gLlt Pj_ ;"rgf ;_/If0f / hf]lvd d"Nofsg;DaGwL ;_oGq
/x]sf] 5}g . ;"rgf k|ljlw;DaGwL sd+rf/Lsf] cefj /x]sf] sf/0f ;"rgf k|ljlw;DaGwL sfo+sf]
lgodgdf ;d:of /x]sf] kfOof] . e"ldsf] pkof]u;DaGwL gS;f 8f6fx?sf] ;'/Iff tyf Joj:yfkg ug+
;"rgf ;_/If0f gLlt th'+df u/L sfof+Gjog ug'+kb+5 .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof+notk+m !$% lgsfodf ?-^^ s/f]8 (@ nfv ^% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?-#$ nfv #* xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-^^ s/f]8 %* nfv @& xhf/
af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-% s/f]8 %$ nfv @ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f
cg';"rL !% df 5 .

125 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !%@ sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-#& ca+ %@ s/f]8 #! nfv, /fh:j
?-!! ca+ ^# s/f]8 #! nfv, w/f}6L ?-# ca+ %( s/f]8 & nfv / cGo sf/f]af/ ?-$ ca+ &! s/f]8 %&
nfv;d]t ?-%& ca+ $^ s/f]8 @^ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . of] /sddf pBf]u dGqfnosf]
?-@$ s/f]8 ($ nfv, dlGqkl/ifb\ tyf k|wfgdGqL sfof+nosf] ?- ^ s/f]8 @* nfv / jfl0fHo dGqfnosf]
?-@ s/f]8 #% nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno dftxtsf ;_ul7t ;_:yf Pssf] ?-$ ca+ *) s/f]8 ! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf]
5.
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfoadf]lhd 5g\M
1.1 ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^$ sf] lgod !@ -@_ adf]lhd dGqfnon] k/fdz{ ;]jfsf] nflu of] jif{ klg gD;{ tof/
u/]sf] 5}g .
1.2 ;8s tyf k'nx? lgdf+0f ubf+ jg P]g tyf jftfj/0f P]gadf]lhd jftfj/0fLo k|efj cWoog u/L
;DalGwt jg tyf jftfj/0f dGqfno;_u ;dGjo u/L lgdf+0f sfo+ z'? ug'+kg]+df ;f] a]u/ sfd z'?
ugf+n] aLrdf cj/f]w cfO+ sfddf l9nfO+ x'g] u/]sf] 5 .
1.3 ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf ^# df lgdf+0fJoj;foLn] ;Demf}tfcg';f/ sfd gu/]df
sfnf];"rLdf /fVg] Joj:yf ePsf]df lgdf+0fJoj;foLsf] l9nfO+sf] sf/0f ;8s tyf k'n lgdf+0f sfo+
;dodf ;DkGg gx'_bf ;d]t ;f] Joj:yf sfof+Gjog u/]sf] kfOPg .
1.4 /fli6\o oftfoft gLlt, @)%* cg';f/ ltaatL ahf/ hf]8\g] ;8s agfpg], ;f}o+ / ljB'tLo pmhf+af6
rNg] oftfoft ;fwgsf] lj:tf/ ug]+, oftfoftsf] ljsf; tyf lj:tf/df lghL If]qnfO+ a9LeGbf a9L
;_nUg u/fpg], e"Ypkof]u / ef/jxg Ifdtfsf] cfwf/df cfjfudgnfO+ lglZrt ;Ldfleq /fVg], zx/L
If]qdf gof_ ;8s lgdf+0f ubf+ 9n, vfg]kfgL, 6]lnkmf]g, ljB'tnfO+ ;8s aflx/ /fVg] cflb gLltx? of]
jif+ klg sfof+Gjogdf NofPsf] 5}g .
1.5 ;8s ljefu / cGtu+tsf sfof+non] cfkgf] If]qleq lgdf+0ffwLg / lgdf+0f ;DkGg ;8s, k'n, sNe6+,
l/6]lgujfn cflb v'Ng] u/L /f]8 OGe]G6«Lsf] nut cBfjlws u/L /fv]sf] kfOPg .
1.6 ;8s ljefu / cGtu+tsf ^* OsfO+n] of] jif+ di6/f]n Hofnfafkt ?-!* s/f]8 $@ nfv, OGwg, ;"rgf
k|sfzg, b}lgs e|d0f eQf, dd+t, sfof+no ;fdfg cflbdf ?-%^ s/f]8 &! nfv, ;jf/L;fwg vl/b ug+
;8s ljefudf k7fPsf] ?-@$ s/f]8 &$ nfv;d]t ?-(( s/f]8 *& nfv / /]n ljefun] ?-(& nfv
slG6Gh]G;L vr+ n]v]sf] 5 . o:t} k|s=ltsf] vr+ ?-!^ s/f]8 @! nfv rfn' ah]6af6 klg u/]sf] 5 .
slG6Gh]G;Laf6 vr+ ug]+ :ki6 gLlt to gePsf], vr+sf] 7]Ssfut clen]v g/x]sf], ;f]em} vl/b u/]sf],
sfof+no ;~rfng;DaGwL vr+ slG6Gh]G;Laf6 n]v]sf] / Ps} k|s=ltsf vr+x? k'FhLut tkm{sf] slG6h]G;L /
rfn' vr+ zLif+s b'a}af6 u/]sf] 5 .
1.7 ;8s ljefu dftxtsf sfof+non] sDKo'6/ dfWodaf6 tof/ n'hl;6nfO+ gfkL lstfasf] dfGotf lbO+ vr+
n]Vg] u/]sf]df d-n]-k-kmf-g_-!&! sf] 9f_rfdf gfkL lstfa /fVg'kg]+ / gfkL lstfa aL; jif+;Dd ;'/lIft
/fVg'kg]+ Joj:yf /x]sf]df of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] 5}g .
126 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
1.8 ag]kfYl;Gw'nLYalb+jf; ;8s of]hgfn] hfkfg ;/sf/sf] ;|f]ttkm+ ?-@ ca+ ! s/f]8 @@ nfv, rqmky
lj:tf/ of]hgfn] rLg ;/sf/sf] cg'bfgtkm+sf] ?-! ca+ %@ s/f]8 %^ nfv, x'nfsL /fhdfu+ of]hgf
s}nfnLn] ef/t ;/sf/sf] cg'bfgtkm+ ?-%@ s/f]8 $& nfv, ;8s ;'wf/ of]hgfcGtu+t ef/t
;/sf/sf] C0f ;xfotftkm+ ?-@! s/f]8 %& nfv / aSof}tf ?-@* s/f]8 #! nfv;d]t ?-$ ca+ %^
s/f]8 !# nfvsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
1.9 lgdf{0f ;fdu|Lsf] b//]6, d]lzg ef8f, Hofnf, 9'jfgL cflb cfO6ddf lhNnf b//]6 tyf gD;{ eGbf a9L
;dfj]z u/L nfut cg'dfg :jLs[t ug]{ sfo{df lgoGq0f x'g'kg]{df of] jif{;d]t 5gf}6df k/]sf $
OsfO{n] @# 7]Ssfdf ?= @ s/f]8 $@ nfv a9L x'g] u/L nfut cg'dfg :jLs[t u/]sf] 5 .
1.10 ;8s af]8+n] ;jf]{Rr cbfntaf6 ;8s dd{t ;Def/ b:t'/afkt b'O{ ;ªsngstf{af6 c;'n ug{'kg]{
7x/ u/]sf] ?= ! s/f]8 #@ nfv c;'n u/]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ul/g'kb+5 .

;/sf/L sfof+no
;8s ljefu
2. clVtof/L tyf vl/b Joj:yfkg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #@-@_ df cfly{s
jif{ z'? ePsf] !% lbgleq jflif{s sfo{qmd / clVtof/L k7fpg'kg]{ / lgod @)[#{ df 7]Ssf :jLs[t
ug]{ sfo{ k|yd rf}dfl;sdf ;DkGg ug'+kg]+ pNn]v 5 . ljefun] dftxt lgsfonfO{ k'FhLuttkm{ ?=#^
ca{ $^ s/f]8 ## nfvsf] clVtof/L lbPsf] dWo] @)&@ cfiff9df ?=# ca{ %$ s/f]8 %( nfv /
@)&@÷#÷@* df ?=@ ca{ !# s/f]8sf] clVtof/L lbPsf] 5 . ljefu dftxtsf %* sfof+noaf6 k|fKt
ljj/0fcg';f/ of] jif+ ?-$! ca+ %* s/f]8 @# nfv d"Nosf] # xhf/ &*# vl/b ;Demf}tf ePsf]dWo]
k|yd, bf];|f] / t];|f] rf}dfl;sdf qmdzM !)-&^, @%-%$ / ^#-&) k|ltzt ePsf] 5 . cfiff9df dfq
%^-^# k|ltzt ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . sfof+nox?df ;dod}} clVtof/L k|fKt gePsf] sf/0f pko'+Qm
sfo+ lgwf+l/t ;dodf ;~rfng x'g ;s]sf] 5}g .
ljefu dftxt *$ OsfO+af6 k|fKt k'_hLut vr+sf] ljj/0fcg';f/ ?-@% ca+ ^@ s/f]8 % nfv
vr+ u/]sf]df t];|f] rf}dfl;sdf ?-!& ca+ ( s/f]8 *& nfv [^& k|ltzt{ / cfiff9df ?-( ca+ (!
s/f]8 %# nfv [#( k|ltzt{ vr+ u/]sf] 5 . jiff+Gtdf xtf/df sfd u/fp_bf sfdsf] u'0f:t/df c;/
kg]+ b]lvPsf]n] lgoddf ePsf] Joj:yfcg';f/ ;dod} vl/b Joj:yfkg ug'+kb+5 .
3. k/fdz+ ;]jf Y ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @( cg';f/ sfof{nosf] cfˆg} hgzlQmaf6 x'g]
sfdsf nflu k/fdz{ ;]jf lng gldNg]df ;+efJotf cWoog, l8hfOg, nfut c'gdfg, af]nkq sfuhft
tof/L cflb sfo{ k/fdz{bftfdfkm{t u/fO{ ljefu / dftxt !$ OsfO{n] ?=## s/f]8 ^* nfv vr{
u/]sf 5g\ . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDg 5g\M
3.1 ljefu tyf dftxt lgsfodf xfOj] OlGhlgo/, lhcf]6]lSgsn OlGhlgo/, xfO8«f]lnlhi6 h:tf hgzlQm
pknAw x'FbfxF'b} k'n tyf ;8ssf] ;DefJotf cWoog, lj:t[t ;j]{If0f, l8hfOg tof/L h:tf sfo{ afXo
k/fdz{bftfaf6 u/fPsf] 5 . ljefuLo hgzlQmsf] pkof]u gu/L k/fdz{bftfaf6} sfd u/fPsf] dgfl;a
b]lvb}g . o;df ;'wf/ x'g'kb{5 .
3.2 ;DalGwt vr{ zLif{sdf sfo{qmd ;dfj]z u/L ah]6 dfu ug'{kg]{df ;fj{hlgs lgdf{0f zLif{sdf k/fdz{
;]jf;DaGwL sfo{qmd ;dfj]z u/L ljefun] ?=^ s/f]8 !$ nfv / dftxt !$ OsfO{n] ?=% s/f]8 *#
nfv vr{ n]v]sf] 5 . c;DalGwt zLif{sdf sfo{qmd ;dfj]z u/L ah]6 dfu ug]{ sfo{df lgoGq0f
x'g'kb{5 .

127 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
3.3 ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@ df k/fdz{ ;]jfsf] nfut cg'dfgdf cf]e/x]8 yk
ug]{ Joj:yf 5}g . ljefun] ;8s lgdf{0f / cGo sfdsf] k/fdz{ ;]jfsf] nfut cg'dfgdf sfof{no
;~rfngnufotsf vr{ ;dfj]z u/]kl5 k'gM !% k|ltzt cf]e/x]8 yk u/]sf] 5 . of] jif{ !!% k/fdz{
;DaGwL 7]Ssfdf ?=# s/f]8 && nfv a9Lsf] nfut cg'dfg :jLs[t u/L ;Demf}tf ubf{ jf:tljs nfut
cg'dfg -cf]e/x]8 afx]s_ eGbf ?=! s/f]8 &( nfv yk Jooef/ k/]sf] 5 . o:tf] vr{df lgoGq0f
x'g'kb{5 .
3.4 k'n ;'wf/ tyf dd{t sfo{qmdcGtu{t * JolQmut k/fdz{bftf;Fu ?=( s/f]8 @! nfvsf] vl/b
;Demf}tf u/L ?=# s/f]8 $* nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . k'n lgdf{0f tyf dd{t;Fu ;DalGwt vl/b
Kofs]h tof/ ug]{, vl/b sfo{nfO{ ;xof]u ug]{, k'nsf] nfut cg'dfg tof/ ug]{, jflif{s sfo{qmd k|ult
tof/ ug{] h:tf sfdsf] nflu #^ dlxgfsf] ;Demf}tf u/]sf] 5 . k/fdz{bftfn] ;Dkfbg ug'{kg]{ sfdsf]
kl/df0f pNn]v gu/L ljsf; If]q / ;dofjlwsf] cfwf/df ;Demf}tf u/]sf] 5 . k/fdz{bftfn] ;Dkfbg
u/]s]f sfd / ;f] sfdaf6 ljefunfO{ ;xof]u k'u]sf] ;'lglZrt ug]{ cfwf/ b]lvFb}g . k/fdz{bftf s'g}
cfof]hgf÷sfof{nodf k'u]sf]] pkl:ylt k|dfl0ft u/]s} cfwf/df dfq e'QmfgL lbg] u/]sf] 5 . o;af6
k/fdz{ vr{sf] cf}lrTo k'li6 x'g] b]lvPg .
;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf ^@-#_ df af]nkq;DaGwL sfuhft jf :k]l;lkms];g
tof/ ug]{ sfo{df ;DnUg JolQmn] af]nkq;DaGwL sf/afxLdf efu lng gx'g] pNn]v 5 . ;f]dWo] Ps
k/fdz{bftf nfut cg'dfg / sfo{ ljj/0f tof/Ldf ;DnUg ePsf]df @)&).!.% df cjsfz ePkl5
k/fdz{bftf eO{ sfd u/]sf] b]lvof] . o;k|sf/sf] :jfy{ aflemg] sfo{ aGb ug'{kb{5 .
4. nfut cg'dfg Y ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !) df lgdf{0f sfo{sf] nfut cg'dfg
tof/ ug]{ Joj:yf 5 . of] jif+ !( OsfO+n] ?-# ca+ (% s/f]8 #% nfvsf] nfut cg'dfg ePsf %!(
7]Ssfsf] k|lt:kwf+ u/fPsf]df ?-# ca+ *( s/f]8 ^ nfv [cf};tdf !=%( k|ltzt 36L_ df ;Demf}tf
u/]sf] / @$ OsfO+n] ?-# ca+ ^@ s/f]8 (* nfvsf] nfut cg'dfg ePsf #$* 7]Ssfdf ?-! ca+ ^@
s/f]8 @$ nfv -cf};tdf %%=#) k|ltzt 36L_ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . o;af6 nfut cg'dfg
oyf{yk/s gePsf] sf/0f sltko 7]Ssfdf nfut cg'dfgsf] xf/fxf/Ldf ;Demf}tf x'g] / sltkodf cToGt
Go'g /sddf ;Demf}tf x'g] u/]sf] 5 . nfut cg'dfg oyf{yk/s x'g'kb{5 .
5. d"No ;dfof]hg — ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %%-!_ df !% dlxgfeGbf a9L cjlwsf] vl/b
;Demf}tf sfof{Gjog ubf{ d"No ;dfof]hg ug{ ;lsg], bkmf %%-@_ df vl/b ;Demf}tf ug]{sf] l9nfOsf]
sf/0f sfd ;DkGg gePdf / lglZrt ah]6sf] cfwf/df vl/b ;Demf}tf ePsf]df d"No ;dfof]hg ug{
g;lsg] Joj:yf 5 . km/s d"No;"rL k|of]u u/]sf], cfly+s bfloTj ga9\g] u/L Dofb yk ePsf]df d"No
;dfof]hg lbPsf], lgdf+0fJoj;foLsf] sf/0f lgdf+0f sfo+df l9nfO+ ePsf] tyf ;Demf}tfcg';f/ k]ZsL
stf gu/L e'QmfgL u/]sf] b]lvPsf] 5 . of] jif+ @* OsfO+n] ?-&! s/f]8 &$ nfv d"No ;dfof]hg e'QmfgL
u/]sf]df b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
5.1 lgDg sfof{non] d"No ;dfof]hg a9L e'QmfgL lbPsf]n] ?=@ s/f]8 ^* nfv c;'n x'g'kb{5 .
-?= nfvdf_
sfof{no Joxf]/f /sd
dWokxf8L nf]sdfu{ klZrd v08 d"No u0fgf ;DalGw ˆofS6/ km/s kf/L e'QmfgL ePsf] 65
dWokxf8L nf]sdfu{ k"jL{ v08 ;'? ;Demf}tf cjlweGbf kl5sf] / cjlw -dlxgf_ km/s kf/L d"No ;'rL
lnPsf] 40
;'v]{t h'Dnf ;8s of]hgf l8hnsf] l8kf] d"NonfO{ cfwf/d"No lnO{ ;Demf}tf ePsf]df v'b|f d"No
cg';f/ e'QmfgL ePsf] 38
x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, wg'iff k]ZsL km5\of}{6 /sd 36fpbf ;Demf}tfeGbf km/s ljlw k|of]u u/]sf] 32
x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, k;f{ ;'? ;Demf}tf cjlweGbf kl5sf] d"No;'rL k|of]u u/]sf] 29
l8lehg ;8s sfof{no, /f}tx6 k]ZsL km5\of}{6 /sd d"No ;dfof]hg u0fgf ubf{ g36fPsf] 18

128 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
;'g;/L df]/ª k'n cfof]hgf ljutdf e'QmfgL ePsf] /sd k'gM e'QmfgL ePsf] / k]ZsL km5\of}{6 /sd
d"No ;dfof]hg u0fgf ubf{ g36fPsf] 16
x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, ;'g;/L lgdf{0fJoj;foLsf] sf/0f sfddf l9nfO{ ePsf]df d"No ;dfof]hg lbPsf] 16
l8lehg ;8s sfof{no, lrtjg sfd ePsf] cjlwsf] cf};t d"No;"rL lng'kg]{df kl5Nnf] dlxgfsf]
d"No;"rL lnPsf] 14
hDdf 2,68
5.2 cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_ cGtu{tsf !! Kofs]hsf lgdf{0fJoj;foLn] ;Demf}tfadf]lhd k|ult
gu/]sf]n] of] jif{ ?=* s/f]8 *^ nfv k'j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n u/]sf]df ;f]xL lgdf{0fJoj;foLnfO{ of]
jif{ ?=!# s/f]8 %% nfv d"No ;dfof]hg e'tmfgL lbPsf] 5 . Pl;ofnL ljsf; a}Ísf] vl/b
lgb]{lzsfdf sfddf l9nfO{ ug]{ lgdf{0f Joj;foLnfO{ d"No ;dfof]hg lbg'gkg]{ pNn]v gePsf]n] e'QmfgL
lbPsf] cfof]hgfn] hgfPtfklg ;Demf}tfdf lgdf{0fJoj;foLn] g]kfnsf] ljBdfg sfg'gsf] ;d]t kfngf
ug'{kg]{ pNn]v 5 . sfg'gljk/Lt e'QmfgL] lbg]nfO{ cfjZos s/afxL u/L pQm /sd lgdf{0f
Joj;foLaf6 c;'n x'g'kb{5 .
5.3 ;fj{hlgs vl/b cg'udg sfof{non] hf/L u/]sf] af]nkq sfuhft tyf vl/b ;Demf}tfdf /lgË
lanaf6 k]ZsL /sd s§f u/L afFsL /x]sf] /sdsf] dfq d"No ;dfof]hg u0fgf ug]{ Joj:yf 5 . ljefu
dftxts} cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_ n]] af]nkq sfuhftdf pQm Joj:yf ;dfj]z gu/L ;Demf}tf
u/]sf] sf/0f of] jif{ dfq ?=$ s/f]8 ^# nfv yk e'QmfgL ePsf] 5 .
5.4 l8lehg ;8s sfof+no, /f}tx6af6 ePsf] vl/b ;Demf}tfdf lgdf+0f ;fdu|Lsf] cfwf/ d"No / ;|f]t
v'nfPsf] 5}g . ;Demf}tfdf pNn]v gePsf] >f]tnfO+ cfwf/ dfgL rf/ 7]Ssfdf d"No ;dfof]hg e'QmfgL
lbPsf] ?-@ s/f]8 #$ nfv lgod;Ddt b]lv_b}g .
5.5 lglZrt ah]6df cfwfl/t 7]Ssfdf d"No ;dfof]hg lbg gldNg]df x'nfsL /fhdfu+ of]hgf, O6x/Ln] tLg
lgdf+0f sfo+sf] vl/b ;Demf}tfdf d"No ;dfof]hgsf] k|fjwfg /fvL lgdf+0f Joj;foLnfO+ of] jif+ ?-! s/f]8
!) nfv d"No ;dfof]hg e'QmfgL lbPsf] 5 . P]gljk/Lt ;Demf}tf ug]+nfO+ sf/afxL x'g'kb+5 .
6. a9L e'QmfgL — lgodfg';f/ kfpg]eGbf a9L e'QmfgL ePsf Joxf]/fx?dWo] s]xL k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/
5g\M
[?- nfvdf{
sfof{no Joxf]/f /sd
cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_;Demf}tfadf]lhdsf] 5'6 g36fPsf] / Pp6} r]g]hsf] sfdsf] b'O{ k6s
gfkL u/L e'QmfgL ePsf] 47
l8lehg ;8s sfof{no, a'6jn bf]xf]/f] e'QmfgL tyf pkef]StfnfO{ a9L e'QmfgL 32
l8lehg ;8s sfof{no, hgsk'/ ljneGbf a9L e'QmfgL ePsf] 30
l8lehg ;8s sfof{no, /f}tx6 ljneGbf a9L tyf hf]8hDdf km/s kf/L e'QmfgL ePsf] 27
l8lehg ;8s sfof{no, Onfd Pp6} sfdsf] nflu bf]xf]/f] e'QmfgL ePsf] 7
bfr{'nf l6ª\s/ ;8s of]hgf of]hgfn] vr{ u/]sf] 9'jfgL /sd lgdf{0fJoj;foLsf] lanaf6 s§f gu/]sf] 7
hDdf 1,50
pQm /sd c;'n u/L laneGbf a9L e'QmfgL ug]+, bf]xf]/f] e'QmfgL ug+], 5'6 g36fO+ e'QmfgL
ug]+nfO+ s/afxL u/L cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL ;'b=9 ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .
7. k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df lgdf+0fJoj;foLsf]
l9nfO+sf] sf/0fn] vl/b ;Demf}tfadf]lhdsf] sfd tf]lsPsf] Dofbdf ;DkGg x'g g;s]df lghn]
;fj+hlgs lgsfonfO+ k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ lbg'kg]+ Joj:yf 5 . lgdf+0fJoj;foLsf] l9nfO+sf] sf/0f sfd
;DkGg gePsf] cj:yfdf ;d]t k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ glnPsf s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M

129 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
7.1 l8lehg ;8s sfof+no, a'6jncGtu+t ?=@# s/f]8 $^ nfvsf] % k'nsf] vl/b ;Demf}tfsf] k6s
k6s Dofb yk ubf+ ;d]t ;DkGg x'g g;s]sf] tyf Dofb ;dfKt ePkl5 lgdf+0fsfo+ u/L e'QmfgL ubf+
;d]t k"j+ lgwf+l/t Ifltk"lt+ s§f gu/]sf]n] ?-! s/f]8 (! nfv c;'n x'g'kb+5 .
7.2 l8lehg ;8s sfof+no, sf7df8f}_, If]q g_- ! cGtu+t ?=@@ s/f]8 !$ nfvsf] !@ vl/b ;Demf}tfsf]
Dofb k6s k6s yk ubf{ ;d]t sfd ;DkGg gePsf] / Dofb ;dfKt ePkl5 klg sfd u/fO+ e'QmfgL
ubf+ ;d]t k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ s§f gu/]sf]n] ?-! s/f]8 ** nfv c;'n ug+'kb+5 .
7.3 /fgL lj/f6gu/ O6x/L w/fg ;8s of]hgfn] ?=$( s/f]8 ^@ nfvsf] b'O+ lgdf+0f sfo+sf] vl/b
;Demf}tfdf lgdf+0fJoj;foLn] !@ dlxgf;Dd #% k|ltzt / @$ dlxgfdf k"/} sfd ;DkGg ug'+'kg]+
pNn]v 5 . k"/} sfd ;DkGg ug'{kg]{ cjlwdf #% k|ltztdfq k|ult b]lvPsf]n] ;Demf}tfcg';f/ ;Demf}tf
d"Nosf] )-)! k|ltzt k|ltlbgsf b/n] k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-! s/f]8 *) nfv c;'n ug'+kb+5 .
7.4 sf7df8f}+ lbuf] zx/L oftfoft cfof]hgf, sfof{Gjog OsfOaf6 ?=$% s/f]8 !^ nfvsf] b'O{ vl/b
;Demf}tfdf Ps lgdf{0fJoj;foLn] & dlxgfdf @) k|ltzt / csf]{ lgdf{0fJoj;foLn] % dlxgfdf @)
k|ltzt ef}lts k|ult xfl;n ug'{kg]{ / ;f] gePdf )=)! k|ltzt k|ltlbgsf b/n] k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{
ltg'{kg]{ Joj:yf 5 . pQm sfdsf] ;'kl/j]If0f ug]{ k/fdz{bftfn] b'j} lgdf{0f Joj;foLn] pQm cjlwleq
tf]lsPsf] ef}lts k|ult xfl;n gu/]sf] hgfPsf] 5 . of] jif{ ?=& s/f]8 $) nfv e'QmfgL ubf{
k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ ?=! s/f]8 @) nfv s§f gu/]sf]n] pQm /sd c;'n x'g'kb{5 .
7.5 l8lehg ;8s sfof{no, hgsk'/n] ?=( s/f]8 #! nfvsf] vl/b ;Demf}tf ePsf cf7 lgdf{0f
Joj;foLaf6 k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n ug]{ lg0f{o eP tfklg c;'n gu/]sf], 36L c;'n u/]sf],
e'QmfgLdf s§L u/] tfklg /fh:j bflvnf gu/]sf], Dofb ;dfKt ePkl5 lgdf{0f ;DkGg u/]sf]df
Ifltk"lt{ sl§ gu/]sf]n] ?=^@ nfv k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n x'g'kb{5 .
7.6 l8lehg ;8s sfof+no, lrtjgcGtu+t gf}la;]YlkKnfdf]8 v08df sfnf]kq] sfo+sf] ?=% s/f]8 **
nfvsf] vl/b ;Demf}tfsf] Dofb @)&!.*.@# ;Dd k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ glng] / ;f] cjlwdf ;DkGg
gu/]df k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ lng] u/L Dofb yk ePsf] 5 . lgdf+0fJoj;foLnfO+ pQm ldltkl5 gjf}_b]lv
P3f/f}_ /lgu lansf] ?-&^ nfv e'QmfgL ubf+ @)&!.*.@# b]lv @)&@.#.#! ;Dd !*( lbgsf]
k'j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-%^ nfv stL ug'+kg]+df ?-!& nfv dfq stL u/]sf]n] ?-#( nfv c;'n x'g'kb+5 .
7.7 l8lehg ;8s sfof+no, l;/xfaf6 pbok'/sf] ufO+3f6l:yt tfjfvf]nfdf k'n lgdf+0f sfo+ @)&) h]7
d;fGtdf ;DkGg ug+ lgdf+0f Joj;foL;_u ?-& s/f]8 #) nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df @)&!.!.#) ;Dd
Dofb yk ePsf] 5 . pQm 7]Ssfsf] sfd @)&!.#.#) df dfq ;DkGg ePsf] b]lvPsf]n] ^) lbgsf]
k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-@@ nfv c;'n ug'+kb+5 .
7.8 l8lehg ;8s sfof{no, bfªcGtu{t Ps l;d]G6 pBf]usf] Sj]/L ;fO6 hfg] ;8s lgdf{0f sfo{
@)&).!@.& leq sfd ;DkGg ug{ lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=! s/f]8 ( nfvsf] ;Demf}tf u/L xfn;Dd
?=!# nfv e'QmfgL ePsf] 5 . pQm ;Demf}tfsf] Dofb yk geO{ k"j{ lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n ug]{ lg0f{o
ePcg';f/ ?=11 nfv c;'n ug{'kg]{df ?=1 nfvdfq c;'n u/]sf]n] gk'u ?=!) nfv c;'n ug{'kb{5 .
8. e]l/P;g Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %$ df k"jf+g'dfg ug+ g;lsg] sfdsf] nflu k|fljlws
k'i6\of_O+;lxt e]l/P;g ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_ af6 ;Demf}tfjdf]lhd lgdf{0f
sfo{ ;DkGg gePsf] sf/0fjf6 # 7]Ssf Kofs]hdf hg/n cfO6ddf ;dfj]z u/L sfdsf] kl/df0f
lglZrt ePsf / nd;ddf /fv]sf] cfO6ddf ;d]t e]l/P;g u/L ?=#@ nfv yk e'tmfgL lbPsf] 5 .
hg/n tyf nd;d cfO6ddf /fv]sf] / sfdsf] kl/df0f lglZrt u/]sf] cj:yfdf e]l/P;g ug{ ldNg]
b]lvPg .

130 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
9. a9L b/df e'tmfgL — cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_ n] g]kfnuGh sf]xnk'/ v08 ! df ljB't /
vfg]kfgL;DaGwL sfo{sf] nflu g]kfn ljw't k|flws/0f ljt/0f s]Gb|, g]kfnuGhaf6 ?=$ s/f]8 %) nfv
/ g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg zfvf sfof{no, g]kfnuGhaf6 ?=# s/f]8 * nfv nfut cg'dfg k|fKt u/]sf]
5 . ;f]xL nfut cg'dfgsf]] cfwf/df e]l/P;g :jLs[t u/L b//]6 sfod u/]sf]df ljB't kf]n, hL=cfO{=
kfOk / cGo ;fdfgsf] a9L b/df e'tmfgL lbPsf] sf/0f a9L e'QmfgL x'g uPsf] ?=#) nfv c;'n
x'g'kb{5 .
o:t} kfOknfOg 6]«Gr vGg] k'g]{ sfo{sf] nflu e]l/P;gaf6 k|lt 3gld6/ ?=$%@.@# b//]6 sfod
u/]sf]df g]kfnuGh sf]xnk'/ v08 ! sf lgdf{0fJoj;foLnfO{ ;f]lx b//]6df e'tmfgL u/]sf] 5 eg] v08
@ sf lgdf{0fJoj;foLnfO{ k|lt 3gld6/ ?=&&(.$) sf b/n] e'tmfgL u/]sf] x'Fbf a9L e'tmfgL ePsf]
?=!@ nfv c;'n x'g'kb{5 .
10. a9L b/sf] k|of]u Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !) cg';f/ b/ ljZn]if0f u/L lgwf+/0f
ul/Psf] b/sf] cfwf/df lgdf+0f sfo+sf] nfut cg'dfg tof/ x'g'kb+5 . l8lehg ;8s sfof+no,
sf7df8f}_, If]q g_- ! n] ;f]em} vl/b k|lqmofaf6 nfut cg'dfgs} xf/fxf/Ldf lgdf+0f sfo+ u/fPsf]df @!
vl/b ;Demf}tfdf /f]8 dfls+F, k]lG6Fnufotsf sfo+df b/ ljZn]if0faf6 to ePsf] b/eGbf a9L
b/af6 nfut cg'dfg :jLs=t u/L ;Demf}tf u/]sf] sf/0f a9L e'QmfgL ePsf] ?-!@ nfv c;'n x'g'kb+5 .
11. ljutsf] e'QmfgL Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $) sf] pklgod [&{ df rfn' jif+sf]
ah]6n] gvfDg] u/L bfloTj l;h+gf ug+ gx'g] / ljz]if kl/l:yltjz rfn' jif+sf] ah]6n] gvfd]/ cfufdL
jif+ e'QmfgL lbg'kg]+ ePdf sf/0f vf]nL e'QmfgL lbg af_sLsf] sRrfjf/L -d=n]=k kmf=g+= !*_ sf]if tyf
n]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|dfl0ft u/fpg'kg]+ pNn]v 5 . l8lehg ;8s sfof+no, sf7df8f}_, If]q g_-
! n] e'QmfgL lbg af_sLsf] sRrfjf/L a]u/ of] jif+ ?-!% s/f]8 !* nfv e'QmfgL lbPkl5 @)&@.#.#! df
jflif+s sfo+qmddf ;dfj]z u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf 5fglag u/L jf:tljstf olsg x'g'kb+5 .
12. r]g]h gv'n]sf] Y ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@#-!_-v_ df k|fljlws gfk, hfFr u/L
jf:tljs sfo{;Dkfbgsf] cfwf/df lgdf{0f sfo{sf] e'QmfgL lbg'kg]{ Joj:yf 5 . l8lehg ;8s
sfof+no, sf7df8f}_, If]q g_- ! cGtu+t ;~rflnt ljleGg & 7]Ssf Kofs]hsf lgdf+0fJoj;foLnfO+ ?-^!
nfv e'QmfgL lbPsf]df sfd ePsf] :yfg / r]g]h v'nfPsf] 5}g . o; ;DaGwdf 5fglag ug'+kb+5 .
13. cw'/f] 7]Ssf Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@) df vl/b ;Demf}tfsf] cjlw yk ug+
;lsg], lgod !@! df lgdf+0fJoj;foLsf] l9nfOsf sf/0f ;dodf sfd gePdf k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+
lng] / lgod !@* df vl/b ;Demf}tfsf] cGTo ug+ ;Sg] Joj:yf 5 . ljefu dftxtsf @( OsfO+n]
ljut jif+ ?-!! ca+ !& s/f]8 #^ nfvsf] *$! vl/b ;Demf}tf u/]sf]df ?-$ ca+ ^% s/f]8 (^
nfvdfq e'QmfgL ePsf] 5 . tL 7]Ssfdf of] jif+ sfd ePsf] 5}g eg] k]ZsL ?-#% s/f]8 ^# nfv afFsL
g} /x]sf] 5 . tL 7]Ssfsf] Dofb ;dfKt eO;s]sf]df lgodfjnL tyf ;Demf}tfsf] Joj:yfadf]lhd
sf/afxL u/]sf] b]lvPg .
14. Dofb yk Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@) n] vl/b ;Demf}tfsf] Dofb yksf] nflu
sfa' aflx/sf] kl/l:ylt pTkGg x'g'kg]+ Pj_ ;dodf sfo+ ;DkGg ug]+ k|of; u/]sf] x'g'kg]+, Ps xKtf
klxn] lgj]bg lbg'kg]+ Joj:yf 5 . Dofb yk ug'{kgf{sf] sf/0f k'li6 x'g] k|df0f a]u/ Dofb yk u/]sf],
k6s k6s Dofb yk u/]sf], k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ lng'kg]+ cj:yfdf ;d]t glng] u/L Dofb yk u/]sf]
s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
14.1 cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_ cGtu{t g]kfnuGh sf]xnk'/ ;8s v08sf !! 7]Ssf Kofs]hdf lgdf{0f
sfo{ ;DkGg gu/L k6s k6s Dofb yk u/]sf] 5 . xfn;Dd hg/n cfO6ddf g} z'? ;Demf}tfeGbf
?=! s/f]8 @% nfv a9L e'QmfgL e};s]sf] 5 . lgdf{0f sfo{ ;DkGg gePsf]n] pQm /sd j[l4 x'g]

131 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
cj:yf 5 . ;dodf sfd ;DkGg gug]{ lgdf{0fJoj;foLnfO{ s/afxL gu/L k6s k6s Dofb yk ug{'
plrt b]lvPg .
14.2 l8lehg ;8s sfof{no, 8f]6LcGtu{t s'd|]nL eGg] :yfgdf k'n lgdf{0f ug{ lgdf{0fJoj;foL;Fu b'O{
jif{df sfd ;DkGg ug{ ?=@ s/f]8 @( nfvsf] vl/b ;Demf}tf @)^*.#.@# df ePsf]]df @)&@ cfiff9
d;fGt;Dd ?=! s/f]8 @# nfv -%#=&! k|ltzt_ e'QmfgL ePsf]] 5 . ;f] 7]Ssfsf] Dofb b'O{ k6s yk
u/L @)&@.!).$ ;Dd sfod u/]sf] 5 . ;Demf}tfsf] Dofb ;dfKt ePsf]] ^ dlxgfkl5 lgj]bg lbPsf] /
nuftf/ (#* lbg sfd ug{ gkfPsf] pNn]v u/L Dofb yk ePsf]] 5 . o:tf] cj:yfdf k"j{ lgwf{l/t
Ifltk"lt{ lng'kg]{df ;f] ljk/Lt ?=!* nfv d"No ;dfof]hg e'QmfgL lbPsf] 5 .
14.3 l8lehg ;8s sfof{no, ;'v]{tcGtu{t l5Gr' hfh/sf]6 ;8s v08df kg]{ e]/L gbLdf l:6n 6«; k'nsf]
;j:6«Sr/;Ddsf]] lgdf{0f sfo{ b'O{ jif{df ;DkGg ug{ @)^#.#.@( df ?=# s/f]8 % nfvsf] /
;'k/:6«Sr/ lgdf{0f sfo{ Ps jif{df ;DkGg ug{ @)^*.#.@$ df ?=* s/f]8 %^ nfvsf] ;Demf}tf
ePsf]df xfn;Dd b'j} 7]Ssfsf] nflu d"No ;dfof]hg;d]t ?=!! s/f]8 $^ nfv e'QmfgL ePsf] 5 .
;Demf}tfsf] Dofb @)&).@.#) ;Dd yk ubf{ ;d]t sfd ;DkGg ePsf] 5}g .
14.4 x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, k;f{cGtu{t jL/uGh–7f]/L ;8s v08df kg]{ en'jf/L glbdf k'n lgdf{0f sfo{
@)^(.#.@^ leq ;DkGg ug{ lgdf{0fJoj;foL;Fu @)^&.#.@& df ?=$ s/f]8 ^% nfvsf] ;Demf}tf
ePsf]df of] jif{;Dd ?=# s/f]8 %* nfv -&^=(( k|ltzt_ e'QmfgL ePsf] 5 . pQm ;Demf}tfsf] Dofb
rf/ k6s yk eO{ @)&@.&.@( ;Dd sfod u/]sf] 5 . Ps k6s Dofb yk ug]{ cfwf/ gb]lvPsf] egL
lg0f{o eO;s]sf]df To;kl5 tLg k6s Dofb yk u/]sf] / of]hgf k|d'vaf6 l;kmfl/; ePsf] eGbf a9L
cjlwsf] Dofb yk ePsf] 5 . o:tf] cj:yfdf k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ glng] u/L Dofb yk ug]{nfO{
s/afxL ug'{kb{5 .
14.5 x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, k;f{cGt{ut hd'gL vf]nfdf k'n lgdf{0f sfo{ @)^*.!).@( df ;DkGg ug{
lgdf{0f Joj;foL;Fu @)^^.#.#) df ?=$ s/f]8 #! nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df xfn;Dd
?=# s/f]8 e'QmfgL ePsf] 5 . lgdf{0f sfo{df k|utL gePsf] Pj+ s/f/ pNnª\3g u/]sf]] egL # k6s
;Dd sfo{ ;'rf? ug{ kqfrf/ u/]sf]df clGtd k6s pNn]v u/L @)&!.!@.#) -# jif{ @ dlxgf_ ;Dd
Dofb yk u/]tfklg sfd ;DkGg ePsf] 5}g . lgdf{0f Joj;foLsf] l9nfO{sf] sf/0f ;dodf sfd ;DkGg
gePsf]df klg k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ glng] u/L Dofb yk ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
14.6 x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, k;f{cGtu{t l6o/ gbLdf k'n lgdf{0f sfo{ b'O{ jif{df ;DkGg ug{ @)^*.#.#!
df ?=$ s/f]8 $^ nfvsf] ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . of] jif{;Dd d"No ;dfof]hg ?=$^ nfv;d]t ?=#
s/f]8 !! nfv e'QmfgL ePsf]df ef}lts k|ult &) k|ltzt /x]sf] 5 . ;Demf}tfsf] Dofb tLg k6s yk
u/L @)&@ df3 d;fGt sfod u/]sf] 5 . Dofb ;dfKt ePkl5 lgj]bg k|fKt ePsf], lgj]bg sfof{nodf
btf{ gePsf], lgdf{0fJoj;foLn] dfu u/]eGbf a9L cjlw yk u/]sf], ;dodf Dofb yksf] lg0f{o gePsf]
h:tf clgoldtf b]lvPsf]df ;d]t k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ lnPsf] kfOPg .
14.7 l8lehg ;8s sfof+no, lj/f6gu/af6 ;]ptL vf]nfdf k'n lgdf+0f sfo+ b'O+ jif+df ;DkGg ug+ lgdf+0f
Joj;foL;_u @)^%.#.@( df ?-% s/f]8 %) nfvsf] ;Demf}tf ePsf] 5 . Dofb yk ug'+kg]+ sf/0fsf]
k'i6\ofO+ gePsf] pNn]v u/L ljefuLo k|d'vjf6 @)^(.!!.@) df kmfOn lkmtf+ k7fPsf]df @)&@.#.@
sf] lg0f{on] @)&@.#.!% -$ jif+ !! dlxgf !& lbg_ ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 .
14.8 l8lehg ;8s sfof+no, lj/f6gu/n] h'8Lvf]nf k'n lgdf+0f sfo+ b'O+ jif+df ;DkGg ug+ lgdf+0f
Joj;foL;_u @)^&.#.@% df ?-! s/f]8 &% nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df k|yd k6s @)^(.(.@# ;Dd
Dofb yk ePsf] 5 . tTkZrft\ @)&@.#.@ sf] lg0f+oaf6 @)&@.#.#) [@ jif+ ^ dlxgf ^ lbg{ ;Ddsf]
nflu Dofb yk eP tfklg sfo+ ;DkGg ePsf] 5}g . nfdf] ;do;Dd Dofb yk;DaGwL sf/afxL gu/L
Psd'i6 Dofb yk ug{' pko'Qm b]lvPg .

132 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
15. l8hfOg kl/jt+g Y cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@-!_ df lgdf{0f sfo{sf] 8«Oª,
l8hfOg tof/ ug{kg]'{ pNn]v 5 . q'l6k"0f+ l8hfOg u/]sf] sf/0f k'n lgdf+0f sfo+df afwf c8\rg
cfPsf tyf nfut a9]sf s]xL Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
15.1 l8lehg ;8s sfof+no, lrtjgcGtu+t ;~rflnt # k'nsf] l8hfOg kl/jt+g eO+ ?-$ s/f]8 #)
nfv nfut j=l4 x'g uPsf] 5 .
15.2 l8lehg ;8s sfof{no, OnfdcGtu{t k'jf vf]nf k'n / dfOvf]nf k'n lgdf{0f ug{ b'O{
lgdf{0fJoj;foL;+u ?=* s/f]8 (( nfvdf b'O{ aif{df sfo{ ;DkGg ug{ @)&!.#.@& df ;Demf}tf u/L
?=&! nfv k]ZsL lbPsf] 5 . ;fljs l8hfOgdf kl/jt{g ug'{ k/]sf] sf/0f pNn]v u/L &% k|ltzt
cjlw ;dfKt x'Fbf;Dd lgdf{0f sfo{ z'? g} ePsf] kfOPg .
15.3 x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, k;f{cGtu{t afudtL gbLdf !& :kfgsf] ^#$ ld6/ nfdf] k'n lgdf{0f sfo{
tLg jif{df ;DkGg ug{ @)^&.@.#! df ?=#% s/f]8 *( nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df ut jif{;Dd /lgË
lansf] ?=!^ s/f]8 #$ nfv -$%=%@ k|ltzt_ / k]ZsL ?=@ s/f]8 $! nfv e'QmfgL ePsf] 5 . ;flas
l8hfOgcg';f/ ;j:6«Sr/sf] sfd ;DkGg ePsf]df kfo/sf] prfO{ sd eO{ k'gM l8hfOgsf] qmddf
/x]sf] sf/0f @)&).*.@* b]lv lgdf{0f sfo{ /f]lsPsf] 5 .
15.4 dWokxf8L nf]sdfu{ klZrd v08cGtu{t b}n]v–cf5fd hf]8g] s0ff{nL gbLdf k'n lgdf{0f sfo{ tLg
jif{df ;DkGg ug{ @)^^.!@.!) df ?=!( s/f]8 %# nfvsf] ;Demf}tf ePsf] 5 . xfn;Dd ?=!* s/f]8
** nfv e'QmfgL lbP tfklg sfd ;DkGg ePsf] 5}g . ;Demf}tf u/]kl5 l;Ën n]gaf6 8an n]gsf]
k'n agfpg l8hfOg kl/jt{g u/L tLg k6s e]l/P;g cfb]z hf/L u/L ;Demf}tf cÍ ?=@@ s/f]8 $#
nfv / ;Demf}tfsf] cjlw tLg k6s yk u/L @)&@ cfiff9;Dd sfod u/]sf] 5 .
15.5 l8lehg ;8s sfof+no, sf7df8f}_, If]q g_- ! cGtu+t @ k'nsf] l8hfOg kl/jt+g eO+ ?-$( nfv
nfut j=l4 ePsf] / sfo+ ;DkGg ug]+ cjlw;d]t j=l4 ePsf] 5 .
q'l6k"0f+ l8hfOgsf sf/0f ;dod} sfd ;DkGg gePsf] / nfut;d]t j[l4 ePsf] b]lvPsf]n]
k/fdz+bftfnfO+ lhDd]jf/ agfpg'kb+5 .
16. k'nsf] cj:yf Y l8lehg ;8s sfof{no, sf:sLcGtu{t sfnLu08sL gbLdf 6«; k'n lgdf{0f sfo{ b'O{
jif{df ;DkGg ug{ @)^&.#.@( df ?=^ s/f]8 !) nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df b'O{ k6s e]l/P;g u/L
;Demf}tf cÍ ?=^ s/f]8 ^^ nfv sfod u/]sf] 5 . lgdf{0fJoj;foLnfO{ ut jif{;Dd ?=% s/f]8 !@
nfv e'QmfgL u/]kl5 lgdf{0ffwLg k'nsf] ;+/rfgf @)&@.!.#! df 9n]sf] 5 . k'n lgdf{0f sfo{ ;DkGg
ug{ k6s k6s kqfrf/ u/] tfklg lgdf{0f sfo{ ;DkGg ePsf] 5}g . cfjZos sf/afxL u/L k'n
lgdf+0f sfo+ ;DkGg ug+'kb+5 .
17. yk Jooef/ Y af]nkq;DaGwL sfuhftdf af]nkq :jLs[t ePkl5 ;Demf}tf ug{ gcfPdf To:tf]
af]nkqbftfnfO{ sfnf];"rLdf /flvg] pNn]v 5 . af]nkq :jLs=lt kZrft\ k|yd 36Ljfnf ;Demf}tf ug+
gcfPsf] sf/0f To;kl5sf 36Ljfnf;_u ;Demf}tf ug'+k/]sf] sf/0f dWokxf8L nf]sdfu{ -klZrd v08_,
l8lehg ;8s sfof{no /f}tx6, sfZsL, afFs] / ;'v]{tn] ;Demf}tf u/]sf %% 7]Ssfdf af]nkq hdfgt
hkmt ubf+;d]t ?-! s/f]8 &* nfv yk Jooef/ k/]sf] 5 . To:tf lgdf+0fJoj;foLnfO+ sfnf];"rLdf
/fVg'kb+5 .
18. c;DalGwt vr+ Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ cg';f/ lgdf{0f sfo{sf] nfut cg'dfg tof/
ubf{ lgdf{0f sfo{;Fu ;DalGwt cfO6dx?dfq ;dfj]z ug'{kg]{ / @)^(.(.@ kl5 7]Ssf ;Demf}tf ubf+
;8s lgdf+0f;Fu c;DalGwt vr{x? 7]Ssfdf ;dfj]z gug+ ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f{ofg';f/
ljefun] kl/kq u/]sf] 5 . k'n tyf ;8s lgdf{0fsf] ;Demf}tfdf ;jf/L ef8f, Nofk6k, sDKo'6/,

133 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
kmlg+r/, sfof+no ;~rfng cflb vr+ ;d]t ;dfj]z u/L !) sfof+non] of] jif+ ?- ^ s/f]8 @ nfv
e'QmfgL u/]sf 5g\ .
gf/fo0fu9 d'lUng ;8s of]hgfn] Ps 7]Ssfsf] nfut cg'dfg ljefuaf6} :jLs=t u/fO+
sfof+no ejg, kfls+ª :yn / kmlg{l;ªsf] nflu lan ckm SjflG66Ldf ?-! s/f]8 @) nfv ;dfj]z
u/L vl/b ;Demf}tf u/]sf] 5 . l8lehg ;8s sfof+no, hgsk'/n] ljut jif+b]lv ;~rfngdf /x]sf
!@ / of] jif+ ;Demf}tf u/]sf !* ;d]t #) k'nsf] lan ckm SjflG66Ldf ;fO6 clkm; ef8f ;dfj]z
u/]sf] 5 . of] jif+sf] ;Demf}tfdf dfq k|ltk'n ?-@ nfv $) xhf/sf b/n] ?-$# nfv vr+ x'g]
b]lvPsf] 5 . o:tf vr+df lgoGq0f x'g'kb+5 .
19. aLdf Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!@ tyf vl/b ;Demf}tfdf ;Demf}tf ldltb]lv
q'l6 ;Rofpg] cjlw;Ddsf] nflu lgdf+0f sfo+, cf}hf/ pks/0f / lgdf+0f sfo+df ;DnUg hgzlQmsf]
aLdf ug'+kg]+ pNn]v 5 . ljefu dftxtsf @^ OsfOn] aLdf u/]sf] k|df0f k]; gu/]sf], 36L cjlwsf]
aLdf u/]sf] / 7]Ssfsf] Dofb yk ubf+ aLdfsf] Dofb yk gu/]sf] cj:yfdf aLdfafkt ?-$ s/f]8 $@
nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . aLdf gu/L e'QmfgL ePsf], k"/f cjlwsf] aLdf gu/]sf] / ;a} kIfsf] aLdf
gu/]df ;f]xL cg'kftdf u0fgf u/L a9L e'QmfgL /sd c;'n ug'+kb+5 . Dofb ;dfKt ePsf aLdfsf]
cjlw yk x'g'kb+5 .
20. d"No clej=l4 s/ Y d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] lgod [!&{! df d"No clej=lA s/df
btf+ ePsf] JolQm jf ;_:yfn]] s'g} j:t' jf ;]jf cfk"lt+ ubf+ cg';"rL % / [%s{ adf]lhdsf] 9f_rfdf s/
aLhs lbg'kg]+ pNn]v 5 . ljefu dftxtsf #) sfof+non] s/ aLhs k]; gu/]sf], aLhsdf gDa/
gePsf], b'O+ aLhsdf Pp6} gDa/ ePsf], aLhs gDa/ xftn] n]v]sf], ;_zf]wg u/]sf], tf]lsPsf] 9f_rfdf
aLhs hf/L gu/]sf] h:tf s}lkmot /x]sf] cj:yfdf ?-% s/f]8 *@ nfv d"No clej=l4 s/ e'QmfgL
lbPsf] b]lvof] . pQm d"No clej=l4 s/ bflvnf tyf ;dfof]hg ug'+'kb+5 .
21. k]ZsL hdfgt Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!#[^{ df lgdf+0fJoj;foLn] vl/b
;Demf}tfadf]lhd k]ZsL km5\of}+6 gu/]df hdfgtsf] /sd ;DalGwt a}saf6 k|fKt u/L k]ZsL km5\of}+6
ug'+kg]+ / k]ZsL /sdsf] ;os8f bz k|ltzt aofh;d]t c;'npk/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . ljefu
dftxtsf @# OsfO+n] ?-@& s/f]8 %# nfv k]ZsLsf] a}s hdfgt cjlw ;dfKt eO;s]sf]df ;d]t
k]ZsL km5\of}+6 u/]sf 5}gg\ . lgodfg';f/ pQm k]ZsL km5\of}+6 ug'+kb+5 .
22. hdfgt hkmt — ;fj{hlgs vl/b P]g ,@)^# sf] bkmf @&-%_ df af]nkqbftf ;Demf}tf ug{ gcfPdf
lghsf] af]nkq hdfgt hkmt ug'{kg]{ Joj:yf 5 . l8lehg ;8s sfof{no, bf]nvfn] ;Demf}tf ug{
gcfPsf & lgdf{0fJoj;foLsf] ? %& nfvsf] af]nkq hdfgt hkmt ug'{kg]{df gu/]sf] / ;8s ;'wf/
cfof]hgfn] b'O{ 7]Ssf ;Demf}tf /2 ubf{ ?= # s/f]8 !$ nfvsf] sfo{ ;Dkfbg hdfgt hkmt ug{] lg0f{o
u/L ;DalGwt a}Í;Fu /sd dfu u/]tfklg k|fKt ePsf] 5}g . pQm /sd k|fKt u/L /fh:j bflvnf
x'g'kb{5 .
23. sfo{;Dkfbg hdfgt — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!)-$_ df sfo{;Dkfbg
hdfgtsf] dfGo cjlw lgdf{0f sfo{sf] q'l6 ;Rofpg] bfloTjsf] cjlweGbf sDtLdf Ps dlxgf a9L
cjlwsf] x'g'kg]{, af]nkq d"NofÍg ;ldltsf] l;kmfl/;cg';f/ !# k|ltzt;Dd hdfgt lng'kg]{ /
;Demf}tfsf] Dofb yk ubf{ hdfgtsf] ;d]t Dofb yk ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ljefu dftxtsf @ OsfO{n]
?=# s/f]8 *@ nfvsf] 3l6 cjlwsf] hdfgt lnPsf], # OsfO{n] ?= @ s/f]8 $ nfv 36L /sdsf]
hdfgt lnPsf] / @ OsfO{n] lnPsf] ?=! s/f]8 ^@ nfvsf] hdfgtsf] Dofb ;dfKt ePsf] 5 .
sf7df8f}+ pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgfn] ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# nfO{ ;+zf]wg ug{
ag]sf] cWofb]z, @)&! df nfut cg'dfgsf] t'ngfdf Go"g cÍ saf]n ug]{ lgdf{0fJojf;foLn] Go"g
saf]n u/]sf] cÍsf] krf; k|ltztn] x'g] /sd a/fa/sf] sfo{ ;Dkfbg hdfgt lng'kg]{ Joj:yf
134 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
cg';f/ af]nkq cfXjfg u/]sf] 5 . ;f]cg';f/ $ 7]Ssfdf ?=@% s/f]8 ( nfvsf] sfo{ ;Dkfbg hdfgt
lng'kg]{df @)&@.#.#! df ;Demf}tf ubf{ pQm cWofb]z lgliqmo ePsf] egL ;fljs Joj:yfcg';f/ ?=&
s/f]8 %& nfvsf] dfq sfo{ ;Dkfbg hdfgt lnO{ vl/b ;Demf}tf u/]sf] plrt b]lvPg . lgodsf]
Joj:yfadf]lhd hdfgt lng'kb{5 .
24. j}b]lzs d'b|f ;'ljwf — cfof]hgf lgb]{zgfno -P8LaL_ cGtu{t sf];L k'n lgdf{0f sfo{ ug{ ePsf]
;Demf}tfcg';f/ v'b e'tmfgLsf] %) k|ltzt g]kfnL ?k}ofFdf / %) k|ltzt cd]l/sL 8n/df lbg'kg]{
Joj:yf 5 . lgdf{0f Joj;foLnfO{ of] jif{ ?=%% s/f]8 $( nfvsf] lanaf6 k]ZsL, clu|d s/ / w/f}6L
s§L u/L ?=$) s/f]8 $^ nfv e'tmfgL lbPsf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ v'b e'tmfgLsf] %) k|ltztn] x'g]
@) s/f]8 @# nfv a/fa/sf] cd]l/sL 8n/ @* nfv !& xhf/ @(* -;6xL b/ ? &!.*)_ e'tmfgL
ug'{kg]{df lan /sdsf] %) k|ltztn] x'g] ?=@) s/f]8 ^) nfvsf] x'g] cd]l/sL 8n/ @* nfv ^(
xhf/ ^%@ e'tmfgL u/]sf]n] cd]l/sL 8n/ %@ xhf/ #%$ ;'ljwf pknAw u/fPsf] 5 . lgdf{0f
Joj;foLnfO{ @)&@ cfiff9 d;fGtsf] ljlgdo b/ ?=!)!.&$ n] u0fgf ubf{ a9L e'QmfgL ePsf] ?=!^
nfv c;'n ug'{kb{5 .
25. lgdf{0f :yn — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^-#_ df lgdf{0f:ynsf] Joj:yf geO{
lgdf{0f sfo{sf] vl/b sf/afxL z'? ug{ gx'g] Joj:yf 5 . lgdf{0f:ynsf] Joj:yf geO{ vl/b ;Demf}tf
u/]sf] sf/0f lgdf{0f sfo{ ;'? g} gePsf Pj+ cw'/f] /x]sf] s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
25.1 sf7df8f}+ lbuf] zx/L oftfoft cfof]hgf, sfof{Gjog OsfOn] lji0f'dtL ln+s /f]8cGtu{t kmnk"mn ahf/
6]s' k'n blIf0ftkm{ ;8s lj:tf/ ug{ Ps lgdf{0fJoj;foL;Fu ?=!! s/f]8 %) nfvsf] vl/b ;Demf}tf
u/L ?=% s/f]8 !* nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . clwsf/ ;DkGg afUdtL ;Eotf PsLs[t ljsf; ;ldltn]
;ldltsf] ;xdlt tyf ;dGjo a]u/ g} ;8s lgdf{0f, 6]jfkvf{n lgdf{0f u/]sf] / ;f]xL :yfgdf
;ldltaf6 kfOknfOg la5\ofpg] u/L lgdf{0fJoj;foL kl/rfng eO;s]sfn]] To:tf] cg'Tkfbs vr{nfO{
tTsfn lg?T;flxt u/L ;8s lgdf{0f sfo{ cufl8 a9fpg n]vL k7fPsf] 5 . o;/L lgdf{0f:ynsf]
:ki6 Joj:yf gx'Fb} ;8s lgdf{0f sfo{ k|f/De u/]sf]n] pQm vr{ k|ltkmnljxLg x'g] b]lvG5 .
25.2 eQmk'/sf] uf]7f6f/ x/x/ dxfb]j ;8sdf kg]+] dgf]x/f k'n lgdf+0f sfo+ @)^(.#.@# leq ;DkGg ug+
lgdf+0fJoj;foL;_u @)^^.(.@$ df ?-$ s/f]8 *^ nfvsf] ;Demf}tf eO+ ?-#@ nfv k]ZsL e'QmfgL
lbPsf]df k'n lgdf+0f :yn ljjfbsf sf/0f xfn;Dd lgdf+0f sfo+ z'? x'g;s]sf] 5}g .
25.3 dWokxf8L nf]sdfu{ -k"jL{ v08_ af6 sf]zL sf]l/8f]/cGtu{t 3'dL{ rt/f, sfj]nL rt/f / n]u'jf3f6 rt/f
;8s v08 lgdf{0f:ynsf] Joj:yf gu/L @)^*.^( df !^ 7]Ssf aGbf]a:t u/L ?=!@ s/f]8 ** nfvsf]
vl/b ;Demf}tf eO{ ?=! s/f]8 (^ nfv k]ZsL lbPsf] 5 . pQm ;8ssf] PnfOGd]G6df jg h+un If]q k/]sf]n]
lgdf{0f sfo{ z'? ePsf] 5}g . k]ZsL lbFbf lnPsf] a}Í hdfgtsf] cjlw ;dfKt eO;s]sf] 5 .
25.4 sf7df8f}+ pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgfn] lqk'/]Zj/–sn+sL–gfu9'Ëf ;8s lj:tf/sf] nflu $
Kofs]hdf ?=! ca{ %# s/f]8 !$ nfvsf] ;Demf}tf u/]sf] 5 . pQm ;8ssf] rf}8fO{ ;8ssf] s]Gb|af6
@%÷@% uh eP tfklg ;flasdf *÷* ld6/sf] d'cfJhf ljt/0f ePsf] pNn]v u/L ;8s lj:tf/ ug{
@)&@.#.#! df vl/b ;Demf}tf u/]sf] 5 . t/ ;8ssf] bfofF afofF /x]sf ejgx? gx6fO{ vl/b ;Demf}tf
u/]sf] sf/0f lgdf{0f:yndf Ps 7]Ssfsf] sfd z'? eP tfklg cGo 7]Ssfsf] sfd z'? g} ePsf] 5}g .
lgodljk/Lt sfo{ ug]{nfO{ sf/afxL u/L ;Demf}tfadf]lhd sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .
26. k]ZsL — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# tyf lgdf{0fJojf;foL;Fusf] vl/b
;Demf}tfdf k]ZsL lbg] Joj:yf 5 . k]ZsL lbFbf / km5\of}{6 ubf{ ;Demf}tfsf] zt{adf]lhd gePsf s]xL
pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
26.1 lgdf{0fJoj;foL;Fu ePsf]] vl/b ;Demf}tfdf lgdf{0fJoj;foLn] k|yd ls:tf k]ZsL nu]kl5 Go"gQd !)
k|ltzt sfd ;DkGg u/]kl5 dfq bf];|f] ls:tf k]ZsL lbg'kg]{ pNn]v 5 . l8lehg ;8s sfof{no,
135 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
hgsk'/n] % 7]Ssfsf lgdf{0fJoj;foLnfO{ k|yd ls:tf ?=@ s/f]8 &* nfv k]ZsL lbPkl5 lgdf{0f sfo{
z'? g} gu/L bf];|f] ls:tf ?=# s/f]8 #@ nfv / ;'v]{tn] k|yd ls:tf k]ZsL ?=*& nfv lbPkl5 sfd
z'? g} gePsf]df bf];|f] ls:tf ?=*& nfv e'QmfgL lbPsf] 5 .
26.2 vl/b ;Demf}tfdf ;Demf}tf cjlwsf] %) k|ltzt ;dofjlwdf sDtLdf #) k|ltzt ef}lts sfo{ ;DkGg
x'g'kg]{ / ;f] gePdf lgdf{0fJoj;foLn] lnPsf] df]ljnfOh];g k]ZsLdWo] %) k|ltzt lkmtf{ ug'{kg]{
Joj:yf 5 . l8lehg ;8s sfof{no, hgsk'/n] ;Demf}tf cjlwsf] %) k|ltzt cjlwdf #) k|ltzt
sfd gug]{ rf/ lgdf{0fJoj;foL;Fu %) k|ltztn] x'g] k]ZsL ?=! s/f]8 %^ nfv lkmtf{ u/]sf] 5}g .
26.3 l8lehg ;8s sfof{no, ?s'dn] ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@& adf]lhd % 7]Ssf
cGTo u/]sf]df lgdf{0fJoj;foLnfO{ lbPsf] k]ZsL ?=@@ nfv c;'n u/]sf] 5}g . pQm k]ZsL Aofh;lxt
c;'n ug'{kb{5 .
27. lgdf{0f sfo{df nfk/jfxL — x'nfsL /fhdfu{ of]hgf, wg'iffcGtu{t sdnf gbLdf k'n lgdf{0f sfo{
@)&!.*.#! df ;DkGg ug{ lgdf{0foj;foL;Fu @)^*.@.#! df ?=@@ s/f]8 $ nfvsf] vl/b ;Demf}tf
u/L @)^(.&) ;Dd ?=* s/f]8 !( nfv e'QmfgL ePsf] 5 . lgdf{0fJoj;foLnfO{ @)^&.^* df lbPsf]
k]ZsL ?=$ s/f]8 #( nfv afFsL g} 5 eg] hdfgtsf] Dofb ;dfKt eO;s]sf] 5 . a}Í hdfgtsf] /sd
lkmtf{ ug{ ;DalGwt a}Í;Fu kqfrf/ u/]sf]df k|fKt ePsf] 5}g . ;Demf}tfcg';f/ kfOn nf]8 k/LIf0f ug]{
bfloTj lgdf{0fJoj;foLd} /x]sf]df pQm k/LIf0fsf nflu cfjZos kg]{ pks/0f cfoft ug{ ;do nfUg]
egL lgdf{0f sfo{ :ylut u/]sf] kfOof] . lgdf{0f sfo{ ;'rf? ug{ of]hgfn] k6s k6s kqfrf/ u/]
tfklg z'? ePsf] kfOPg . lgdf{0f sfo{sf] Dofb ;dfKt ePsf] / k]ZsL hdfgtsf] cjlw ;dfKt eO{
k]ZsL /sd hf]lvddf k/]sf] b]lvPsf]n] 7]Ssf ;Demf}tfadf]lhd lgdf{0fJoj;foLnfO{ sf/afxL u/L
lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug{'kg]{ b]lvPsf] 5 .
28. af]nkq kmf/fd 5kfO{ — l8lehg ;8s sfof{no, hgsk'/n] rfn' jif{ ( xhf/ !($ yfg af]nkq
kmf/fd 5kfO{ u/L ?= #^ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . ut jif{sf] df}Hbft @ xhf/ @)* ;d]t s'n !!
xhf/ $)@ dWo] ( xhf/ %($ vr{ eO{ @ xhf/ *) df}Hbft b]vfPsf] 5 . af]nkq kmf/fd laqmL
clen]vcg';f/ @ xhf/ (^# af]nkq kmf/fd laqmL ePsf] b]lvG5 . o;af6 ^ xhf/ *%( af]nkq
kmf/fd df}Hbft x''g'kg]{df @ xhf/ @* df}Hbft b]vfPsf]n] 36L df}Hbft b]lvPsf] ?=@& nfv d"Nosf ^
xhf/ ^#! sf] ;DaGwdf 5fglag x'g'kb{5 .
29. dWokxf8L nf]sdfu{ — kfFry/sf] lrof]e~Hofªb]lv a}t8Lsf] em'nf3f6;Ddsf] ;8s sfnf]kq] ug{sf
nflu of] of]hgf @)^$.^% df z'? u/L @)&$.&% df ;DkGg ug]{ nIo /x]sf] b]lvG5 . ;f] cg'?k
sf7df8f}+b]lv k"j{tkm{sf] nflu sf7df8f}+df / g'jfsf]6b]lv klZrdtkm{sf] nflu t'N;Lk'/ bfªdf of]hgf
sfof{no :yfkgf u/]sf] 5 . of]hgfsf] s'n nfut ?=## ca{ #& s/f]8dWo] of] jif{;Dd ?=!) ca{ ^$
s/f]8 -#!=** k|ltzt_ vr{ u/L sl/a #% k|ltzt ef}lts k|ult xfl;n u/]sf] 5 . vl/b;DaGwL
u'?of]hgf tof/ u/]sf] kfOPg . s'n *!@ lsnf]ld6/ ;8s sfnf]kq] ug]{ / () k'n lgdf{0f ug]{
ef}lts nIo /x]sf]df xfn;Dd df6] ;8s ^)^ lsnf]ld6/, v08fl:dy !(( lsnf]ld6/ / sfnf]kq] ^&
lsnf]ld6/ tof/ ePsf] 5 eg] @( k'n lgdf{0f ;DkGg ePsf], #% lgdf{0ffwLg /x]sf] / @^ l8hfOgsf]
qmddf /x]sf] 5 . nf]sdfu{ k"jL{ v08sf] /]vfÍg sfe|]knf~rf]ssf] kfFrvfnb]lv d]nDrL l;kf3f6
afx'g]kf6L g'jfsf]6sf] kf6Le~Hofª x'g] u/L @)&).%.@^ df dGqL:t/Lo lg0f{o ePsf]df ;f] v08sf]
sfd z'? ePsf] 5}g . of]hgfsf] cjlw !! dWo] * jif{ ;dfKt x'bf #% k|ltzt dfq ef}lts k|ult
b]lvPsf]n] ;dod} of]hgf ;DkGg x'g] cj:yf 5}|g .
30. ;Demf}tf cGTo — ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %( / lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@* tyf vl/b
;Demf}tfsf] bkmf %* df 7]Ssf cGTo u/L lgdf{0fJoj;foLn] Joxf]g{ kg]{ bfloTj c;'n ug{ ;lsg] Joj:yf
adf]lhd dWokxf8L nf]sdfu{ -k"jL{ v08_ n] Ps lgdf{0fJoj;foLaf6 ?=! s/f]8 @* nfv Ifltk"lt{ lng] u/L
vl/b ;Demf}tfsf] cGTo u/]sf] / dWokxf8L nf]sdfu{ -klZrd v08_ n] Ps lgdf{0fJoj;foL;Fu ?=#@
nfv Ifltk"lt{ lng] u/L 7]Ssf cGTo u/]sf]df pQm /sd c;'n ePsf] 5}g . of] /sd c;'n ug{kb{5 .
136 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
31. lg0f{o sfof{Gjog — l8lehg ;8s sfof{no, x]6f}+8fn] dsjfgk'/ lhNnfsf] xfF8L vf]nfdf k'n lgdf{0f
ug{ lgdf{0fJoj;foL;+u @067.68 df ?=!# s/f]8 & nfvsf] ;Demf}tf u/L ?=!) nfv k]ZsL lbPsf]
kfOof] . :yfgLo hgtfn] xfF8Lvf]nf / /h}of uf=lj=; hf]8\g] u/L /fKtL gbLdf klg k'n dfu u/]sf]df
Ps} gbLsf] b'j} 7fpFdf k'n lgdf0f{ ug'{ ckJoo x'g] ePsf]n] xfn ljjfbdf /x]sf] pQm k'nsf] 7]Ssf
tf]8L s/f/cg';f/sf] bfloTj km/kmf/s ug{ dGqfnoaf6 @)^(.#.@$ df lg0f{o u/]sf] 5 . ;f] lg0f{o
cg';f/ 7]Ssf cGTo u/L k]ZsL c;'n ug]{tkm{ sf/afxL u/]sf] kfOPg .
32. q'l6 ;Rofpg' kg]+ Y vl/b ;Demf}tfcg';f/ lgdf{0f sfo{ ;DkGg ePsf] Ps jif{;Dd b]lvPsf q'l6x?
lgdf{0fJojf;foLn] ;Rofpg'kb{5 . l8lehg ;8s sfof+no, eQmk'/af6 ;"o{ljgfos kfOn6 afaf ;8s
lgdf{0f sfo{ ;DkGg eO{ ?=^ s/f]8 !% nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . pQm lgdf{0f sfo{sf] :ynut
cjnf]sg ubf{ s]xL 7fFpdf ;8s rls{Psf], l/6]lgFjfn, d];f]g/Ljfn / ;8s efl;Psf] b]lvof] . pQm
sfo{sf] q'l6 ;Rofpg] cjlw ;dfKt x'g nfu]]sf]df lgdf{0fJoj;foLaf6 dd{t ;'wf/ u/]sf] b]lvPg . ctM
lalu|Psf], efl;Psf] / elTsPsf] sfd lgdf{0fJoj;foLaf6 u/fpg'kb{5 .
33. ;jf/L;fwg Y k'n lgdf{0f sfo{sf lgdf{0fJoj;foL;Fu ePsf] vl/b ;Demf}tfsf] lan ckm SjflG66Ldf
;jf/L;fwg cfk"lt{ ug]{ Joj:yf /x]sf] / lgdf{0f sfo{ ;DkGg ePkl5 tL ;jf/L;fwg ;/sf/L
:jfldTjdf cfpg] pNn]v 5 . l8lehg ;8s sfof{no tgx'F, dWokxf8L nf]sdfu{ klZrd v08 /
l8lehg ;8s sfof+no, g]kfnuGhn] lgdf{0f sfo{ ;DkGg u/L ;jf/L;fwgafkt tLg lgdf{0f
Joj;foLnfO{ ?=*% nfv e"QmfgL ePsf]df ;jf/L;fwg sfof{nosf] :jfldTjdf NofPsf] b]lvPg .
l8lehg ;8s sfof+no, g]kfnu_hn] af]nkq sfuhftdf ;jf/L;fwg sfof{nosf] :jfldTjdf cfpg]
pNn]v u/] tfklg ;Demf}tf ubf{ pQm Joj:yf x6fPsf] hjfkm lbPsf] 5 . af]nkq sfuhftsf zt{x?
;+zf]wg ug{ af]nkq bflvnf ug]{ Dofb cufj} ;fj{hlgs ;"rgf hf/L gu/]sf]n] pQm ;jf/L;fwg
sfof{nosf] :jfldTjdf Nofpg'kb{5 .
34. k|ltkmnljxLg vr{ — cfly{s sfo{ljwL lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ df k|ltkmn;d]tsf] ljrf/ u/L
of]hgf :jLs[t ug'{kg]{ Joj:yf 5 . sf7df8f}+ pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgfaf6 c/lgsf] /fhdfu{
cGtu{t lah'nLahf/l:yt wf]ljvf]nf / tLgs'g]l:yt afudtL gbLdf 8fOe;{g lgdf{0f ug{ b'O{ lgdf{0f
Joj;foL;Fu ?=! s/f]8 %* nfvsf] ;Demf}tf eO{ ?=! s/f]8 !& nfv e'QmfgL ePsf] 5 . lgdf{0f ePsf]
8fOe;{gn] k|efjsf/L ?kdf sfd gu/]sf] hgfO{ eTsfPsf]n] pQm vr{ k|ltkmnljxLg b]lvof] .
35. ;jf/L;fwg x/fPsf] — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $^ df lhG;L ;fdfgsf] plrt
;+/If0f x'g'kg]{ Joj:yf 5 . ljefudf /x]sf] d"No gv'n]sf] gf ! em $%) sf] lks ck uf8L x/fPsf]
egL lhG;L lg/LIf0f k|ltj]bgdf pNn]v u/]sf] kfOof] . uf8L x/fPsf] ;DaGwdf 5fglag u/L olsg
ug'{kb{5 .
36. ;f]em} vl/b — ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf *-@_ cg';f/ vl/b k|lt:kwf{ ;Lldt x'g] u/L 6'qmf
6'qmf kf/L vl/b ug{ ldNb}g . ljefun] @)^(.(.@$ sf] kl/kqaf6 ;f]e}m vl/b sfo+ gug+ lgb]+zg
lbPsf] 5 . l8lehg ;8s sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! n] Pp6} of]hgf / Ps} :yfgsf ;dfg
k|s=ltsf] ?- & s/f]8 #& nfvsf] nfut cg'dfgnfO+ ?=% nfvdf gg3fO{ ?-& s/f]8 ## nfvsf] !^@
;Demf}tf u/L ?-& s/f]8 @% nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . ;f]em} vl/b ljlwAf/f lgdf+0f sfo+ u/fPsf]df
sltko ;8ssf] r]g]h gv'n]sf], lgdf+0f ;fdu|Lsf] u'0f:t/ k/LIf0f k|ltj]bg ;_nUg gePsf] / sltko
r]g]h bf]xf]l/Psf] 5 . pQm e'QmfgL ubf+ w/f}6L;d]t s§f u/]sf] 5}g . o;/L P]g, lgod tyf ljefuLo
lgb]+zgljk/Lt vl/b ug]+nfO+ lhDd]jf/ agfpg'kb+5 .
37. lgdf+0f:yn kl/jt+g Y ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %$-!_ / -@_ df e]l/P;g ubf+ ;DalGwt
sfdsf] cfwf/e"t k|s=lt jf If]q kl/jt+g gx'g] u/L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . l8lehg ;8s sfof+no,
sf7df8f}_, If]q g_- ! n] sltko 7]Ssfsf] lgdf{0f:yn kl/jt+g u/L cGo ;8s of]hgfdf sfd u/fPsf]
5 . o;/L cGo :yfgdf sfo+ u/fp_bf pQm :yfgsf] cfjZostf klxrfg, ;DefJotf cWoog, lj:t=t
137 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
;j]+If0f, l8hfOg tyf nfut cg'dfg :jLs=t u/]sf]] b]lv_b}g . sfo+:yn kl/jt+g u/]sf % 7]Ssfsf] nflu
of] jif+ ?-^ s/f]8 !! nfv vr+ n]v]sf] 5 . lgwf+l/t sfo+:yndf sfo+ x'g g;s]df 7]Ssf /2 ug]+ jf
cGo cfjZos sf/afxL u/L 6'uf] nufpg'kg]+df :yfg kl/jt+g ug]+ sfo+ sfg'g;Ddt b]lvPg .
38. Ph laN6 8\Ou Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@% df lgdf+0f sfo+ ;DkGg ePsf] tL;
lbgleq lgdf+0fJoj;foLn] lgdf+0f ePadf]lhdsf] [Ph laN6{ gS;f k]; ug'+kg]+ Joj:yf 5 . vl/b
;Demf}tfdf pQm gS;f k]; gu/]df lglZrt /sd e'QmfgL /f]Ssf ug'+kg]+ pNn]v 5 . ljefu dftxtsf !&
OsfO+n] Ph ljN6 8«O{ª k]; gu/]sf] cj:yfdf e'QmfgL /f]Ssf ug'{kg]{ ?=! s/f]8 !$ nfv /f]Ssf gu/L
e'QmfgL u/]sf 5g\ . Ph ljN6 8«Oª k]; gug]{af6 pQm /sd c;'n ug'{kb{5 .
39. w/f}6L a9L vr+ Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^^ sf] pklgod [!{, [@{ / [#{ df
w/f}6L lkmtf+ ug]+] Joj:yf 5 . l8lehg ;8s sfof+no, sf7df8f}_ If]q g_- ! df ;xYnufgL cjwf/0ff
cGtu+t ;~rfng x'g] ;8s of]hgfsf pkef]Qmfaf6 s'n nfutsf] %) k|ltzt /sd / ;8s sl6u
cg'dlt [Kofr js+{ sf nflu ;DalGwt JolQm/lgsfoaf6 k|fKt /sd w/f}6L vftfdf hDdf ug]+ Joj:yf
cg';f/ @)^&.^* b]lv pkef]Qmfaf6 ?-3 s/f]8 48 nfv / Kofr js+sf] nflu ljleGg lgsfoaf6
?-(& nfv hDdf ePsf] 5 . xfn;Dd ;xYnufgLcGtu+t ?-# s/f]8 ! nfv / Kofr js+df ?-!
s/f]8 #% nfv vr+ u/]sf] 5 . Kofr js+sf] nflu k|fKt /sdeGbf ?-#* nfv a9L vr+ u/]sf] 5 .
;xYnufgLcGtu+t pkef]Qmfaf6 k|fKt /sdaf6 Kofr js+df vr+ u/]sf] kfOPsf]n] pQm /sd Kofr
js+sf] nflu w/f}6L /fVg] lgsfox?af6 c;'n x'g'kb+5 .
40. 3/ hUuf ;+/If0f — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $^ df ;/sf/L ;DklQsf] ;+/If0f
ug]{ Joj:yf 5 . ef}lts k"j{wf/ tyf oftfoft dGqfnosf] @)&!.#.#! sf] kqaf6 l8lehg ;8s
sfof{no, kf]v/fnfO{ ;flas g]zgn sG6«Szg sDkgLsf] gfddf kf]v/f pkdxfgukflnsf l:yt
k[YjLrf]sdf /x]sf] 3/ hUuf Pj+ cGo ;DklQsf] ;+/If0f ug{ n]vL k7fPsf] 5 . pQm :yfgdf /x]sf] @^
/f]kgL hUufdWo] #=% /f]kgL Ps df;' pTkfbg pBf]un] k|ltdlxgf ?=^# xhf/ *%) sf b/n]
@)^%.^.!) b]lv ef8fdf k|of]u u/L cfPsf]df lgh;Fusf] ;Demf}tf @)&).^.!) df /2 u/] tfklg hUuf
vfnL u/]sf] 5}g . o:t} $ /f]kgL hUuf ;lxt !# sf]7f ePsf] Jofkfl/s ejg, ( sf]7f ePsf] sfof{no
ejg / % sf]7fsf] 6x/f @)&).$.! b]lv Ps ;xsf/LnfO{ k|ltdlxgf ?=@ nfv %) xhf/sf b/n]
ef8fdf lbPsf]df lghn] ;Demf}tfdf pNn]v ePeGbf a9L 3/ hUuf k|of]u u/]sfn] vfnL ul/lbg
:yfgLo k|zf;gnfO{ ;d]t k6s k6s kqfrf/ u/] tfklg vfnL u/]sf] 5}g . pQm b'j} ;+:yfn] of] jif{sf]
ef8f ?=#* nfv /fh:j bflvnf u/]sf] kfOPg . ef8f /sd c;'n u/L 3/ hUuf ;+/If0f ug'{kb{5 .
41. w/f}6L ;b/:ofxf — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^&-@_ / &#-@_ df k|of]hg gv'n]sf]
w/f}6L /sd ;b:ofxf u/L /fh:j bflvnf ug]{ Joj:yf 5 . oftfoft Joj:yf sfof{no -;jf/L_ k;f{ sf]
w/f}6L vftfdf /x]sf] ?=! s/f]8 %# nfvsf] k|of]hg / w/f}6L /fv]sf] ldlt v'Nb}g . pQm w/f}6L ^÷&
jif{ k'/fgf] /x]sf] / k|of]hg;d]t :ki6 gePsf]n] ;b/:ofxf u/L /fh:j bflvnf ug'{kb{5 .

/]n ljefu
42. /]ndfu+ lgdf+0f Y d]rL dxfsfnL ljB'tLo /]ndfu+ / sf7df8f}_ pkTosfdf d]6\f] /]ndfu+ lgdf+0f sfo+nfO+
/fli6\o uf}/jsf] cfof]hgf 3f]if0ff u/L /]Nj] tyf d]6\f] ljsf; cfof]hgfdfkm+t @)^^.^& b]lv sfd z'?
ePsf] 5 . l;d/fYalb+af; v08sf] !)* lsnf]ld6/sf] lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ eO+ 6\ofs j]8
lgdf+0f ug+ @)&).&! df g} vl/b Joj:yfkg eP tfklg jftfj/0fLo k|efj d"NofÍgsf] :jLs[ltdf
l9nfO{ ePsf] / d'cfJhf b/df :yfgLosf] lrQ ga'emL sfddf cj/f]w cfPsf]n] ef}lts k|ult z"Go
b]lvPsf] 5 . l;d/fYa'6jn / a'6jnYn'lDagL v08sf] @^& lsnf]ld6/sf] lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg
tof/L sfo+ / sf7df8f} pkTosfdf d]6\f] /]n ;~rfngsf] ;DefJotf cWoog sfo+ ;DkGg ePsf] 5 .
xfn;Dd ;DefJotf cWoog tyf 8L-kL-cf/-tof/Ldf ?-! ca+ * s/f]8 #@ nfv, hUufsf] d'cfJhfdf
138 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
?-! ca+ (* s/f]8 *! nfv, 6\ofs j]8 lgdf+0fdf ?-%$ s/f]8 @# nfv / cGo vr+ ?-@@ s/f]8
#* nfv;d]t ?-# ca+ *# s/f]8 &$ nfv vr+ u/]sf] b]lvG5 .
o:t} hnkfOu'8LYsfs8letf, hf]ujgLYlj/f6gu/, hogu/Yalb+af;, gf}tgjfYe}/xjf /
?k]l8ofYg]kfnuGh;d]t % lns dfu+ ef/t ;/sf/af6 lgdf+0f ug+ ;g\ @)!) df ;xdlt ePcg';f/
hf]ujgLYlj/f6gu/ / hogu/Yalb+af; v08sf] lgdf+0f sfo+ eO/x]sf] 5 . k"j+YklZrd k"/} dfu+sf]
lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg tof/Lsf] sfo+ ;DkGg gePsf]n] lgdf+0f sfo+sf] nfut / ;dofjlw olsg
ePsf] 5}g .
43. k/fdz{ vr{ — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ df k|:tfljt cfof]hgfsf] ;DefJotf
cWoog / jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg ug'{kg]{ Joj:yf 5 . l;d/f td;l/of v08df /]ndfu{ lgdf{0f ug]{
sfdsf] lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/ u/L Ps ljb]zL k/fdz{bftfnfO{ ?=## s/f]8 $@ nfv e'QmfgL
ePsf] 5 . pQm v08sf] jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg / lj:t[t ;j]{If0f ug{ jg tyf e"–;+/If0f
dGqfnodf ;xdlt dfu u/]sf]df ;lrj:t/sf] @)&).(.@@ sf] lg0f{oaf6 ;xdlt k|bfg u/]sf] 5 .
;xdltkqdf l;d/f–td;l/of, l;d/f–kyn}of–x]6f}8f–td;l/of / rGb|lgufxfk'/–lghu9–x]6f}8f–
gf/fo0fu9–td;l/of ?6sf] ;DefJotf cWoog ug'{kg]{, k;f{ jGohGt' cf/If / lrtjg /fli6«o lgs'~h
If]qsf] jg tyf h}ljs ljljwtfdf sd Iflt kg]{] ?6 PnfOG6d]G6nfO{ sfof{Gjog ug{ k|fyldstf lbg'kg]{
pNn]v 5 .
;f] ;xdltcg';f/ jg If]q sd kg]{ rGb|lgufxk'/–lghu9–x]6f}8f–gf/fo0fu9–td;l/of /
l;d/f–kyn}of–x]6f}8f–td;l/of ?6sf] cWoog gu/L a9L jg If]q kg]{ l;d/f–td;l/of ?6sf]
8L=kL=cf/= tof/ ug]{ sfo{sf] nflu @)^(.!@.!( df ;Demf}tf / @)&!.@.@( df ;DkGg u/L pQm /sd
vr{ n]vs ] f] kfOof] . lghu9–x]6f}8f–gf/fo0fu9–td;l/of ?6sf] ;DefJotf cWoog ug{ Ps ljb]zL
k/fdz{bftf;Fu ?=!) s/f]8 * nfvsf] ;Demf}tf @)&@.$.* df ePsf] 5 . ;DalGwt lgsfo;Fu
;dGjo / :jLs[lt glnO{ lj:t[t ;j]{If0f u/fPaf6 ;f] sfo{df ePsf] vr{ ?=## s/f]8 $@ nfv
k|ltkmnljxLg x'g] b]lvPsf] 5 .
44. a9L e'QmfgL — l;d/f jlb{jf; v08df /]ndfu{sf] 6«ofs j]8 lgdf{0f sfo{sf Ps lgdf{0f
Joj;foLnfO{ kfFrf} lan;Ddsf] ?=! s/f]8 ^# nfvaf6 rf}yf} lan;Dd e'QmfgL ePsf] ?=! s/f]8 %@
nfv 36fO{ ?=!! nfv e'QmfgL lbg'kg]{df ?=@! nfv e'QmfgL lbPsf]n] a9L e'QmfgL ePsf] d"No clej[l4
s/;d]t ?=!) nfv c;'n x'g'kb{5 .

sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
l8lehg ;8s sfof+no nlntk'/ / lzjk'/
l8lehg sfof{nox?sf] lgdf{0f sfo{ Joj:yfkgsf] ldtJolotf Pj+ sfo{bIftf kIfsf] d"Nofsg ug]{
p2]Zon] ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
45. lj:t[t ;e]{If0f / 8«OË l8hfOg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@[!{ ljk/Lt
l8lehg ;8s sfof+no, nlntk'/n] pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgf cGtu+t ;8s lj:tf/ tyf gfnL
;'wf/ sfo+sf] $ 7]Ssfdf ?-@@ s/f]8 !# nfv /
lzjk'/n] c3f+vf_rL / slknj:t' lhNnfsf & 7]Ssfdf k|d'v sfo{;Dkfbg ;"rs [KPI{
?-@ s/f]8 *& nfv ;d]t ?-@% s/f]8 lj:t=t  #^-%^ ls-ld- sfnf]kq] ;8s lgdf+0f
;j]+If0f, 8\OF, l8hfOg tof/ gu/L cfof]hgf ug]+,
sfof+Gjog u/]sf 5g\ . lj:t=t ;j]+If0f, 8«OË, l8hfOg  %@-(^ ls-ld- u|fe]n ;8s lgdf+0f ug]+,
/ :k]l;lkms]zg cg';f/ dfq ;8s lgdf+0f sfo+  u'0f:t/ lgoGq0f ug]+ .
ug'+kb+5 .
139 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
46. n]g tyf km'6kfy Y l8lehg ;8s sfo+fno, nlntk'/af6 lgdf+0f ePsf ;8ssf] n]g :6fG88+ tyf
km'6kfy ;DaGwdf b]lvPsf s]xL d'Vo Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
46.1 k'Nrf]s OlGhlgol/Ë sn]h–av'G8f]n–lu|gljr xf]6n, zfGtf ejg–k|x/L kf]i6–l/Ë /f]8 ;8s, dlxnf
k|lzIf0f s]Gb|–rqmky ;8s /f]8 :6fG88+ cg';f/ @ jf # n]gsf] x'g'kg]+df * ld6/ cyf+t\ @ n]geGbf
! ld6/ a9L agfPsf] kfOof] .
46.2 ;8ssf] km'6kfysf] dfkb08 tf]s]sf] kfOPg . sfof+non] !-% b]lv @ ld6/;Dd k'm6kfy sfod ug]+
pNn]v u/] tfklg nugv]n–k|ofukf]v/L–Ujfsf]+ ;8s cjnf]sg ubf+ sltko :yfgdf agfPsf] 5}g eg]
sltko :yfgdf !-%) ld6/;Dd k'm6kfy sfod u/]sf] 5 .
To;}n] km'6kfy ljgfsf ;8sn] k}bnofq'sf] ;d:of
lgjf+w / ;'/lIft cfjfudgdf c;/ kg]+ tyf  lj:t[t ;j]{If0f / 8\OË l8hfOg ljgf 7]Ssf
tf]lsPsf] dfkb08 eGbf km/s x'g] u/L ;8s ;Demf}tf x'g',
lgdf+0f ugf+n] cgfjZos vr+ x'g] b]lvPsfn] o;  tf]lsPsf] cjlwdf lgdf{0f sfo{ ;DkGg gx'g',
tkm+ ;DalGwt lgsfosf] Wofg hfg'kb+5 .  u'0f:t/ k/LIf0f / lgoGq0f k|efjsf/L gx'g' .
47. e]l/P;g Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf
%$[!{ df vl/b ;Demf}tf ubf+sf] avt k"jf+g'dfg ug+ g;lsPsf] kl/l:yltdf sf/0f v'nfO+ clwsf/
k|fKt clwsf/Ln] e]l/P;g ug+ ;Sg] Joj:yf 5 .
47.1 l8lehg ;8s sfof{no, nlntk"/sf] l/Ë–/f]8–Ujfsf]{–Odf8f]n ;8s lj:tf/sf] sfd ug{ lgdf{0f
Joj;foL;Fu ?=& s/f]8 (! nfvsf] ;Demf}tf eO+ jif{ gjf}_ lan;Dd ?=% s/f]8 @ nfv e'QmfgL ePsf]
5 . 7]Ssfsf] lan ckm SjflG66Lsf] sfddWo] :6f]g d]l;g/Lsf] kl/df0f $)@=%^ 3gld6/ /x]sf]df
e]l/P;g :jLs[t gu/L # xhf/ $( [^%&-$) k|ltzt a9L{ 3gld6/sf] k|lt 3gld6/ ?=* xhf/ @
;on] hDdf ?=@ s/f]8 %) nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] .
47.2 l8lehg ;8s sfof+no, lzjk'/n] ;'/xL gbL k'n lgdf+0f sfo+df k'nsf] l8hfOg ubf+ k'n ;_/If0f
sfo+df cfjZos kg]+ kl/df0f g/fv]sf] sf/0f z'? ;Demf}tf cs ?-$ s/f]8 $$ nfvdf ?-^# nfv
[!$-!( k|ltzt{ e]l/P;g cfb]z :jLs=t eO+ k'nsf] nfut ?-% s/f]8 & nfv k'u]sf] 5 .
nfut cg'dfg ubf+ kof+Kt Wofg gk'¥ofPsf sf/0f e]l/P;g ug'+kg]+ cj:yf b]lvPsf] 5 . ctM
lgdf+0f sfo+sf] nfut cg'dfg tof/Ldf kof+Kt Wofg glbg] kbflwsf/LnfO+ lhDd]jf/ agfpg'kg]+ b]lvG5 .
48. Dofb yk Y l8lehg ;8s sfof{no, lzjk'/cGtu{t ab{uL3f6 k'n lgdf{0fsf nflu @)^$.!!.!% df
7]Ssf ;Demf}tf u/]sf]df lgdf{0f Jofj;foLn] Dofb yksf nflu @)&).!.!& df lbPsf] lgj]bg pk/ *
dlxgf;Dd s'g} sf/afxL gu/L dxflgb]{zsaf6
clGtd k6ssf nflu egL @)&!.#.@% ;Ddsf] ;'emfp
Dofb yk ePsf]df () k|ltzt sfd ;DkGg  lj:t[t ;j]{If0f / 8\OË l8hfOg tof/ u/L
ePsf] hgfO{ @)&!.#.@% eGbf kl5 yk cfly{s 7]Ssf Joj:yfkg ug'{kg]{,
bfloTj ga9\g] u/L @)&@.#.@% ;Dd k'gM Dofb  tf]lsPsf] cjlwdf lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug'{kg]{,
yk u/]sf] 5 . clGtd k6s egL Dofb yk ePsf]  u'0f:t/ k/LIf0f / lgoGq0f k|efjsf/L agfpg'kg]{ .
7]Ssfdf k"j{ lgwf{l/t Ifltk"lt{ gnufO{ k'gM Dofb
yk u/]sf] b]lvof] . o:tf] cj:yfdf k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ glng] u/L k"gM Dofb yk ug]{ kbflwsf/LnfO{
lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
49. u'0f:t/ lgoGq0f Y k'n tyf ;8s ;DaGwL dfkb08, @)%* / ;8s ljefuaf6 hf/L u/]sf] u'0f:t/
cfZj:ttf of]hgf adf]lhd lgdf+0f sfo+sf] u'0f:t/ lgoGq0f / Joj:yfkg ug'+kb+5 .

140 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
49.1 l8lehg ;8s sfof+no, nlntk'/ cGtu+t ;ftbf]af6f] uf]bfj/L ;8s lj:tf/ sfo+df lgdf+0f
Joj;foLn] :jLs=t gd"gf adf]lhdsf] lgdf+0f ;fdfu|Lsf] k|of]u gu/L j]; sf];+sf] sfd z'? x'g' cl3sf]
Nofa k/LIf0faf6 clwstd df]O:r/ sG6]G6 %-%@ k|ltzt x'g'kg]+df # k6s k/LIf0f ubf+ @-@(*, @-
#&#, @-@*# k|ltzt ePsf] / clwstd 8«fO+ 8]lG;6L @-@%* lh-Pd-/;L-;L- x'g'kg]+df $ k6s k/LIf0f
ubf+ @-@(*, @-#)^, @-@&#, @-@*# hL-Pd-/;L-;L- ePsf] b]lvof] . sd u'0f:t/sf] ;fdu|L k|of]u ubf+
;8ssf] u'0f:t/Lotf sfod x'g] b]lvPg .
49.2 l8lehg ;8s sfof+no, lzjk'/n] x'nfsL ;8sdf @ xhf/ $%( 3gld6/ ;a a]; u/L ?-&* nfv
^( xhf/ e'QmfgL ubf+ :k]lzlkms]zg cg';f/ Go"gtd @% k6s gd"gf k/LIf0f ug'k+ g]+df # k6sdfq
k/LIf0f u/L e'QmfgL lbPsf]n] u'0f:t/ cfZj:ttf x'g] cj:yf b]lvPg .
l8lehg sfof+nox?n] lgdf+0f sfo+sf] u'0f:t/ k/LIf0f tyf lgoGq0f cg'udgsf dfWodaf6
u'0f:t/Lo sfo+ ug]+tkm+ Wofg lbg'kg]+ b]lvG5 .

Jofkfl/s dfu+, a]nlxofYa'6jn ;8s


a]nlxofb]lv a'6jn;Ddsf] @$ lsnf]ld6/ ;8s lj:tf/ sfo+qmdsf] lgdf+0f sfo+ Joj:yfkgsf]
sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
50. cfof]hgf nfut Y cfof]hgfsf] z'? cg'dflgt nfut / vr+df ;fd~h:otf x'g'kb+5 . k/fdz+bftfn]
@)^* df tof/ u/]sf] lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg [DPR{ df cfof]hgfsf] nfut ?-# ca+ # s/f]8 *
nfv pNn]v ePsf]df @)&!.&@ ;Dd ?-% ca+ !)
s/f]8 %( nfvsf] nfut cg'dfgsf] 7]Ssf :jLs=t k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
eO;s]sf]n] z'? nfut cg'dfg eGbf ?-@ ca+ & s/f]8  @$ lsnf]ld6/ ^ n]g ;8s lj:tf/ ug]+,
%! nfv [^*-$^ k|ltzt{ j=l4 ePsf] b]lvG5 .  @ k'n lgdf+0f ug]+,
cfof]hgfsf] nfut j=l4 x'g'sf] sf/0fdf k/fdz+bftfn]  8\]g]h, k'm6kfy, a;:6k lgdf+0f ug]+ .
tof/ u/]sf] nfut cg'dfgdf ;fO8 8\]g nufotsf
sfo+ 5'6]sf], cf;kmfN6 lkrsf] ;tf cf/-;L-;L- 9nfg ug'+k/]sf], ;fO6 k]6Lsf] sfd yk ug'+k/]sf],
cfsfz] k'n tyf k}bnofqLnfO+ cfjZos kg]+ /f]8 qml;F yKg' k/]sf] cflb sf/0faf6 Pp6} 7]Ssfdf $
k6s;Dd ?-( s/f]8 !% nfv e]l/Pzg cfb]z hf/L ug'+ k/]sf] tyf q'l6k"0f+ l8hfOg, :k]l;lkms]zgsf]
sf/0f ;dodf sfo+;DkGg x'g g;sL ;do nlDag hf_bf ?-( s/f]8 #! nfv d"No j=l4 e'QmfgL
ug'+k/]sf] cflb k|d'v ?kdf /x]sf] b]lvof] . ;dodf lgdf+0f sfo+ ;DkGg ug]+ u/L Joj:yfkg ug'+kg]+
b]lvG5 .
51. cfof]hgf cjlw Y cfof]hgf k"j+ lgwf+l/t ;doleq ;DkGg x'g'kb+5 . ;8s lj:tf/ sfo+ @)^*.^( df
z'? u/L @)&!.&@ df ;DkGg ug]+ nIo /x]sf]df
@)&!.&@ ;Dd #% k|ltztdfq sfo+ k|ult ePsf]n] ;d:of
cfof]hgfsf] cjlw &% k|ltzt yk u/L @)&$.&%  cfof]hgfsf] nfut / cjlw a9]sf],
;Dd k'MofPsf] 5 . cfof]hgfsf] ;dofjlw a9]sf]  l8hfOg kl/jt+g ePsf],
sf/0fn] ?-( s/f]8 #! nfv d"No j=l4 e'QmfgL  a9L la6'ldg k|of]u ePsf] .
ug'+k/]sf], ;8s k|of]ustf+n] ;dodf ;8s pkof]u
ug+af6 jl~rt x'g'k/]sf], 6\flkms cj/f]w oyfjt /xg] / lgdf+0f sfo+ nlDa_bf ;f] If]qdf jftfj/0fLo
k|b'if0f ;d]t nlDag] l:ylt 5 . 7]Ssf sfof+Gjogdf ;'wf/ u/L sfo+tflnsf adf]lhd tf]lsPsf] ;do
leq} cfof]hgfsf ;Dk"0f+ sfo+ ;DkGg ug+'kb+5 .

141 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
52. e]l/P;g Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %$[!{ df vl/b ;Demf}tf ubf+sf avt k"jf+g'dfg ug+
g;lsPsf] kl/l:ylt l;h+gf ePdf e]l/P;g cfb]z hf/L ug+ ;lsg] pNn]v 5 . r]g]h g_-@+@)) b]lv
%+@)) ;Dd # lsnf]ld6/ ;8s lj:tf/ ug]+ sfo+df lgdf+0fJoj;foLn] sfo+ z'? u/]kl5 yk sfd
ug'+kg]+ cj:yf hgfO+ e]l/P;g ubf+ !% k|ltzteGbf a9L x'g] ePsf]n] ;f] 7]Ssfsf] sf/afxL cufl8
ga9fO+ ?-$ s/f]8 (& nfv ;Demf}tf /sd
36fO+ ;f] r]g]hdf ug'+kg]+ cf/-l;-;L-lkr, 8\]g]h ;'emfp
nufotsf] sfd csf]+ lgdf+0f Joj;foLaf6
 lgwf+l/t ;do / nfutdf cfof]hgf ;DkGg
u/fPsf] 5 . k/fdz+bftfn] l8hfOgdf Wofg x'g'kb+5,
gk'Mofpg' tyf lgoddf ePsf] Joj:yf kfngf
gubf+ a9L bfloTj k/]sf]n] ;DalGwt  lkmN8sf] jf:tljs l:yltsf] cfwf/df l8hfOg
kbflwsf/LnfO+ sf/afxL ug'+kb+5 . tof/ x'g'kb+5 .

53. la6'ldgsf] k|of]u Y k/fdz+bftfn] k]; u/]sf]


l8hfOg cg';f/ ;8s lgdf+0fsf] nflu 6\ofssf]6 ubf+ k|ltju+ld6/ )-@ ln6/sf b/n] la6'ldg k|of]u
ug'+kg]+ u/L :jLs=t ePsf] b]lvG5 . t/ lgdf+0f sfo+sf] gfkL l;6df k|ltju+ld6/ )-% ln6/sf b/n] ^^
xhf/ @#( ln6/ a9L la6'ldg pkof]u ePsf] cfwf/df ;f] afkt ?-&@ nfv a9L e'QmfgL ePsf] 5 .
k/fdz+bftfn] tof/ u/]sf] l8hfOg kl/jt+g ug'+sf] sf/0f :ki6 gv'n]sf] ;fy} ljefuLo :jLs=lt;d]t
lnPsf] 5}g . ctM :jLs=t l8hfOgcg';f/ sfo+ ug'+kb+5 .

;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


oftfoft Joj:yf sfof+no, e]/L
oftfoft sfof+nox?n] ;~rfngdf NofPsf] ;jf/L;fwg btf{ (VRS) tyf ;jf/Lrfns cg'dltkq btf{
(DLRS) ;k6j]o/sf] kof{Kttf, ljZj;lgotf / k"0f+tfsf] d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f
ul/Psf] 5 .
54. ;f];+ sf]8 Y sfof+non] k|of]u u/]sf] ;jf/Lrfns cg'dltkq / ;jf/L;fwg btf+;DaGwL ;k6j]o/sf]
8f6fa]z ;e+/ oftfoft Joj:yf sfof+nodf /x] tfklg ;f] b'j} ;k6j]o/sf] ;f];+sf]8 @ k/fdz+bftf;_u
/x]sf] kfOof] . pQm ;f];+sf]8 sfof+non] k|fKt u/L ;k6j]o/ ;~rfng clwsf/ sfof+nodf /xg]
Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
55. ;k6jo]/ k/LIf0f Y ;k6j]o/n] k|rngdf /x]sf] $ cssf] ;jf/L gDa/sf] ;tf ;f]eGbf a9L jf 36L
cssf] ;jf/L;fwg gDa/ /fVbf jf ;f]sf] /fh:j k|flKt l:ylt hlt k6s k|lji6 u/]klg lng] u/]sf]
kfOof] . ;jf/L;fwgsf] ljj/0f, gjLs/0f b:t'/ jf nfO;]G; hf/L ubf+sf] ljj/0f ;k6j]o/df k|ljli6
ubf+ ljQLo k|ltj]bgx? tof/ x'g'kg]+df ;f] x'g] u/]sf] b]lvPg .
;jf/L] nfO;]G; lnPsf] ;jf/LwgLn] yk ju{sf] nfO;]G; ln_bf ;f] yk Joj:yf k|ljli6 ug{
klxn]sf] hfFrkf;sf] /]s8{ Dofg'cnL x6fpg] / yk u/]sf] Joj:yf k'gM k|ljli6 ug]{ u/]sf] kfOof] . ctM
;k6j]o/sf] Ogk'6 / cfp6k'6 lgoGq0f u/L lnld6 r]ssf] dfWodaf6 tyofs e]ln8];g ug]+ tyf
;dofg's"n ;k6j]o/ ck8]6 u/L ;~rfng ug'+kg]+ b]lvG5 .
56. l8lh6fOH8 clen]v Y sfof{nodf ePsf clen]vx?sf] k"0f{ ?kdf l8lh6fOh];g x'g'k5{ . cjnf]sgsf
qmddf @)^( kf}ifeGbf kl5sf clen]vx? dfq l8lh6fOH8 ePsf] kfOof] . sfo{;DkfbgnfO{ k|efjsf/L
agfpg ;a} clen]vx?sf] k"0f{ ?kdf l8lh6fOh]zg ug'{kg]{ b]lvG5 .

142 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
;_ul7t ;_:yf
;8s af]8+ g]kfn
57. bfloTj Y af]8+af6 lgsf;f k|fKt ug]{ l8lehg ;8s sfof{no ^ n] cfDbfgLeGbf a9L vr{ u/]sf]n]
jf;nftdf ?=! s/f]8 &^ nfv ;8s dd{t ;Def/ bfloTj b]lvG5 . ;f] /sd af]8{af6 lkmtf{ dfu
u/]sf]df $ sfof{nosf] bfloTj ?=! s/f]8 $# nfv ePsf]df ?=@ s/f]8 %% nfv @)&@.&# df k|fKt
ePsf]n] jf;nftn] cfly{s sf/f]af/sf] oyfy{ lrq0f u/]sf] 5}g .
58. k]ZsL — af]8{jf6 ljleGg sfof{nonfO{ uPsf] lgsf;fdWo] vr{ geO{ afFsL /x]sf] /sdnfO{ k]ZsL
afFsLdf b]vfpg] u/]sf] 5 . vr{ gePsf] /sd af]8{df lkmtf{ k7fpg'kg]{ Joj:yf 5 . ;8s ljefu /
dftxtsf sfof{nojf6 art /sd lkmtf{ u/] tfklg lhNnf ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfx?n] lkmtf{
u/]sf] b]lvPg . af]8{n] ;8s ljefu / dftxtsf sfof{nodf df}Hbft /xL k]ZsL sfod u/]sf] eGbf !%
sfof{noaf6 ?=# s/f]8 #^ nfv a9L k|fKt ePsf], k]ZsL sfod u/]sf] eGbf ( sfof{noaf6 ?=! s/f]8
& nfv 36L k|fKt ePsf] / % sfof{non] ?=& nfv lkmtf{ gu/]sf] cj:yf 5 . lx;fa km/s kgf{sf]
sf/0f :ki6 u/L ldnfg ug'{kb{5 .
59. cfo cg'dfg — x]6f}8f—gf/fo0fu9 ;8s v08df ;8s dd{t ;Def/ b:t'/afkt ;fgf÷7"nf ;jf/L
;fwgaf6 jflif{s ?=$ s/f]8 ^% nfv s'n cfo cg'dfg u/]sf]df aGb / cfjfudg bf]xf]l/g] #),
cf]e/x]8 !%, ;~rfng vr{ !%, aLdf vr{ ! / sfp06/ lgdf{0f vr{ ! ;d]t ^@ k|ltzt 36fO{ klxnf]
jif{sf] nflu ?=@ s/f]8 @! nfv / bf];|f] jif{sf] nflu klxnf] jif{sf] cg'dfgdf %=% k|ltzt j[l4 u/L
?=@ s/f]8 #$ nfv;d]t @ jif{sf] nflu ?=$ s/f]8 %% nfvsf] v'b cfo cg'dfg sfod u/L af]nkq
cfXjfg u/]sf] 5 . s'n cfo cg'dfgdf cf]e/x]8 36fPkl5 ;~rfng, aLdf, sfp06/ lgdf{0f vr{ /
aGb x8tfn x'g] egL $& k|ltzt 36fO{ v'b cg'dflgt cfo sfod u/]sf] pko'Qm b]lvPg . ;jf/L
;fwg u0fgf ug{ lgo'ltm ePsf k/fd;{bftfaf6 k|ltlbg cf};tdf % xhf/ #@( b'O{kfª\u|] ;jf/L;fwg
u'8\g] egL lbPsf] k|ltj]bgcg';f/ cfo cg'dfg ubf{ ?=(& nfv k|fKt x'g]df ?=!! nfv cg'dflgt cfo
sfod u/]sf] 5 .
pQm ;8s v08df # jif{ cuf8L g} ?=% s/f]8 @@ nfvsf] cfo cg'dfg :jLs[t ePsf] b]lvG5 .
;jf/L;fwg cfjfudgdf k|To]s jif{ j[l4 x'Fb} uPsf] cj:yfdf cfo 36\g] u/L cg'dfg :jLs[t u/]sf]
pko'Qm b]lvPg . o;/L ljutsf] eGbf 36L cfo cg'dfg u/L af]nkq cfXjfg u/]sf] sf/0f ut jif{
k|fKt ePsf] eGbf of] jif{ ?=@^ nfv 36L cfo k|fKt ePsf] 5 . cfo cg'dfg oyfy{k/s agfpg'kg]{
b]lvPsf] 5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif+ dGqfno / dftxt lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfocg';f/
5M
 ;/sf/L sfof+notk+m !## lgsfodf ?-( ca+ #% s/f]8 @* nfv *& xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 !* lgsfon] ?-## s/f]8 !* nfv (! xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n]
?-( ca+ @ s/f]8 ( nfv (^ xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-^ ca+ #* s/f]8 #( nfv &( xhf/
k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;_ul7t ;_:yf Pstk+m of] jif+ ?-(@ nfv $( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af_sL /x]sf]
5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

143 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t *% sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-! ca+ %* s/f]8 @! nfv, /fh:j ?-%*
nfv, w/f}6L ?-! s/f]8 !* nfv / cGo sf/f]af/ ?-#) s/f]8 #@ nfv;d]t ?-! ca+ () s/f]8 @( nfvsf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf cGo ;_:yf $ / ;ldlt ! ;d]tsf] ?-$* s/f]8 *$ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnon] ;dfh sNof0f sfo+qmdaf6 @@^ ;_:yfnfO+ rfn' tyf k'FhLut cg'bfg ?-!@ s/f]8 !* nfv
pknaw u/fPsf]df cg'bfg pknaw u/fpg] gLlt, lgb]+lzsf, ;_:yf 5gf}6sf] cfwf/ tyf k|lqmof lgwf+/0f
u/]sf] 5}g . ;fy} ljtl/t cg'bfg tf]lsPsf] sfddf vr+ u/] gu/]sf], nIocg';f/ k|ult eP gePsf] /
n]vfk/LIf0f eP gePsf] ;DaGwdf cg'udg u/]sf] 5}g .
1.2 ;dfh sNof0f kl/ifb\sf] ef]]urngdf /x]sf] e=s'6Ld08k, b'jfsf]6 eQmk'/ / afNdLsL SofDk;sf]
k"j+klt /x]sf] ;d]t ^%& /f]kgL hUufsf] hUufwgL k|Dff0fk'hf+ k|fKt u/]sf] 5}g . v'nfd~raf6 @)$(
df tLg dlxgfsf nflu e=s'6Ld08kdf ;fl/Psf Jofkf/LnfO+ ;f] :yfgaf6 cGoq ;fg]+ sfo+ ePsf] 5}g .
1.3 ;dfh sNof0f kl/ifb\n] a"9fgLns07 / e=s'6Ld08kdf ePsf] hUuf, ejgnufotsf] ;DklQ 7]Ssf
aGbf]a:t gu/L % jif+b]lv ;f]em} axfndf nufPsf] 5 . kl/ifb\n] of] jif+ axfnaf6 ?-^ s/f]8 ## nfv
cfDbfgL u/]sf]df cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ** cg';f/ nfUg] s/ ;l~rtsf]if bflvnf ug+
cf_}NofPsf]df bflvnf u/]sf] 5}g .
1.4 ;dfh sNof0f kl/ifb\sf] cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)%) df tf]lsPadf]lhd ;DklQ / bfloTj b]lvg]
u/L jf;nft of] jif+ klg tof/ u/]sf] 5}g .
1.5 ;dfh sNof0f kl/ifb\n] of] jif+ ^$% u}/;/sf/L ;_:yfnfO+ ?-!# ca+ !) s/f]8 #* nfv / !!@
cGt/f+li6\o u}/;/sf/L ;_:yfnfO+ ?-!@ ca+ @( s/f]8 (# nfvsf] sfo+qmd ;~rfng ug+ :jLs=lt
lbPsf] b]lvof] . cGt/f+li6\o u}/;/sf/L ;_:yfaf6 k|fKt x'g] ;xof]u /sd ljsf; ;xfotf gLltn]
lgwf+/0f u/]sf] /fli6\o k|fyldstfsf] If]qdf kl/rfng ug]+ Joj:yfsf] sfof+Gjog x'g'kb+5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .

;/sf/L sfof{no
2. j}b]lzs ;xfotf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @& df sfof+non] ljb]zL ;_3,
;_:yf, Ph]G;L jf /fi6«af6 s'g} klg lsl;dsf] gubL jf lhG;L ;xfotf k|fKt ubf+ jf k|fKt ug]+
;Demf}tf ubf+ /fli6«o of]hgf cfof]usf] k/fdz+ / cy+ dGqfnosf] :jLs=lt lng'kg]+ Joj:yf 5 . k|fKt
ljQLo ljj/0fdf bftfaf6 #) kl/of]hgfsf] nflu ?-&% s/f]8 $ nfv t];|f] klIfo e'QmfgL ePsf]
pNn]v 5 . pQm sf/f]af/sf] ;Demf}tf Pj_ ;|]:tf n]vfk/LIf0fsf nflu k]; ePsf] 5}g . o; ;DaGwdf
b]lvPsf cGo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

144 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
2.1 Ps bft=lgsfo;Fu ^ hgj/L @)!% df ePsf] ;Demf}tfdf # sfo+qmdsf nflu :6ln+Ë kfp08 @%
nfvsf] ;xof]u pknJw u/fpg] Joj:yf 5 . ;Demf}tfdf dxfn]vfk/LIfssf] sfof+noaf6 vr+sf]
n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ pNn]v ePtfklg n]vfk/LIf0fsf nflu ;|]:tf k]; u/]sf] 5}g .
2.2 dGqfno / dlxnf tyf afnaflnsf ljefun] 5fpk8L pGd"ng / afnljjfx lj?4sf] sfo+qmd
;~rfng ug+ Ps bft= lgsfo;Fu cnu cnu ;dembf/Lkqdf x:tfIf/ u/]sf] b]lvof] . ;f] ;dembf/L
kqdf ljQLo Joj:yf, n]vf / n]vfk/LIf0fsf] Joj:yf pNn]v u/]sf] b]lvPg .
Ps bft= lgsfoaf6 k|fKt ;xof]uaf6 dlxnf tyf afnaflnsf ljefun] 5fpk8L sfo+qmddf
?-@# nfv vr+ u/]sf] 5 . ;f]xL bft= lgsfoaf6 afnlajfx pGd"ngsf nflu ;Demf}tf u/]sf] ;|]:tf
n]vfk/LIf0fsf nflu pknaw u/fpg @)&@.(.% df kqfrf/ u/]sf]df s]Gb|Lo afn sNof0f ;ldltdfkm+t
vr+ x'g] hjfkm lbP tfklg ;f] ;ldltn] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
2.3 dlxnf tyf afnaflnsf sfof+no / lhNnf afn sNof0f ;ldlt ^ n] Ps bft= lgsfo;Fu dlxnf tyf
afnaflnsf;Fu ;DalGwt sfo+qmd ;~rfng ug]+ u/L ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . cy+ dGqfnosf] :jLs=lt
j]u/ bft=lgsfo;Fu ;Demf}tf u/L ;xof]u k|fKt ug]+ / vr+ ug]+ sfo+df lgoGq0f x'g'kb+5 .
2.4 s]Gb|Lo afnsNof0f ;ldltn] of] jif+ dGqfnoaf6 k|fKt ?- # s/f]8 @# nfv, ut jif+sf] df}Hbftaf6
?-* s/f]8 ^ nfv, Ps bft= lgsfoaf6 k|fKt :6ln+Ë kfp08 !) nfv / csf]+ Ps bft= lgsfoaf6
k|fKt ?-! s/f]8 @^ nfv vr+ u/]sf] b]lvG5 . ;f] sf/f]jf/sf] ;|]:tf n]vfk/LIf0f u/fpg @)&@.(.@
df cg'/f]w u/]sf]df k]; u/]sf] 5}g .
3. cfly+s clwsf/M afnaflnsf ;DaGwL P]g, @)$* df s]Gb|Lo afnsNof0f ;ldltsf] sf]if Joj:yfkg,
n]vf / n]vfk/LIf0f;DaGwL Joj:yf u/]sf] kfOPg . ;ldltnfO+ o; jif+ dGqfnon] j}b]lzs ;xfotf
;d]t ?-& s/f]8 #( nfvsf] clVtof/L k7fPsf] 5 .
To:t} afn Gofo [sfo+ljlw{ lgodfjnL, @)^# df afn Gofo ;dGjo ;ldltsf] sf]if, n]vf /
n]vfk/LIf0f;DaGwL Joj:yf u/]sf] kfOPg . afn Gofo ;dGjo ;ldltnfO+ o; jif+ dGqfnon] ?-$)
nfvsf] clVtof/L k7fPsf] 5 . sf]if Joj:yfkgsf ljifodf sfg'gdf :ki6 Joj:yf ul/g'kb+5 .
4. ljkb kZrftsf] sfo+ Y ljkb hf]lvd Joj:yfkgdf ;_nUg x'g] ;/sf/L tyf u}/;/sf/L lgsfosf]
e"ldsf ;'lglZrt ug+ /fli6«o ljkb k|ltsfo+sf] sfo+9fFrf, @)&) tof/ u/]sf] 5 . ;f]cg';f/
afnaflnsf, j=4, ckfË, c;xfoju+, ;Í6fkGg ;d"x Pj_ ljkbsf] ;dodf n}lËs lx_;f lgoGq0f /
;_/If0f lqmofsnfksf] ;_of]hg ug]+ e"ldsf dGqfno / /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]usf] /x]sf] b]lvG5 .
k|sf]k k|ltsfo+ lqmofsnfk ;~rfngdf ;xsfo+ ug+ cfPsf !)) eGbf a9L ;_3, ;_:yfx?n] u/]sf]
vr+sf] ljj/0f dGqfno / dftxt lgsfodf /x]sf] kfOPg .
pQm sfo+9fFrfdf !! Sni6/ lgwf+/0f u/]sf] dWo] ljleGg bftfaf6 ljkbkl5sf] k|ltsfo+df
j:t', ;]jf, gub, ;f]em} e'QmfgLnufotsf ;xfotf k|bfg u/]sf] ;_/If0f Sni6/df pNn]v u/]sf] kfOof] .
;f]dWo] Ps bft= ;_:yfn]] @)!% l8;]Da/;Dd # nfv @^ xhf/ #) afnaflnsf;Dd k'uL cd]l/sL 8n/
@ s/f]8 $ nfv vr+ u/]sf] ljj/0f ;fj+hlgs u/]sf] 5 . o:tf sfo+sf] cg'udg u/L jf:tljstfsf]
k'li6 ug]+ bfloTj /x]sf] dGqfnon] o; ;DaGwdf cg'udg u/]sf] kfOPg .
cGo ;_:yf
;dfhsNof0f kl/ifb\
5. cfGtl/s n]vfk/LIf0f Y kl/ifb\cGtu+t e=s'6Ld08ksf] of] jif+sf] sf/f]af/ ?-!) s/f]8 ** nfvsf]
cfGtl/s n]vfk/LIf0f n]vf /fVg] sd+rf/Laf6} u/fPsf] kfOof] . n]vf /fVg]af6} cfGtl/s n]vfk/LIf0f
u/fpg ldNg] b]lvPg .

145 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
6. ;Demf}tf ljk/Lt sfo+ Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ af]nkqbftfn] :k]l;lkms]zg
cg';f/sf dfn;fdfg ga'emfPdf cfk"lt+stf+nfO+ g} lkmtf+ u/L :k]l;lkms]zgadf]lhdsf] ;fdfg cfk"lt+
ug'+kb+5 . Ps af]nkqbftf;Fu rf}8fO+ !@ / nDafO+ !% lkm6sf, !@) u|fd k|ltju+ld6/ tf}n ePsf %
xhf/ yfg kfn ?-^@ nfvdf cfk"lt+ ug]+ ;Demf}tf ePsf] b]lvof] . k|fljlws d"NofÍg ;ldltn] rf}8fO+ /
nDafO+ :k]l;lkms]zgcg';f/ gePsf] k|ltj]bg lbPtfklg @ xhf/ ! ;o &% yfg kfnsf] ?-@@ nfv
*% xhf/ e'Qmflg u/]sf] kfOof] . :k]lzlkms];gcg';f/ gePsf kfn vl/b ug]+nfO+ cfjZos sf/afxL
ug'+kb+5 .
7. e"sDkkl5sf] sfo+ Y ;dfh sNof0f P]g, @)$( cg';f/ kl/ifb\df cfa4 ePsf /fli6«o tyf cGt/f+li6«o
u}/;/sf/L ;_3, ;_:yfn] kl/of]hgf / sfo+qmd ;~rfngsf] :jLs=lt lng'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif++ !!!
/fli6«o u}/;/sf/L ;_:yfn] e"sDk kLl8tnfO+ ?-! ca+ @$ s/f]8 &) nfv / !@! cGt/f+li6«o
u}/;/sf/L ;_:yfn] ?-$ ca+ $* s/f]8 (& nfv;d]t ?-% ca+ &# s/f]8 ^& nfv gub tyf j:t'ut
;xof]u u/]sf] ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . ;f] afx]s ^( /fli6«o u}/;/sf/L ;_:yfn] *% sfo+qmdsf nflu
?-! ca+ !^ s/f]8 #) nfv / !% cGt/f+li6«o u}/;/sf/L ;_:yfn] !^ sfo+qmdsf nflu ?-!@ ca+ &!
s/f]8 %( nfv;d]t ?-!# ca+ *& s/f]8 *( nfv k"g:yf+kg sfo+df j}b]lzs ;xfotf lng :jLs=lt
lnPsf] kfOof] . u}/;/sf/L ;_:yfåf/f ;Dkflbt sfo+sf] dGqfnon] ;d]t cg'udg u/L d"NofÍg ug]+
kl/kf6L a;fNg'kb+5 .
 a]?h" Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h" l:ylt b]xfocg';f/ 5M
 dGqfno / dftxt;d]t ^( lgsfodf of] jif+ ?-$! s/f]8 %& nfv @) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?-* s/f]8 #& nfv $) xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-## s/f]8 !(
nfv *) xhf/ af=sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-! s/f]8 #$ nfv (& xhf/ k]ZsL af=sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;_:yf $ tkm+ of] jif+ ?-$ s/f]8 $# nfv * xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af_sL
/x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

146 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


o'jf tyf v]ns'b dGqfno
dGqfnosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-! ca+ #* s/f]8 # nfv, /fh:j ?-!) s/f]8 @) nfv, w/f}6L ?-!(
nfv;d]t ?-! ca+ $* s/f]8 $! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxt cGo ;_:yf Pssf] ?-! ca+ %( s/f]8 $) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 /fli6«o v]ns'b kl/ifb\n] k]z u/]sf] jf;nftdf kl/ifb\ dftxtsf If]qLo tyf lhNnf v]ns'b ljsf;
;ldltsf] ;d]t cfoYJoo ;dfj]z u/L PsLs=t ljj/0f tof/ gu/]sf] / /Ëzfnf, kf}8L kf]v/L
nufotsf ;a} ef}lts ;_/rgfsf] d"Nofsg u/L jf;nftdf ;dfj]z u/]sf] 5}g .
1.2 v]ns'b ljsf; P]g, @)$* sf] bkmf @! [@{ adf]lhd kl/ifb\sf] n]vfk/LIf0f dxfn]vfk/LIfssf]
sfof+noaf6 x'g] Joj:yf ePsf]df kl/ifb dftxtsf] If]qLo tyf lhNnf v]ns'b ljsf; ;ldltx?sf]
n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g . tL ;ldltx?nfO+ of] jif+ ?-@@ s/f]8 &) nfv lgsf;f lbPsf] 5 .
1.3 /fli6«o v]ns'b kl/ifb, g]kfn :sfp6nufot v]ns'b;DaGwL ;_3 ;_:yfnfO+ ;_:yfut cg'bfg ?-% s/f]8
(% nfv / v]ns'b;DaGwL sfo+qmd ;~rfng cg'bfg ?-@ s/f]8 &( nfv pknJw u/fPsf]df of] jif+
;d]t pQm /sdsf] pkof]u ;DaGwdf dGqfnon] cg'udg u/]sf] 5}g .
1.4 /fli6«o v]ns'b kl/ifb\sf] lhG;L vftfdf & ;jf/L ;fwg /x]sf] pNn]v u/] tfklg # dfq kl/ifbdf
/x]sf], Ps kh]/f] lhk @)%% ;fndf tTsfnLg o'jf v]ns'b tyf ;_:s=ltdGqLsf] :jsLo ;lrjn]
nu]sf]df xfn;Dd lkmtf+ gcfPsf], cGo # sf] cj:yf v'Ng] u/L lhG;L clen]v g/fv]]sf] ;fy} pQm
;jf/L;fwg lkmtf+ cfPsf] 5}_g .
1.5 5't} lgsfosf] ?kdf ;~rfng gePsf OsfO+sf] gfddf ah]6 ljlgof]hg u/L csf]+ lgsfosf] gfddf
vr+ ug+ gldNg] Joxf]/f ut jif+ pNn]v u/]sf]df of] jif+ klg dGqfnoaf6 &% o'jf ;"rgf s]Gb| :yfkgf
/ ;~rfng, :yfgLo o'jf ;fem]bf/L / /fi6«klt /lgË lzN8 k|ltof]lutf ;~rfng;d]tdf ljlgof]hg
ePsf] ?-^ s/f]8 ^$ nfv o'jf ;"rgf s]Gb|sf] gfddf af_8kmf_6 u/L /fli6«o v]ns'b kl/ifb\cGtu+tsf
lhNnf v]ns'b ljsf; ;ldltdf k7fO+ vr+ u/]sf] 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ul/g'kb+5 .
2. /sd bflvnf Y dGqfnosf] :jLs=t jflif+s sfo+qmdadf]lhd /fi6\klt /lgu lzN8 sfo+qmdsf] nflu
?-% s/f]8 &# nfv /fli6\o v]ns'b kl/ifb\dfk+mt lhNnf, If]qLo v]ns'b ljsf; ;ldlt / s]Gb|df
lgsf;f lbPsf]df vr+ geO+ af_sL ePsf] ?-## nfv lkmtf+ u/L ;l~rtsf]if bflvnf ug'+kb+5 .

cGo ;_:yf
/fli6\o v]ns'b kl/ifb\
3. cfGtl/s n]vfk/LIf0f Y kl/ifb\sf] cfly+s k|zf;g;DaGwL lgodfjnL, @)^@ sf] lgod !* df kl/ifb\sf]
cfGtl/s n]vfk/LIf0f ug+ s]Gb|Lo sfof+nodf Ps cfGtl/s n]vfk/LIf0f OsfO+ :yfkgf eO+ sd+rf/L
sfo+/t /x]sf] cj:yfdf ;d]t kl/ifb\ / ;f] cGtu+tsf sfof+nox?sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f u/]sf] 5}g .
lgodsf] Joj:yfadf]lhd cfGtl/s n]vfk/LIf0f ug'+kb+5 .
147 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M o'jf tyf v]ns'b dGqfno
4. d"nkfgL lqms]6 d}bfg Y d"nkfgL lqms]6 d}bfgsf] nfuL v]ns'b kl/ifb\ / g]kfn lqms]6 ;_3af6
@)&).&! ;Dd Kof/flk6;lxtsf] cGt/f+li6«o:t/sf] lqms]6 d}bfg lgdf+0f ug]+ sfo+qmd /x]sf] b]lvG5 .
lgdf+0f sfo+dWo] eL-cfO+-kL-k]ljlnof]g ejgtkm+ ?-$ s/f]8 vr+ ePsf]df @)&!.&.!$ df lqms]6
d}bfgsf] df6f] k/LIf0f k|ltj]bgaf6 To; 7fp_df Kof/flk6 agfpg g;lsg] Joxf]/f bzf+Psf] sf/0f csf]+
7]Ssf Joa:yfkg u/]sf]n] pQm sfo+df ePsf] vr+ pkof]uljxLg aGg uPsf] 5 .
kl/ifb\n] ;f]xL If]qdf csf]+ Kof/flk6;lxtsf] lqms]6 d}bfg lgdf+0fsf] nflu ?-!^ s/f]8 ((
nfvdf 7]Ssf Joj:yf u/]sf] 5 . t/ d}bfg lgdf+0f ul/g] If]qsf] ^ /f]kgL hUufsf] d'cfJhf ljt/0f ug+
g;s]sf] / pQm d}bfgsf] nfut cg'dfg k"j+ g} ;DefJotf cWoog / df6f] k/LIf0f ug'+kg]+df ;f] gePsf]
sf/0f k6sk6s nfut cg'dfg ;_zf]wg ug'+k/]sf] tyf cltqmldt 3/ hUufsf] Joj:yfkg gu/L 7]Ssf
Joj:yfkg u/]sf] sf/0f lgdf+0f sfo+df l9nfO+ x'g] b]lvPsf] 5 . o;af6 lgdf+0fsf] nfut vr+df ;d]t
c;/ kg]+ x'_bf ;dodf g} Wofg lbO+ pko'Qm Joj:yfkg ug'+kb+5 .
5. sd+rf/L kbk"lt+ Y kl/ifb\sf] sd+rf/L ;]jf, zt+;DaGwL lgodfjnL, @)^* sf] lgod #^ df kb l/Qm
geO+ jf l;h+gf geO+ s'g} sd+rf/L lgo'Qm u/L tna v'jfPdf To;/L v'jfPsf] tna eQfsf] /sd
lgo'Qm ug]+ clwsf/Laf6 c;'npk/ ul/g] Joa:yf 5 . kl/ifb\sf] :jLs=t b/aGbLdWo] s/f/tk+m @%)
/xg] pNn]v 5 . t/ kl/ifb\n] kb l/Qm tyf l;h+gf gePsf] cj:yfdf ;d]t sd+rf/L s/f/df lgo'Qm
u/L #*@ sd+rf/LnfO+ ?-% s/f]8 %^ nfv vr+ u/L :jLs=t ah]6eGbf ?-&^ nfv a9L vr+ u/]sf] 5 .
kl/ifb\sf] (! cf}_ af]8+ a}7saf6 v'nf lj1fkg u/L ;dfj]zL cfwf/df sd+rf/L kbk"lt+ ug]+ lg0f+o
ePsf]df ;f] lg0f+osf] cg';/0f u/L kbk"lt+ ePsf] 5}g . sd+rf/L kbk"lt+df lgodfjnLn] u/]sf] Joa:yf
kfngf ug'+kb+5 .
6. ;qf}_ Pl;ofnL v]ns'b Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #! df ;fj+hlgs lgsfon] !)
nfv ?k}_ofeGbf a9L nfut cg'dfg ePsf] dfn;fdfg jf ;]jf vl/b ubf+ af]nkqsf] dfWodAf/f vl/b
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . kl/ifb\n] ;qf}_ Pl;ofnL v]ns'b sfo+qmd ;~rfngdf ?-^ s/f]8 ^! nfv vr+
u/]sf] 5 . sfo+qmd ;~rfng ubf+ k|rlnt lgodsf] kfngf x'g] u/L kl/ifb\cGtu+t ljefux?dfkm+t
sfo+qmd ;~rfng ug'+kg]+df sfo+;Dkfbg tyf Joa:yfkg ;ldlt u7g u/L ljleGg v]n ;_3nfO+ k]ZsL
lbO+ sfo+ u/fPsf], clkml;on tyf sd+rf/L @& sf] 5gf}6df dfkb08 to gu/L 5gf}6 u/]sf], v]n
sfo+qmddf xjfO+ l6s6, kf]zfs, v]n ;fdu|L;d]t ?-@ s/f]8 ^^ nfv a/fa/sf] sfo+ ljleGg ;_3sf]
gfddf k]ZsL lbO+ sfo+ u/fPsf] / len]h vr+ ?-! s/f]8 !! nfv ;f]e}m Ps ljb]zL ;_:yfnfO+ e'QmfgL
u/]sf] 5 . lgodsf] kfngf gu/L vr+ ug]+ kl/kf6Ldf lgoGq0f x'g'kb+5 .
7. k"jf+wf/ lgdf+0f Y g]kfn ;/sf/n] /fli6\o v]ns'b kl/ifb\nfO+ lbPsf] cg'bfgdWo] ?-^( s/f]8 %& nfv
v]ns'b;DaGwL ef}lts k"jf+wf/ lgdf+0ftkm+ lgsf;f lbPsf]df kl/ifb\n] ?-!% s/f]8 @) nfv ljleGg
lhNnf v]ns'b ljsf; ;ldltnfO+ lgsf;f lbPsf] 5 . ;f] lgsf;fdWo] ?-$ s/f]8 %$ nfv lgdf+0f
sfo+sf] k|ultsf] cfwf/df geO+ s]jn ah]6 lk|mh gug]+ p2]Zon] cfly+s jif+sf] cGtdf dfq lgsf;f
lbPsf] 5 . o;/L lgsf;f lbg] sfo+df lgoGq0f ug'+kb+5 .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 dGqfnosf] ?-! s/f]8 ** nfv (( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af_sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;_:yf Pssf] ?-!* s/f]8 $ nfv *$ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af_sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

148 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf} jflif+s k|ltj]bg, @)&@


/Iff dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t @^@ sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=#* ca{ #@ s/f]8 $) nfv, /fh:j
?= !! s/f]8 !# nfv, w/f}6L ?=&% s/f]8 !# nfv / cGo sf/f]af/ ?=@$ s/f]8 @% nfv;d]t ?=#( ca{ $@
s/f]8 (! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . pQm /sddf jg tyf e"Y;_/If0f dGqfnosf] ?-@ ca+ $
s/f]8 *^ nfv, pBf]u dGqfnosf] ?-@& s/f]8 !) nfv / ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfnosf] ?-%$
s/f]8 &% nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno / dftxt cGo ;+:yf ^ sf] ?=#$ ca{ $( s/f]8 %^ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
1. cg'udg — ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg .
o;;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 :joDe" af?bvfgf, j;'Gw/f SoflG6g / ;'gfr'/L OdN;g Knf06n] cfly{s sf/f]af/sf] ;DklQ tyf
bfloTj b]lvg] u/L n]vf tof/ u/]sf] 5}g .
1.2 ;}lgs sNof0fsf/L sf]ifn] ;jf/L;fwg, pks/0f, ef}lts k"jf{wf/ / kmlg{r/h:tf l:y/ ;DklQ vl/b
u/L vr{ u/]sf] /sdnfO{ jf;nftdf b]vfpg'kg]{df ut jif{;Ddsf] ?=( ca{ %& s/f]8 @# nfv / of]
jif{sf] ?=$ s/f]8 (( nfv cfo—Joo ljj/0fdf vr{ n]vfÍg u/]sf] 5 .
1.3 ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod & cg';f/ ;Def//yL ljefu, ljsf; lgdf{0f tyf :yklt
dxflgb]{zgfno / ;}lgs sNof0fsf/L sf]ifn] of] jif{ ?=!) s/f]8eGbf a9Lsf] vl/b sfo{ u/] tfklg of]
jif{ klg vl/b u'?of]hgf jgfPsf] 5}g .
1.4 cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @)-#_ df 7]Ssfktf :jLs[t ug]{ sfo{ k|yd rf}dfl;s
cjlwdf ug'{kg]{ pNn]v 5 . ;Def//yL ljefun] of] jif{ klg (( 7]Ssfaf6 ?=! ca{ &% s/f]8 * nfv
/ :joDe" af?bvfgfn] !! 7]Ssfaf6 ?=@ s/f]8 @# nfvsf] ljleGg ;fdfg vl/b ug{ t];|f] rf}dfl;sdf
7]Ssf :jLs[t u/L ;Demf}tf u/]sf] 5 .
1.5 ;}lgs sNof0fsf/L sf]if lgodfjnL, @)^% sf] lgod !&-@_ cg';f/ sf]ifn] vl/b u/]sf] hUuf / ;f]df
lgdf{0f u/]sf] ejg cflbsf] clen]v /fVg'kg]{df sf]ifn] lrtjgsf] r}gk'/df ( la3f !* sÝf & w'/,
sf7df8f}+sf] 5fpgLdf !) /f]kgL ! cfgf / Or+u'gf/fo0fdf !% /f]kgL & cfgf # k};f hUuf ?=%@ s/f]8
@% nfvdf vl/b u/]sf] ljj/0f pknAw u/fPsf] 5 . t/ sf]ifn] vl/b u/]sf] Pj+ ;/sf/L hUufsf]
ljj/0f / tL hUufdf lgld{t ejgnufot ef}lts ;+/rgfsf] Psd'i6 nut of] jif{ klg /fv]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .

;/sf/L sfof{no
2. ah]6 tyf clVtof/L — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @) df k|To]s sfof{non]
cfufdL jif{sf] nflu rflxg] ah]6 tyf sfo{qmd tfn's lgsfodf k]z ug'{kg]{ / lgod @! df To;/L k];
ePsf]df tfn's sfof{non] hfFr u/L clGtd ?k lbg'kg]{ Joj:yf 5 . g]kfnL ;]gfsf OsfO{x?sf] nflu
cfjZos kg]{ ah]6 tfn's sfof{non] tof/ ug]{ u/]sf] sf/0f rfn' vr{tkm{ of] jif{ !^ OsfO{nfO{ z'?df
?=@ ca{ &^ s/f]8 $& nfv clVtof/L k7fPsf]df @) k6s;Dd yk u/L ?=# ca{ #$ s/f]8 *# nfv
/ k'FhLuttkm{ !&# OsfOnfO{ ejg lgdf{0f tyf k'FhLut ;'wf/sf] nflu ?=! ca{ !^ s/f]8 *( nfvsf]
clVtof/L ljsf; lgdf{0f tyf :yklt dxflgb]{zgfnodf k7fPsf]df cfiff9;Dd @! k6s yk clVtof/L
k7fO{ ?=^! s/f]8 $@ nfv ah]6 sfod u/]sf] b]lvof] .
149 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
g]kfnL ;]gfsf ljleGg u0fx?nfO{ OGwg zLif{sdf ?=$ nfv @( xhf/b]lv ?=#% nfv $!
xhf/;Dd / sfof{no;DaGwL vr{sf] nflu ?=! nfv $ xhf/b]lv ?=!@ nfv ^) xhf/;Dd ah]6
pknAw u/fPsf] 5 . lgodfjnLcg';f/ k|To]s sfof{noaf6 ah]6 tyf sfo{qmd k|fKt u/L ah]6 th'{df
ug]{ / :jLs[t ah]6sf] clVtof/L cfly{s jif{sf] z'?df pknAw u/fpg] Joj:yfsf] kfngf ug'{kb{5 .
3. /sdfGt/ — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !( -!_ df sfof{non] tfn's sfof{nosf]
lgb]{zg / cy{ dGqfnon] lgwf{/0f u/]sf] ah]6 l;df tyf ah]6 lbUbz{g / kl/kqsf] cwLgdf /xL
cfkm\gf] p2]Zo cg'?ksf] sfo{ ;Dkfbg ug]{ nIo lgwf{/0f u/L ;f] sf] cfwf/df cfufdL jif{sf] nflu
ah]6 th'{df ug'{ kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ g]kfnL ;]gfsf nflu ;jf/L ;fwg vl/bdf ?=!% s/f]8sf]
ah]6 Joj:yf ePsf]df ;Def//yL ljefu -k|fKtL_ nfO{ tLg k6s /sdfGt/ u/L ?=! ca{ # s/f]8 $*
nfv yk u/]]sf] ;d]t ?=! ca{ @& s/f]8 $! nfv vr{ u/]sf] 5 . pQm vr{dWo] ;}lgs xjfO{
dxflgb]{zgfnon] x]lnsf]K6/sf] kf6{; vl/bdf ?=@# s/f]8 (# nfv, ;Def//yL ljefu -k|fKtL_ n] ;fs{
;Dd]ngsf] nflu ;jf/L;fwg vl/bdf ?=* s/f]8 ^& nfv / x]lnsf]K6/ vl/bdf ? ($ s/f]8 *! nfv
;d]t ?=! ca{ # s/f]8 $* nfv vr{ u/]sf] 5 . ljut jif{ x]lnsf]K6/ vl/b eO;s]sf]n] of] jif{
ah]6df ;dfj]z u/L e'QmfgL lbg'kg]{df /sdfGt/af6 yk ug{' ah]6 l;4fGt ljk/Lt 5 .
4. l;nfO{ vr{ — g]kfnL ;]gfn] ;a} txsf ;]gfnfO{ gofF sfof{no kf]zfs k|To]s @ jif{df k|ltJolQm s6g
;6{ @ / k}06 ! sf] sk8f pknAw u/fO{ ;f]sf] l;nfO{ Hofnf k|ltJolQm ?=$%).— n] pknAw u/fpg]
@)^(.(.# df lg0f{o u/]sf] 5 . ;f] lg0f{ocg';f/ sk8f k|fKt ePkl5 l;nfO{ vr{ e'QmfgL ug'{kg]{df
sk8f k|fKt gx'+b} !$ sfof{non] ?=@* nfv e'QmfgL u/]sf] kfOof]] . pQm Joxf]/f n]vfk/LIf0faf6 pNn]v
u/]kl5 $ sfof{non] ?=* nfv a]?h" vftfdf bflvnf u/]sf 5g\ . afFsL sfof{non] e'QmfgL u/]sf]
?=@) nfv;d]t c;'n ug'{kb{5 .
5. /fzgsf] nfut cg'dfg — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ** df /fzg Joj:yf
ug'{kg]{ lgsfon] k|To]s jif{sf] efb| d;fGtleq g]kfn /fi6« a}Íaf6 k|sflzt x'g] ;DalGwt If]qsf]
pkef]Qmf d"No;"rL, s[lif pkhsf] d"No lgwf{/0f ug]{ ;/sf/L lgsfon] k|sflzt u/]sf] d"No;"rL, ;8s
;'ljwf, :yfgLo ahf/ b/ tyf ut jif{sf] vl/b ;Demf}tf b//]6sf] cfwf/df nfut cg'dfg tof/ u/L
:jLs[ltsf] nflu k|d'v lhNnf clwsf/L cWoIf /x]sf] ;ldltdf k7fpg'kg]{ Joj:yf 5 . /fzg 7]Ssfsf]
nfut cg'dfg b/sf] ljZn]if0f ubf{ ;dfg ef}uf]lns cj:yf, ;8s tyf ahf/sf] kx'Fr ePsf t/fO{sf
!* lhNnfdWo] dxf]Q/Ln] k|lt gk|mL k|ltlbg ?=(%.$( sfod u/]sf] 5 eg] ;nf{xLn] ?=!@).—,
leqLdw]zsf l;Gw'nLn] ?=!)(.@% / pbok'/n] ?=!@(.*!, lxdfnL lhNnf d':tfËn] ?=@#(.%% /
dgfËn] ?=#$&.$@, kxf8L lhNnfsf DofUbLn] ?=!%!.($ / afun'Ën] ?=!&^.%$, /f]Nkfn] ?=!($.&^ /
?s'dn] ?=@^^.$#, tyf pkTosfl:yt nlntk'/, sf7df8f}+ / eQmk'/n] qmdzM ?=!#^.)%, ?=!#).^$ /
?=!@#.)( sfod u/]sf] 5 . ;'ljwf / ef}uf]lns kx'Fr ;dfg ePsf lhNnfdf klg nfut cg'dfg b/df
ljljwtf b]lvPsf]n] nfut cg'dfg oyfy{k/s agfpg'kb{5 .
6. ;Lw} vl/b — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #! df ;fj{hlgs lgsfon] bz nfv ?k}ofF
eGbf a9Lsf] dfn;fdfg, ;]jf jf s'g} lgdf0f sfo{ u/fpFbf af]nkqsf] dfWodaf6 vl/b ug'{kg]{ Joj:yf
5 . of] jif{ ;Def//yL ljefu -k|fKtL_, ;}lgs xjfO{ dxflgb]{zgfnonufot !) sfof{non] ?=( s/f]8
&* nfvsf] kf]zfs ;jf/L;fwg / sDKo'6/ kf6{;nufotsf ;fdu|L af]nkq gu/L ;Lw} vl/b u/]sf 5g\ .
lgodfjnLn] u/]sf] Joj:yfsf] kfngf x'g'kb{5 .

;Def//yL ljefu -k|fKtL_


7. ;Demf}tf sfof{Gjog — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# sf] pklgod -*_ df
dfn;fdfg pknAw u/fpg] ;DalGwt cfk"lt{stf{af6 dfn;fdfg pknAw x'g g;s]sf]df ;fwf/0ftof
k|lttkq /2 u/L ;f]afkt a}Ídf hDdf ePsf] /sd lkmtf{ lnO{ k|lttkq vf]n]sf] k]ZsL /sd km5\of}{6
ug'{kg]{ pNn]v 5 . a'6, sk8f, h;L{ / Sofdf]ˆnfOh cfk"lt{ ug{ # cfk"t{snfO{ ?=@) s/f]8 $! nfv
k]ZsL lbPsf]df k|lttkqsf] Dofb ;dfKt ePsf]df Dofb yk ePsf] 5}g . n]vfk/LIf0f cjlw;Dd

150 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
cfk"t{sn] ;fdfg cfk"lt{ u/]sf] kfOPg . sfof{non] pQm cfk"lt{stf{x?nfO{ ;fdfg cfk"lt{ u/fpg s'g}
sf/afxL u/]sf] 5}g . ctM lgodfjnLadf]lhd sf/afxL u/L cfk"lt{ u/fpg'kb{5 .
8. ;fs{ ;Dd]ng vr{ — sf7df8f}+df @)&! dfu{df ;fs{ ;Dd]ng ;~rfng ug{ g]kfnL ;]gfsf
ljleGg lgsfodf rfn' vr{ ?=@ s/f]8 &$ nfv / k'FhLuttkm{ ?=!) s/f]8 ($ nfv;d]t ?=!#
s/f]8 ^* nfv vr{ ePsf] ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . ;f] ;DaGwdf ;Def//yL ljefu -k|fKtL_n]
ljleGg ;fdu|L b|'tdfu{af6 vl/b ug{ dlGqkl/ifb\sf] @)&!.#.@) sf] lg0f{ofg';f/ :jLs[lt k|fKt
eO{ Ps ;Knfo;{;Fu @)&!.&.@% leq cfk"lt{ ug]{ u/L ?=&% nfvsf] ;Demf}tf @)&!.&.!) df
ePsf]df ;fs{ ;Dd]ng ;DkGg eO{ ;s]kl5 @)&!.*.!& df dfq ?=%& nfv d"No a/fa/sf]
pks/0f cfk"lt{ u/]sf] 5 . kfFr lsl;dsf ?=!* nfv d"Nosf ;fdfg cfk"lt{ u/]sf] 5}g .
;f]xL lzv/ ;Dd]ngsf] nflu l;+ufk'/sf] Ps sDkgL;Fu ?=! s/f]8 $$ nfv ^% xhf/
d"Nosf] pks/0f vl/b ug{ @)&!.&.!# df ;Demf}tf u/]sf] 5 . pQm pks/0f # dlxgfleq
cfk"lt{ ug'{kg]{df ;Dd]ng kZrft\ @)&@.#.!! df dfq cfk"lt{ u/]sf] 5 .
k|aGw/yL ljefu -vfB kl/jxg_
9. ljB't dx;'n — ut jif{ ! xhf/ #&@ la/uL r'Nxf] b}lgs # 306f ;~rfng x'Fbf vkt x'g] ljB't
dx;'nafkt ?=*$ nfv / nf]8 ;]l8Ëdf Aof6\L rfh{ ug{ vkt x'g] ljB't dx;'nafkt ?=$ s/f]8 ^@
nfv;d]t ?=% s/f]8 $^ nfvsf] nfut :jLs[t u/L k|ltgk|mL k|ltlbg ?=@.%( sf b/n] e'QmfgL lbg]
u/L /fzg cfk"lt{stf{;Fu ;Demf}tf u/]sf] kfOof] . ;Demf}tfdf ljB't pkof]u dfkg ug]{ ;jld6/ h8fg
ug]{ / ljB't k|flws/0fsf] b/cg';f/ cfk"t{sn] vkt o'lg6sf] /sd ;DalGwt lgsfodf a'emfpg'kg]{
Joj:yf /x]sf] kfOof] . pQm Joj:yfcg';f/ ljB't dx;'nafkt ;Demf}tf /sdsf] cg'kftdf k|ltjif{ ?=!
s/f]8 *@ nfvn] of] jif{;Dd ?=# s/f]8 ^$ nfv k|fKt x'g'kg]{df ut jif{ ?=( nfv / of] jif{ ?=% nfv
u/L ?=!$ nfvdfq k|fKt ePsf] 5 . ;Demf}tfdf ePsf] Joj:yf / c;'nLaLr cGt/ b]lvPsf] ;DaGwdf
5fglag u/L gk'u /sd c;'n ug'{kb{5 .

ljsf; lgdf{0f tyf :yklt dxflgb]{zgfno


10. nfut cg'dfg— ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !) cg';f/ lgdf{0f ;fdu|Lx?sf] d"No
lgwf{/0f ubf{ lhNnf b//]6 lgwf{/0f ;ldltn] tf]s]sf] b/sf cfwf/df ug]{ Joj:yf 5 . lgdf{0f ;fdu|Lsf]
nfut cg'dfg tof/ ubf{ ahf/ d"No, ut jif{sf] b/, 9'jfgL b/;d]t v'nfO{ b/ ljZn]if0f gu/L Psd'i6
b/ sfod u/]sf] b]lvof] . 808L, OF6f, lu§L, afn'jfnufot % cfO6d ;fdfgsf] nfut cg'dfg ljZn]if0f
ubf{ dxflgb]{zgfnon] sfod u/]sf] nfut cg'dfg sf7df8f+} lhNnfsf] :jLs[t b//]6 eGbf a9L b/n]
cg'dfg u/]af6 ?=$$ nfv a9L cg'dfg ePsf] 5 . lgodsf] Joj:yfcg';f/ nfut cg'dfg tof/
ug'{kb{5 .
11. u'0f:t/ k/LIf0f — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!%-!_ cg';f/ ;fj{hlgs lgsfon]
cfk"lt{ u/]sf dfn;fdfg ;Demf}tfdf pNn]lvt k|fljlws :k]lzlkms]zg / u'0f:t/ adf]lhd eP gePsf]
lg/LIf0f jf k/LIf0f ug'{ u/fpg' kg]{ Joj:yf 5 . dxflgb]{zgfnoaf6 808L, l;d]G6, afn'jf, lu§L
nufotsf ;fdfgx? vl/b ubf{ lgdf{0f ;fdu|Lsf] u'0f:t/ k/LIf0f u/]sf] kfOPg . ;Demf}tfdf lgdf{0f
;fdu|Lsf] u'0f:t/ k/LIf0f ug]{ Joj:yf /fvL u'0f:t/ k/LIf0f u/fO{ k|ltj]bg lng] Joj:yf x''g'kb{5 .
12. sfo{;DkGg k|ltj]bg Y cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ -!_ cg';f/ cfof]hgf
sfof{Gjog ug{sf] nflu lj:t[t ;j]{If0f, 8\Oª l8hfOg, nfut cg'dfg / ;f]cg';f/ jflif{s sfo{qmd
lglZrt u/L ;f]xL cfwf/df jflif{s ah]6 th'{df ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ?kGb]xLsf] ;}gfd}gfdf g]kfnL
;]gfnfO{ cfjZos kg]{ ljleGg tflndx? PsLs[t ?kdf ;~rfng ug]{ s]Gb|sf] ?kdf ljsf; ug{
k|lti7fg ejg, sfof{no ejgnufotsf ef}lts ;+/rgf lgdf{0f ug{ ut jif{ ?=! ca{ #& s/f]8 !@
nfvsf] nfut cg'dfg tof/ u/sf] b]lvof] . ;f] :yfgdf ejg tyf k"jf{wf/ lgdf{0f ug{ ut jif{ ?=!%
151 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
s/f]8 $! nfv vr{ u/]sf]df of] jif{ dxflgb]{zgfnon] ?=! s/f]8 & nfvsf] lgdf{0f ;fdu|L / :yklt
lgb]{zgfnon] ?=!# s/f]8 %) nfvsf] lgdf{0f ;fdu|L vl/b / Hofnfdf vr{ u/]sf] 5 .
;f]xL :yfgdf g+=# tflnd u'Ndsf] ef}lts ;+/rgf lgdf{0f ug{ @)&@.# .!& df ?=!% s/f]8sf]
sfo{qmd :jLs[t u/L clVtof/L k7fPsf]df dxflgb]{zgfnon] ?=!@ s/f]8 !! nfvsf] lgdf{0f ;fdu|L
vl/b / ?=@ s/f]8 *( nfv HofdL Hofnfdf vr{ u/]sf] 5 . pQm sfo{sf] sfo{ ;DkGg k|ltj]bg tof/
u/]sf] 5}g .
13. sfo{ ;DkGg — ;}lgs u¶f3/ ;fgf]l7dLdf e"sDkn] Iflt k'MofPsf] Aof/]s :t/f]Gtlt ug{ @)&@.#.!! df
?=# s/f]8 %) nfv lgsf;f k7fPsf] lyof] . sfof{non] ^ j6f e"sDk k|lt/f]wL ejg lgdf{0f ug{ ?=@
s/f]8 %) nfvsf] nfut cg'dfg tof/ u/]sf] b]lvof] . pQm sfo{ cdfgtaf6 u/fpg ljsf; lgdf{0f
dxflgb]{zgfnoaf6 7]Ssf ;Demf}tf ePsf Ps cfk"t{saf6 ?=@ s/f]8 @% nfvsf] lgdf{0f ;fdu|L vl/b
u/L Hofnfsf] nflu # sd{rf/LnfO{ ?=! s/f]8 @% nfv k]ZsL pknAw u/fPsf] 5 . sfof{non] tL lgdf{0f
sfo{sf] ef}lts k|ult @)&@ c;f/ d;fGt;Dd @% k|ltztdfq ePsf] b]vfPsf]df dxflgb]{zgfnon]
ztk|ltzt k|ult b]vfPsf] 5 . :ynut lg/LIf0f ubf{ kf}if d;fGt;Dd $ ejgsf] 5fgf;lxt 9nfg
ePsf], ! ejgsf] lkn/ lgdf{0f ePsf] / ! ejgsf] lgdf{0f sfo{ g} z'? ePsf] b]lvPg . Pp6f ejgsf]
;§f eTs]sf] sDkfp08jfn nufpg :yklt lgb]{zgfnon] kl/kq u/]sf]df ;f]xLcg';f/ sfo{ ;DkGg
k|ltj]bg k]; u/] tfklg sfo{qmd ;+zf]wg ePsf] 5}g . ;DkGg x'g afFsL sfdsf] k|ult ;tk|ltzt
pNn]v ug{ ldNb}g .
14. ;8s lgdf{0f — g]kfnL ;]gfn] clt b'u{d, cljsl;t tyf ljs6 If]qx?df ;8s lgdf{0f ub{} cfPsf] 5 .
dxflgb]{zgfnon] ut jif{ # ;8s cfof]hgfsf] 6«ofs vf]Ng] sfo{ u/]sf]df of] aif{ yk ! ;lxt b]xfosf]
$ ;8s cfof]hgfdf of] jif{ ?=%# s/f]8 % nfv;d]t xfn;Dd ?=! ca{ %% s/f]8 !( nfv vr{
u/]sf] 5 .
-/sd ?=nfvdf_
cfof]hgf z'? ;DkGg ug'{ kg]{ s'nnDjfO{ ;DkGg nfut cg'dfg ut jif{;Ddsf] of] jif{sf] vr{ hDdf vr{
;8s cfof]hgfsf] gfd aif{ ldlt ls=dL= ls=ld= /sd /sd /sd /sd
!= hfh/sf]6—8f]Nkf 2064/65 gv'Ng] 117.7 99.7 14786 6071 1950 8021
@= sfnLu08sL sl/8f]/ 069/70 gv'Ng] 56 45 gv'Ng] 1780 2485 4265
#= s0ff{nL sl/8f]/ 2065/66 gv'Ng] 196.345 5 28411 2363 300 2663
$=d}n'Ë–:ofk|'a]zL 2071/72 gv'Ng] 18 1.65 gv'Ng] 0 570 570
hDdfM 388.045 151.35 43197 10214 5305 15519

s0ff{nL sl/8f]/ ;8s cfof]hgfdf ut jif{;Dd ;8s ljefun] vr{ u/]sf] ?=@# s/f]8 ^#
nfv ;d]t tflnsfdf ;dfj]z 5 .
cfof]hgfsf] xfn;Ddsf] ;~rfng l:ylt b]xfocg';f/ 5g\M
14.1 jflif{s sfo{qmd tyf k|ult ljj/0fdf $ j6} cfof]hgfsf] ;DkGg ug]{ ldlt / @ ;8s cfof]hgfsf]
nfut v'nfPsf] 5}g . ;f]dWo] hfh/sf]6—8f]Nkf b'g} ;8ssf] lj:t[t ;j]{If0f @)^& df u/]sf] lyof] eg]
cGo ;8ssf] lj:t[t ;j]{If0f u/L 8«OË, l8hfOg tof/ u/]sf] 5}g . ;8s cfof]hgfsf] lj:t[t 8«OË,
l8hfOg;lxtsf] nfut cg'dfg tof/ gu/]sf] sf/0f g]kfnL ;]gfaf6 ;~rfng eO/x]sf] ;8s
cfof]hgfx?sf] s'n nfut / ;DkGg ug]{ cjlw olsg ug{ ;lsg] l:ylt 5}g .
14.2 jflif{s sfo{qmddf $ ;8s cfof]hgfdf !! nfv (^ xhf/ 3gld6/ df6f] sl6Ë ug]{ nIo /x]sf]df
?=#( s/f]8 (& nfv HofdL Hofnf vr{ u/L !@ nfv (# xhf/ 3gld6/ sl6Ë u/]sf] 5 . ;f]dWo]
sflnu08sL sl/8f]/df $^=&$ k|ltzt / hfh/sf]6—8f]Nkf ;8sdf *#=$( ;d]t & nfv *^ xhf/
3gld6/ -cf};tdf ^)=&^ k|ltzt_ s8f rtfg sl6Ë u/]sf] b]vfPsf] 5 . ;8s cfof]hgfx?sf] lj:t[t
8ªOË, l8hfOg tyf nfut cg'dfg tof/ u/L r]g]hjfOh df6f], g/d rtfg tyf s8f rtfg sl6u
ug'{kg]{ kl/df0f v'nfpg'kg]{df nfut cg'dfg tof/ gu/]sf] / jflif{s sfo{qmddf klg df6f] jf rtfgsf]

152 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
kl/df0f gv'nfPsf]n] ;DkGg kl/df0f le8fg ug{ ;Sg] l:ylt 5}g . lj:t[t 8\Oª l8hfOg ;lxtsf]
nfut cg'dfg tof/ u/L df6f] / rtfgsf] kl/df0f v'nfpg'kb{5 .
14.3 lgdf{0fsf] nflu cfjZos ljikmf]6s kbfy{x? vl/b ug{ ?=@ s/f]8 *( nfvsf] nfut cg'dfg :jLs[t
u/L af]nkq cfXjfg u/]sf]df ef/tdf pTkflbt lj:kmf]6s kbfy{ cfk"lt{ ug]{ u/L af]nkq k]; ug]{ Ps
cfk"t{ssf] ?=@ s/f]8 * nfvsf] af]nkq :jLs[t u/L @)&@.@.!% df ;Demf}tf u/]sf] / @)&@.#.^ df
?=! s/f]8 ** nfvsf] k|lttkq vf]n]sf] lyof] . ;Demf}tfcg';f/ k|lttkq vf]n]sf] ldltn] ^) lbg -
@)&@.%.$_ leq ;fdfg cfk"lt{ ul/;Sg'kg]{df xfn;Dd cfk"lt{ u/]sf] 5}g .
15. lhG;L — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod %)-#_ df lhG;L lg/LIf0f k|ltj]bg k|fKt
ePkl5 lnnfd ug'{kg]{ dfn;fdfg ^ dlxgfleq / dd{t ;Def/ ug'{kg]{ eP ltg dlxgfleq ul/;Sg'kg]{
Joj:yf 5 . lgb]{zgfnoaf6 k]; ePsf] lhG;L lg/LIf0f k|ltj]bgdf ljleGg lsl;dsf 6«s @, l6«k/ $,
Po/ sDk|];/ #, 6\ofS6/ !, 8f]h/ !, /f]n/ @, nf]8/ @ nufotsf ef/L pks/0f, d]l;g/L /
;jf/L;fwgx? sjf8L / lhk, /s l8ªn, df]6/;fOsn cflb a]rfn' pNn]v u/]sf] 5 . lgodfjnLdf
ePsf] Joj:yfcg';f/ dd{t jf lnnfd laqmL ug'{kb{5 .
;}lgs xjfO{ dxflgb]{zgfno
16. ;~rfng / dd{t vr{ — dWo Po/j];df ut jif{;Dd lkmS:8 ljË $ / /f]6/L ljË !* ;d]t @@
hxfh /x]sf]df of] aif{ vl/b @ j6f Pd cfO{ !& x]lnsf]K6/ / ef/t ;/sf/af6 ;xof]u k|fKt !
x]lnsf]K6/ ;d]t xfn @% hxfh /x]sf] 5 . ;f]dWo] of] jif{ !$ hxfh ;~rfngdf /x]sf] 5 . ljut %
jif{df hxfh ;~rfng / dd{t vr{sf] l:ylt b]xfocg';f/ 5M
cfly{s jif{ s'n hxfh ;~rflnt hxfh p8fg 306f dd{t vr{ -?
;+Vof ;+Vof nfvdf_
2067/68 26 14 1281 1854
2068/69 23 12 1056 2186
2069/70 22 8 836 5470
2070/71 22 6 899 3079
2071/72 25 14 1809 3784
Pd cfO{ !& x]lnsf]K6/sf] Ol~hgsf] Sofn]08/ nfOkm @)&!.#.@( df ;lsg] ePsf]n] /l;og
pTkfbs sDkgLaf6 cf]e/xn tyf dd{t ug{ @)&! cfiff9 @@ df cd]l/sL 8n/ !) nfv (^ xhf/df
;Demf}tf ePsf] 5 . /Iff dGqfnosf] @)&!.#.!& sf] :jLs[ltdf @)&!.#.@% df g]kfn /fi6« a}ÍnfO{
k|lttkq vf]Ng cg'/f]w u/]sf]df cGo ljb]zL a}sx?n] c:jLsf/ u/]sf]n] /l;og a}s;Fu k|lttkq vf]Ng
g;lsg] hfgsf/L lbPsf] b]lvof] . ;Demf}tfcg';f/ !%) lbgleq dd{t tyf cf]e/xn ug]{ / sfo{
;Dkfbgsf] cfwf/df e'QmfgL ug]{ pNn]v lyof] . /Iff dGqfnoaf6 @)&!.!@.!* df 6L=6L=af6 b'aO{l:yt
Ps l;i6/ sDkgLdfkm{t /sd e'QmfgL ug{ :jLs[lt lbPsf]n] dxflgb]{zgfnon] ^ k6s u/L @)&@.^.@$
;Dd k"/} /sd e'QmfgL u/]sf] 5 . e'QmfgL ug{ l9nfO{ ePsf] sf/0f dd{t cjlw nlDag uO{ !! dlxgf
x]lnsf]K6/ ;~rfng ePg . ;dod} dd{t u/L ;~rfngdf Nofpg'kb{5 .
17. aLdf vr{ — xjfO{hxfh / x]lnsf]K6/x?sf] aLdf u/]afkt of] jif{{ ?=* s/f]8 (* nfv vr{ u/]sf] 5 .
o; ;DaGwdf b]lvPsf]] k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
17.1 /l;ofaf6 vl/b u/]sf] @)!% df lgld{t @ j6f Pd cfO{ !& eL % x]lnsf]K6/ @)&@.@.@^ df k|fKt
ePsf] / pQm x]lnsf]K6/sf] @)&@.#.% b]lv @)&@.!@.!@ ;Dd xn, xnjf/, t];|f] kIf, l;6 se/]h
;d]tsf] aLdf ug{ hxfhsf] d"No cd]l/sL 8n/ # s/f]8 @) nfv sfod u/L @ aLdf sDkgLaf6
k|:tfj dfu u/]sf] 5 . tL b'O{ sDkgLn] k]; u/]sf] b/dWo] /fli6«o aLdf sDkgL ln=n] k]; u/]sf]
x]lnsf]K6/sf] d"Nosf] !=@^!# k|ltztdf 5'6;d]tn] cd]l/sL 8n/ # nfv @ xhf/ !^! 36L ePsf]n]
153 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
pQm sDkgL;Fu @)&@.#.$ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . dxflgb]{zgfnon] ;g\ @))! df lgdf{0f ePsf] vl/b
d"No cd]l/sL 8n/ @$ nfv &# xhf/ /x]sf] Pd cfO{ !& sf] d"No cd]l/sL 8n/ !% nfv / ;g\
@))% df lgld{t vl/b d"No cd]l/sL 8n/ #) nfv (( xhf/ /x]sf] Pd cfO{ !& sf] d"No cd]l/sL
8n/ @) nfv /fvL csf]{ Ps sDkgL;+u cd]l/sL 8n/ $! xhf/ ^)) df aLdf u/]sf] 5 . ah]6
gePsf] hgfO{ x]]lnsf]K6/sf] d"NoeGbf 36L d"Nosf] aLdf u/]sf] 5 . k"/f d"Nosf] aLdf gubf{ k"/} hf]lvd
jxg x'g g;Sg] ePsf]n] hf]lvd jxg x'g] u/L aLdf ug'{kb{5 .
17.2 ef/taf6 @)&!.*.^ df k|fKt ePsf] PPnPr x]lnsf]K6/ ! sf] d"No cd]l/sL 8n/ #) nfv sfod u/L
xn l/:s, xnjf/ l/:s, t];|f] kIf, l;6 se/]h;d]tsf] aLdf ug{ /fl6«o aLdf sDkgL ln=;Fu cd]l/sL
8n/ @ nfv !! xhf/ ($% df @)&!.%.% df ;Demf}tf ePsf] 5 . ef/tLo /fhb"tfjf;af6 ;f]
x]lnsf]K6/sf] cg'dflgt d"No ef=?=%$ s/f]8sf] x'g] ?=*^ s/f]8 $) nfv pNn]v u/]sf]df
dxflgb]{zgfnon] aLdf k|of]hgsf] nflu cd]l/sL 8n/ #) nfv sfod u/]]sf] 5 . ;f] /sd cfiff9
d;fGtsf] ljlgdo b/ !)!.!$ n] ?=#) s/f]8 #$ nfv dfq x'g] b]lvof] . o;af6 x]lnsf]K6/sf] k"/f
d"Nosf] aLdf x'g ;s]sf] b]lvPg .
17.3 hxfh tyf x]lnsf]K6/sf] aLdf ubf{ u|fp08]8 ePsf] cj:yfdf u|fp08 l/:safktsf] cd]l/sL 8n/ #&
xhf/ #&$ sf] ?=#* nfv Ps aLdf sDkgLn] ;Demf}tfcg';f/ lkmtf{ ug'{kg]{df lkmtf{ u/]sf] 5}g . pQm
/sd c;'n ug'{kb{5 .
18. vf]h, p4f/ tyf /fxt vr{ — of] jif{ @)&@ j}zfv !@ sf] ljgfzsf/L e"sDk kZrft\ tTsfn vf]h,
p4f/ tyf /fxt sfo{sf nflu g]kfnL ;]gfnfO{ k|fKt ePsf] ?=!* s/f]8 ;~rf/ dx;'n cGo ef8f,
;jf/L OGwg, dd{t ;Def/, xjfO{ OGwg, sfof{no ;fdfg, cf}iflw / ljljw zLif{sdf !$( OsfO{dfkm{t
k"/} vr{ ePsf] 5 . s'n vr{dWo] !$) o'lg6n] ;jf/L OGwgdf dfq ?=& s/f]8 (^ nfv -$$ k|ltzt_
vr{ u/]sf]5 .
;}lgs xjfO{ dxflgb]{zgfnon] vf]h, p4f/ tyf /fxt sfo{df !@ hxfh *#^ 3G6f p8fg u/L
xjfO{ OGwgdf ?=# s/f]8 *@ nfv vr{ u/]sf] 5 . xjfO{ OGwg vr{dWo] @)&@.!.! b]lv @)&@.!.!!
;Dd hfh/sf]6df km}lnPsf] dxfdf/Ldf p8fg ubf{sf]] ?=!! nfv;d]t e'QmfgL u/]sf] b]lvof] .

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
jL/]Gb| c:ktfn
c:ktfnsf] :jf:yo ;]jf k|jfxsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
19. ljBfyL+ zoof cg'kft Y g]kfn d]l8sn sfplG;nn] lgwf+/0f u/]sf] dfkb08cg';f/ Pshgf Pd-aL-aL-
P;- ljBfyL+sf] nflu c:ktfndf ^ la/fdL zoof x'g'kb+5 . dfkb08cg';f/ c:ktfndf /x]sf] $(!
zoofsf] cfwf/df *@ dfq ljBfyL+ egf+ ug'+kg]+df !#) ljBfyL+ egf+ u/]sf] b]lvof] . c:ktfndf kof+Kt
zoof gePsf] sf/0faf6 Jojxfl/s cEof; kof+Kt
x'g g;sL u'0f:t/Lo lrlsT;s pTkfbg ug]+ p2]Zo ;d:of
xfl;n ug]+ sfo+df c;/ kg]+ b]lvG5 . t;y+ g]kfn  ljBfyL+ / zoofsf] cg'kft gldn]sf],
d]l8sn sfplG;nn] tf]s]sf] dfkb08 k"/f ug'+kb+5 .  pkrf/hGo pks/0fsf] Joj:yf x'g
g;s]sf],
20. la/fdLsf] ;3gtf Y g]kfn d]l8sn sfplG;nn]
 nfut cg'dfgeGbf a9L d"Nodf cf}iflw
lzIf0f c:ktfnsf] ?kdf ;~rflnt c:ktfndf zoof vl/bsf] ;Demf}tf u/]sf] .
pkof]u b/ Go"gtd &) k|ltzt x'g'kg]+ dfkb08
lgwf+/0f u/]sf] 5 . c:ktfnaf6 k|fKt 8fO6 vl/b;DaGwL ljj/0fdf cg'dflgt b}lgs la/fdL ;_Vof
#)) pNn]v 5 . s'n zoof ;_Vof $(! dWo] ;/b/ #)) zoof la/fdL /xg] cfwf/df la/fdLsf]
;3gtf [zoof pkof]u{ k|ltzt ^! dfq /x]sf] b]lvof] . dfkb08cg';f/ zoof Joj:yfkg ug'+kb+5 .

154 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
21. pks/0f Y u'0f:t/Lo pkrf/ ;]jf pknaw u/fpg tyf ljBfyL+nfO+ kof+Kt dfqfdf lSnlgsn k|flS6;
lbnfpg c:ktfndf kof+Kt dfqfdf c:ktfnhGo d]l;g pks/0fsf] Joj:yf x'g'kb+5 . c:ktfnn]
@)&!.%.#! df PS;Y/], O+-;L-hL-, e]lG6n]6/ nufot ?-$ s/f]8 &@ nfv d"Nosf pks/0fx? ;}lgs
:jf:yo dxflgb]+zgfnodf dfu u/]sf]df @)&@ dfu+;Dd k|fKt gx'_bf :jf:yo ;]jf k|efljt ePsf] 5 .
c:ktfndf clt cfjZos kg]+ d]l;g pks/0fsf] Joj:yfkgdf Wofg lbg'kg]+ b]lvPsf] 5 .
22. cf}iflw vl/b Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @&[!{ adf]lhd af]nkqsf] dfWodaf6 ^
cfk"t+s;_u 36L OsfO+ b/sf] cfwf/df cf}iflw vl/b ug+ ;}lgs :jf:yo dxflgb]+zgfnon] ?-@@ s/f]8
%! nfvsf] vl/b ;Demf}tf u/]sf] 5 . vl/b ;Demf}tf ubf+ cfO6dut nfut cg'dfgeGbf cfO6dut
;Demf}tfsf] /sd ?-! s/f]8 %^ nfv a9L
b]lvPsf]n] cf}iflw vl/b sfo+ ldtJooL b]lvPg . ;'emfp
o;/L @! k|sf/sf cf}iflwdf cfO6dut nfut  dfkb08df cfwfl/t eO+ ljBfyL+ / zoof
eGbf a9L ;Demf}tf b/ sfod ePsf] 5 . cg'kft ldnfpg'kg]+,
pbfx/0ffy+ ! xhf/ (^) PDk'n Pgf]hfkfl/g  d]l8sn pks/0fsf] Joj:yf x'g'kg]+,
^) Pd-hL-sf] nfut cg'dfg b/ ?-#!(.Y  cf}iflw vl/b ldtJooL ?kdf ug'+kg]+ .
ePsf]df ;Demf}tf b/ ?-*#@.Y sfod u/L k|lt
PDk'n ?-%!#.Y a9Lsf b/n] ;Demf}tf u/]sf] 5 .
ctM nfut cg'dfg ljZj;gLo tl/sfn] tof/ u/L ldtJooL?kdf cf}iflw vl/b ug'+kb+5 .

cGo ;+:yf / ;ldlt


g]kfnL ;}lgs sNof0fsf/L sf]if
23. ljQLo cj:yf — sf]ifdf ut jif{ df}Hbft ?=@( ca{ $* s/f]8 ^! nfv / of] jif{sf] cfDbfgL ?=!@
ca{ !$ s/f]8 ** nfv;d]t ?=$! ca{ ^# s/f]8 $( nfvdWo] rfn'tkm{ ?=& ca{ $! s/f]8 &! nfv
k'FhLuttkm{ ?=@! s/f]8 *% nfv;d]t ?=& ca{ ^# s/f]8 %^ nfv vr{ u/L ?=## ca{ (( s/f]8 (#
nfv df}Hbft /x]sf]5 .
24. lgIf]k Y sf]ifn] k]; u/]sf] ljj/0fcg';f/ @)&@ cfiff9 d;fGt;Dd ljleGg a}s tyf ljQ sDkgL ^%
df ?-@@ ca+ *# s/f]8 ^$ nfv / ljb]zL d'b|ftkm+ !% a}sdf ?-^ ca+ %! s/f]8 $^ nfv df}Hbft
/x]sf] 5 . s'n lgIf]kdWo] ! ljsf; a}s / # ljQLo ;_:yfaf6 @)&@ cfiff9 d;fGt;Dd k|fKt x'g'kg]+
d'2tL Pj_ art vftfsf] ;f_jf ?-@& s/f]8 #^ nfv / aofh ?-$ s/f]8 ** nfv;d]t ?-#@ s/f]8
@$ nfv of] jif+ klg c;'n geO+ hf]lvddf /x]sf] 5 . pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
25. zf]wegf{ — ;}lgs sNof0fsf/L lgodfjnL, @)^% sf] lgod !* df ldzgdf v6fPafkt k|fKt ug]{
eQf, d]l;g/L cf}hf/ tyf pks/0fsf] l8lk|l;oanafkt k|fKt x'g] zf]wegf{ /sdnufotsf clen]v
zflGt;]gf ;~rfng lgb]{zgfnon] /fVg'kg]{ pNn]v 5 . sf]ifaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ @)^&.^* b]lv
@)&!.&@ ;Dddf ;+o'Qm /fi6«;+3af6 ?=#^ ca{ @$ s/f]8 k|fKt ePsf] / ?=!( ca{ &@ s/f]8 vr{ u/L
?=!^ ca{ %@ s/f]8 art u/]sf] b]lvG5 .
sf]ifn] ut jif+sf] zf]wegf+ k|fKtdWo] ?-! ca+ *! s/f]8 && nfv [cd]l/sL 8n/ ! s/f]8 *%
nfv &* xhf/{ ljj/0f gv'n]sf] pNn]v u/]sf]df of] jif+ zf]wegf+ k|fKt ?-( ca+ %# s/f]8 $$ nfvdWo]
?-# ca+ * s/f]8 %$ nfv [cd]l/sL 8n/ # s/f]8 ( nfv %$ xhf/{ zLif+s gv'nfO+ Psd'i6 cfDbfgL
af_w]sf] 5 . sf]ifn] zf]wegf+ k|fKt ug'+kg]+ / k|fKt x'g af_sL clen]v of] jif+ klg g/fv]sf]n] pko'+Qm
/sdsf] oyfy+tf olsg ug+ ;lsPg . ctM sf]ifn] ld;gdf pknAw u/fPsf pks/0fnufotsf ;fdu|L,
To;sf] zf]wegf+ k|fKt x'g'kg]+ /sd / k|fKt x'g af_sL /sd v'Ng] clen]v /fVg'kb+5 .
26. k]ZsL Y sf]ifn] k]; u/]sf] ljlQo ljj/0fcg';f/ @)&@ c;f/;Dddf sf]ifcGtu+t !@ OsfO+df k]ZsL
km5\of}+6 ug+ af_sL ?-$ ca+ % s/f]8 &# nfvdWo] zflGt ;]gf ;~rfng lgb]+zgfnontkm+ ?-# ca+
155 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]bY@M /Iff dGqfno
!% s/f]8 ( nfv af_sL 5 . To;}u/L ljb]zL d'b|ftkm+sf] k]ZsLdWo] cd]l/sL 8n/ ! s/f]8 ^$ nfv
*% xhf/ km5\of}_6 x'g af_sL /x]sf] 5 .
ljsf; lgdf{0f tyf :yklt dxflgb]{zgfno -sNof0fsf/L sf]iftkm{_
27. sfo{qmd / ah]6 — sNof0fsf/L sf]if lgodfjnL, @)^% sf] lgod !) -%_ / -^_ df dxflgb]{zgfnon]
sNof0fsf/L sf]ifcGtu{t ljleGg OsfOdf ul/g] lgdf{0f sfo{sf] nflu sfo{qmd ah]6 tof/ u/L
sNof0fsf/L sf]if ;~rfng tyf Joj:yfkg ;ldltaf6 :jLs[t u/fpg'kg]{ Joj:yf 5 . ;ldltaf6
lgdf{0f x'g] sfo{sf] OsfO{ut sfo{qmd gv'nfO{ Psd'i6 ah]6 :jLs[t ug]{ u/]sf] b]lvof] . g]kfnL ;]gf
sNof0fsf/L af]8{cGtu{tsf] Olk;]G6/ ejg lgdf{0fsf] nflu ?=!# s/f]8 %) nfv / e]6«fG; c:ktfn
lgdf{0ftkm{ ?=^* s/f]8 ah]6 tyf sfo{qmd :jLs[t gu/L lgsf;f u/]sf] b]lvG5 . ctM lgdf{0f ul/g]
sfo{sf] sfo{qmd tof/ u/]/ dfq ah]6 :jLs[t Pj+ lgsf;f lbg] Joj:Yff ug'{kg]{ b]lvG5 .
28. e]6\fG; tyf l;len c:ktfn lgdf{0f — g]kfnL ;]gf k|aGw/yL ljefusf] gfddf /x]sf] dxf+sfnl:yt
O=;+= !(@% df lgld{t ;flasdf lqrGb| ldln6/L xl:k6n / gl;{Ë sn]h /x]sf] !# /f]kgL If]qkmnsf]
hUufdf e]6«fG; tyf l;len c:ktfn ejg lgdf{0f ug{ ?=@ ca{ ^@ s/f]8 *( nfvsf] nfut cg'dfg
:jLs[t u/L ut jif{sf] ?=@ s/f]8 %) nfv;d]t xfn;Dd ?=^& s/f]8 #^ nfv vr{ ePsf] 5 . 6fon,
P=aL=P; 8f]/nufot ?=!# s/f]8 @^ nfvsf] ;fdu|L lgdf{0f sfddf k|of]u gu/L df}Hbft /fv]sf] 5 .
pQm ;fdu|Lx? xfgL gf]S;fgL;d]t x'g;Sg] ePsf]n] plrt ;+/If0fsf] Joj:yf ldnfO{ :ylut lgdf{0f
sfo{ rfn' u/L k|of]u ug{'kg]{ b]lvG5 . lhG;L vftfdf df}Hbft b]vfPsf] vr{ gx'g] ;fdfg hDaf]
l8af6l/Ë, lgdf{0f ;fdu|L ;s{'n/ kfOk / x]eL 6]sf k|K;;d]t ?=$& nfv ^^ xhf/sf]] ;fdu|L hu
lgdf{0f sfo{sf] l;nl;nfdf hldgd'lg k'l/Psf] pNn]v ePsf] 5 . pQm ;fdfgx?sf] af/]df
lgodfg';f/sf] sf/afxL u/L 6'Ëf] nufpg'kb{5 .
Jofkfl/s p8fg ljsf; ;ldlt
29. aSof}tf — ljut @)#$.#% b]lv *$ lgsfo/;+:yfaf6 ?=^ s/f]8 !( nfv x]lnsf]K6/ rf6{/ ef8f p7\g
afFsL /x]sf] 5 . pQm aSof}tf /sddWo] lj36g ePsf * ;/sf/L lgsfo;Fu ?=^) nfv / u[x
dGqfno;Fu ?=@ s/f]8 @& nfv afFsL /x]sf] 5 . aSof}tf c;'n u/L /fh:j bflvnf ug'{kb{5 .
:joDe" af?bvfgf -sfo{;~rfng sf]if_
30. ;l~rt sf]if bflvnf — sfo{ ;~rfng sf]if lgod, @)%@ sf] lgod #-#_ df laqmL d"Nosf] &=5
k|ltztn] x'g] /sd k|To]s 6/6 dlxgfdf ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'{kg]{ pNn]v 5 . of] jif{ ;ldltn]
g]kfnfo6nufot ljleGg ;fdfg laqmLaf6 ?=@ s/f]8 $* nfv cfDbfgL u/]sf] b]lvof] . laqmL d"Nosf]
&=% k|ltztn] x'g] ?=!( nfv ;l~rt sf]ifdf bflvnf ug'{kg]{df bflvnf u/]sf] b]lvPg . pQm /sd
;l~rt sf]if bflvnf ug'{kb{5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m !#) lgsfodf ?=# ca{ !@ s/f]8 @% nfv !% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=# s/f]8 !$ nfv %^ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=# ca+{ ( s/f]8 !) nfv %(
xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=@ ca{ (% s/f]8 ^^ nfv &^ xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;+:yf ^ tk{m ?=$! s/f]8 &) nfv &! xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5
?=@! nfv $& xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=$! s/f]8 $( nfv @$ xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=% s/f]8
@) nfv #@ xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

156 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !*$ sfof{nosf] ljlgof]hg ?=& ca{ % s/f]8 *! nfv, /fh:j ?=! ca{ @%
s/f]8 (& nfv, w/f}6L ?=! ca{ @* s/f]8 ^% nfv / cGo sf/f]af/ ?=#* s/f]8 @@ nfv;d]t ?=( ca{ (*
s/f]8 ^% nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf ;+ul7t ;+:yf !, cGo ;+:yf * / ;ldlt #@ sf] ?=# ca{ $ s/f]8 $* nfv
sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg — ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg .
o;;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 la?jf pTkfbg sfo{qmddf ?=!! s/f]8 *% nfv vr{af6 ! s/f]8 $@ nfv la?jf pTkfbg u/L !
xhf/ &&$ x]S6/df j[Iff/f]k0f ePsf] 5 . j[Iff/f]k0f u/]kl5 ;f]sf] ;+/If0fsf] nflu cfjZos Joj:yf
ug'{kb{5 .
1.2 ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdcGtu{t !* xhf/ (%& ;fd'bflos jgsf] !& nfv %) xhf/ (*&
x]S6/ jg If]q pkef]Qmf ;d"xnfO{ x:tfGt/0f ePsf] 5 . ;f] jgaf6 o; jif{ # nfv %$ xhf/ !)&
3glkm6 sf7 / # ;o %) r§f bfp/f s6fg u/L laqmL ug{ cg'dlt lbPsf]df ;fd'bflos jgn] cfh{g
u/]sf] @% k|ltzt /sd ;fd'bflos jg ljsf; / ;+/If0f sfo{df vr{ eP gePsf] lhNnfut Pj+
s]Gb|Lo clen]v /fv]sf] b]lvPg .
1.3 k|fljlws ;xfotfcGtu{t ;~rflnt sfo{qmdx?, ax';/f]sf/jfnf jg sfo{qmd, sa'lnotL jg tyf kz'
ljsf; sfo{qmd / jg cg';Gwfg tyf ;e]{If0f cfof]hgfsf] nflu of] jif{ ;f]e}m vr{ ePsf] ?=@ ca{ #$
s/f]8 *$ nfvsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
1.4 Ps pBf]unfO{ r'g 9'Ëfsf] pTvgg\ ug{ cg'dlt lbFbf jg lgodfjnLsf] kfngf gu/L 36L /fh:j c;'n
x'g] u/L ;Demf}tf u/]sf] 5 . h;n] ubf{ of] jif{ yk ?=$ s/f]8 *$ nfv /fh:j gf]S;fg ePsf] 5 .
1.5 k|rlnt jg P]g / cGo sfg"g tyf g]kfn kIf ePsf] cGt/f{li6«o ;lGw -;fO{l6;_ n] k|ltaGw nufPsf]
/QmrGbgsf] cj}w sf/f]af/ ug]{ ;d"xaf6 k6s k6s a/fdb ePsf] /QmrGbg @ nfv !@ xhf/ !!*
s]=hL= jg ljefu, jg cg';Gwfg ljefu, lhNnf jg sfof{nosf] uf]bfd tyf sfof{no kl/;/df
/x]sf]df pQm sf7 ;DaGwdf sf/afxL u/L 6'Ëf] nufPsf] b]lvPg .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .

;/sf/L sfof{no
jg ljefu
2. jg cltqmd0f — of] jif{ ;Dd ^@ lhNnfsf &$) :yfgdf ! nfv @! xhf/ @#$ 3/w'/Ln] ($ xhf/
*&! x]S6/ jg cltqmd0f u/L #) xhf/ !($ 3/ 6x/f lgdf{0f u/]sf] b]lvG5 . a9\bf] cltqmd0f
lgoGq0f ug{ jg cltqmd0f lgoGq0f /0fgLlt, @)^* th'{df u/L sfof{Gjogdf NofP tfklg cltqmd0f
x6fpg] sfo{df pNn]Vo k|ult ePsf] kfOPg .

157 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
o; jif{ (*% x]S6/ cltqmd0f x6fpg] nIo /x]sf]df ^#* x]S6/ cltqmd0f d'Qm ug{ ?=@
s/f]8 %% nfv vr{ u/]sf] 5 . cltqmd0f ePsf] If]qsf] !=)# k|ltztdfq x6fpg] nIo lgwf{/0f
u/]sf]n] nIo g} Go"g /x]sf] b]lvG5 . cltqmd0f ePsf] dWo] s}nfnLdf @! xhf/ $*$ x]S6/,
slknj:t'df !) xhf/ ^#* x]S6/, ?kGb]xLdf * xhf/ #$^ x]S6/, pbok'/df & xhf/ $#* x]S6/ /
gjnk/f;Ldf ^ xhf/ &%* x]S6/;d]t @) lhNnfdf *& xhf/ x]S6/ -(!=&* k|ltzt_ jg cltqmd0f
ePsf] b]lvG5 .
3. hUufsf] k|of]u — dlGqkl/ifb\sf]] lg0f{ocg';f/ ljleGg lhNnfsf] #%$ :yfgdf !$ xhf/ !* x]S6/ jg
If]qsf] hUuf cGo k|of]hgsf] nflu pknAw u/fPsf] b]lvG5 . h'g k|of]hgsf] lgldQ pknAw u/fPsf] xf]
;f]xL k|of]hgdf jg If]qsf] pkof]u ePsf] ;DaGwdf cg'udg u/L olsg ul/g' cfjZos 5 . pknaw
u/fPsf] jg If]qdf Iflt ePsf] Ps la?jf a/fa/ @% la?jfsf] b/n] j[Iff/f]k0f ug'{kg]{df j[Iff/f]k0fsf]
l:ylt b]lvg] lhNnfut tyf s]Gb|Lo clen]v /fv]sf] kfOPg . To;;DaGwL s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/
5g\M
3.1 wgs'6fsf] Ps l;d]06 pBf]unfO{ pknAw u/fPsf] $ x]S6/df (&& ?v Iflt eO{ ;f]sf] @% u'0ffn] x'g]
@$ xhf/ $@% ?v /f]k0fsf] nflu cfjZos kg]{ !% x]S6/ hUuf sfof{non] xfn;Dd pknAw
gu/fPsf]n] /f]k0f x'g ;s]sf] 5}g .
3.2 sfj]nL sf]l/8f]/ !#@ s]=eL= k|;f/0f nfOg cfof]hgfsf] nflu emfkf / Onfdsf] #% x]S6/ hUufdf /x]sf]
! xhf/ @$) ?vsf] #( xhf/ !&& 3glkm6 sf7 / #% r§f bfp/f @)&).!!.!) leq ;Íng u/L jg
sfof{nonfO{ x:tfGt/0f ug{ cg'dlt lbPsf]df x:tfGt/0f u/]sf] 5}g . To;}u/L Ps hnljB't
sDkgLnfO{ Onfd lhNnfsf] #@ x]S6/ hUufsf] (#^ ?vsf] $^ xhf/ $$) 3glkm6 sf7 / (^ r§f
bfp/f @)&) h]i7 d;fGtleq ;Íng ug{ cg'dlt lbPsf] dWo] @& xhf/ &*( 3glkm6 sf7 / $&
r§f bfp/f jg sfof{nonfO{ x:tfGt/0f u/]sf] 5}g . tf]lsPsf] ;dodf x:tfGt/0f gePsf]n] ;f]sf]
laqmLaf6 /fh:j k|fKt x'g ;s]sf] 5}g .
4. sf7 bfp/f — ljefuaf6 k]; ePsf] ljj/0fcg';f/ t/fO{ tyf leqLdw]zsf @^ lhNnfsf lhNnf jg
sfof{no, lb l6Da/ skf]{/];g / jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldltsf] sf7 bfp/fsf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
-sf7sf] kl/df0f 3glkm6df_
ut jif{sf] df}Hbft of]jif{sf] ;Íng hDdf laqmL afFsL
bfp/f bfp/f bfp/f bfp/f bfp/f
sf7 sf7 sf7 sf7 sf7
-r§f_ -r§f_ -r§f_ -r§f_ -r§f_
!($$$@^ !@#^ ##&&)) !@) @@*@!@^ !#%^ #)*&$! #$( !(&##*% !))&
4.1 utjif{ pknAw u/fPsf] ljj/0feGbf of] jif{ @@ xhf/ #$^ 3glkm6 sf7 / ^ r§f bfp/f a9L
lhDd]jf/L b]vfPsf]df ;f]sf] k'i6\ofO{ pNn]v u/]sf] 5}g .
4.2 of] jif{ # nfv * xhf/ &$! 3glkm6 sf7 tyf #$( r§f bfp/f laqmL u/L ?= @^ s/f]8 %! nfv
/fh:j ;Íng u/]sf]df sf7 bfp/fsf] u|]8 / k|hflt v'nfPsf] b]lvPg . ctM k|hflt / u|]8 v'nfO{ jg
k}bfjf/sf] nut b'?:t /fVg] / k|ltj]bg ug]{ Joj:yf ldnfpg' cfjZos 5 .
4.3 ;Íng u/L 3f6u2L ul/Psf sf7 bfp/f ;dod} laqmL ljt/0f gePdf sf7 bfp/fsf] u'0f:t/df x|f;
cfO{ x}l;ot lalu|g hfG5 . k|fKt ljj/0fcg';f/ of] jif{ (@ xhf/ &)& 3glkm6 sf7 / !!) r§f
bfp/fsf] x}l;ot lau|]sf] pNn]v 5 . of] jif{ lnnfd ePsf] cf};t d"No k|lt 3glkm6 ?=*%(.– nfO{
cfwf/ dfgL d"NofÍg ubf{ ?=& s/f]8 (^ nfv / bfp/fsf] k|lt rtf Go"gtd ?=$ xhf/nfO{ cfwf/
dfgL d"NofÍg ubf{ ?=$ nfv;d]t ?=* s/f]8 ;dodf lnnfd laqmL gu/]sf]]n] /fh:j sd x'g] b]lvG5 .
ljut jif{b]lv g} sf7 bfp/fsf] df}Hbft cTolws ePsf]df ;dod} lnnfd laqmL ePsf] gb]lvFbf
pTkflbt sf7 tyf bfp/fsf] x}l;ot v/fa gx'Fb} lnnfd laqmL u/L sf7 bfp/fsf] plrt Joj:yfkg
ug'{kg]{ b]lvG5 .

158 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
5. sf7 bfp/fsf] nut — lhNnf jg sfof{non] cfˆgf] If]qaf6 jflif{s ?kdf ;Íng u/]sf] tyf ut
ljut jif{af6 lhDd]jf/L ;/L cfPsf] sf7 bfp/fnufot cGo jg ;Dkbfsf] jg lgodfjnL, @)%! sf]
cg';"rL @ cg';f/ juL{s/0f u/L nut /fVg'kg]{ / rfn' jif{sf] laqmL, lhDd]jf/L kl/df0f / juL{s/0f
cg';f/ d"No pNn]v u/L /fh:jsf] cfly{s ljj/0fdf nut sfod ug'{kb{5 . lhNnf jg sfof{no
s~rgk'/, ;nf{xL, /f}tx6 / df]/Ën] &@ xhf/ @!$ 3glkm6 sf7sf] ?=# s/f]8 (# nfv /fh:jsf]
cfly{s ljj/0fdf nut b]vfPsf 5}gg\ . To:t} lhNnf jg sfof{no emfkf, ;'g;/L, l;Gw'nL / ;'v]{tn]
pTkfbg tyf df}Hbft b]vfPsf] %( xhf/ !@# 3glkm6 sf7 d"NofÍg u/L sf7 bfp/fsf] k|hflt /
u|]l8Ë v'nfO{ nut lstfa cBfjlws u/L cfly{s ljj/0fdf b]vfPsf 5}gg\ . sf7 bfp/fsf] oyfy{ nut
/fvL cfly{s ljj/0fdf ;dfj]z ul/g'kb{5 .
6. d'2fsf] nut — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !# df k|To]s sfof{non] nutL
/fh:jsf] /sd / sRrfjf/L;d]t le8fO{ /fh:jsf] cfly{s ljj/0f tof/ ug{'kg{] Joj:yf 5 . lhNnf jg
sfof{no emfkf, df]/Ë, slknj:t', /f}tx6 / afFs]n] ?=@! nfv / /fli6«o lgs'~h sfof{no, alb{of /
lrtjgn] ?=! s/f]8 @$ nfv d'2fsf] nut /fh:jsf] cfly{s ljj/0fdf b]vfPsf 5}gg\ .
7. d'2f km5of}{6 — jg P]g, @)$( df jg k}bfjf/;DaGwL rf]/L lgsf;L d'2f @ jif{leq km5\of}{6 ug'{kg]{
Joj:yf 5 . ljefuaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ sf7 rf]/L, jg cltqmd0f / jGohGt'nufotsf s'n !
xhf/ ($$ d'2f /x]sf]df of] jif{ #@( -!^=(@ k|ltzt_ km5\of}{6 u/L ! xhf/ ^!% d'2f km5of}{6 ug{
afFsL b]lvG5 . afFsLdWo] @ jif{ gf3]sf d'2f ;+Vof $%! -@&=(@ k|ltzt_ /x]sf] 5 . sfof{non]
@)&).&! df ! xhf/ &&* dWo] &(* -$$=** k|ltzt_ d'2f km5of}{6 u/]sf]df of] jif{ d'2f km5\of}{6sf]
b/df sdL cfPsf] 5 . pQm d'2fx? tf]lsPsf] ;doleq km5\of}{6 ug'{kb{5 .

e" tyf hnfwf/ ;+/If0f ljefu


8. tf/ / hfnL k|of]u — of] jif{ @)&@ j}zfv !@ ut]sf] e"sDkaf6 ePsf] Ifltsf] Joj:yfkg ug{ lgsf;f
ePsf] /sdaf6 * lhNnfsf e"–;+/If0f sfof{non] * xhf/ $*$ yfg hfnL / !** d]l6«s6g tf/
vl/b u/L ?=$ s/f]8 ** nfv vr{ u/]sf] b]lvG5 . lhNnf e"–;+/If0f sfof{no & n] $ xhf/ @^$
yfg hfnL / !** d]l6«s6g tf/ ljt/0f gu/L df}Hbftdf /fv]sf] kfOof] . cfsl:ds cj:yfdf e"sDk
kLl8tsf] dfusf] cfwf/df tTsfn ljt/0f ug{ vl/b ePsf pQm ;fdu|Lx? df}Hbft /fVgfn] ljkb
Joj:yfkg sfo{ k|efjsf/L x'g ;Sb}g . df}Hbft ;fdu|Lsf] b'?kof]u gx'g] Joj:yf ldnfO{ tf/hfnL
k|of]u ePsf] k|fljlws d"NofÍg tof/ ug{' kb{5 .
/fli6«o lgs'~h tyf jGo hGt' ;+/If0f ljefu
9. sfnf];"rL — ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %( df vl/b ;Demf}tfadf]lhdsf] sfd cfk"t{sn]
gu/]sf] sf/0faf6 ;fj{hlgs lgsfon] ;f] sfd ug{ jf u/fpgsf nflu yk vr{afktsf] /sd
cfk"lt{stf{af6 c;'n ug'{kg]{ Joj:yf 5 . lrtjg /fli6«o lgs'~h sfof{nosf sd{rf/Lx?sf] /f;g /
xfQLsf] bfgf cfk"lt{ ug{ Ps cfk"t{s;Fu 7]Ssf ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . cfk"t{sn] @)&! cfiff9
d;fGt kZrft\ cfk"lt{ sfo{ gu/]sf]n] sfof{non]] 7]Ssf tf]8L csf]{ cfk"t{s;Fu ;Demf}tf ubf{ cltl/Qm
Jooef/ k/]sf] ?=@& nfv c;'nLsf] nflu sf/afxL u/]sf] t/ c;'nL gePsf]n] c;'n u/L cfk"t{snfO{
sfnf];"rLdf /fVg'kg]{ b]lvG5 .
10. d"No clej[l4 s/ — cfly{s P]g, @)&! n] /fli6«o lgs'~hsf] k|j]z z\'Nsdf d"No clej[l4 s/ nufpg]
Joj:yf u/]sf] b]lvG5 . ljefun] @)&!.!).@# df dfq dftxtsf sfof{nonfO{ ;f] s/ c;'n ug{
kl/kq u/]sf]n] ljefunufot ^ sfof{noaf6 ;f]eGbf cufl8sf] k|j]z z'Nsdf ?=@ s/f]8 (& nfv
d"No clej[l¢ s/ c;'n u/]sf] b]lvPg .
11. /f]oN6L c;'n — nfª\6fË /fli6«o lgs'~h If]qleq ljleGg JolQmaf6 ;~rflnt xf]6n, nh, l/;f]6{ tyf
k;nx?af6 @)&! ;Ddsf] /f]oN6Lafkt ?=^@ nfv / ;u/dfyf /fli6«o lgs'~hn] x]lnsf]K6/ cjt/0f
ug{ cg'dlt lbPafktsf] ?=* nfv c;'n ug{ afFsL 5 . pQm /sd c;'n ug'{kb{5 .
159 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f
lhNnf jg sfof+no af/f, lrtjg, gjnk/f;L / ?kGb]xL
jg Joj:yfkgsf] dfWodaf6 jftfj/0fLo ;_/If0fdf of]ubfg k'Mofpg] p2]Zo;lxt lhNnf jg sfof+no $
n] ;~rfng u/]sf] jg Joj:yfkg / ;_/If0f sfo+qmdsf] jftfj/0fLo n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfo
adf]lhd 5g\M
12. la?jf pTkfbg / j=Iff/f]k0f Y vfnL klt+ hUufdf j=Iff/f]k0f u/L jftfj/0fLo ;Gt'ng sfod /fVg
pQm $ sfof+non] @)^(.&) b]lv @)&!.&@ ;Dd &$% x]S6/ hUufdf j=Iff/f]k0f u/]sf] b]lvG5 .
k|ltx]S6/ j=Iff/f]k0fsf] nflu ! xhf/ ^)) la?jf cfjZos kg]+ cfwf/df plNnlvt If]qkmndf
j=Iff/f]k0f ug+ !! nfv (@ xhf/ la?jf cfjZos x'g]df tL sfof+non] pQm cjlwdf s'n &) nfv *
xhf/ la?jf pTkfbg u/]sf] b]lvG5 . j=Iff/f]k0fsf] nflu cfjZoseGbf a9L pTkfbg u/]sf] %* nfv
!^ xhf/ la?jfsf] pTkfbg nfut k|ltla?jf ?-*.Y sf b/n] ?-$ s/f]8 ^% nfv kg]+ b]lvG5 .
sfof+nox?n] tL la?jf lghL If]qnfO+ lgMz'Ns ljt/0f u/]sf] hgfP tfklg o;/L ljt/0f u/]sf]
la?jfaf6 # xhf/ ^#^ x]S6/ If]qdf j=Iff/f]k0f x'g] b]lvPsf]n] j=Iff/f]k0f u/]sf] :yfg / kl/df0f :ki6
x'g] u/L clen]v g/fv]sf]n] latl/t la?jfsf] ;b'kof]u l:yltsf] d"Nofsg ug]+ cj:yf 5}g .
13. Ifltk"lt+ j=Iff/f]k0f Y x]6f}_8fYab+3f6 @@) s]-eL-k|zf/0f nfO+g cfof]hgfaf6 /sd k|fKt eO+ Ifltk"lt+
j=Iff/f]k0f ug+ lrtjgn] @)&).&! df @ nfv &) xhf/ / @)&!.&@ df ! nfv #) xhf/ la?jf
pTkfbg u/]sf]df /sdsf] cefj b]vfO+ j=Iff/f]k0f u/]sf] b]lvPg . lhNnfdf ax'jifL+o g;+/L gePsf]
sf/0f pTkflbt clwsf_z la?jf ljt/0f u/]sf] / @)&).&! sf af_sL la?jf pkof]uljxLg l:yltdf
k'u]sf] b]lvG5 .
14. jg hUuf k|of]u Y dlGqkl/ifb\sf] lg0f+ocg';f/ $ lhNnfdf k|zf/0fnfOg, 8lDku ;fO6, c:ktfn,
SofDk;, ufp_ ljsf; ;ldltsf] ejg lgdf+0fnufot ljleGg k|of]hgsf] nflu !& lgsfonfO+ ! xhf/
&%( x]S6/ jg If]qsf] hUuf x:tfGt/0f ePsf] b]lvG5 . tL lgsfox?;_u ePsf] ;Demf}tfadf]lhd
jftfj/0fLo k|efj d"Nofsg k|ltj]bgdf pNn]v ePsf] jftfj/0f ;_/If0f tyf Iflt Go"gLs/0fsf
pkfox? cjnDag gePsf], cfof]hgf sfof+Gjog kZrft\ clgjfo+ ?kdf ug'+kg]+ jftfj/0fLo
n]vfk/LIf0f gu/fPsf], zf]wegf+ hUuf k|fKt gePsf] Pj_ Ifltk"lt+ j=Iff/f]k0f gePsf] sf/0f jg
hUufsf] x:tfGt/0faf6 jg If]qdf x|f; x'g uO+ jftfj/0fdf c;/ kg]+ l:ylt 5 .
15. sf7 bfp/f ;sng Y :jLs=t jg Joj:yfkg sfo+of]hgfadf]lhd af/f, lrtjg / gjnk/f;Ln] g]kfn
l6Da/ skf]+/]zg;_u @)&).&! / @)&!.&@ df ^ xhf/ %(! ;'v8v8f / 9nfk8f ?v s6fg u/L @
nfv ** xhf/ $*( 3glkm6 sf7 / $)% rtf bfp/f ;sng ug+ ;Demf}tf u/]sf]df % xhf/ &&$
?v s6fg u/L @ nfv %^ xhf/ $($ 3glkm6 sf7 / !#^ rtf bfp/f ;sng u/]sf] 5 . s6fg ?v
;_Vofsf] cfwf/df sf7 ;sng ePsf]df @!* rtf bfp/f sd ;sng u/]sf] b]lvG5 . ;Demf}tf
adf]lhd ;sng ug'+kg]+ xf_ufla_uf jg If]qleq} 5f8]sf] sf/0f /fh:j gf]S;fgL x'g uPsf] Pj_ ;'s]sf
a'9f–k'/fgf ?v / xf_ufla_ufsf] sf/0f jg 89]nf]sf] hf]lvd;d]t a9\g uPsf] b]lvG5 . t;y+ g]kfn
l6Da/ skf]+/];gnfO+ ;Demf}tfadf]lhdsf] sfo+ ;DkGg ug+ nufpg] / gu/]sf] cj:yfdf ;f]afkt
gf]S;fgL x'g] /fh:j c;'n ug'+kb+5 .
16. 9'uf lutL ;sng Y jg Joj:yfkg sfo+of]hgfdf jftfj/0fLo k|efj d"Nofsg ;d]tsf] cfwf/df jg
If]q eO+ aUg] gbLaf6 sfo+of]hgf cjlwe/ clwstd kl/df0fdf k|To]s jif+ # s/f]8 * nfv ^@ xhf/
3g lkm6 9'uf, lutL, afn'jf Pj_ u|fe]n lgsfNg ;lsg] pNn]v 5 . PsAf/ k|0ffnL dfkm+t ;sng ug]+
;jf]+Rr cbfntsf] cfb]z cg';f/ lhNnf ljsf; ;ldltn] 7]Ssf nufpg] u/]sf] / ;DalGwt jg

160 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
sfof+nox?n] o;;DaGwL ljj/0f k|fKt ug]+ gu/]sf]n] jg sfo+of]hgfdf tf]lsPsf] kl/df0fcg';f/
;sng eP gePsf] olsg ug+ ;lsPg . ;DalGwt lhNnf jg sfof+no / lhNnf ljsf; ;ldltaLr
;dGjo u/L jftfj/0fLo k|efj d"Nofsgaf6 lglZrt kl/df0f tf]lsPsf] :yfgaf6 dfq ;sng ug]+ /
k|ltj]bgdf pNn]v ePadf]lhd jftfj/0f ;'wf/sf pkfox? cjnDag ug'+kg]+ b]lvG5 .

;+ul7t ;+:yf
b l6Da/ skf]+/];g ckm g]kfn lnld6]8
skf+]/];gsf] @)&!.&@ sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
17. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf Y skf+]/];gsf] o; jif+sf] k'_hL sf]if ?-! s/f]8 ^! nfv
hu]8f sf]if ?-#^ s/f]8 *) nfv, ;l~rt gf]S;fgL ?-!# s/f]8 # nfv, l:y/ ;DklQ ?-!(
s/f]8 & nfv, v'b rfn' ;DklQ ?-^ s/f]8 #! nfv / g]6jy+ ?-@% s/f]8 #* nfv /x]sf] 5 .
ut jif+;Ddsf] ;l~rt gf]S;fg ?-!^ s/f]8 *& nfv /x]sf]df of] jif+ ?-# s/f]8 *$ nfv
gfkmf eO+ ;l~rt gf]S;fgL ?-!# s/f]8 # nfv k'u]sf] 5 .
18. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf Y o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/fx? b]xfocg';f/ 5g\M
18.1 ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# tyf ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] ljlw Pj+ k|lqmofcg';f/
sf7 bfp/fsf] s6fg, kf]n vl/b tyf sf7 lr/fgsf] sfo{ k|lt:kwf{Tds / sfo{ cg'ejnfO{
k|fyldstfdf /fvL vl/b k|lqmof cjnDag ug'{kg]{df u/]sf] b]lvPg . sfo{ kl/df0fnfO{ ;–;fgf
6'qmfdf ljefhg u/L sfo{sf] cg'ej g} gePsf laqm]tf jf cfk"lt{stf{af6 ?=&# nfvsf]] uf]lnof
sf7, ?=@ s/f]8 !$ nfvsf] bfp/f tyf ?=! s/f]8 %( nfvsf] -;fu/gfy jg kl/of]hgf afx]s_
kf]n vl/b tyf cfk"lt{, ?=$^ nfv lr/fg pTkfbg Hofnf / ?=@! nfv 9'jfgL ef8f vr{ n]]v]sf]
5 . o;} u/L :yfgLo kqklqsfdf % b]lv !% lbg] ;"rgf k|sflzt u/L ?=@) s/f]8 *@ nfvsf]
! nfv @$ xhf/ #^$ 3glkm6 uf]lnof sf7 laqmL u/]sf] 5 .
18.2 skf]{/];gdf @)&@ cfiff9 d;fGtdf k]ZsL ;fk6L w/f}6L tyf c;'n ug{ af_sL /x]sf] ?=!% s/f]8
%# nfvsf] jiff{g'qmdsf] ljj/0f tyf ;DalGwt kIfx?af6 df}Hbft ;dy{gkq glnPsf]n] ;f]sf]]
oyfy{ l:ylt olsg ug{ ;lsPg .
18.3 ljut jif{x?b]lv c;'n ug{ afFsL k]ZsL, ;fk6L / w/f}6L ?=! s/f]8 ^& nfv tyf ljleGg !%
sd{rf/Lsf] gfddf pknAw u/fPsf]] cf}iflw pkrf/ k]ZsL ?=@^ nfv;d]t hDdf ?=! s/f]8 (#
nfvsf] c;''nLtkm{ s'g} sf/afxL u/]sf] 5}g . c;'n x'g g;Sg] o:tf] z+sf:kb lx;fadf vr{
Joj:yf gu/]sf]n] ;f] xb;Dd sDkgLsf] sf/f]af/sf] glthf tyf cfly{s cj:yfsf] ;xL lrq0f
u/]sf] 5}g .
18.4 skf]{/];gsf] @)&@ cfiff9 d;fGtsf] gub tyf a}s df}Hbft ?=#( s/f]8 !) nfvdWo] sf7df8f}+
l:yt % ljleGg l8kf]sf] a}Í df}Hbft ?=!^ nfvsf] a}Í lx;fa ldnfg u/]sf] 5}g . To:t} cGo %
a}Í df}Hbftsf] ;DalGwt a}Íaf6 df}Hbft ;dy{gkq ;d]t lnPsf] 5}g . zfvf lx;facGtu{t
@)%).%! b]lv @)&!.&@ ;Dd lng'kg]{ ?=$$ nfv tyf lbg'kg]{ ?=@) nfv;d]t v'b lng'kg]{
?=@$ nfvsf] zfvf lx;fa ldnfg u/]sf] 5}g . ljut jif{b]lv ;lrj:t/Lo lg0f{osf] cfwf/df
cfos/ cl3sf] d'gfkmfaf6 %) k|ltzt /sd lhNnf jg ljsf; sf]ifdf Joj:yf u/L bfloTj
b]vfPsf] ?=!) s/f]8 $% nfvnfO{ cfo lx;fadf ldnfg gu/]sf] l:ylt 5 . pko'{Qm
sf/0fx?af6 sDkgLsf] @)&@ cfiff9 d;fGtsf] cfly{s ljj/0fn] sDkgLsf] bfloTj, sf/f]af/sf]
glthf tyf cfly{s cj:yfsf] ;xL lrq0f u/]sf] kfOPg .
161 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno
18.5 ljut jif{b]lv s]Gb||Lo sfof{nosf] gfddf ?=# s/f]8 % nfv tyf zfvfx?sf] ?=*& nfv;d]t
?=# s/f]8 (@ nfv ;DalGwt kIfx?af6 k|df0f;lxt e'QmfgLsf] nflu dfu bfaL gu/]sf]
cj:yfdf ;f] /sd cfDbfgL afFwL lx;fa ldnfg ug'{kg]{df bfloTjdf b]vfp_b} cfPsf] 5 . bfloTj
lx;fa ldnfg ug'{kb{5 .
18.6 g]kfn ;/sf/sf] @)%*.!@.@^ sf] lg0f{ocg';f/ jg h+unsf] 9nfk8f tyf ;'v8 v8f ?vx?af6
pTkfbg x'g] sf7dWo] skf]{/];gnfO{ %) k|ltzt sf7 bfp/f pknAw x'g] b]lvG5 . skf]{/];gn] g}
s6fg d'5fg Pj+ ;Íng u/L laqmL ljt/0f ug]{ u/L jg If]q 5'6\ofO{ jg ljefun] ;dod}
skf]{/];gnfO{ x:tfGt/0f ul/lbg] Pj+ %) k|ltzt sf7 bfp/fsf] k|ToIf s6fg d'5fgsf] nfut
/sd dfq} lnP/ lhNnf jg sfof{nonfO{ pknAw u/fpFb} cfPsf] 5 . ;f] lg0f{o cGtu{t
@)&!.&@ df skf]{/];gn] # nfv $* xhf/ 3glkm6 uf]lnof sf7 tyf !%@=#% r§f bfp/fnfO{
d"No clej[l4 s/ aLhs hf/L gu/L, dfu kmf/fd tyf /l;b e/kfO{ glnO{ lhNnf jg sfof{no
/ pkef]Qmf ;ldltnfO{ x:tfGt/0f u/]sf] 5 . k|rlnt P]g lgodsf] kfngf u/L sf7 bfp/f
x:tfGt/0f ug'{kb{5 .
18.7 sDkgLsf] ;DklQ, sfof{no ejg, clkm; kmlg{r/, pks/0f, ldn d]l;g, ;jf/L;fwg cflb h:tf
l:y/ ;DklQ ?=! s/f]8 # nfv, jg ljefu tyf jg kl/of]hgfaf6 k|fKt % ;jf/L;fwg tyf
sf7sf] clGtd df}Hbft ?=!% s/f]8 #% nfvsf] hf]lvd Joj:yfkgsf] nflu aLdf u/fPsf]] 5}g .
;DklQsf] aLdf u/L hf]lvd Go"gLs/0f ul/g'kb{5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m !%@ lgsfodf ?=$% s/f]8 %% nfv &$ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ?=@ s/f]8 &( nfv #) xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=$@ s/f]8 &^ nfv $$ xhf/ afFsL
/x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=^ s/f]8 #$ nfv %% xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df
5.
 ;ul7t ;+:yf, cGo ;+:yf / ;ldlt @( tk{m ?=!) s/f]8 @@ nfv #( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=! nfv (@ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=!) s/f]8 @) nfv $& xhf/ a]?h"
afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=#^ nfv * xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

162 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t * sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=! ca{ % s/f]8 %* nfv, /fh:j ?=@&
s/f]8 !% nfv, w/f}6L ?=! s/f]8 ** nfv / cGo sf/f]af/ ?=!^ s/f]8 &# nfv;d]t ?=! ca{ %! s/f]8 #$
nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf ;+ul7t ;+:yf ! / ;ldlt ^ ;d]tsf] ?=! ca{ !$ s/f]8 ^% nfvsf] n]vfk/LIf0f
;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ;fN6 6«]l8Ë skf]{/]zg lnld6]8nfO{ g"g 9'jfgL ug{ lbPsf] lgsf;fdWo] vr{ geO{ afFsL /x]sf] ?=# s/f]8
&$ nfv / vfBfGg 9'jfgL ug{ g]kfn vfB ;+:yfgnfO{ lgsf;f lbPsf] dWo] vr{ geO{ afFsL /x]sf] ?=!
s/f]8 *! nfv;d]t ?=% s/f]8 %% nfv ;l~rtsf]if bflvnf ug{'kb{5 .
1.2 g]kfn pBf]u jfl0fHo ;+3 ;'v]{tnfO{ h8La'6L ;Íng tyf Joj;fo s]Gb| :yfkgf ug{ ?=^) nfv, s[lif
pBd s]Gb| ;'v]{tnfO{ cn}+rL k|zf]wgsf] nflu ?=^) nfv / cb'jfsf] ;'/lIft e08f/0fsf] nflu ?=#)
nfv cg'bfg lbPsf] 5 . cg'bfg ;b'kof]u eP gePsf] cg'udg u/]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .
2. /fxt ljt/0f — dGqfnon] s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifaf6 k|fKt=? !% s/f]8dWo] g"g ! xhf/ @%)
af]/f, lrgL ^&) af]/f, rfprfp @ xhf/ !)) sf6{'g / rfdn @# xhf/ ^** lSjG6n vl/b u/L
9'jfgL;d]t ?=!! s/f]8 #( nfv vr{ n]v]sf] 5 . vr{ gePsf] ?=# s/f]8 ^! nfv @)&@.!@.& df
s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ sf]ifdf lkmtf{ k7fPsf] 5 .
3. hUuf vl/b Y cGt/f{l{i6«o:t/sf] k|bz{gL:ynsf] nflu dlGqkl/ifb\sf] @)&!.*.$ sf] lg0f{ocg';f/
PgcfO{l8;L 8]enkd]G6 a}Í lnld6]8n] lxdfn l;d]G6 sDkgL ln= df k|jfx u/]sf] shf{sf] ;fjfF Jofh
;d]t x'g] ? !# s/f]8 dGqfnon] ;f] a}+snfO{ e'QmfgL u/]sf] 5 . shf{ km/kmf/s kZrft\ a}ssf] C0f
;'/If0f lwtf]df /x]sf] rf]ef/sf] *!& /f]kgL, ;f}v]nsf] !@* /f]kgL tyf kfFrvfnsf] $( /f]kgL ;d]t
(($ /f]kgL hUuf g]kfn ;/sf/sf] :jfldTjdf NofO{ ;+/If0fsf] Joj:yf ldnfpg'kb{5 .

;+ul7t ;+:yf / ;ldlt


g]kfn kf/jxg tyf uf]bfd Joj:yf sDkgL lnld6]8
sDkgLsf] @)&!.&@ sf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bgaf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
4. ljQLo l:ylt tyf ;~rfng glthf — sDkgLsf] of] jif{ z]o/ k'FhL ?=! s/f]8 @@ nfv, hu]8f tyf
;l~rt gfkmf ?=@! s/f]8 #) nfv, dWod tyf bL3{sfnLg C0f ?=!@ s/f]8 !& nfv, l:y/ ;DklQ
?=! s/f]8 !# nfv, nufgL ?=% s/f]8 @% nfv / v'b rfn' ;DklQ ?=@* s/f]8 #! nfv /x]sf] 5 .
sDkgLsf] g]6jy{ ?=@@ s/f]8 %@ nfv k'u]sf] 5 .
ut jif{ cfDbfgL ?=^ s/f]8 %& nfv / gfkmf ?=@ s/f]8 ! nfv /x]sf]df of] jif{ cfDbfgL ?=%
s/f]8 !* nfv / gfkmf ?=@ s/f]8 #^ nfv /x]sf] 5 .
5. cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf — o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

163 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno
5.1 lSnol/Ë ;]jfafkt ljut nfdf] ;dob]lv lhDd]jf/L ;fb}{ NofPsf] 3/]]n' lzNksnf laqmL e08f/sf]
?=%! nfv, g]kfn oftfoft ;+:yfgsf] ?=@^ nfv / s[lif ;fd|uL ;+:yfgsf] k]ZsL ?=& nfvnfO{
ckn]vg u/]sf] 5 .
5.2 lSnol/Ë ;]jfafkt !$ ;+:yfaf6 k|fKt ug'{kg]{ ?=@ s/f]8 @( nfv nfdf] ;dob]lv lhDd]jf/L ;fb}{
cfPsf] 5 . pQm /sd c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 . o:tf /sdsf] jflif{s ljj/0f;d]t tof/ ePsf] kfOPg .
o; cj:yfdf jf;nftdf plNnlvt /sdsf] oyfy{ cj:yf olsg x'g;Sg] l:ylt 5}g .
5.3 lqe'jg ljdfg:yn / jL/uGh zfvfn] uf]bfd ef8fafkt of] jif{ qmdzM ?=@ s/f]8 $* nfv / ?=*^
nfv cfDbfgL b]vfPsf] 5 . ljut jif{b]lv g} k'/fgf ;fdu|L uf]bfddf /x]sf]]n] cGo ;fdu|L /fVg g;s]sf]
l:ylt 5 . ljleGg kf6L{x?af6 NofPsf] ;fdfg eG;f/ sfof{non] () lbgkl5 n}hfFbf tL ;fdfgsf]
ef8f k|fKt ePsf] 5}g . h:fn] ubf{ lqe'jg ljdfg:yndf eG;f/af6 ?=@) nfv / jL/uGhdf
eG;f/af6 ?=^ nfv sd cfDbfgL ePsf] 5 . ;DalGwt lgsfoaf6 pQm ;fdfg /fv]afktsf] ef8f
?=@^ nfv p7fpg'kg]{ b]lvG5 .
5.4 o; jif{ sDkgLn] 5kfO{ g} gu/]sf] /l;b k|of]u u/L ?=!# nfv cfDbfgL b]vfPsf]n] cfDbfgL olsg ug{
;lsPg . o; ;DaGwdf 5fglag ug'{kb{5 .

g]kfn OG6/df]8]n oftfoft ljsf; ;ldlt


6. axfn c;'nL Y jL/uGh ;'VvfaGb/ufxaf6 dfl;s ?=! s/f]8 @) nfv axfn a'emfpg] u/L Ps
sDkgL;Fu ;Demf}tf ePsf]df @)&! r}qsf] ?=! s/f]8 @) nfv axfn k|fKt u/]sf] b]lvPg . ;Demf}tf
cg';f/ pQm /sddf !% k|ltzt Ifltk"lt{;d]t u0fgf u/L c;'n ug{'kb{5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m % lgsfodf ?=( s/f]8 && nfv ( xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg pknAw
u/fPkl5 ?=# s/f]8 ^% nfv @) xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=^ s/f]8 !! nfv *( xhf/ afFsL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;+:yf / ;ldlt ^ tk{m ?=! s/f]8 &^ nfv (^ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg pknAw
u/fPkl5 ?=! nfv $* xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=! s/f]8 &% nfv $* xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo]
?=!) xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

164 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@@


lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !$ sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-$ ca+ %) s/f]8 !! nfv, /fh:j
?-^) s/f]8 (& nfv, w/f}6L ?-& s/f]8 @* nfv / cGo sf/f]af/ ?-^ ca+ !$ s/f]8 *@ nfv;d]t ?-!!
ca+ ## s/f]8 !* nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxt ;_ul7t ;_:yf Ps, cGo ;_:yf Ps / ;ldlt Ps;d]tsf] ?-%) s/f]8 $% nfvsf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg –ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;;DaGwL
s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1. jftfj/0f ;_/If0f lgodfjnLcg';f/ pBf]un] lgj]bg lbPdf Ps jif+sf] nflu c:yfoL / dGqfnoaf6
tf]lsPsf] k|of]uzfnfaf6 k/LIf0f ubf+ pQm pBf]u jftfj/0fLo dfkb08leq k/]sf] b]]lvP tLg jif+sf]
nflu :yfoL k|b"if0f lgoGq0f k|df0fkq lbOg] Joj:yf ePsf]df dGqfnon] k|b"if0f k/LIf0f ug+ of] jif+ klg
k|of]uzfnf tf]s]sf] 5}g .
1.2. gjLs/0fLo pmhf+ cg'bfg kl/rfng sfo+ljlw, @)&) df ljleGg sDkgLdfkm+t h8fg ul/Psf ;f}o+
ljB't k|0ffnLdWo] sDtLdf !) k|ltzt h8fg sfo+sf] gd"gf 5gf}6 u/L :jtGq k/fdz+bftfdfkm+t
cg'udg ug'+kg+] Joj:yf eP cg';f/ cg'udg ubf+ ;Demf}tf adf]lhd sfo+ gu/]sf] kfOPdf
lgb]+lzsfadf]lhd cg'bfg /sdsf] %) k|ltzt;Dd xhf+gf nufOg] / sDkgLsf] dfGotf vf/]h
ug]+;Ddsf] sf/afxL x'g] Joj:yf 5 .
ut jif+ ;f}o+ ljB't k|0ffnL h8fg ug+ cg'bfg ljt/0f u/]sf] sfo+sf]] j}slNks pmhf+ k|j4+g
s]Gb|n] cg'udg ubf++ lgb]+lzsfadf]lhd gu/]sf sDkgLaf6 ?-% s/f]8 #! nfv c;'n ug'+kg]+ b]lvPsf]
5 . sDkgLx?af6 ePsf] sfo+sf] kl/df0f / q'l6df j=l4 xF'b} uPsf]n] ;f]nf/ h8fg sfo+sf]] cg'udg
ug+ tf]s]sf] !) k|ltzt gd"gf 5gf}6 kof+Kt b]lv_b}g . sfo+ljlwcg';f/ sfo+ gug]+ / nuftf/ q'l6 ug]+
o:tf sDkgLsf] dfGotf vf/]h;Ddsf] sf/afxL ug'+kg]+ / gd'gf 5gf}6sf] k|ltzt ;d]t j=l4 ug'+kg]+
b]lvG5 .
1.3. aL-kL- sf]O/fnf Knfg]6f]l/od tyf cAh/e]6f]/L ljsf; ;ldltsf] lhG;L lg/LIf0f k|ltj]bgcg';f/ ?-@
s/f]8 !* nfv d"Nosf @) k|sf/sf Nofasf pks/0f e08f/df df}Hbft g/x]sf]n] xflg gf]S;fgL eP
gePsf] 5fglag u/L 6'uf] nufPsf] 5}g .
1.4. lj1fg ;_u|xfno ejg ?-^$ s/f]8sf] nfutdf utjif+ g} lgdf+0f eP tfklg lj1fg;=u ;DalGwt
j:t' ;_u|x ug]+ / lj1fg ;DaGwL cWoog cGj]if0f ug]+ u/fpg] sfo+of]hgf tof/ u/L p2]Zoadf]lhd
k|of]u u/]sf] kfOPg .
ljutsf Joxf]/f k"g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
2. jftfj/0f ;_/If0f Y cfly+s P]g, @)^^ hf/L eP kZrft\ g]kfnleq laqmL x'g] k]6\f]n tyf l8h]ndf
k|ltln6/ krf; k};fsf b/n] k|b"if0f lgoGq0f z'Ns nufO+ c;'n ul/g] Joj:yfcg';f/
@)&!.&@ ;Dd ?-@ ca+ *# s/f]8 @( nfv c;'n u/L ;l~rt sf]if bflvnf u/]sf] 5 .
k|b"if0f lgoGq0f ug+ dGqfnodf of] jif+ lgsf;f ePsf] ?-&@ nfv;d]t ?-# s/f]8 &^ nfvsf]
jftfj/0f ;_/If0f sf]if v8f u/]sf] 5 . of] jif+ sf]ifaf6 Knfli6s emf]nf lgoGq0f, lgodg / k|j4+g
sfo+sf] nflu jftfj/0f ljefunfO+ ?- @& nfv / 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldlt s]Gb|Lo

165 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno
sfof+nonfO+ ?-!^ nfv;d]]t ?-$# nfv k]ZsL pknaw u/fP tfklg ;f] /sdaf6 k|b"if0f /f]syfd /
lgoGq0fsf] sfo+qmd ;~rfng u/]sf] 5}g / k]ZsL km5\of}+6 u/]sf] klg 5}g .
3. ;"rgf k|ljlw kfs+ Y g]kfnnfO+ ;"rgf k|ljlw pBf]usf] uGtJosf] ?kdf ljsf; ug]+ p2]Zon] sfe|]sf]
kgf}tLl:yt sl/a @#& /f]kgL hUufdf ?-@$ s/f]8 !@ nfv vr+ u/L @)^).^! df @ sfof+no
ejg;lxt ;"rgf k|ljlw kfs+ :yfkgf u/]sf]df !@ jif+ lalt;Sbf ;d]t pQm kfs+ ;~rfngdf cfPsf]
b]lvPg . ;"rgf k|ljlw ljefusf] clen]vcg';f/ !^* /f]kgL $ cfgf hUuf b]lvP tfklg ^! /f]kgL %
cfgfsf] dfq hUufwgL k'hf+ /x]sf] b]lvG5 . ;f] kfs+sf] s'n @#& /f]kgLdWo] ^* /f]kgL !@ cfgf
hUUffsf] clen]v;d]t /fv]sf] 5}g . o; ;DaGwdf gfkL sfof+no sfe|]knf~rf]sn] ;f] kfs+sf] hUufsf]
If]qkmn !&& /f]kgL !@ cfgf dfq /x]sf] hfgsf/L u/fPsf] 5 . nuteGbf ^) /f]kgL hUuf 36L
ePsf]df klg vf]hL u/]sf] kfOPg . /fli6\o ;DklQ ;_/If0f ug'+kb+5 .
4. j}b]lzs ;xfotf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @& df ljb]zL ;_3, ;_:yf, Ph]G;L
jf /fi6\x?af6 ;xfotf k|fKt ubf+ jf k|fKt ug]+ ;Demf}tf ubf+ /fli6\o of]hgf cfof]usf] k/fdz+ / cy+
dGqfnosf] :jLs=tL lng'kg]+ Joj:yf 5 . dGqfnon] * bftfaf6 ( kl/of]hgfsf nflu k|fKt gub
cg'bfg ?-@ s/f]8 $^ nfv tyf ;f]em} e'QmfgL ?-^( s/f]8 (* nfv;d]t ?-&@ s/f]8 $$ nfv
ah]6df ;dfj]z gu/L vr+ u/]sf] 5 .
dGqfnon] tof/ u/]sf] ljQLo ljj/0fdf ;d]t ^ kl/of]hgfdf ^ bftfaf6 ?-^& s/f]8 # nfv
t];|f] kIfsf] e'QmfgL ePsf] pNn]v 5 . plNnlvt a}b]lzs ;xof]usf ;Demf}tf / ljj/0f pknaw
u/fpg @)&@.!!.!& df dGqfnonfO+ kqfrf/ ePsf]df hjfkm k|fKt ePsf] 5}g . dGqfno / cGtu+t
lgsfon] j}b]lzs ;xfotf lnO+ vr+ u/]] tfklg n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g . sfg'gadf]lhd k|fKt x'g] ;j}
k|sf/sf j]b]lzs ;xfotf ah]6df ;dfj]z u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb+5 .
hn tyf df};d lj1fg ljefu
5. C0fsf] pkof]u Y hnjfo' k|sf]k ;d'Tyfg lgdf+0f cfof]hgfdf of] jif+ C0f ?-!( s/f]8 &% nfv /
zf]wegf+ cg'bfg ?-^@ s/f]8 $$ nfv;d]t ? *@ s/f]8 !( nfv ah]6 ljlgof]hg ePsf]df cg'bfg
tkm+ ?-# s/f]8 @ nfv [ah]6sf] #-^& k|ltzt{ dfq vr+ u/]sf] 5 . C0f /sd xfn;Dd vr+ u/]sf]
5}g . ;Demf}tfcg';f/ @)&).!.!& [#) clk|n @)!#{ af6 () lbgkl5 pQm C0f /sd k|efjsf/L x'g]
pNn]v 5 . C0f k|efjsf/L ePsf] @ jif+ ljlt ;Sbf;d]t vr+ ePsf] 5}g . cfof]hgfsf] C0f pkof]u
gu/] klg ;Demf}tf /sdsf] )-)! k|ltztn] jflif+s cd]l/sL 8n/ !% xhf/ [?- !% nfv{ k|lta4tf
z'Ns ltg'+kg]+ b]lvG5 . cfof]hgf sfof+Gjogdf l9nfO+ ePsf] sf/0f pkof]u gu/]sf] C0fsf] klg ;]jf
z'Ns e'QmfgL ug'+kg]+ / nfut;d]t j=l4 x'g] x'_bf ;dod} sfo+ ;DkGg ug+ ;r]t x'g'kb+5 .
6. k/fdz+ bftf 5gf}6 Y ejg lgdf+0f sfo+sf] l8hfOg tyf ;'kl/j]If0f ug+ ?-! s/f]8 $* nfvsf]
nfut cg'dfg tof/ u/]sf]df ljZj a}ssf] ;'emfjcg';f/ ?-! s/f]8 *& nfvsf] ;_zf]lwt nfut
cg'dfg tof/ u/]sf] 5 . hnjfo' k|sf]k ;d'Tyfg lgdf+0f cfof]hgfsf] ljj]rgf k|ltj]bgdf l8hfOg
tyf ;'kl/j]If0f sfo+sf] k/fdz+bftf u'0f:t/ tyf nfut ljlwaf6 5gf}6 ug]+ pNn]v ePsf]df ljefun]
Uf'0f:t/ ljlwaf6 5gf}6 u/L ?-! s/f]8 *@ nfvsf] ;Demf}tf u/L of] jif+ ?-%$ nfv e'QmfgL lbPsf]
5 . nfutdf k|lt:kwf+ gx'g] u'0f:t/ ljlw cjnDag u/L k/fdz+bftf 5gf}6 u/]sf] pko'Qm b]lvPg .
7. ;f]e}m vl/b Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf * df k|lt:kwf+ ;Lldt x'g] u/L 6'qmf 6'qmf kf/L
vl/b ug+ gx'g] pNn]v 5 . xfjfkfgL lj1fg sfo+qmdaf6 g]kfndf ;'Vvfkgsf] ljZn]if0f / s'g} :yfg
/ ;dodf ljBdfg ;f}o+ ljsL/0f km}nfj6sf] cg'dfg [8\6 PgfnfOl;; P08 l:6d];g ckm :k]l6on
P08 6]Dkf]/n l8li6\Jo';g ckm ;f]nf/ /]l8P;g Og g]kfn{ ljifosf] cWoog ug+ qmdz ?-$ nfv *%
xhf/ / ?-% nfv #% xhf/sf] 5'tf5't} nfut cg'dfg tof/ u/L Ps} k/fdz+bftf /x]sf] @ cnu
k/fdz+bftf kmd+ 5gf}6 u/L Ps} cjlwdf cWoog sfo+ u/fPsf] 5 . Ps} of]Uotfsf lj1af6

166 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno
Ps} ;dodf x'g] sfdnfO+ 6'q\mofO+ k|lt:kwf+ gu/fO+ Ps} k/fdz+bftf ;d"xnfO+ km/s km/s kmd+sf]
gfdaf6 sfd lbPsf]]n] 5gf}6 k|lqmof :jR5 b]lvPg . o:tf] sfo+ lgoGq0f x'g'kb+5 .
;"rgf k|ljlw ljefu
8. ;Demf}tf ljk/Lt sfo+ Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ af]nkqbftfn] :k]l;lkms]zg
cg'?ksf dfn;fdfg ga'emfPdf cfk"lt+stf+nfO+ g} lkmtf+ u/L :k]l;lkms]zgadf]lhdsf] ;fdfg cfk"lt+
ug'+kb+5 . Ps af]nkqbftfn] cfk"lt+ ug]+ ;fdfgsf] ljj/0fdf cd]l/sfdf lgld+t
an]8 ;e+/, ;fg :6f]/]h, ;fg :jLr, Mofs ;e+/ / sf]/ :jLrx? pknaw u/fpg] pNn]v u/L ?-!
s/f]8 @* nfvsf] 7]Ssf :jLs=t u/]sf] b]lvof] . k|fljlws k/LIf0f k|ltj]bgdf pknaw ;fdfgx? rLg,
tfOjfg / d]n]l;ofdf ag]sf / s]xL ;fdfgsf] :k]l;lkms]zg;d]t km/s k/]sf] pNn]v u/]sf] 5 . km/s
b]zdf ag]sf] / km/s :k]l;lkms]zg ePsf] ;fdfg :jLsf/ ug]+nfO+ cfjZos sf/afxL ug'+kb+5 .
j}slNks pmhf{ k|j4{g s]Gb|
9. c;'nL Y s]Gb|n] jfof]Uof; cGtu+tsf ljleGg sfo+qmdx? ;~rfng ug+ Ps jfof]Uof; k|j4+g
P;f]l;P;g;=u ;Demf}tf u/L lgsfzf lbPsf] /sdaf6 ePsf] sfo+qmdx?sf] cg'udg ubf+ pQm
P;f]l;P;gn] lx;fa lstfa k|:t't ug+ g;s]sf] sf/0f ?-^@ nfv c;'n ug'+kg]+ 7x/ u/]sf] dWo] ?-%&
nfv c;'n x'g afFsL b]lvPsf] 5 . pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
10. d"No clej=l4 s/ Y /fli6\o u|fdL0f gjLs/0fLo pmhf+ sfo+qmd / bft= lgsfoaLr ePsf] ;Demf}tf
cg';f/ sfo+qmd ;~rfng ubf+ e'QmfgL lbPsf] d"No clej=l4 s/ /sd s]Gb|n] lkmtf+ kfpg] Joj:yf
5 . ;f] Joj:yfcg';f/ s]Gb|n] ljleGg ;]jf k|bfos tyf cfk"lt+stf+x?nfO+ e'QmfgL lbPsf] d"No clej=l4
s/ ?-! s/f]8 *! nfv lkmtf+ lng afFsL b]lvPsf] 5 . ;f] /sd lkmtf+ lng'kb+5 .
11. aof6\L Joj:yfkg Y ;f}o+ pmhf+ k|f]T;fxg tyf cGo 3/fo;L / Jofj;flos k|of]hgsf] nflu ;d]t
k|To]s jif+ aof6\Lsf] cfoft x'g] u/]sf] 5 . s]Gb|af6 k|fKt ljj/0fcg';f/ kl5Nnf] tLg jif+df $ nfv
#* xhf/ aof6\L cfoftdf 5'6sf] l;kmfl/; lbPsf] b]lvG5 . k'/fgf aof6\Lsf] plrt tj/n] lj;h+g ug+
g;s] dfgjLo :jf:Yo tyf jftfj/0fdf ;d]t c;/ kg]+ x='bf lj;h+gsf] nflu sfo+ of]hgf agfO+
sfof+Gjog ug'+kb+5 .
12. ?U0f cfof]hgf Y s]Gb|af6 cg'bfg pknaw u/fOPsf n3' hnljB't cfof]hgfsf] cg'udg k|ltj]bgdf
@)&@.#.@# [* h'nfO+ @)!%{ ;Dd #) cfof]hgf ?U0f cj:yfdf /x]sf] pNn]v
5 . ;f]dWo] !$ cfof]hgf g]kfn ljB't k|flws/0fsf] lu|8 lj:tf/ tyf k|fs=lts k|sf]ksf]
sf/0f ;~rfngdf g/x]sf], $ cfof]hgf gbL tyf s'nf]sf] axfj 36]sf] sf/0f ;d:ofdf /x]sf], %
cfof]hgf k|fljlws sdhf]/Lsf] sf/0f Go"g pTkfbg ePsf], & cfof]hgf ;~rfngdf ;d'bfon] rf;f]
glbPsf] hgfPsf] 5 . ;DkGg ePsf cfof]hgf z'? ePsf] s]xL jif+df g} ?U0f eO+ ;~rfngdf gcfp=bf
cfof]hgfdf u/]sf] nufgL k|efjsf/L b]lvPg . ;~rfng, ;_/If0f / pkof]usf nflu 7f]; sfo+ of]hgf
ePsf ;_:yfdf dfq cg'bfg pknAw u/fpg] gLlt cjnDag ug'+kb+5 .
 a]?h" l:ylt – of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5
 dGqfno / dftxt;d]t ( lgsfodf of] jif+ ?-#* s/f]8 ^! nfv %) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?-@# nfv ! xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-#* s/f]8 #* nfv
$( xhf/ af=sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-@( s/f]8 &% nfv ^! xhf/ k]ZsL af=sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;ldlt @ tkm+ of] jif+ ?-^@ nfv !* xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}+6 gu/]sf]n] af=sL /x]sf] 5 . ;f]
dWo] ?-$( nfv @( xhf/ k]ZsL af=sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
167 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
zx/L ljsf; dGqfno
dGqfno / dftxtsf ;d]t !@& sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-!( ca+ $( s/f]8 %& nfv, /fh:j
?-@ ca+ * s/f]8 &% nfv, w/f}6L ?-! ca+ $# s/f]8 ^& nfv / cGo sf/f]af/ ?-$ ca+ !* s/f]8 @@
nfv;d]t ?-@& ca+ @) s/f]8 @! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . of] /sddf cGo dGqfno /
;_j}wflgs lgsfosf] ?-@ ca+ !& s/f]8 &# nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno dftxt ;_:yf tyf ;ldlt $( sf] aSof}tf;d]t ?-!( ca+ (# s/f]8 #^ nfv sf/f]af/sf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 /fli6\o cg'udg tyf d"Nofsg lbUbz+g, @)&) df ;zt+ cg'bfg /sdsf] zt+sf] kfngf, ck]lIft
k|ltkmn, nfut k|efjsfl/tf / sfof+Gjog Ifdtf ;DaGwdf cg'udg ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+
u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if ljsf; ;ldltdf ?-%% s/f]8 (( nfv, gu/ ljsf; sf]ifdf
?-!$ s/f]8 $! nfv, ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno tyf cGtu+tsf @* lgsfonfO+
?-!# s/f]8 % nfv, afudtL ;'wf/ cfof]hgfnfO+ ?-#$ nfv, hn tyf pmhf+ cfof]unfO+ ?-!# nfv
;d]t ?-*# s/f]8 (@ nfv cg'bfg pknaw u/fPsf]df cg'udg u/L k|ltj]bg k]z u/]sf] 5}g .
1.2 ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @([!{ df ;fj+hlgs lgsfodf pknaw hgzlQmaf6 sfd x'g
g;Sg] ePdf k/fdz+ ;]jf vl/b ug+;Sg] Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefu /
cGtu+t sfof+nodf #@@ OlGhlgol/F ;]jfsf sd+rf/Lsf] b/aGbL tyf kbk"lt+ ePsf]df tL sd+rf/LnfO+
kl/rfng gu/L of] jif+ ?-! s/f]8 ^( nfv k/fdz+ ;]jfdf vr+ u/]sf] 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn]
@)&@.$.@( / @)&@.(.#) df k/fdz+bftfut sfdsf] clen]v /fVg], k|ltj]bg sfof+Gjogsf] ljj/0f
k]; ug]+ / cTofjZos sfddf dfq k/fdz+bftf lgo'Qm ug]+ lgb]+zg lbPsf]df ;f]sf] kfngf ug'+kb+5 .
1.3 cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod *( df j}b]lzs C0f tyf cg'bfgcGtu+t ;Lw} e'QmfgL
/sd cfly+s ljj/0fdf ;dfj]z ug'+kg]+ Joj:yf /x]sf]df ?-# ca+ *( s/f]8 #! nfv cfly+s ljj/0fdf
;dfj]z u/]sf] 5}g .
1.4 ljlzi6 JolQmx?sf] nflu ;]jf ;'ljwf pknaw u/fp=bf dfkb08 tf]sL ;f]xLcg'?k ;fdfgx? pknaw
u/fpg] Joj:yf x'g'kb+5 . ejg lgdf+0f tyf ;Def/ l8lehg sfof+non] ljlzi6 JolQmx?sf nflu
kmlg+r/, lsr]g, wf/f lah'nL, kbf+ cflb ;fdfgx? pknaw u/fO+ of] jif+ rfn' ah]6af6 ?-# s/f]8 (#
nfv / k'_hLut ah]6af6 ?-! s/f]8 *^ nfv;d]t ?-% s/f]8 &( nfv vr+ u/]sf] 5 . o;k|sf/sf]
vr+ @)^*.)^( df ?-! s/f]8 % nfv, @)^(.&) df ?-! s/f]8 *$ nfv / @)&).&! df ?-@
s/f]8 ^( nfv u/]sf] 5 . o:tf] ;'ljwf ;DaGwdf dfkb08 tof/ x'g'kb+5 .
1.5 sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f s]Gb|n] of] jif+ kfFr hUuf PsLs/0f cfof]hgfnfO+ ?-@* s/f]8
() nfv C0f nufgL u/]sf] ;d]t ljleGg cfof]hgf tyf gu/ ljsf; ;ldltsf] ;f_jf ?-#@ s/f]8 @(
nfv / aofh ?-^@ s/f]8 *) nfv p7\g af_sL 5 . cfof]hgfsf] cfjZostf / ljQLo ;Defjgf
d"Nofssg gu/L C0f nufgL u/]sf] sf/0f p7\g af_sL /x]sf] 5 .

168 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
1.6 of] jif+ dGqfnocGtu+t # OsfO+n] of]hgfsf] ah]6af6 ;jf/L;fwg vl/b, dd+t, ef8f, ;~rfngdf
?-&( nfv vr+ u/]sf 5g\ eg] ^ OsfO+n] k/fdz+ ;]jf / ejg lgdf+0fsf] 7]Ssfdf ;jf/L;fwg ef8f
?-! s/f]8 (* nfv ;dfj]z u/]sf 5g\ . ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] @)^(.!.* sf] lg0f+odf lgdf+0f
sfo+sf] lan ckm SjflG66Ldf ;jf/L;fwg /fvL ;Demf}tf ubf+ of]hgfsf] lz/f]ef/ nfut a9\g uPsf]n]
nfutdf j=l4 lgoGq0f ug+ gLlt agfpg] / cGo dGqfno;d]tnfO+ hfgsf/L lbg] tyf @)&@.%.$ df
o; k|sf/sf] vr+ ug]+nfO+ sf/afxL ug]+ lg0f+o ePsf]]df lg0f+osf] kfngf ePsf] b]lv_b}g .
1.7 of]hgfdf k|of]u x'g] lgdf+0f ;fdu|L gfkL lstfadf k|dfl0ft geP;Dd To;nfO+ vr+ gdfGg] ef}lts
of]hgf tyf lgdf+0f dGqfnosf] @)^@.!!.* sf] lg0f+odf pNn]v 5 . k|fKt ljj/0fcg';f/ of] jif+ #@
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg/;j l8lehg sfof+non] ?-^ s/f]8 #) nfv d"Nosf $ nfv ! xhf/
ld6/ kfOk sfof+nosf] lhG;Laf6 vr+ b]vfP tfklg of]hgfdf h8fg ePsf] k'li6 ug]+ gfkL lstfa k];
u/]sf 5}gg\ . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)&@.$.@( df Ps dlxgfleq ;Dk/LIf0f u/fpg] lgb]+zg lbP
tfklg s]xL sfof+non] dfq ;Dk/LIf0f u/fPsf 5g\ .
1.8 d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgfsf] x]8jS;+ tyf 6g]n lgdf+0f sfo+sf ;flas lgdf+0f Joj;foLaf6 cfk"lt+
ePsf d]l;g/L cf}hf/, pks/0f, lj:kmf]6s kbfy+ / cGo lgdf+0f ;fdu|L d"Nofsg u/L xfnsf] lgdf+0f
Joj;foLaf6 pkof]u ug+] @)^(.^.( df lg0f+o eP tfklg sfof+Gjog ePsf] b]lvPg . o; ;DaGwdf
;fj+hlgs n]vf;ldltn]] @)&@.^.@) df Ps dlxgfleq cBfjlws ljj/0f k]; u/L ;Dk/LIf0f u/fpg]
lgb]+zg ePsf] 5 .
1.9 u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ ljsf; sf]ifsf] sfo+sf/L lgb]+zsn] ;xof]uL ;_:yf tyf pkef]Qmf
;ldltsf] n]vfk/LIf0f ug+ n]vfk/LIfs lgo'Qm ug'+kg]+df gu/]sf]n] gjf}_ aofrcGtu+tsf] ^))
cfof]hgfsf] ;xof]uL ;_:yfx? / pkef]Qmf ;ldltdfkm+t e'QmfgL ePsf] ?-^& s/f]8 !! nfvsf]
n]vfk/LIf0f ePsf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .

;/sf/L sfof+no
zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefu
2. ljz]if1 ;]jf Y s/f/ ;]jf lgb]+lzsf, @)%( sf] bkmf # df ;j]+If0f, l8hfOg, u|flkms h:tf sfdsf]
;]jf s/f/df lng;Sg] Joj:yf 5 . ljefun] ljleGg lgdf+0f sfo+sf] l8hfOg, ;j]+If0f sfo+sf] nflu %
kbdf ljz]if1 k|fljlwsnfO+ lhNnfsf] b//]6sf] cfwf/df di6/f]ndf xflh/ u/fO+ ?-#) nfv kfl/>lds
vr+ u/]sf] 5 . ljz]if1 cfjZos eP k|lt:kwf+Tds tl/sfaf6 sfo+ ljj/0f tof/ u/L ;]jf s/f/df
lng'kg]+df ;Dkflbt sfdsf] ljj/0f ;d]t g/fvL di6/f]naf6 sfd nufpg' plrt b]lvPg .
3. lgdf+0f :yn Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^[#{ df lgdf+0f :ynsf] Joj:yf geO+
lgdf+0f sfo+sf] vl/b sf/afxL z'? ug+ gx'g] Joj:yf 5 . kf6g c:ktfnsf] k'/fgf] ejgdf /]S6f]lkml6F
ug]+ sfo++ Ps ;_o'Qm pkqmdaf6 @)&!.%.( ;Dddf ;DkGg ug+ @)^(.%.!) df ;Demf}tf ePsf] 5 .
;Demf}tf ePsf] @& dlxgf kl5dfq lgdf+0f :yn vfnL u/fPsf]n] yk bfloTj l;h+gf gug]+ tyf
k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ glng] u/L @)&@.$.!@ ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . xfn;Dd d"No ;dfof]hg ?-!!
nfv e'QmfgL eO;s]sf] 5 . lgdf+0f :ynsf] Joj:yf gu/L 7]Ssf Joj:yf ug'+ lgodfjnL cg's"n
b]lv_b}g .
4. s/ aLhs Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$ df d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf] k|To]s
kmd+n] d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] cg';"rL–% adf]lhdsf] 9frf=df l;nl;n]af/
gDa/;lxtsf] lk|G6]8 aLhs hf/L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefucGtu+t
169 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
!% l8lehg sfof+non] /Ltk"j+ssf] s/ aLhsa]u/ ?-! s/f]8 #% nfv / s/ aLhsa]u/
?-!$ nfv d"No clej=lA s/ /sd e'QmfgL lbPsf 5g\ . xftn] gDa/ n]v]sf], lan gePsf], aLhs
gDa/ gePsf] cj:yfdf lbOPsf] d"No clej=lA s/ /fh:j vftfdf bflvnf ePsf] ;'lglZrt ul/g'kb+5 .
5. aLdf Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!@ df ?-!) nfveGbf a9Lsf] lgdf+0f sfo+
ubf+ d]l;g, cf}hf/ jf Knf06 nufotsf] aLdf u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . l8lehg sfof+no k;f+n] qmdfut
# sfo+sf] la8 8s'd]G6df k|f]lehgn ;ddf aLdfsf] Joj:yf ePsf]df ;Demf}tfdf x6fPsf] / l8lehg
sfof++no sfe|]knf~rf]sdf ^, uf]/vfdf @, bfFdf @, ;'v]+tdf !, 8f]6Ldf ^ / a}t8Ldf & 7]Ssfdf ?-$&
s/f]8, !& nfvsf] lgdf+0f sfo+sf] aLdf u/]sf 5}gg\ . l8lehg sfof+no sfe|]knf~rf]sn] ^, Onfdn]
$, df]/Ën] #, uf]/vfn] !#, h'Dnfn] %, af=s]n] $ tyf a}t8Ln] & lgdf+0f sfo+sf] Dofb yk ubf+ ?-%(
s/f]8 ^* nfvsf] lgdf+0f sfo+sf] aLdfsf] cjlw a9fPsf] b]lvPg . lgodfg';f/ aLdf ug]+ / lgdf+0f
sfo+sf] Dofb yk ubf+ aLdf cjlw yk ug]+ Joj:yfsf] kfngf ug'+ kb+5 .
6. sfnf] ;"rL Y l8lehg sfof+no, sf7df8f_}n] ;fF\nf k|fylds :jf:yo s]Gb| ejg lgdf+0f sfo+ ?-%
s/f]8 @^ nfv saf]n ug]+ Ps ;_o'Qm pkqmdaf6 u/fpg @)&!.&.!) df ;Demf}tf ePsf] b]lvof] .
;Demf}tfcg';f/ df]lanfOh];g k]ZsL pknaw u/fO;s]kl5 d'Vo ;fe]mbf/n] gSsnL sfuhft k];
u/]sf] 7x/ u/L sfof+non] @)&@.@.!( df 7]Ssf /2 u/L k'gM k|lt:kwf+af6 ?-% s/f]8 %( nfv
saf]n ug]+ csf]+ ;_o'Qm pkqmdaf6 sfo+ u/fpg @)&@.^.@$ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;flas 7]Ssf
eGbf ?-#$ nfv a9L bfloTj yk x'g] u/L gof= 7]Ssf ePsfn]] ;fj+hlgs vl/b P]g tyf lgodfjnL
cg';f/ lgdf+0f Joj;foLnfO+ sfnf] ;"rLdf /fVg sfof+non] n]vL k7fPsf]df ;fj+hlgs vl/b cg'udg
sfof+non] s'g} sf/afxL u/]sf] hfgsf/L ePg .
7. slG6Gh]G;L vr+Y sfof+non] ug]+ vr+sf] lx;fa b'?:t x'g'kb+5 . l8lehg sfof+no, Onfdn] ?-*#
nfv, wgs'6fn] ?-@ s/f]8 @( nfv, df]/Fn] ?-#* nfv, cf]vn9'ufn] ?-!* nfv, uf]/vfn] ?-(%
nfv, 8f]6Ln] ?-@^ nfv / a}t8Ln] ?-!^ nfv slG6Gh]G;Ldf vr+ n]v]sf]df 7]Ssfut cBfjlws
clen]v /fv]sf 5}gg\ . clen]v tof/ u/L n]vfk/LIf0fdf k]; x'g'kb+5 .
PsLs=t lhNnf :jf:yotkm+sf] ah]6df zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefusf]
@)&!.!@.@^ sf] kl/kqcg';f/ !-# k|ltzt sG6]Gh]G;L ljefun] clVtof/Ldf stf u/]sf]n] #-&)
k|ltztdfq l8lehg sfof+non] vr+ ug+ kfpg] Joj:yf 5 . l8lehg sfof+no, cf]vn9'ufn] ?-@ nfv,
sfe|]knf~rf]sn]] ?-@( nfv, ;'v]+tn] ?-#$ nfv, /f]Nkfn] ?-* nfv, 8f]6Ln] ?-!* nfv, k;f+n] ?-*
nfv / wg'iffn] ?-#& nfv a9L vr+ u/]sf]]n] c;'n ug'+kb+5 . o; ;DaGwdf ;fj+hlgs n]vf ;ldltn]
@)&@.(.#) df cfOGbf ;Ldfleq /xL vr+ ug]+ / a9L vr+ ePsf]df ;DalGwtaf6 c;'n ug]+ lg0f+o
u/] tfklg ;f]sf] sfof+Gjog ePsf] 5}g .
8. sfo+qmd th'+df / ljlgof]hgY ljz]if ef}lts of]hgf sfo+qmdcGtu+t of] jif+ ljleGg l8lehg
sfof+noaf6 ?-!% s/f]8 %# nfv vr+ ePsf] 5 . ljefucGtu+t l8lehg sfof+non] ljleGg dlGb/
kl/;/ ;'wf/ tyf dd+t, ;fd'bflos ejg lgdf+0f, ;fd'bflos lgdf+0f ;'wf/h:tf sfdsf nflu
clwsf_zdf ?-! nfvsf sfo+qmd :jLs=t u/L vr+ u/]sf 5g\ . lj:t=t 8«OF l8hfOg tyf ;j]+If0f
a]u/ ah]6 tyf sfo+qmd :jLs=t ug'+sf] :ki6 cfwf/ b]lvPg .
9. af]nkq ;RofOPsf] Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL @)^$, sf] lgod %([${ df af]nkq;DaGwL
sfuhft ;RofOPsf] jf s]/d]6 u/]sf]df ;f]sf] Joxf]/f af]nkqbftf jf lghsf] k|ltlglwsf] /f]xj/df
pNn]v u/L d'r'Nsf tof/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . l8lehg sfof+no, k;f+n] af/fl:yt /fdk"jf+ :jf:Yo
rf}sL ejg lgdf+0fsf] $ cfO6ddf ?- !! nfv, k;f+sf] dw'jg dyf]n :jf:yo rf}sL ejg lgdf+0fsf] !
cfO6ddf ?-!& nfv tyf lrtjgn] bfxfvfgL x]Nykf]i6 ejg lgdf+0fsf] !! cfO6ddf ?-!@ nfv
a9\g] u/L af]nkqsf] d"No;"rLsf] csdxndf pNn]v ul/Psf] cfO6dx?df cf]e//fOl6F u/L b/
170 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
;RofPsf] kfOof] . lgodadf]lhd d'r'Nsfdf s}lkmot pNn]v gePsf]df kl5 yk ug+ ldNg] b]lv_b}g .
o; ljifodf 5fglag u/L olsg x'g'kg]+ b]lvG5 .
10. yk bfloTj Y l8lehg sfof+no, sf7df8f}_n] uf]6Lv]n :jf:Yo rf}sL ejg lgdf+0f sfo+ ?-! s/f]8 !*
nfv @)^&.(.$ ;Dd ;DkGg ug+ Ps lgdf+0f Joj;foL;=u @)^^.#.@$ df ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 .
pQm lgdf+0f sfo+ ;DkGg u/fpg k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ nufpg] u/L @)&).^.* ;Dd Dofb yk ePsf]
5 . ;f] cjlwdf klg sfo+ ;DkGg gu/]sf]n] 7]Ssf tf]8L sfnf] ;"rLdf /fVg] / af=sL sfd cGo
k|lqmofaf6 ug]+ @)&!.!!.@) sf] lg0f+oadf]lhd k'gM af]nkqaf6 csf]+ Ps lgdf+0f Joj;foL;_u ?-!
s/f]8 @! nfvdf ;Demf}tf ePsf] b]lvof] . yk bfloTj / k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-&& nfv ;flas
lgdf+0f Joj;foL;_u c;'n ug]{ lg0f{o ePsf]n] pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
11. cw'/f] 7]SsfY b'jfsf]6 :jf:yo rf}sL lgdf+0fsf nflu ?-! s/f]8 @! nfv saf]n ug]+ Ps lgdf+0f
Joj;foL;_u l8lehg sfof+no, sf7df8f_}n] !* dlxgfdf sfo+;DkGg u/fpg @)^(.#.@* df ;Demf}tf
u/]sf] b]lvof] . lgdf+0f Joj;foLn] ut jif+;Dd ?-^& nfv e'QmfgL lnO;s]kl5 af=sL sfd gu/]sf]n]
@)&@.#.# df 7]Ssf tf]8\g] lg0f+o ePsf] 5 . hdfgt ?-!& nfv a}s;_u dfu u/]sf]df k|fKt ePsf]
5}g .
l8lehg sfof+no, wg'iffn] ^ k|fylds ljBfno ?-@ s/f]8 (! nfvdf @)^(.*.! ;Dd lgdf+0f
ug+ Ps lgdf+0f Joj;foL;_u @)^*.%.@ df ;Demf}tf u/]sf] b]lvG5 . lgdf+0f Joj;foLnfO+ @)&).!!.!(
;Dd ;DkGg sfo+sf] ?-%( nfv e'QmfgL eO;s]kl5 afFsL sfd ug+ rf;f] gb]vfPsf]n] sfof+non] $
jif+ cl3sf] df]lanfOh];g k]ZsLdWo] ?-$* nfv c;'n u/L bflvnf u/]sf] b]lvof] . ;fj+hlgs vl/b
lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! cg';f/ k"j+lgwfl/t Ifltk"lt+ ?-@( nfv tyf af=sL k]ZsL ?-* nfv
c;'n u/L afFsL sfd ;DkGg u/fpg'kb+5 .
12. c;'n ug'+kg]+ Y sfof+non] ;Demf}tfsf zt+adf]lhd lan /sd e'QmfgL ug'+kb+5 . zx/L ljsf; tyf
ejg lgdf+0f ljefu / cGtu+t l8lehg sfof+no !% n] lgdf+0f Joj;foL tyf pkef]Qmf ;ldltnfO+
gfkL ljj/0feGbf a9L kl/df0fsf], ;Demf}tfeGbf a9L b/df / lan e/kfO+eGbf a9L ?-#) nfv gkfpg]
e'QmfgL u/]sf] 5 . of] /sd c;'n ug'+kb+5 . ;fy} sfo+;Dkfbg hdfgt hkmtsf] ?-#$ nfv /fh:j
bflvnf gu/L w/f}6Ldf /fv]sf] / clu|ds/ bflvnf gu/]sf] ?-( nfv;d]t ?-$# nfv /fh:j bflvnf
ug'+kb+5 .
13. lana]u/ e''QmfgL Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #^ df s'g} /sdsf] e'QmfgL lb_bf
/Lt k'u] jf gk'u]sf] hf=r ug'+kg]+ Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefucGtu+t ljleGg
* l8lehg sfof++non] lgdf+0f Joj;foLnfO+ k|f]lehgn;dsf] ?kdf aLdfsf] k|df0f, k|of]uzfnf k/LIf0f
tyf lgdf+0fcg';f/sf] gS;f lan ;_nUg gu/]sf] cj:yfdf ?-$# nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . lgod
ljk/Lt e'QmfgL ePsf] /sd c;'n x'g'kb+5 .
14. k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt++Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df lgdf+0f Joj;foLsf]
l9nfOsf] sf/0fn] tf]lsPsf] Dofbdf sfo+ ;DkGg ug+ g;s]df k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ c;'n ug'+kg]+
Joj:yf 5 . zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefu / cGtu+t !! l8lehg sfof+non] lgdf+0f sfo+df
l9nfO+ u/]afkt ljleGg lgdf+0f Joj;foLaf6 ?-# s/f]8 @% nfv c;'n ug]+ lg0f+o u/]sf]df ?-@^
nfvdfq c;'n eO+ ?-@ s/f]8 (( nfv afFsL /x]sf] 5 . k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ /sd c;'n ug'+kb+5 .

vfg]kfgL tyf 9n lgsf; ljefu


15. slG6Gh]G;L Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df ;fntdfdkl5 af_sL /sd lkmtf+
bflvnf ug]+ Joj:yf 5 . ljefun] dftxt If]qLo cg'udg tyf ;'kl/j]If0f sfof+no, lhNnfl:yt

171 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg/;jl8lehg sfof+noaf6 k'_hLut vr+sf] slG6Gh]G;L @ k|ltztn] ?-&
s/f]8 !! nfv k|fKt u/]sf] dWo] ?-% s/f]8 #* nfv vr+ eO+ af_sL /x]sf] ?-! s/f]8 &# nfv
;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
16. c;'n ug'+kg]+ Y sfof+non] ;Demf}tfsf zt+adf]lhd lan /sd e'QmfgL ug'+kb+5 . vfg]kfgL tyf 9n
lgsf; ljefunufot l8lehg tyf ;jl8lehg sfof+no @$ n] lgdf+0f Joj;foLnfO+ gof= cfO6d yk
u/]sf]df d"Noj=lA lbPsf], k/fdz+bftfnfO+ gu/]sf] sfdsf] e'QmfgL lbPsf], ;jf/L;fwg vl/b ubf+
laneGbf a9L e'QmfgL u/]sf], nfut ;fem]bf/Lcg';f/ pkef]Qmf ;ldltn] Joxf]g'+kg]+ /sd sfof+non]
Joxf]/]sf], gfkL lstfadf plNnlvt kl/df0f tyf laneGbf a9L kl/df0fsf e'QmfgL] u/]sf] h:tf
sf/0fn] ?-@* nfv gkfpg] e'QmfgL u/]sf] b]lvPsf] 5 . lgod ljk/Lt e'QmfgL ePsf] /sd c;'n
x'g'kb+5 .
17. cfof]hgf :jLs=lt Y :yfgLo :jfoQ zf;g lgodfjnL, @)%^ sf] lgod !(( df lhNnf kl/ifb\n]
:jLs=t u/]sf cfof]hgfnfO+ k|fyldstf ;fy ;~rfng ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ n]vfk/LIf0fdf
pknaw ePsf] ljj/0f cg';f/ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg/ ;jl8lehg sfof+no l;Gw'nL, b}n]v,
s}nfnLnufot ( sfof+non] lhNnf kl/ifb\af6 :jLs=t gePsf *! cfof]hgfdf ?-@ s/f]8 *& nfv
vr+ u/]sf] b]lvof] . lhNnf kl/ifb\af6 :jLs=t geO+ ljefuaf6 cfof]hgf ;~rfng ug+ clVtof/L lbg'
lgodfjnL cg's"n b]lv_b}g .
18. d'xfg ljjfb Y vfg]kfgL gLlt, @)^! cg';f/ of]hgf ;~rfng k"j+ d'xfg btf+nufotsf sfo+ ;DkGg
ug'+kb+5 . vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no, ;NofgcGt+ut yf/df/] vfg]kfgL cfof]hgf
@)^^/^& b]lv ?-@ s/f]8 () nfvsf] nfutdf ;DkGg x'g] u/L ;~rfng x'=b} cfPsf]df d'xfg;DaGwL
ljjfbsf sf/0f of] jif+b]lv lgdf+0f sfo+ /f]lsPsf] 5 . pQm cfof]hgfdf xfn;Dd hg;xeflutf ;d]t
?-*@ nfv vr+ ePsf] 5 . vfg]kfgLsf] d"n;DaGwL ljjfb 6'uf] nufO+ lgdf+0f sfo+ ;DkGg ug'+kb+5 .
19. pkef]Qmf ;ldlt Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod (& df ?-^) nfv;Ddsf] lgdf+0f
sfo+ pkef]Qmf ;ldlt jf nfeu|fxL ;d'bfoaf6 u/fpg;Sg], pkef]Qmf ;ldltn] Joxf]g]+ /sd pNn]v
ug'+kg]+ / vr+ ;fj+hlgs ug'+kg]+ cflb Joj:yf 5 . tT;DaGwdf b]lvPsf s]xL Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
19.1 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no ;'g;/L, vf]6fFnufot !@ n] ?-^) nfveGbf a9L nfut
cg'dfg ePsf ?-# ca+ ^* s/f]8 %@ nfv nfutsf !@^ of]hgfsf] sfo+ pkef]Qmf ;ldltaf6 u/fO+
of] jif+ ?-@$ s/f]8 $& nfv vr+ u/]sf] kfOof] . To;}u/L /fd]5fk tyf bfr'+nfn] ?-() nfv nfut
cg'dfg ePsf hl6n k|s=ltsf ;_/rgf ePsf] kfgL 6}_sL lgdf+0f;DaGwL sfo+ pkef]Qmf ;ldltaf6
u/fPsf] b]lvG5 . lgodn] tf]s]eGbf a9Lsf] / hl6n k|s=ltsf sfo+ pkef]Qmf ;ldltaf6 u/fpg'
lgod;Ddt b]lv_b}g .
19.2 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ ;jl8lehg sfof+no, vf]6fFn] vfgL8f_8f vfg]kfgL pkef]Qmf ;/;kmfO+ ;ldlt,
vfNn]nfO+ of]hgf lgdf+0f ug+ ?-! s/f]8 !@ nfvsf] ;Demf}tf u/L ?-*) nfv e'QmfgL u/]sf] 5 .
tf]lsPsf] ;LdfeGbf a9Lsf] sfo+ nfut cg'dfg;Dd tof/ gu/L ;Demf}tf ug'+ / e'QmfgL lbg'
lgodfjnL ljk/Lt b]lvPsf] 5 .
19.3 vfg]kfgL tyf 9n lgsf; ljefun] ljleGg lhNnfdf x}08kDk h8fg tyf Kn]6kmd+ lgdf+0fsf] nfut
cg'dfg tof/ ubf+ pkef]Qmf ;ldltn] Joxf]g]+ hg;xeflutfafktsf] c_z;d]t ;dfj]z u/L tof/
u/]sf]df x}08kDk h8fgtkm+ ?-! s/f]8 !$ nfv tyf vfg]kfgL k|0ffnL lgdf+0ftkm+ ?-@% nfvsf]
hg;xeflutfsf] sfd pkef]Qmfaf6 ;DkGg u/fPsf] 5}g . pkef]QmfnfO+ cfkgf] c_zsf] sfo+ gu/fO+
g]kfn ;/sf/sf] c_zsf] dfq e'QmfgL ug'+ lgodfjnL ljk/Lt b]lvG5 .

172 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
19.4 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no, nlntk'/, :ofFhfnufot * sfof+non] pkef]Qmf ;ldltnfO+
?-!@ s/f]8 %# nfv e'QmfgL u/]sf]df pkef]Qmf ;ldltn] lgdf+0f sfo+sf] vr+ ;fj+hlgs u/]sf 5}gg\ .
vr+nfO+ ;'lglZrt / kf/bzL+ ug+ lgodsf] kfngf ul/g'kb+5 .
20. nfut cg'dfg Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf % df ;fj+hlgs lgsfon] vl/b ug+ nfut
cg'dfg :jLs=t ug+'kg]+ Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvg cfPsf s]xL Joxf]/f lgDgfg';f/ 5gM
20.1 n]vfk/LIf0fdf k|fKt ePsf] ljj/0fcg';f/ vfg]kfgL tyf 9n lgsf; ljefu dftxtsf ( sfof+non]
?-# ca+ &* s/f]8 && nfv nfut cg'dfg ePsf && of]hgfsf] d"n nfut cg'dfg :jLs=t gu/fO+ of]
jif+sf] ?-!$ s/f]8 (@ nfv;d]t ?-$! s/f]8 !! nfv vr+ u/]sf 5g\ . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn]
@)&@.^.@ df # dlxgfleq nfut cg'dfg :jLs=t u/fO+ sfd u/fpg lbPsf] lgb]+zg kfngf ug'+kb+5 .
20.2 ljefun] lhNnfx?df ;f]nf/ kDk h8fg / l8k6\o'aj]n;DaGwL sfo+sf] gD;+ :jLs=t gu/L nfut
cg'dfg tof/ u/]sf] b]lvof] . of] jif+ ljefun] * lhNnfdf !$ ;f]nf/ kDk h8fg u/fO+ ?-@ s/f]8
@$ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . lgodfjnLsf] Joj:yf cg';f/ gD;+ :jLs=t u/fO+ sfo+ ug'+kb+5 .
20.3 vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ ;j l8lehg sfof+no, hfh/sf]6n] d"n nfut cg'dfg ;_zf]wg gu/L ^
vfg]kfgL cfof]hgfdf ?-!@ nfv vr+ u/]sf] 5 . To;}u/L vf]6fFn] nfut cg'dfg g} tof/ gu/L @%
pkef]Qmf ;ldlt;_u ;f]em} ;Demf}tf u/L of] jif+ ?-# s/f]8 #$ nfv e'QmfgL u/]sf]] b]lvof] . nfut
cg'dfg;Dd tof/ gu/L ;Demf}tf ug'+ / e'QmfgL lbg' P]g ljk/Lt 5 .
21. aLdf Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!@ df ?-!) nfveGbf a9L d"Nosf] lgdf+0f
sfo+ ubf+ lgdf+0f sfo+, lgdf+0f ;fdu|L / sfdbf/sf] aLdf u/fpg'kg+] Joj:yf 5 . of] jif+ ;sng ePsf]
ljj/0fcg';f/ vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg/;jl8lehg sfof+no pbok'/, ?kGb]xL, tgx'=nufot !#
n] ?-@& s/f]8 %! nfv nfutsf] $@ 7]Ssfsf] aLdf u/fPsf] b]lvPg . o;}u/L emfkf, eQmk'/, ndh'F,
/ gjnk/f;Ln] ;Demf}tf u/]sf] !! 7]Ssfdf lgdf+0f Joj;foLn] lan ckm SjflG66Ldf aLdfafkt ?-!%
nfv pNn]v u/] tfklg aLdf u/fPsf] kfOPg . lgoddf ePsf aLdf;DaGwL Joj:yf kfngf u/L
;Defljt hf]lvd Go"g ul/g'kb+5 .
22. s/ aLhs Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$ df d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf] k|To]s
kmd+n] d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] cg';"rL–% adf]lhdsf] 9f_rfdf l;nl;n]af/
gDa/;lxtsf] lk|G6]8 aLhs hf/L ug'+kg]+ Joj:yf 5 . vfg]kfgL tyf 9n lgsf; ljefunufot !#
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg ;jl8lehg sfof+non] /Ltk"j+ssf] s/ aLhslagf ?-!% nfv d"No
clej=lA s/ e'QmfgL lbPsf 5g\ . xftn] gDa/ n]v]sf], lan gePsf], aLhs gDa/ gePsf] cj:yfdf
lbOPsf] d"No clej=lA s/ /fh:j vftfdf bflvnf ePsf] ;'lglZrt x'g] cj:yf gb]lv_bf o; k|sf/sf]
sfo+df lgoGq0f u/L pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
23. df}Hbft Y g]kfn ;/sf/ [;lrj:t/{ sf] @)^@.!!.* sf] lg0f+o / vfg]kfgL tyf 9n lgsf; ljefusf]
@)^#.!.# sf] kl/kqfg';f/ kfOk tyf lkml6ª;÷cf}hf/ vl/b ug+] ;DaGwdf ut ljutsf] df}Hbftsf]
pkof]u ug+] / cTofjZos ePdf dfq vl/b ug'+kg+]df lhNnfdf ;~rflnt vfg]kfgL cfof]hgfx?sf
nflu kfOk vl/b ubf+ :jLs=t jflif+s sfo+qmddf plNnlvt kl/df0feGbf a9L vl/b ug]+ ;fy} k'/fgf]
df}Hbftsf] pkof]u gu/L k'gM df}Hbftdf /xg] u/L vl/b u/]sf] kfOof] . of] jif+sf] cGtdf bfF,
gjnk/f;L, sf:sLnufot #& sfof+nodf ?-@% s/f]8 !! nfv d"Nosf kfOk tyf #! sfof+nodf ?-!)
s/f]8 d"Nosf lkml6Ë; df}Hbftdf /x]sf] kfOof] . ljefusf] lg0f+o / lgb]+zg kfngf x'g'kb+5 .
24. cw'/f] cfof]hgf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ df :jLs=t cfof]hgf sfof+Gjog
ug+ nfut cg'dfg / ;f]cg';f/ jflif+s sfo+qmd lglZrt u/L ;f]xL cfwf/df jflif+s ah]6 tof/ ug+'kg]+
Joj:yf 5 . vfg]kfgL tyf ;/;kmfO l8lehg tyf ;j l8lehg sfof+noaf6 sfof+Gjogdf NofPsf
173 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
of]hgfx?dWo] nfut cg'dfgsf] t'ngfdf kof+Kt ah]6 ljlgof]hg gePsf] sf/0f @)%).%! b]lv
@)^$.^% ;Dddf z'? eO+ ;DkGg gePsf s]xL lhNnfsf of]hgfx?sf] l:ylt b]xfocg';f/ 5M
[?- nfvdf{
of]hgf of] jif+;Ddsf] of]hgf of] jif+;Ddsf]
lhNnf z'? jif+ nfut cg'dfg lhNnf z'? jif+ nfut cg'dfg
;_Vof vr+ ;_Vof vr+
Onfd 3 2064/65 1695 529 jfUn'F 3 2055/56 1070 650
sfe|]knfGrf]s 7 2062/63 3317 1429 jf=s] 1 2063/64 511 315
dsjfgk'/ 2 2064/65 854 664 s}nfnL 1 2057/58 554 418
tgx'= 1 2064/65 534 290 bfr'+nf 1 2064/65 286 123
gjnk/f;L 1 2062/63 699 562 a}t8L 1 2064/65 186 150
kj+t 4 2063/64 1987 551 wflbF 5 2050/51 1832 764

vfg]kfgL of]hgfx?sf] nflu kof+Kt ah]6 ljlgof]hg gx'_bf ;dodf of]hgf ;DkGg geO+
ck]lIft k|ltkmn k|fKt gx'g] l:ylt b]lvPsfn] ;dod} of]hgf ;DkGg x'g] u/L ah]6 Joj:yf x'g'kb+5 .
25. ;~rfng gePsf] of]hgfY vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no, k;f+n] lgdf+0f u/]sf ! nfv
ln6/ Ifdtfsf !) cf]e/x]8 6}_sLsf] lgdf+0f sfo+ @)^!/^@ b]lv @)&!/&@ ;Dd ;DkGg ePsf] b]lvof] .
l8kaf]l/F, cf]e/x]8 6}_sL, sfof+no tyf zf}rfno ejgnufotsf] k"jf+wf/ lgdf+0fsf sfo+ k"/f eP
tfklg @ of]hgf cf_lzs ?kdf ;~rfng eO+ af=sL cfof]hgf ;~rfng x'g ;s]sf] 5}g . k|fKt
ljj/0fcg';f/ & of]hgfsf] cf]e/x]8 6}_sL lgdf+0fdfdfq ?-@ s/f]8 $# nfv vr+ ePsf] 5 .
pkef]Qmfsf] ;xeflutf ;d]t /xg] ljt/0f, kfOknfOg / ljB'tLs/0fsf] sfo+ af=sL /x]sf]n] of]hgf
;~rfng x'g g;s]sf] sfof+non] hjfkm lbP tfklg s/f]8f}_ nufgL eO;s]sf of]hgf ;~rfng gx'=bf
vfg]kfgL ljt/0f ug]+ ;/sf/sf] p2]Zo k|flKt geO+ nufgL v]/ uO/fv]sf] cj:yf b]lvG5 .
26. sfo+;Dkfbg hdfgt Y of] jif+ Vffg]kfgL tyf ;/;kmfO l8lehg/;jl8lehg sfof+no kfNkf, ?kGb]xL,
af=s]nufot !@ n] #! 7]Ssfdf ?-! s/f]8 @( nfvsf] ! dlxgfb]lv ! jif+ 36L cjlwsf] hdfgt
:jLsf/ u/]sf] b]lvof] . 36L cjlwsf] hdfgt :jLsf/ ug'+ ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf]
lgod !!)[${ ljk/Lt b]lvPsf] 5 .
27. l8k6\o'aj]n Y vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no, slknj:t'n] a'9L vfg]kfgL of]hgfsf] lgdf+0f
sfo+ ug+ ?-$& nfv saf]n ug]+ Ps lgdf+0f Joj;foL;=u ;Demf}tf u/]sf] kfOof] . l8kaf]l/F ubf+ @$*
ld6/;Dd kfgL ;tx ge]l6P tfklg ?-#% nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvG5 . ;Demf}tfg';f/ of]hgf c;kmn
ePdf af]/xf]n si6dfq Joxf]g'+kg]+df df]lanfOh];g, l8df]lanfOh];g tyf ;fO+6 8]enkd]06 vr+;d]t
Joxf]/]sf]n] ?-* nfv c;'n ug+'kg]+ b]lvG5 .
28. ljkb Joj:yfkg Y of] jif+ e"sDkaf6 Iflt ePsf vfg]kfgL ;_/rgfsf] dd+t ;Def/ tyf lzlj/df
vfg]kfgL Joj:yfnufotsf sfo+ ug+ ljefunufot !$ lhNnfsf vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg/
;jl8lehg sfof+nosf] nflu zx/L ljsf; dGqfnoaf6 ?-!) s/f]8 / l;Gw'kfNrf]s lhNnfsf] nflu
lhNnf ljsf; ;ldltaf6 ?-%% nfv pknaw u/fPsf] b]lvof] . ljkb Joj:yfkgdf ?-^ s/f]8 ^%
nfv vr+ u/L ?-# s/f]8 () nfv lkmtf+ u/]sf] 5 .

clwsf/ ;DkGg afudtL ;Eotf PsLs=t ljsf; ;ldlt


29. cfof]hgf ;~rfngY cfof]hgfsf] s'n nfut ?-!$ ca+ (* s/f]8 (! nfvdWo] @)&!.&@ ;Dd ?-$
cj+ !% s/f]8 @$ nfv vr+ ePsf] 5 . s'n nfutsf] t'ngfdf xfn;Ddsf] vr+ @&-&) k|ltzt eP
tfklg ef}lts k|ult @@-)@ k|ltzt ePsf] 5 . cfof]hgfsf s'n lqmofsnfkdWo] h}ljs ljljwtf /
hnfwf/sf] ;_/If0f, ljs]lGb|t kmf]xf]/ kfgL k|zf]wg s]Gb|x? lgdf+0f, gbL lsgf/df afpG8\L kvf+n
lgdf+0f, ;'Gb/L3f6df kmf]xf]/ kfgL k|zf]wg s]Gb| lgdf+0f ug]+ h:tf ?-$ ca+ (* s/f]8 @# nfv
174 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
nfutsf ljleGg !) lqmofsnfksf] xfn;Dd sfof+/De x'g ;s]sf] 5}g . ljut !( jif+df @@-)@ dfq
ef}lts k|ult ePsf] cj:yfdf af_sL ( jif+df &&-(* k|ltzt lqmofsnfk ;DkGg x'g] cj:yf b]lv_b}g .
;dod} sfd ;DkGg gx'_bf nfut a9\g] / ck]lIft k|ltkmn k|fKt gx'g] b]lvPsf]n] :ki6 sfo+of]hgf agfO+
;dod} sfd ;DkGg x'g] u/L cfof]hgf ;~rfng ug'+kb+5 .
30. hUuf clwu|x0f Y u'x]Zj/Lb]lv uf]s0f+ Jof/]h;Dd afudtL gbL lsgf/sf] k"j+ / klZrd b'a}kltsf]
%*%Y$Y&Y@ /f]kgL hUuf clwu|x0f ug+ @)%# b]lv @)^* ;Dd ljleGg ldltdf ;fj+hlgs ;"rgf
k|sfzg u/]sf] b]lvG5 . ;f]dWo] @*Y^Y)Y@ hUufsf] d'cfahf @)^).!.!( b]lv lgwf+/0f x'g ;s]sf]
5}g . ljutb]lvg} ;ldltn] k|fKt u/]sf] hUuf, afudtLsf] axfj If]q lgwf+/0fkl5 psf; ePsf] hUuf,
k|fKt x'g af_sL hUuf / hUuf ;tfegf+sf] clen]v /fv]sf] b]lv_b}g . To;}u/L ;ldltsf] gfddf k|fKt
ePsf] hUufwgL btf+ k|df0fk'hf+sf] cBfjlws clen]v /fv]sf] 5}g . clen]v cBfjlws ug]+ sfo+ z'?
ePsf] hjfkm k|fKt ePsf] 5 .
31. cw'/f] 7]SsfY ;ldltn] ltnu_ufb]lv l;gfd_un / l;gfd_unb]lv ldgejg;Dd 9n, ;8s tyf gbL
t6aGw lgdf+0f sfo+ ug+ b'O+ 7]Ssfsf lgdf+0fJoj;foL;_u @)^^.#.!) df ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . pQm
b'a} 7]Ssfsf] z'? ;Demf}tf d"No ?-@^ s/f]8 ^^ nfv ePsf]df e]l/P;g cfb]zaf6 7]Ssf cs ?-@(
s/f]8 * nfv sfod ePsf]df xfn;Dd ?-!( s/f]8 $( nfv e'QmfgL ePsf] 5 . b'a} lgdf+0f
Joj;foLsf] Dofb @)&@.(.!# / @)&@.#.#! ;Dd yk ePsf]df tTkZrft\ yk ePsf] 5}g .
;Demf}tfcg';f/sf] lgdf+0f sfo+ ;DkGg u/fpg'kb+5 .
32. a9L e'QmfgL Y lgdf+0f Joj;foLn] u/]sf] sfdsf] cfwf/df gfk hf_r u/L e'QmfgL lbg'kb+5 . of] jif+ ^
7]Ssfaf6 lgdf+0f sfo+afkt e'QmfgL lbPsf] dWo] a9L kl/df0f / bf]xf]/f] e'QmfgLsf sf/0f ?-!@ nfv
c;'n ug'+kg]+ b]lvPsf]df n]vfk/LIf0fs} qmddf ?-# nfv c;'n e} /fh:j bflvnf ePsf] 5 . af=sL
/x]sf] ?-( nfv c;'n ug'+kb+5 .
33. k/fdz+ ;]jf Y afudtL ;'wf/ cfof]hgfcGt+ut hn ;_/If0f, d'xfg ;_/If0f, gbLsf] jftfj/0fLo tyf
;f}GboL+s/0fnufotsf sfo+ ug+ Pl;ofnL ljsf; a}ssf] C0f tyf cg'bfg ;xfotfdf cfof]hgf
;~rfng /x]sf] 5 . cfof]hgf / k/fdz+bftfaLr % jif+sf]nflu @)&!.#.!@ df ?-#@ s/f]8 %^
nfvsf] ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . g]kfn ;/sf/ / Pl;ofnL ljsf; a}saLr ePsf] ljQLo ;Demf}tf /
k|f]h]S6 P8\ldlg:6\]zg d]g'cncg';f/ a}sn] g} k/fdz+bftf 5gf}6 u/L jftf+ tyf ;Demf}tf ug+
cfof]hgfnfO+ hfgsf/L u/fPsf] b]lvof] . cg'bfg tyf C0f ;Demf}tfdf bft= lgsfon] sfof+Gjog ug]+
Joj:yf /fVg' pko'Qm b]lvPg .

cfof]hgf sfof+Gjog lgb]+zgfno


34. e]l/P;ga]u/ e'QmfgL Y ;'Gb/Lhnb]lv dxf_sfn rf}/;Ddsf] (-^ ls-ld- b"/Ldf vfg]kfgLsf] yf]s
lat/0f k|0ffnLsf nflu !$)) Pd- Pd- sf] kfOk cfk"lt+ tyf h8fg ug]+ sfo+df @)&@.&.!^ sf]
lg0f+oaf6 t];|f] e]l/P;g :jLs=t u/L ;Demf}tf cs ?-! ca+ @# s/f]8 ( nfv sfod u/]sf] 5 .
e]l/P;g cfb]z # :jLs=t x'g'k"j+ g} e]l/P;g cfb]z # df sfod ePsf] eGbf df6f] vGg], kfOk
sfdnufot $ cfO6ddf a9L kl/df0f sfo+ u/]sf] b]vfO+ ?-#% nfv e'QmfgL eO;s]sf] 5 . sfd g}
gePsf] cj:yfdf e'QmfgL ePsf] /sd c;'n x'g'kb+5 .
35. bf]xf]/f] e'QmfgL Y vfg]kfgL pTkfbg ;'wf//j=l4 sfo+qmdcGt+ut sf7df8f}_sf ljleGg :yfgdf 6\o'aj]n
tyf kfgL k|zf]wg s]Gb| lgdf+0ffy+ cfof]hgfn] @ n6df ljefhg u/L ?-!* s/f]8 !# nfvsf] ;Demf}tf
u/]sf] 5 . lgdf+0f Joj;foL;_u ePsf] ;Demf}tfdf k|To]s /lgF lanaf6 #% k|ltzt df]lanfOh];g
k]ZsL stL ug]+ pNn]v ePcg';f/ ut jif+ n6 g_ ! sf] gjf}_ lansf] ?-() nfv e'QmfgLdf ?-#% nfv
/f]Ssf u/]sf]df ;d]t ;f] /sdsf] k]ZsL, w/f}6L, clu|d s/ / lgdf+0f Joj;foL sf]if stL ul/Psf] ?-!$
175 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
nfv of] jif+ bzf}_ ljnaf6 e'QmfgL u/]sf]] 5 . gjf}_ lanaf6 36fOPsf] k]ZsL k'gM sfod ePsf] 5}g .
To;}u/L w/f}6L, s/ / sf]if stL /sd vr+ hlg;s]sf]n] bf]xf]/f] e'QmfgL ePsf] ?-!$ nfv c;'n
x'g'kb+5 .
To;}u/L n6 g_ @ cGtu+t ?-$( nfvsf] !@ cf} lan k]z ePsf]df ;f] landf !! cf_} lansf]
a9L stL ul/Psf] k]ZsL ?-!( nfv lx;fa ldnfg u/]sf] pNn]v u/L ?-^* nfv vr+ n]v]sf] 5 . t/
!! cf} landf k]ZsL a9L stL ePsf] gb]lvPsf] x'_bf bf]xf]/f] vr+ n]lvPsf] ?-!( nfv c;'n x'g'kb+5 .
36. cfly+s bfloTjY pkTosfsf ljleGg !% :yfgdf 6\o'aj]n tyf kfgL k|zf]wg s]Gb| lgdf+0f ug]+ sfo+
7]Ssf g_ )@/^ aL df e]l/P;g ubf+ lgb]+zgfnon] gof_ cfO6d tyf z'? ;Demf}tfdf ;dfj]z ePsf
kl/df0fsf] @% k|ltzteGbf a9L ePsf cfO6d tyf s'n ;Demf}tf /sdsf] ! k|ltzteGbf a9L d"No
ePsf cfO6dx?sf] nflu gof_ b/ lgwf+/0f u/]sf] 5 . pQm gof_ b/ nfu" ePsf cfO6dx?sf] s'n
/sddf lgdf+0f Joj;foLn] af]nkqdf z'?df k|:tfj u/]sf] #^ k|ltzt 5'6 lnPsf] 5}g . gof_ cfO6d
tyf gof_ b/ nfu" ePsf cfO6dsf] b/df 5'6 x'g] jf gx'g] ;DaGwdf ;Demf}tfdf s]xL pNn]v u/]sf]
5}g . b'O+ n6df e]l/P;gsf] s'n ?-@ s/f]8 #) nfv /x]sf]df 5'6 k|:tfj nfu" gx'g] ?-$ s/f]8 (*
nfv cyf+t\ s'n e]l/P;g /sdeGbf ?-@ s/f]8 ^* nfv 5'6 nfu" gx'g] gof_ cfO6dx?sf] d"No a9L
u0fgf u/]sf] sf/0faf6 z'? ;Demf}tf /sddf ;d]t plNnlvt 5'6 /sd k|fKt gx'g] cj:yf l;h+gf
ePsf] b]lvPsf] 5 . e]l/P;g /sdeGbf a9L u0fgf u/]sf] pQm 5'6 k|:tfj nfu" gx'g] ?-@ s/f]8 ^*
nfvdf k|fKt x'g'kg]+ 5'6 /sd ?-(^ nfv ;DalGwt lgdf+0f Joj;foLaf6 c;'n x'g'kb+5 .
37. sfddf l9nfO+ Y lgb]+zgfnon] sf7df8f}_ pkTosfsf ljleGg @) :yfgdf l8k6\o'aj]n l8\lnF tyf
h8fg / s]xL :yfgdf kfOk nfOg lj:tf/sf] sfo+ @)&!.%.@@ leq ;DkGg ug+ @)&).#.@# df ?-@%
s/f]8 (& nfvsf] ;Demf}tf u/]sf]df of] jif+ ?-^ s/f]8 #@ nfv e'QmfgL ePsf] 5 . lgdf+0fJoj;foLnfO+
l8k6\o'aj]n l8\lnFsf] nflu ;fO6 pknaw u/fpg g;s]sf], lbPsf] :yfg km/s k/]sf], l8\lnF ug]+
7fp=sf] cefj ePsf], :yfgLo cj/f]w h:tf sf/0f b]vfO+ k6s k6s u/L $^@ lbg [z'? ;Demf}tf
cjlwsf] !!) k|ltzt{ yk u/]sf] 5 . lgdf+0f cjlwsf] Dofb yk eP tfklg xfn ;Dd & l8k6\o'aj]n
l8\lnF sfo+dfq ePsf] 5 .
sf7df8f}_ pkTosfsf ljleGg If]qdf gg\l/e]Go" jf6/sf] k|efjsf/L Joj:yfkg tyf ljt/0f
k|0ffnL ;'wf/ sfo+sf nflu lgdf+0fJoj;foL;=u # jif+leq sfo+;DkGg ug+ @)&).&.@) df ?-@ ca+ !
s/f]8 $^ nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df of] jif+;Dd ?-^@ s/f]8 #% nfv vr+ ePsf] 5 . ;Demf}tfdf
ljleGg ;fOhsf !! xhf/ ^&# ld6/ kfOk cfk"lt+ ePkl5 %) k|ltzt e'QmfgL kfpg] Joj:yf
ePcg';f/ ?-@) s/f]8 %& nfv e'QmfgL ePsf] 5 . ;Demf}tfsf] %) k|ltzteGbf a9L ;do JotLt
eO;s]sf] cj:yfdf 6\]Gr PS;fe];gsf] sfo+ s]jn &*% ld6/ cyf+t\ kfOksf] ^-&@ k|ltzt dfq sfo+
ePsfn] ;do tyf nfut a9\g hfg] b]lvPsf] 5 .
38. vl/b / hf]8fOdf cGt/ Y sf7df8f}_ pkTosfdf vfg]kfgL ljt/0f k|0ffnL ;'wf/Y! sf] nflu lgdf+0f
Joj;foL;=u &#) lbgleq sfo+ ug+ @)&).!!.@& df ?-! ca+ ^% s/f]8 ^! nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df
of] jif+;Dd ?-@! s/f]8 @$ nfv e'QmfgL ePsf] 5 .
vl/b ;Demf}tfdf kfOk cfk"lt+ ePkl5 %) k|ltzt, h8fg u/]kl5 #) k|ltzt / k/LIf0f
u/]kl5 @) k|ltzt e'QmfgL kfpg] pNn]v ePcg';f/ of] jif+;Dd % xhf/ *@( ld6/ kfOk cfk"lt+
ePsf] b]vfO+ ?-!^ s/f]8 (@ nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . vl/b ePsf] dWo] ! xhf/ *#& dL6/ kfOk
h8fg eO+ ?-! s/f]8 ** nfv dfq vr+ ePsf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ ^^ k|ltzt ;do JotLt
eO;s]sf] cj:yfdf #!-%) k|ltzt dfq kfOk h8fg ePsf] 5 eg] vr+sf] t'ngfdf !@-*@ k|ltzt
dfq lgdf+0f sfo+ ePsf]n] k|ultsf] :t/ Go"g /x]sf] 5 .

176 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
d]nDrL vfg]kfgL ljsf; ;ldlt
39. nfut tyf vr+ Y ;g\ @))* df z'? nfut cd]l/sL 8n/ #!&-# ldlnog /x]sf] cfof]hgfsf] nfut
@)&! d_;L/;Dddf j=l4 eO+ cd]l/sL 8n/ #%% ldlnog k'u]sf] 5 . ;ldltcGtu+t d]nDrL vfg]kfgL
pkcfof]hgfY! sf] nfut ?-@# ca+ $% s/f]8 *& nfv [cd]l/sL 8n/ @*&-% ldlnog{ dWo] of]
jif+;Dd g]kfn ;/sf/ / cGo bft= lgsfosf] nufgLdf lgDgfg';f/ ?-!$ ca+ &@ s/f]8 $) nfv vr+
ePsf] 5 .
[?- nfvdf{
qm-;_- ;|f]tut ljj/0f /sd If]qut vr+ /sd vr+ k|ltzt
!- g]kfn ;/sf/ 4,92,67 d'cfJhf Ifltk"lt+ 92,34 6.27
@- hfOsf 2,07,53 sfo+;~rfng vr+ 53,25 3.62
#- P-8L-aL-C0f 5,03,56 ef}lts ;_/rgf lgdf+0f 9,35,74 63.55
$- gf]/f8 72,24 ;jf/L;fwg 3,88 0.26
%- l;8f 7,42 k/fdz+ ;]jf 3,74,81 25.46
^ Pg-l8-Pkm 81,42 ;'/Iff vr+ 12,38 0.84
& P-8L-jL-[k|fljlws ;xfotf{ 8,88 - -
*- cf]k]s C0f 98,68 - -
hDdf 14,72,40 14,72,40 100.00
of] jif+;Ddsf] s'n vr+dWo] ef}lts ;_/rgf lgdf+0fdf ^#-%%, k/fdz+ ;]jfdf @%-$^, hUuf
d'cfahfdf ^-@&, sfo+;~rfngdf #-^@, ;'/Iff vr+df )-*$ / ;jf/L;fwg/pks/0fdf )-@^ k|ltzt
vr+ u/]sf] b]lvG5 . cfof]hgfsf] ;|f]t Joj:yf cg';f/ clws vr+ x'g] If]q l;len js\+;df &(-*(,
k/fdz+ ;]jfdf !!-)^, ;fdflhs jftfj/0fLo ;xof]udf %-(# / k|zf;lgs vr+df #-!@ k|ltzt x'g]
pNn]v ePklg d'Vo ;_/rgfsf] lgdf+0f vr+eGbf k/fdz+ ;]jfnufot cGo ;xfos sfo+df clws vr+
ePsf] b]lvG5 .
40. w/f}6L Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^* df w/f}6L sf/f]af/sf] n]vf /fVg'kg+]
Joj:yf 5 . lgdf+0f sfo+sf] e'QmfgL ubf+ lanadf]lhd k"/} vr+ n]vL w/f}6Lafktsf] /sd 5't} vftfdf
hDdf ug'+kg]+df Pl;ofnL ljsf; a}stkm+sf] % k|ltztn] x'g] ?-# s/f]8 ^ nfv / hfkfgL ;xfotf
lgof]utkm+sf] !) k|ltztn] x'g] ?-( s/f]8 @( nfv;d]t ?-!@ s/f]8 #% nfv w/f}6L vftfdf hDdf gu/L
ah]6 vr+ g} sd n]vfsg u/]sf] 5 . w/f}6Lsf] clen]v klg g/fv]sf] sf/0fn] w/f}6L lkmtf+ ubf+ lgdf+0f
Joj;foLn] dfu u/]sf] /sdnfO+ g} cfwf/ dfGg' kg]+ cj:yf 5 . w/f}6Lafktsf] /sd 5't} vftfdf /fvL
clen]v cBfjlws ug'+kb+5 .
41. sfo+qmd ;dGjo Y cfof]hgfsf d'Vo sfo+ ;'?Ë lgdf+0f / kfgL k|zf]wg s]Gb|sf] lgdf+0f @)&#.&$
;Dd ;DkGg ug'+kg]+ b]lvG5 . o;dWo] ;'?Ë dfu+ lgdf+0f sfo+ @&-%* ls-ld-dWo] xfn;Dd !#-)@(
ls-ld- [$&-@$ k|ltzt{ dfq / kfgL k|zf]wg s]Gb| lgdf+0f sfo+ &! k|ltzt ePsf] 5 . kfgL k|zf]wg
s]Gb|sf] lgdf+0f ;DkGg ug+] Dofb @)&@.!@.* ;Dd /x]sf] 5 . ;'?Ë lgdf+0f sfo+ ;DkGg geP;Dd
k|zf]wg s]Gb| k|of]udf cfpg] b]lvb}g . o:n] ubf+ lgdf+0f Joj;foL / k/fdz+ bftfsf] Dofb yk ug'+kg]+
cj:yf eO+ cfof]hgfsf] nfut j=l4 x'g] b]lvG5 . o:tf kf/:kl/s sfo+ ubf+ ;DkGg ug]+ ;dofjlwaLr
tfbTDotf /xg] Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
42. ;'?u lgdf+0fY ;'?u lgdf+0f sfo+ Ps ljb]zL lgdf+0f sDkgLaf6 ;Gtf]ifhgs ?kdf x'g g;s]sf]n] 7]Ssf
tf]8L csf]+ ljb]zL sDkgL;_u ;Demf}tf eO+ lgdf+0f sfo+ eO/x]sf] 5 . ;flas lgdf+0f sDkgL;_usf]
n]gb]g lx;fa k/fdz+bftfaf6 tof/ ug'+kg]+df u/]sf] 5}g . ;flas lgdf+0fJoj;foLaf6 ^-$$ ls-ld-
;'?Ë vGg] sfo+sf] d"No clej=l4 s/;d]t ?-^% s/f]8 ^( nfv d"'NofÍg ePsf] cj:yfdf kl5Nnf]

177 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
lgdf+0f sDkgL;_u ?-& ca+ &@ s/f]8 #$ nfvsf] ;Demf}tf ePsf] 5 . ;'?u lgdf+0fdf of] jif+ ?-@ ca+
&) s/f]8 &* nfv;d]t xfn;Dd ?-# ca+ #^ s/f]8 $& nfv vr+ eO;s]sf] 5 .
43. cfly+s Jooef/Y nfld8f_8fYd]nDrL k'nahf/ ;8s v08sf] kx'_r dfu+ :t/f]Gglt sfo+sf nflu ?-$#
s/f]8 %# nfvdf Ps lgdf+0f Joj;foL;_u @)^$.!!.!% df ;Demf}tf ePsf] 5 . lgdf+0fJoj;foLnfO+
ut jif+;Dd ?-$% s/f]8 #) nfv, o; jif+ ljutsf lansf] e'QmfgL ug+ af_sL /x]sf]
?-^@ nfv / dWo:ytf vr+ k]ZsL ?-!$ nfv;d]t ?-$^ s/f]8 ^ nfv e'QmfgL ePsf] 5 . ut jif+
@& cf}_ lanaf6 lgdf+0f Joj;foLn] lan ckm SjflG66Lsf ljleGg cfO6dx?df e]l/P;g ePsf] ?-#
s/f]8 && nfv bfaL u/]sf]df k/fdz+bftfn] ?-@ s/f]8 &$ nfv dfq :jLsf/ u/]sfn] pQm /sd
a'Eg gdfgL lgdf+0fJoj;foL ljjfb ;dfwfg ;ldltdf uPsf] b]lvof] . ljjfb ;dfwfg ;ldltn] u/]sf]
lg0f+opk/ ;xdlt ghgfO+ lgdf+0f Joj;foLn] cGt/f+li6\o r]Da/ ckm sdz+df lgj]bg lbPsf] 5 .
cGt/fli6\o r]Da/ ckm sdz+n] lansf] cs, bfaL [e]l/P;g{ /sd, d"No clej=l4 s/, rqmj=lt aofh /
dWo:ytf vr+;d]t ?-$) s/f]8 #) nfv cfof]hgfn] ltg+'kg+] u/L u/]sf] lg0f+osf lj?4 k'g/fa]bg
cbfnt, kf6gdf bfo/ ePsf] d'2f ljrf/fwLg cj:yfdf 5 .
44. aofhY ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!#[^{ cg';f/ lgdf+0f Joj;foLn] vl/b ;Demf}tf
adf]lhdsf] sfd ;dofjlwleq ;Dkfbg gu/]sf] sf/0fn] k]ZsL km5\of+}6 x'g g;s]df ;fj+hlgs
lgsfon] a}s hdfgtsf] /sd ;DalGwt a}saf6 k|fKt u/L k]ZsL km5\of+}6 ug+'kb+5 . To:tf] k]ZsL
/sdsf] ;os8f bz k|ltzt aofh;d]t c;''npk/ ug+'kg+] Joj:yf 5 . ;ldltn] ;'?Ë lgdf+0f sfo+sf
lgdf+0fJoj;foL;_u 7]Ssf cGTo u/L df]lanfOh];g k]ZsL ?-%^ s/f]8 $! nfv @)&@.@.@$ df
c;'n u/]sf] 5 . pQm k]ZsL @)^%.!@.! df lbPsf]df ^ jif+ @ dlxgf * lbgkl5 bflvnf u/]sf]n] bz
k|ltzt aofh c;'n ePsf] b]lvPg .

sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
ejg lgdf+0f dfkb08 tof/L / sfof+Gjog
e"sDk, cfunfuL tyf cGo b}jL k|sf]kaf6 ejgx?nfO+ oyf;Dej ;'/lIft /fVgsf] nflu ejg lgdf+0f
sfo+nfO+ lgoldt ug+ ejg lgdf+0f dfkb08 tof/L / sfof+Gjog ;DaGwdf sfo+bIftf Pj_ k|efjsfl/tfsf]
kIfaf6 d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
45. ejg ;_lxtf sfof+Gjog Y g]kfn ;/sf/ [sfo+ljefhg{ lgodfjnL, @)&@ df zx/L ljsf; dGqfnon]
ug'+kg]+ sfo+x?dWo] ejg ;_lxtfsf] tof/L / sfof+Gjog k|efjsf/L agfpg] pNn]v 5 . ;fljsdf
gu/kflnsfsf] ;_Vof %* /x]sf]df @)&!.!.@% df
!## / @)&@.^.! df @!& k'u]sf] 5 . pQm k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
gu/kflnsfdWo] ejg;_lxtf kfngf ug]+ gu/kflnsf  ejg;_lxtf / dfkb08 ljsf; ug]+,
!# [^ k|ltzt{ /x]sf] hfgsf/L k|fKt ePsf] 5 .  ejg;_lxtf sfof+Gjog ug]+,
ejg;_lxtf sfof+Gjog ug+ gu/kflnsfdf ;fwg ;|f]t  ejg lgdf+0f cg'udg ug]+ .
kof+Kt gx'g', zx/L ljsf; dGqfnosf] ;_lxtf nfu"
ug]+ ;lqmotf Go"g x'g', ;j+;fwf/0f hgtfn] ejg;_lxtf kfngf ug'+eGbf hl/afgf ltg+ ;xh dfGg',
ejgsf] l8hfOg / lgdf+0fdf Ps} k|fljlwssf] ;_nUgtf /xL bf]xf]/f] hf_rsf] Joj:yfdf sdL x'g' cflb
sf/0fn] ;_lxtf sfof+Gjog x'g ;s]sf] b]lvPg . ejg;_lxtf nfu" ePsf] !) jif+ JotLt ePklg ;f]
cjlwdf s]jn ^ k|ltzt gu/kflnsfdf dfq ;_lxtf sfof+Gjog ePsf]n] gu/kflnsfnfO+ ;fwg ;|f]t
;DkGg agfO+ ;_lxtf sfof+Gjog ug'+kb+5 .

178 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
46. ejg lgdf+0f :jLs=lt Y ejg P]g, @)%% sf] lgod !![!{ df ;/sf/L lgsfon] ;d]t ejg lgdf+0f ug+
gu/kflnsf ;dIf gS;f;lxt b/vf:t k]; ug'+kg]+ / ejg lgodfjnL, @)^^ sf] lgod # df ejg
lgdf+0f ug+' cl3 :jLs=lt lng'kg]+ pNn]v 5 .
dfnkf]t sfof+no, rfalxnn] gS;f kf; gu/L ?-!) s/f]8 %* nfvdf ejg lgdf+0f u/]sf] 5 .
ejg;_lxtf kfngf gx'_bf lgdf+0fsf] u'0f:t/Lotf olsg ug+] cfwf/ ePg . To:t} dfnkf]t sfof+no,
l8NnLahf/sf] sfof+no ejgsf] gS;f kf; gu/L @)^^.^& df ?-% s/f]8 %* nfv vr+ u/L lgdf+0f
u/]sf] ejg @)&@ j}zfvsf] e"sDkn] rs+g uO+ sfof+no ;~rfng ug+ g;Sg] cj:yfdf /x]sf] 5 .
ejg;_lxtf ljk/Lt lgdf+0f ePsf] / e"sDk k|lt/f]wL gePsf] sf/0f % jif+df ejg sfd gnfUg]
l:yltdf k'u]sf] 5 . ejg P]g lgod tyf ejg ;_lxtfsf] kfngf x'g'kb+5 .
47. gS;f ljk/Lt lgdf+0f Y ejg P]g, @)%% sf] !$[!{ adf]lhd gS;f :jLs=t gu/fO+ jf To:tf] :jLs=t
gS;f jf ejg;_lxtfdf plNnlvt dfkb08 ljk/Lt x'g] u/L ejg lgdf++0f u/]df gu/kflnsf If]qleqsf]
xsdf gu/kflnsfn] / ufp_ ljsf; If]qleqsf] xsdf ;x/L ljsf; sfof+non] To:tf] lgdf+0f sfo+ /f]Sg
cfb]z lbg'kg]+ pNn]v 5 . of] jif+ @)&@ a}zfv
dlxgfdf cfPsf] e"sDk kZrft ;x/L ljsf; tyf ;d:of
ejg lgdf+0f l8lehg sfof+no, sf7df8f}_n] lg/LIf0f  ejg;_lxtf sfof+Gjog gePsf],
ubf+ Ps ckf6+d]G6 ;~rfnsn] !*% KNof6 [!*%  gS;f kf; gu/L ejg lgdf+0f u/]sf],
kl/jf/ a:g ldNg]{ ;lxt !! tnfsf] ejg lgdf+0f  dfkb08 ljk/Lt ejg lgdf+0f x'g] u/]sf] .
ug+ :jLs=lt lnPsf]df ;f] ejg @!@ KNof6 ;lxt
!& tnfsf] lgdf+0f u/]sf] pNn]v 5 . gS;f ljk/Lt ^ tnf a9L lgdf+0f eO+ ;f] ejgdf e"sDkn] Iflt
k'u]sf] b]lvof] . o;/L gS;f :jLs=t ug]+ / ;'k/Lj]If0f ug]+ lgsfonfO+ lhDd]jf/ agfpg'kg+] b]lvG5 .
48. dfkb08 ljk/Lt lgdf+0f Y sf7df8f}_ pkTosfleqsf gu/kflnsf / gu/f]Gd'v ufp_ ljsf; ;ldltx?df
ul/g] lgdf+0f ;DaGwL dfkb08, @)^$ df Jofkfl/s pkIf]qdf lgdf+0f x'g] 3/n] hdLg cf]u6\g] If]q
[Ground coverage{ %) k|ltzt tyf ;Dk"0f+ tnfsf] If]qkmn [Total Floor Area{ / hdLgsf]
If]qkmnsf] cg'kft #M! x'g'kg]+ Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
48.1 sf7df8f}_ dxfgu/kflnsf j8f g_-!! aa/dxnl:yt Ps ;'emfp
c:ktfn /x]sf] ejgsf] dfkb08cg';f/ e'O+sf] If]qkmn  ejg;_lxtf tyf dfkb08sf]
@)^-^* ju+ld6/ [%) k|ltzt{ x'g'kg]+df @*$-^% kfngf x'g'kg]+,
ju+ld6/ tyf ;Dk"0f+ tnf ! xhf/ @$)-)% ju+ld6/  gS;f kf; u/]/ dfq ejg lgdf+0f
x'g'kg]+df ! xhf/ (!(-!( ju+ld6/ lgdf+0f u/]sf] tyf ;f] ug'+kg]+ .
3/ % tnfsf] :jLs=lt lnO+ & tnf lgdf+0f u/]sf] b]lvof] .
48.2 sf7df8f}_ dxfgu/kflnsf j8f g_-!@ lqk'/]Zj/Y6]s'Yyfgsf]6 ;8sdf hf]l8Psf] Ps 6\]l8Fsf] ;f]?d
ePsf] 3/ lgdf+0f x'_bf knf]/ Pl/of /]l;of] @ xhf/ *&#-%& ju+ld6/ x'g'kg]+df # xhf/ *(^-!^
ju+ld6/ agfO+ dfkb08eGbf ! xhf/ @@-%( ju+ld6/ a9L If]qdf lgdf+0f u/]sf] b]lvof] . lgdf+0f sfo+
:jLs=t dfkb08 cg';f/ ul/g'kb+5 .

vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no gjnk/f;L, sf:sL / bfF


vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ ;'ljwfsf] ;d'lrt ljsf; tyf lj:tf/af6 cfd hgtfsf] :jf:Yodf ;'wf/ x'g] /
:j:yo hgzlQmsf] dfWodaf6 pTkfbsTjdf j=l4 eO+ /fi6\sf] ;du| ljsf;df dxTjk"0f+ of]ubfg k'Mofpg
;xof]u ug]+ p2]Zon] :yflkt l8lehg sfof+nox?sf] cfof]hgf sfof+Gjog ;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M

179 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
49. of]hgf sfof+Gjog Y l8lehg sfof+nox?af6 k|fKt ljj/0fcg';f/ @)&!.&@ df ;~rflnt
of]hgfx?dWo] bfFdf ?-! ca+ (! s/f]8 $* nfv nfut cg'dfgsf #& cfof]hgfdf % jif+df ?-!@
s/f]8 ^! nfv [^-%* k|ltzt{ dfq vr+ ePsf] b]lvof] .
gjnk/f;Ldf ;~rflnt ?-! ca+ ^# s/f]8 &( nfv k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
nfutsf #% cfof]hgfdf ljut ( jif+df ?-@@ s/f]8 !@ @)&# ;Dddf zt\k|ltzt hgtfnfO+
nfv [!#-% k|ltzt{ vr+ ePsf] b]lvof] . sf:sLdf vfg]kfgL ;'ljwf pknaw u/fpg] .
;~rflnt ?-$* s/f]8 !$ nfv nfutsf !% cfof]hgfdf
ljut !^ jif+b]lv ?-# s/f]8 *! nfv [&-(! k|ltzt{ dfq ljlgof]hg ePsf] 5 . cfjZos ah]6
ljlgof]hg gu/]sf] sf/0f ;dodf of]hgf ;DkGg x'g g;Sg] ePsf]n] of]hgf ;DkGg ug'+kg]+ cjlwnfO+
Wofg lbO+ ah]6 ljlgof]hg ug'+kb+5 .
50. nfut j=l4 Y of]hgf ;~rfng ubf+ ;dofjlw tf]sL of]hgf ;d:of
;'? u/]klg tf]lsPsf] ;doleq of]hgf ;DkGg ug+ cfjZos  a9L nfutsf of]hgfdf Go"g ah]6
ah]6 ljlgof]hg gePsf] sf/0f of]hgf ;dod} ;DkGg x'g ljlgof]hg x'g',
g;sL bfF lhNnfsf @ of]hgfsf] nfut j=l4 eO+ ?-%  ;dodf of]hgf ;DkGg gx'g,'
s/f]8 !* nfv k'u]sf] 5 . gjnk/f;L lhNnfsf $  of]hgfsf] nfutdf a=l4 x'g' .
of]hgfdWo] ! of]hgfdf nfut cg'dfg ?- # s/f]8 ^* nfv
/x]sf]df nfut j=l4 eO+ ?-$ s/f]8 ^! nfv / csf]+ of]hgfsf] ?-@ s/f]8 *@ nfvaf6 ?-$ s/f]8
^& nfv [Go"gtd @%-@% b]lv ^%-@& k|ltzt{ nfut j=l4 ePsf] b]lvof] . ;dofjlwleq ;DkGg ug+
cfjZos ah]6sf] cefjdf nfut j=l4 x'g'n] of]hgf ;~rfng ldtJooL b]lvPg .
51. kfOk vl/b / pkof]uY :jLs=t sfo+qmdcg';f/ bfFdf !# of]hgfsf] nflu ?-&$ nfv, gjnk/f;Ldf
!@ of]hgfsf] nflu ?-^& nfv / sf:sLdf @% of]hgfsf] nflu ?-! s/f]8 ^% nfvsf] kfOk vl/b
u/]sf] 5 . of]hgfnfO+ cfjZos kfOk vl/b ubf+ of]hgfut?kdf bfFn] z"Gob]lv @@-)$ k|ltzt,
gjnk/f;Ln] z"Gob]lv @)-&^ k|ltzt / sf:sLn] z"Gob]lv #^-(& k|ltzt kfOk vl/b u/]sf] kfOof] .
kfOksf] of]hgfut cfk"lt+ tyf vr+ ljj/0f /fVg]
gu/]sf] sf/0f of]hgfsf] cfjZostf, ah]6 ;'emfp
ljlgof]hg tyf vr+sf] tfbfTDotf b]lvPg .  nfut cg'dfgsf] t'ngfdf ah]6 ljlgof]hg
x'g'kg]+,
52. of]hgf x:tfGt/0f Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL,
 nlIft ;dodf of]hgf ;DkGg ug'+kg]+,
@)^$ sf] lgod (& / u|fdL0f vfg]kfgL cfk"lt+
tyf ;/;kmfO+;DaGwL /fli6\o gLlt, @)^) adf]lhd  of]hgfsf] nfut j=l4 x'g glbg]tkm+ Wofg
lbg'kg]+ .
;DkGg ePsf of]hgfx? ;DalGwt pkef]Qmf
;d"xx?nfO+ x:tfGt/0f ug'+kg]+df # sfof+non] of] jif+ ;DkGg of]hgfx? x:tfGt/0f gu/]sf] sf/0f @
lhNnfn]] ljleGg of]hgfx?df dd+t ;Def/afkt ?-#* nfv vr+ u/]sf] b]lvof] . dd+t;_ef/sf]
lhDd]jf/L / dd+t ;Def/ sf]ifdf /sd hDdf ug'+kg]+ Joj:yfsf] kfngf ePsf] b]lvPg .

sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f, eQmk'/


sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f lhNnf cfo'Qmsf] sfof+no, eQmk'/n] ;Dkfbg u/]sf sfo+qmdsf]
sfof+Gjog l:yltsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
53. cfof]hgf Joj:yfkg Y sd]/f]6f/ hUuf PsLs/0f k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
cfof]hgfsf] lj:t=t cfof]hgf k|ltj]bg [8L-kL-  hUuf PsLs/0f sfo+qmd ;~rfng ug]+,
cf/-{ df cfof]hgf @)^! >fj0fdf z'? eO+  ;fj+hlgs hUuf ;_/If0f ug]+,
@)^% cfiff9df ;DkGg u/L x:tfGt/0f x'g] nIo  lgb]+lzt hUuf ljsf; sfo+qmd ug]+ .
/x]sf]df cfof]hgfsf] Dofb @)&# cfiff9 [@))
180 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
k|ltzt{ ;Dd yk ubf+ ;d]t cf};tdf $% k|ltztdfq k|ult ePsf] b]lvG5 . ;dodf cfof]hgf ;DkGg
gx'_bf cfof]hgfsf] ;'? nfut ?-#& s/f]8 ## nfvaf6 @)&!.&@ ;Dd ?-^$ s/f]8 *^ nfv [&#-&%
k|ltzt j=l4{ k'u]sf]n] d"No j=l4sf] sf/0f nfut cem a9\g uO+ hUufwgLsf] of]ubfgsf] k|ltzt a9\g
hfg] Pj_ ;dodf cfjf; ;]jf pknaw x'g g;Sg] l:ylt 5 . ctM cfof]hgf sfof+Gjogdf b]lvPsf
;d:ofx?sf] lg/fs/0f u/L ldtJooL / bIftfk"j+s cfof]hgf ;~rfng ug'+kb+5 .
54. gD;+ Y 9'ufsf] uf/f] nufpg] sfo+cGtu+t !M$ l;d]G6 d;nf / !M^ l;d]G6 d;nfdf ! 3gld6/ sfo+
ubf+ ;8s ljefun] k|of]udf NofPsf] gD;+\eGbf l;d]G6 / HofdLdf a9L kl/df0f pkof]u x'g] lsl;dn]
?-! s/f]8 !% nfv a9L x'g] u/L nfut cg'dfg
tof/ u/]sf]n] lgdf+0f sfo+ ldtJooL b]lvPg . ;d:of
gD;+ h:tf] dxTjk"0f+ ljifonfO+ ;dofg's"n  sfo+tflnsf cg';f/ hUuf PsLs/0f sfo+ x'g
g;Sg',
kl/dfh+g gu/]sf] sf/0faf6 o:tf] l:ylt cfPsf]
b]lvof] . Pp6} sfo+ ug+ ;8s ljefu / ;x/L  lgdf+0f sfo+sf] gD;+\df Ps?ktf gePsf],
ljsf; tyf ejg lgdf+0f ljefun] km/s km/s  lgdf+0f sfo+sf] u'0f:t/ k/LIf0f gu/fpg],
gD;+\ k|of]u u/]sf]n] o:tf] l:ylt cfPsf] b]lv_bf  ;fj+hlgs hUufsf] nut tof/ gu/]sf],
ldtJolotf / sfo+bIftfdf ;'wf/ ug+ tyf  lgb]+lzt hUuf ljsf; sfo+qmd k|efjsf/L
g/x]sf] .
gD;+df Ps?ktf sfod ug+ ljefuLo ;dGjo
ul/g'kb+5 .
55. u'0f:t/ lgoGq0f Y vl/b ;Demf}tf cg';f/ @& xhf/ *&* ju+ld6/ [% xhf/ %&% 3gld6/{ u|fe]n
lj5\ofpg] sfo+df Go"gtd @& k6s u|fe]n / %% k6s sDKofS;g k/LIf0f ug'+kg]+df Ps k6s klg
k/LIf0f gu/L ?-&* nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . ;jj]z [u|fe]n{ sf] u'0f:t/ / sDKofS;g /fd|f] gePdf
j]z / sfnf]kq]sf] u'0f:t/df klg k|lts"n k|efj k/L ;8s rf_8} lju|g], d"No ;fy+stf k|fKt gx'g] /
ldtJolotfdf ;d]t c;/ kg]+ x'_bf tf]lsPadf]lhd k/LIf0f ug'+kb+5 .
56. cg'udg Y sfof+non] @)^@.(.@( b]lv @)&@ cfiff9 d;fGt;Dd !# kmd+nfO+ @!* /f]kgL If]qkmnsf]
hUufnfO+ KnflgF u/L ljsl;t 38]/L laqmL ug+ :jLs=lt lbPsf]df laqmL ljt/0f sfo+sf] cg'udg
u/]sf] b]lvPg . sfof+noaf6 cg'udg gx'_bf
;'emfp
ljsl;t 38]/L laqmL ljt/0f ug]+ sfo+df ljjfb
l;h+gf x'g;Sg], KnflgF k/ld6leqsf] hUuf  ;dodf g} hUuf PsLs/0f sfo+ ;DkGg
ug'+kg]+,
dWo]af6 af6f] / v'nf If]q 5'6\ofpg' kbf+ lghL
 ef}lts ljsf; of]hgf th'+df u/L lgb]+lzt
hUuf klg ;fj+hlgs x'g] / ;fj+hlgs ePsf] hUuf ljsf; tyf ;fj+hlgs hUuf ;_/If0f
l:ylt hfgsf/L gx'g] cj:yf b]lvG5 . :jLs=t sfo+ ;~rfng ug'+kg]+,
KnflgF k/ld6 cg';f/ sfo+ gx'_bf ljkb  lgdf+0f sfo+sf] u'0f:t/ k/LIf0f ug'+kg]+,
Joj:yfkgdf ;d]t c;/ kg]+ ePsf]n] sfof+noaf6  lgdf+0f sfo+sf] gD;+\ ;'wf/ u/L nfut cg'dfg
cg'udgsf] Joj:yf ldnfOg'kb+5 . tof/ ug'+kg]+,
57. ;fj+hlgs hUufsf] ;_/If0f Y jflif+s sfo+qmddf  lgb]+lzt hUuf ljsf; sfo+qmd k|efjsf/L
;fj+hlgs hUufsf] klxrfg u/L km]lG;F ug]+, 6]jf agfpg'kg]+ .
kvf+n nufpg] h:tf sfo+ ;dfj]z u/L ?-! s/f]8
^( nfv vr+ u/]sf] 5 . ;fj+hlgs hUufsf] clen]v [OGe]G6\L{ tof/ gu/]sf] tyf ;fj+hlgs hUuf
;_/If0fsf] k|fyldstfqmd lgwf+/0f gu/]sf]n] clen]v tof/ u/L ;fj+hlgs hUufsf] ;_/If0f ug'+kb+5 .
58. lgb]+lzt hUuf ljsf; Y sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f P]g, @)$% sf] bkmf !) df k|flws/0fn]
lgb]+lzt hUuf ljsf; sfo+qmd [hL-Pn-8L-{ ;~rfng ug+;Sg] pNn]v 5 . sfof+nosf] jflif+s
sfo+qmddf lgb]+lzt hUuf ljsf; sfo+qmd cGtu+t k|:tfljt af6f] vf]Ng], kvf+n ;fg]+ / nufpg] tyf

181 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
u|fe]n ug]+ sfo+ ;dfj]z x'g] u/]sf] 5 . hL-Pn-8L- af6f]sf] /]vfsgleq k/]sf hUufsf] hfgsf/L
hUufwgLnfO+ lbg] Joj:yf gu/]sf], lsQf g_- / af6f]df k/]sf] If]qkmn ;lxtsf] ;fj+hlgs ;"rgf hf/L
gu/]sf] / gfkL tyf dfnkf]t sfof+nonfO+ hfgsf/L glbPsf] sf/0faf6 af6f]df k/]sf] hUufsf] nut
stf x'g] u/]sf] 5}g . h;n] ubf+ af6f]df k/]sf] Pp6} hUuf klg k6s k6s lsga]r x'g] l:ylt 5 .
cfjf;Lo 38]/Lsf ?kdf vl/b ljqmL x'g] hUufdf 3/ agfpg gS;f kf; ug]+ qmddf gu/kflnsfsf]
;Dks+df cfp_bf dfq ;j+;fwf/0fnfO+ ;f] hUuf hL-Pn-8L-leq k/]sf] eGg] hfgsf/L x'g] cj:yf 5 .
o:tf] l:ylt /x]sf]n] hL-Pn-8L-af6f] lj:tf/df ;j+;fwf/0faf6 cj/f]w x'g] u/]sf] kfOof] . dfnkf]t tyf
gfkL sfof+no, 3/sf] gS;f kf; ug]+ lgsfo [gu/kflnsf{ / sfof+noaLr ;dGjo sfod u/L lgb]+lzt
hUuf ljsf; sfo+qmd ;~rfng ug'+kb+5 .

;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO sf]if ljsf; ;ldlt
ljQLo ;"rgf k|0ffnLcGtu+t n]vf Joj:yfkg ;k6jo]/sf] kof+Kttf, lgoGq0f k4lt, k"0f+tf Pj_ ;f]sf]
d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ;"rgf k|ljlwsf] n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
59. ;k6j]o/ Y ;"rgf k|0ffnLsf] k|of]udf b]vfkg]{ q'l6x? h:t} sf]l8Ë, Ogk'6 jf cGo sf/0fn] x'g] q'l6x?
klxrfg u/L d];]h aS;df hfgsf/L lbg] Joj:yf ;k6jo]/df /x]sf] kfOPg . tyofsx? k|ljli6 ubf{
x/]s sf/f]af/nfO{ qmdfg';f//l;nl;n]jf/ gDa/ jf ;_s]t :jrflnt ?kdf lbg] Joj:yf gePsf sf/0f
Dofg'jnL g} gDa/ r9fpg] u/]sf] kfOof] . :jrflnt ?kdf g} qmdfg';f//l;nl;n]jf/ gDa/ jf ;Í]t
l;h{gf x'g] k|0ffnLsf] ljsf; ug{'kg]{ b]lvG5 .
To:t} sf]ifsf] cfly+s sf/f]af/sf] dfl;s tyf jflif+s ljQLo k|ltj]bgx? ;ˆ6j]o/af6 tof/
ug{ g;Sg] ePsf]n] ;ˆ6j]o/sf ;"rgf sDKo'6/ 8\fOedf NofO+ Dofg'cnL ljQLo k|ltj]bg tof/ ug]+
u/]sf] kfOof] . ;a} ljQLo k|ltj]bgx? ;[hgf x'g] u/L ;k6j]o/ kl/dfh+g ug{'kb{5 .
60. kx'_r lgoGq0f Y PlKns];gdf kxF'rsf nflu kf;j8{ Joj:yf tyf kf;j8{ gLlt x'g'kb{5 . t/
l;:6ddf k|of]ustf{n] nu ubf{ kf;j8{ k|lji6 ug'{kg]{ eP tfklg klxnf] k6s nu ubf{ kf;j8{
kl/jt{g ug{ cfu|x ug]{ Joj:yf u/]sf] kfOPg . kf;j8+ Joj:yfkg tyf kx'_r lgoGq0f;DaGwL gLlt
th'+df ;d]t u/]sf] 5}g . PlKns];g kx'_r gLlt th'+df u/L sfof+Gjog ug'+kb+5 .
61. sf/f]af/ n]vfsg Y ;k6j]o/n] b]vfPsf] sf/f]af/ n]vfsgsf] k/LIf0f ubf+ n]vf n]h/df ef}r/sf]
hfgsf/L / ljQLo sf/f]af/sf] l;nl;n]jf/ ?kdf ljj/0f lbg] u/]sf] b]lvPg . h:t} @)&! >fj0fb]lv
@)&@ cfiff9;Ddsf] g]kfn ;/sf/sf] zf]wegf+ af_sLsf] ljj/0f pknaw u/fpg lbPsf] Ogk'6df
;k6j]o/n] @)^^.!!.@* b]lv s} ljj/0f pknaw u/fPsf] 5 . ;fy} ljut jif+df 8f6f :yfgfGt/0f
u/fp_bf ljleGg zLif+scGtu+tsf k]ZsL /sdx? ;k6j]o/df lhDd]jf/L g;/]sf] sf/0fn] kl5Nnf] jif+df
k]ZsL km5of}+6 x'_bf klg ;k6j]o/df k]ZsL af_sLdf ;b}+ cfPsf] 5 . h:t} Ps sDkgLsf] ?-% nfv
k]ZsL af_sL C0ffTds b]vfPsf] / Ps ;_:yfsf] gfddf k|of]hga]u/ ?-@ s/f]8 @% nfv ;b}+ cfPsf] 5 .
ctM Ogk'6 lgoGq0f k|efjsf/L Pj_ PlKns];g ;'/Iff dha't agfO+ ;k6j]o/ ;~rfng ug'+kb+5 .
62. 8f6fj]; Y ;ldltn] tyofs e08f/0f Joj:yfsf nflu :6\Sr/ So"o/L NofFUj]h ;e{/ [SQL Server
2007{ k|of]u u/]sf] eP tfklg ;+j]bgzLn 8f6fsf] PlGs|K;g [5't} sf]l8F l8sf]l8F u/L tyofs
;'/lIft /fVg]{ 8f6fj];sf] b}lgs cGt/fndf Aofsck u/L ckm;fO6 :yfgdf /fv]sf] kfOPg .
;+j]bgzLn tyofsx? x/fpg] hf]lvd Go"gLs/0f ug{ Pj+ uf]klgotf sfod ug{ PlGs|K;g u/L b}lgs
?kdf ckm;fO6df tyofs Aofsck ug{'kg]{ b]lvG5 .

182 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zx/L ljsf; dGqfno
;ldlt
sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f
63. k]ZsL Y cfly+s sfo+lalw lgodfjnL,@)^$ sf] lgod ## df cfly+s jif+leq vr+ geO+ af_sL /x]sf]
/sd sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nodf lkmtf+ k7fpg'kg]+df sfof+non] d'cfahf ljt/0f x'g g;s]sf]
/sd ?-!) s/f]8 @# nfv k]ZsL ghgfO+ lhNnf k|zf;g sfof+no, sf7df8f_}df k7fPsf] 5 . k]ZsL
ghgfO+ vr+ n]Vg ldNb}g .
64. ;f=jf aofh c;'n Y k|flws/0fn] of] jif++ $ cfof]hgfaf6 ;fk6L lkmtf+ ePsf] ?-@ s/f]8 &^ nfv
;fFjfdf 36fPsf] 5 . ;Demf}tfadf]lhd jflif+s !@ k|ltztsf b/n] aofh ltg'+kg]+ zt+ /x]sf]df k|fKt
/sddWo] aofh c;'n u/L afFsL /sd ;fFjfdf ldnfg ug'{kg]{df aofh afFsL /fvL ;fFjf 36fPsf]n]
afFsL aofhnfO{ ;fFjfdf ;dfj]z u/L ;f]sf] !@ k|ltztn] ?-## nfv c;'n x'g'kb+5 . To;}u/L
k|flws/0fn] o;jif+ g]kfn ;/sf/nfO+ e'QmfgL ug'+kg]+ ?-! s/f]8 ^@ nfvsf] ;fFjf tyf aofh e'QmfgL
u/]sf] 5}g . pQm /sd e'QmfgL ug'+kb+5 .
65. /fh:j bflvnfY ;fs+ lzv/ ;Dd]ngdf ;8s ;f}GboL+s/0fdf ePsf] vr+dWo] g]kfn 6]lnsdaf6 ?-^#
nfv zf]wegf+ k|fKt ePsf]n] pQm /sd /fh:j bflvnf x'g'kb+5 .
l;xb/af/ ;lrjfno k'gM lgdf+0f ;ldlt
66. a9L e'QmfgL Y dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfnosf] ejg lgdf+0f sfo+ ug+ Ps lgdf+0f
Joj;foL;_u ePsf] ;Demf}tfsf] bkmf $& cg';f/ d"No ;dfof]hgdf df]lanfOh];g k]ZsL /sd 36fO+
u0fgf ug'+kg]+df k]ZsL g36fO+ lx;fa u/]sf]n] ?-#) nfv a9L e'QmfgL ePsf] c;'n x'g'kb+5 .
67. kvf+n lgdf+0f Y sf7df8f} pkTosfleqsf gu/kflnsf / gu/f]Gd'v ufp_ ljsf; ;ldltx?df ul/g]
lgdf+0f;DaGwL dfkb08, @)^$ cg';f/ ljBdfg ;8s @@ ld6/sf] rf}8f agfpg ;ldltsf]
@)&).!).@$ sf] lg0f+ocg';f/ @)&@.#.% leq kvf+n ;fg+ Ps lgdf+0fJoj;foL;_u ;Demf}tf ePsf] 5 .
lgdf+0f;DaGwL @)^$.^% df nfu" ePsf] dfkb08, @)^^ kfngf gu/]sf]n] k'gM kvf+n lgdf+0f ubf+ ?-!
s/f]8 ^& nfv cgfjZos Jooef/ k/]sf] 5 .
gu/ ljsf; ;ldltx?
68. n]vfk/LIf0f Y gu/ ljsf; ;ldlt P]g, @)$% sf] bkmf !% cg';f/ k|To]s jif+sf] cfoYJoo ljj/0f
k]z u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+;Dd ul7t !(% ;ldltdWo] #) ;ldltsf]
n]vfk/LIf0f ePsf], (( ;ldltsf] cfly+s sf/f]af/ gePsf] / cGo ^^ ;ldltn] n]vfk/LIf0f u/fPsf
5}gg\ . n]vfk/LIf0f gu/fpg] pk/ sf/afxL u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kb+5 .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof+notkm+ !!( lgsfodf ?-# ca+ *! s/f]8 #! nfv @$ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 ?-!@ s/f]8 &* nfv ! xhf/ km5\of+}6 u/]sf]n] ?-# ca+ ^* s/f]8 %#
nfv @# xhf/ a]?h" af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-@ ca+ && nfv &$ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;ldlt ## df ?-@* s/f]8 #! nfv % xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\\of}+6 gu/]sf]n] af_sL /x]sf] 5 .
;f]dWo] ?-! s/f]8 #( nfv !$ xhf/ k]ZsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

183 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t * sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-# ca+ * s/f]8 !! nfv, /fh:j ?-*%
s/f]8 *$ nfv, w/f}6L ?-! s/f]8 $% nfv;d]t ?-# ca+ (% s/f]8 $) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. Ifltk"lt+ e'QmfgL Y gful/s /fxt Ifltk"lt+ tyf cfly+s ;xfotf;DaGwL sfo+ljlw, @)^^ sf] a'_bf #-@
df åGbsf] cjlwdf JolQmut rn crn ;DklQ Iflt k'MofPsf]df lgwf+l/t dfkb08 adf]lhdsf] Ifltk"lt+
@)^* cfiff9;Dd e'QmfgL ul/g] Joj:yf 5 . ;f] cjlw cufj} k|lqmofdf /x]sfx?sf]] ;DaGwdf g]kfn
;/sf/n] 5't} lg0f+o ug+ ;Sg] Joj:yf eP tfklg pQm cjlweGbf kl5sf] ;h+ldg d'r'Nsfaf6 åGb
cjlwsf] Iflt b]vfO+ /sd e'QmfgL ug]+ sfddf k'g/fjnf]sg x'g'kg]+ Joxf]/f cf}NofPsf]df ;'wf/ gu/L
dlGqkl/ifb\sf] lg0f+oa]u/ of] jif+ !!) hgfnfO+ ?-&! nfv e'QmfgL u/]sf] 5 .
2. /sd df}Hbft Y zflGtsf]if ;lrjfno / dGqfnoaLr ePsf] ;Demf}tfcGtu+t dGqfnonfO+ k|fKt
/sddWo] ut jif+;Ddsf] ?-*$ s/f]8 &^ nfv af_sL /x]sf]df of] jif+ ?-(@ nfvdfq vr+ eO+
ljutsf] k]ZsL lkmtf+ ?-^ nfv;d]t jiff+Gtdf ?-*# s/f]8 () nfv df}Hbft /x]sf] 5 . pQm /sddWo]
k"j+dlxnf n8fs' k'g:yf+kgf sfo+sf] nflu dGqfnodf k|fKt ?-%# s/f]8 (! nfv vr+ geO+ af_sL
/x]sf]df zflGt sf]if ;lrjfnodf lkmtf+ k7fPsf] kfOPg . ;Demf}tfcg';f/ af_sL /sd lkmtf+ ug'+kb+5 .
3. zflGt Joj:yfkg vr+ Y lj:t=t zflGt ;Demf}tf @)^# kl5 zflGt k|j4+g, k'gMlgdf+0f, /fxt,
k'gM:yfkgf, ;_qmd0fsfnLg Gofo, n8fs'sf] /]vb]v tyf ;dfof]hgh:tf ljifosf] @)^#.^$ b]lv
@)&).&! ;Dd ?-%@ ca+ (* s/f]8 %^ nfv lgsf;f ePsf]df of] jif+ ?-% ca+ *( s/f]8 $# nfv
yk eO+ lgDgfg';f/ ?-%* ca+ *& s/f]8 (( nfv lgsf;f ePsf] 5M
[?- nfvdf{
cfly+s jif+
qm-;_- vr+sf] If]q
@)&).&! ;Dd @)&!.&@ hDdf
! n8fs'x?sf] eQf, e/0fkf]if0f, k|zf;lgs, k"jf+wf/ lgdf+0f /
:j]lR5s cjsfz vr+ @),^%,@& Y @),^%,@&
@ AGbkLl8tnfO+ /fxt / Ifltk"lt+ Y @,^^,$) @,^^,$)
# k'glg+df+0f tyf cGo vr+ #@,##,@( #,@#,)# #%,%^,#@
hDdf %@,(*,%^ %,*(,$# %*,*&,((
pQm vr+df g]kfn ;/sf/sf] cGo lgsfo, u}/;/sf/L ;_:yf tyf ljsf; ;fe]mbf/n] cGo
lgsfodfk+mt u/]sf] vr+ ;dfj]z 5}g .
4. ;zt+ cg'bfg Y ;zt+ cg'bfgaf6 dGqfnon] ?-! s/f]8 a}sdf hDdf u/L To;af6 k|fKt aofhdfq
Ps JolQmn] kfpg] u/L s=lif ljsf; a}sdf d'2tL vftfdf hDdf u/]sf] 5 . lghn] aofh hDdf x'g]
vftf gvf]n]sf] sf/0f xfn;Dd aofh pknaw u/fPsf] 5}g .

AGbf]Q/ zflGt k'glg+df+0f kl/of]hgf


5. sfddf l9nfO+ Y /fli6\o zxLb tyf lghfdtL kfs+ lgdf+0f @)^* efb|b]lv @)&) c;f]h;Dd ;DkGg
ug+ ?-!* s/f]8 *@ nfvdf ^ 7]Ssf ;Demf}tf u/]sf]df of] jif+;Dd % 7]Ssfsf] ;dofjlw !^) b]lv
#@) k|ltzt;Dd yk eO;Sbf ;d]t sfo+ ;DkGg ePsf] kfOPg . ;Demf}tfcg';f/ ;dod} lgdf+0f sfo+
;DkGg u/fpg'kb+5 .

184 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno
6. b/aGbL Y lghfdtL ;]jf P]g, @)$( bkmf ^ df gof_ sfof+no :yfkgf ubf+ / b/aGbL l;h+gf ubf+
;DalGwt dGqfnon] sfo+qmd, sfo+af]em / pknAw dfgj;|f]t;d]tsf] cfwf/df ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
kl/of]hgfdf ljleGg txsf $$ sd+rf/Lsf] b/aGbL :jLs=t u/L tna eQf / sfof+no ;~rfngdf of]
jif+ ?-@ s/f]8 %# nfv vr+ u/]sf] 5 . kl/of]hgfcGtu+t uf]s0f+df zxLb kfs+ lgdf+0f ug]+ Pp6f dfq
lhDd]jf/L /x]sf] / af_sL k'glg+df+0f;DaGwL sfo+x? cGo lgsfoaf6 x'g] u/]sf] 5 . pQm kl/of]hgf
@)&@ j}zfvsf] e"sDkkl5 l;_xb/af/ kl/;/af6 cGoq :yfgGt/0f ePsf]n] 3/ axfn;d]t ltg'+kg]+
cj:yf 5 . clwsf_z sfd cGo lgsfoaf6} ;Dkfbg x'g] u/]sf]n] b/aGbL k'g/fjnf]sg x'g'kg]+ b]lvPsf]
5.

/fxt tyf k'gM :yfkgf OsfO+


7. sfo+bnsf] vr+ Y AGbsf] qmddf a]kQf kfl/Psf JolQmx?sf] ;DaGwdf ul7t 5fglag cfof]usf]
k|ltj]bgsf] cfwf/df 36gfaf6 kLl8t JolQmnfO+ kl/k'/0fsf] Joj:yfnufotsf] sfo+If]q /fvL a]kQf
kfl/Psf JolQmsf] 5fglag ug+ ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! hf/L eO+ @)&!.!.@*
df nfu" ePsf] 5 . P]gcg';f/ kl/k'/0fcGtu+t kLl8tnfO+ Ifltk"lt+, ;'ljwf jf ;x'lnot pknAw
u/fpg] Joj:yf 5 .
dlGqkl/ifb\sf] @)&!.!).@ sf] lg0f+oaf6 @)&!.!).* b]lv @)&@.!.* ;Dd sfo+ cjlw /x]sf]
& ;b:oLo sfo+bn u7g u/L 5'6 ePsf JolQmx?sf] 5fglag u/L k|ltj]bg k]; ug]+ sfo+df ?-## nfv
vr+ u/]sf] 5 . P]gadf]lhd cfof]u u7g eO;s]kl5 cfof]usf] lhDd]jf/Lleq kg]+ sfd ;Dkfbg ug+ 5't}
;ldlt u7g ug'+ plrt b]lvPg .
8. /fxt ljt/0f Y j]kQf JolQmsf] 5fglag, ;Tolg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]gsf] bkmf !#[!{[3{ df
kLl8t jf lghsf] kl/jf/sf ;b:onfO+ pknAw u/fpg'kg]+ kl/k'/0fsf] ;DaGwdf l;kmfl/; ug]+ sfd;d]t
cfof]usf] If]qflwsf/df /x]sf] 5 . o; OsfO+ / lhNnf k|zf;g sfof+nox?dfk+mt AGbaf6 k|efljt / a]kQf
JolQmsf] cfkmGtsf] nflu /fxt / Ifltk"lt+afkt of] jif+ ?-!^ s/f]8 #* nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . AGbdf
d=To' ePsf / a]kQf JolQmsf] xsbf/n] ?-# nfv ;xfotf k|fKt ul/;s]sf]df yk ?-@ nfv pknAw
u/fpg jflif+s sfo+qmddf ;_zf]wg gu/L @)&@ cfiff9df ?-@ ca+ %) s/f]8 cy+ ah]6af6 lgsf;f lnO+
lhNnf k|zf;g sfof+nox?nfO+ clVtof/L k7fPsf] 5 . P]gcg';f/ cfof]usf] l;kmfl/;af6 ul/g]] sfd cGo
lgsfoaf6 jiff+Gtdf u/fpg' pko'Qm xf]Og .
9. sfo+ljlw ljk/Lt e'QmfgL Y k'gM :yfkgf sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw lgb]+lzsfcg';f/ AGbdf cfdfafa'
u'dfPsf afnaflnsfsf] pd]/ !* jif+ gk'u];Dd ;'ljwf kfpg] Joj:yf 5 . of] jif+ %*( nfO+ dfl;s
?-% xhf/sf b/n] ?-# s/f]8 %# nfv lgsf;f ubf+ !* jif+ k"/f eO;s]sf @( hgfsf] ?-!& nfv
a9L lgsf;f vr+ u/]sf] 5 . lgb]+lzsfcg';f/ lgsf;f Pj_ vr+ ug'+kb+5 .

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
zflGt sf]if ;lrjfno
lj:t=t zflGt ;Demf}tf, @)^# kZrft b]zdf zflGt sfod ug+ AGAaf6 lj:yflktsf] k'gM:yfkgf ug+
;xof]u ug]+, ;_ljwfg lgdf+0fsf] nflu cfjZos ;xof]u, zflGt ;'/Iff k|j4+g tyf ;'b=9Ls/0f, ef}lts ;_/rgfsf]
k'glg+df+0f nufotsf sfo+ ug+ kl/rflnt zflGt sf]ifsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf Joxf]/f
b]xfoadf]lhd 5g\M
10. ;|f]t Joj:yfkg Y ljleGg * ljsf; ;fem]bf/ bft= /fi6\ tyf lgsfo;_u ljleGg ;dodf ePsf
;Demf}tf cg';f/ ?-!) ca+ *! s/f]8 &* nfv pknaw u/fpg] ;Demf}tf ePsf]df @)&!.&@ ;Dddf
185 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno
?-( ca+ ^* s/f]8 @# nfv k|fKt eO+ ?-& ca+ &( s/f]8 *# nfv vr+ ePsf] / ?-! ca+ ** s/f]8
$) nfv af_sL /x]sf] 5 . g]kfn ;/sf/tkm+sf] ?-!@ ca+ !# s/f]8 @ nfv k|fKt eO+ ?-( ca+ !@
s/f]8 ^) nfv vr+ ePsf] / ?-# ca+ $@ nfv af_sL /x]sf] 5 . sfof+Gjog lgsfodf af_sL /x]sf]
?-$ ca+ ** s/f]8 *@ nfvdWo] ?-@ ca+ *@ s/f]8 %^ nfv sf]ifdf lkmtf+ k|fKt eO+ ?-@ ca+ ^
s/f]8 @^ nfv sfof+Gjog lgsfod} af_sL /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f b]xfo cg';f/
5g\M
10.1 ;_o'Qm ljQLo ;xof]u [JFA{ cGtu+t zflGt Joj:yfkgcGtu+tsf sfo+ ;~rfng ug+ ljsf;
;fem]bf/x?;_u ;Demf}tf ePsf]df :yfgLo r'gfj gePsf] / dlxnf afnaflnsf;DaGwL /fli6\o
sfo+of]hgf [!#Y!%{ c'g;f/ sfo+ x'g g;s]sf] sf/0f gj]+lhog ;xof]u ?-& s/f]8 k|fKt ePsf] 5}g
eg] Ifdtf ljsf;sf] sfo+qmd ;~rfng x'g g;s]sf sf/0f hd+g / 8flg8faf6 ?-$@ s/f]8 %! nfv
k|fKt x'g ;s]sf] b]lvPg .
10.2 ljleGg sfof+Gjog lgsfonfO+ cfof]hgf ;~rfngsf] nflu lbPsf] /sddWo] @)&@ cfiff9 d;fGtdf
af_sL /x]sf] ?-@ ca+ ^ s/f]8 @^ nfv sf]ifdf lkmtf+ ug'+kb+5 .
ctM zflGt Joj:yfkg cGtu+t ;~rflnt sfo+qmddf cfjZos ;|f]t Joj:yfkg tyf
lgodfg';f/ lgsf;f vr+ ug'+kb+5 .
11. of]hgf sfof+Gjog Y sf]ifaf6 ljleGg sfof+Gjog lgsfodfkm+t ^% cfof]hgf ;~rfng ug+ ?-@# ca+
%$ s/f]8 *% nfv ah]6 :jLs=t ePsf]df @)&@ cfiff9;Dddf ?-!( ca+ @) s/f]8 ^% nfv
lgsf;f / ?-!^ ca+ !# s/f]8 (! nfv vr+ u/L ah]6sf] t'ngfdf ^*-%# k|ltzt ljQLo k|ult
ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
11.1 @)^# df3df zflGt sf]ifsf] :yfkgf eP kZrft ljleGg lgsfoaf6 sfo+qmdx? ;~rfng x'_b}
cfPsf]df @)&@ cfiff9 d;fGt;Dddf b'O+ r/0fdf ^% cfof]hgf ;~rfng ePsfdWo] $% cfof]hgf
;DkGg ePsf / @) cfof]hgf ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
11.2 ljleGg lgsfoaf6 $ sfo+If]q [Sni6/{ cGtu+t ^% cfof]hgf ;~rfng ePsf]df ! sfo+If]q [Sni6/{
sf] k|ult $#-%& k|ltzt / cGosf] %^-!! b]lv ($-$@ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 .
11.3 /fli6\o ckfu sf]ifaf6 ;~rflnt AGA k|efljt ckfutf ePsf JolQmsf] k'g:yf+kgf ;]jfdf s'n nfut
?-% s/f]8 @@ nfvdWo] #!-#* k|ltzt, zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfnoaf6 ;~rflnt AGA k|efljt
ckfutf ePsf / ljz]if ;xof]u cfjZos kg]+ k"j+ n8fs' dlxnf nlIft ;xof]udf s'n nfut ?-%$
s/f]8 $^ nfvdWo] )-%% k|ltzt / dlxnf ;zlQms/0f tyf k'g:yf+kgfsf] nflu :jfldTj clej=l4
sfo+df $!-^^ k|ltzt, k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifbsf] sfof+noaf6 ;~rflnt dfgj clwsf/;DaGwL
of]hgf tyf gLlt sfof+Gjog ug+ /fHosf ;DalGwt lgsfosf] Ifdtf / ;_oGqsf] ;jnLs/0f ug]+
sfo+df ?-!! s/f]8 &) nfvdWo] &-&& k|ltztdfq ljQLo k|ult ePsf] 5 .
11.4 ;lrjfnon] sf]ifaf6 ;~rflnt cfof]hgfsf] ef}lts tyf ;]jfut kl/df0f v'Ng] nIo / k|ultsf] PsLs=t
clen]v g/fv]sf]n] xfn;Ddsf] s'n ef}lts k|ult l:ylt t'ngf ug+ ;lsg] cj:yf /x]sf] b]lvPg .
k|ult sd /x]sf If]qsf cfof]hgfsf] lgwf+l/t ;dofjlwdf sfd ;DkGg gugf+n] ;DalGwt
;]jfu|fxLn] nlIft ;]jf tyf ;'ljwf gkfpg] x'_bf c'w/f sfdx? k"/f u/L nIo cg';f/sf] k|ltkmn
pknJw u/fpg]tkm+ zflGt sf]if ;lrjfno / ;DalGwt sfof+Gjog lgsfon] Wofg lbg'kb+5 .
 a]?h" l:ylt Y dGqfno / dftxt & lgsfodf ?-%^ s/f]8 $$ nfv * xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 ?-@* xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-%^ s/f]8 $# nfv *) xhf/ af_sL /x]sf] 5 .
;f]dWo] ?-@# nfv %$ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 .
186 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
lzIff dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !#@ sfof+nosf] ljlgof]hg ?-&$ ca+ @# s/f]8 ! nfv, /fh:j ?-! ca+ @!
s/f]8 ** nfv, w/f}6L ?-^ s/f]8 #! nfv;d]t ?-&% ca+ %! s/f]8 @) nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf]
5 . pQm /sddf zflGt tyf k'g+lgdf+0f dGqfnosf] ?-@ s/f]8 &* nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfnodftxtsf ;_ul7t ;_:yf !*%, ;ldlt %, cGo ;_:yf &@ ;d]t @^@ sf] ?-@^ ca+ %$ s/f]8
(* nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ljb]zL ljZjljBfnosf] ;DaGwgdf g]kfndf pRrlzIff ;~rfng ug+ ut jif+;Dd cg'dlt k|fKt u/]sf
*& lzIf0f ;_:yfn] ;DalGwt ljZjljBfnoaf6 u'0f:t/ lgwf+/0f k|df0fkq k|fKt u/]sf], z}lIfs
k|df0fkq ;dsIftf lgwf+/0f u/]sf] / lng kfpg] z'Nsnufotsf ljifonfO+ sfg'gdf ;dfj]z u/L
;~rfngsf nflu cg'dlt lbg'kg]+ ;'emfj lbOPsf] lyof] . ;f] ;'emfjcg';f/ ;'wf/ gu/L of] jif+ yk !@
lzIf0f ;_:yfnfO+ pRrlzIff ;~rfng ug+ cg'dlt lbPsf] 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] ;d]t pQm
;'emfjsf] cg';/0f ug+ lgb]+zg lbPsf]df ;f]sf] sfof+Gjog ePsf] 5}g .
1.2 lghL nufgLdf k|fljlws dxfljBfno ;~rfng ug]+ :jb]zL nufgLstf+ eP !) k|ltzt / ljb]zL
nufgLstf+ eP @) k|ltzt lgMz'Ns 5fqj=lQ sf]6f g]kfn ;/sf/nfO+ pknaw u/fpg'kg]+df
OlGhlgol/utk+m #^, gl;+Ë tyf cGotkm+ #@ / s=lif, kz'lrlsT;f tyf jg lj1fgtkm+ @! ;d]t *(
sn]hn] of] jif+ klg 5fqj=lQ pknaw u/fPsf 5}gg\ .
1.3 lzIff gLlt tyf sfo+qmd th'+df, sfof+Gjog, cg'udg / d"Nofsg sfo+sf] ;'wf/df k=i7kf]if0f k|fKt ug+
l;sfO+ pknlAwsf] pkof]u u/]sf] cfZj:ttf x'g] cfwf/a]u/ of] jif+ klg sIff # / % sf ljBfyL+sf]
/fli6\o pknlAw k/LIf0fsf nflu ?-! s/f]8 $# nfv vr+ u/]sf] 5 .
1.4 ljZjljBfno cg'bfg cfof]u P]g, @)%) cg';f/ ljZjljBfnonfO+ dfq cg'bfg lbg] Joj:yf ePsf]df
ljZjljBfnosf] dfGotf gkfPsf] s}nfnLl:yt d]l8sn sn]h k|j4+g ljsf; ;ldltnfO+ ut jif+ ?-$ s/f]8
&% nfv cg'bfg lbPsf]df ;f] /sd g} pkof]u gePsf] cj:yfdf k'gM of] jif+ ?-# s/f]8 %& nfv cg'bfg
pknaw u/fPsf] 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .

;/sf/L sfof{no
2. PsAf/ k|0ffnL Y lghL nufgLdf ;~rfng ul/g] k|fljlws dxfljBfno;DaGwL cfwf/e"t gLlt, @)^#
cg';f/ k|fljlws dxfljBfno vf]Ng rfxg] ;_:yfn] cfwf/e"t dfkb08, k|lqmof, cfwf/ / zt+x? k"/f
u/]kl5 pRr k|fljlws lzIff k|jw+g tyf cg'udg ;ldltn] ;~rfng ug+ l;kmfl/; u/]df dGqfnon]
dg;fokq k|bfg ug]+ Joj:yf 5 . tTkZrft\ ljZjljBfnosf] ;DaGwgkq / ;DalGwt sfplG;nsf]
cg'dltkq k|fKt u/L sIff ;~rfngsf] nflu ;DalGwt dxfljBfno;_u dGqfnon] ;Demf}tf ug]+
Joj:yf 5 . dGqfnoaf6 dg;fokq k|fKt u/]sf t/ ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg k|fKt gu/]sf Pd-aL-
aL-P;- !$, OlGhlgol/u #^, gl;+u aL8LP; tyf cGo k|f]u|fd #@ / Plu|sNr/ e]6]g/L P08 km/]i6\L
187 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
!* ;d]t !)) ;_:yf /x]sf b]lvPsf] 5 . dGqfnoaf6 dg;fokq k|fKt u/] tfklg ljZjljBfnoaf6
;DaGwg k|fKt ug+ g;s]sf sf/0f c:ki6tf l;h+gf ePsf] 5 . dg;fo kq / ;~rfng :jLs=ltsf]
ljBdfg Joj:yfnfO+ kl/dfh+g u/L PsAf/ k|0ffnL nfu" ug+'kg]+ b]lvG5 .
3. ljkb\ Joj:yfkg vr+ Y of] jif+ @)&@ j}zfv !@ df uPsf] ljgfzsf/L e"sDk / tTkZrft\sf
k/fsDkgaf6 ePsf] Iflt Go"gLs/0fsf] ;fy} p4f/df ;~rflnt sfo+qmd ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g M
3.1 k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if ;~rfns ;ldltsf] @)&@.@.* sf] lg0f+ofg';f/ ?-#) s/f]8 lzIff
If]qdf ePsf] Iflt Go"gLs/0fsf] ;fy} p4f/ sfo+df tTsfn pkof]u ug]+ u/L dGqfnonfO+ k|fKt ePsf]df
vr+ x'g g;sL pQm /sd df}Hbft /fv]sf] 5 .
3.2 e"sDkaf6 clt k|efljt !$ lhNnf / cGo lhNnfdf ;d]t ( xhf/ #%# ;fd'bflos ljBfnosf] @@
xhf/ $)! sIff sf]7f k"0f+?kn], !$ xhf/ @$ sIff sf]7f clws, !* xhf/ ($@ sIff sf]7f ;fdfGo
Pj_ # xhf/ &&# zf}rfnodf Iflt k'u]sf] b]lvPsf] 5 . Ifltu|:t ;fd'bflos ljBfnosf] k9fO+ ;'rf?
ug+ lgDg lqmofsnfksf nflu ?-! ca+ ^@ s/f]8 %) nfvsf] sfo+qmd ;~rfng ug+ ?-! ca+ #@
s/f]8 !% nfv ;DalGwt ljBfnonfO+ lgsf;f lbPsf] b]lvG5 .
[/sd ?-nfvdf{
lqmofsnfk nIo [;_Vof{ k|ult [;_Vof{ ah]6 /sd lgsf;f /sd
Ifltu|:t ljBfno sIffsf]7f ;/;kmfO - 3,127 3,65 31,68
c:yfoL l;sfO+ s]Gb| lgdf+0f 3,446 2,367 68,94 48,40
zf}rfno lgdf+0f 1,098 919 10,98 9,00
kLl8t ljBfyL+nfO+ kf]zfs / emf]nf 4,61,306 4,34,743 4613 43,07
hDdf 1,62,50 1,32,15
pko'+Qm sfo+qmd ;~rfng ug+ ;DalGwt ;_:yf / ljBfnon] tf]lsPadf]lhdsf] lqmofsnfk
;~rfng u/]sf] cfZj:t x'g] cfwf/ k|:t't u/]sf 5}gg\ .
3.3 lhNnf lzIff sfof+no l;Gw'kfNrf]s, bf]nvf, /;'jf;d]t @( n] c:yfoL l;sfO+ s]Gb| tyf zf}rfno
afkt ?-@! s/f]8 $! nfv, cTofjZos Joj:yfkgafkt ?-!^ s/f]8 *) nfv / kf]zfs tyf emf]nf
cg'bfgafkt ?-@^ s/f]8 (& nfv;d]t ?-^% s/f]8 !* nfv lgsf;f lbPsf]df ;Da4 lgsfon]
k|fljlws k|ltj]bg tof/ u/L /sd ;b'kof]u ePsf] k'li6 u/]sf] 5}g .
4. k':tsfno / u'?s'n Y dGqfnon] sfo+qmd, sfo+k|ult, n]vfk/LIf0f k|ltj]bgnufot vr+ ePsf]
cfZj:t x'g] sfuhft tyf cg'udg Pj_ d"Nofsga]u/ $! k':tsfno tyf u'?s'n / !% ljBfnosf
nflu of] jif+ ?-@ s/f]8 @! nfv cg'bfg pknAw u/fPsf] 5 . lzIff;DaGwL sfo+ ug+ lhNnf lzIff
sfof+no /x]sf] cj:yfdf k':tsfno / u'?s"n lzIff k|jw+gsf nflu dGqfnoaf6 ;f]em} lgsf;f lbg'
plrt b]lvPg .
5. 5fqf lzIff sf]if Y ljBfno Pj_ SofDk;df cWoog/t 5fqfx?nfO+ 5fqj=lQ pknaw u/fpg] p2]Zon]
dlGqkl/ifb\sf] @)^@.#.@( sf] lg0f+ofg';f/ :yfkgf ePsf] 5fqf lzIff sf]ifdf dGqfnon] of] jif+ hDdf
u/]sf] ?-@ s/f]8;d]t jiff+Gtdf ?-#( s/f]8 &$ nfv df}Hbft /x]sf] 5 . sf]if :yfkgf eP tfklg
xfn;Dd pkof]udf gcfPsf]n] pQm /sd /fh:j bflvnf x'g'kb+5 .
6. cg'bfg Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL,@)^$ sf] lgod $![#{ cg';f/ ah]6df ;dfj]z u/L dGqfnon]
cg'bfg lgsf;f u/]sf] ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

188 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
6.1 ljZjljBfno cg'bfg cfof]unfO+ ?-^ ca+ ^* s/f]8 *@ nfv, k|fljlws lzIff tyf Joj;flos tflnd
kl/ifb\nfO+ ?-! ca+ #% s/f]8 @^ nfv;d]t & ;_:yfnfO+ ?-* ca+ ( s/f]8 *( nfv cg'bfg pknAw
u/fPsf]df ;b'kof]u ;DaGwdf cg'udg ePsf] 5}g . pQm cg'bfg pkof]usf] cg'udg ug'+kb+5 .
6.2 dGqfnon] zxLb k|lti7fg g]kfn [åGåkLl8t kl/jf/ lZfIff sfo+qmd{ nfO+ of] jif+ ?-& s/f]8 *% nfv
cg'bfg pknAw u/fPsf] 5 . pQm k|lti7fgsf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg tyf sfo+k|ult ljj/0f k|:t't
u/]sf] 5}g eg] dGqfnoaf6 cg'udg;d]t u/]sf] 5}g . ;_:yf ;~rfngsf] cj:yf tyf åGbkLl8t
kl/jf/sf] cWoog sfo+df ;xeflutfsf] l:ylt gv'Ng] x'_bf k|lti7fgnfO+ lg/Gt/tf lbO+ cg'bfg lbg]
glbg] ;DaGwdf dGqfnon] cfjZos lg0f+o ug+ ;fj+hlgs n]vf ;ldltaf6 lg0f+o ePsf]df tT;DaGwL
sf/afxL cufl8 a9fPsf] 5}g .
6.3 dGqfnon] Ps af]l8+Ë :s'nnfO+ ?-&% nfv, Ps ;uLt ljBfnonfO+ ?-!) nfv, Ps d]l8sn :s'nnfO+
?-% nfv / @ cf>d :s"nnfO+ ?-!! nfv;d]t ?-! s/f]8 @ nfv 5fqj=lQ ljt/0f ug+ cg'bfg k|bfg
u/]sf]df 5fqj=lQ ljt/0f sfo+sf] cg'udg u/]sf] 5}g .
6.4 dGqfnon] ef}lts lgdf+0f tyf ;'wf/ k|of]hgsf] nflu @ af]l8+u :s"nnfO+ ?-! s/f]8 $) nfv / Ps
u'?s"nnfO+ ?-^$ nfv;d]t ?-@ s/f]8 $ nfv cg'bfg pknaw u/fPsf]df sfo+ ;DkGg k|ltj]bg k];
gePsf] tyf cg'udg;d]t u/]sf] 5}g .
6.5 lhNnf lzIff sfof+no, gjnk/f;L, l;Gw'kfNrf]s, ?kGb]xL;d]t !% n] cWoog/t 5fq5fqfsf] ljj/0f
g/fvL 5fqj=lQ ljt/0f ug+ ! xhf/ $#* ljBfnosf ! nfv ! xhf/ !&% ljBfyL+nfO+ ?-@@ s/f]8
@# nfv lgsf;f lbPsf] 5 . 5fqj=lQ /sd ljt/0fsf] cg'udg u/]sf] kfOPg .
6.6 lhNnf lzIff sfof+no, l;Gw'nL;d]t $) n] of] jif+ k':tsfno ;xof]udf ?-$ s/f]8 * nfv, :df6+
af]8+sf] nflu ?-&) nfv, sDKo'6/ vl/bsf nflu ?-@ s/f]8 #@ nfv / lj1fg k|of]uzfnfsf] nflu
?-@# s/f]8 &( nfv;d]t ?-#) s/f]8 *( nfv cg'bfg lbPsf]df pkof]u ePsf] cfZj:t x'g]
cg'udg k|ltj]bg /fv]sf] 5}g .
7. cg'dlt k|fKt lzIf0f ;_:yf Y ljb]zL ljZjljBfno jf lzIf0f ;_:yfaf6 ;DaGwg lnP/ g]kfndf lzIf0f
;_:yf ;~rfng ug]+ ;_:yfn] dGqfnoaf6 ;~rfng cg'dlt gjLs/0f u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 .
dGqfnoaf6 @)^! b]lv @)&! ;Dd cg'dlt k|fKt ($ ;_:yfdWo] %& n] gjLs/0f u/fPsf], @^ sf]
gjLs/0f ug'+kg]+ cjlw af_sL /x]sf] / !! n] gjLs/0f gu/fPsf] hgfPsf] 5 . gjLs/0f gu/fPsf
;_:yfdf cWoog/t ljBfyL+ ;_Vof / gjLs/0f ug'+kg]+ cjlw;d]t gv'n]sf] sf/0f ;_:yfx?af6 k|fKt
x'g'kg]+ /fh:j olsg x'g ;s]sf] 5}g . gjLs/0fsf nflu cfj]bg glbO+ ;~rfngdf /x]sf pQm lzIf0f
;_:yfdf cfufdL jif+sf] nflu ljBfyL+ egf+ :yug jf ;~rfng cg'dltkq /2 u/]sf] 5}g . lgb]+lzsfdf
ePsf] Joj:yfsf] kfngf ug'+kb+5 .
8. n]vfk/LIf0f Y cfly+s sfo+ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !^[@{ df k|To]s sfof+non] ;a} k|sf/sf cfo
Joosf] n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf lzIff sfof+no, ;Kt/Lsf] ljlgof]hg ?-((
s/f]8 &* nfv tyf /fh:j / w/f}6L;d]tsf] ;|]:tf k]; gePsf]]n] n]vfk/LIf0f ePsf]] 5}g .

lzIff ljefu
9. sfo+qmd :jLs=t Y lgMz'Ns kf7\ok':tssf nflu hgs lzIff ;fdu|L s]Gb|n] tf]s]sf] b/n] x'g] ah]6
sfod u/L ;f]xLcg';f/ lhNnf lzIff sfof+nox?sf] sfof+nout sfo+qmd :jLs=t ug'+kg]+ Joj:yf
sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsfdf pNn]v ePsf]df ljefun] a9L b/df sfo+qmd :jLs=t u/]sf] 5 .
ljBfontxsf $& nfv (% xhf/ !)( ljBfyL+sf] nflu hgs lzIff ;fdu|L s]Gb|n] tf]s]sf] b/sf]
cfwf/df ?-! ca+ @& s/f]8 %) nfv dfq lgsf;f ug'+'kg]+df ljefun] sfo+qmd :jLs=t u/]sf] cfwf/df
189 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
?-! ca+ #^ s/f]8 !& nfv lgsf;f u/]sf]n] ?-* s/f]8 ^& nfv a9L lgsf;f x'g uPsf] 5 . pQm
/sd olsg u/L c;'n ug'+kg]+ b]lvG5 .
10. lzIfs b/aGbL Y ljefuaf6 k|fKt ljj/0fadf]lhd lzIfssf] txut b/aGbL b]xfoadf]lhd 5M
b/aGbL
qm-;_- ljBfnosf] tx hDdf
;fwf/0f /fxt
1 k|fylds 78,911 21,331 100,242
2 lgDg dfWolds 16,224 9,337 25,561
3 dfWolds 12,725 6,990 19,715
s'n hDdf 1,07,860 37,658 1,45,518
plNnlvt ! nfv $% xhf/ %!* b/aGbLdWo]] /fxttkm+sf] #& xhf/ %^* b/aGbL :jLs=ltsf]
k|df0f ljefu;_u /x]sf] kfOPg . k|fylds txdf &( xhf/ #(# lzIfs sfo+/t /x]sf]n] :jLs=t
b/aGbLeGbf $*@ a9L lzIfs sfo+/t 5g\ . dlxnf lzIff sf]6fnfO+ ;fwf/0ftkm+ ;dfof]hg ub}+
hfg'kg]+df x'g g;s]sf] sf/0f b/aGbLeGbf a9L lzIfssf] nflu Go"gtd tna :s]n ?-!& xhf/ &#)
sf] cfwf/df jif+e/Ldf ?-!! s/f]8 !! nfv a9L vr+ x'g uPsf] b]lvG5 . b/aGbLeGbf a9L lzIfs
/fVg] sfo+ lgoGq0f ug'+kb+5 .
11. b/aGbL ldnfg Y ljefun] u/]sf] ljBfnout ljBfyL+ / df}h'bf lzIfs b/aGbL ljZn]if0fadf]lhd
sf7df8f}_df ! xhf/ @%$, emfkfdf *(%, df]/udf %%$, lrtjgdf %%$, nlntk'/df %!^,
:ofFhfdf %)#, eQmk'/df $*# / kfNkfdf $@* ;d]t [#^ lhNnfdf k|fylds txdf{ ( xhf/ ^&(
b/aGbLeGbf a9L lzIfs sfo+/t /x]sf] b]lvG5 . b/aGbLeGbf a9L lzIfssf] nflu ?-@ ca+ @# s/f]8
( nfv tna eQfafkt vr+ ePsf] b]lvG5 .
lhNnf / ljBfnout ljBfyL+ ;_Vofsf] cfwf/df lzIfssf] b/aGbL ;_Vof olsg u/L a9L
b/aGbL ePsf] lhNnf Pj_ ljBfnoaf6 36L b/aGbL ePsf lhNnf Pj_ ljBfnodf b/aGbL ldnfg ug+
cfjZos sf/afxL ug'+kb+5 . ;fy} b/aGbL a9L ePsf lhNnfnfO+ k|fylds txdf k|lt ljBfyL+ sf]if
tna cg'bfg k|bfg ug]+ sfo+ lgoGq0f ug'+kb+5 .
ljBfno ;dfof]hg sfof+Gjog lgb]+lzsf, @)&) df tf]s]adf]lhd ljBfyL+ ;_Vof gePsf]
b]lvPdf lhNnf lzIff clwsf/Lsf] l;kmfl/;df lhNnf lzIff ;ldltn] To:tf] ljBfno aGb u/L csf]+
kfos kg]+ ljBfnodf ;dfof]hg ug+ ;Sg] Joj:yf 5 . cWoog ul/Psf % lhNnfdf ljBfyL++ lzIfs
cg'kft gldn]sf] pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
tna e'QmfgL
qm-;_- lhNnf ljBfno ;_Vof ljBfyL+ ;_Vof lzIfs ;_Vof
[/sd ?-nfvdf{
! ?kGb]xL !# #*@ #) ^(
@ bf]nvf @) !(( #@ &$
# nlntk'/ !! !*( @* ^%
$ df]/ª % ^% ( @!
% sfe|]knf~rf]s ^ $! !# #^
hDdf @^%
lgb]+lzsfcg';f/ ljBfno ;dfof]hg / b/aGbL ldnfg ug'+kb+5 .
12. z'Ns lgwf+/0f Y ;_:yfut ljBfno dfkb08 tyf ;~rfng lgb]+lzsf, @)^( adf]lhd ljefun] of] jif+
pkTosfl:yt !^ ;_:yfut ljBfnosf] z'Ns / 5fqj=lQ ;DaGwdf cg'udg u/] tfklg ljBfnosf]
juL+s/0f gu/]sf], :jLs=teGbf a9L z'Ns lnPsf], tf]s]adf]lhd 5fqj=lQ k|bfg gu/]sf] nufotsf sdL
190 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
sdhf]/L b]lvPsf]df ;'wf/ ug+ nufPsf] kfOPg . ;fy} o:tf ljBfnon] lng] z'Ns lgwf+/0f ug+ sfo+bn
u7g u/]sf]df z'Ns lgwf+/0f ePsf] 5}g . ;_:yfut ljBfnon] lng kfpg] z'Ns lgwf+/0f u/L
cg'udgaf6 b]lvPsf sdhf]/L ;'wf/ u/fpg'kb+5 .
13. clVtof/L Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ adf]lhd dftxt sfof+nonfO+ ;dod} ah]6 vr+ ug]+
clVtof/L k7fpg'kg]+df ljefun] c;f/ dlxgfdf dfq ?-# ca+ $@ s/f]8 *# nfv clVtof/L k|bfg
u/]sf] 5 . dGqfnon] ;dod} clVtof/L k7fP tfklg ljefun] l9nf] u/]sf] sf/0f ljBfnosf] ef}lts
;'ljwf lj:tf/sf] sfo+qmd g} k|efljt ePsf] 5 . c;f/ dlxgfdf clVtof/L lbg] sfo+ lgoGq0f ug'+kb+5 .

lhNnf lzIff sfof+nox?


14. a9L lgsf;f Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #^ sf] pklgod [*{ df s'g} /sdsf]
e'QmfgL lb_bf /Lt k'u] jf gk'u]sf] hf_r ug+'kg]+ pNn]v 5 . lhNnf lzIff sfof+no, sf7df8f}_, cf5fd,
afh'/f;d]t $^ n] of] jif+ lzIfsx?sf] tna eQfafkt ljBfnon] kfpg'kg]+eGbf ?-# s/f]8 !% nfv
a9L lgsf;f lbPsf 5g\ . ;fy} ;]jf cjlwsf] dfq tna eQf lgsf;f lbg'kg]+df lhNnf lzIff sfof+no,
alb+of;d]t @( n] ;]jfaf6 cjsfz eO+;s]sf lzIfssf] tna eQf afkt ?-! s/f]8 () nfv
lgsf;f lbPsf 5g\ . o;}u/L lhNnf lzIff sfof+no !^ n] lzIfsx?sf] jflif+s u|]8 j=l4 /sddf ?-@)
nfv a9L lgsf;f lbPsf 5g\ .
ut jif+ ?-% s/f]8 !$ nfv a9L lgsf;f lbPsf]df of] jif+ ?-!! nfv a9L ?-% s/f]8 @%
nfv k'u]sf] 5 . lhNnf lzIff sfof+no #! n] a9L lgsf;f lbPsf] ?-! s/f]8 *! nfv n]vfk/LIf0fsf]
qmddf c;'n u/]sf 5g\ . lzIfssf] tna eQf lgsf;f /sd oyfy+k/s x'g] u/L cfGtl/s lgoGq0f
k|0ffnLsf] sfof+Gjog ug'+kg]+, lgsf;f k|lqmofdf ;_nUgnfO+ lhDd]jf/ agfpg'kg]+ / lgotjz a9L
lgsf;f lbg]nfO+ ljefuLo sf/afxL u/L a9L lgsf;f ePsf] /sd c;'n ug'+kb+5 .
15. dfueGbf a9L lgsf;f Y ljBfnon] dfu u/]adf]lhd lgsf;f lbg'kg]+df lhNnf lzIff sfof+no,
sf7df8f}_ cGtu+t !^ ljBfnon] ?-^ s/f]8 %) nfv lgsf;f dfu u/]sf]df ?-^ s/f]8 ^* nfv
lgsf;f lbO+ ?-!* nfv a9L lgsf;f u/]sf] 5 . o;/L dfueGbf a9L lgsf;f lbPsf] /sd ;DalGwt
ljBfnoaf6 c;'n ug'+kb+5 .
16. cf};t lgsf;f Y lhNnf lzIff sfof+non] kf7\ok':ts, k|lt ljBfyL+ sf]if u}/tna [kL-;L-Pkm-gg\;]n/L{
Pj_ 5fqj=lQ zLif+sdf lgsf;f ubf+ ljBfyL+ ;_Vofsf] oyfy+tf k/LIf0f [;Tofkg{ af6 sfod ;_Vofsf]
cfwf/df lgsf;f lbg'kb+5 . lhNnf lzIff sfof+no, wg'iffcGtu+tsf ljBfnon] pNn]v u/]sf] ljBfyL+
;_Vof / oyfy+tf k/LIf0faf6 sfod ;_Vofsf] cf};t lgsfnL ;f] cf};tsf] cfwf/df lgsf;f u/]sf] 5 .
lhNnfdf /x]sf ljBfnodWo] gd'gfsf] ?kdf ## ljBfnon] pknJw u/fPsf] tYofscg';f/ ljBfyL+
;_Vof !# xhf/ @@# /x]sf]df sfof+non] oyfy+tf k/LIf0f ubf+ & xhf/ &@* dfq b]lvPsf] 5 . o;/L
cf};t ;_Vof oyfy+tf k/LIf0faf6 sfod ;_VofeGbf #$-^! k|ltztn] a9L 5 . o;sf] sf/0f
kf7\ok':ts, 5fqj=lQ / k|lt ljBfyL+ sf]if u}/tnadf tL ljBfnonfO+ ?-@ s/f]8 #% nfv a9L lgsf;f
lbPsf] 5 . ;a} ljBfnodf oyfy+tf k/LIf0feGbf a9L lgsf;f lbPsf] /sd c;'n ug'+kb+5 .
17. lgMz'Ns kf7\ok':ts Y sIff ! b]lv !) ;Dd cWoog/t ljBfyL+sf nflu ljBfnonfO+ lgMz'Ns
kf7\ok':ts jfkt cg'bfg lb_bf hgs lzIff ;fdu|L s]Gb| lnld6]8sf] :jLs=t d"No;"rLsf] cfwf/df
lbg'kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf lzIff sfof+no, s}nfnL, g'jfsf]6 / l;Gw'nLnufot !% lhNnfn] lgMz'Ns
kf7\ok':tsafkt ?-@* s/f]8 %* nfv dfq cg'bfg lbg'kg]+df ?-#) s/f]8 $) nfv lbPsf]]n] ?-!
s/f]8 *@ nfv a9L lgsf;f lbPsf] 5 . a9L lgsf;f lbPsf] /sd lkmtf+ u/L /fh:j bflvnf ug'+kb+5 .

191 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
18. ef}lts ;'ljwf Y sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsf, @)&!.&@ cg';f/ sfo+qmd ;~rfngsf] nflu ljBfno
Joj:yfkg ;ldlt / lzIff sfof+noaLr k|yd rf}dfl;s cjlwleq} ;Demf}tf ul/;Sg'kg]+, sfo+ ;DkGg
k|ltj]bg tof/ u/L clGtd lgsf;f lbg'kg]+, sfo+;DkGg gug]+ ljBfnonfO+ clGtd ls:tf lgsf;f glbg]
/ cfiff9 !% ;Dd sfo+;DkGg k|ltj]bg k|dfl0ft u/L ;_j4 lgsfodf pknAw u/fO;Sg'kg]+ Joj:yf 5 .
o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
18.1 ljBfno ef}lts ;'ljwf lj:tf/sf nflu ?-# ca+ $^ s/f]8 &% nfv ah]6 Joj:yf eO+ ?-# ca+ !!
s/f]8 *% nfv vr+ ePsf] 5 . vr+dWo] lhNnf lzIff sfof+no &) n] rf/sf]7] ljBfno ejg
lgdf+0fdf ?-(% s/f]8 ($ nfv, @ sf]7] ejg lgdf+0fdf ?-@@ s/f]8 %% nfv, 5fqf zf}rfno
lgdf+0fdf ?-$@ s/f]8 (* nfv, ljBfno dd+t ;'wf/df ?-!$ s/f]8 #* nfv, afxo jftfj/0f
;'wf/df ?-^ s/f]8 *) nfv / e"sDkLo hf]lvd ePsf ljBfnosf] Joj:yfkgdf ?-!# s/f]8 !( nfv
;d]t ?-! ca+ (% s/f]8 *$ nfv cg'bfg pknJw u/fPsf]df ;f]af6 sfo+ ;DkGg ePsf] 5}g .
lgdf+0f sfo+ ;DkGg u/L sfo+;DkGg k|ltj]bg tof/ ug'+kb+5 .
18.2 lhNnf lzIff sfof+no, emfkfn] @)&@.#.!* df dfq ljBfno Joj:yfkg ;ldlt;_u ;Demf}tf u/L
ljBfnosf] ef}lts ;'ljwf lj:tf/ ug+ ?-@ s/f]8 ## nfv lgsf;f lbPsf] 5 . cfly+s jif+sf] cGtdf
lgsf;f lbg] kl/kf6Ldf lgoGq0f x'g'kb+5 .
18.3 sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsfadf]lhd @)^*.^( eGbf cuf8Lsf] ef}lts lgdf+0fsf] nflu sf7df8f},
l;/xf / s}nfnL;d]t ( lhNnfsf (& ljBfnonfO+ pknaw u/fPsf] /sddWo] ?-& s/f]8 *# nfvsf]
lgdf+0f sfo+ ;DkGg gePsf]df s'g} sf/afxL u/]sf] 5}g . rf/ aif+ cl3 pknaw u/fPsf] /sdaf6
lgdf+0f sfo+ gePsf] pko'Qm b]lvPg .
19. lbjf vfhf Y sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsfadf]lhd ljBfyL+ ;_Vofsf] cfwf/df k|ltljBfyL+ b}lgs ?-!@ sf
b/n] lbjf vfhf pknAw u/fpg] Joj:yf 5 . lhNnf lzIff sfof+no, emfkfn] ?-! s/f]8 *$ nfv,
sf7df8f}_n] ?-!) nfv / tgx'_n] ?-!@ nfv;d]t ?-@ s/f]8 ^ nfv cfly+s jif+sf] cGTodf lgsf;f
lbPsf 5g\ . ljBfyL+nfO+ jif+el/ vfhf v'jfpg k|bfg u/]sf] /sd jif+sf] cGtdf lgsf;f lbPsf]n]
tf]s]sf] sfo+df vr+ x'g] cj:yf g/x]sf]n] pQm /sd lkmtf+ u/L /fh:j bflvnf ug'+kb+5 .
20. 5fqj=lQ Y sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsfsf] a'_bf * df ljBfno v'n]sf] lbgdf sDtLdf *) k|ltzt
xflh/ ePsf 5fq5fqfnfO+ tf]lsPsf] b/df 5fqj=lQ ljt/0f ug'+kg]+ Joj:yf 5 . KNof; k|ltj]bg
adf]lhd sIff ! b]lv * ;Ddsf] 5fqf, blnt / ;LdfGts=tsf] 5fqj=lQ lhNnf lzIff sfof+no, emfkfn]
?-!# nfv, sflnsf]6n] ?-! s/f]8 # nfv / 8f]Nkfn] ?-^ nfv a9L lgsf;f lbPsf] 5 . a9L lgsf;f
lbPsf] /sd c;'n ug'+kb+5 .
21. ljBfno sd+rf/L Joj:yfkg Y sfo+qmd sfof+Gjog k'l:tsf @)&!.&@ sf] a'_bf g_- ( df ljBfno
sd+rf/Lsf nflu lgsf;f lbg' cufl8 ;a} ljBfno sd+rf/Lsf] clen]v lhNnf lzIff sfof+nodf
/fVg'kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf lzIff sfof+no, sf7df8f}_;d]t ( n] ;f] clen]v g/fvL of] jif+ ?-@#
s/f]8 ! nfv ljBfnonfO+ lgsf;f lbPsf 5g\ . k'l:tsfdf pNn]v ePadf]lhdsf] clen]v Jojl:yt
u/L lgsf;f lbg'kb+5 .
cgf}krfl/s lzIff s]Gb|
22. ;3g ;fIf/tf Y ;fIf/tf cleofg cGtu+t @)^%.^^ b]lv @)&!.&@ ;Dd $& nfv ** xhf/
lg/If/nfO+ ;fIf/ agfpg ?-^ cj+ !$ s/f]8 vr+ ePsf] 5 . s]Gb|n] of] jif+ a9L lg/If/ ePsf !&
lhNnfdf ;3g ;fIf/tf sfo+qmd ;~rfng ug+ ?-&$ s/f]8 %# nfv vr+ u/]sf] 5 . sfo+qmd
sfof+Gjog k'l:tsfcg';f/ kf7\ok':ts, d;nGb / k|lzIfs/lg/LIfssf] kfl/>lds Pp6} b/ tf]lsPsf]
192 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
cj:yfdf klg k|ltJolQm ;3g ;fIf/tf nfut b/ ?-$$) b]lv ?-! xhf/ @!^ ;Dd b]lvPsf] 5 .
;dfg k|s=ltsf] tflnd ;~rfng ug+ k|ltJolQm nfut km/s km/s b]lvPsf]n] ldtJooL 9un] tflnd
;~rfng ePsf] kfOPg .
cg'udg k|ltj]bgcg';f/ af/f, k;f+ / /f}tx6df :t/xLg z}lIfs ;fdu|L pknaw u/fPsf], sIff
;~rfng gu/]sf] cjlwdf ;d]t /sd e'QmfgL lbPsf], :yfgLo lg/LIfsnfO+ kfl/>lds ljt/0f gu/]sf],
;fIf/tf sIff ;~rfng ug]+ ;fd'bflos cWoog s]Gb|sf] cg'udg lg/LIf0f x'g] gu/]sf] / /;'jf tyf
g'jfsf]6df ;~rflnt s]xL ;fd'bflos s]Gb|n] ;fIf/tf sfo+qmd ;~rfng g} gu/L lgliqmo /x]sf]
b]lvPsf] 5 . t;y+ vr+nfO+ pknlJwd"ns agfpg' kg]+ b]lvG5 .
23. vftf /f]Ssf Y cgf}krfl/s lzIff tyf /fli6\o ;fIf/tf cleofg sfo+qmdcGtu+t lhNnf lzIff
sfof+no, wg'iffn] cfly+s jif+sf] cGt;Dd sfd x'g g;s]sf] sf/0f ;fIf/tf sfo+qmd ;~rfng ug]+ (&
;_:yfsf] ?-! s/f]8 !( nfv tyf cg'udg / lg/LIf0f ug]+ !* ;_:yfsf] ?-* nfv ;d]t ?-! s/f]8
@& nfv /f]Ssf u/]sf] 5 . ;Demf}tf cjlw ;dfKt ePsf] & dlxgf;Dd klg sfo+;DkGg gug]+ pk/
sf/afxL u/L /f]Ssf /x]sf] /sd /fh:j bflvnf ug'+kb+5 .
24. /fh:j bflvnf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df cfly+s jif+leq vr+ eO+ af_sL
/x]sf] /sd ;DalGwt sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nodf lkmtf+ ug'+kg]+ pNn]v 5 . lhNnf lzIff
sfof+no, /f}tx6n] ;fIf/ g]kfn cleofg sfo+qmd cGtu+t ;~rfngdf /x]sf] ;fIf/tf sIff @)&@.#.#!
;Dd ;~rfng x'g] / ;f]sf] cg'udg k|ltj]bg k|fKt ePkl5 dfq /sd lgsf;f x'g] pNn]v u/L ?-$
s/f]8 ^ nfv /fli6\o jfl0fHo a}ssf] rNtL lx;fjdf hDdf u/]sf] 5 . ;f] /sd /fh:j bflvnf
ug'+kb+5 .

lzIfs ;]jf cfof]u


25. sfo+qmd ;~rfng Y cWofkg cg'dltkqsf] k/LIff ;~rfngtkm+ of] jif+ @ nfv k/LIffyL+sf] nflu ?-#
s/f]8 [k|ltJolQm ?-!%){ ljlgof]hg ePsf]df ! nfv ( xhf/ $)& sf nflu ?-@ s/f]8 (* nfv
[k|ltJolQm ?-@&#{ vr+ u/]sf] 5 . v'Nnf k|ltof]lutfTds k/LIff ;~rfngtkm+ % nfv k/LIffyL+sf]
nflu ?-!) s/f]8 !) nfv [k|ltJolQm ?-@)@{ ljlgof]hg ePsf]df ! nfv #% xhf/ @&# sf nflu
?-# s/f]8 *$ nfv [k|ltJolQm ?-@*${ vr+ u/]sf] 5 . v'Nnftkm+sf] k/LIff cfiff9df dfq ;~rfng
ePsf]n] pQ/ k'l:tsf ;sng, 9'jfgL, k/LIf0f tyf glthf k|sfzg nufotsf sfo+ af_sL g} /x]sf]
b]lvG5 . k/LIff ;~rfng ;DaGwL :yfoL k|s=ltsf s]xL vr+ x'g] eP tfklg k|lt k/LIffyL+ vr+df w]/}
km/s b]lvPsf] 5 . lj1fkg tyf k/LIff ;~rfng sfo+qmd th'+df ubf+ tYodf cfwfl/t geO+ Psd'i6
ah]6 ljlgof]hg u/]sf] b]lvPsf] 5 . o;/L ah]6/sfo+qmd th'+df Pj_ vr+ ug]+ sfo+df ;'wf/ ug'+kb+5 .

Jofj;flos lzIff tyf tflnd clej=l4 kl/of]hgf


26. ;Lk k/LIf0f / /f]huf/L Y kl/of]hgfn] of] jif+;Dd ?-! ca+ !( s/f]8 $$ nfv vr+ u/L %% xhf/
^# nfO+ tflnd k|bfg u/L ;Lk k/LIf0f u/]sf]df #@ xhf/ &^ [%*-@% k|ltzt{ pQL0f+ ePsf] / $!
xhf/ ^&! [&%-^* k|ltzt{ nfO+ nfebfos /f]huf/L pknaw ePsf] b]lvG5 . tflnd k|bfos ;_:yfn]
u'0f:t/Lo tflnd pknaw u/fpg g;s]sf] sf/0f ;Lk k/LIf0fdf Go"g pQL0f+ ePsf] / pQL0f+ gePsf
clwsf_zn] /f]huf/L kfPsf] cg'udg k|ltj]bgsf] cfwf/df t];|f] / rf}yf] ls:tfafktsf] %) k|ltzt /sd
e'QmfgL ePsf] 5 . ;Lk k/LIf0fdf cg'QL0f+ x'g] clwsf_zn] /f]huf/L kfPsf] b]lvg] u/L tof/ ePsf]
cg'udg k|ltj]bg k|lt k"0f+?kn] cfZj:t x'g] cj:yf 5}g .

193 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
27. tflnd ;~rfng Y kl/of]hgfn] >d ahf/ ;j]+If0f gu/L ;a} k|sf/sf tflndsf] nflu ?-!% xhf/
nfut tf]sL tflnd k|bfos ;_:yfn] /f]h]sf] :yfgdf rfx]sf] tflnd lbg;Sg] u/L ;_:yfsf] 5gf}6 u/]sf]
5 . kmn:j?k sf7df8f}_, ?kGb]xL, lrtjg, sf:sL, df]/u;d]tsf ;'ud :yfgx?df l;nfO+ a'gfO+ /
Jo'l6lzog h:tf ;:tf] / ;lhnf] tflnd a9L dfqfdf ;~rfng ePsf] 5 . ahf/ ;j]+If0f u/L dfu
cg';f/sf] tflnd ;~rfng ug+] pko'Qm ljsNk cjnDag ug'+kb+5 . kl/of]hgfn] pQm tYo dgg\ ub}+
cfufdL lbgdf Wofg k'MofOg] hjfkm lbPsf] 5 .
28. cg'bfg Y kl/of]hgfn] laleGg ^) k|fljlws ljBfnonfO+ hf]8sf]if / sfo+;Dkfbg cg'bfgafkt of]
jif+;Dd ?-%^ s/f]8 #% nfv cg'bfg pknaw u/fPsf] 5 . tL lgsfon] nIocg';f/ sfo+ ;Dkfbgdf
;'wf/ u/] gu/]sf] d"Nofsg ug'+kb+5 .

sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
lhNnf lzIff sfof+no wgs'6f, ;nf+xL, k;f+, gjnk/f;L / ;'v]+t
;a}sf nflu lzIff sfo{qmdcGt{ut ;fd'bflos ljBfnox?sf] z}lIfs u'0f:t/ Pj+ cg'bfg kl/rfng
l:yltsf] sfo{bIftf tyf k|efjsfl/tfsf] kIfaf6 ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx?
b]xfoadf]lhd 5g\M
29. ljBfyL{ ;+Vof — lhNnf lzIff sfof{no % af6 k|fKt ljj/0fcg';f/ ljut # jif{sf] ;fd'bflos
ljBfnox?sf] ljBfyL{ ;+Vofsf] l:ylt lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
ljBfyL{ ;+Vof 36L÷a9L 36L÷a9L ∞
lhNnf
2069 2070 2071 ljBfyL{ ;+Vof -@)^( sf cfwf/df_
wgs'6f 39906 37462 34184 (5722) (14.33%)
;nf{xL 206966 199183 117005 (89961) (43.47%)
k;f{ 107811 110979 109755 1944 1.80%
gjnk/f;L 13490 137068 125978 8922 (6.61%)
0
;'v]{t 10483 93043 94090 (10748) (10.25)
8
pko'{Qm ljj/0fcg';f/ z}lIfs ;q @)^( sf] t'ngfdf @)&! df wgs'6f, gjnk/f;L / ;'v]{t
lhNnfdf ljBfyL{ ;+Vof qmdzM !$=##, ^=^! / !)=@% k|ltztn] 36\bf] b/df /x]sf] 5 . k;f{ lhNnfdf
eg] !=*) k|ltztn] ljBfyL{ ;+Vof a9]sf] 5 . oBlk z}lIfs ;q @)&) sf] t'ngfdf @)&! df !=!)
k|ltztn] 36]sf] 5 . ;fy} ;nf{xL lhNnfdf $#=$& k|ltzt ljBfyL{ 36\g'df ljBfnox? aGb x'g' tyf
jf:tljseGbf a9L ljBfyL{ b]vfpg] k|j[lQ lgoGq0f x'g' /x]sf] hgfPsf] 5 . ctM z}lIfs l:yltdf
;'wf/sf nflu ljBfnosf] z}lIfs Joj:yfkg bIftfdf clej[l4 ug'{kg]{ b]lvG5 .
30. ljBfyL{ lzIfs — lzIff lgodfjnL, @)%( cg';f/ ljBfyL{ lzIfs cg'kft lxdfnL e]udf $)M!, kxf8L
e]udf $%M! / t/fO{ e]udf %)M! x'g'kg]{ Joj:yf 5 . To;}u/L ;a}sf nflu lzIff sfo{qmdcg';f/ ;f]
cg'kft #)M! k'¥ofpg] pNn]v 5 .
30.1 z}lIfs ;q @)&! df ;fd'bflos ljBfnodf ljBfyL{ lzIfs cg'kft k|To]s ! lzIfs a/fa/ ljBfyL{
;+Vof wgs'6fdf @@, ;nf{xLdf %!, k;f{df %$, gjnk/f;Ldf #) / ;'v]{tdf %( /x]sf] kfO{of] .
30.2 cWoog ul/Psf lhNnfaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ lzIfs ljBfyL{sf] Go"gtd / clwstd ;+Vofsf
cfwf/df ! lzIfs a/fa/ wgs'6fsf] hLjg ;'wfno df=lj= vf]s'df !)$ / l;+xb]jL k|f=lj= a]nfxf/fdf

194 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
#, ;nf{xLsf] ;f]lgof ;f]g]nfn ;/:jtL k|f=lj= x]dk'/df @)@ / lji0f'k'/ k|f=lj= xl/k'/df &, k;f{sf]
g]kfn /fli6«o k|f=lj= ujfxdf @ / g]kfn /fli6«o lg=df=lj= ax'cjf{df !@! tyf ;'v]{tsf] lj/uf}+8f
lg=df=lj= df !!$ / eujtL k|f=lj= vfgL lhd|fdf !! ljBfyL{ /x]sf] kfOof] .
pko'{Qm Joxf]/fcg';f/ lzIff lgodfjnL / ;a}sf nflu lzIff sfo{qmdaLr lzIfs ljBfyL{
cg'kftdf Ps?ktf b]lvPsf] 5}g eg] ljBfnout lzIfs ljBfyL{ cg'kftdf ;d]t 7"nf] cGt/ b]lvG5 .
a;fO{;/fO{ tyf ;fd'bflos ljBfnodf ljBfyL{ ;+Vof 36\b} uPsf sf/0f cg'kftdf cGt/ b]lvPsf] 5 .
o; ;DaGwdf tf]lsPadf]lhd lzIfs ljBfyL{ cg'kft sfod u/L z}lIfs u'0f:t/ j[l4tkm{ Wofg
lbg'kb{5 .
31. k|lt ljBfyL{ nfut — lzIff If]qsf] s'n ah]6 / ;fd'bflos ljBfnosf ljBfyL{ ;+Vof tyf lhNnf lzIff
sfof{nox?sf] ljut # cfly{s jif{sf] s'n vr{ / ljBfyL{ ;+Vofsf cfwf/df k|lt ljBfyL{ /fli6«o nfut
?=!$ xhf/ $^! sf] t'ngfdf wgs'6fsf] ?=!^ xhf/ !%$ b]lvPsfn] ! xhf/ ^(# a9L b]lvPsf] 5 .
;fy} ;nf{xLsf] ?=$ xhf/ (%!, k;f{sf] ?=& xhf/ !@) gjnk/f;Lsf] ?=* xhf/ ##! / ;'v]{tsf] ?=*
xhf/ &&) b]lvPsf] 5 . lhNnfcg';f/ k|lt ljBfyL{ nfutdf km/flsnf] cGt/ b]lvG5 . k|ltljBfyL{
vr{sf] /fli6«o dfkb08 lgwf{/0f u/L nfut Go"g x'g] u/L z}lIfs Joj:yfkg ug'{kb{5 .
32. k|j]lzsf k/LIff l:ylt — n]vfk/LIf0f ul/Psf % lhNnfsf] ljut # jif{sf] ;fd'bflos ljBfnox?sf]
k|j]lzsf pQL0f{ b/ / /fli6«o pQL0f{ b/sf] l:ylt lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
pQL0f+ b/
;fn /fli6«o b/
wgs'6f ;nf+xL k;f+ gjnk/f;L ;'v]+t
2069 41.57 19.84 14.62 28.88 43.34 18.53
2070 43.92 20.16 15.53 18.73 38.86 34.21
2071 47.73 20.93 35.91 27.92 40.96 16.56
cf};t b/ 44.41 20.31 22.02 25.18 41.05 23.10
pko'+Qm ljj/0fcg';f/ ljut # jif{sf] ;fd'bflos ljBfnox?sf] cf};t pQL0f{ b/ ;a}eGbf sd
wgs'6f lhNnfsf] @)=#! k|ltzt / ;a}eGbf a9L gjnk/f;L lhNnfsf] $!=)% k|ltzt /x]sf] 5 . ;f]xL
cjlwsf] /fli6«o cf};t pQL0f{ b/ $$=$! k|ltzt /x]sf] 5 . h;cg';f/ % j6} lhNnfsf] ;fd'bflos
ljBfnox?sf] cf};t pQL0f{ b/ /fli6«o cf};t b/eGbf sd /x]sf] 5 .
33. sIff pQL0f{ b/ — ;/sf/L cg'bfg k|fKt ug]{ ljBfnox?df egf{ ePsf afnaflnsf ljBfnodf sDtLdf
klg () k|ltzt lgoldt pkl:yt x'g'kg]{ Pj+ ljBfnosf] clGtd k/LIffsf] glthf *) k|ltztdf
g36\g] nufotsf zt{x? k"/f ug'{kg]{ Joj:yf 5 .
sIff pQL0f{ b/sf] ljut # jif{sf] cf};t cj:yf ;d:of
d"Nofsg ubf{ sIff % sf] pQL0f{ b/ ;nf{xL / k;f{df  36\bf] ljBfyL+ ;_Vof,
qmdzM &(=&) / %#=## k|ltzt /x]sf] 5 . sIff * sf]  sdhf]/ ef}lts k"jf+wf/,
pQL{0f b/ wgs'6f, k;f{ / ;'v]{t qmdzM &&=$@, %^ /  clgjfo+ / lgMz'Ns lzIff x'g g;Sg' .
&@=@* k|ltzt /x]sf] 5 . lgwf{l/t zt{ cg';f/ % j6}
lhNnfn] sIff pQL0f{ b/df ;'wf/ ug'{kg]{ b]lvG5 .
34. lgMz'Ns lzIff — lzIff P]g, lgodfjnL tyf gLltcg';f/ dfWolds tx;Ddsf] lzIff lgMz'Ns x'g'kb{5 .
t/ :ynut cWoog ul/Psf # lhNnfsf #) ;fd'bflos ljBfnox?sf] :ynut cjnf]sgsf qmddf
ljBfnox?n] cleefjs;Fu jflif{s ?kdf ?=%)) b]lv ?=!$ xhf/ $)) ;Dd z'Ns÷;xof]u lng]
u/]sf] b]lvPsf] 5 . ;f]dWo] wgs'6fsf] ;/:jtL df=lj= k/]jfbLgn] ?=!@ xhf/, gjnk/f;Lsf] /djfk'/
;'gjnn] ?=!$ xhf/ $)) / ;'v]{tsf] cfgGb p=df=lj= n] ?=^ xhf/;Dd z}lIfs z'Ns lnPsf] b]lvof] .
To;}n] lgMz'Ns lzIffsf] k|Tofe"t x'g] u/L z}lIfs Joj:yfkg x'g'kb{5 .

195 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
35. k|ZgfjnL ;j]{If0f — :ynut n]vfk/LIf0fdf # lhNnfsf !*) ;/f]sf/jfnf;Fu / #) ;fd'bflos
;/f]sf/ ljBfno;Fu ul/Psf] k|ZgfjnL ;j]{If0f tyf sl/a &%) ;/f]sf/jfnf;Fu ul/Psf] 5nkmnsf
qmddf k|fKt ePsf dxTjk"0f{ Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
35.1 ;/f]sf/jfnf;Fu ul/Psf] k|ZgfjnL ;j]{If0fdf ljBfnodf kof{Kt sIff sf]7f /x] g/x]sf] ;DaGwdf
;f]lwPsf]df !@=@* k|ltztn] kof{Kt sIff sf]7f g/x]sf] hjfkm lbPsf 5g\ . To:t} #!=%* k|ltztn]
ljBfnodf lzIfsx? lgoldt pkl:ylt gx'g], !!=!! k|ltztn] ljBfnodf k"/f sf];{ k9fO{ gx'g], $=^*
k|ltztn] lgMz'Ns kf7\o':ts ;dod} k|fKt gu/]sf], $&=#& k|ltztn] ljBfnon] z'Ns lng] u/]sf], #@
k|ltztn] k9\g] pd]/sf afnaflnsf cem} ljBfno kx'Frdf g/x]sf] h:tf Joxf]/fx? pNn]v u/]sf 5g\ .
35.2 ljBfnoaf6 k|fKt ;j]{If0fdf ##=## k|ltzt ljBfnodf sIffsf]7fsf] ;fOh pko'Qm gePsf], !^=^&
k|ltzt ljBfnodf vfg]kfgLsf] kof{Kt Joj:yf gePsf], $#=## k|ltzt ljBfnodf lj1fg k|of]uzfnf
g/x]sf], $) k|ltzt lJfBfnon] gk'u 5fqj[lQ cfkg} ;|f]taf6 ljt/0f u/]sf], ^^=^& k|ltzt ljBfnodf
ul0ft / c+u|]hLdf pQL0f{ k|ltzt &% k|ltzt
eGbf sd /x]sf], %) k|ltzt ljBfnodf Od]n ;'emfp
OG6/g]6sf] ;'ljwf gk'u]sf h:tf Joxf]/fx? k|fKt  z}lIfs u'0f:t/ ;'wf/df Wofg lbg'kg]+,
ePsf] 5 .  ljBfyL+ ;_Vof j=l4 ug+ Wofg lbg'kg]+,
35.3 ;/f]sf/jfnf;Fusf] 5nkmnsf qmddf z}lIfs  ef}lts k"jf+wf/ Joj:yfkgdf ;'wf/ ug'+kg]+,
jftfj/0f tyf u'0f:t/ ;'wf/ ;DaGwdf  clgjfo+ / lgMz'Ns lzIffnfO+ k|efjsf/L
;fd'bflos ljBfnon] c+u|]hL efiffsf] lzIf0fnfO{ agfpg'kg]+ .
dxTj lbg'kg]{, lzIfs;Fu sfo{;Dkfbg ;Demf}tf
ug'{kg]{, lzIff lgMz'Ns xf]Og, Go"gtd z'Ns;lxt k|efjsf/L / u'0f:t/Lo x'g'kg]{, ljBfno cg'bfg
lgsf;f / z}lIfs u'0f:t/aLr k|ToIf ;DaGw :yflkt ug'{kg]{, ljBfnodf x'g] /fhg}lts ultljlw /
/fhgLltdf lzIfsx?sf] ;+nUgtf cGTo x'g'kg]{ h:tf dxTjk"0f{ ljifox? rf;f]sf] ?kdf p7]sf 5g\ .
To;}n] ljBfnox?sf] ;du| z}lIfs cj:yfdf ;'wf/ ug]{ tyf Go"gtd z}lIfs jftfj/0fsf
dfkb08x? sfod u/L ljBfno ;~rfngdf Wofg lbg'kb{5 .

k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\


k|fljlws tyf Joj;flos lzIffnox?sf] ;~rfngsf nflu ;DaGwg tyf cg'udg ug]+ p2]Zon]
:yflkt kl/ifbaf6 lghL If]qdf k|bfg ug]+ ;DaGwg k|lqmof / dfkb08 [l8Knf]df/k|df0fkq tx{ kl/kfngfsf]
;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
36. gLlt tyf sfg'gL Joj:yf Y k|flalws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\ P]g, @)$% cg';f/
kl/ifb\sf] lgod !& df lghL If]qdf tflnd lbg] ;_:yfnfO+ c:yfoL :jLs=lt lbg;Sg] Joj:yf 5 .
kl/ifb\n] @)$% b]lv tflnd sfo+qmdsf] :jLs=lt lb_b} cfPsf]df sfg'gdf :ki6 Joj:yf gu/L @)%&
b]lv k|fljlws z}lIfs of]Uotf k|bfg ug]+ sfo+sf nflu lghL ;_:yfx?nfO+ ;DaGwg k|bfg ub}+ cfPsf] 5
. sfg'g, dfu+bz+g, sfo+ljlwsf] cefjdf lgodg;DaGwL sfo+ ;Dkfbgdf :j]lR5s lg0f+on] k|>o kfpg]
/ cg'udg ug+ ;d]t sl7gfO kg]+ b]lvG5 . ctM lgodg ug+ cfjZos kg]+ sfg'gL / k|lqmofut
ljifonfO+ Jojl:yt ug+ sfg'gL Pj_ dfu+bz+g, sfo+ljlw th'+df u/L sfof+Gjog ug'+kb+5 .
37. c:yfoL ;DaGwg Y kl/ifb;_u ;DalGwt laBdfg P]g tyf lgoddf z}lIfs l8u|L [l8Knf]df/ k|df0fkq
tx_ cWofkgsf nflu c:yfO+ ;DaGwg lbg] Joj:yf gePsf]df @@& ;_:yfnfO+ @ jif+sf] nflu k|fljlws
z}lIfs of]Uotf k|bfg ug]+ u/L c:yfO+ ;DaGwg lbO+ Dofb yk ul//x]sf] b]lvof] . kl/ifbaf6 c:yfO+
;DaGwg lnPsf] !% jif+ lalt;Sbf ;d]t :yfoL ;DaGwg glbO+ sfg'gdf Joj:yf geP klg k|To]s jif+

196 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
gjLs/0f ug'+sf] :ki6 cfwf/ b]lv_b}g . ctM ef}lts k"jf+wf/ nufot cGo dfkb08 gk'u]sf] eP
;DaGwg vf/]h ug'+kg]+df ;f] gu/L k|To]s jif+ gjLs/0f ug'+ plrt b]lv_b}g .
38. ;DaGwg ;do Y z}lIfs l8u|L [l8Knf]df/ k|df0fkq tx_ cWofkgsf nflu cfj]bg lbPsfdWo]
@)^(/&) b]lv @)&!/&@ ;Dd !* lghL ;+:yfnfO{ l8Knf]df/k|df0fkq tx cWofkgsf nflu ;DaGwg
lbPsf] 5 . tLdWo] % ;_:yfsf] kmfOn k/LIf0f ubf+ ;DaGwg k|bfg ug+ cfj]bg lbPsf] % b]lv !)
jif+;Dd nufPsf] 5 . lgj]bg btf+ ePsf] ldltaf6 k|f/lDes lg/LIf0f ug+ ! jif+b]lv $ jif+ / k"jf+wf/
tof/Lkq [cfzokq{ k|bfg ug+ @ jif+;Dd nfu]sf] b]lvG5 . ;DaGwg ;DaGwdf sfg'gdf :ki6 Joj:yf
gePsf] / dfkb08 gtf]s]sf] cj:yfdf ;DaGwg k|lqmofdf !) jif+;Dd nfUg uPsf] b]lv_bf ;DaGwg
;DaGwL sf/afxL kf/bzL+ tyf bIftfk"j+s ;~rfng ePsf] b]lvPg . ctM cfjZos dfkb08 / ;do
;Ldf tf]sL ;DaGwg;DaGwL sf/afxL kf/bzL+ tj/n] x'g'kg]+ b]lvG5 .
39. ;DaGwgsf laifo Y kl/ifb\ dftxt cWofkg u/fOg]
cflus lzIffno g/x]sf] tyf kl/ifbdf ljifo ljz]if1 ;d:of
gePsf] /]l8of]nhLdf !*, 8]06ndf *, km'8 P08 8]/Ldf  ;DaGwg;DaGwL sfg'g, dfu+bz+g /
@, cfo'j]+bdf #, cKyflNds ;fOG;df %, xf]ldof]KofyLdf sfo+ljlwsf] cefj,
! / cs'k~r/df ! cWofkg ;d]t #* ;_:yfaf6  nfdf] ;do;Dd c:yfoL ;DaGwg
;DaGwg k|bfg u/]sf] 5 . kl/ifb cGtu+t cflus lbg'sf] cfwf/ :ki6 gePsf],
lzIffno g/x]sf] / kl/ifbdf k|fljlws hgZflQm g/x]sf]  cf_lus lzIffno tyf ljz]if1
cj:yfdf dftxtsf lgsfosf] k|efjsf/L lgodg / gePsf] ljwfdf ;DaGwg lbg] .
cg'udg ug+ sl7g x'g] b]lvG5 .
40. cg'udg d"Nofsg Y cfa]bg lbPsf ;_:yfsf] cWoog, lg/LIf0f kZrft k"jf+wf/ tof/L :jLs=lt
[cfzokq{ lbg] / k"jf+wf/ tof/ eP gePsf] af/]df k"jf+wf/ lg/LIf0fsf cfwf/df ;DaGwg k|bfg ug+]
u/]sf] 5 . kl/ifbn] @)^( b]lv @)&@ ;Dd ;DaGwg lbPsf % kmfOnsf] k/LIf0f ubf+ Pgf6f]dL /
lkmlhof]nhL k|of]uzfnf x'g'kg]+df # ;_:yfdf g/x]sf], % ;_:yfnfO+ k|yd k6s lg/LIf0faf6 g} ;DaGwg
l;kmfl/; u/]sf]df # k6s;Dd k'gM lg/LIf0f u/]sf], @ ;_:yfsf] @ k6s lg/LIf0f u/L tof/ u/]sf]
k|ltj]bgdf c:ktfnn] k|of]u ug]+ egL b]vfPsf] Ps} 3/sf] pxL sf]7fsf] ;fOh km/s km/s b]vfPsf] /
! ;_:yfsf] @ k6s lg/LIf0f u/L tof/ u/]sf] k|ltj]bgdf Pp6} ef}lts k"jf+wf/sf] r]slni6sf] 5f_ofk|lt
;_nUg u/]sf] 5 . k"jf+wf/ lg/LIf0f;DaGwL sfo+ljlw tyf dfkb08 gePsf] sf/0f k6s k6s lg/LIf0f
u/]sf] / kof+Kt ef}lts ;'ljwf g/x]sf]df klg ;DaGwg l;kmfl/; u/]sf] sf/0f lg/LIf0f sfo+
k|efjsf/L b]lvPg .
41. gjLs/0f Y kl/ifb\sf] P]g lgoddf :yfoL ;DaGwg lbg ;lsg] Joj:yf eP tfklg gjLs/0f;DaGwL
Joj:yf 5}g . kl/ifb\af6 @)&!.&@ ;Dddf ;DaGwg k|fKt @@& ;_:yfdWo] !*# n] dfq gjLs/0f
u/]sf] hfgsf/L lbPsf]n] gjLs/0f gu/fpg] ;_:yfx?nfO+ s'g} sf/afxL gu/]sf] / gjLs/0f gug+]
;_:yfx?sf] clen]v cBfjlws /fv]sf] klg b]lvPg . o;af6 tL ;_:yfx?n] slt jif+b]lv gjLs/0f
u/fPsf 5}gg\ olsg ug+ ;lsPg . ctM sfg'gdf Joj:yf u/L ;dodf gjLs/0f gu/fpg] ;_:yfx?sf]
cg'udg u/L :jLs=lt cg';f/ ;~rfng gu/]sf] l:yltdf To:tf ;_:yfsf] ;DaGwg vf/]h ul/g'kb+5 .
42. k|of]ufTds cEof; Y k|fljlws tyf Jofj;flos lzIffsf] k|df0fkq/l8Knf]df tx gl;+F ljifo cWofkg
u/fpg] % ;_:yfsf gjLs/0f cWoog ubf+ lSnlgsn cEof;sf nflu pknaw c:ktfn v'nfpg] gu/]sf]
/ c:ktfnn] gfs, sfg, 3f_6L nufot ljlzli6s=t ;]jf k|bfg ug+ ;Sg] k'i6\ofOsf] k|df0f /fVg] u/]sf]
5}g . gl;+F ljifo cWofkg u/fpg] ;_:yfdf Go"gtd %) zoof ePsf] c:ktfndf @) hgfnfO+
k|of]ufTds cEof; u/fpg ;Sg] dfkb08df pNn]v 5 . :ynut n]vfk/LIf0fsf] qmddf hgsk'/

197 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
c~rn c:ktfnsf] cjnf]sg ubf+ @)) zoof /x]sf] / ;f] c:ktfndf ;Demf}tf u/]sf $ ;_:yf afx]s
cGo @ ;_:yfn] ;d]t k|of]ufTds cEof; u/]sf] b]lvG5 . ;f] c:ktfndf dfgl;s / rd+/f]u ljefu
;~rfng gePsf]df klg @ ;_:yfn] rd+/f]udf k|of]ufTds cEof; u/fPsf] ;d]t b]vfPsf] 5 .
43. ;DaGwg ;'/If0f Y k|fljlws tyf Jofj;flos
lzIffsf] k|df0fkq/l8Knf]df tx cWofkg u/fpg] ;'emfp
k|To]s ;_:yfaf6 ;DaGwgsf nflu ?-!) nfv  ;DaGwg;DaGwL sfg'g, dfu+bz+g /
sfo+ljlwsf] lgdf+0f x'g'kg]+,
w/f}6L lnPsf] 5 . pQm w/f}6L /sd ;DaGwg
;'/If0fsf nflu kl/ifbdf /xg'kg]+df kl/ifb /  nfdf] ;do;Dd c:yfoL ;DaGwg lbg'sf]
cfwf/ :ki6 ug'+kg]+,
;DalGwt ;_:yfaLr ePsf] ;dembf/L /
 cf_lus lzIffno tyf ljz]if1 gePsf] ljwfdf
kl/ifbsf] @)&!.!@.@# sf] lg0f+oaf6 ;DalGwt ;DaGwg lbg] sfo+ lgoGq0f x'g'kg]+ .
;_:yfn] g} Jofh kfpg] u/L d'2lt vftf vf]Ng of]
jif+ !# ;_:yfnfO+ ?-! s/f]8 !@ nfv lkmtf+
lbPsf] 5 . lgoddf ePsf] Joj:yf ljk/Lt ;DaGwg ;'/If0fafkt /fv]sf] /sd ;DalGwt ;_:yfn]
k|of]u ug]+ u/L lkmtf+ ubf+ ;'/If0fsf] cefj /xg] b]lvG5 .

;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


lhNnf lzIff sfof+no, alb+of / /f}tx6
lzIff dGqfnon] z}lIfs ;"rgfnfO{ Jojl:yt agfpg PsLs=t z}lIfs Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLcGtu+t
&% lhNnfdf z}lIfs k|ltj]bg ;k6j]o/ k|of]udf NofPsf] 5 . pQm ;k6j]o/sf] k"0f+tf, ljZj;gLotf tyf
kof+Kttfsf] d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5M
44. ;"rgf Aofsck Y 8f6fsf] ;'/Iff Pj+ Iflt Go"gLs/0f ug{ ;"rgfsf] Aofsck gLlt th'{df u/L tyofÍ
Aofsck ug'+kg]+df sfof{non] Dofg'cnL 8f6f Jofsck ug]{ u/]sf] kfOof] . ;"rgfsf] Jofsck gLlt
th{"df u/L ;+j]bgzLn tyofsx?sf] /fli6«o ;"rgf k|ljlw s]Gb|n] ;~rfng u/]sf] ;/sf/L PsLs[t
tyofs s]Gb|df :jrflnt ?kdf x'g] Joj:yf ldnfpg'kg]{ b]lvG5 .
45. kf;j8{ Y ;"rgf k|0ffnLsf] ;'/Iff dha't ug{ ;ˆ6j]/df kf;j8{ OGqmLK6]8 eP tfklg kf;j8{sf] Go"gtd
cÍ, cIf/ / kf;j8{ kl/jt{gsf] ;dofjlw tf]lsPsf] 5}g / kf;j8{ gLlt ;d]t th{'df u/]sf] 5}g . ctM
;k6jo]/ kx'_rstf{nfO{ o"h/ g]d / kf;j8{ lbO{ ;'/Iff Pj+ kx'_r lgoGq0f ug]{ Joj:yf x'g'kb{5 .
46. ;ˆ6j]o/ Y ;k6j]o/ ;~rfng dfu{bz{g /x] tfklg k|of]ustf{;Fu k"0f{ 1fg gePsf]n] Dofg'cn ?kdf
g} tYofsx?sf] PsLs/0f ug]{ u/]sf] tyf ljBfnox?nfO{ ;k6j]o/ ;~rfngsf] 1fgsf] cefjn] ;dodf
g} tYofsx? k|lji6 gug]+ / k|lji6 eP klg ljZj;gLo x'g g;Sg] hf]lvd /x]sf] kfOof] .
;k6j]o/ cBfjlws gePsf]n] k|ljli6 ePsf] tyofsn] ;xL ;"rgf lbg g;Sg] cj:yf 5 .
h:t}— s]xL ufp_ ljsf; ;ldltx? gu/kflnsfdf kl/0ft eP tfklg ;f]cg'?ksf] kl/dfh{g ;k6j]o/df
gePsf]n] ;k6j]o/ cBfjlws ug'{kb{5 .
47. Ifdtf clej=l4 Y o; jif{b]lv xf]lnl:6s On]S6\f]lgs a]; O{PdcfO{P; ljsf; u/L x/]s ljBfnodf /xg]
;a} k|sf/sf z'? tyofsnfO{ ljBfyL{ / lzIfssf] JolQmut lj:t[t ljj/0f;lxt ;sng ub}{ cfPsf] 5 .
;k6j]o/sf] k"0f{ pkof]usf] nflu ;a} ljBfnosf lzIfssf] Ifdtf clej[l4 ug{ x/]s ljBfnodf
cfjZos ;+oGqsf] Joj:yfkg ug{ cfjZos b]lvPsf] 5 .

198 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5b] @M lzIff dGqfno
;_ul7t ;_:yf tyf cGo ;_:yf
ljZjljBfno cg'bfg cfof]u
48. lgoldt cg'bfg Y cfof]un] ;_:yfut ljsf; cg'bfgcGtu+t ljZjljBfnox?nfO+ cg'bfg, lgoldt
cg'bfg, ef}lts ;'ljwfsf] ljsf; / ljz]if cg'bfg pknaw u/fpg ;Sg] Joj:yf cfof]usf] sfo+qmd
sfo+ljlw, @)&! df pNn]v 5 . To;dWo] hg:t/af6 ;fd'bflos ?kdf ;~rflnt :gfts / :gftsf]Q/
tx ;~rfng eO+ z}lIfs;q kf/ u/]sf SofDk;x?sf] z}lIfs u'0f:t/ clej=l4sf] nflu jflif+s ?kdf
lgoldt cg'bfg pknaw u/fpg] Joj:yf 5 . ;f] adf]lhd o; jif+ cfof]un] ljt/0f u/]sf] lgoldt Pj_
ef}lts cg'bfgsf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
[? nfvdf{
lgoldt cg'bfg ef}lts cg'bfg
qm-;_- ;_:yfsf] gfd hDdf /sd
/sd /sd
1 lqe'jg ljZjljBfno 4,68,29 23,82 4,921,1
2 g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 34,21 5,00 392,1
3 sf7df8f}_ ljZjljBfno 5,50 1,50 70,0
4 k"jf+~rn ljZjljBfno 2,50 1,50 40,0
5 kf]v/f ljZjljBfno 5,60 1,50 71,0
6 n'lDagL af}4 ljZjljBfno 2,50 1,00 35,0
7 dWoklZrd ljZjljBfno 8,50 8,50 170,0
8 ;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfno 8,50 11,50 200,0
9 s=lif / jg ljZjljBfno 30,00 9,00 390,0
10 d]l8sn sn]h k|j4+g ljsf; ;ldlt 27 3,30 3,57
11 v'nf ljZjljBfno k"jf+wf/ ljsf; ;ldlt 26 - 26
12 ;fd'bflos SofDk;x?nfO+ cg'bfg 24,64 31,12 55,76
13 u'0f:t/ ;'wf/ sfo+qmd 1,75 - 1,75
hDdf cg'bfg 5,92,52 97,74 6,90,26
14 cg'bfg cfof]u ;~rfng 2,52 1,31 3,83
s'n hDdf 5,95,04 99,05 6,94,09
pko+'Qm lgsf;fdWo] ljZjljBfno cg'bfg cfof]uaf6 ( ljZjljBfnonfO+ ?-^ cj+ @* s/f]8
(@ nfv cg'bfg lbPsf]df cg'bfg k|flKt / vr+sf] ;DaGwdf cg'udg u/]sf] 5}g .
49. d'2tL vftf Y cfof]un] k]; u/]sf] jf;nft cg';f/ /fli6«o jfl0fHo a}sdf ?-%) s/f]8 df}Hbft /x]sf]
b]lvG5 . sfo+qmd ;~rfng u/L df}Hbft /x]sf] /sd d'2tL vftfdf hDdf ug]+ Joj:yf ePsf]
gb]lvPsf]n] pQm /sd ;_lrt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
50. C0f nufgL Y ljZjljBfno cg'bfg cfof]uaf6 lgoldt cg'bfgtk+m lgsf;f ePsf] /sdaf6 ;fd'bflos
SofDk;x?df sfo+/t lzIfs, sd+rf/L tyf cGo JolQmnfO+ C0f nufgL ug+] Joj:yf 5}g . z}lIfs
;_:yfsf] p2]Zoljk/Lt # SofDk;nfO+ ?- !& nfv C0f nufgL u/]sf] b]lvPsf]n] pQm /sd lkmtf+ x'g'kb+5 .

lqe'jg ljZjljBfno
ljZjljBfno cGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, s]Gb|Lo ljefu #*, cg';Gwfg s]Gb| $, cflËs SofDk; ^) /
cGo sfof{no @@ nufot !@% lgsfo ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
51. cfly{s ljj/0f — ljZjljBfnon] s]Gb|Lo sfof{no / dftxtsf cflËs SofDk; tyf lgsfo;d]tsf]
PsLs[t jf;nft / ljQLo ljj/0f @)&@.!@.)@ df dfq k]; u/]sf] 5 . ljZjljBfno / cGtu{tsf
lgsfon] k'FhLut ;DklQsf] ljj/0f v'Ng] ;DklQ vftf, k]ZsL, bfloTj tyf w/f}6Lnufot s]Gb|Lo sf]ifsf
199 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
vftfx? cBfjlws /fv]sf 5}gg\ . o;af6 ljZjljBfnosf] ;du| cfo–Joo Pj+ ;DklQ tyf bfloTjsf]
l:ylt olsg ug{ ;lsg] cj:yf 5}g .
52. n]vfk/LIf0f Y ljZjljBfnosf] cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod
$@ df k|To]s cfly+s jif+sf] cfoYJoosf] ljj/0f tof/ u/L n]vf cBfjlws /fvL cfGtl/s
n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . o; jif+ ljZjljBfnocGtu+tsf !@% lgsfon] cfGtl/s
n]vfk/LIf0f u/fO+ cfly+s ljj/0f k]; ug'+kg]+df ^& lgsfon] dfq pknaw u/fPsf 5g\ . ljZjljBfno
/ cGtu+tsf lgsfox?sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f u/fO+ @)&@ kf}ifleq clGtd n]vfk/LIf0fsf nflu
cfly+s ljj/0f k]; ug+ cg'/f]w ul/Psf]df cfGtl/s n]vfk/LIf0f ;DkGg u/L cfly{s ljj/0f k];
gu/]sf]n] /lhi6«f/sf] sfof{no, Joj:yfkg ;+sfo l8gsf] sfof{no, lrlsTzf zf:q cWoog ;+:yfg
l8gsf] sfof{no / k/LIff lgoGq0f sfof{no nufot %* lgsfosf] n]vfk/LIf0f x'g ;s]g .
cfly{s jif{ @)##.#$ b]lv ut jif+;Ddsf] aSof}tf #%! dWo] of] jif+ #@ OsfOn] cfly+s
ljj/0f k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf 5g\ . :yfkgf sfnb]lv g} n]vfk/LIf0f gu/fPsf lgdf+0f ;fdu|L
pTkfbg s]Gb|, Sofk6]l/of, ;~rosf]if, :jf:Yo ljsf; kl/of]hgf, s=lif tyf kz' ljsf; cg';Gwfg
lgb]+zgfno ;d]t #!( OsfOn] of] jif+ klg aSof}tf n]vfk/LIf0f u/fPsf 5}gg\ . ;fj+hlgs n]vf
;ldltn] @)^( j}zfvdf tLg dlxgfleq aSof}tf n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]+zg lbPsf] eP tfklg ;f] sf]
kfngf ePsf] 5}g .
53. ljZjljBfno sf]if Y lqe'jg ljZjljBfno P]g, @)$( sf] bkmf @$ df ljZjljBfnosf] Ps sf]if
/xg] Joj:yf 5 . sf]ifdf ljZjljBfno cg'bfg cfof]uaf6 o; jif+ rfn"tkm+ ?-$ ca+ ^* s/f]8 @(
nfv / k'_hLuttkm+ ?-@# s/f]8 *@ nfv;d]t ?-$ ca+ (@ s/f]8 !! nfv cg'bfg k|fKt ePsf] b]lvof] .
åGå, zflGt / ljsf; cWoog ljefun] Ps ljb]zL ;/sf/;Fu ;Lw} ;Demf}tf u/L b'O{ sfo{qmd ;~rfng
ug{ ?=*) nfv pknAw u/fPsf]df ;f] /sd ljZjljBfnosf] s]Gb|Lo vftfdf hDdf gu/L ;Lw} vr{
u/]sf] 5 . o; afx]s cGo ;|f]taf6 k|fKt cfDbfgLsf] n]vfk/LIf0f u/fpg] gu/]sf]n] sf]ifsf] cfDbfgL
vr{sf] oyfy{ l:ylt olsg x'g ;s]sf] 5}g .
54. sf]ifdf hDdf Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf]
lgod ^ df lgoldt zLif+sb]lv afx]s cGo cfDbfgL ePdf ;f]af6 () k|ltzt;Dd vr+ u/L af=sL
/sd ljZjljBfno sf]ifdf hDdf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ ljZjljBfnocGtu+tsf @( OsfOn] cGo
cfDbfgL b]vfPsf] ? #& s/f]8 %& nfvsf] !) k|ltztn] x'g] ? # s/f]8 &^ nfv ljZjljBfno sf]ifdf
hDdf u/]sf] b]lvPg .
55. w/f}6L Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod
@$ df vr+ geO+ af_sL /x]sf] /sd s]Gb|Lo sfof+nosf] sf]ifdf lkmtf+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . To;/L af_sL
/x]sf] /sd w/f}6Ldf /fVg ldNg] b]lvb}g . OlGhlgol/F SofDk;, yfkfynLn] o'lge;+n 6]l:6F\u d]l;g
vl/b ug+sf] nflu k|fKt ?-#% nfv, df]/ª ax'd'vL SofDk; lj/f6gu/n] pRr lzIff kl/of]hgf
cGtu+tsf] sfo+s|d ;~rfng ug+ ut jif+g} k|fKt u/]sf] ? %$ nfv, jg lj1fg cWoog ;_:yfg,
kf]v/f SofDk;n] s]Gb|Lo lgsf;f Pj_ bf];|f] pRr lzIff kl/of]hgfaf6 k|fKtdWo] art ?-@^ nfv /
dx]Gb| ax'd'vL SofDk;, bfFn] ? $* nfv;d]t ? ! s/f]8 ^# nfv lkmtf+ gu/L w/f}6Ldf ;f/]sf] 5 .
lgodn] gldNg] sf/f]af/ ug]+ kl/kf6L lgoGq0f x'g'kb+5 .
56. k]ZsL Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod
@^[#{ df klxnf] k]ZsL km5\of}+6 geP;Dd k'gM k]ZsL glbOg], lgod #$ df tf]lsPsf] Dofbleq k]ZsL
km5\o}f+6 gu/]df Dofb gf3]sf] ldltn] jflif+s !@ k|ltztsf b/n] aofh lng] / To:tf] lzIfs sd+rf/L
pk/ ;]jf zt+;DaGwL lgodadf]lhd cfjZos sf/afxL ul/g] pNn]v 5 . ljZjljBfno / cGtu+t
@& lgsfodf of] jif+;Dd sd+rf/L k]ZsL ? @ s/f]8 !* nfv / cGo k]ZsL ?-!* s/f]8 (% nfv
200 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
;d]t ?-@! s/f]8 !# nfv k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . lgodsf] Joj:yfadf]lhd cfjZos k|lqmof
cjnDjg u/L ;dodf g} k]ZsL km5\of}+6 u/fpg'kb+5 .
57. a9L vr+ Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%) df
:jLs=t a]u/ ljlgof]lht ah]6eGbf a9L vr+ ug+ gx'g] Joj:yf 5 . of] jif+ aSof}tf;d]t n]vfk/LIf0f
ul/Psf !)! dWo] !* lgsfon] w/f}6L tyf cGo df}Hbftjf6 tna eQf;d]tsf zLif+sdf :jLs=t
ah]6eGbf ? #% s/f]8 $@ nfv a9L vr+ u/]sf 5g\ . s]Gb|Lo sfof+nosf] :jLs=lt a]u/ ljlgof]lht
/sdeGbf a9L vr+ ug+ gx'g] / To:tf] vr+sf] Jooef/ w/f}6L /sddfly kg]+ ljBdfg kl/kf6L lgoGq0f
x'g'kb+5 .
58. a}s lx;fa ldnfg Y lqe'jg ljZjljBfno cfly+s Joj:yfkg tyf ;~ro sf]if;DaGwL lgod, @)%)
sf] lgod @$[!!{ df ;_u7g jf lgsfo k|d'vn] lx;fa lstfa /Ltk"j+s /fvL ;DalGwt lgsfodf k];
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfly+s sf/f]jf/ ;~rfng ubf+ a}s lx;fa le8fg u/L lx;fa ldnfg ug'+kg]+df
n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsfdWo] @$ lgsfon] ? !! s/f]8 %) nfvsf] a}s lx;fa ldnfg ljj/0f tof/
u/]sf 5}gg\ . a}s lx;fa ldnfg u/L jf:tljs a}s df}Hbftsf] olsg ug'+kb+5 .
59. e'QmfgLdf s/ — cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf *&, ** / *( adf]lhd kfl/>lds cfo, ;]jf z'Ns,
ef8f / 7]Ssfsf] /sd e'QmfgLdf s/ nfUg] Joj:yf 5 . of] jif{ n]vfk/LIf0f ul/Psf ^& dWo] !(
lgsfon] /sd e'QmfgL ubf{ ? @& nfv s/ s§f u/]sf 5}gg\ . pQm /sd ;DalGwtaf6 c;'n u/L
;l~rt sf]if bflvnf ug'{kb{5 .
60. ;DaGwg — lqe'jg ljZjljBfno ;+u7g tyf z}lIfs k|zf;g;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod #&*
cg';f/sf] k|lqmof k'¥ofPsf] cj:yfdf ljZjljBfnoaf6 ;DaGwg lbg ;lsg] Joj:yf 5 . ;DaGwg
;DaGwdf lgDgfg';f/sf] Joxf]/f b]lvPsf] 5M
60.1 Ol~hlgo/LË cWoog ;+:yfgcGtu{tsf !) sn]hnfO{ !& jif{b]lv c:yfoL ;DaGwg lbPsf]df of]
jif{;Dd klg :yfoL ;DaGwg jf c:yfoL ;DaGwg cjlw yk gu/L ;~rfngd} /x]sf] 5 . ;DaGwg
k|fKt sn]haf6 k|fKt x'g'kg]{ ;]jf z'Nssf] clen]v cBfjlws u/L p7fpg afFsL z'Ns c;'n ug'{kg]{
Joxf]/f ut jif{sf] k|ltj]bgdf pNn]v ul/Psf]df of] jif{ klg ;'wf/ ePsf] 5}g .
60.2 lqe'jg ljZjljBfnosf] o; jif{sf] jflif{s sfo{qmddf ;DaGwg, Joj:yfkg, gjLs/0f, hgzlQm
Joj:yfkg;d]tsf] sfo{ljlw lgdf{0f u/L sfof{Gjog ug]{ pNn]v ePsf]df ;f] ePsf] 5}g .
61. b/aGbL / kbk"lt{ — lqe'jg ljZjljBfno lzIfs sd{rf/L ;]jf;DaGwL lgod, @)%) sf] lgod $ df
lzIfs tyf sd{rf/Lsf] b/aGbL tf]lsg'kg]{ / ;]jf cfof]uaf6 l;kmfl/; eO{ cfPsfnfO{ lgo'lQm lbg]
Joj:yf 5 . ;fy} ;f]xL lgodfjnLsf] lgod !) df ljZjljBfno ;]jf;DaGwL s'g} kb l/Qm ePdf ;f]
kbdf ;]jf cfof]un] tf]s]sf] sfo{ljlw k"/f u/L tf]lsPsf] kbflwsf/Ln] Ps k6sdf ^ dlxgfb]lv !
jif{;Ddsf] nflu c:yfoL / @ jif{;Dd s/f/df lgo'lQm ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ;]jf cfof]unfO{ kb
l/Qm ePsf] ;"rgf lbO{ lgodsf] Joj:yfadf]lhd kbk"lt{sf] k|lqmof cufl8 ga9fO{ !% lgsfon] %@^
lzIfs / !)$ sd{rf/L s/f/df egf{ u/L ?=@# s/f]8 %^ nfv tna eQf vr{ n]v]sf 5g\ . o:tf]
vr{df lgoGq0f u/L b/aGbL lgwf{/0f / lgoldt kbk"lt{ Joj:yfsf] sfof{Gjog ug'{kb{5 .
g]kfn ;+:s[t ljZjljBfno
ljZjljBfnocGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, k/LIff lgoGq0f sfof{no, cg';Gwfg s]Gb|, ;Dks{ sfof{no, ;]jf
cfof]usf] sfof{no, cfo'j]{b cWoog ;+:yfg l8g sfof{no, ljBfkL7 !#, ;+:s[t dfWoflds ljBfno @ / cGo
sfof{no # ;d]t @$ sfof{no /x]sf 5g\ .
62. cfly{s ljj/0f – ljZjljBfnon] s]Gb|Lo sfof{no / dftxtsf lgsfo ;d]tsf] PsLs[t jf;nft / ;f]
;Fu ;DalGwt ljQLo ljj/0f tof/ u/L tf]s]sf] ;dodf dxfn]vfk/LIfssf] sfof{nodf k]; ug'{kg]{df
201 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
k]; u/]sf] 5}g . ljZjljBfno / cGtu{tsf ;a} lgsfon] k'FhLut ;DklQsf] ljj/0f v'Ng] u/L ;DklQ
vftf /fv]sf 5}gg\ . ljZjljBfno ;]jf cfof]usf] ut jif{sf] / !@ lgsfon] of] jif{sf] cfly{s
sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f;d]t u/fPsf 5}gg\ . o;n] ubf{ ljZjljBfnosf] ;du| cfo–Joo Pj+ ;DklQ
tyf bfloTjsf] oyfy{ cj:yf olsg ug{ ;lsPg .
63. w/f}6L tyf bfloTj – n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf ljZjljBfno / cGtu{tsf !# lgsfodf ? @# s/f]8
$( nfv w/f}6L ljut jif{b]lv afFsL /x]sf] 5 . k|of]hg ;dfKt ePsf] w/f}6L /sd olsg u/L
lgodfg';f/ km/kmf/s ug'{kb{5 .
64. k]ZsL – ljZjljBfnosf] cfly{s k|zf;g;DaGwL lgod, @)^& sf] lgod ## df tf]lsPsf] cjlwleq} k]ZsL
km5\of}6 ug'{kg]{ / gu/]df afFsL /sddf jflif{s !) k|ltztsf b/n] Aofh;d]t lng] Joj:yf 5 . of]
jif{;Dd kbflwsf/L, sd{rf/L / ;+:yfsf] gfddf /x]sf] ?=# s/f]8 $& nfv k]ZsL km5\of}{6 u/]sf] 5}g .
65. cfo'j]{b ljsf; sf]if — cflus ljBfkL7 jf ;DaGwg lng] SofDk;af6 cWoog ug]{ ljBfyL{af6 lzIf0f
cg'bfgafkt egf{ ubf{ lnPsf] z'Ns s]Gb|Lo sfof{nosf] cfo'j]{b ljsf; sf]ifdf hDdf ug'{kg]{ Joj:yf 5 .
t/ cfo'j]{b ljBfkL7 / hgtf ljBfkL7n] ? @& nfv df}Hbft /fvL s]Gb|Lo sf]ifdf bflvnf u/]sf] 5}g .
;f] /sd sf]ifdf bflvnf x'g'kb{5 .
66. hUufsf] pkof]u – ljZjljBfnosf] :jfldTjdf /x]sf] ! xhf/ ##^ laufxf hUufaf6 o; jif{ klg
cfocfh{g u/]sf] b]lvPg . sl/j %)) laufxf hUufdf df]xL /x]sf] / cGo hUuf ljleGg JolQmaf6
@)%* b]lvg} cltqmd0f eO{ cfDbfgL k|fKt x'g g;s]sf] hjfkm k|fKt ePsf] 5 . hUufsf] ;b'kof]u ug{
h?/L b]lvPsf] 5 .
67. hUuf ef8f — ljZjljBfno / Ps k|f=ln= aLr sfof{no kl/;/sf] pQ/tkm{sf] *) laufxf hUuf
jflif{s ?= ^ nfvdf k|ltjif{ !) k|ltztsf b/n] j[l4 x'g] u/L !) jif{sf] nflu @)^(.$.! b]lv ef8fdf
lbg] u/L ;Demf}tf ePsf] 5 . pQm k|f=ln=n] @)&@.&# sf] hUuf ef8f ?=* nfv @)&! r}qleq clu|d
a'emfpg'kg]{df a'emfPsf] 5}g . Joj;foLn] 7]Ssf cjlw / axfn /sddf k'glj{rf/ u/L kfpF egL lgj]bg
lbPsf] / ;ldlt u7g eO{ k|ltj]bg k]; ePsf]df sfof{non] ! jif{;Dd klg lg0f{o ug{ ;s]sf] 5}g\ .
pQm hUufdf /x]sf] cfFk au}Frfaf6 k|fKt x'g] cfDbfgL;d]tsf] lx;fa u/L ;d;fdlos ef8fb/ lgwf{/0f
ug'{kg]{df ;f]cg';f/ u/]sf] b]lvPg . o;af6 ljZjljBfnosf] ;Defljt yk cfo 36\g uPsf]n] ljBdfg
hUufsf] ef8fb/df k'g/fjnf]sg x'g'kg]{ b]lvPsf] 5 .
o;}u/L a]nem'08Ll:yt ## laufxf hUuf :yfgLo Ps JolQmnfO{ jflif{s ?=% nfv $$ xhf/sf
b/n] !) jif{sf] nflu k|To]s jif{ !) k|ltzt j[l4 x'g] zt{df ;Demf}tf u/L ef8fdf lbPsf] 5 . k|To]s
jif{sf] cfiff9 d;fGtleq ef8f k|fKt x'g'kg]{df ? !# nfv afFsL g} b]lvPsf]n] ;f] /sd c;'n ug'{kb{5 .
68. a9L vr{ — ljZjljBfnon] g]kfn ;/sf/af6 k|fKt ug]{ cg'bfg / cfˆg} ;|f]tsf] cfDbfgL ;Ldfleq /xL
vr{ ug'{kb{5 . of] jif{ ljZjljBfnon] cfDbfgLeGbf a9L vr{ u/L ?=@ s/f]8 * nfv 3f6f b]vfPsf] ;d]t
hu]8f sf]iftkm{ ?=$ s/f]8 @@ nfv C0ffTds b]lvPsf] 5 . k|fKt cg'bfg / cfDbfgL /sdsf] ;Ldfleq /xL
ah]6 tyf sfo{qmd ;~rfng gu/]sf] sf/0f hu]8f sf]ifsf] C0ffTds /sd a9\b} uPsf] 5 .
;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfno
;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfnocGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, ;]jf cfof]usf] sfof{no, k/LIff lgoGq0f
sfof{no, l;4gfy ax'd'vL SofDk; tyf $ ;+sfosf l8gsf] sfof{no;d]t * lgsfo ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
69. cfly{s ljj/0f — s]Gb|Lo sfof{no, dftxtsf cflËs SofDk; / lgsfo;d]tsf] o; jif{ PsLs[t
jf;nft / ;f];Fu ;DalGwt ljQLo ljj/0f @)&@.!!.@) df dfq k]; x'g cfPsf] 5 . ljZjljBfno /
cGtu{tsf ;a} lgsfon] k'FhLut ;DklQsf] ljj/0f v'Ng] u/L ;DklQ vftf, k]ZsL, cGo ;DklQ, bfloTj
/ w/f}6Lnufot s]Gb|Lo sf]ifsf vftfx?;d]t cBfjlws /fv]sf] 5}g . o;af6 ljZjljBfnosf] ;du|
cfo–Joo Pj+ ;DklQ tyf bfloTjsf] l:ylt olsg ug{ ;lsPg .
202 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5b] @M lzIff dGqfno
70. ;DklQ Joj:yfkg — ;'b"/klZrdf~rn ljZjljBfno P]g, @)^( sf] bkmf !#-u_ df sfo{sf/L kl/ifb\n]
ljZjljBfnosf] sf]if tyf rn ;DklQsf] ;~rfng, /]vb]v / ;+/If0f ug]{ u/L tf]s]sf] 5 .
ljZjljBfno / l;4gfy ax'd'vL SofDk;, dx]Gb|gu/aLr SofDk; ;dfof]hg tyf x:tfGt/0f ;DaGwdf
ePsf] ;xdltcg';f/ l;4gfy ax'd'vL SofDk;df @)^( r}q d;fGtdf /x]sf ;Dk"0f{ rn crn
;DklQ, ;fk6L tyf C0f, :jfldTj tyf bfloTj lng] lbg] u/L b'O{ kIfaLr ;xdlt ePsf]df pQm
SofDk; ljZjljBfnodf ;dfof]hg ePtf klg ;DklQ tyf bfloTj ljZjljBfnodf x:tfGt/0f ePsf]
5}g . ;xdltcg';f/ ;DklQ tyf bfloTj x:tfGt/0f u/L clen]vfÍg ug'{kb{5 .
dWoklZrdf~rn ljZjljBfno
dWoklZrdf~rn ljZjljBfnocGtu{t s]Gb|Lo sfof{no, k/LIff lgoGq0f sfof{no, cg';Gwfg s]Gb|, l8g
sfof{no % / ljifout % SofDk;;d]t !# lgsfo ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
71. ljZjljBfno sf]if — dWoklZrdf~rn ljZjljBfno P]g, @)^( sf] bkmf #@ cg';f/ ljZjljBfnosf]
cfˆgf] Pp6f 5'§} sf]if /xg] / pQm sf]ifdf g]kfn ;/sf/, ljZjljBfno cg'bfg cfof]u, JolQm jf
;+:yf, pBf]u, Jofkf/, cGt/f{li6«o ;+3;+:yfaf6 k|fKt ;xof]u z'Ns jf cGo s'g} ;|f]taf6 k|fKt /sd
hDdf x'g] Joj:yf 5 . sf]ifdf ljZjljBfno cg'bfg cfof]uaf6 o; jif{ rfn'tkm{ ?=* s/f]8 %) nfv
/ k'FhLuttkm{ ?=* s/f]8 %) nfv;d]t ? !& s/f]8 cg'bfg k|fKt ePsf] 5 . ljBfyL{ z'Nsaf6 k|fKt
?=! s/f]8 *@ nfv @( xhf/ afx]s cGo ;|f]taf6 /sd k|fKt ePsf] 5}g .
72. n]vfk/LIf0f — dWoklZrdf~rn ljZjljBfonn] ut jif{sf] tyf kf]v/f ljZjljBfno / n'lDagL af}4
ljZjljBfnon] of] jif{ klg cfly{s ljj/0f tyf ;|]:tf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf 5}gg\ .
pRr dfWolds lzIff kl/ifb\
73. ;DaGwg Y pRr dfWolds lzIff P]g, @)$^ adf]lhd kl/ifb\n] of] jif+;Dd # xhf/ ^%( pRr
dfWolds ljBfnonfO+ c:yfoL ;DaGwg k|bfg u/]sf]df s'g}klg ljBfnonfO+ :yfoL ;DaGwg lbPsf]
5}g . kl/ifb\n] @)^(.&) sf @)) cfj]bsdWo] ^# nfO+ / @)&).&! sf && cfj]bsdWo] %# nfO+
;DaGwg k|bfg u/L hDdf @&& cfj]bsdWo] !!^ nfO+ of] jif+ c:yfoL ;DaGwg k|bfg u/]sf] b]lvPsf]
5 . ;DaGwg;DaGwL lg0f+o ug+ b'O+ jif+eGbf a9L ;do nfu]sf] b]lvG5 . ;DaGwg;DaGwL lg0f+o
;dod} ug'+kg]+ b]lvG5 .
74. kf7\oqmd Y pRr dfWolds lzIff P]g, @)^$ adf]lhd kl/ifb\n] of] jif+;Dd sIff !! / !@ sf] !%(
laifosf] kf7\oqmd tof/ kf/]sf] 5 . To;dWo] (@ sf] kl/dfh+g u/]sf] hgfP tfklg ;f] k'li6 x'g] u/L
:jLs=t u/]sf] ldlt / kl/dfh+g u/]sf] ldlt b]lvg] u/L clen]v /fv]sf] 5}g . v]ns'b lj1fg, jftfj/0f
cWoognufot ljleGg ^ ljifosf] kf7\oqmd :jLs=ltsf] nflu dGqfno k7fPsf]df :jLs=lt x'g @ jif+
nfu]sf] 5 . o;af6 kf7\oqmd tof/L / kl/dfh+gdf c;/ kg]+ ePsf]n] ;dod} :jLs=ltsf] Joj:yf
ug'+kb+5 .
 a]?h" Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]t #($ lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof+notk+m ?-# ca+ *# s/f]8 $( nfv !% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknaw u/fPkl5 ?-# s/f]8 %^ nfv (# xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-# ca+ &( s/f]8 (@ nfv @@
xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-!# s/f]8 !& nfv ^) xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf / ;ldlttkm+ of] jif+ ?-@ ca+ !) s/f]8 @! nfv $ xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 ?-^* nfv @@ xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-@ ca+ ( s/f]8 %@
nfv *@ xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-!# s/f]8 @^ nfv #) xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;
;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .
203 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
>d tyf /f]huf/ dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t $! sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=*^ s/f]8 #@ nfv, /fh:j ?=@ s/f]8
$% nfv, w/f}6L ?=*! s/f]8 ^@ nfv / cGo sf/f]af/ ?=!@ ca{ $! s/f]8 &@ nfv;d]t ?=!$ ca{ !@ s/f]8
!! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnon] /f]huf/ k|j4{g sfo{qmddf cGt/f{li6\o >d ;+u7gnufot $ ;+:yfaf6 ;Lw} e'QmfgL ePsf]
?=@! s/f]8 $@ nfvsf] of] jif{ klg n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
1.2 /fli6«o:t/sf]] sNof0fsf/L sf]ifdf @)&@ cfiff9;Dd k|lti7fgx?af6 k|fKt af]g;afktsf] ?=& ca{ (@ s/f]8
%! nfv df}Hbft /x]sf] b]lvG5 . sf]ifn] k|To]s k|lti7fgjf6 k|fKt x'g'kg]{, k|fKt ePsf] / k|fKt x'g afFsL
/sd v'nfO{ n]vf /fVg'kg]{df of] jif{ klg a}Í ljj/0fsf cfwf/df bflvnf ePsf] /sdnfO{ cfDbfgL
b]vfPsf] 5 .
1.3 ;fdflhs ;'/Iff s/af6 c;'n ePsf] ?=* ca{ * s/f]8 *@ nfvdWo] o; jif{;Dd ?=%! s/f]8 **
nfv ;fdflhs ;'/Iff sf]ifnfO{ lgsf;f lbPsf]df of] jif{ klg P]g gag]sf] sf/0f Aofh;lxt sf]ifdf
?=%& s/f]8 #$ nfv lgliqmo /x]sf] 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .
j}b]lzs /f]huf/ k|j4{g af]8{
2. clen]v tyf vr{ Y j}b]lzs /f]huf/ lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @^-!_ df j}b]lzs /f]huf/df hfg]
sfdbf/x?af6 k|ltJolQm ?=! xhf/ c;'n u/L j}b]lzs /f]huf/ sNof0fsf/L sf]ifdf hDdf ug]{ / ;f]
/sd sfdbf/sf] ;xof]udf vr{ ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . of] jif{ sf]ifsf] cfDbfgL ?=# ca{ ^( s/f]8 %
nfvdWo] ?=#* s/f]8 %$ nfv vr{ eO{ ?=# ca{ #) s/f]8 %! nfv df}Hbft /x]sf] 5 . sf]ifaf6
dGqfnosf] cltly ;Tsf/df ?=@ nfv, j}b]lzs /f]huf/ ljefusf] ef}lts k"jf{wf/ ljsf; /
;'b[9Ls/0fdf ?=%^ nfv;d]t ?=%* nfv vr{ u/]sf] 5 . k|rlnt sfg'g cg'?k /fVg'kg]{ b}lgs
cfDbfgL vftf, /l;b lgoGq0f vftf / a}Í bflvnf clen]v g/fvL a}Í ljj/0fsf] cfwf/df dfq sf]ifdf
cfDbfgL b]vfPsf] 5 . p2]Zo / sfo{If]q ljk/Lt vr{ ug{] sfo{ lgoGq0f u/L clen]v;d]t b'?:t
ug{'kb{5 .
3. n]vfk/LIf0f Y af]8{sf] @)&!.&@ sf] ljb]z e|d0f, ;jf/L;fwg vl/b, OGwg vr{ / s/f/sf sd{rf/Lsf]
lgo'lQm;Fu ;DalGwt ?=^ s/f]8 #* nfvsf] ;Ssn ;|]:tf k]z gePsf]n] n]vfk/LIf0f x'g ;s]sf] 5}g .
 a]?h" l:ylt – of] jif+ dGqfno / dftxtsf $! lgsfo;d]tsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m @% lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 ?=!$ s/f]8 ! nfv &% xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ! lgsfon] ?=!% nfv &^ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=!# s/f]8 *%
nfv (( xhf/ km5\of}{6 ug{ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$ s/f]8 !* nfv # xhf/ k]ZsL a]?h" /x]sf] 5 .
o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .

204 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t @* sfof+nosf] ljlgof]hg ?-@ ca+ %) s/f]8 #% nfv, /fh:j ?-^) s/f]8 $#
nfv, w/f}6L ?-& s/f]8 %^ nfv / cGo sf/f]af/ ?-@ s/f]8 *! nfv;d]t ?-# ca+ @! s/f]8 !% nfvsf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxt ;_ul7t ;_:yf Ps / ;ldlt @) sf] ?-! ca+ # s/f]8 () nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljut k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;;DaGwL
s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 ko+6g gLlt, @)^% df ko+6g pBf]usf] ljsf; Pj_ lj:tf/sf] nflu If]qut ljsf;sf] cjwf/0ff;lxt
u'?of]hgf th'+df u/L cfjlws of]hgf tyf jflif+s sfo+qmddf ;dfj]z u/L k|j4+g ul/g] pNn]v 5 . gLlt
lgdf+0f ePsf] & jif+ JotLt eO;Sbf klg dGqfnon] u'?of]hgf tof/ u/]sf] 5}g .
1.2 cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df cfly+s jif+leq vr+ geO+ af_sL /x]sf] /sd lkmtf+
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . dGqfnoaf6 of] jif+ g]kfn k|1f k|lti7fg, n'lDagL ljsf; sf]ifnufot ljleGg (
;_:yfnfO+ ?-^( s/f]8 ^# nfv lgsf;f lbPsf]df vr+sf] ljj/0f k|fKt u/L af_sL /sd lkmtf+ ug'+kg]+df
ljj/0f k|fKt u/]sf] b]lvPg . ljj/0f k|fKt u/L af_sL /sd ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
1.3 cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $![#{ df cg'bfg /sdsf] n]vfk/LIf0f eP gePsf]
cg'udg u/L jflif+s ljj/0f tof/ ug]+ Joj:yf 5 . dGqfnon] ;_:s=lt k|j4+g sfo+qmdcGt+ut ;Demf}tf
u/L ljleGg !$ ;_3, ;_:yf Pj_ :d=lt k|lti7fgnfO+ ?-@ s/f]8 *# nfv pknJw u/fPsf] 5 . ljtl/t
cg'bfg ;Demf}tfsf zt+cg';f/ pkof]u eP gePsf] / n]vfk/LIf0f u/fP gu/fPsf] ;DaGwdf cg'udg
u/]sf] 5}g .
1.4 cfly+s P]g, @)&! df g]kfndf /x]sf Sofl;gf] ;~rfng ug+ Ohfhtkq k|fKt k|To]s JolQm tyf lgsfon]
k|To]s Sofl;gf] ;~rfng u/]afkt jflif+s tLg s/f]8 / d]l;gaf6 ;~rflnt eP b'O+ s/f]8 /f]oN6L
ltg'+kg]+ Joj:yf 5 . pQm P]gdf jif+ k|f/De ePsf] ldltn] @ dlxgfleq dGqfnodf /f]oN6L a'emfpg'kg]+ /
ga'emfPdf jflif+s !% k|ltztsf b/n] z'Ns / ;f] Dofb gf3]sf] ldltn] # dlxgf;Dd jflif+s !%
k|ltztsf b/n] yk z'Ns;d]t nufO+ /f]oN6L c;'n ug]+ pNn]v 5 . of] jif+ Sofl;gf] /f]oN6L ?-!( s/f]8
^! nfv dfq c;'n u/]sf] 5 . bz Sofl;gf]af6 z'Ns / yk z'Ns;d]t ?-! ca+ $# s/f]8 ! nfv
/f]oN6L c;'n x'g af_sL b]lvPsf]n] pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
1.5 cy+ dGqfnosf] @)^%.$.#) sf] lg0f+odf s'g} klg lgsfo jf cGt+ut sfo+;~rfng sf]if /x]sf eP To:tf]
sf]if aGb u/L ljlgof]hg P]gcg';f/ ah]6 ljlgof]hg u/]/ dfq sfo+ ;~rfng ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+
sfo+ ;~rfng sf]ifdf ?-@ s/f]8 !( nfv df}Hbft /x]sf] 5 . o;} u/L ko+6g sfof+no, sf_s8letfsf
gfddf ?-#^ nfv / ko+6g sfof+no, jL/uGhdf ?-( nfv /x]sf] 5 . pQm /sd ;l~rt sf]if bflvnf
x'g'kb+5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .

205 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno
sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
kj{tf/f]x0f /f]oN6L c;"nL / pkof]u
kj{tf/f]x0f /f]oN6L c;'nL / pkof]u sfo{sf] k|efjsfl/tf Pj+ ldtJolotf kIfsf] d"Nofsg ug]{ p2]Zon]
ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
2. /f]oN6L c;'nL Y ko+6g, ;_:s=lt tyf gful/s p88\og dGqfno tyf ko+6g ljefu;d]taf6 @)^(.&)
df ?-#% s/f]8 #% nfv /f]oN6L c;'nL ePsf]df @)&).&! df !)-
#) k|ltzt j=l4 eO+ ?-#* s/f]8 (( nfv k'u]sf]df @)&!.&@ df k|d'v sfo{ ;Dkfbg ;'rs [KPI{
v'Da' If]qdf uPsf] lxdklx/f] / e'sDksf sf/0f /f]oN6L c;'nLdf  kj{tf/f]x0f /f]oN6L c;'nL,
!^-@) k|ltzt sdL eO+ ?-#@ s/f]8 ^& nfv ePsf] b]lvG5 .  /f]oN6L pkof]usf] cj:yf,
;/sf/n] jflif+s nIo gtf]s]sf sf/0f nIo / c;'nLsf] t'ngfTds  ko{6g ljsf; u'?of]hgf .
l:yltsf] d"Nofsg ug+ ;lsPg . t;y+ /f]oN6L c;'nLsf] jflif+s
nIo lgwf+/0f ug'+kb+5 .
3. /f]oN6Lsf] pkof]u Y kj+tf/f]x0f /f]oN6L af_8kmf_8 tyf
kl/rfng lgb]+lzsf, @)&) cg';f/ dGqfnon] /f]oN6Laf6 ;d:of
 /f]oN6L c;'nL 36\bf] qmddf x'g',
k|fKt /sdsf] #) k|ltzt /f]oN6L af_8kmf_8 ;ldltn] lgwf+/0f
 /f]oN6Lsf] k|efjsf/L pkof]udf
u/]sf] dfkb08sf] cfwf/df af_8kmf_8 u/L ;DalGwt lhNnf Wofg ghfg' .
ljsf; ;ldltx?nfO+ ;zt+ cg'bfgsf] ?kdf clVtof/L k7fpg]
Joj:yf 5 . dGqfnon] ljut # cfly+s jif+df lhNnf ljsf;
;ldlt !$ nfO+ ?-#@ s/f]8 !) nfv lgsf;f u/]sf]df @)^(.&) / @)&).&! df ?-@! s/f]8 %! nfv
vr+ ePsf] / @)&!.&@ sf] vr+ ljj/0f k|fKt u/]sf] b]lvPg . ;fy} /f]oN6L /sdsf] pkof]u ;DaGwdf
dGqfnoaf6 cg'udg ePsf] 5}g . /f]oN6L /sdsf] ;b'kof]u u/L ko+6g k|j4+g x'g] sfo+qmdx?sf] th'+df /
;~rfngdf Wofg lbg'kb+5 .
4. ko+6g ljsf; u'?of]hgf Y kj+tf/f]x0f /f]oN6L af_8kmf_8
tyf kl/rfng lgb]+lzsf, @)&) cg';f/ kj+tf/f]x0f jfkt ;'emfp
k|fKt x'g] /f]oN6L /sdaf6 jflif+s ?-%) nfv eGbf a9L  /f]oN6L c;'nL j=l4df hf]8 lbg'kg]+,
k|fKt ug]+ lhNnf ljsf; ;ldltn] ko+6g ljsf; u'?of]hgf  pkof]usf] k|efjsfl/tfdf Wofg lbg'kg]+ .
th'+df u/L sfof+Gjog ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf
ljsf; ;ldlt !) nfO+ ?-( s/f]8 #& nfv clVtof/L k7fPsf]df ;f]n'v'Da' lhNnf ljsf; ;ldltnfO+ ?-*
s/f]8 $& nfv lgsf;f lbPsf]df ko+6g ljsf; u'?of]hgf th'+df u/]sf] 5}g . h;af6 vr+ /sdsf]
;b'kof]uaf/] ;'lglZrt x'g] cj:yf b]lvPg . ko+6g ljsf; u'?of]hgf th'+df ug'+kg]+ / dGqfnoaf6
sfof+Gjog kIfsf] cg'udg x'g'kb+5 .

;ldlt
5. ;Lldt k|lt:kwf+ Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf ( df vl/b ubf+ k|lt:kwf+ ;Lldt x'g] u/L 6'qmf
6'qmf u/L vl/b ug+ gx'g] pNn]v 5 . To:t} ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #![!{ df
;fj+hlgs lgsfon] ?-@) nfveGbf a9L nfut cg'dfg ePsf] lgdf+0f sfo+ u/fp_bf af]nkqsf] dfWodAf/f
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . af}4gfy If]q ljsf; ;ldltn] of] jif+ ?-&$ nfvsf] $ lgdf+0f tyf dd+t sfo+nfO+ !*
6'qmf agfO+ ;f]em} ;ldlts} ;b:odfkm+t sfo+ u/fPsf] 5 . k|lt:kwf+ ;Lldt x'g] u/L vl/b sfo+ 6'qmfpg' /
;ldlts} ;b:onfO+ /sd lbO+ lgdf+0f tyf dd+t u/fpg' sfg'g;Ddt gb]lvPsf]n] ;'wf/ ug'+kb+5 . ;ldltn]
cfOGbf lgodfg';f/ sfo+ ug]+ hgfPsf] 5 .
206 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno
6. a9L k]ZsL Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# [@{ df lgdf+0f Joj;foLnfO+ k]ZsL lb_bf
;Demf}tf /sdsf] @) k|ltzteGbf a9L gx'g] u/L lbg;Sg] Joj:yf 5 . d]rL kxf8L If]q ko+6g k|j4+g
ljsf; ;ldlt, Onfdn] sGofd If]q kfs+ tyf Eo'6fj/ KjfOG6df l;_l9 lgdf+0fsf] nflu Ps lgdf+0f
Joj;foLnfO+ ;Demf}tf cssf] *^ k|ltztn] x'g] ?-!@ nfv #) xhf/ k]ZsL lbPsf] b]lvof] . ;fy} lgdf+0f
;DkGg x'g g;sL ?-!$ nfv @) xhf/sf] sfo+ cw'/f] eO+ k]ZsL;d]t af_sL /x]sf] 5 . lgodn] tf]s]eGbf
a9L k]ZsL lbg]pk/ sf/afxL u/L af_sL sfo+ ug'+kb+5 .
7. n]vfk/LIf0f aSof}tf Y of] jif+ gf/fo0flx6L b/af/ ;_u|xfno, kz'klt If]q ljsf; sf]if, n'lDagL ljsf;
sf]if, a=xQ/ hgsk'/ If]q ljsf; kl/ifb\, g]kfn k|1f k|lti7fg, g]kfn ;uLt tyf gf6\o k|1f k|lti7fg,
OR5's ;f_:s=lts k|lti7fg, kj+tLo k|lzIf0f k|lti7fg ljsf; ;ldlt, b]j3f6 If]q ljsf; ;ldlt,
a'9flgns07 If]q ljsf; ;ldlt ;d]t !) OsfO+sf] n]vfk/LIf0f af_sL /x]sf] 5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo cg';f/
5M
 ;/sf/L sfof{notk{m !% lgsfodf ?=!) s/f]8 *# nfv &) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 ?=! s/f]8 $( nfv (* xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=( s/f]8 ## nfv &@ xhf/ afFsL /x]sf]
5 . ;f]dWo] ?=# s/f]8 #^ nfv @) xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;ul7t ;+:yf / ;ldlt !^ sf] ?=& s/f]8 #% nfv *) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}{6 gu/]sf]n] afFsL /x]sf]
5 . ;f]dWo] ?=! s/f]8 %& nfv (! xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

207 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !(& sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-#( ca+ %( s/f]8 %$ nfv, /fh:j
?-%! s/f]8 @$ nfv, w/f}6L ?-% s/f]8 &! nfv;d]t ?-$) ca+ !^ s/f]8 $( nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ePsf] 5 . ;f] /sddf o'jf v]ns'b, zflGt tyf k'glg+df+0f, ;_:s=lt tyf ko+6g, ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft,
pmhf+, jftfj/0f, zx/L ljsf;, /fli6\o of]hgf cfof]u;d]tsf] ?-& ca+ @ s/f]8 !( nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno dftxtsf cGo ;_:yf !$@ sf] ?-(^ ca+ ( s/f]8 #( nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf]
5.
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o; ;DaGwL
s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no %! n] of] jif+ klg cfGtl/s cfoaf6 tf]lsPsf] ;LdfeGbf ?-@^
s/f]8 %@ nfv k|zf;lgs sfo+df a9L vr+ u/]sf 5g\ . o; ;DaGwdf @)^*.!@.! df ;fj+hlgs
n]vf ;ldltaf6 a9L vr+ ug]+nfO+ ljefuLo sf/afxL ug]+ lg0f+o ePsf]df sfof+Gjog ePsf] 5}g .
1.2. lhNnf ljsf; ;ldltsf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f zfvfn] lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, cGtu+tsf
ljifout sfof+no / ufp_ ljsf; ;ldltsf] dfl;s ?kdf n]vfk/LIf0f gu/L jif+sf] cGTodf dfq u/]sf]
5 . tf]lsPcg';f/ cfGtl/s n]vfk/LIf0f u/fO+ cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL e/kbf]+ agfpg'kb+5 .
o;}u/L lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, dsjfgk'/, ?kGb]xL, df]/Fnufot #) sf] cfGtl/s
n]vfk/LIf0f zfvfn] ufp_ ljsf; ;ldltsf] @)&).&! ;Ddsf] clGtd n]vfk/LIf0f k|ltj]bg cg'udg
u/L ;Dk/LIf0f u/]sf 5}gg\ . ;dod} ;Dk/LIf0f ug+ nufpg'kb+5 .
1.3. of] jif+ dGqfnon] @)&! >fj0fb]lv @)&@ cfiff9;Dd k6s k6s ?-%* ca+ @ s/f]8 @( nfvsf]
vr+ ug]+ clVtof/L k7fPsf] 5 . clVtof/L k7fPsf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
qm-;_- clVtof/L lbPsf] dlxgf /sd [?-nfvdf{ k|ltzt
1. >fj0fYefb| 35,37,08 61.00
2. c;f]hYd_;L/ 7,26,86 13.00
3. kf}ifYr}q 9,13,25 16.00
4. j}zfvYh]7 4,23,57 7.00
5. cfiff9 2,01,53 3.00
hDdfM 58,02,29 100.00
ut ljutsf Joxf]/fsf] k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf x'g'kb+5 .

;/sf/L sfof+no
2. n]vfk/LIf0f Y ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmdaf6 of] jif+ ! dxfgu/kflnsf, !! pkYdxfgu/kflnsf, !*
gu/kflnsfdf lgsf;f uPsf] ?-(@ s/f]8 *# nfv, :yfgLo zf;g tyf ;fd'bflos ljsf;
sfo+qmdaf6 dxfgu/kflnsf, pkYdxfgu/kflnsf tyf gu/kflnsf ;d]t !(! OsfOsf] nflu lgsf;f
uPsf] ?-() s/f]8 *! nfv, k|fljlws ;xfotfafktsf] ?-$) s/f]8 # nfv, ax'kIfLo ;xfotfaf6
:yfgLo k"jf+wf/ ljsf; tyf s=lif ;8s ljefucGtu+t u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+, u|fdL0f kx'_r
208 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
;'wf/ sfo+qmd, emf]n'u]k'n If]qut sfo+qmdnufot !@ sfo+qmdsf] ?-@ ca+ @# s/f]8 *% nfv /
a]nfot ;/sf/ [8L-Pkm-cfO+-8L-{ af6 jftfj/0fd}qL :yfgLo zf;g sfo+qmdsf] nflu @@
pkYdxfgu/kflnsfnfO+ pknAw u/fPsf] ?-#$ s/f]8 %) nfv;d]t ?-$ ca+ *@ s/f]8 @ nfvsf]
n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
3. :yfgLo lgsfosf] n]vfk/LIf0f Y of] jif+ g]kfn ;/sf/af6 ufp_ ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfnfO+
cg'bfg pknaw u/fPsf] qmdzM ?-& ca+ #) s/f]8 $! nfv / ?-$ ca+ #( s/f]8 @@ nfv u/L
s'n ?-!! ca+ ^( s/f]8 ^# nfv tyf :yfgLo ljsf; z'Ns sf]ifaf6 ljleGg sfo+qmd ;~rfng ug+
pkYdxfgu/kflnsf tyf gu/kflnsfx?nfO+ pknaw u/fPsf] ?-! ca+ %* s/f]8 *! nfv;d]t
?-!# ca+ @* s/f]8 $$ nfvsf] n]vfk/LIf0f :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% cg';f/ k]zfut
n]vfk/LIfsaf6 ug]+ Joj:yf /x]sf]n] o; sfof+noaf6 n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5}g .
4. ;|]:tf k]; gePsf] Y lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, sf7df8f}_, tfKn]h'F, k;f+, ;f]n'v'Da' / bf]nvfn]
?-# s/f]8 () nfv, h'Dnfn] ljZj vfB sfo+qmdaf6 ;f]e}m e'QmfgL ePsf] ?-(% nfv / j:t'ut
;xfotfafktsf] !!@-% d]l6\s6g rfdn / l;Gw'kfNrf]sn] e"sDkaf6 sfof+no ejg / ;|]:tf gi6
ePsf] sf/0f b]vfO+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sf]if / #$ ah]6 pkzLif+saf6 vr+ n]v]sf] ?-$@ s/f]8
^% nfvsf] ;|]:tf k]; gu/]sf]n] n]vfk/LIf0f x'g ;s]g .
5. ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmd Y o; sfo+qmddf of] jif+ ?-!@ ca+ @^ s/f]8 #$ nfv vr+ ePsf] 5 . o;
;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
5.1. ;fdflhs ;'/Iff eQf sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf !^ df eQf kfO/x]sf] JolQmn]
ljleGg sf/0fn] gkfpg] ePdf nut stf / ljj/0f tof/ u/L gu/kflnsf / ufp_ ljsf; ;ldltn]
k|To]s jif+sf] kf}if / h]7 dlxgfleq lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+nodf / ;f] sfof+non] k|To]s jif+sf]
df3 / c;f/ dlxgfleqdf dGqfnodf k7fpg'kg]+ / ;f]xL kmf/fddf el/Psf] ljj/0fnfO+ cfwf/ dfgL
cfufdL jif+sf nflu jflif+s ah]6 k|:tfj ul/g] Joj:yf 5 .
dGqfnosf] cg'udg tyf d"Nofsg k|ltj]bgcg';f/ s'n @! nfv ^) xhf/ %&^ hgf
nfeu|fxLdWo] of] jif+ &% xhf/ *#@ hgf [#-% k|ltzt{ sf] nut stf u/]sf] b]lvof] . of] jif+ #(
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, ! dxfgu/kflnsf, & pkYdxfgu/kflnsf / * gu/kflnsfdf *
nfv ^& xhf/ !)) nfeu|fxL /x]sf]df s;}sf] klg nut stf u/]sf] kfOPg . dGqfnodf k]; ePsf]
ljj/0fsf] cfwf/df lgsf;f x'_bf d=To' ePsf, a;fO+ ;/]sf / % jif+ pd]/ k"/f ePsf nfeu|fxLsf]
gfddf klg /sd lgsf;f x'g;Sg] cj:yf 5 . ctM dGqfnon] sfo+ljlwcg';f/sf] ljj/0f lnO+ nut
cBfjlws u/L lgsf;f lbg] Joj:yf ug'+kb+5 .
5.2. ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^( cg';f/ clGtd ls:tfsf] k]ZsL cfiff9sf] @^ leq
km5\of}+6 ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, dsjfgk'/, c3f+vf_rL,
l;/xfnufot %@ n] ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmddf u/]sf] vr+dWo] ?-@ ca+ *% s/f]8 ^^ nfv k]ZsL
km5\of}+6 u/]sf 5}gg\ . tf]lsPsf] ;dodf kmf_6jf/L k]; u/L k]ZsL km5\of}+6 gu/fpg]nfO+ sf/afxL
ug'+kb+5 .
5.3. of] jif+ @ xhf/ @%) ufp_ ljsf; ;ldltsf] ;fdflhs ;'/Iff eQf k|fKt ug]+sf] d"n clen]v / e/kfO+
k/LIf0f ubf+ nutdf gfd gePsf JolQmsf] gfddf eQf ljt/0f u/]sf], d"n nut ;_VofeGbf a9L
JolQmnfO+ ljt/0f u/]sf], % jif+ pd]/ k'u]sf blnt afnaflnsfsf] gfddf eQf ljt/0f u/]sf], d"n
clen]v;_u le8fg ug+ g;lsg] u/L ekf+O+ tof/ u/]sf], h]i7 gful/s, Psn dlxnf / blnt h]i7
gful/ssf] nut / e/kfO+ 5'tf5't} g/fvL Ps} 7fp_df /fv]sf], s]xL JolQmsf] gfddf bf]xf]/f] e'QmfgL
ePsf], k|df0fkq gDa/, nut / e/kfO+ le8fg x'g g;s]sf] s}lkmot b]lvPsf] 5 . lhNnf ljsf;
209 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
;ldltsf] sfof+no, afh'/f, kj+t, wg'iff, ;'g;/L, hfh/sf]6, ?s'd, s}nfnL, x'Dnf, a}t8L, ?kGb]xL /
sf7df8f}_sf gd'gf 5gf}6df k/]sf #/# ufp_ ljsf; ;ldltdf pko+'Qm cj:yf b]lvPsf]n] e'QmfgL ePsf]
;fdflhs ;'/Iff eQf ?-( s/f]8 !# nfv / cGo ;Dk"0f+ ufp_ ljsf; ;ldltsf] eQf ljt/0fsf] ;Dk"0f+
clen]v / ekf+O sfof+noaf6 5fglag u/L jf:tljs vr+ olsg ug'+kb+5 .
5.4. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, d':tfF, t]x|y'd, wflbF, ;f]n'v'Da', c3f+vf_rL, s~rgk'/, /f}tx6 /
;Nofgsf !* ufp_ ljsf; ;ldltdf nut gePsf, d=To' eO;s]sf / a;fO+ ;/]sfnfO+ ?-!* nfv
e'QmfgL lbPsf] b]lvof] . of] /sd c;'n ug'+kb+5 .
5.5. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, d'u'n] !$ ufpF ljsf; ;ldltaf6 k|fKt tyofssf] cfwf/df tof/
u/]sf] ljj/0f @)&!.!@.@( df dGqfnodf k7fPsf] 5 . ;f]xL ljj/0fsf] cfwf/df ;fdflhs ;'/Iff eQf
lgsf;f lbg'kg]{df km/s kf/L ?=@! nfv a9L lgsf;f lbPsf] /sd c;'n ug'{kg]{ b]lvof] .
6. lk|mh Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ##[s{ df vr+ x'g g;sL af_sL /x]sf] /sd
sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nodf lkmtf+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . :yfgLo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg /
cGtu+t s]Gb|n] ut jif+sf] ;d]t ?-! s/f]8 *( nfv, lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ?kGb]xL,
df]/F, sfe|]knf~rf]snufot !% n] ?-% s/f]8 @( nfv / lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no
sf7df8f}_, sfe|]knf~rf]s / ?kGb]xLnufot !( n] lhNnf ljsf; sf]ifdf 6\fG;km/ u/]sf] ?-* s/f]8
&$ nfv;d]t ?-!% s/f]8 (@ nfv lkmtf+ u/]sf 5}gg\ . ;f] /sd ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
7. lbuf] ljsf; sfo+qmd Y cf7 lhNnfsf clt ;LdfGts=t ;d'bfo [af]6], s'dfn, dfemL / blnt{ nfO+
;fdflhs tyf cfly+s ?kdf ;zQm agfO+ ul/aL Go"gLs/0f ug]+ p2]Zo /x]sf] of] cfof]hgf @)&@.!).^
af6 ;dfKt ePsf] 5 . cfof]hgfdf ut jif+sf] ?-# s/f]8 $@ nfv ;d]t ?-!# s/f]8 $@ nfv vr+
ePsf]df b]lvPsf Joxf]/f lgDgadf]lhd 5g\ M
7.1. dGqfno / k/fdz+bftfaLr ePsf] ;Demf}tfdf k|f]lehgn ;dsf] /sd jf:tljs lanadf]lhd e'QmfgL
ul/g] pNn]v 5 . cfof]hgfn] k|f]lehgn ;daf6 lan, e/kfO+ a]u/ of] jif+ ?-@ s/f]8 % nfv e'QmfgL
u/]sf] 5 .
7.2. cy+ dGqfnoaf6 k|sflzt sfo+;~rfng lgb]+lzsf, @)&) df tf]lsP afx]ssf ljifo / b/eGbf clws
b/df vr+ ug'+k/]df cy+ dGqfnosf] k"j+:jLs=lt lnP/ dfq vr+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfof]hgfn] of] jif+
% tflnd, uf]i7L tyf cGo sfo+qmddf cy+ dGqfnosf] :jLs=lt glnO+ dfkb08eGbf ?-$& nfv a9L
vr+ u/]sf] 5 .
8. ;'gf}nf xhf/ lbg sfo+qmd Y b]zsf !% lhNnfsf @(@ ufp_ ljsf; ;ldltdf :yfgLo ;d'bfosf afn
tyf dft= s'kf]if0fnfO+ Go"gLs/0f ug+ cfjZos j:t' tyf ;]jfsf] cfk"lt+sf nflu ljZj a}ssf] $)
ldlnog cd]l/sL 8n/ ;xfotfaf6 of] cfof]hgf ;g\ @)!@ cS6f]a/b]lv @)!& dfr+;Ddsf nflu
;~rfngdf /x]sf] 5 . cfof]hgfdf ut jif+sf] ?-!* s/f]8 #) nfv;d]t ?-^* s/f]8 @@ nfv vr+
ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\ M
8.1. cfof]hgfn] vl/b u/]sf] ?-! s/f]8 #$ nfv d"Nosf !#* Nofk6k, !% lk|G6/ / !% o"-kL-P;-
;DalGwt ufp_ ljsf; ;ldlt tyf lhNnf ljsf; ;ldltdf x:tfGt/0f gu/L @)&@.!).@( ;Dd
cfof]hgfdf g} df}Hbft /fv]sf] b]lvof] .
8.2. cfof]hgf sfof+Gjog sfo+ljlw, @)&) n]] ;a} sfo+qmd cfly+s jif+leqdf ;DkGg ug'+kg]+ / sfo+ k|ult
cg';f/ # ls:tfdf /sd lgsf;f lbg'kg]+ Joj:yf u/]sf] 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, l;/xfn]
!$ ufp_ ljsf; ;ldltsf] nflu ?-# s/f]8 &% nfvsf] sfo+qmd :jLs=t u/]sf]df ;a} ufp_ ljsf;
;ldltn] zf}rfno lgdf+0f, # uflj;n] kz'hGo kf]if0f, @ uflj;n] x}08kDk tyf @ uflj;n] kf]if0f
sfo+qmd ;DkGg u/]sf 5}gg\ .
210 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
8.3. :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !%%[w{ df pkef]Qmf ;ldltnfO+ u/]sf]
lgdf+0f sfo+sf] d"Nofsg / gfkL lstfa tyf clGtd sfo+;DkGg k|ltj]bgsf] cfwf/df e'QmfgL lbg]
Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, /f}tx6 / dxf]Q/Ln] !@ ufp_ ljsf; ;ldltdf 6\o'aj]n
h8fg, ljBfno ;/;kmfO+ / ;'/lIft kfgL k|of]usf] nflu wf/f h8fgh:tf ef}lts lgdf+0f;d]tsf]
sfo+df gfkL lstfa / sfo+;DkGg k|ltj]bga]u/ ?-^^ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . jf:tljs sfdsf]
cfwf/df vr+ n]Vg'kb+5 .

:yfgLo k"jf+wf/ ljsf; tyf s=lif ;8s ljefu


9. sfo+ k|ult Y of] jif+ @)^&.^* b]lv @)^(.&) ;Dd vl/b ;Demf}tf ePsf ?=(% s/f]8 &( nfv
nfutsf ^ k'n ;Dkg ug]{ nIo /x]sf]df s'g} klg ;DkGg ePsf 5}gg\ . of] jif{ ;DkGg ug'{kg]{ dWo] #
7]Ssfdf ^% k|ltzt / # 7]Ssfdf !) k|ltztdfq k|ult ePsf] 5 . rf/ 7]Ssfsf] df]ljnfOh]zg k]ZsL
?=@ s/f]8 *^ nfv km5\of]{6 x'g af_sL /x]sf] 5 . ;dodf sfo+;DkGg gug]+ lgdf+0f Joj;foLnfO+
lgodfg';f/ sf/afxL u/L sfo+;DkGg ug'+kb+5 .
10. k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ Y vl/b ;Demf}tfdf sfd z'? u/]sf] !@ dlxgfleq kmfp08]zg / Pa'6\d]06sf] sfd
k"/f ug'{kg]{ / ;f] cjlwdf sfo{ k"/f gu/]df ;Demf}tf cÍsf] k|ltlbg )=)% k|ltztsf b/n] k"j+lgwf+l/t
Ifltk"lt+ nfUg] Joj:yf 5 . vf]6fFsf] ;fK;' vf]nf k'n lgdf{0fsf] nflu @)^(.&) df cg'aGw ePsf
lgdf{0f Joj;foLn] ?-^ s/f]8 %* nfvsf] pQm lgdf{0f sfo{ tf]lsPsf] cjlweGbf $$ lbg l9nf] u/L
;DkGg u/]sf] b]lvof] . lgdf{0f sfo{ tf]lsPsf] cjlwdf k"/f gu/]sf]n] ;Demf}tf cg';f/ k|ltlbg )=)%
k|ltztsf b/n] nfUg] k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-!$ nfv c;'n ug'{kb{5 .

:yfgLo :jfoQ zf;g tyf ;fd'bflos ljsf; sfo+qmd


11. vr+ / k|ult Y ;fj+hlgs j:t' tyf ;]jfdf ;j+;fwf/0fsf] kx'_r clej=l4 ug]+, ;dfj]zL, hjfkmb]xL
tyf pQ/bfoL :yfgLo zf;g Pj_ ;d'bfosf] :yfkgf u/L ;Dk"0f+ :yfgLo lgsfodf ul/aL Go"gLs/0f
ug]+ p2]Zon] g]kfn ;/sf/sf] ! xhf/ !@^ ldlnog / !$ ljsf; ;fe]mbf/ ;_:yfsf] @#^ ldlnog
;d]t ! xhf/ #^@ ldlnog cd]l/sL 8n/sf] ;xof]udf !^ h'nfO+ @)!# b]lv !% h'nfO+ @)!& ;Dd
of] cfof]hgf ;~rfng x'g] pNn]v 5 .
of] jif+ dGqfnon] PsLs=t sfo+qmd :jLs=t u/] tfklg lhNnf ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf /
ufp_ ljsf; ;ldltdfk+mt ;~rflnt sfo+qmdsf] ;du| k|ult ljj/0f tof/ u/]sf] 5}g . cfof]hgf
cjlwleq ?-! vj+ !% ca+ &* s/f]8 ($ nfv vr+ ug]+ nIo /fv]sf]df of] jif+ ?-@@ ca+ !! s/f]8
&@ nfv;d]t xfn;Dd ?-$) ca+ $ s/f]8 &( nfv [#$-%* k|ltzt{ vr+ u/]sf] 5 . b'O+ jif+df
ePsf] vr+sf] cg'kft x]bf+ $ jif+leq cfof]hgf ;DkGg x'g ;Sg] b]lv_b}g . PsLs=t k|ult ljj/0f tof/
gu/]sfn] nIocg';f/ sfd ePsf] cfZj:t x'g] cfwf/ ePg . dGqfnon] PsLs=t k|ult ljj/0f tof/
ug'+kb+5 .
12. vr+sf] pkfb]otf Y lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, Onfd, 8f]6L, pbok'/nufot @% n] afv|f /
a_u'/sf] vf]/ lgdf+0f, ufO+uf]7 ;'wf/, lr:ofg s]Gb| lgdf+0f, df}/Lkfngnufotsf If]qdf :yfgLo gful/s
;r]tgf s]Gb|dfk+mt sfo+qmd ;~rfng ug+ of] jif+ ?-@) s/f]8 *@ nfv ;DalGwt ufp_ ljsf;
;ldltdf k7fPsf 5g\ . cg'bfg;DaGwL dfu+bz+gdf pkef]Qmf ;ldlt / cg'udg ;ldlt u7g u/L
gful/s ;r]tgf s]Gb|sf] lhDd]jf/Ldf of]hgf sfof+Gjog ug'+kg]+, ufp_ ljsf; ;ldltn] of]hgfsf]
k|fljlws hf_rkf;, km/kmf/s, ;fj+hlgs k/LIf0f, ;fj+hlgs ;'g'jfO+, cg'udg tyf d"Nofsg u/L
of]hgfut vr+ Pj_ ef}lts k|ult k|ltj]bg cfly+s jif+ ;dfKt ePsf] Ps dlxgfleq lhNnf ljsf;
;ldltsf] sfof+nodf k]; ug'+kg]+ k|fjwfg 5 . plNnlvt k|fjwfgcg';f/ sfo+qmd ;~rfng u/]sf] k'li6

211 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
x'g] k|df0f k]; gePsf]n] vr+ /sd p2]Zod"ns ePsf] ljZj:t x'g] cfwf/ /x]g . sfo+ljlwcg';f/
;~rflnt sfo+qmdsf] cg'udg d"Nofsg x'g'kb+5 .
13. s/ aLhs Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$[!{ df btf+ ePsf] JolQmn] j:t' jf ;]jf laqmL
ubf+ k|fksnfO+ s/ aLhs lbg'kg]+ Joj:yf 5 . ljs]lGb|t u|fdL0f k"jf+wf/ tyf hLljsf]kfh+g ;'wf/
sfo+qmdn] ;8s k|efljt lhNnfsf JolQmnfO+ tflnd lbg d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf Ps k|f-ln-
;_u s/ aLhs k]; ug'+kg]+ u/L ?-# s/f]8 $! nfv / s/ aLhs k]; ug'+ gkg]+ u/L ?-& s/f]8 *!
nfv;d]t ?-!! s/f]8 @@ nfvdf sfo+;DkGg ug+ @)&!.*.!& / @)&!.!@.!& df ;Demf}tf u/]sf] 5 .
of] jif+ k|yd Kofs]hsf] ?-! s/f]8 &# nfvsf] s/ aLhsa]u/ e'QmfgL lbPsf] 5 . d"No clej=l4 s/df
btf+ ePsf] k|f-ln-;_u d"No clej=l4 s/ aLhs k]; ug+' gkg]+ u/L ;Demf}tf u/]sf] / s/ aLhs a]u/
e'QmfgL lbPsf] lgod;Ddt b]lvPg .
14. crn ;DklQ Joj:yfkg Y :yfgLo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fgcGtu+tsf] dlxnf ljsf; k|lzIf0f s]Gb|,
;'v]+tsf] sfof+no kl/;/sf] $ ljufxf hldgdf af9L kLl8tsf] c:yfoL a;f]af; /x]sf], u|fdL0f ljsf;
k|lzIf0f s]Gb|, hgsk'/sf] $ laufxf hUuf / ;f]df lgld+t ejgdf ;z:q k|x/L ;Ldf ;'/Iff sfof+no
/x]sf] / dlxnf k|lzIf0f s]Gb| hfjnfv]ncGtu+t e}_;]kf6Lsf] ejg ;'/Iff lgsfon] pkof]u u/]sf] kfOof] .
k|lti7fgsf] p2]Zo cg's"n hdLg tyf ejg pkof]u ug]+ Joj:yf x'g'kb+5 .
15. lhG;L Y cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod %% sf] pklgod [!{ df lhG;L ;fdfg lhDdf
lng] sd+rf/L ;?jf, a9'jf, cjsfz jf cGo s'g} sf/0faf6 sfof+no 5f]8L hf_bf a/a'emf/y ug'+kg]+
Joj:yf 5 . cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $^ adf]lhd sfof+nodf /x]sf] ;fdfg
lhG;L ;xfos / sfof+no k|d'vsf] lhDdf /xg] pNn]v 5 . lhG;L Joj:yfkgdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
15.1. :yfgLo k"jf{wf/ ljsf; tyf s[lif ljefun] pknAw u/fPsf] ;jf/L;fwgsf] ljj/0fcg';f/ ?-^@ nfvsf]
$ yfg uf8L zflGt tyf k'glg+df+0f dGqfno, lhNNff k|fljlws sfof{no, :ofF\hf / c5fd tyf /fli6\o
u|fdL0f oftfoft ;'b=9Ls/0f cfof]hgfdf k7fPsf] / !) yfg df]6/;fOsn cGoq ;?jf ePsf
sd+rf/Ln] a'lemlnPsf] pNn]v 5 . tL ;jf/L;fwg lkmtf+ k|fKt u/L lhG;L clen]v cBfjlws ug'+kb+5 .
o;}u/L cGoq sfof{nodf ;?jf eO{ uPsf tyf nfdf] ;dob]lv sfhdf vl6Psf * sd{rf/Lsf] gfddf
/x]sf] ?-!) nfv d"Nosf !@ yfg Nofk6k cfjZos sf/afxL u/L lkmtf+ ug'+kb+5 .
15.2. :yfgLo :jfoQ zf;g tyf ;fd'bflos ljsf; sfo+qmdaf6 cGoq ;?jf Pj_ cjsf; eO+ dGqfnodf
sfo+/t g/x]sf ^ sd+rf/Ln] a'e]msf] ?-$ nfv d"Nosf % yfg Nofk6k / ! sd+rf/Ln] a'e]msf] ?-!
nfv d"Nosf] df]6/;fOsn tL sd+rf/Lx?af6 lkmtf+ u/]sf] 5}g . a/a'emf/y gu/L cjsfz Pj_ /dfgf
lbg] sd+rf/LnfO+ cfjZos sf/afxL u/L tL ;fdfg lkmtf+ ug'+kb+5 .
15.3. ;fd'bflos l;_rfO+ cfof]hgfsf] :jfldTjdf /x]sf Nofk6kY#, df]6/;fOsnY#, sKo'6/Y!, cfOKof8Y!
nufotsf ?-!@ nfv d"Nosf ;fdfg dGqfno / :yfgLo k"jf+wf/ ljsf; tyf s=lif ;8s ljefusf
sd+rf/Ln] k|of]u u/]sf] b]lvof] . cfof]hgfsf] p2]Zo k|flKtsf] nflu vl/b ul/Psf ;fwg Pj_ d]l;g/L
cf}hf/x? cGoq k|of]u x'g' lgod;Ddt b]lvPg . pQm ;fdfg cfof]hgfn] lkmtf+ ug'+kb+5 .

lhNnf ljsf; ;ldltx?


16. cfGtl/s cfo Y :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf @!%, @!^, @!& / @!* df lhNnf ljsf;
;ldltn] s/, b:t'/, ;]jf z'Ns / laqmLaf6 cfo cfh+g ug+;Sg] Joj:yf 5 . P]gdf ePsf]] pQm
Joj:yfcg';f/ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ^& n] of] jif+ s/, b:t'/, ;]jf z'Ns, laqmLaf6 ?-! ca+
&& s/f]8 %@ nfv cfDbfgL u/]sf 5g\ . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

212 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
16.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, sf7df8f}_, emfkf, ?kGb]xLnufot $# n] ljleGg cfo 7]Ssfsf
Joj;foLx?af6 ut jif+;Ddsf] ?-## s/f]8 & nfv;d]t ?-#& s/f]8 ^% nfv ;]jf z'Ns, s/ b:t'/
/ laqmLafktsf] /sd c;'n u/]sf 5}gg\ . o; ;DaGwdf @)^(.!.!) df ;fj+hlgs n]vf ;ldltn]
oyfzL3| c;'n ug+ lgb]+zg lbPsf]df c;'n u/]sf] kfOPg .
16.2. o; jif+ klg lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no emfkf, df]/F, wflb`nufot @$ n] kl/df0f lgoGq0f
gu/L 9'uf, afn'jf, lu§L, u|fe]n cflbsf] 7]Ssfaf6 ?-*$ s/f]8 (( nfv c;'n u/]sf] 5 . kl/df0f
olsg gul/_bf k|fs=lts ;|f]t ;Dkbfsf] cTolws bf]xg eO+ jftfj/0fdf gsf/fTds c;/ kg'+sf ;fy}
lhNnf ljsf; ;ldltnfO+ k|fKt x'g'kg]+ cfDbfgLdf ;d]t c;/ k/]sf] 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf]
sfof+non] P]gcg';f/ lgsf;L kl/df0f lgoGq0f u/]/ dfq cfKgf] If]qcGtu+tsf k|fs=lts ;|f]t laqmLsf]
Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
16.3. Joj:yflksf ;_;bsf] k|fs=lts ;|f]t / ;fwg ;ldltsf] cWoog k|ltj]bg, @)^^ tyf ;jf]+Rr cbfntaf6
@)^&.$.@! df 9'uf, lutL, afn'jf lemSg lb_bf jftfj/0fLo ;Gt'ng glau|g] u/L lglZrt kl/df0f / If]q
tf]sL 7]Ssf Joj:yfkg ug]+ cfb]z ePsf] 5 . jftfj/0fLo k/LIf0f k|ltj]bgcg';f/ lhNnf ljsf;
;ldltsf] sfof+no, sf:sLcGtu+tsf * vf]nf 3f6af6 ! nfv ^% xhf/ &)& 3-ld- 9'uf, lutL, afn'jf
pTvgg\ ug+ ldNg]df @ nfv &# xhf/ (!* 3-ld- pTvgg\ ug+ cg'dlt lbPsf] 5 . k|ltj]bgsf]
sfof+Gjog gx'_bf tL :yfgx?df 9'uf, lutL, afn'jf cTolws pTvgg\ eO+ e"Y;_/If0f, jftfj/0f / h}ljs
ljljwtfdf gsf/fTds c;/ kg+ ;Sb5 .
16.4. d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !%[#{ df :yfgLo lgsfon] s/ nfUg] j:t' jf ;]jf laqmL ubf+
d"No clej=l4 s/ c;'n ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no slknj:t', wflbF,
wg'iffnufot #^ n] of] jif+ c;'n u/]sf] 7]Ssf cfDbfgL ?-$* s/f]8 (@ nfvsf] d"No clej=l4 s/
?-^ s/f]8 #^ nfv c;'n u/]sf]] 5}g . pQm s/ c;'n u/L ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
16.5. d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf @! df Dofbleq a'emfpg'kg]+ s/ s'g} s/bftfn] ga'emfPdf
jflif+s !) k|ltzt yk b:t'/;d]t c;'n ug'+kg]+ pNn]v 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt, af/f / ;Kt/Ln]
cdfgtdf s/, b:t'/, ;]jfz'Ns / ;f]df nfUg] d"No clej=l4 s/;d]t c;'n u/]sf]df d"No clej=l4
s/ ?-@# nfv ;l~rt sf]if bflvnf u/]sf] 5}g . c;'nL ePsf] s/ / ;f]sf] x'g] yk b:t'/ ;l~rt
sf]if bflvnf x'g'kb+5 .
16.6. :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g;DaGwL lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !^([%{ adf]lhd a}ssf]
sfo+;Dkfbg hdfgt lnO+ k§f lbg'kg]+df lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, dsjfgk'/, 88]Nw'/f /
hfh/sf]6n] ?-! s/f]8 !( nfvsf] cfo 7]Ssf ;Demf}tf ubf+ hdfgt glnO+ k§f lbPsf] b]lvof] .
sfo+;Dkfbg hdfgt glnO+ ;Demf}tf ug]+nfO+ lhDd]jf/ agfO+ tL 7]Ssfsf] hdfgt lng'kb+5 .
16.7. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, dsjfgk'/n] ut ljut jif+;Ddsf] 7]Ssf cfo ?-^$ nfv w/f}6Ldf
cfDbfgL af_w]sf] Joxf]/f ut jif+sf] k|ltj]bgdf pNn]v u/]sf]df of] jif+ klg ;f] /sd w/f}6L vftfdf g}
/x]sf] 5 . pQm /sd cfo zLif+sdf cfDbfgL af_Wg'kg]+ b]lvG5 .
16.8. :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !&^ cg';f/ hkmt u/]sf] w/f}6L :yfgLo
lgsfosf] sf]ifdf bflvnf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, wg'iff / Ko'7fgn] cfo
7]Ssfdf hkmt u/]sf] w/f}6L ?-!^ nfv cfGtl/s sf]ifdf bflvnf u/]sf] 5}g . To;}u/L lhNnf ljsf;
;ldltsf] sfof+no af/f / wg'iffn] Ps Joj;foLn] a'emfpg'kg]+ ?-@( nfv cfGtl/s sf]ifdf bflvnf
u/]sf] 5}g . of] /sd cfGtl/s sf]ifdf bflvnf ug'+kb+5 .
16.9. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, dsjfgk'/n] lhG;L zfvfdf /x]sf] /l;b lgoGq0f vftfadf]lhd of]
jif+ !& gfsfdf cdfgtaf6 s/ p7fpg ! xhf/ #&% Kof8 gubL /l;b pknaw u/fPsf]df /l;bx?sf]
213 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
l;nl;n]jf/ gDa/ / ldltcg';f/ cfDbfgL /sd bflvnf ePsf] kfOPg . n]vfk/LIf0f cjlw;Dd ! xhf/
!(( Kof8 k|of]u ePsf] tyf n]vfk/LIf0fnfO+ k|fKt ljj/0fcg';f/ /fh:j zfvfaf6 ! xhf/ !@# Kof8
;snsn] a'lemlnPsf] b]lvof] . e08f/af6 a'e]msf], k|of]u eO+ lkmtf+ ePsf] kl/df0f / ljj/0faf6 k|fKt
kl/df0f le8fg x'g g;s]sf]n] lkmtf+ x'g af_sL /l;b !&^ Kof8sf] cfo 5fglag u/L bflvnf x'g'kb+5 .
16.10. :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !(([%{ df gubL /sdsf] nut lxgfldgf
u/L xflg gf]S;fgL kf/]sf]df !% lbgleq gf]S;fgL ePsf] /sd ;/sf/L af_sL ;/x t'?Gt c;'npk/
ug'+kg]+ pNn]v 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ;Kt/L, af/f / gjnk/f;Ln] s/, b:t'/, ;]jfz'Ns
qmdzM ?-@) nfv, ?-% nfv / ?-% nfv;d]t ?-#) nfv c;'n u/]sf]df pQm /sd a}s bflvnf
u/]sf] 5}g . ;sng ePsf] /fh:j bflvnf gug]{ sd+rf/LnfO+ sf/afxL u/L pQm /sd bflvnf ug'{kb{5 .
17. cfg'kflts stL Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !%% cg';f/ pkef]Qmf
;ldltdfk+mt ;~rflnt of]hgfx?df ;Demf}tfcg';f/sf] of]ubfgeGbf sd sfd ePdf sfof+non] lbg]
cg'bfg /sddf ;d]t cfg'kflts lx;faaf6 stf u/]/ e'QmfgL lbg'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf;
;ldltsf] sfof+no dxf]Q/L, afh'/f, 88]Nw'/f, sfe|]knf~rf]s, gjnk/f;L, l;/xfnufot #^ n] pkef]Qmf
;ldltx?nfO+ v'b sfd u/]sf] cg'kfteGbf ?-(@ nfv a9L e'QmfgL lbPsf 5g\ . a9L e'QmfgL u/]sf]
/sd c;'n ug'+kb+5 .
18. slG6Gh]G;L Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( df lhNnf ljsf;
;ldltn] k'_hLut nufgLsf] /sdaf6 "s" "v" / "u" ju+sf lhNnfdf qmdz %, $ / # k|ltzt
slG6Gh]G;L /sd 5'6\ofO+ vr+ ug+ ;lsg] Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no emfkf,
88]Nw'/f, c3f+vf_rLnufot @@ n] ljleGg ah]6 zLif+sx?df lgodn] tf]s]eGbf ?-! s/f]8 !@ nfv
a9L slG6Gh]G;L vr+ n]v]sf 5g\ . ;fj+hlgs n]vf ;ldltaf6 @)^(.!.!) df o:tf] sfo+ ug]+nfO+ ;r]t
u/fpg] lg0f+o ePsf]df ;d]t o; k|sf/sf] vr+ ug]+ k|j=lQdf ;'wf/ ePsf] 5}g .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, kj+tn] of] jif+ ljB't /f]oN6L zLif+scGtu+t ljlgof]lht ?-#
s/f]8 ($ nfvsf] $ k|ltztn] x'g] ?-!^ nfv Psd'i6 slG6Gh]G;L vftfdf 6\fG;km/ u/L vr+ u/]sf]
5 . of] jif+ ?-! s/f]8 @ nfv vr+ eO+ af_sL ?-@ s/f]8 (@ nfv lk|mh gx'g] vftfdf 6\fG;km/ u/]sf]
b]lvof] . ah]6 vr+ gePsf] cj:yfdf ;d]t ?-!@ nfv slG6Gh]G;Ldf vr+ u/]sf]n] pQm vr+
lgod;Ddt b]lvPg .
19. cg'bfg vr+ Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $^ df clwsf/ k|fKt
clwsf/Ln] vr+ ubf+ vr+sf] lan e/kfO+sf ;fy k|fljlws d"Nofsg, sfo+;DkGg k|ltj]bg;lxt ;|]:tf
/fVg'kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, ?kGb]xL, dsjfgk'/, ;Kt/Lnufot !% n]
ljleGg sfo+qmd ;~rfngsf] nflu k|fKt ;zt+ cg'bfg ?-!* s/f]8 (! nfv ;DalGwt ufp_ ljsf;
;ldltsf] vftfdf ;f/]sf] 5 . cg'bfg lbPsf] /sdsf] k|fljlws d"Nofsg, sfo+;DkGg k|ltj]bg tyf
cg'udg k|ltj]bg;d]t k|fKt gu/]sf]n] pQm vr+ / pknlAwsf] ;DaGwdf cfZj:t x'g] cj:yf /x]g .
o:tf vr+sf ;DaGwdf ;fj+hlgs n]vf ;ldltaf6 @)^(.!.!) df lan e/kfO+ / k|fljlws d"Nofsg
ug]+ geP ;DalGwtaf6 c;'n ug]+ lg0f+o ePsf]df of] jif+ klg sfof+Gjog ePsf] 5}g . ;zt+ cg'bfg
/sd o;/L pknAw u/fpg] kl/kf6Ldf lgoGq0f ul/g'kb+5 .
20. aLdf Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ cg';f/ vl/b ;Demf}tfdf cGoyf Joj:yf
ePsf]df afx]s ?-!) nfveGbf a9L d"Nosf] lgdf+0f sfo+ ug]+ lgdf+0f Joj;foLn] aLdf u/fpg'kg]+
pNn]v 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no uf]/vf, :ofF\hf, kfNkf, /fd]5fk, gjnk/f;L, k;f+ /
hfh/sf]6n] ?-!) nfveGbf a9Lsf] nfut cg'dfg :jLs=t u/L 7]Ssf aGbf]a:t u/]sf !$ 7]Ssfdf

214 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
aLdfsf] Joj:yf gu/L ?-!$ s/f]8 @# nfvsf] ;Demf}tf u/]sf 5g\ . lgwf+l/t ;LdfeGbf a9L nfut
cg'dfg ePsf lgdf+0f sfo+ u/fp_bf clgjfo+ ?kdf aLdf ug'+kb+5 .
21. pkef]Qmf ;ldlt Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod (& cg';f/ ?-^) nfv;Dd nfut
cg'dfg ePsf lgdf+0f sfo+ pkef]Qmf ;ldltaf6 u/fpg] Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v
Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
21.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, eQmk'/, kj+t, sf7df8f}_ / kfNkfn] ?-^) nfveGbf a9L nfut
cg'dfg ePsf ?-$ s/f]8 !) nfvsf] lgdf+0f sfo+ pkef]Qmf ;ldltaf6 u/fO+ of] jif+ ?-# s/f]8 vr+
u/]sf] kfOof] .
21.2. :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^$[@{ df lgdf+0f sfo+sf] nfut cg'dfg
:jLs=t gD;+cg';f/ tof/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, c5fd, cf]vn9'uf,
sf7df8f}_, 8f]Nkf, /;'jf, x'Dnf / d'u'n] gD;+adf]lhd ?-@ s/f]8 ^ nfvsf] nfut cg'dfg tof/ u/L
pkef]Qmf ;ldltnfO+ e'QmfgL ug'+kg]+df ?-@ s/f]8 $* nfv e'QmfgL u/L ?-$@ nfv a9L e'QmfgL
u/]sf] 5 . gD;+eGbf a9L e'QmfgL u/]sf] /sd c;'n ug'+kb+5 .
22. e'QmfgLdf s/ Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ** / *( df e'QmfgLdf clu|d s/ stf ug'+kg]+
Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ^# n] lgodfg';f/ e'QmfgLdf stL ug'+kg]+ cfos/
/ axfn s/ ?-! s/f]8 ^^ nfv stL u/]sf] kfOPg . pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
23. a}s df}Hbft Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $#[%{ df lhNnf ljsf;
;ldltsf] sfof+non] cfKgf] cfDbfgLsf] /sd cfufdL cfly+s jif+sf nflu lhDd]jf/L ;f/L n]vf /fVg'kg]+
Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no #$ n] cfly+s jif+sf] cGTodf ;|]:tf cg';f/sf]
a}s df}HbfteGbf a}s ljj/0fcg';f/ ?-$^ s/f]8 %@ nfv a9L tyf !# n] ?-% s/f]8 *# nfv 36L
b]vfPsf 5g\ . o;/L a}s /sd 36L/a9L ePsf]]df a}s ;dfof]hg lx;fa tof/ gu/]sf]n] df}Hbft /sd
olsg x'g ;Sg] b]lvPg . a}s df}Hbft 36L/a9L b]lvPsf] ;DaGwdf cfjZos 5fglag Pj_ sf/afxL
u/L 6'uf] nufpg'kb+5 .
24. ut jif+sf] lhDd]jf/L Y :yfgLo lgsfo cfly{s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $#-%_ df cfly{s
jif{sf] cGTodf vr{ geO{ af_sL /x]sf] /sd cfufdL jif{ lhDd]jf/L ;fg'{kg]{ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf
ljsf; ;ldltsf] sfof+no s~rgk'/, bfr'+nf, 8f]Nkf, a}t8L / af/fn] ut jif+sf] df}HbfteGbf ?-!
s/f]8 @( nfv 36L tyf lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no d':tfF, t]x|y'd, c5fd, l;/xf, d'u'n] ?-!
s/f]8 !* nfv a9L lhDd]jf/L ;f/]sf 5g\ . 36L/a9L lhDd]jf/L ;f/]sf] ;DaGwdf 5fglag u/L olsg
ug'+kb+5 .
25. cfly+s ;xfotf Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( sf] lgod !#[${
df :yfgLo lgsfodf lgjf+lrt k|ltlglw axfnL geP;Dd jf csf]+ Joj:yf geP;Dd ;lrjn] :yfgLo
lgsfosf] /sdaf6 cfly+s ;xfotf, rGbf, k'/:sf/ Pj_ ;_:yfut cg'bfg ljt/0f ug+ gkfpg] Joj:yf
5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, l;Gw'kfNrf]s, nlntk'/, eQmk'/, afUn'F, df]/F, ef]hk'/, sf7df8f}_,
8f]Nkfnufot !! n] cfGtl/s k'_hLut vr+ zLif+s tyf cGo zLif+saf6 ?-@& nfv cfly+s ;xfotf lbPsf
5g\ . ;fj+hlgs n]vf ;ldltaf6 @)^(.!.!) df o:tf] vr+ ug]+ ;DalGwt kbflwsf/LnfO+ ;r]t u/fpg] /
cfoGbf bf]xf]l/g glbg] lg0f+o ePsf]df l:ylt oyfjt\ /x]sf] 5 . cfly+s ;xfotf vr+ n]Vg] sfo+df
lgoGq0f ug'+kb+5 .
26. ;fk6L Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #% df vr+ ug]+ clwsf/Ln]
:jLs=t sfo+qmd / clVtof/Lsf] ;Ldfleq /xL vr+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf]
sfof+no, wg'iff, ;'g;/L, b}n]v / uf]/vfn] lhNnf ljsf; ;ldlt sf]ifaf6 ef/tLo ;xof]u sfo+qmdaf6
215 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
zf]wegf+ lng] u/L !) sfo+qmd ;~rfng ug+ ?-! s/f]8 %@ nfv ;fk6L hgfO+ vr+ n]v]sf]df pQm
/sd zf]wegf+ lnPsf] b]lvPg . :jLs=lta]u/sf] sfo+df vr+ n]Vg ldNb}g .
27. sd nfutsf of]hgf Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf
!![@{ df lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+non] ljlgof]hg ePsf] k'_hLut cg'bfgaf6 ?-% nfveGbf sd
nfutsf sfo+qmd jf cfof]hgf 5gf}6 ug+ gx'g] Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, ?kGb]xL,
df]/F, sf7df8f}_nufot @) n] of] jif+ k'_hLut zLif+saf6 ?-% nfveGbf sd nfutsf # xhf/ *(@
of]hgf 5gf}6 u/L ?-^^ s/f]8 $( nfv vr+ u/]sf] kfOof] . sfo+ljlwsf] kfngf gug]+nfO+ lhDd]jf/
agfOg'kb+5 .
28. cGo k|of]hgsf] vr+ Y cfly+s sfo+ljlw P]g, @)%% sf] bkmf @&[!{ df sfof+nodf k|fKt x'g cfPsf]
/sd tf]lsPsf] sfddf dfq vr+ ug+ kfOg] tyf tf]lsPsf] sfd afx]s cGo sfddf vr+ u/]df
lhDd]jf/ JolQmaf6 o:tf] vr+ /sd c;'npk/ u/L ljefuLo sf/afxL ;d]t ug+ ;lsg] Joj:yf 5 .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no emfkf, kj+t, tgx'_, hfh/sf]6, ?kGb]xL, df]/Fnufot @# n] 5't}
cl:tTj / ah]6 Joj:yf ePsf lhNnfl:yt !@@ sfof+nosf] ljleGg sfo+df ?-! s/f]8 &( nfv
e'QmfgL u/]sf] kfOof] . P]gdf ePsf] Joj:yfsf] kfngf gug]+ pk/ tf]lsPcg';f/ sf/afxL ug'+kb+5 .
29. kl/ifb\af6 :jLs=t gePsf of]hgf Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod
$^[!{ df lhNnf kl/ifb\af6 :jLs=t sfo+qmd / ah]6sf] ;Ldfleq /xL lgwf+l/t sfo+df /sd vr+
ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ?kGb]xL, df]/F, wg'iffnufot @% n] kl/ifb\af6
kfl/t of]hgf / ah]6nfO+ Psn af]8+sf] lg0f+osf] cfwf/df v08Ls/0f u/L kl/ifb\n] kfl/t gu/]sf !
xhf/ @(^ of]hgfdf ?-$$ s/f]8 !( nfv vr+ u/]sf 5g\ . of]hgfsf] k|fyldsLs/0f tyf of]hgf
5gf}6sf !$ r/0fnfO+ cg';/0f gubf+ dfu eO+ cfPsf of]hgfdf nufgL ck'u x'g] cj:yf l;h+gf x'G5 .
ctM Psd'i6 ah]6 /fVg] tyf Psn af]8+sf] k6s] lg0f+osf cfwf/df of]hgf af_8kmf_8 ug]+ k|j=lQsf]
cGTo ug'+kb+5 .
30. /fh:j af_8kmf_8 Y :yfgLo :jfoQ zf;g lgodfjnL, @)%^ sf] lgod @!! df lhNnf ljsf;
;ldltnfO+ k|fKt x'g] /fh:j af_8kmf_8afktsf] /sd k|zf;lgs sfo+df vr+ ug+ gkfpg] Joj:yf 5 . of]
jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no l;/xf, kfNkf, tgx'_nufot !* n] /fh:j af_8kmf_8 afkt k|fKt ?-
^ s/f]8 ^@ nfv k|zf;lgs sfo+df vr+ u/]sf 5g\ . lgoddf ePsf] Joj:yf kfngf gu/L vr+ ug+
ldNb}g . o:tf sf/f]af/ ug]+nfO+ lhDd]jf/ agfOg'kb+5 .
31. ah]6 af_8kmf_8 Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf !#[h{ df
kl/ifb\af6 cfof]hgfut ?kdf ah]6 af_8kmf_8 gu/L cj08fsf] ?kdf Psd'i6 /fVg gkfOg] Joj:yf 5 .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no dsjfgk'/, eQmk'/, wgs'6f, kj+t, wg'iff, ;'g;/Lnufot @! n]
kl/ifb\af6 @)&!.&@ sf] nflu :jLs=t ah]6 tyf sfo+qmddf cfof]hgfut ah]6 af_8kmf_8 gu/L Psd'i7
?kdf ?-%% s/f]8 $ nfv ah]6 Joj:yf u/]sf] 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^(.!.!) df cfoGbf
cj08faf6 sfd u/]sf] kfOPdf sf/afxL ug]+] lg0f+o u/]sf]df ;f]xL Joxf]/f of] jif+ klg bf]xf]l/Psf] 5 .
32. rfn' k|s=ltsf vr+ Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( sf] a'_bf !# df
lhNnf ljsf; sf]ifsf] k'_hLut /sdaf6 s'g} klg k|sf/sf] rfn' k|s=ltsf vr+, cfly+s ;xfotf, rGbf
Pj_ k'/:sf/;DaGwL vr+, ;fk6L NofO+ jf /sdfGt/ u/L rfn' zLif+sdf vr+ ug+ gkfOg] pNn]v 5 .
k'_hLuttkm+sf] sfo+qmdaf6 lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, emfkf, eQmk'/, Onfd, kj+t, ?kGb]xL,
df]/F, nlntk'/, dxf]Q/L / pbok'/n] tna eQf, slG6Gh]G;Lnufotsf rfn' k|s=ltsf sfo+df ?-!
s/f]8 #& nfv vr+ n]v]sf] kfOof] . sfo+ljlwsf] Joj:yf ljk/Lt vr+ n]Vg] sfo+ aGb ug'+kb+5 .

216 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
33. vr+sf] dfkb08 Y cy+ dGqfnosf] sfo+ ;~rfng lgb]+lzsf, @)&) df tf]lsPsf] dfkb08sf cfwf/df
tflnd, uf]i7L ;~rfng ug'+kg]+, ;f] dfkb08 afx]ssf ljifo / b/eGbf a9Ldf vr+ u/L tflnd
;~rfng ug'+k/]df cy+ dGqfnosf] k"j+:jLs=lt lng'kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no
88]Nw'/f, eQmk'/, wgs'6f tyf Onfdn] of] jif+ lgb]+lzsfdf tf]lsPsf] eGbf a9L b/df tflnd, uf]i7L
;~rfngdf ?-!# nfv vr+ u/]sf]df cy+ dGqfnosf] :jLs=lt lnPsf] b]lvPg .
34. ufp_ ljsf; ;ldlt cg'bfg Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf
$& df ufp_ ljsf; ;ldltdf cg'bfg uPsf] /sddWo] e'QmfgL ug'+kg]+ /sd e'QmfgL lbO+ cfly+s
sf/f]af/ aGb ug'+kg]+ / art /sd sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+nodf lkmtf+ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of]
jif+ @)&).&! sf] clGtd n]vfk/LIf0f ePsf ufp_ ljsf; ;ldltdWo] lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no
emfkf, wgs'6f, sf:sLnufot !& lhNnf ljsf; ;ldltcGtu+tsf %%^ ufp_ ljsf; ;ldltsf] ljQLo
ljj/0f 5gf}6sf] cfwf/df k/LIf0f ubf+ tL ufp_ ljsf; ;ldltn] cg'bfg k|fKt u/]sf] lgsf;f ?-!$
s/f]8 &( nfv df}Hbft /fv]sf] b]lvPsf] 5 . ufp_ ljsf; ;ldltdf uPsf] cg'bfgaf6 vr+ eO+ af_sL
/sd olsg u/L ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
35. ;fj+hlgs k/LIf0f Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( df pkef]Qmf
;ldltn] ;DalGwt sfo+:yndf ;fj+hlgs k/LIf0f u/]sf] k|ltj]bg ;DalGwt lgsfodf k]; ug'+kg]+
Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no slknj:t', ;'v]+t, af_s]nufot !! n] ! xhf/ @)@
of]hgfsf nflu ?-!* s/f]8 !) nfv ;fj+hlgs k/LIf0f gu/fO+ e'QmfgL u/]sf] 5 . lgoddf ePsf]
Joj:yfadf]lhd ;fj+hlgs k/LIf0f u/fpg'kb+5 .
36. lan e/kfO+ Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $^[#{ df vr+ ubf+ vr+sf]
lan e/kfO+;lxtsf] n]vf /fVg'kg]+ pNn]v 5 .
36.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no afh'/f, 88]Nw'/f, 8f]6Lnufot $& n] of] jif{ ljleGg zLif+saf6
ljleGg sfo+qmd ;~rfng ug+ JolQm, kmd+ / lgsfox?nfO+ vr+sf] lan e/kfO+ g/fvL ?-!* s/f]8 !#
nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^(.!.!) df c;'npk/ ug]+ tyf ljefuLo
sf/afxL u/L ;Dk/LIf0f u/fpg] lgb]+zg lbPsf]df of] jif+ klg l:yltdf ;'wf/ ePsf] 5}g . pQm vr+sf
;DaGwdf 5fglag u/L sf/afxL ug'+kb+5 .
36.2. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, uf]/vfn] of] jif+ ;fdflhs ;'/Iff eQf k|fKt ug]+ @( xhf/ (^(
JolQmnfO+ j}zfv !@ ut]sf] e"sDkaf6 k/]sf] sl7gfO Go"gLs/0f ug+ k|ltJolQm ?-# xhf/sf b/n] ^@
ufp_ ljsf; ;ldltdfk+mt e'QmfgL kfpg] u/L o'lg;]kmaf6 k|fKt ?-* s/f]8 (( nfv e"sDk kLl8t
/fxt eQf vr+ n]v]sf]df lan e/kfO+ k]; ePsf] 5}g . ;f]xL ;|f]taf6 lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no
wflbF / l;Gw'kfNrf]sn] pQm eQf ljt/0fsf] nflu ljleGg ufp_ ljsf; ;ldltx?nfO+ ?-!& s/f]8 (@
nfv k]ZsL lbPsf]df km5\of}+6 u/]sf] 5}g .
36.3. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no uf]/vf / wflbFn] e"sDk kLl8t gful/snfO+ /fxt k'Mofpg e"sDk
kLl8t /fxt sfo+qmdaf6 k|ltufp_ ljsf; ;ldlt ?-( nfvsf b/n] !)^ ufp_ ljsf; ;ldltnfO+ ?-(
s/f]8 %$ nfv /fxt /sd lgsf;f lbPsf] 5 . /fxt ;xof]u ;~rfng sfo+ljlw, @)&@ df ;f] /sd
@)&@ h]7 d;fGtleq vr+ ul/;Sg] / vr+ x'g g;s]df lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+nodf lkmtf+
ug'+kg]+ pNn]v ePsf]df tL ufp_ ljsf; ;ldltx?af6 vr+sf] lan e/kfO+, cg'udg k|ltj]bg tyf
;fj+hlgs k/LIf0f k|ltj]bg k|fKt u/]sf] 5}g . lan e/kfO+ ;lxt cg'udg k|ltj]bg k]; ug'+kb+5 .
36.4. e"sDk /fxt sfo+qmddf vr+ ePsf]dWo] lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no sf7df8f}_, l;Gw'nL,
sfe|]knf~rf]s, bf]nvf, wflbF tyf l;Gw'kfNrf]sn] vr+ u/]sf] ?-!) s/f]8 (^ nfv vr+sf] lan
e/kfO+ n]vfk/LIf0fdf k]; ePsf] 5}g .
217 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
37. cw'/f of]hgf Y :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% df lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+non] nfut, ;do,
;|f]t / To;af6 k|fKt x'g] k|ltkmn ;d]tsf] k"j+ cg'dfg u/]/ of]hgf 5gf}6 u/L ;~rfng ug'+kg]+
Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no /f]Nkf, dxf]Q/L, nlntk'/nufot !! n] ?-#& s/f]8 $!
nfv nfut cg'dfg ePsf ut ljut jif+b]lv ;~rflnt !&) of]hgfdf of] jif+ ?-( s/f]8 $# nfv
vr+ u/]sf]df tL of]hgfx? ;DkGg ePsf 5}gg\ .
38. cg'bfg lgsf;f Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^$[${ df ljsf;
cfof]hgftkm+ ah]6sf] ;Ldfleq /x]/ vr+ ug]+ / ;dod} lgwf+l/t sfo+qmdcg';f/ k|fljlws Pj_
k|zf;sLo Joj:yf ldnfO+ sfo+ ;Dkfbg ug]+ pQ/bfloTj clwsf/ k|fKt clwsf/Lsf] x'g] pNn]v 5 . of]
jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no afh'/f, /f]Nkf, ?s'd / hfh/sf]6n] k|fljlws lg/LIf0f, ;j]+If0f
tyf k|ltj]bg ;d]t k|fKt gu/L !( hnljB't of]hgfnfO+ ?-! s/f]8 *$ nfv cg'bfg lbPsf] b]lvof] .
sfof+non] cg'udg lg/LIf0f tyf k|fljlws k|ltj]bgsf] d"Nofsg u/]/ dfq cg'bfg lbg'kb+5 .
39. s/ aLhs Y d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$[!{ df k|To]s btf+ ePsf] JolQmn]
tf]lsPadf]lhdsf] cj:yfdf afx]s s'g} j:t' jf ;]jf cfk"lt+ ubf+ k|fksnfO+ aLhs lbg'kg]+ Joj:yf 5 .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no l;/xf, hfh/sf]6, uf]/vfnufot @) n] ^! kmd+nfO+ j:t' jf ;]jf
vl/bafkt d"No clej=l4 s/ ?-! s/f]8 * nfv e'QmfgL ubf+ s/ aLhs lnPsf] b]lvPg . s/ aLhs
a]u/ e'QmfgL u/]sf] s/ /sd c;'n ug'+kb+5 .
d"No clej=l4 s/ lgodfjnL, @)%# sf] lgod !& cg';f/ d"No clej=l4 s/df btf+ ePsf]
k|To]s JolQm jf kmd+n] s'g} j:t' jf ;]jf cfk"lt+ ubf+ tf]lsPsf] 9f_rfdf s/ aLhs hf/L ug'+kg]+
Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no wg'iff, kj+t, ;nf+xLnufot !! n] aLhs gDa/ gv'n]sf],
;RofPsf] tyf xftn] n]v]sf] s}lkmot b]lvPsf $& kmd+nfO+ d"No clej=l4 s/ ?-#$ nfv e'QmfgL
lbPsf] 5 . d"No clejl4 s/ ;dfof]hg x'g'kb+5 .
40. :yfoL n]vf gDa/ Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod &! df :yfgLo
lgsfon] ?-% xhf/eGbf a9Lsf] vl/b sfo+ ubf+ :yfoL n]vf gDa/ / d"No cl4j=l4 s/ btf+ k|df0fkq
k|fKt u/]sf kmd+af6 dfq vl/b ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ;'v]+t, b}n]v,
k;f+nufot @& n] ?-% xhf/eGbf a9L x'g] u/L ?-!@ s/f]8 % nfv d"Nosf] ;fdfg :yfoL n]vf gDa/
glnPsf @%) laq]mtfaf6 vl/b u/]sf] b]lvof] . lgodsf] kfngf x'g'kb+5 .
41. lgdf+0f ;fdu|L df}Hbft Y cTolws df}Hbft g/xg] 9un] dfn;fdfg vl/b ug]+ k4lt cjnDag ug'+kb+5 .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no dsjfgk'/, wgs'6f, Onfdnufot !& n] ?-$ s/f]8 #^ nfv
d"Nosf] kfOk, h:tfkftf, emf]n'u]k'n k]mla|s]zgsf kf6\+;, kf]n, cf}hf/, Uoflaog hfnL cflb ;fdfg
df}Hbft /xg] u/L vl/b u/]sf] b]lvof] . o:tf] vl/b sfo+df lgoGq0f ug'+kb+5 .
42. c;DalGwt vr+ Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !) df :jLs=t gD;+cg';f/ nfut
cg'dfg tof/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no emfkf, df]/F kj+t, wg'iff, c5fd,
s~rgk'/, af_s], gjnk/f;L, /f}tx6 / Ko'7fgn] ;8s tyf k'n lgdf+0fsf] 7]Ssfdf df]6/;fOsn,
Nofk6k, uf8L ef8f cflb lgdf+0f;_u c;DalGwt sfo+ ;dfj]z u/L ?-! s/f]8 !* nfv vr+ u/]sf 5g\ .
o:tf] vr+n] lgdf+0f sfo+sf] nfut a9fPsf] 5 .
43. k|f]lehgn ;d Y lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no ;Kt/L, /f}tx6 / sf:sLn] cf/-;L-;L- k'n tyf
;8s lgdf+0fsf 7]Ssf lan e'QmfgL ubf+ lan ckm SjflG66Ldf /fv]sf] k|f]lehgn ;d cfO6dsf] ?-@)
nfv lan e/kfO+a]u/ e'QmfgL lbPsf] 5 . pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
44. u}/;/sf/L ;_:yf 5gf}6 Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod &) df
u}/;/sf/L ;_:yfaf6 sfd u/fp_bf of]UodWo] Go"g /sd saf]n ug]+nfO+ 5gf}6 ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf
218 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
ljsf; ;ldltsf] sfof+no Onfd, afh'/f, ;Nofg, nlntk'/, gjnk/f;L, hfh/sf]6 / tgx'_n] emf]n'u]k'n
lgdf+0fsf] k/fdz+ sfo+df ljut jif+b]lv Pp6} u}/;/sf/L ;_:yfnfO+ k|lt:kwf+a]u/ 5gf}6 ub}+ cfPsf]
b]lvof] . u}/;/sf/L ;_:yfsf] k|fljlws Ifdtf k/LIf0f u/]sf] 5}g . of] aif+ tL lhNnfn] s'n nfut
/sdsf] ^ k|ltztsf b/n] ?-! s/f]8 !& nfv vr+ n]v]sf] 5 . lgod ljk/Lt ;f]em} u}/;/sf/L ;_:yf
5gf}6 u/L vr+ ug+ ldNb}g .
45. sfo+;DkGg gePsf] Y :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@* df vl/b
;Demf}tfsf] Dofb :yfgLo lgsfon] yk ug+ ;Sg] / lgod !@( df lgdf+0f Joj;foLsf] l9nfO+sf] sf/0f
sfd ;DkGg x'g g;s]df k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ lng'kg]+ / Ifltk"lt+ ltb}+df ;Demf}tfadf]lhdsf]
sfo+;DkGg ug]+ bfloTjaf6 d'Qm gx'g] Joj:yf 5 . tT;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfog';f/ 5g\M
45.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, wg'iffn] hnfb vf]nf cf/-;L-;L-k'n Ps lgdf+0f Joj;foLaf6 ?-!
s/f]8 ^* nfvdf lgdf+0f ug+ @)^(.@.@* df ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ pQm lgdf+0f sfo+
@)&).%.!* ;Dd ;DkGg ug'+kg]+df sf/0f gv'nfO+ @ k6s @)&@.#.#) ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 .
lgdf+0f cjlweGbf ! jif+ !) dlxgf [!%) k|ltzt{ Dofb yk ubf+ ;d]t ?-! s/f]8 !^ nfvsf]
[^(-)$ k|ltzt{ dfq sfd ;DkGg u/]sf] 5 .
45.2. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, ;Kt/Ln] /Dk'/fYdNxlgof ;8s v08sf] lhtf gbLdf cf/-;L-;L-k'n
lgdf+0f ug+ Ps lgdf+0f sDkgL;_u @)&!.#.@% df ?-@ s/f]8 @$ nfvsf] ;Demf}tf u/]sf] 5 . yk
sfo+ @)&@.#.@$ df ;DkGg ug+ @)&@.@.@^ df ?-@% nfvsf] e]l/P;g cfb]z ;d]t lbPsf]df sfd
;DkGg ug'+kg]+ cjlw ;dfKt x'_bf $% k|ltztdfq sfo+;DkGg ePsf] 5 .
45.3. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, k;f+n] l;S6f vf]nfdf k'n lgdf+0f ug+ Ps lgdf+0f sDkgL;_u ?-@
s/f]8 *) nfvdf @)&@.(.#) ;Dd sfd ;DkGg ug]+ u/L @)&!.#.#@ df ;Demf}tf u/]sf] 5 .
sfo+;DkGg ug'+kg]+ cjlw ;dfKt eO;s]sf] cj:yfdf ?-! s/f]8 $% nfv [7]Ssf /sdsf] %!-&*
k|ltzt{ vr+ eO+ k'nsf] husf] sfd dfq ;DkGg ePsf] b]lvof] .
tf]lsPsf] ;dodf sfo+;DkGg gug]+ lgdf+0f sDkgLnfO+ lgodfg';f/ sf/afxL u/L sfo+;DkGg
u/fpg'kb+5 .
45.4. ;fj+hlgs vl/b P]g, 2063 sf] bkmf 63 / :yfgLo lgsfo cfly+s k|zf;g;DaGwL lgodfjnL, 2064
sf] lgod 136 df lgdf+0f Joj;foLn] ;Demf}tfcg';f/ sfo+ gu/]df hdfgt hkmt u/L sfnf];"rLdf
/fVg;Sg] Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, wg'iffn] ?-$ s/f]8 *! nfvsf] 7]Ssf :jLs=t
u/L lgdf+0f sfo+ z'? u/]sf #@ lgdf+0f Joj;foLn] lgdf+0f sfo+ ;DkGg gu/L cw'/f] 5f8]sf] / Dofb
yksf] nflu lgj]bg lbPsf] b]lvPg . lgdf+0f sfo+ cw'/f] 5f8\g] lgdf+0f Joj;foLnfO+ s'g} sf/afxL
gug]+nfO+ lhDd]jf/ agfO+ sfg"gadf]lhd sf/afxL u/L pQm sfo+;DkGg ug'+kb+5 .
46. a}s hdfgt Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# adf]lhd lgdf+0f Joj;foLnfO+
df]lanfOh];g k]ZsL lbbf a}s hdfgtsf] dfGo cjlw k]ZsL km5\of}+6 ug'+kg]+ cjlwsf] sDtLdf !
dlxgfeGbf a9L cjlwsf] x'g'kg]+ Joj:yf 5 . tT;DaGwL s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
46.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, df]/Fn] & lgdf+0f Joj;foLnfO+ ?-! s/f]8 #$ nfv df]lanfOh];g
k]ZsL lb_bf /fv]sf] a}s hdfgtsf] Dofb ;dfKt eO;s]sf]df klg Dofb yk u/]sf] 5}g . pQm
df]lanfOh];g k]ZsL hf]lvddf k/]sf] 5 .
46.2. lhNnf k|fljlws sfof+no, slknj:t'n] ju+xjfYltltvL+Yk"lt+xjfYdfgk'/ ;8s cf]6f;Ln sfo+sf] nflu
Ps lgdf+0f Joj;foL;_u @)&).@.% df sfo+;DkGg ug+ @)^(.!.* df ?-@ s/f]8 !* nfvsf] ;Demf}tf
u/]sf]df rf}yf] /lgu lan;Dd ?-! s/f]8 !! nfv e'QmfgL ePsf] 5 . pQm lgdf+0f sfo+sf] Dofb
@)&!.#.@% ;Dd yk u/] tfklg lgdf+0fJoj;foLn] sfd gu/]sf]n] @)&@.@.!^ ;Dd Dofb /x]sf]
219 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
sfo+;Dkfbg hdfgt ?-@* nfv hkmt ug]+ lg0f+o u/L /sd k7fO+ lbg a}snfO+ @)&@.@.^ df kq
n]v]sf]df k|fKt ePsf] 5}g .
46.3. vl/b ;Demf}tfsf] zt{df tf]lsPsf cjlwleq k]ZsL km5\of}{6 x'g g;Sg] b]lvPdf k]ZsL hdfgt hkmt
u/L sfof{nosf] vftfdf hDdf ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no tgx'_ /
gjnk/f;Ln] ut jif+ lgdf{0fJoj;foLnfO{ ?-! s/f]8 % nfv df]lanfOh];g k]ZsL lbPsf]df k]ZsL
hdfgtsf] Dofb ;dfKt ePsf] 5 . hdfgtafktsf] /sd pknaw u/fO+ lbg ;dod} a}s;_u kqfrf/
gu/]sf]n] pQm k]ZsL hf]lvddf /x]sf] 5 . k]ZsL /sd c;'n ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .
47. lgod ljk/Ltsf] vr+ Y of] jif+ lgjf+rg If]q ljsf; sfo+qmdsf nflu ?-# ca+ !! s/f]8 #* nfv
lgsf;f tyf vr+ ePsf] 5 . lgjf+rg If]q k"jf+wf/ ljz]if sfo+qmd [;~rfng sfo+ljlw{ lgodfjnL,
@)&! sf] lgod % df ef}lts k"jf+wf/ ljsf;;DaGwL cfof]hgf 5gf}6 u/L ;~rfng ug'+kg]+ / lgod
% sf] pklgod [!@{ df u}/;/sf/L ;_:yf;_u ;DalGwt k"jf+wf/ cfof]hgf 5gf}6 ug+ g;lsg] k|fjwfg
5 . tT;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
47.1. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, ;Kt/L / c3f+vf_rLn] ;fOsn vl/b, kfOk ljt/0f, tflnd, uf]i7L
h:tf sfo+df ?-#) nfv vr+ u/]sf] 5 . pQm sfo+ lgod;Ddt b]lvPg .
47.2. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, bfFn] ljleGg u}/;/sf/L ;_:yfsf ejg lgdf+0f, ef}lts ;'wf/,
nfut ;fe]mbf/L If]qdf !# ;_:yfnfO+ ?-!^ nfv cg'bfg pknaw u/fPsf] kfOof] . lgodfjnLn] lglb+i6
u/]sf] ljifodf ;|f]t kl/rfng x'g'kb+5 .
47.3. lgjf+rg If]q ljsf; sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)%* sf] lgod # sf] pklgod [^{[u{ df ;_ljwfg
;ef ;b:on] 5gf}6 u/]sf sfo+qmddf sDtLdf @) k|ltzt hg;xeflutf x'g'kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf
ljsf; ;ldltsf] sfof+no, tgx'_ / gjnk/f;Ln] !& ;_ljwfg;ef ;b:oaf6 5gf}6 ePsf !!% sfo+qmddf
?-# s/f]8 @^ nfvsf] sfo+ u/]sf]df @) k|ltztn] x'g] ?-^% nfvsf] sfd hg;xeflutfaf6 / af_sL
?-@ s/f]8 ^) nfv sfof+noaf6 Joxf]g'+kg]+ u/L pkef]Qmf ;ldlt;_u ;Demf}tf ug'+kg]+df sd k|ltzt
hg;xeflutf /xg] u/L sfo+ u/fp_bf ?-!* nfv yk vr+ ePsf] 5 . sfo+ljlw ljk/Ltsf] vr+df
lgoGq0f ul/g'kb+5 .
48. yk z'Ns c;'nL Y sfg'gL cfwf/a]u/ z'Ns p7fpg gkfOg]df lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no,
c3f+vf_rLn] dfnkf]t sfof+nodf hUuf /lhi6]\zg z'Ns;_u} k|ltxhf/ ?-$.Y sf b/n] z'Ns c;'n
u/]sf] 5 . o:tf] /sd ut jif+sf] df}Hbft;d]t ?-!$ nfv /x]sf] / lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no,
sf:sLn] gfkL sfof+nodf k|of]u x'g] 6]\; gS;f k|dfl0ft u/]afkt k|ltgS;f ?-@%.Y sf b/n] ?-!(
nfv yk z'Ns p7fPsf] b]lvof] . sfg'gL cfwf/ a]u/sf] o:tf] sfo+ aGb ul/g'kb+5 .
49. cdfgt Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !) df ;fj+hlgs lgsfon] lgdf+0f sfo+sf]
:jLs=t gD;+adf]lhd lgdf+0f ;fdu|L, >ldssf] Hofnf, oflGqs pks/0fsf] ef8f;d]t ;dfj]z u/L
nfut cg'dfg tof/ ug'+kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no, af/fn] lhNnf
leqsf ljleGg lgdf+0f sfo+ cdfgtdf u/fPsf] pNn]v u/L OGwg vr+sf] lan ;_nUg u/L ?-$) nfv
e'QmfgL lbPsf] 5 . lgdf+0f sfo+sf] kl/df0f, ;f]df nfu]sf] lgdf+0f ;fdu|L / HofdL Hofnfsf] d"Nofsg
u/L gfkL lstfa tyf sfo+;DkGg k|ltj]bg tof/ u/]sf] b]lvPg . o;k|sf/sf] vr+ 5fglag x'g'kb+5 .
50. a9L e'QmfgL Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo+ljlw, @)^( sf] a'_bf g_-@%[!!{ df
tf]lsPsf] sfdeGbf a9L ug]+ jf s'g} cfO6dsf] ;tf csf]+ cfO6dsf] sfo+ u/]sf] b]vfO+ nfut
cg'dfgeGbf a9L /sd dfUg] pkef]Qmf ;ldltnfO+ e'QmfgL glbO+ sfnf];"rLdf /fvL sf/afxL ug'+sf]
cltl/Qm ;DalGwt k|fljlwsnfO+ ;d]t sf/afxL ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no,
aemfFn] cfly+s s]Gb| tyf b'O+ lhNnf hf]8\g] ;8s of]hgfdf # pkef]Qmf ;ldlt;_u ;8s lgdf+0f ug+
220 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
PS;fe]6/ k|of]u / dflg;Af/f lgdf+0f ug]+ u/L nfut cg'dfg tof/ u/L ;Demf}tf u/]sf] 5 . pQm
sfo+df PS;fe]6/dfq k|of]u u/L ;f]sf] ef8f / l8h]n vktsf] d"No nfut cg'dfgeGbf ?-## nfv
a9L e'QmfgL u/]sf] 5 . pkef]Qmf ;ldltnfO+ a9L e'QmfgL u/]sf] /sd c;'n u/L ;DalGwt k|fljlws
sd+rf/LnfO+ sf/afxL ug'+kb+5 .
51. hf]8hDdf km/s kf/L e'QmfgL Y lgdf{0f sfo{sf] e'QmfgL ubf{ hf]8hDdfcg';f/ x'g] kl/df0fsf] e'QmfgL
ug'{kb{5 . lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no d'u', bfr'+nf, b}n]v / wg'iffn] * of]hgfsf] lgdf+0f sfo+df
hf]8hDdf km/s kf/L a9L e'QmfgL lbPsf] ?-@% nfv c;'n ug'+kb{5 .

sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
;:k]G;g j=h l8lehg, nlntk'/
;8s oftfoft k'Ug g;s]sf] :yfgdf nfdf] t/Lsf] emf]n'Ë] k'n lgdf{0f u/L cfjfudgdf ;xhtf
Nofpg] p2]Zon] ;:k]G;g j[h l8lehg, nlntk'/af6 ;~rflnt sfo{qmdx?sf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6
b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\ M

52. of]hgf 5gf}6 tyf sfof{Gjog Y emf]n'Ë] k'n If]qut sfo{qmd lgb]{lzsf, @)^^ sf] #=! df emf]n'Ë]
k'nsf] dfu ;sng Pj+ k|fyldstf lgwf{/0f u/L lhNnf kl/ifb\af6 :jLs[t u/fO{ jflif{s sfo{qmd tof/
ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ljut # jif{df dfu k|fKt ePsf s'n %)$ dWo] pQm k|lqmof k"/f ePsf (* /
k|lqmof k'/f gePsf $)^ 5g\ . of] jif{ !)) k'n ;e]{If0f Pj+ $) k'nsf] gofF lgdf{0f k|lqmof z'?
u/]sf]df k'n lgdf{0fsf] k|fyldstf lgwf{/0f u/]sf] 5}g .
53. ;dGjo Y emf]n'u] k'n cfof]hgf :jLs=lt tyf ;~rfngdf cGo lgsfo;_u ;dGjo x'g'kb+5 .
53.1. cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@-!_ k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rsx? (KPI)
adf]lhd cfof]hgfx?sf] :jLs[lt k|lqmof cjnDag gu/L
 nfdf] t/Lsf] emf]n'Ë] k'n lgdf{0f
?=* s/f]8 !) nfvsf] # cfof]hgf sfof{Gjg u/]sf]n]
lgdf{0f Joj;foLn] df]lanfOh];g k]ZsL ?=! s/f]8 ^@ nfv  emf]n'Ë] k'nsf] ;+efJotf cWoog
lnP/ klg /fli6«o lgs'Ghleq k/]sf]n] :jLs=lt gePsf],  emf]n'+Ë] k'nsf] ;e]{If0f
s0ff+nL gbLn] b'j} lsgf/ s6fg u/]sf]n] :kfg a9]sf], hUuf  j[xt tyf lgoldt dd{t ;Def/
ljjfb / k|;f/0fnfO+g ;fg'+kg]+] h:tf ;dGjosf] cefjsf ug]{ .
sf/0faf6 lgdf{0f sfo{ z'? x'g ;s]sf] 5}g .
53.2. hut e~HofË :ofËhf / u'jf/ vf]nf bfËdf @ k'n lgdf{0f ug{ lgdf{0fJoj;foL;Fu ;Demf}tf u/L
df]lanfOh];g k]ZsL pknAw u/fPkl5 pQm k'nx? Ps ;xsf/L ;+:yf tyf P;f]l;P;gn] lgdf{0f
ul//x]sf]n] 7]Ssf ;Demf}tf cGTo u/]sf] 5 . lgdf{0f sfo{df ;dGjo gePsf sf/0f af]nkq cfXjfgb]lv
df]ljnfO{h]zg k]ZsL lbg];Ddsf] r/0fdf cgfjZos vr{ ePsf] 5 .
vl/b sfo+ z'? ug'+ cufj} lgsfox?aLr ;dGjo x'g'kb+5 .
54. ;e]{If0f tyf lgdf{0f Y emf]n'Ë] k'n lgdf{0fsf] nflu k|To]s jif{ sfof{non] k/fdz{bftfaf6 lj:t[t ;e]{
8\OF l8hfOg u/fO+ lgdf{0f k|lqmof z'? x'g] u/]sf] 5 . sfof{noaf6 k|fKt kl5Nnf] rf/ jif{sf]
tYofÍcg';f/ ;e]{ l8hfO{g ;DkGg ePsf] @%& k'ndWo] &^ lgdf{0f r/0fdf /x]sf 5g\ eg] afFsL !*!
sf] nfut ?=@ ca{ !) s/f]8 &! nfv /x]sf]df ;|f]t olsg gePsf]n] lgdf+0f sfo+ clglZrt ePsf] 5 .
;dodf lgdf+0f gx'_bf k'gM ;e]+If0f ug'+kg]+ eO+ yk vr+ ug'+kg]+ cj:yf cfpg] b]lvG5 .

221 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
55. l8hfOg P08 ljN6 Y l8lehgsf] @)&).!!.@ sf] lg0f{o cg';f/ l/l8wfd ;+ud emf]n'Ë] k'n l8hfO{g
P08 laN6 k4lt cg';f/ lgdf{0f ug{ ?=!$ s/f]8 #^ nfvsf] nfut cg'dfg :jLs[t u/L lgdf{0f
Joj;foL;_u ?=( s/f]8 ** nfvdf @)&$.#.( leq ;DkGg ug{ @)&!.#.!) df ;Demf}tf ePsf] 5 .
55.1. ;Demf}tfdf pNn]v ePadf]lhd cfof]hgfsf] jftfj/0fLo ;d:of
k|efj d"Nofsg u/L ;DefJo ePkl5 dfq vl/b sfo{ z'?  k|fyldsLs/0f gu/L 5gf}6 u/]sf],
ug'{kg]{df @)&@.@.@) df 8«O{Ë l8hfO{g :jLs[t x'Fbf;Dd  cGo lgsfo;_u ;dGjo x'g]
jftfj/0fLo k|efj d"Nofsg u/]sf] 5}g . gu/]sf],
55.2. k'n lgdf{0fsf] nfut cg'dfg k|ltld6/sf] cfwf/df tof/  ;e]{If0fsf] t'ngfdf lgdf{0f Go"g x'g]
u/]sf],
u/]sf] / lgdf{0f Joj;foL;Fu ;Demf}tf ubf{ :jLs[t 8«O{Ë
l8hfO{gdf :kfg 36L÷a9L ePdf ;Demf}tfsf] zt{df s]xL  nfut cg'dfg oyfy{ gePsf],
pNn]v ePsf] kfO{Pg . nfut cg'dfgdf k|lt:kfg nDafO{  ef/k/LIf0f gx'g] u/]sf] .
@%) ld6/n] hDdf &%) ld6/sf] ?=!$ s/f]8 #^ nfv
nfut cg'dfg tof/ u/]sf]df @)&@.@.@) df :jLs[t 8«O{Ë l8hfO{g cg';f/ k|lt:kfg !&&=$ ld6/n]
%#@=@ ld6/ lglZrt ePsf] 5 . o;/L :jLs[t nfut cg'dfg cg';f/sf] :kfgsf] nDafO{ eGbf :jLs[t
8«O{Ë l8hfOgcg';f/sf] :kfgsf] nDafO{ @!&=* ld6/ 36L ePsf]n] 36L :kfgsf] ?=@ s/f]8 *& nfv
lgdf{0fJoj;foLnfO{ a9L e'QmfgL x'g] l:ylt 5 .
55.3. vl/b ;Demf}tf ePsf] !*) lbgleq 8«OË l8hfOg :jLs[t ug'{kg]{df #$) lbgkl5 dfq :jLs[t ePsf]n]
;dodf sfo{ ;DkGg x'g g;Sg] b]lvG5 .
56. n¶f tyf a'N8f]u lu|K; Y emf]n'u] k'ndf k|of]u x'g] jfo/ /f]k / a'N8f]u lu|K; cflb ljefuaf6 pknAw
x'g] egL nfut cg'dfgdf ;dfj]z gePsf]n] cfof]hgfsf] s'n nfut cg'dfg olsg ePsf] b]lvPg .
of] jif{ lgdf{0f ;DkGg ePsf ?=#$ s/f]8 %& nfv nfutsf #) k'n lgdf{0f sfo{df k|of]u ul/Psf] n¶f
/ a'N8f]u lu|K;sf] gfkL kl/df0f tyf u'0f:t/ k/LIf0f k|ltj]bg k]z gu/]sf]n] pQm ;fdfu|Lsf] kl/df0f /
u'0f:t/ ;'lglZrt x'g] cfwf/ b]lvPg . ctM u'0f:t/Lo sfo+ u/]sf] ;'lglZrttf;lxt gfkL lstfadf
;DkGg kl/df0f ;dfj]z ug]+ Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
;'emfp
57. ef/ k/LIf0f Y emf]n'Ë] k'n If]qut sfo{qmd lgb]{lzsf, @)^^  ;e]+If0f cg';f/ lgdf+0f x'g'kg]+,
sf] $=!# df emf]n'Ë] k'n lgdf{0f ;DkGg ePkl5 ef/ k/LIf0f  k|fyldstf lgwf+/0f u/L of]hgf
ug'{kg]{ Joj:yf eP tfklg lgdf{0f ul/Psf] emf]n'Ë] k'nx?sf] 5gf}6 ug'+kg]+,
ef/ k/LIf0f x'g] u/]sf] 5}g . emf]n'Ë] k'n lgdf{0f sfo{
 cGo lgsfo;_u ;dGjo x'g'kg]+,
;DkGg ePkl5 tf]lsPadf]lhd ef/ k/LIf0f u/L u'0f:t/
;'lglZrt ug'{kb{5 .  nfut cg'dfg oyfy+k/s x'g'kg]+,
 ;DkGg k'nsf] ef/k/LIf0f x'g'kg]+ .
58. x:tfGt/0f tyf dd{t ;Def/ Y :yfgLo :jfoQ zf;g P]g,
@)%% / lgodfjnL, @)%^ df :yfgLo lgsfox?nfO{
:yfgLo k"jf{wf/sf] ljsf; Pj+ lj:tf/sf] nflu of]hgf th'{df, sfof{Gjog ;~rfng tyf dd{t
;Def/sf] lhDd]jf/L x:tfGt/0f ug]{ Joj:yf 5 . lgdf{0f ;DkGg ePsf k'nx?sf] dd{t ;Def/ / lbuf]
;~rfngsf] lhDd]jf/L;lxt :yfgLo lgsfonfO{ x:tfGt/0f ug'{kb{5 .

lhNnf ljsf; ;ldlt emfkf, ;nf+xL, kfNkf / h'Dnf


lhNnf ljsf; ;ldlt emfkf, ;nf{xL, kfNkf / h'Dnfsf] cfGtl/s cfo, of]hgf 5gf}6 tyf sfof{Gjog /
;fdflhs ;'/Iff eQf ljt/0fsf] clen]v Joj:yfkgsf] ldtJolotf / sfo{bIftf kIfsf] d"Nofsg ug]{ p2]Zon]
ul/Psf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

222 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
 cfGtl/s cfo
59. sfo{of]hgf Y :yfgLo lgsfo cfly{s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !^&-$_ adf]lhd cfufdL
cfly{s jif{sf] nflu k|To]s cfo;|f]tsf] k|If]k0f u/L Go"gtd 7]Ssf cs / c;'nL sfo{tflnsf Pj+
sfo{of]hgf tof/ u/]sf] 5}g . cfGtl/s cfo ;sng k|efjsf/L agfpg sfo{of]hgf :jLs[t u/L
sfof{Gjog ug'{kb{5 .
60. nIo Pj+ c;'nL Y lhNnf ljsf; ;ldlt kfNkfn] z'? nIodf ?=#^ nfv 36fO{ nIo sfod u/L
ztk|ltzt c;'nL b]vfPsf], ;nf{xLn] nIosf] ^*=)( k|ltzt, emfkfn] nIosf] &*=#@ k|ltzt /
h'Dnfn] nIosf] @$=!* k|ltztdfq c;'n u/]sf 5g\ . nIocg';f/ c;'nL Go"g /x]sf]n] nIo k|fKt ug{
;lqmo /xg'kb{5 .
k|d'v sfo+ ;Dkfbg ;"rs [KPI{
61. 7]Ssf gnufPsf] Y :yfgLo lgsfo cfly{s k|zf;g  cfGtl/s cfosf] kl/rfng,
lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !^& -!_ adf]lhd  of]hgf th'+df,
kl/ifbn] lg0f{o u/] cg';f/sf] cfGtl/s cfo c;'n ug{  of]hgf sfof+Gjog
;DalGwt :yfgLo lgsfon] 7]Ssf aGbf]a:t ug]{
Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfn] % cfo  ;fdflhs ;''/Iff sfo+qmd ;~rfng .
;|f]tsf] ?=! s/f]8 &! nfv / ;nf{xLn] !# cfo;|f]tsf]
?=! s/f]8 #^ nfvsf] 7]Ssf Joj:yf u/]sf] 5}g .
62. aSof}tf — :yfgLo lgsfo cfly{s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !&@ df :yfgLo lgsfon]
c;'n ug{ afFsL /x]sf] aSof}tf /sd c;'npk/ ug'{kg]{df lhNnf ljsf; ;ldlt, emfkfdf ?=! s/f]8 (#
nfv / ;nf{xLdf ?=! s/f]8 $) nfv /fhZj aSof}tf /x]sf] 5 . aSof}tf /sd c;'n u/L /fkm;fkm
ug'{kb{5 .
63. cfGtl/s cfo / ;/sf/L cg'bfgsf] l:ylt — lhNnf ljsf; ;ldltsf] # jif{sf] cfGtl/s cfo c;'nL
/ g]kfn ;/sf/af6 k|fKt cg'bfgsf] l:ylt lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
-?=nfvdf_
cf=a= @)^(.&) cf=a= @)&).&! cf=a= @)&!.&@
lh=lj=;= ;/sf/L cfGtl/s cfGtl/s cfo ;/sf/L cfGtl/s ;/sf/L cfGtl/s
k|ltzt k|ltzt
cg'bfg cfo k|ltzt cg'bfg cfo cg'bfg cfo
emfkf 5616 508 9.05 6627 941 14.20 7465 495 6.63
;nf{xL 6243 550 8.81 7219 413 5.72 9638 136 1.41
kfNkf 3930 173 4.40 3846 184 4.78 4934 161 3.26
h'Dnf 3467 26 0.75 5537 25 0.45 2959 46 1.55

lhNnf ljsf; ;ldltsf] cfGtl/s cfo @)&!.&@ df g]kfn ;/sf/sf] cg'bfgsf] t'ngfdf !
k|ltztb]lv ^ k|ltzt;Dd dfq /x]sf]n] cfGtl/s cfo j[l4 ug'{kb{5 .
64. kl/df0f lgoGq0f Joj:yf — ljleGg If]qaf6 p7fpg kfpg] 9'uf, lutL, afn'jfsf] clwstd kl/df0fsf]
xbnfO{ ;"rgf Pj+ af]nkq;DaGwL sfuhftdf pNn]v gu/]sf], pTvgg\ ePsf] kl/df0f / ;f]afktsf] s/
/sd v'Ng] clen]v lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfn] /fVg] gu/]sf]n] jif{el/df bf]xg u/]sf] kl/df0f /
;f]afkt 7]s]bf/n] c;'n u/]sf] s/ /sd olsg x'g ;s]g . o;af6 ;Demf}tfdf tf]lsPsf] b/df dfq
7]s]bf/n] z'Ns p7fPsf] ;DaGwdf ljZj:t x'g ;lsPg . jftfj/0fLo k|efj d"Nofsgaf6 tf]lsPsf]
kl/df0f ;Demf}tfdf pNn]v u/L ;f]sf] ;Ldfleq dfq bf]xg ug{ kfpg] Joj:yf ug'{kb{5 .
65. sf]Onf tyf r"g9'Ëf vfgL — lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfdf r"g9'uf tyf sf]Onf vfgLx? /x]sf]df
b]jLgu/, bf]efg, sf_rn / d:ofd uf=lj=;=af6 r"g9'Ëf tyf b]p/fnL uf=lj=;=af6 sf]Onf pTvgg\ u/L
lhNnfaflx/ lgsf;L ug]{ ;DaGwdf vfgL tyf e"ue{ ljefun] Ohfht lbPsf]df lhNnf ljsf;
;ldltnfO{ olsg tYofÍ k|fKt x'g] gu/]sf] / vfgL ljefuaf6 kfpg'kg]{ %) k|ltzt /f]oN6L /sd k|fKt
u/]sf] 5}g . ;d"xut 5nkmn x'Fbf !)÷!@ ufpF ljsf; ;ldltdf pTvggsf] nflu Ohfhtkq lnO{
223 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
;s]sf] / b}lgs %)) l6«k/df aflx/ hfg] u/]sf]n] lgsf;Lsf] clen]v /fvL ;f]adf]lhd cfDbfgL ug{
;s]sf] b]lvPg .
66. dfnkf]t /sd — :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf %%-v_ adf]lhd ufp_ ljsf; ;ldltn]
dfnkf]t jf e"lds/ af6 p7]sf] /fhZjsf] @% k|ltzt /sd lhNnf ljsf; ;ldltnfO{ a'emfpg'kg]{df
;nf{xL, kfNkf / h'Dnfn] uf=lj=;=af6 k|fKt x'g'kg]{ /sdsf] clen]v g/fv]sf]n] clen]v /fvL /sd
k|fKt ug'+kb+5 .
 of]hgf 5gf}6 tyf sfof{Gjog
67. cfjlws of]hgf tof/ gu/]sf] — :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf !(%-!_ adf]lhd lhNnf
ljsf; ;ldltn] lhNnfsf] ljsf;sf] nflu cfjlws of]hgf tof/ u/]sf] b]lvPg . ;dli6ut
cfjZostfx?sf] klxrfg u/L cfkgf] lhNnfsf] ljsf;sf nflu cfjlws of]hgf tof/ x'g'kb{5 .
68. cfof]hgf ;~rfng — o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ /x]sf] 5M
68.1. lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)%* sf] lgod $ -!_-u_ df Ps
lgjf{rg If]qdf a9Ldf afx|j6f;Dd sfo{qmd 5gf}6 ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt
;nf{xLn] If]q gDa/ ! sf] !#, # sf] !% / $ sf] !* / kfNkfn] If]q gDa/ ! sf] !% / @ sf] !( of]hgf
5gf}6 u/L k|To]s If]qdf ?=$! nfv ^^ xhf/ nufgL u/]sf]n] lgodn] tf]s]eGbf a9L ;+Vofdf of]hgf
;~rfng u/]sf] 5 . tf]lsPsf] ;+VofeGbf a9L gx'g] u/L of]hgf 5gf}6 ug'{kb{5 .
68.2. lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfn] @)&!.&@ df ?=! nfv;Ddsf !$) of]hgfdf ?=%^ nfv, ?=! nfvb]lv
# nfv;Ddsf !^( of]hgfdf ?=@ s/f]8 @^ nfv, # nfvb]lv % nfv;Ddsf *# of]hgfdf ?=@ s/f]8
*) nfv, ?=% nfvb]lv ?=!) nfv;Ddsf %# of]hgfdf ?=@ s/f]8 *@ nfv / ?=!) nfv eGbf
dflysf $( of]hgfdf ?=^ s/f]8 %^ nfv vr{ u/]sf] 5 . o;/L w]/} ;+Vofdf ;fgf of]hgf ;~rfng
u/]sf]n] nufgL k|ltkmno'Qm / ldtJooL x'g] b]lvb}g .
68.3. :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo{ljlw, @)^( sf] bkmf !! -@_ df cfly{s ;fdflhs
Pj+ ef}lts k"jf{wf/ ljsf;cGtu{t ljlgof]hg ePsf] /sdaf6 lhNnf ljsf; ;ldltn] kfFr nfveGbf sd
nfutsf sfo{qmd jf cfof]hgf 5gf}6 ug{ gkfOg] Joj:yf 5 . of] jif{ ?=% nfveGbf 36Lsf] ;nf{xLn]
?=# s/f]8 *$ nfvsf] !(% of]hgf, kfNkfn] ?=$
s/f]8 *^ nfvsf] #(@ of]hgf, h'Dnfn] ?=! s/f]8 ;d:of
@) nfvsf] *( of]hgf / emfkfn] ?=! s/f]8 *)  cfGtl/s cfo Go"g x'g',
nfvsf] !!@ of]hgf 5gf}6 u/L vr{ u/]sf] 5 .  cfo 7]Ssf gnfUg' tyf aSof}tf /xg',
 Go"g /sdsf of]hgf ;~rfng ug'+,
68.4. lhNnf ljsf; ;ldlt, kfNkfcGt{ut 5gf}6  ;DkGg ePsf of]hgf x:tfGt/0f gx'g',
ul/Psf !) ufpF ljsf; ;ldltn] sfo{ljlwn]  ljlgodfjnL gagfO+ ljz]if sf]if ;~rfng ug'+,
tf]s]eGbf sd nfutsf of]hgf 5gf}6 u/L  ;fdflhs ;'/Iff clen]v cBfjlws gx'g' .
@)^(.&) df !@) of]hgfdf ?=%@ nfv,
@)&).&! df !#% of]hgfdf ?= %& nfv /
@)&!.&@ df !@@ of]hgfdf ?=%! nfv /sdsf] of]hgf sfof{Gjog u/]sf]n] cToflws k|ltkmn k|fKt x'g]
7"nf of]hgf 5gf}6 u/L sfof{Gjog ug'{kb{5 .
69. of]hgf th'{df Y :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf !(%-@_ df /fli6«o of]hgf cfof]u / g]kfn
;/sf/sf] ;DalGwt dGqfnon] lhNnf ljsf; ;ldltnfO{ sflQs dlxgfleq cg'bfg / cfjZos gLlt
tyf dfu{bz{gx? pknAw u/fpg'kg]{ Joj:yf ePsf]df @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ sf] nflu
kl/ifb a;]sf] ;do;Dd ah]6 l;lnË tyf dfu{bz{gx? k|fKt gePsf]n] ut jif{sf] k|fKt /sdnfO{
cfwf/ lnO{ of]hgf th'{df u/]sf] 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt, emfkfn] @)^(.&) df $!(, @)&).&! df
*#$ / @)&!.&@ df ! xhf/ $$, kfNkfn] @)^(.&) df #^(, @)&).&! df @!* / @)&!.&@ df
@!%, ;nf{xLn] @)&!.&@ df ! xhf/ !(, / h'Dnfn] @)&!.&@ df ! xhf/ @^ of]hgf ah]6 olsg
224 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
gu/L of]hgfsf] gfddfq pNn]v u/]sf] 5 . ah]6 /sd olsg u/]/ dfq kl/ifbaf6 of]hgf kfl/t
ug'+kb+5 .
70. dd{t ;+ef/ vr{ Y :yfgLo lgsfo cfly{s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !%%-%_ -h_ df
pkef]Qmf ;ldltn] lhDdf lnPsf] sfo{ ;DkGg ePkl5 /]vb]v / dd{t;+ef/sf] lhDd]jf/L ;d]t tf]sL
cfof]hgfsf] :jfldTj pkef]Qmf ;dltnfO{ x:tfGt/0f ug'{kg]{ Joj:yf 5 . lhNnf ljsf; ;ldlt,
kfNkfn] ?=!@ nfv, ;nf{xLn] ?=#) nfv / emfkfn] ?=$( nfv dd{t;+ef/ sf]ifaf6 vr{ u/]sf] 5 .
dd{t;+ef/sf] lhDd]jf/L tf]sL pkef]Qmf ;ldltnfO{ lhDd]jf/ gagfPsf]n] Jooef/ yk ePsf] 5 .
71. sf]if ;~rfng Y :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo{ljlw, @)^( sf] bkmf $^-!_ df
kl/ifbaf6 sf]if ;~rfng ;DaGwL ljlgod :jLs[t u/fO{ ljz]if sf]ifx? :yfkgf ug{ / /sd ljlgof]hg
ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ljlgodfjnL :jLs[t gu/fO{ * ljz]if sf]ifdf lh=lj=;= kfNkfn] ?=! s/f]8 %(
nfv cfDbfgL / ?=^& nfv vr{ u/]sf], ;nf{xLn] ?=*@ nfv cfDbfgL / ?=%* nfv vr{ u/]sf] /
h'Dnfn] ?=%! nfv cfDbfgL u/]sf]df vr{ u/]sf] 5}g . ljlgodfjnL :jLs[t u/]/ sf]if ;~rfng
ug'{kb{5 .
72. yk bfloTj Y ;fj{hlgs v/Lb P]g, @)^# sf] bkmf %(-#_-v_ df v/Lb ;Demf}tf adf]lhdsf] sfd
lgdf{0f Joj;foLn] gu/]sf] sf/0faf6 ;f] sfd ug{ nfUg] yk vr{ jfkt lghn] Joxf]g'{kg]{ Joj:yf 5 .
lhNnf ljsf; ;ldlt, ;nf{xLn] Ps ;+o'Qm pkqmd lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=&% nfvdf @)^#.!@.!( df
;Demf}tf eO{ @)^%.%.!* ;Dd ;DkGg ug'{kg]{ ?=$) nfv a/fa/sf] sfd u/]kl5 @)&).!.@( sf]
lg0f{on] 7]Ssf tf]8]sf] / afFsL ?=#% nfvsf] sfo{ ug{ ?=&& nfvsf] nfut cg'dfg tof/ u/L pkef]Qmf
;ldlt;Fu @)&!.@.@@ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . yk bfloTj k/]sf] ?=$@ nfv ;fljs lgdf{0f
Joj;foL;Fu c;'n ug'{kb{5 .
73. ;d"xut 5nkmn — emfkf, kfNkf / h'Dnf lhNnf ljsf; ;ldlt / cGtu{t 5gf}6 ul/Psf !
gu/kflnsf / @( uf=lj=;=sf ! xhf/ Ps ;/f]sf/jfnf;Fu ;d'xut 5nkmn ubf{ cfGtl/s cfosf
gofF ;|f]t klxrfg ug{'kg]{, k|fs[lts ;|f]t pkof]uaf6 /fhZj k|fKt ug'{kg]{, 3/w'/L s/ p7fpg'kg]{ / 9'Ëf
lu§L, afn'jfsf] rf]/L lgsf;L eO{ /x]sf]n] lgoGq0f u/L cfodf j[l4 ug'{kg]{ egfO{ cfPsf] 5 . To:t}
cfof]hgf 5gf}6 tyf ;~rfng ;DaGwdf pkef]Qmf ;ldlt u7g ePtfklg Go"g ;xeflutf x'g] u/]sf],
of]hgfsf] dfu cToflws cfpg] / of]hgf ;+Vof w]/} x'g], k|fyldstf cg';f/sf of]hgf 5gf}6 gx'g],
>dbfg gh'6\g], of]hgf x:tfGt/0f gx'g] / uf=lj=;= ;lrj / k|fljlwsnfO{ w]/}j6f uf=lj=;=sf]
lhDd]jf/L tf]lsPsf]n] sfof{Gjogdf ;d:of /x]sf] / ah]6sf] cefjn] of]hgfx? cw'/f] /x]sf] h:tf
hjfkm k|fKt ePsf] 5 .
74. k|ZgfjnL — lhNnf ljsf; ;ldlt emfkf, kfNkf / h'Dnf cGtu{t !*) ;/f]sf/jfnf;Fu 5gf}6 ul/Psf
cfof]hgfx? :yfgLo cfjZostfadf]lhd eP gePsf] egL ;f]lwPsf]df #@ k|ltztn] gePsf] hgfPsf
5g\ . o;}u/L $& k|ltztn] k|fyldstf lgwf+/0f gu/L cfof]hgf 5gf}6 ePsf], $@ k|ltztn] c'gudg
gePsf] / ;DkGg cfof]hgf lgoldt ;~rfng gePsf] egL $^ k|ltztn] hjfkm lbPsf 5g\ . o;af6
:yfgLo cfjZostf / k|fyldstfadf]lhdsf cfof]hgf 5gf}6 u/L ;~rfng ug'+kg]+ / lgoldt cg'udg
ug'+kg]+ b]lvG5 .
 ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd
75. cBfjlws gfdfjnL Y ;fdflhs ;'/Iff sfo+qmd ;~rfng sfo+ljlw, @)^( sf] bkmf !( df cg';"rL !#
cg';f/sf] 9fFrfdf ut cfly{s jif{df eQf kfpg] nlIft ;d"xsf] gfdfjnL rfn' cfly{s jif{sf] cflZjg
dlxgfleq tof/ u/L ;DalGwt ufpF ljsf; ;ldlt÷gu/kflnsf, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf;
dGqfno, dlxnf afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno / ;DalGwt lgsfox?df clgjfo{ ?kdf
k7fO{ cfkgf] j]j;fO6df /fVg'kg]{ Joj:yf ePsf]df ljj/0f tof/ u/L dGqfnonufot ;DalGwt

225 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
lgsfodf k7fPsf] b]lvPg . sfo{ljlwdf ePsf] Joj:yfsf] sfof{Gjog u/L eQf ljt/0f sfo{sf]
kf/blz{tf ;''lglZrt x'g'kb{5 .
76. k|efj d"NofÍg — nlIft ;d'xnfO{ ljt/0f ul/Psf] ;fdflhs ;'/Iff eQfaf6 ;dfhdf k/]sf]
;sf/fTds tyf gsf/fTds c;/x?sf] k|efj
d"NofÍg u/]sf] 5}g . n]vfk/LIf0fsf] qmddf ;'emfp
emfkf, kfNkf / h'Dnfsf !%)  cfGtl/s cfo a=l4 ug'+kg]+,
;/f]sf/jfnfx?;Fu ;fdflhs ;'/Iff eQf  7]Ssf nufpg tyf aSof}tf c;'nLdf Wofg
ljt/0f ;DaGwdf ul/Psf] ;e]{If0fcg';f/ lbg'kg]+,
##=%& k|ltztn] ;dodf eQf gkfPsf],  a9L k|ltkmn k|fKt x'g] tyf ldtJooL x'g] cfof]hgf
!)=&! k|ltztn] k|fKt eQf /sd w'd|kfg, 5gf}6 tyf ;~rfng ug'+kg]+,
dBkfgdf vr{ ug]{ u/]sf], @!=$@ k|ltztn]  ;DkGg cfof]hgf x:tfGt/0f ug'+kg]+,
k|fKt /sd kof{Kt gePsf], #) k|ltztn]  ljif]z sf]if ;~rfngsf] nflu ljlgodfjnL
agfpg'kg]+,
;fdflhs ;'/Iff eQf ;xh?kdf k|fKt x'g
 ;fdflhs ;'/Iff clen]v cBfjlws ug'+kg]+ .
g;s]sf] pNn]v u/]sf 5g\ eg] eQf k|fKt
ePkl5 ^&=!$ k|ltztn] kfl/jfl/s :g]x
a9]sf] pNn]v u/]sf 5g\ . eQf ljt/0f u/]kl5 lglZrt ;dosf] cGt/fndf k|efj d'NofÍg ug'+kb+5 .

;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f


lhNnf ljsf; ;ldlt, k;f+
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnon] tof/ u/]sf] n]vf ;k6jo]/sf] kof+Kttf, ljZj;gLotf /
k"0f+tf kIfsf] d"Nofsg ug]+ p2]Zon] ;"rgf k|ljlw n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 .
77. ;k6j]o/ Y ;k6jo]/df Ps dfq} k|of]ustf{nfO{ ;Dk"0f{ ?kdf kx'_r lbPsf] kfOof] . ;ˆ6j]/df k|ljli6
ul/Psf 8f6fx? k]g 8«fOe / cGo 8\fOedf Jofsck ug]{ u/]sf] b]lvG5 . n]vf ;ˆ6jo]/ j]edf
cfwfl/t gePsf]n] sfd ug]{ :yneGbf aflx/ tyofs Aofsck ug]{ u/]sf] kfOPg .
;k6j]o/df uNtL ef}r/ k|lji6 ePdf ;f] ;Rofpg l/e;{ ef}r/sf] k|of]u ug'{kg]{df unt
k|ljli6 ePsf] ef}r/ g} x6fpg] u/]sf] kfOof] . ;ˆ6j]o/df kx'Fr lgoGq0f :ki6 u/L ;ˆ6j]o/df
b]lvPsf sdL sdhf]/Lx? ;RofO{ lg/Gt/ tYofÍ aofsck ug]{ Joj:yf ldnfpg'kb{5 .

;ldlt
:yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno
78. nufgL Y :yfgLo ljsf; sf]ifaf6 C0f lng] ;fd'bflos ;_:yfn] sf]if;_u ePsf] ;Demf}tfadf]lhd
lgwf+l/t efvfdf sf]ifnfO+ a'emfpg'kg]+ C0f /sdsf] ;f_jf, aofh / ;]jf z'Ns tyf l9nf ePsf]df
xhf+gfafktsf] /sd a'emfpg'kg]+ pNn]v 5 . :yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno af_s], tfKn]h'F, ?kGb]xL,
/;'jf, aemfF\, wg'iff / alb+ofn] u/La;_u ljZj]Zj/nufotsf sfo+qmddf of] jif+;Dd ?-% s/f]8 #
nfv C0f nufgL u/]sf]dWo] ut aif+;Ddsf] C0f nufgL ?-^ s/f]8 !# nfv c;'n ug+ af_sL /x]sf] 5 .
;lrjfnon] ;f_jf, aofh c;'npk/ ug+ sf/afxL gu/]sf]n] pQm /sd hf]lvdsf] l:yltdf 5 .
79. sf]ifsf] lgliqmotf Y :yfgLo afl;Gbfsf] cfo cfh+g j=l4 ug+sf nflu ufp_ ljsf; sfo+qmdcGtu+t C0f
nufgLsf nflu pknAw ah]6nfO+ lglb+i6 ju+df nufgL u/L pknAw ;|f]tsf] pkof]u ug'+kg]+df :yfgLo
ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno wg'iff, l;/xf / sf:sLn] ?-! s/f]8 !) nfv C0f nufgL gu/L lgliqmo
/fv]sf] kfOof] . p2]Zocg';f/ /sd pkof]u ug'+kb+5 .
226 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m !&( lgsfodf ?=& ca{ #^ s/f]8 #& nfv $& xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=!@ s/f]8 ^& nfv *@ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=& ca{ @# s/f]8 ^( nfv
^% xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$ ca{ ^) s/f]8 ^$ nfv % xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;ul7t ;+:yf, cGo ;+:yf / ;ldlt !$@ tk{m ?=@ ca{ &! s/f]8 $^ nfv @) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df
k|f/lDes k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=! s/f]8 ! nfv !& xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@ ca{ &) s/f]8 $%
nfv # xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=$# s/f]8 (% nfv ^^ xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

227 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t $% sfof+nosf] of] jif+ ljlgof]hg ?-(( s/f]8 ** nfv, /fh:j ?-(* nfv,
w/f}6L ?-(^ nfv / cGo sf/f]af/ ?-@( nfv;d]t ?-! ca+ @ s/f]8 !! nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DalGw pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\ .
1.1 ;'ky d"Nosf] k;n vf]nL ;:tf] d"Nodf u/La ls;fgnfO{ ;/;fdfg pknAw u/fpg ljefucGtu{tsf
lgsfoaf6 # xhf/ %&) ;xsf/L ;+:yfnfO{ ?=#% s/f]8 &) nfv cg'bfg lbPsf]df cg'bfg k|fKt
ug]d
{ Wo] ljutdf !) ;+:yfn] ?=!) nfv, of] jif{ !) ;+:yfn] ;fFjf ?=!) nfv / Aofh ?=# nfv lkmtf{
u/]sf 5g\ . afFsL # xhf/ %%) ;+:Yffsf] cg'udg u/L ;+~rfngdf gePsf ;+:YffnfO{ sfg'gL sf/afxL
u/L /sd c;'n u/]sf] 5}g .
1.2 ;xsf/L P]g, @)$* sf] bkmf $! -#_ df nuftf/ @ jif{;Dd sf/f]af/ gu/L lgliqmo /x]sf] kfOPdf
;+:yf vf/]h ug]{ Joj:yf 5 . n]vfk/LIf0fdf k|fKt ljj/0fcg';f/ of] jif{ !& l8lehgsf ^ xhf/ #&(
;+:yfn] n]vfk/LIf0f gu/fPsf] / !! l8lehgsf ! xhf/ !(% ;+:yf lgliqmo /x]sf 5g\ . dGqfno tyf
ljefun] btf{ ePsf ;xsf/L ;+:yfdWo] ;~rfngdf gcfpg], n]vfk/LIf0f gu/fpg], sfof{nosf]
;Dks{df g/xg] cflbsf] ljj/0f tof/ u/L cg'udg u/]sf] b]lvPg .
1.3 ;xsf/L P]g, @)$* tyf ;xsf/L lgodfjnL, @)$( df ;~rfnsx? k'FhL ;Íng u/L km/f/ ePdf
b08 ug]{ sfg'gL Joj:yf 5}g . ;fgf tyf lgDg:t/sf cfo cfh{g ePsf ;d"x jf ju{af6 ;Ílnt
/sd ;+3 ;+:yfleq}sf JolQmn] lnO{ km/f/ x'g] u/]sf 5g\ . dGqfno tyf ljefun] km/f/ ;~rfns tyf
lxgfldgf ePsf] /sdsf] clen]v /fv]sf] 5}g . /sd lxgfldgf ug]{ ;~rfnsx?nfO{ k|rlnt
sfg'gadf]lhd sf/afxL u/L lxgfldgf /sd c;'n ul/g'kb{5 .
1.4 ;xsf/L ;+3÷;+:yfx?nfO{ pknAw u/fpg] c'gbfg;DaGwL sfo{ljlw, @)^* df ef}uf]lns If]q /
;dfj]zLnfO{ pRr k|fyldstf lbg] Joj:yf 5 . ;'ud :yfgsf ;xsf/L ;+:yfx?nfO{ @)^%.^^ b]lv
@)&).&! ;Dd ?=!! s/f]8 !! nfv Pj+ of] jif{ &) ;+:yfnfO{ ?=@ s/f]8 @$ nfv cg'bfg lbPsf]
kfOof] . cg'bfg ljt/0f;DaGwL dfkb08 tof/ u/L ljt/0f ug]{ / ljtl/t cg'bfg pkof]usf] cg'udg
;d]t ug'{kb{5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj[lQ gx'g] Joj:yf ug'{kb{5 .
2. Ifltk"lt{ – dGqfnodf ;xsf/L tyf ul/aL;DaGwL Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; ug{ Ps ;]jf
k|bfos;Fu ^ dlxgfleq ;DkGg ug{ @)&!.*.% df ?=! s/f]8 ^) nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df sfo{
;DkGg gu/]sf]n] @)&@.%.@) ;Dd Dofb yk ug]{ / ;f] ldlt kZrft\ Ifltk"lt+ nufpg] @)&@.#.#) df
;lrj:t/Lo lg0f{o ePsf] b]lvof] . tTkZrft\ ;d]t lgwf{l/t ;dodf sfo{;DkGg gu/]sf]]n] k"j{lgwf{l/t
Ifltk"lt{ c;'n u/L sfd ;DkGg ug'{kb{5 .
3. cg'bfgsf] pkof]u — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df jiff{Gtdf vr{ geO{ afFsL
/x]sf] /sd sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof{nodf lkmtf{ ug'{kg]{ Joj:yf 5 . dGqfnon] /fli6«o ;xsf/L
ljsf; jf]8{nfO{ @)&).&! df ? !@ s/f]8 ## nfv / @)&!.&@ df ? ^ s/f]8 z;t{ cg'bfg lbPsf]df
? & s/f]8 $@ nfv vr{ geO{ afFsL /x]sf] b]lvFbf pQm /sd ;l~rt sf]if bflvnf ug{'kb{5 .

228 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfno
;xsf/L ljefu
4. z]o/ tyf lgIf]k ;'/Iff — ljefuaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ @)&@ cfiff9 d;fGt;Dd ;~rfngdf /x]sf
#@ xhf/ ^^# ;xsf/L ;+:yfdf Go"g cfo ePsf ;j{;fwf/0f nufgLstf{ tyf artstf{sf] z]o/k'FhL
?=^# ca{ % s/f]8 (( nfv, ;xsf/L sf]if ?=^ ca{ && s/f]8 (@ nfv, lgIf]k ?=@ va{ @ ca{ $@
s/f]8 % nfv, C0f nufgL ?=! va{ *& ca{ &% s/f]8 ^^ nfv / cGo nufgL ?=#) s/f]8 &@ nfv
/x]sf] 5 . of] jif{ afFs] / emfkfsf 3/3, df]/ª / tgxF'sf 1/1 ;xsf/Lsf ;~rfns tyf Joj:yfks
km/f/ /xL ?=# s/f]8 &# nfv lxgfldgf u/]sf 5g\ . dGqfno tyf ljefun] Go"g cfo ePsf
nufgLstf{ tyf artstf{sf] lgIf]k ;'/If0fdf cfjZos Joj:yf u/]s]f b]lvFb}g . nufgL tyf lgIf]k
hf]lvd/lxt ug{ aLdfsf] Joj:yf ul/g'kb{5 .
5. n]vfk/LIf0f — af/f / k;f{ lhNnfl:yt @ sfof{non] o; jif{ ;|]:tf k]; gu/]sf]n] lgsf;f ?=! s/f]8
!@ nfv, /fh:j ?=# nfv / af/fsf] w/f}6L ?=$! xhf/sf] n]vfk/LIf0f ePsf] 5}g .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxtsf ;d]t #$ lgsfodf ?-# s/f]8 @@ nfv @# xhf/ a]?h"
b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 ?-! nfv km5\of}+6 u/]sf]n] ?-# s/f]8 @! nfv @# xhf/
af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-! s/f]8 #( nfv !@ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL
!% df 5 .

229 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


;fdfGo k|zf;g dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t @ sfof{nosf] of] jif{ ljlgof]hg ?=$( s/f]8 #( nfv, /fh:j ?=@& nfv,
w/f}6L ?=# s/f]8 ^& nfv;d]t ?=%# s/f]8 ## nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 . pQm /sddf k|wfgdGqL
tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{nosf] ?=! s/f]8 *$ nfv;d]t ;dfj]z 5 .
dGqfno dftxtsf cGo ;+:yf # sf] ?=@ ca{ @% s/f]8 @@ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. ;+3Lo ;+/rgfdf sd{rf/L Joj:yf — g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f %^-!_ df ;+3Lo nf]stflGqs u0ftGq
g]kfnsf] d'n ;+/rgf ;+3, k|b]z / :yfgLo tx u/L tLg txsf] x'g] pNn]v 5 . o:t} wf/f, @*%-!_ df
g]kfn ;/sf/n] b]zsf] k|zf;g ;~rfng ug{ ;+3Lo lghfdtL ;]jf / cfjZostf cg';f/ cGo ;+3Lo
;/sf/L ;]jfx?sf] u7g ug{ ;Sg] / To:tf ;]jfx?sf] u7g, ;~rfng / ;]jfsf zt{ ;+3Lo P]gadf]lhd
x'g] Joj:Yff 5 .
lghfdtL lstfjvfgfaf6 k|fKt tYofÍ cg';f/ lghfdtL tyf ;/sf/L ;]jfsf sd{rf/Lsf]
b/aGbL ;+Vof *@ xhf/ @*% /x]sf] b]lvG5 . ;+ljwfgsf] wf/f !(& df ePsf] Joj:yfcg';f/ k|b]zaf6
;Dkfbg x'g] sfdsf] nflu cfjZos hgzlQm Joj:yfkg ug]{ ;DaGwdf s'g} sfd ePsf] kfOPg .
:yfgLo lgsfox?sf] ;+Vof / :j?k lgSof}{n eO g;s]sf] cj:Yffn] hgzlQmsf] Joj:yfkg tTsfn
;xh gePklg hgzlQm Joj:yfkgsf] lhDd]jf/L kfPsf] ;fdfGo k|zf;g dGqfnon] ;dod} kxn ug'{
h?/L 5 .
2. Joj:yfkg ;j]{If0f / sfo{ ljj/0f – dGqfnon] lghfdtL sd{rf/L k|zf;gsf] Joj:Yffkg tyf
clen]v;DaGwL gLlt, of]hgf tyf sfo{qmdsf] th'{df u/L sfof{Gjog, cg'udg / d"NofÍg ug]{
lhDd]jf/L kfPsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
2.1 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf ^-s_ df gofF ;/sf/L sfof{no :yfkgf ug{ ;+u7g ;+/rgf tof/
ubf{ jf gofF b/aGbL l;h{gf ubf{ jf tTsfn sfod /x]sf] ;+u7g ;+/rgf / b/aGbLdf k'g/fjnf]sg
ubf{ jf x]/km]/ ubf{ ;DalGwt dGqfnon] sfo{qmd, sfo{af]em, sfo{ k|ult tyf b/aGbL yk ug'{kg]{ sf/0f
/ ;f]sf] cf}lrTo Pj+ pknAw dfgj ;|f]t;d]tsf] cfwf/df ;+u7g tyf Joj:Yffkg ;j]{If0f ug'{kg]{ / ;f]
ljk/Lt b/jGbL l;h{gf u/L k"lt{ ul/Psf] kb :jtM vf/]h x'g] Joj:yf 5 . d'n'ssf] ;+3Lo:j?ksf]
cj:yfnfO{ Wofg lbO{ s]Gb| / k|fb]lzs sfof{nox?sf] OsfOut cfwf/df ;+u7g tyf Joj:yfkg ;j]{If0f
u/L k|zf;lgs ;+oGq r':t / b'?:t agfpg'kb{5 .
2.2 lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf %-s_ -!_ df k|To]s lghfdtL kbsf] sfo{ ljj/0f agfO{ nfu"
ug'{kg]{ / sfo{ ljj/0fcg';f/sf] sfdsf] d"NofÍg ug]{ ;"rsfÍ;d]t pknAw u/fpg'kg]{ Joj:yf /x]sf] 5 .
:jf:Yo tyf hg;+Vof / lzIff dGqfnon] sd{rf/Lsf] sfo{ ljj/0f :jLs[t gu/]sf] Joxf]/f ut jflif{s
k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf]df ;'wf/ ePsf] kfOPg .
3. sfh Joj:yf – lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf !*s sf] pkbkmf -!_ df lghfdtL sd{rf/LnfO{
lgh sfo{/t /x]sf] lgsfoaf6 ;f]xL lgsfosf] sfddf dfq cGo :yfgdf sfh v6fpg ;lsg] / o;/L
sfh v6fpFbf Ps jif{df tLg dlxgfeGbf a9L cjlwsf] nflu sfh v6fpg gkfpg] Joj:Yff /x]sf] 5 .
g]kfn ;/sf/, dGqL:t/sf] @)&@.*.!) sf] lg0f{ocg';f/ ;fdfGo k|zf;g dGqfnoaf6 sfhdf
/x]sf sd{rf/L lkmtf{ ug{ ;a} dGqfnonfO{ k6s k6s kqfrf/ u/]kl5 ( s]Gb|Lo lgsfon] ljleGg
txsf #(& sd{rf/L sfh lkmtf{ u/]sf] dGqfnoaf6 k|fKt ljj/0faf6 b]lvPsf] 5 . dGqfnon] sfhdf
vl6g] sd{rf/Lsf] clen]v g/fv]sf]n] sfhdf vl6Psf ;a} sd{rf/L lglb{i6 ;dodf lkmtf{ ePsf]
;'lglZrt ug]{ cfwf/ ePg . P]gsf] Joj:yf k|lts"n x'g]u/L sd{rf/L sfhdf v6fpg ldNb}g . sfhdf
vl6Psf sd{rf/Lsf] dGqfnon] clen]v /fvL cg'udg ug]{ / sfg'g k|lts"n b]lvPdf sf/afxL ug'{kb{5 .
230 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;fdfGo k|zf;g dGqfno
4. Joj:yfkg k/LIf0f — lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf &@-s_ df nf]s ;]jf cfof]usf] sfo{ If]q
leqsf ljifox? afx]s ;fdfGo k|zf;g dGqfnon] lghfdtL sd{rf/Lx?n] P]g, lgod tyf sfo{ljlwx?
kfngf u/] gu/]sf] ;DaGwdf ;'kl/j]If0f, cg'udg / d"NofÍg u/L lgb]{zg lbg / s'g} lghfdtL
sd{rf/LnfO{ ljefuLo sf/afxL ug'{kg]{ b]lvPdf ;f];d]t l;kmfl/; u/L g]kfn ;/sf/;dIf jflif{s
k|ltj]bg k]; ug]{ Joj:yf 5 . dGqfnon] @)&).&! df dGqfno #, ljefu $, /fli6«o of]hgf cfof]usf]
;lrjfno, If]qLo k|zf;g sfof{no !, cfof]hgf # / lhNnf:t/Lo sfof{no @% sf] Joj:yfkg k/LIf0f
u/L g]kfn ;/sf/;dIf k|ltj]bg k]; u/]sf] lyof] . ;f] k|ltj]bgdf ;+u7gx?n] bL3{sfnLg ;f]r tyf
cfjlws of]hgfsf cfwf/df jflif{s sfo{qmd tof/ ug'{kg]{, ;+u7gfTds tyf Joj:yfkg ;j]{If0f u/L
;+/rgfdf k'g/fjnf]sg ug]{ u/fpg], ;+u7gn] ;Dkfbg u/]sf sfdsf ;DaGwdf ;/f]sf/jfnfx?sf]
k[i7kf]if0f k|fKt ug]{, lghfdtL ;]jf P]g tyf ;fj{hlgs vl/b P]g÷lgodsf] kfngf u/fpg] nufotsf
gLltut, Joj:yfksLo / k|lqmofut ;'emfjx? lbPsf] 5 . k|ltj]bgdf plNnlvt Joxf]/f sfof{Gjog
;DaGwdf dGqfnon] cg'udg ug'{kb{5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt lgsfo;d]tsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notkm{ @ lgsfodf ?=%* nfv $* xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg pknAw
u/fPkl5 ! lgsfon] ?=^^ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=%& nfv *@ xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=%&
nfv *@ xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o; ;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;+:yftkm{ # lgsfosf] ?=$ s/f]8 !% nfv % xhf/ a]?h" b]lvPsf]df ?=! s/f]8 $# nfv *!
xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@ s/f]8 &! nfv @$ xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=@% xhf/ k]ZsL afFsL
/x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

231 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


l;_rfO dGqfno
dGqfno / dftxt;d]t !!% sfof+nosf] ljlgof]hg ?- !% ca+ $ s/f]8 $* nfv, /fh:j ?- ^
s/f]8 !( nfv / w/f}6L ?-! ca+ @* s/f]8 *@ nfv;d]t ?-!^ ca+ #( s/f]8 $( nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ePsf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 lgdf{0f sfo{sf] % k|ltzt slG6Gh]G;L /sddWo] @ k|ltzt k'_hLut vr{ ug'{kg]{df of] jif+ (^ lgsfon]
Hofnf, ;jf/L;fwg vl/b tyf dd+t, e|d0f, OGwg tyf tflndafkt ?-%! s/f]8 *( nfv vr+ n]v]sf
5g\ . slG6Gh]G;Laf6 u/]sf] vr{sf] clen]v /fVg'kb{5 .
1.2 ;_o'Qm Joj:yfkgdf ;~rflnt #@ dWo] of] jif+ @@ l;_rfO k|0ffnLaf6 ?-! s/f]8 %* nfv l;_rfO
z'Ns ;sng ePsf] 5 . /fhfk'/, aaO+, afudtL, gf/fo0fL, rGbfdf]xgfnufot !) l;_rfO k|0ffnLn]
l;_rfO ;'ljwf pknaw u/fPklg l;_rfO z'Ns p7fPsf] b]lvPg . ;a} l;_rfO k|0ffnLaf6 ;]jf z'Ns
p7fpg'kb+5 .
1.3 of] jif+ l;_rfO l8lehg, hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f l8lehg, e"ldut hn;|f]t ljsf; ;ldltsf zfvf
sfof+no, Joj:yfkg l8lehg / cfof]hgf ;d]t $* sfof+non] pkef]Qmf ;ldltdfkm+t ?-@ ca+ #*
s/f]8 ^^ nfvsf] l;_rfO of]hgf, t6aGw, gx/ dd+tsf] sfd u/fp_bf clwsf_z pkef]Qmf ;ldltn]]
a}7saf6 vr+ cg'df]bg u/L ;fj+hlgs u/]sf] b]lvPg . cfDbfgLYvr+ ;fj+hlgs ug'+kb+5 .
To:t} ;'g;/L df]/u l;_rfO cfof]hgfn] of] jif+ d"n gx/ lgdf+0fsf] ;Demf}tf u/L ?-$ s/f]8
#& nfv, l;_rfO ljsf; l8lehg, k;f{n] @ l;_rfO of]hgfsf] lgdf{0fdf ? ! s/f]8 ^$ nfv / l;_rfO
ljsf; l8lehg, s~rgk'/n] * of]hgfdf ?=% s/f]8 !# nfvsf] sfo{ pkef]Qmf ;d"x;_u ;Demf}tf u/L
sfo+ u/fPsf] kfOof] . Pp6} gx/ k|0ffnL tyf ;_/rgf lgdf+0fsf] sfo+ ?-^) nfvleq /xg] u/L
;Y;fgf 6'qmf u/L pkef]Qmf ;d"x dfkm+t\ u/fpg] kl/kf6Ldf lgoGq0f x'g'kb+5 .
1.4 of] jif+ lan ckm SjflG66Ldf pNn]v u/]sf] cfwf/df aLdf kf]ln;L / lk|ldod lt/]sf] k|df0f glnO+
/fgLhd/f s'nl/of l;_rfO cfof]hgf, l;_rfO ljsf; l8lehg emfkf, ;Kt/L, bfFnufot * sfof+non]
lgdf+0f Joj;foLnfO+ aLdfafkt ?-() nfv e'QmfgL u/]sf 5g\ . e'QmfgLsf] k|df0fa]u/ vr+ n]v]sf]
/sd c;'n ug'+kb+5 .
1.5 ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] @)^(.!.* sf] lg0f+ofg';f/ ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfnoaf6
@)^(.(.@ df lgdf+0f sfo+sf] 7]Ssfdf uf8L ef8fsf] k|fjwfg g/fVg kl/kq u/]sf]df /fgL hd/f
s'nl/of l;_rfO cfof]hgfn] ?-@ s/f]8 ( nfv / k|uGgf tyf a8\sfky l;_rfO cfof]hgf bfªn] ?-!)
nfv;d]t ?-@ s/f]8 !( nfv ;jf/L;fwg ef8fafkt e'QmfgL u/]sf] 5 . o;}u/L pQm cjlweGbf
klxnf ;Demf}tf u/]sf] 7]Ssfdf l;S6f l;_rfO cfof]hgfn] ?-! s/f]8 #$ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 .
lz/f]ef/ vr+ 36fpg ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f+o kfngf ug'+kb+5 .

/fgL hd/f s'n/Lof l;_rfO cfof]hgf


2. k|ult l:ylt — s}nfnL lhNnfsf] /fgL hd/f / s'n/Lof gx/ k|0ffnLsf] ;'b[9Ls/0f ug]{ / ;DefJo
If]qdf l;_rfOsf] lj:tf/ u/L @) xhf/ # ;o x]S6/df l;_rfO ;'ljwf pknAw u/fpg] p2]Zo /x]sf] of]
232 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
cfof]hgfsf] ?=!@ ca{ ^# s/f]8 @! nfv nfut cg'dfg /x]sf]df xfn;Dd ?=$ ca{ *( s/f]8 %&
nfv vr{ ePsf] 5 . cfof]hgfaf6 l;_rfOtk{m OG6]s, d"n gx/, zfvf gx/ / l;Flrt If]q arfp sfo{
ug'{kg]{ nIf /x]sf]df @)&!.&@ sf] cGTo;Dddf OG6]s lgdf{0f sfo{ dfq ;DkGg ePsf] 5 . cfof]hgf
@)^^.^& df z'? eO{ @)&$.&% df ;DkGg ug]{ nIo /x]sf]df sl/a ^^ k|ltzt ;do JotLt x'_bf
nfut cg'dfgsf] #* k|ltzt vr{ / nIosf] $) k|ltztdfq k|ult ePsf] 5 . ;dod} cfof]hgf
;DkGg ug'{kb{5 .
3. s/ aLhs — d"No clej[l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !$ df d"No clej[l4 s/df btf{ ePsf kmd{n]
j:t' jf ;]jf cfk"lt{ ubf{ k|fksnfO{ aLhs lbg'kg]{ Joj:yf 5 . of] jif{ cfof]hgfn] Ps lgdf{0f
Joj;foLnfO{ e'QmfgL u/]sf] cd]l/sL 8n/sf] ;6xL b/ cGt/afktsf] ?=# s/f]8 @( nfv s/ aLhsdf
;dfj]z gu/L e'QmfgL ubf{ s/ 5'6 x'g ;Sg] cj:yf /x]sf] x'_bf cfodf ;dfj]z u/L s/ r'Qmf u/]sf]
k|df0f k]; x'g'kb{5 .
4. ;6xL bfloTj — lgdf{0f Joj;foL;+u ePsf] ;Demf}tfdf lgdf{0f sfo{sf] /sd e'QmfgL ubf{ lansf]
k|ltztsf cfwf/df g]kfnL ?k}of_ / cd]l/sL 8n/df e'tmfgL lbg] Joj:yf 5 . ;6xL b/ cGt/ afktsf]
/sd lan ag]sf] cjlwsf] ;6xL b/df e'tmfgL ug'{kg{]df lgdf{0f Joj;foLaf6 l9nfu/L ;6xL b/ cGt/
/sd bfjL ug]{ / bfjL u/] cg';f/ e'tmfgL u/]sf]n] ?=!* nfv yk bfloTj k/]sf] 5 . pQm /sd c;'n
x'g'kb{5 .
5. aLdf vr{ — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!@ df lgdf{0f sfo{ u/fp_bf lgwf{l/t
sfo{ / ;dofjlwsf nflu aLdf u/fpg'kg]{ Joj:yf 5 . d"n gx/, zfvf gx/ / ljB'tu[x lgdf{0f ug{
Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu # jif{sf nflu ;Demf}tf ePsf]df pQm sfo{sf nflu @)&!.$.! b]lv nfu" x'g]
u/L aLdf ug'{kg]{df @)&@.@.#@ af6 dfq aLdf u/]sf] 5 . Ps jif{ l9nf u/L aLdf u/]sf]n] pQm
cjlwsf] lk|ldod ?=!* nfv c;'n ug'{kb{5 .
6. a}Í hdfgt — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# df a}Í hdfgtsf] dfGo cjlw
k]ZsL km5\of}{6 ug'{kg]{ cjlweGbf sDtLdf Ps dlxgfeGbf a9L x'g'kg]{ Joj:yf 5 . cfof]hgfcGtu{t #
lgdf{0f Joj;foLnfO{ ?=@% s/f]8 &$ nfv k]ZsL e'tmfgL ubf{ /fv]sf] hdfgtsf] Dofb ;dfKt
eO;s]sf] 5 . hdfgtsf] Dofb yk ug'{kb{5 .
7. lgdf{0f sfo{df l9nfO{ — d"n gx/, zfvf gx/, ljB't pTkfbg u[x lgdf{0f / cGo ;+/rgf lgdf{0f;d]t
?=! ca{ &# s/f]8 #$ nfvsf] sfo{ # jif{leqdf ;DkGg ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu ;Demf}tf
ePsf]df of] jif{ k]; ePsf] k|yd /lgu lancg';f/ ?=% s/f]8 %% nfv e'QmfgL ePsf] 5 . lgdf{0f
Joj;foLaf6 d"n gx/sf] s]xL efudf gx/ vGg] sfo{dfq ;DkGg eO{ af_sL efu, ljt/0f k|0ffnL, zfvf
gx/, ljB'tu[x lgdf{0f / cGo ;+/rgf lgdf{0f;DaGwL sfo{ z'? g} gePsf] l:ylt 5 . ;Demf}tfcg';f/
%) k|ltzt ;do JotLt eO;s]sf] cj:yfdf # k|ltztdfq ljQLo k|ult ePsf] 5 . tf]lsPsf]
cjlwdf sfo{ ;DkGg x'g'kb{5 .
8. k]ZsL — gbL s6fg /f]syfdsf nflu Ps lgdf{0f Joj;foL;+u !% dlxgfleq sfo{ ;DkGg ug{
@)&).&.# df ?=# s/f]8 %% nfvsf] ;Demf}tf ePsf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ @)&@ j}zfv;Dddf sfo{
;DkGg x'g'kg]{df lgdf{0f sfo{ z'? g} gu/]sf] sf/0f lgdf{0f Joj;foLnfO{ pknAw u/fPsf] ?=&! nfv
k]ZsLdWo] ?=#% nfv c;'n ePsf] 5 . af_sL ?=#^ nfv c;'n u/L 7]Ssf km/kmf/s ug'{kb{5 .

l;S6f l;_rfO cfof]hgf


9. u'? of]hgf — ;DefJotf cWoog x'Fbf cfof]hgfsf] nfut cg'dfg ?=& ca{ $% s/f]8 /x]sf] b]lvG5 .
cfof]hgfn] klxnf] k6s ?=!@ ca{ *) s/f]8 nfutsf] u'? of]hgf @)^$.*.# df :jLs[t u/L
@)&).&! ;Dd ;DkGg ug]{ nIo /fv]sf] b]lvof] . lgdf{0ffwLg cj:yfdf aGb, x8tfn, hUuf k|flKtdf

233 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
;d:of / k"jL{ gx/ k|0ffnLsf] ljsf; ug{ sfo{ yfngL ePaf6 k'gM @)&!.&@ df ?=@% ca{ @ s/f]8sf]
u'?of]hgf tof/ u/L @)&^.&& df ;DkGg ug{ :jLs[t ePsf] 5 . of] jif{;Dd ?=!! ca{ &$ s/f]8 *%
nfv vr{ eO{ $@ k|ltzt k|ult ePsf] 5 . sfo{ tflnsfcg';f/ sfd x'g g;Sbf cfof]hgfsf] nfut /
cjlw b'a} a9\g uPsf] 5 .
10. d"No ;dfof]hg — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!(-#_ df d"No ;dfof]hgsf]
clwstd /sd ;fdfGotof z'? ;Demf}tf d"Nosf] @% k|ltzteGbf a9L gx'g] pNn]v 5 . d"n gx/
lgdf{0fsf] nflu Ps ;+o'Qm pkqmd;Fu ?=@ ca{ !! s/f]8 &% nfvdf ;Demf}tf u/]sf]df cfO{kL;L gDa/
!* ;Dd d"No ;dfof]hgafkt ?=%( s/f]8 @( nfv e'QmfgL ePsf] 5 . clGtd lan e'QmfgL x'g'
cufj} z'? ;Demf}tf /sdsf] @* k|ltzt d"No ;dfof]hgafkt e'QmfgL ul/;s]sf] 5 . lgodfjnLsf]
;LdfeGbf a9L d"No ;dfof]hg e'QmfgL ug'{x'b}g .
11. sfddf l9nfO{ — lgdf{0f Joj;foLn] k]; u/]sf] sfo{ tflnsfcg';f/ sfo{ z'? u/L ;DkGg ug'{kb{5 .
l;wlgof zfvf gx/ lgdf{0f sfo{ b'O{ jif{df ;DkGg ug]{ u/L @)&! cfiff9df ?=( s/f]8 #@ nfvsf]
;Demf}tf eO{ lgdf{0f Joj;foLnfO{ ?=! s/f]8 @# nfv k]ZsL lbPsf]df sfo{ z'? u/]sf] 5}g . sfddf
l9nfO{ x'Fbf x]8jS;{sf] u]6 lgdf{0f kZrft\ kfgL ;~rfng u/L pkof]u x'g] l:ylt b]lvPg . lgdf{0f
Joj;foLnfO{ ;Demf}tfsf] zt{cg';f/ sf/afxL u/L tf]lsPsf] cjlwdf sfd ;DkGg u/fpg'kb{5 .
e]/L aaO{ 8fOe;{g ax'p2]ZoLo cfof]hgf
12. ;'?ª lgdf+0f Y e]/L gbLsf] $) So'd]s kfgLnfO+ !@ lsnf]ld6/ nfdf] ;'?Faf6 aaO+ gbLdf ld;fO+
$* d]ufjf6 ljB't pTkfbg / % xhf/ ! ;o x]S6/df l;FrfO ;'ljwf k|bfg ug]+ p2]Zon]] ;~rflnt of]
cfof]hgf @)&$.&% ;Dd ;DkGg ug]+ nIo /x]sf] 5 . of] jif+ ;'?ª vGg Ps lgdf+0f Joj;foL;_u
?-!) ca+ %^ s/f]8 (& nfvsf] ;Demf}tf @)&!.!).!% df ePsf] 5 . ;Demf}tf ldltn] %* dlxgfleq
sfo+ ;DkGg ug]+ u/L ? *& s/f]8 @@ nfv k]ZsL lbPsf]df ;Demf}tf u/]sf] Ps jif+;Dd lgdf+0f sfo+
z'? u/]sf] 5}g . tf]lsPsf] cjlwdf lgdf+0f sfo+ ;DkGg u/fpg'kb+5 .

aaO{ l;FrfO cfof]hgf


13. k|ult l:ylt — alb+ofsf] aaO+ gbLaf6 k"j{df !( xhf/ / klZrddf @! xhf/ x]S6/;d]t $) xhf/
x]S6/df l;_rfO ;'ljwf pknAw u/fpg u'? of]hgfcg';f/ ?-& ca+ ^& s/f]8 !) nfvsf] nfut
cg'dfg /x]sf] 5 . of] cfof]hgf @)$%.$^ b]lv z'? u/L @)&$.&% ;Dddf ;DkGg x'g] nIo /x]sf]df
xfn;Dd ?-# ca+ (( s/f]8 * nfv vr+ ePsf] 5 . :jLs[t u'?of]hgfcg';f/ !)) lsnf]ld6/ d"n
gx/ lgdf{0f ug'{kg]{df ^ lsnf]ld6/, 1 xhf/ 150 lsnf]ld6/ zfvf gx/ lgdf{0f ug'{kg]{df 156
lsnf]ld6/, !)) :yfgdf gx/ k|0ffnL l/df]8lnª ug'{kg]{df @) :yfgdf, @ xhf/ x]S6/ hUuf vl/b tyf
clwu|x0f ug'{kg]{df 198 x]S6/ / 18 lsnf]ld6/sf] k'g:yf{kgf ug]{ sfo{qmddWo] 3 lsnf]ld6/ dfq
k|ult ePsf] 5 . :jLs[t sfo{qmdcg';f/ af_sL sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .
14. lgdf{0fdf l9nfO{ — cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @) df k|yd rf}dfl;s cjlwdf
7]Ssf cfXjfg u/L lgdf{0f sfo{ z'? ug'{kg]{ Joj:yf ePsf]df of] jif{ !^ lgdf+0f sfo+sf] nflu clGtd
rf}dfl;sdf af]nkq cfXjfg u/]sf] 5 . pQm sfo{sf] nfut cg'dfg ?-! ca+ $$ s/f]8 &( nfv
/x]sf]df ?-! ca+ @* s/f]8 *^ nfvsf] ;Demf}tf u/L ?-!# s/f]8 ^* nfv k]ZsL lbPsf]df lgdf+0f
sfo+ z'? g} u/]sf] kfOPg . ;dodf lgdf+0f sfo+ gug]+ pk/ cfjZos sf/afxL x'g'kb+5 .

l;FrfO Joj:yfkg tyf ljsf; l8lehg÷;j l8lehg


15. cw'/f] 7]Ssf — ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@) df P]gsf] bkmf %^ adf]lhd Dofb
yk ubf+ ;DalGwt lgdf+0f Joj;foLn] sf/0f v'nfO+ lgj]bg lbg'kg]+ / sf/0f dgfl;a b]lvPdf Dofb yk
234 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
ug+;Sg] Joj:yf 5 . Dofb yk ubf+;d]t lgdf+0f ;DkGg gu/]sf], Dofb ;dfKt ePsf]df k'gM Dofb yk
gePsf], ljutb]lv lgdf+0f sfo+ cw'/f] /x]sf] / lgdf+0f sfo+ z'? gug]+ lgdf+0f Joj;foLnfO+ sf/afxL
gu/]sf] cj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
15.1 ;'g;/L df]/Ë l;_rfO cfof]hgfsf] d"n gx/df l:knj] lgdf{0f sfo{sf nflu Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu
?=# s/f]8 ($ nfvsf] ;Demf}tf @)^(.!.!@ df ePsf] 5 . rf}yf] k6s @)&@.#.!% -z'? cjlwsf] *%$
k|ltzt_ ;Dd Dofb yk ubf{ ;d]t xfn;Dd ?=! s/f]8 $% nfvsf] dfq sfo{ eO{ /sd e'QmfgL ePsf]
5 . Dofb yk ubf{ ;d]t sfo{ gug]{ lgdf{0f Joj;foLnfO{ sf/afxL u/L sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .
15.2 s0ff{nL gbL lgoGq0f cfof]hgf, alb{ofn] !) of]hgfsf] lgdf{0f sfo{ @)&@ cfiff9;Dd lgdf{0f ug{ Ps
lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=#) s/f]8 !% nfvsf] ;Demf}tf u/]sf] 5 . cfly{s jif{sf] cGTo;Dd ?=!^ s/f]8
*( nfv -%^ k|ltzt_ e'QmfgL u/]sf]df s'g} klg of]hgf ;DkGg ePsf] 5}g . ;Demf}tfcg';f/ sfo{
gug]{pk/ sf/afxL u/L sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .
15.3 l;_rfO ljsf; l8lehg, slknj:t'n] u'8?Ëvf]nf l;_rfO of]hgfsf] d"n gx/ lgdf{0f ug{ Ps lgdf{0f
Joj;foL;Fu ? ! s/f]8 ## nfvdf @)&@.#.!% leq sfo{ ;DkGg ug{ @)^(.!!.!^ df ;Demf}tf ePsf]
5 . df6f] vGg] s]xL sfo{ u/L of] jif{ ?=!^ nfv;d]t xfn;Dd ?=#% nfv e'QmfgL ePsf] / xfn
lgdf{0f sfo{ /f]s]sf]df ;Demf}tfcg';f/ sfo{ gug]{ lgdf{0f Joj;foLnfO{ sf/afxL u/L of]hgf ;DkGg
ug'{kb{5 .
15.4 l;_rfO ljsf; l8lehg, ;'g;/Ln] l;+xb]jL l;_rfO of]hgfsf] OG6]s, gx/ tyf ;+/rgf lgdf{0f ug{ Ps
lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=@ s/f]8 *@ nfvdf sfo{ ug]{ u/L ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/
@)&@.!).@@ leq ;DkGg ug'{kg]{df sfof{non] @)&@.!).@! ;Ddsf] a}Í hdfgtsf] cfwf/df
@)&!.&.@$ df ? !$ nfv $) xhf/ k]ZsL lbPsf]df pQm cjlwleq s'g} klg sfo{ ePsf] kfOPg .
;dodf lgdf{0f sfo{ gug]{ lgdf{0f Joj;foLnfO{ sf/afxL u/L of]hgf ;DkGg ug'{kb{5 .
15.5 l;_rfO ljsf; l8lehg, h'Dnfn] 8f]Nkfl:yt l5nl5n] kfltxfNgf l;FrfO of]hgfsf] lgdf{0f sfo{
@)&@.*.@! ;Dd ;DkGg ug]{ u/L Ps lgdf{0fJoj;foL;Fu @)^(.&) df ?=! s/f]8 %# nfvsf]
;Demf}tf u/L @)&).&! df ?=@% nfv k]ZsL pknAw u/fPsf]df xfn;Dd sfo{ ;'? g} u/]sf] b]lvPg .
;Demf}tf cg';f/ sfd gug]{pk/ sf/afxL u/L sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .
15.6 l;_rfO ljsf; l8lehg, sfe|]knfGrf]sn] 6]sgk'/ 6f}ynL l;_rfO of]hgf @)^(.!).!( ;Dd ;DkGg ug]{
u/L @)^*.&.@) df Ps lgdf{0f Joj;foL;+u ?=! s/f]8 #$ nfvsf] ;Demf}tf u/]sf] 5 . bf];|f] k6s
@)&@.$.!^ ;Dd Dofb yk eO{ @)&!.#.@@ ;Dd ?=#^ nfv e'QmfgL ePsf]df @)&!.&@ df s'g} sfo{
gePsf] tyf ?=!% nfv k]ZsL;d]t km5\of{}6 x'g af_sL 5 . sfo{ ;DkGg gug]{ lgdf{0f Joj;foLnfO{
lgodfg';f/ sf/afxL u/L sfo{ ;DkGg ul/g'kb{5 .
16. Dofb yk — ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %^ df sfa' aflx/sf] kl/l:ylt k/L vl/b ;Demf}tf
adf]lhdsf] sfd To:tf] ;Demf}tfsf] cjlwleq k"/f ug+ g;lsg] ePdf cjlw yksf] nflu lgj]bg lbg'kg]+
/ lgj]bgdf plNnlvt sf/0f dgfl;a b]lvPdf Dofb yk ug+ ;lsg] Joj:yf 5 . cfwf/ k|df0fa]u/ Dofb
yk u/]sf], k6s k6s Dofb yk u/]sf], k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ lng'kg]{ cj:yfdf ;d]t glng] u/L Dofb
yk u/]sf] 5 . Dofb yk x'_bf ;d]t lgdf{0f sfo{ ;DkGg gePsf pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
16.1 l;_rfO ljsf; l8lehg, ;'v]+tn] ?-^ s/f]8 (* nfv nfutdf !) 7]Ssfsf] kof+Kt sf/0f a]u/ k6s
k6s Dofb yk u/]sf] 5 . b'O+ 7]Ssfdf tLg k6s;Dd, ;ft 7]Ssfdf b'O+ k6s;Dd Dofb yk x'_bf klg
!-*^ k|ltztdfq ljQLo k|ult eO+ of]hgfx? ;DkGg x'g g;s]sf] b]lvof] . sfof+non] of]hgfsf] ef}lts
k|ultsf] cfwf/df Dofb yksf] l;kmfl/; ug+'kg]+df ;f]cg';f/ u/]sf] b]lvPg . kof+Kt sf/0fa]u/ Dofb yk
ug]+nfO+ lhDd]jf/ agfO+ lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .

235 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
16.2 l;_rfO ljsf; l8lehg, k;f{n] dw'jfxf l;_rfO of]hgfsf] x]8jS{; / lkm8/ /f]8sf] ;+/rgf lgdf{0f sfo{
@)&).!.@@ leq ;DkGg ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;_u ?=# s/f]8 ^@ nfvsf] 7]Ssf ;Demf}tf u/]sf] 5 .
of] jif{ ? !* nfv;d]t xfn;Dd ?=! s/f]8 %! nfv e'QmfgL u/L @)&@.#.#! ;Dd Dofb yk ePsf]df
;f] cjlw;Dd klg lgdf{0f sfo{ ;DkGg gePsf]n] cfjZos sf/afxL x'g'kb{5 .
16.3 l;_rfO ljsf; l8lehg, ;Kt/Ln] # l;_rfO of]hgfsf] nflu ?-( s/f]8 !( nfvsf] ;Demf}tf u/L
xfn;Dd ?-* s/f]8 %# nfv e'QmfgL u/]sf]df ut jif+ ylkPsf] Dofb ;dfKt ePsf]df of] jif+ s'g} sfd
ePsf] 5}g . ;Demf}tf u/]sf] nfdf] ;do;Dd lgdf+0f sfo+ z'? gug]+ / z'? u/]sf] sfd klg ;dodf
;DkGg gx'_bf lgld+t ;_/rgf cnkq k/]sf] 5 . lgld+t ;_/rgfsf] ;_/If0f u/L sfd ;DkGg ug'+kb+5 .
16.4 l;_rfO ljsf; l8lehg, slknj:t'n] a]tL l;_rfO of]hgfsf] x]8jS;{ lgdf{0f ug{ Ps lgdf{0f
Joj;foL;+u ? @ s/f]8 &( nfvdf ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ @)^(.!.@* leq ;DkGg
ug{'kg]{df @)&!.(.!% ;Ddsf] nflu kfFrf}F k6s Dofb yk u/L xfn;Dd ?=@ s/f]8 %# nfv e'QmfgL
ePsf]df Aof/]h, x]8 /]u'n]6/, rf}sLbf/ Sjf6{/ h:tf lgdf{0f sfo{ af_sL /x]sf] 5 . lgdf{0f Joj;foLnfO{
cfjZos sf/afxL u/L af_sL sfd ;DkGg ug'{kb{5 .
17. k"j{ lgwf{l/t Ifltk"lt{ — ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+
;DaGwL Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
17.1 l;_rfO ljsf; l8lehg, ;Kt/Ln] s6gLofwf/ l;_rfO of]hgfsf] x]8jS;+nufotsf ;_/rgf lgdf+0fsf]
nflu Ps lgdf+0f Joj;foL;Fu ?-# s/f]8 @* nfvdf ;Demf}tf u/L xfn;Dd ?-# s/f]8 @^ nfv
e'QmfgL u/]sf] 5 . k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ lng] u/L Dofb yk u/]sf]df Dofb yk ePsf] cjlwsf] e''QmfgL
ubf+ k"j+ lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-@# nfv s§f gu/]sf]n] pQm /sd c;'n ug'+kb+5 .
17.2 l;_rfO ljsf; l8lehg, emfkfn] ;fw'6f/ / dfjfvf]nf 9'Ë]k}gL l;_rfO;d]t @ of]hgf ?=@ s/f]8 ^#
nfvdf @)&).@.!$ leq ;DkGg ug{ ;Demf}tf u/]sf]df lgdf{0f Joj;foLn] ?=! s/f]8 @& nfvsf] dfq
sfo{ u/]sf] / sfof{non] @)&!.&.@$ df 7]Ssf tf]8L k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ ?=#) nfv c;'n ug]{ lg0f{o
u/] tfklg c;'n u/]sf] 5}g . lg0f{ocg';f/sf] /sd c;'n ug'{kb{5 .
18. k]ZsL hdfgt — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# df lgdf{0f Joj;foLnfO{ pknAw
u/fOg] k]ZsLsf] a}Í hdfgtsf] cjlw k]ZsL km5\of}{6 ug'{kg]{ cjlweGbf sDtLdf Ps dlxgf a9Lsf]
x'g'kg]{ Joj:yf 5 . l;_rfO ljsf; l8lehg, ;Kt/Ln] Ps lgdf{0f Joj;foLnfO{ lbPsf] k]ZsL ?-%)
nfvsf] a}+s hdfgtsf] Dofb ;dfKt eO;s]sf] 5 . hdfgtsf] Dofb yk ug'{kb{5 .
19. aLdf — ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!@ df vl/b ;Demf}tfdf cGoyf Joj:yf
ePsf]df afx]s !) nfv ?k}of_eGbf a9L d'Nosf] lgdf+0f sfo+ ug]+ lgdf+0f Joj;foLn] lgdf+0f ;fdu|L,
d]lzg cf}hf/nufot lgdf+0f sfo+, t];|f] kIf / sfdbf/sf] aLdf sfo{ z'? u/]b]lv q'l6 ;Rofpg]
cjlw;Ddsf] nflu ug'{kg]{ pNn]v 5 . l;_rfO ljsf; l8lehg, ;Kt/Ln] lax'n l;_rfO of]hgfsf] lgdf{0f
Joj;foL;Fu ?=^ s/f]8 #$ nfvsf] ;Demf}tf u/L of] jif{ bf];|f] /lgË lan;Dd ?=^% nfv e'QmfgL
u/]sf] 5 . af]nkq sfuhftdf lk|ldod lt/]sf] eGbf a9L gx'g] u/L aLdfsf] /sd e'QmfgL ug]{ k|fawfg
ePtfklg ;Demf}tfdf ;f] k|fawfg /fv]sf] b]lvPg . lgdf+0f Joj;foLn] ?-& xhf/sf] dfq lk|ldod
lt/]sf]df klxnf] /lgu lan e'QmfgL ubf+ aLdfafktsf] k"/} ?-* nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . af]nkq
;DaGwL sfuhftsf] k|fjwfg ljk/Lt lgdf+0f Joj;foLnfO+ e'QmfgL ePsf] ?-* nfv c;'n ug'+kb+5 .
;fy} ;Demf}tf /sdsf] !!% k|ltztn] x'g] /sd a/fa/sf] aLdf u/fpg'kg]{df ?=% s/f]8 ^! nfvsf]
dfq aLdf u/fPsf] b]lvFbf lgodsf] k|fawfgadf]lhd aLdf u/fpg'kb{5 .
20. k"j{ :jLs[lt — cfly{s sfo{ljwL lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @) cg';f/ sfo{qmd ;'rf??kn]
sfof{Gjog u/fpg / lgwf{l/t ;doleq sfo{ ;DkGg ug{ cGo lgsfo;+u ;xdlt lng'kg]{ ePdf
236 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
;xdlt lnP/ af]nkq cfXjfg ug'{kg]{ Joa:yf 5 . afudtL l;_rfO cfof]hgfn] klZrdL d"n gx/df
?=@% s/f]8 @! nfvsf] l;N6 Oh]S6/ lgdf{0f sfo{ @)&#.#.!$ leq ;DkGg ug{ @)&@.#.@! df
;Demf}tf u/L ?=@ s/f]8 @# nfv k]ZsL pknAw u/fPsf] 5 . cfof]hgf :yndf jg If]q /x]sf]n]
lgodfg';f/ k"j{ :jLs[lt lnP/ dfq af]nkq ug'{kg]{df af]nkq :jLs[t u/]kl5 dfq jg sfof{no;+u
kqfrf/ u/]sf]df xfn;Dd :jLs[lt gePsf] x'_bf lgdf{0f sfo{ cufl8 a9]sf] 5}g .

hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f ljefu


21. u'? of]hgf Y ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod & df ;fj{hlgs lgsfon] Ps jif{eGbf
a9L cjlw;Dd ;~rfng x'g] cfof]hgfsf] nflu vl/b ubf{ jf jflif{s b; s/f]8 ?k}ofFeGbf a9L
/sdsf] vl/b ubf{ vl/bsf] u'?of]hgf ;lrjaf6 :jLs[t ug'{kg]{ Joj:yf 5 . of] jif+ u'?of]hgf :jLs=t
gu/L alb+of, bfª, afFs], eQmk'/, dxf]Q/L / emfkfn] ?-&@ s/f]8 ^^ nfv vr+ u/]sf 5g\ . u'?of]hgf
:jLs=t u/L vr+ ug'+kb+5 .
22. Dofb yk — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@) df vl/b ;Demf}tfsf] cjlwleq s'g}
sfd ;DkGg ug{ g;lsPdf ;DalGwt lgdf{0f Joj;foLn] Dofb yksf] nflu lgj]bg lbg'kg]{ Joj:yf 5 .
hgtfsf] t6aGw lkmN8 sfof{no, emfkfn] sGsfO{ gbL lgoGq0f sfo{cGtu{t lzju~hdf :k/ lgdf{0f
@)^(.#.@) ;Dddf ;DkGg ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=^* nfvdf ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;dodf
lgdf{0f sfo{ ;DkGg geO{ rf}yf] k6s @)&@.$.!* ;Dd Dofb yk u/L ut jif{;Dd ?=#( nfv e'QmfgL
ePsf]df of] jif{ e'QmfgL ePsf] 5}g . z'? cjlw $ dlxgf /x]sf]df # jif{ ! dlxgf Dofb yk ubf{;d]t
lgdf{0f sfo{ cw'/f] /x]sf] kfOof] . tf]lsPsf] ;dodf lgdf{0f sfo{;DkGg gug]{pk/ cfjZos sf/afxL
x'g'kb{5 .
23. kG6'g la|h Joj:yfkg Y /fhfk'/ If]qtkm+ hfg] s0ff+nL [u]?jf{ gbLsf] sf]l7of3f6df @)%$ ;fndf
?-^ s/f]8 (# nfvdf lgld+t kG6'g la|h h8fg ug]+ :yfgdf :yfoL k'n lgdf+0f eO+ ;~rfngdf /x]sf]
x'_bf xfn pQm la|h pkof]uljxLg /x]sf] b]lvG5 . pQm la|h Joj:yfkg ug{ ;'k/efOh/ ! / rf}sLbf/
$ ;d]t % hgfnfO{ of] jif{ ?=^ nfv vr{ ePsf] 5 . jif]{gL kG6'g la|h x]/fn'sf] vr{ ul//xg' plrt
xf]Og . pQm la|h cGo :yfgdf pkof]udf Nofpg] jf laqmL u/L /fh:j bflvnf ug'{kb{5 .

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
l;FrfO l8lehg, ?kGb]xL / s~rgk'/
l;_rfO of]hgfsf] lgdf+0f, dd+t ;Def/ tyf Joj:yfkg ug]+ sfo+sf nflu :yflkt l;FrfO ljsf;
l8lehg ?kGb]xL / s~rgk'/sf] of]hgf ;~rfng tyf sfof+Gjogsf] d"NofÍg ug]+ p4]Zon] ul/Psf] sfo+d"ns
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] k|d'v Joxf]/fx? b]xfoadf]lhd 5g\M
24. of]hgfsf] sfof+Gjog Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @@ df ;_efJotf cWoog u/]/
dfq of]hgf ;~rfng ug+'kg]+ Joj:yf 5 .
24.1 l8lehg sfof+no, ?kGb]xLcGt+ut @)^^.@.@) b]lv ;~rflnt k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
uh]8L l;_rfO of]hgfsf] z'? nfut ?-% s/f]8 #! nfv ;_zf]wg  l;_rfO of]hgfsf] lgdf+0f ug]+,
u/L @)^&.!.@$ df ?-^ s/f]8 &# nfv k'MofPsf] lyof] . ;fy}  dd+t ;Def/ ug]]+,
@)^(.&) df of]hgf ;DkGg eP kZrft\ af9L /f]syfd;DaGwL  lbuf] Joj:yfkg ug]+ /
sfo+ Joj:yfkg gu/]sf]n] @)&).$.@$ df af9Ln] of]hgfsf]  l;_lrt If]qsf] j=l4 x'g'kg]+ .
x]8jS;+ glhs af_w eTsfO+ s6fg u/]sf] sf/0faf6 ?-@ s/f]8

237 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
(& nfv yk nfut;d]t pQm of]hgfsf] nfut ?-( s/f]8 &) nfv [z'? nfutsf] *@-^& k|ltzt j=l4{
ePaf6 of]hgf sfof+Gjogsf] Ifdtf clej=l4 ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .
24.2 ;DkGg tyf rfn' of]hgfaf6 ?kGb]xLdf ^@-&&, s~rgk'/df
%-*% / s}nfnLdf !#-(( k|ltztdfq l;_rfO ;'ljwf k'Ug] ;d:of
 7]Ssf ;Demf}tfcg';f/ sfd gePsf],
ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . af_sL s=lifof]Uo hldgdf l;_rfO  lgoldt dd+t ;Def/ gx'g',
;'lawf k'¥ofpgsf] nflu sfo+ of]hgf agfPsf] b]lvPg .  lbuf] Joj:yfkg kIf sdhf]/ x'g' .
24.3 l8lehg sfof+no, s~rgk'/n] ;~rfng u/]sf] $ dWo] @
of]hgf ;DkGg ePsf 5g\ eg] @ of]hgfsf] Dofb yk cjlwdf ;d]t lgdf+0f sfo+ ;DkGg x'g g;s]sf]
l:ylt 5 . tf]lsPsf] ;dodf of]hgf ;DkGg ug]+tkm+ Wofg lbg'kg]+ b]lvG5 .
25. hg;xeflutf Y l;_rfO gLlt tyf l;_rfO lgodfjnL, @)%^ sf] lgod $@[!{ df s'n nfut
cg'dfgsf] Go"gtd # b]lv clwstd !% k|ltzt a/fa/sf] hg;xeflutf h'6fO+ of]hgf ;~rfng
ug+'kg]+ Joj:yf 5 . of] jif+ ;~rflnt of]hgfdf ! b]lv !% k|ltzt;Dd pkef]Qmfn] Joxf]g'+kg]+ u/L tf]s]
tfklg ;/b/ &-@% k|ltzt Joxf]/]sf] b]lvPsf] 5 . lgodfjnLdf plNnlvt Joj:yfcg';f/
hg;xeflutf h'6fpg] tyf ;f]sf] clen]v Joj:yfkgdf ;'wf/ ug+'kg]+ b]lvPsf] 5 .
26. dd+t ;Def/ tyf Joj:yfkg Y l;_rfO k|0ffnLsf]] Joj:yfkg pkef]Qmf ;ldltnfO+ xGtft/0f kZrft\
dd+t ;Def/ / ;~rfng ug]+ bfloTj pkef]Qmf ;ldltsf] x'g] / k|fljlws ;d:of ePdf sfof+nox?n]
k/fdz+ lbg] Joj:yf l;_rfO gLlt, @)&) df /x]sf] 5 .
26.1 ?kGb]xL lhNnfdf % xhf/ ^)) x]S6/df l;_rfO{ ;'ljwf k'¥ofpg] p2]Zon] lgdf{0f u/]sf] dr{af/ l;FrfO
of]hgfsf] ;+/rgf, kDkxfp; tyf kDk d]lzgx?sf]
Osf]gf]lds cfo' ;dfKt e};s]sf] 5 . of]hgf ;DkGg ;'emfp
ePsf] w]/} cjlw lalt;s]sf] / nf]8;]l8ª÷Go"g ef]N6]hsf  7]Ssf ;Demf}tf cg';f/ sfd ug'+kg]+,
sf/0f k"0f+ Ifdtfdf df]6/ ;~rfng ug{ ;s]sf] 5}g . xfn  lgoldt dd+t ;Def/ ug'+kg]+,
$ df]6/dfq ;~rfngdf /x]af6 # xhf/ %)) x]S6/sf]  lbuf] Joj:yfkgsf] nflu kxn ug'+kg]+
nflu # gx/af6 kfgL ;KnfO{ x'gkg]{df Psdfq gx/df  hg;xeflutf of]ubfgsf] ;d]t
klg %) k|ltztdfq kfgL ;KnfO{ ePsf]n] dd{t;+ef/ clen]v /fVg'kg]+ .
ug{'kg]{ cj:yfdf /x]sf] kfOof] .
26.2 ?kGb]xLsf] 9'Ë]afFw l;FrfO of]hgfsf] :ynut cjnf]sg ubf{ l8hfOg pko'Qm gePsf sf/0f kfgLsf]
axfj / gx/sf] n]jn gldnL af]/fdf afn'jf /fvL gx/tkm{ kfgL ;~rfng u/]sf] kfOof] . s'n %
gx/af6 ;]jf k|jfx u/]sf] o; of]hgfdf xfn @ gx/ ;~rfng x'g g;s]sf]n] (% laufxfdf l;FrfO
ePsf] b]lvPg . To:t} kfFs/L / lkkl/of 6f]ndf hfg] gx/sf] %)) ld6/eGbf a9L efudf r'xfj6sf
sf/0f tf]lsPsf] If]qdf kfgL k'Ug ;Sg] cj:yf b]lvPg .
ctM lgoldt dd{t ;Def/ ug{'kg]{ / k'/fgf of]hgfx?sf] cg'udg u/L nlIft If]qdf l;FrfO{
;'rf? u/fO{ lbuf]kgf Nofpg'kb{5 .

hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f


dxfsfnL gbLsf] af9LhGo k|sf]k lgoGq0f tyf ;_/rgf lgdf+0fsf nflu :yflkt dxfsfnL gbL lgoGq0f
cfof]hgf, bfr'{nf / hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f ug+ :yflkt l8lehg sfof+no g_-^, wg'iffsf] of]hgf 5gf}6 tyf
sfof+Gjog l:yltsf] sfo+d"ns n]vk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
27. lj:t[t ;e]{If0f Pj+ u'?of]hgf – cfof]hgf z'? x'g'k"j+ ;f] cfof]hgf ;~rfng ;DaGwdf lj:t=t ;e]+If0f
ug'+kb+5 .
238 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
27.1 wg'iff l8lehgn] gbL lgoGq0f cGtu+t /fi6\klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f sfo{qmdaf6 lj:t[t ;j]{If0f
a]u/ hnfb / jnfg gbL lgoGq0f ug{ of] jif{ ?=@# s/f]8 ^( nfv vr{ u/]sf]df ef/tLo ;xof]udf
;~rflnt sdnf gbL lgoGq0f sfo{sf] lj:t[t
of]hgf k|ltj]bg :jLs[t eP tfklg g]kfn ef/t k|d'v sfo+;Dkfbg ;'rs (KPI)
;+o'Qm 8'jfg tyf af9L Joj:yfkg ;ldltsf]  k|sf]k If]qsf] lgwf+/0f tyf gS;fsg,
lg0f{oaf6 PG6L Kn8 :n'; tyf Mofdx? yk  lj:t=t ;j]I+ f0f, l8hfOg tyf nfut
u/]sf]df To;sf] k'g/fjnf]sg u/]sf] 5}g . To:t} cg'dfg,
l;Gw'nL lhNnfdf sdnf / dl/g vf]nfsf] lj:t[t  hnpTkGg k|sf]k Joj:yfkg .
of]hgf k|ltj]bg :jLs[t gu/L ;fna;fnL ?kdf gbL
lgoGq0f sfo{ eO/x]sf] kfOof] .
27.2 bfr'{nf ;b/d'sfdsf] sf]/ Pl/ofsf] $=% lsnf]ld6/ / cGo *=% lsnf]ld6/sf] lj:t[t ;j]{If0f eP
tfklg dxfsfnL gbL lgoGq0fsf] u'?of]hgf :jLs[t ePsf] 5}g . lj:t[t ;e{]If0f / u'?of]hgf :jLs[t
gu/L of]hgf ;~rfng ubf{ of]hgfx? 5l/g], ljleGg ljjfb eO{ 7]Ssf ;Demf}tf ePsf] nfdf] ;do;Dd
sfo{ ;DkGg gePsf] sf/0f gbL lgoGq0f sfo{df k|efjsfl/tf gx'g] b]lvG5 . lj:t[t of]hgf k|ltj]bg
tof/ u/L of]hgf ;~rfng ug]{ tyf lj:t[t of]hgf k|ltj]bgdf plNnlvteGbf yk sfo{ ePsf]df ;f]sf]
k'g/fjnf]sg u/L sfo{tflnsf agfO{ sfo{ x'g'kb{5 .
28. of]hgf sfof+Gjog – af9LhGo k|sf]kaf6 k"jf+wf/ tyf dfgjj:tLsf] ;_/If0f ug+ gbL lgoGq0fsf] sfo+
;dod} ;DkGg x'g'kb+5 .
28.1 wg'iff l8lehg cGtu+t sdnf gbL lgoGq0f cfof]hgf ;d:of
@)^$.^% df z'? eO+ @)&#.&$ leq ;DkGg x'g'kg]+  u'?of]hgfdf cfwfl/t sfo+x? jflif+s
b]lvG5 . cfof]hgfsf] nfut cg'dfg ?-# ca+ %* sfo+qmd;_u tfnd]n gx'g',
s/f]8 &) nfv /x]sf]df xfn;Dd ?-! ca+ ** s/f]8  lj:t=t ;j]+If0f :jLs=t gx'b} of]hgf
$$ nfv vr+ e} %@-%# k|ltzt k|ult b]lvG5 eg] sfof+Gjog x'g', 8LkLcf/ / sfof+Gjog
@)&!.&@ df ?-( s/f]8 #^ nfv e'QmfgL af_sL /x]sf] tflnsfdf ;dGjo g/xg',
5 . ;dodf lgsf;f k|fKt gx'g] tyf e'QmfgLsf]  lgld+t ;_/rgfsf] lbuf]kg sfod gx'g',
;'lglZrttf gePsf]n] of]hgf ;DkGg x'g] ;do nlDag  lgdf+0fJoj;foLn] ;Demf}tfcg';f/ sfd
uO+ nfut a9\g] ;Defjgf ePsf]n] ;dodf lgdf+0f sfo+ gubf+ Dofb yk ub}+ hfg] l:ylt sfod}
;DkGg ug]+ u/L sfo+ Joj:yfkg ug'+kb+5 . /xg' .

28.2 bfr'+nf ;b/d'sfdsf] $-% lsnf]ld6/ cf/-;L-;L-


l/6]lgF jfn lgdf+0fsf] nflu ?-! ca+ *$ s/f]8sf] nfut cg'dfg /x]sf]df xfn;Dd ?-@) s/f]8 %
nfv [!)-*( k|ltzt{ vr+ ePsf]n] sfo+ k|ult Hofb} Go"g b]lvPsf] 5 .
29. Mofd tyf /]gs6 – lgld{t t6aGwsf] lbuf] ;~rfngsf] Joj:yf x'g'kb{5 . sdnf gbLsf] b'j} lsgf/f
^*=@% lsnf]ld6/ If]qleqsf :yfgLonfO{ gbL;Ddsf kx'Frsf] nfuL kof{Kt Mofdsf] Joj:yf /
/]gs6af6 Ifltu|:t t6aGw lgoldt dd{t gx'Fbf t6aGw sdhf]/ eO{ af9Lsf] hf]lvd pRr b]lvPsf] 5 .
/]gs6af6 Ifltu|:t t6aGwsf] dd{t gePsf] / Mofd gePsf] e]l8of eGg] :yfgdf @)&! sf] af9Ln]
Iflt k'MofO{ cfsl:ds gbL lgoGq0f ug{ ?=^) nfv vr{ ug'{k/]sf] 5 . t6aGwsf] bLuf]kgfsf nfuL
kof{Kt Mofdsf] lgdf{0f tyf /]gs6af6 Ifltu|:t t6aGwsf] lgoldt dd{tsf] Joj:yf ug'+kb+5 .
30. lgdf{0f ;fdu|L pkof]u – hnpTkGg k|sf]k lgoGq0f l8lehg sfof{no, wg'iffn] ljleGg ( cfO6dsf
?=^@ nfv / dxfsfnL gbL lgoGq0f cfof]hgfn] x]eLsf]6]8 hL=cfO{= tf/hfnL ?=!) nfv;d]t ?=&@
nfvsf] lgdf{0f ;fdu|L df}Hbft /xg] u/L vl/b u/]sf] kfOof] . df}Hbft ljZn]if0f u/L cfjZostfsf]
klxrfg gu/]sf sf/0f df}Hbft /x]sf ;fdfgsf] u'0f:t/df x|f; cfpg] / cGo k|of]hgdf vr{ eO{
239 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M l;_rfO dGqfno
;|f]tsf] ;d'lrt pkof]u gx'g] b]lvG5 . df}Hbft ljZn]if0f / cfjZostf klxrfg u/L lgdf{0f ;fdu|Lsf]
bIftfk"0f{ pkof]u x'g'kb{5 .
31. cw'/f 7]Ssf Y l8lehg sfof+no wg'iffaf6 ;~rflntdWo] @( 7]Ssfdf z'? ;Demf}tf cjlwsf] t'ngfdf
@( b]lv @ xhf/ #@& k|ltzt;Dd Dofb yk eP
;'emfp
tfklg !@ 7]Ssfdf ;f] Dofb gfl3;s]kl5 klg sfd
;DkGg ePsf] 5}g . lgwf+l/t ;dodf sfo+;DkGg  lj:t=t sfo+qmd;lxtsf] u'?of]hgf th'+df u/L
;f] cg'?ksf] aflif+s sfo+qmd / ah]6
x'g g;sL k6s k6s Dofb yk ubf+ nfut a9\g], lgwf+/0f ug'+kg]+,
To;af6 k|fKt pknlaw Go"g x'g], af9LhGo  lj:t=t ;j]+If0f k|ltj]bg :jLs=t u/]/ ;f]xL
k|sf]kaf6 ef}lts k"jf+wf/ / dfgja:tLdf pRr adf]lhd k|sf]k lgoGq0fsf] sfo+ x'g'kg]+ tyf
hf]lvd /xg] l:ylt ePsf]n] 7]Ssf Joj:yfkgdf l8lkcf/ / sfof+Gjog tflnsfdf ;dGjo
;'wf/ u/L ;Demf}tf cjlwleq sfo+ ;DkGg ug]+ ug'+kg]+,
Joj:yf ldnfpg'kg]+ b]lvG5 .  kof+Kt Mofdsf] lgdf+0f tyf /]gs6sf]
lgoldt dd+t u/L t6aGwsf] lbuf]kg sfod
32. ;'emfp sfof+Gjog l:ylt Y hnpTkGg k|sf]k
ug'+kg]+,
lgoGq0f l8lehg sfof+no, wg'iffnfO+ @)^* df  dfOn:6f]g;lxtsf] Joj:yf u/L ;Demf}tf
pknAw u/fPsf] sfo{d"ns n]vfk/LIf0f k|ltj]bgdf cjlwleq sfo+;DkGg ug'+kg]+ .
pNn]lvt ;'emfpdWo] ;_efJotf cWoog tyf
u'?of]hgf th'+df u/]/ ;f]xLadf]lhd jflif+s of]hgf
tfnd]n x'g] u/L sfo+qmd :jLs=t u/L ;doa4 sfo+tflnsf agfO+ sfof+Gjog ug]+ / jftfj/0f ;_/If0f
;DaGwdf lj:t=t kl/of]hgf k|ltj]bgn] cf}_NofPsf lqmofsnfk sfof+Gjog x'g'kg]+ egL lbPsf ;'emfpx?
sfof+Gjog x'g'kb+5 .
 a]?h" l:ylt — of] jif{ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt b]xfo
cg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notk{m !!$ lgsfodf ?=@ ca{ &! s/f]8 $ nfv *& xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 ?=@ s/f]8 #% nfv *! xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@ ca{ ^* s/f]8 ^( nfv ^
xhf/ afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=@ ca{ @$ s/f]8 ^^ nfv $% xhf/ k]ZsL afFsL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !% df 5 .

240 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno

dGqfno / dftxtsf ;d]t (! sfof+nosf] ljlgof]hg ?-# ca+ ^* s/f]8 ## nfv, /fh:j ?-^ ca+ &
s/f]8 &( nfv, w/f}6L ?-% s/f]8 #@ nfv;d]t ?-( ca+ *! s/f]8 $% nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] 5 .
dGqfno dftxtsf ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, cGo ;_:yf;d]t && sf] ?-@ ca+ !$ s/f]8 !) nfvsf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg . o;
;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf $%[#{ df g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fnfO+ k|fKt /sdn] sfo+ ;~rfng
ug+ gk'u ePdf g]kfn ;/sf/;_u dfu ug+ ;Sg] / ;/sf/n] pknaw u/fPsf] /sd a9L ePdf lkmtf+
ug'+kg]+ pNn]v 5 . k|flws/0fsf] s'n ;l~rlt ut jif+ ?-@$ ca+ #$ s/f]8 $( nfv /x]sf]df of] jif+
?-@( ca+ *# s/f]8 %^ nfv k'u]sf] 5 . pQm ;l~rltdWo] u|fdL0f b"/;~rf/ ljsf; sf]ifdf ?-!)
ca+ !& s/f]8 %! nfv / cGo ;l~rlt ?-!( ca+ ^^ s/f]8 % nfv /x]sf] 5 .
P]gsf] bkmf $%[#{ sf] Joj:yfadf]lhd u|fdL0f b"/;~rf/ ljsf; sf]ifafx]ssf] ;l~rlt ?-!(
ca+ ^^ s/f]8 $ nfv ;l~rt sf]if bflvnf ug'+kb+5 .
1.2 dGqfnon] of] jif+ ;dfj]zL sfo+qmd k|sfzg tyf k|;f/0f u/]afkt uf]/vfkq ;_:yfgnfO+ ?-% s/f]8
%) nfv, g]kfn 6]lnlehgnfO+ ?-&) nfv, /]l8of] g]kfnnfO+ ?-%) nfv, g]kfn kqsf/
dxf;_3cGt+utsf ( lhNnf ;ldltnfO+ ejg lgdf+0f ug+ ?-$% nfv, ljleGg k|sfzg k|;f/0f ;Da4
;_:yfnfO+ ?-@ s/f]8 ^! nfv;d]t ?-( s/f]8 &^ nfv ;zt+ cg'bfg / !) ;_:yfnfO+ ?-! s/f]8 (%
nfv k'_hLut cg'bfg pknaw u/fPsf]df plNnlvt /sdaf6 ePsf] sfdsf] cg'udg u/]sf] b]lvPg .
kqsfl/tf cg'bfg ;xof]u;DaGwL lgb]+lzsf, @)^# cg';f/ k|lt;_:yf a9Ldf ?-! nfv;Dd
cg'bfg pknaw u/fpg ldNg]df dGqfnon] of] jif+ & ;_:yfnfO+ ?-@@ nfv a9L cg'bfg pknaw
u/fPsf] 5 . tL ;_:yfn] cg'bfg /sdsf] k|ult k|ltj]bg Pj_ vr+sf] ljj/0f k]; u/]sf 5}gg\ .
1.3 x'nfs ;]jf ljefu / ljZj x'nfs ;_3aLrsf] ;Demf}tfcg';f/ ljleGg d'n'saf6 ODaofn]G; rfh+ tyf
6ld+gn 8\o'hafktsf] /sd lng' lbg'kg]+ Joj:yfcg';f/ ;g\ @)!$ ;Dd g]kfnn] #! d'n'saf6 ?-^(
nfv lng'kg]+ / #@ d'n'snfO+ ?-^% nfv lbg'kg]+ b]lvPsf] 5 . xfn;Ddsf] lng' lbg'kg]+ lx;fa
cBfjlws ug+'kb+5 .
1.4 cfly+s P]g, @)&! adf]lhd g]kfndf k|bz+g x'g] ljb]zL rnlrqx?df lnOg] rnlrq ljsf; z'Ns
cfGtl/s /fh:j ljefun] c;'n u/L tf]lsPsf] k|ltzt rnlrq ljsf; af]8+df k7fpg] Joj:yfcg';f/
of] jif+ af]8+nfO+ ?-$ s/f]8 #@ nfv k|fKt ePsf] 5 . af]8+n] rnlrq ljsf; z'Nsafkt k|fKt x'g'kg]+
/sdsf] cBfjlws clen]v /fv]sf] 5}g .
cfly+s P]g, @)&! sf] bkmf !@ sf] cg';"rL %[!#{ df ljsf; z'Nssf] @% k|ltzteGbf a9L
k|zf;lgs sfo+df vr+ ug+ gkfpg] pNn]v 5 . af]8+n] of] jif+ k|zf;lgs sfo+df ?-!^ nfv a9L vr+
u/]sf] 5 . sfg'gsf] kfngf x'g'kb+5 .
1.5 ;f;]s ;"rgf /fhdfu+ cfof]hgf ;g\ @))( df z'? u/L @)!) df ;DkGg ug]{ nIo /x]sf]df z'?
cjlwsf] t'ngfdf $%) k|ltzt ;dofjlw j=l4 e};Sbf;d]t ;DkGg ePsf] 5|}g . cfof]hgfsf] lgdf+0fdf
of] jif+;Dd ?-#@ s/f]8 *) nfv vr+ x'_bf k/fdz+ ;]jfdf nfutsf] ztk|ltzteGbf a9L x'g] u/L ?-&
241 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
s/f]8 @$ nfv vr+ u/]sf] 5 . lgdf+0f vr+sf] t'ngfdf k/fdz+ ;]jfdf cTolws vr+ ePsf]n]
lgoGq0f ug'+kb+5 .
1.6 /fli6«o k|;f/0f lgodfjnL, @)%@ sf] lgod !* df P]g, lgodfjnL jf Ohfhtkqdf plNnlvt
zt+adf]lhd gu/]df dGqfnon] cg'dltkq /2 Pj_ oGq jf pks/0f cfkgf] lgoGq0fdf lng;Sg]
Joj:yf 5 . of] jif+ !)) jf6 Ifdtfsf #$( Pkm-Pd-n] /]l8of] oGq [nfO;]G;{ gjLs/0f gu/fO+
k|;f/0f u/]sf 5g\ . dGqfnoaf6 Ohfhtkq gjLs/0f gu/fpg] ;_:yfx?sf] ;DaGwdf 5fglag ug+'kb+5 .
1.7 /fli6\o k|;f/0f lgodfjnL [rf}yf] ;_zf]wg;lxt{, @)%@ sf] lgod !![!{ df sfo+qmd k|;f/0f ug]+
;_:yfn] k|;f/0f z'Ns g]kfn ;/sf/nfO+ a'emfpg'kg]+ Joj:yf 5 . sfo+qmd k|;f/0f ug]+ ;_:yf / /fh:j
a'emfpg af_sL ;_:yfsf] cBfjlws clen]v /fv]sf] 5}g . of] jif+ n]vfk/LIf0f ePsf dWo] s]jn
g]6js+dfkm+t sfo+qmd k|;f/0f ug]+ sf7df8f}_ lhNnfl:yt %)) b]lv % xhf/;Dd nfOg Ifdtf ePsf *
k|;f/0f ;_:yfn] cfo ljj/0f tyf /f]oN6L lx;fa k]; gu/]sf]n] xfn;Dd p7\g'kg+] k|;f/0f z'Ns c;'n
ePsf] b]lvPg .
1.8 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf #@[@{ tyf lgodfjnL, @)%$ sf] lgod @^ adf]lhd b"/;~rf/ ;]jf
;~rfng ug+] JolQmn] cfk"mn] saf]n u/]sf] jf jflif+s s'n cfDbfgLsf] $ k|ltztn] x'g] /sd
/f]oN6Lsf] ?kdf g]kfn ;/sf/nfO+ a'emfpg'kg+] / lgod #! df b"/;~rf/ ;]jf ;~rfng ug+] JolQmn]
lk|mSj]G;L k|of]u ubf+ /]l8of] lk|mSj]G;L gLlt lgwf+/0f ;ldltn] tf]lslbP adf]lhdsf] b:t'/ g]kfn
b"/;~rf/ k|flws/0fdfk+mt g]kfn ;/sf/nfO+ a'emfpg'kg+] Joj:yf 5 . of] jif+ /f]oN6Lafkt ?-# ca+ &*
s/f]8 %$ nfv / lk|mSj]G;L b:t'/afkt ?-! ca+ *& s/f]8 ^^ nfv /fh:j cfh+g u/]sf] 5 . b"/;~rf/
;]jf ;~rfng ug+] lgsfon] a'emfpg'kg+] /f]oN6L / lk|mS]jG;L b:t'/sf] clen]v /fvL k|fKt x'g'kg]+ /fh:j
olsg x'g'kb+5 .
1.9 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf $( df ;"rgf tyf ;~rf/dGqLsf] cWoIftfdf /x]sf] ;ldltn] /]l8of]
lk|mSj]G;L gLlt lgwf+/0f ug]+, lk|mSj]G;L af_8kmf_8 ug]+, /]l8of] lk|mSj]G;Lsf] d"No gLlt to ug]+,
cGt/f+li6\o tyf ax'p2]ZoL ;dGjosf] nflu gLlt to ug]+ Joj:yf 5 . ;ldltn] @)^(.&.( b]lv nfu"
x'g]u/L /]l8of] lk|mSj]G;L ;DaGwL gLlt, @)$( ;d]t hf/L u/]sf] 5 . hf/L gLltcg';f/sf Joj:yfx?sf]
k"0f+ kfngf gePsf] Joxf]/f cf}_NofPsf]df of] jif+;d]t ;'wf/ u/]sf] kfOPg .
1.10 Joj:yflksfY;_;b ;fj+hlgs n]vf ;ldltsf] @)^&.(.@( sf] lg0f+ofg';f/ @ hL- / # hL- nufotsf]
lk|mSj]G;L ljt/0f;DaGwL gLlt, b'?kof]u lgoGq0f;DaGwL cj:yf / /f]oN6L c;'nLnufotsf ljifodf
cWoog ug+ ul7t ;ldltn] lbPsf] k|ltj]bg ;d]tsf] cfwf/df lk|mSj]G;L ;DaGwL ug'+kg]+ Joj:yfx?sf]
;DaGwdf o; jif+ ;d]t k"0f+ kfngf ePsf] 5}g .
1.11 rnlrq ljsf; af]8+sf sd{rf/L tyf kbflwsf/Lsf] ;]jf zt{ ;'ljwf;DaGwL sfg'gL Joj:yf gePsf]
df clws=t txsf] tna eQf k|fKt ug]+ &, ;xfos:t/sf] ;'ljwf k|fKt ug]+ !) / cGo txsf] !@ ;d]t
@( sd+rf/L / kbflwsf/L @ sf] nflu tna eQf / ;'ljwfdf of] jif+ ?-! s/f]8 & nfv vr+ ePsf] 5 .
sd+rf/L egf+ ;DaGwL sfg'gL Joj:yf x'g'kb+5 .
1.12 g]kfn ;/sf/sf] dftxt /x]sf] d'b|0f ljefudf ljleGg lgsfon] 5kfO+;DaGwL sfdsf] e'QmfgL gu/L
afFsL /fv]sf] dWo] of] jif+;Dd ?-(! nfv &$ xhf/ p7\g afFsL 5 .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .
2. nf]s sNof0fsf/L lj1fkg – ljB'lto cfd ;~rf/ dfWodx?nfO{ ljt/0f ul/g] nf]s sNof0fsf/L
lj1fkgsf] dfkb08 lgb{]lzsfdf k|;f/0f ;Dk/LIf0f ;ldltn] nf]s sNof0fsf/L lj1fkgsf] lgdf{0f tyf
k|;f/0fsf] lj:t[t k|ltj]bg cw{jflif{s ?kdf dGqfnodf k]; ug{'kg{] / :yflgo ;dGjo ;ldltsf]
l;kmfl/;sf] cfwf/df lj1fkgsf] /sd e'QmfgL x'g'kg{] Joj:yf 5 . of] jif{ lhNnf ;dGjo ;ldltsf]

242 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
l;kmfl/; a]u/ ljleGg ;+:yfnfO{ ?=@ s/f]8 !# nfv pknAw u/fPsf]df lj1fkg k|;f/0f u/]sf] k'li6
ug{ k|ltj]bg lnPsf] b]lvPg .
3. /fh:jsf] nut – cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !) df nutL tyf x;jnL /fh:j
cfDbfgL u/L bflvnf ug'{kg]{ Joj:yf 5 . /]l8of] ;~rf/ [nfO;]G; lgodfjnL{ @)$(, /fli6\o k|;f/0f
lgodfjnL, @)%@ / b"/;~rf/ lgodfjnL, @)%$ cg';f/ /]l8of]nufot cGo ;~rf/ dfWod /
b"/;~rf/ ;]jfsf] Ohfht ljt/0f / gjLs/0f tyf ;]jf k|bfosaf6 /f]oN6L / lk|mSj]G;L /sd lng]
Joj:yf 5 . Ohfhtkq/nfO;]G;/cg'dltkqsf] cjlw Ps cfly+s jif+sf] x'g] / cg'dltkq axfn /xg]
cjlw e'Qmfg gx'_b} cfufdL cfly+s jif+sf] nflu gjLs/0f u/fpg'kg]{ Joj:yf 5 .
dGqfnon] k|fKt x'g'kg]{ z'Ns Pj+ gjLs/0f b:t'/sf] clen]v tof/ u/L nutL /fh:jdf
b]vfPsf] 5}g . of] jif{ k|fKt /fh:j ?-% ca{ ^* s/f]8 $! nfvnfO{ x;jnL /fh:j pNn]v u/]sf] 5 .
k|fKt x'g'kg]{ /fh:jsf] clen]v Jojl:yt ug'{kb{5 .
4. lk|mSj]G;L gLlt / af_8kmf_8 Y b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf $([!{ adf]lhd /]l8of] lk|mSj]G;L;DaGwL
gLlt lgwf+/0f tyf af_8kmf_8 ug+ ;"rgf tyf ;~rf/dGqLsf] cWoIftfdf u7g ePsf] ;ldltn] /]l8of]
lk|mSj]G;Lsf] lgwf{/0f / afF8kmfF8 u/]sf] 5 . b"/;~rf/ ;]jfsf] lk|mSj]G;Lsf] Joj:yfkg b"/;~rf/
k|flws/0faf6 / cGo ;]jfsf] lk|mSj]G;L;DaGwL sfo{ dGqfnoaf6 x'g] u/]sf] 5 .
;ldltn] @)^(.&.!( df lk|mSj]G;L gLlt, @)^( hf/L u/L Go"gtd / clwstd ?kdf k|of]u
ug+ kfOg] lk|mSj]G;Lsf] ;Ldf lgwf+/0f u/]sf] 5 . gLltdf cfjZostf eGbf j9L cf]u6]sf] lk|mSj]G;L
lkmtf+ lnOg] Joj:yf eP tfklg a9L lk|mSj]G;L cf]u6\g] b"/;~rf/ ;]jf k|bfosaf6 lk|mSj]G;L lkmtf{
glnO{ ;f]sf] d"No lng] u/]sf] 5 . of] jif{ # ;]jf k|bfosn] yk tyf clwstd lk|mSj]G;L k|of]u u/]sf]df
Ps ;]jf k|bfosn] lk|mSj]G;L d"No ?=* s/f]8 $! nfv /fh:j bflvnf u/]sf] 5}g . lk|mSj]G;L gLlt
nfu" x'g'eGbf cufl8 Go"gtdeGbf j9L cf]u6]sf] lk|mSj]G;Lsf] a9L d"No lgwf+/0f ul/g] Joj:yf
ePtfklg a9L lk|mSj]G;L lkmtf{ glnPsf] / a9L d"No;d]t tf]s]sf] 5}g .
5. lk|mSj]G;Lsf] k|lt:kwf+ Y ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] @)^*.(.@^ df # hL- nufotsf lk|mSj]G;L ljt/0f
ubf+ af]n saf]n k|lqmof ckgfpg lgb]+zg lbPsf] 5 . /]l8of] lk|mSj]G;L gLlt, @)^( n] hL-P;-Pd-, ;L-
8L-Pd-P-, jfO+Eof; / cfO+-Pd-6L- k|0ffnLdf cfwfl/t b"/;~rf/ ;]jf ;~rfngsf nflu hL-P;-Pd-
()) / !*)), ;L-8L-Pd-P- *)) / cfO+-Pd-6L- @))) [#hL{ Jof08sf lk|mSj]G;L lgwf+/0f u/]sf] 5 .
;fy} ;L-8L-Pd-P- k|0ffnLcGtu+t k|of]u eO/x]sf] !()) d]ufxh+ Jof08nfO+ hL-P;-Pd- [#hL{ sf] nflu
k|of]u ug]+ u/L qmdzM :yfgfGt/0f ul/g] tyf cGt/f+li6\o cEof; / cg'ejsf cfwf/df plNnlvt
Joj:yfnfO+ sfg'gL ?kdf :yflkt ul/g] Pj_ lk|mSj]G;Lsf] d"No ahf/n] lgwf+/0f ug]+ u/L lnnfd
a9fa9sf] k|lqmof ckgfpg] pNn]v u/]sf] 5 . ;f]cg';f/ lk|mSj]G;L ljt/0fdf k|lt:kwf+ ul/g'kb+5 .
6. 6]lnlehgsf] lk|mSj]G;L – e";txL dfWodaf6 6]lnlehg k|;f/0f ug]+ Ohfht lnPsf] ;_:yfn] s]a'n jf
e"pku|xsf] dfWodaf6 pkef]Qmf ;dIf ;f]em} sfo+qmd ljt/0f ug]+ k|0ffnL [8fO/]S6 6' xf]d{ dfkm+t
sfo+qmd ljt/0f ug+ gkfpg] Joj:yf 5 . dGqfnojf6 e";txL 6]lnlehg k|;f/0fsf] nflu cg'dltkq
lnO+ lk|mSj]G;L 5'6\ofOPsf & ;+:yfn] 8fO/]S6 6' xf]d cg'dlt glnPsf]df To;/L 5'6\ofOPsf] lk|mSj]G;L
lkmtf+ glnPsf] / $ ;+:yfn] b'a} k|sf/sf] nfO;]G; lnO{ sf/f]af/ u/]sf] b]lvPsf] 5 . cg'dltkq lnPsf]
!* dlxgf;Dd k|;f/0f Ohfht glnPdf cg'dltkq :jtM vf/]h x'g] Joj:yf /x] tfklg k|;f/0f Ohfht
glnPsf / Dofb k"/f eO;s]sfx?sf] lk|mSj]G;L /2 u/]sf] kfOPg .
7. Pkm- Pd- ;]jfsf] lk|mSj]G;L – ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfnojf6 Pkm=Pd- /]l8of] k|;f/0fsf] nflu
lk|mSj]G;L ljt/0f x'+b} cfPsf] 5 . Pkm-Pd- /]l8of] k|;f/0f ug]+ ;_:yfn] cg'dlt k|fKt u/]kl5 !* dlxgf
leq k|;f/0f Ohfht lnO+ ;Sg'kg]+ Joj:yf /x]sf], cg'dltkq Ohfhtkqsf] cjlw ! jif+sf] x'g], ;f]
cjlw k"/f gx'_b} cfufdL jif+sf] nflu gjLs/0f u/fpg'kg]+ Joj:yf 5 . Pkm-Pd- :6]zgsf] nflu cg'dlt
k|fKt u/]kl5 /]l8of] oGqsf] nflu 5't} :jLs=lt lng'kg]+ / pQm b'a} Ohfht kl5Nnf] jif+sf] ^ dlxgf;Dd
243 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
gjLs/0f gu/fPdf :jtM /2 x'g] Joj:yf 5 . n]vfk/LIf0fdf k|fKt ljj/0fcg';f/ Pkm-Pd-tkm+ &^$
nfO;]G; hf/L ePsf]df @)&!.&@ sf] cjlwsf] nflu $^$ n] dfq gjLs/0f u/fPsf] / #* Pkm-Pd-
sf] nfO+;]G; vf/]h u/]sf]df tL Pkm-Pd-nfO+ lbOPsf] lk|mSj]G;L lkmtf+ lnO+ nut stf u/]sf] b]lvPg .
8. b"/;~rf/ /f]oN6L Y b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf #@ df cg'dlt k|fKt ;+:yfn] g]kfn ;/sf/nfO+
/f]oN6L a'emfpg'kg]+ Joj:yf 5 . b"/;~rf/ ;]jf k|bfosx?nfO+ ;]jf ;~rfngsf] cg'dlt, gjLs/0f,
laqmL, x:tfGt/0fnufotsf sfo+ g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0faf6 ub}+ cfO/x]sf]df g]kfn ;/sf/nfO+
a'emfpg'kg]+ /f]oN6L cfly+s jif+ ;dfKt ePsf] # dlxgfleq a'emfpg'kg]+ zt+ ePklg kfngf ePsf] 5}g .
df]afOn / cGo ;]jf k|bfosn] a'emfpg'kg]+ /f]oN6L ga'emfPsf]df k|flws/0fn] c;'nL u/]sf] kfOPg .
8.1 P]gsf] bkmf #@-#_ df /f]oN6L a'emfpg] tl/sf / ;do k|flws/0fn] tf]s]adf]lhd x'g] Joj:yf 5 .
k|flws/0fn] /f]oN6L a'emfpg] ;dofjlw lgwf{/0f gu/]sf] / l9nf bflvnf u/]df yk b:t'/ jf hl/afgfsf]
Joj:yf gu/]sf]n] ;]jf k|bfosn] cfˆgf] ljlQo ljj/0fdf vr{ hgfO{ ;s]sf] /f]oN6L;d]t bflvnf
gu/]sf] b]lvof] . of] jif{ ^ dWo] % ;]]jf k|bfossf] ljlQo ljj/0fdf vr{ hgfO{ ;s]sf] /f]oN6L ?=$ cj{
^ s/f]8 %@ nfv bfloTj lx;fadf /fv]sf] 5 . df]afOn ;]jf k|bfosdWo] @ ;]jf k|bfosn] @)&!.&@
eGbf cl3sf] /f]oN6L ?=$ s/f]8 $& nfv @)&@ kmfu'g;Dd /fh:j bflvnf u/]sf] b]lvPg . /f]oN6L
/sd k|To]s jif{ a'emfpg'kg]{df df]afOn ;]jf k|bfosx?n] of] jif{ @)&!.&@ eGbf cl3sf jif{x?sf]
/f]oN6L dfq a'emfPsf 5g\ .
8.2 dlGqkl/ifb\sf] @)^(.^.!$ sf] lg0f{ofg';f/ Ps ;]jf k|bfosn] a'emfpg afFsL /f]oN6L ?=! ca{ ^# s/f]8
#% nfvnfO{ cf7 ls:tfdf ljefhg u/L k|To]s ls:tf cfly{s jif{ ;dfKt x'g' cufj} a'emfpg'kg]{ u/L
?=@) s/f]8 $@ nfvsf] ls:tf tf]s]sf]df of] jif{ t];|f] ls:tfafktsf] /sd @)&@.%.@* df dfq
a'emfPsf] 5 . cg'dltkq gjLs/0f ubf{s} jvt a'emfpg'kg]{ /sd dlGqkl/ifb\n] ls:tfaGbL ;'ljwf lbg]
/ ;]jf k|bfosn] zt{cg';f/ ga'emfpg] sfo{df lgoGq0f x'g'kb{5 .
9. 36L /f]oN6L – b"/;~rf/ lgodfjnL, @)%# sf] lgod @^ n] /f]oN6L a'emfpg] u/L cg'dltkq k|fKt
JolQmn] jflif{s s'n cfDbfgLsf] rf/ k|ltztn] x'g] /sd k|To]s jif{ /f]oN6Lsf] ?kdf g]kfn ;/sf/nfO{
a'emfpg'kg]{ pNn]v 5 . s'n cfDbfgLdf cg'dltkq k|fKt JolQmn] u|fxs;+u lnPsf] w/f}6L, ;]jfs/,
d"No clej[l4 s/nufot cGo ck|ToIfs/ tyf b"/;~rf/;DaGwL pks/0f laqmL ubf{ k|fKt x'g] /sd
afx]s b"/;~rf/ ;]jf k|bfg u/]afkt cg'dlt k|fKt JolQmn] k|fKt u/]sf] /sdnfO{ hgfpg] Joj:yf 5 .
o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
9.1 g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0faf6 k|fKt ljj/0fdf cGo ;]jftkm{ $% ;]jf k|bfosn] /f]oN6L a'emfpg'kg]{
pNn]v ePsf]df ! df]afOn ;]jf k|bfos / !# cGo ;]jf k|bfosn] cfo Joo ljj/0f g} ga'emfPsf /
# ;]jf k|bfossf] laqmL sf/f]af/ gePsf] pNn]v 5 . n]vfk/LIf0fsf] qmddf Ps k|f=ln=n] k]; u/]sf]
ljQLo ljj/0fdf /f]oN6Lafkt @)&!.&@ df ?=@$ nfv vr{ hgfPsf]df @)&@.&# sf] kmfu'g;Dd ?=!(
nfvdfq /fh:j bflvnf u/]sf] 5 . pQm /sd bflvnf x'g'kg]{ b]lvG5 .
9.2 b"/;~rf/ lgodfjnL, @)%$ sf] lgod !% df cg'dlt k|fKt JolQmn] b"/;~rf/ ;]jf ;~rfng u/]
gu/]sf] ;DaGwdf k|flws/0fn] hfFra'em ug'{kg]{ Joj:yf 5 . cfo—Joo ljj/0f k]; gu/]sf] / laqmL g}
gb]vfPsf] ;DaGwdf k|flws/0faf6 5fglag u/]sf] b]lvPg .
P]gsf] p2]Zo sfof{Gjog ug{ g]kfn ;/sf/n] cfjZos lgod agfpg ;Sg] Joj:yf /x]sf]n]
/f]oN6L /sd ;DalGwt jif{d} bflvnf ug]{ / l9nf bflvnf u/]df yk b:t'/ c;'n ug'{kg]{ Joj:yf
ldnfpg'kb{5 .
10. yk b:t'/ – lk|mSj]G;L gLlt lgwf{/0f / afF8kmfF8 tyf d"No gLlt, @)^( n] dfOqmf]j]e / Go"gtd
lkmSj]G;L b:t'/ k|To]s jif{ cfly{s jif{ ;dfKt ePsf] ldltn] ^ dlxgfleq tyf yk lk|mSj]G;L /
clwstd lk|mSj]G;L Pj+ eL :of6sf] nflu cfly{s jif{ z'[? ePsf] # dlxgfleq e'Qmfg ug'{kg]{ / ;f]

244 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
cjlwdf e'QmfgL gu/]df e'QmfgL afFsL d"Nodf k|To]s dlxgf b'O{ k|ltztn] yk b:t'/ nfUg] Joj:yf 5 .
yk b:t'/ nfu]sf] ^ dlxgfleq /sd ga'emfPdf cg'dlt /2 u/L ;/sf/L afFsL ;/x c;'n ug]{ Joj:yf
5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
10.1 of] jif{ % ;]jf k|bfosn] lk|mSj]G;L b:t'/ @)&! cflZjg d;fGtdf a'emfpg'kg]{df @)&!.(.#) b]lv
@)&@.#.^ ;Dd a'emfPsfn] yk b:t'/ ?=% s/f]8 # nfv c;'n ug'{kb{5 .
10.2 Ps ;]jf k|bfosn] @)&!.&@ sf] ljQLo ljj/0fdf vr{ hgfO;s]sf] ?=!% s/f]8 @% nfv dWo] @)&@
kmfu'g;Dd ?=@ s/f]8 &( nfvdfq bflvnf u/]sf] 5 . afFsL ?=!@ s/f]8 $^ nfv / nfUg] yk b:t'[/
;lxt c;'n ug'{kb{5 .
10.3 g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0faf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ Ps 6]lnsd k|f=ln=n] @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@
sf] lnld6]8 df]laln6Lsf] lk|mSj]G;L b:t'/ ?=( s/f]8 $^ nfv / @)^&.^*, @)^*.^( / @)^(.&) sf]
le:of6÷cy{:6]zgsf] ?=% s/f]8 ! nfv;d]t ?=!$ s/f]8 $& nfv /fh:j bflvnf ug{ afFsL b]vfPsf] 5 .
pQm k|f=ln=n] lnld6]8 df]laln6Ltkm{sf] ?=! s/f]8 % nfv @)&!.!@.#) df a'emfPsf] / afFsL ?=!# s/f]8
$@ nfvsf] nflu cWoIfsf] @)&@.@.!( sf] lg0f{oaf6 @)&@ cfiff9;Dd Dofb yk u/L a'emfpg kqfrf/
u/]sf] b]lvG5 . sfg'gtM tf]lsPsf] Dofbleq lk|mSj]G;L b:t'/ ga'emfPdf cg'dlt vf/]h u/L ;/sf/L afFsL
;/x c;'n ug'{kg]{df Dofb yk u/]sf] 5 . pQm /sd /fh:j bflvnf x'g'kb{5 .
11. s'n cfDbfgLsf] sfg'gL Joj:yf — /fli6«o k|;f/0f lgodfjnL, @)%@ df /]l8of], 6]lnlehg / cGo
sfo{qmd k|;f/0f jf ljt/0f ug]{ ;+:yfn] s'n cfDbfgLsf] b'O{ k|ltztn] x'g cfpg] k|;f/0f z'Ns
a'emfpg'kg]{ Joj:yf u/L æs'n cfDbfgLÆ eGgfn] C0f jf ;fk6L lnPsf] jf z]o/afktsf] /sdafx]s
k|;f/0f ;+:yfnfO{ k|fKt h'g;'s} cfonfO{ hgfpg] pNn]v 5 . b"/;~rf/ lgodfjnL, @)%# sf] lgod @^
df b"/;~rf/ ;]jfsf] cg'dlt k|fKt JolQmn] s'n cfDbfgLsf] rf/ k|ltztn] x'g] /sd /f]oN6Lsf] ?kdf
a'emfpg'kg]{ Joj:yf u/L æs'n cfDbfgLÆ eGgfn] u|fxs;Fu lnPsf] w/f}6L ;]jf s/, d"No clej[l4 s/
nufot cGo ck|ToIf s/ tyf pks/0f laqmLaf6 k|fKt x'g] /sdafx]s b"/;~rf/ ;]jf k|bfg u/]afkt
k|fKt /sdnfO{ hgfpg] pNn]v 5 . lk|mSj]G;Lsf] k|of]u u/L sf/f]af/ ug]{ / cfo cfh{g ug]{ ;+:yfsf]
s'n cfDbfgL;DaGwL JofVofdf km/s k/]sf] sf/0f b"/;~rf/ ;]jf k|bfosaf6 k|fKt x'g] /fh:jdf c;/
k/]sf] 5 .
x'nfs ;]jf ljefu
12. 6]ln;]G6/ Y t]x|f}_ of]hgfn] x'nfsdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO+ lj:tf/ ug+ $)! 6]ln;]G6/ ;~rfngdf
NofPsf] 5 . 6]ln;]G6/ :yfkgf ;DalGw sfo+ljlw lgb]+lzsfn] 6]ln;]G6/x?sf] ;]jf k|efjsf/L agfO+
k|fKt x'g] z'Nssf] cfwf/df s]Gb|nfO+ qmdzM cfTdlge+/ agfp_b} n}hfg] gLlt to u/]sf] 5 .
b]zel/sf 6]ln;]G6/df sd+rf/Lsf] tna eQfafkt jflif+s ?-% s/f]8 @! nfv, d]l;g/L
cf}hf/ dd+t ;Def/afkt jflif+s ?-%& nfv / 3/ ef8f, sfof+no dfn;fdfg vl/b sfo+df yk /sd
vr+ x'_b} cfPsf] 5 . of] jif+ !* lhNnfdf gd'gf k/LIf0f ubf+ % 6]ln;]G6/ aGb /x]sf / ^ ;]G6/sf
pks/0fx? ;~rfngdf g/x]sf] b]lvPsf] 5 . 6]ln;]G6/ *( sf] cfo ?-$ nfvdfq ePsf]n]
p2]Zoadf]lhd sfo+ / ;]jf k|fKt x'g ;s]sf] 5|}g .
13. x'nfs l6s6 df}Hbft Y x'nfs l6s6 5kfO+ sfo+ cGt/f+li6\o af]nkqsf] dfWodaf6 x'g] u/]sf] 5 .
ljefun] :jLs=t u/]sf] l6s6sf] 9f_rf / 5kfO+ ;_Vof olsg u/L ;DalGwt cfk"t+snfO+ 5kfO+ sfo+sf]
cfb]z lbg] u/L vl/b ;Demf}tf ePsf] 5 . ljefun] cfjZostfsf] lgwf+/0f u/L 5kfO+ sfo+sf] cfb]z
lbg] u/]sf] b]lvPg .
ut jif+;Dd ljleGg @% k|sf/sf b/sf $ s/f]8 ($ nfv $% xhf/ %%) yfg l6s6
df}Hbft /x]sf]df of] jif+ !% k|sf/sf b/sf $ s/f]8 %# nfv $# xhf/ @)) yfg l6s6 vl/b u/]sf]
dWo] ! s/f]8 (% nfv (% xhf/ (* yfg l6s6dfq laqmL eO+ jiff+Gt;Dd ?-! ca+ & s/f]8 !&
245 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
nfv &) xhf/ d"Nosf & s/f]8 %! nfv (# xhf/ ^%@ yfg l6s6 df}Hbft /x]sf] b]lvof] . o; jif+
?-^).Y b/sf] % nfv yfg l6s6 ?-# s/f]8df 5kfO+ u/L NofPsf] dWo] $ xhf/ yfgdfq laqmL eO+
?-@ s/f]8 (& nfv ^) xhf/sf] l6s6 df}Hbftd} /x]sf] 5 .
/fli6\o ;"rgf cfof]u
14. ;xfotf ;Demf}tf Y cfly+s sfo+ljlw lgofjnL, @)^$ sf] lgod @& df sfof+non] k|fKt ug]+ j}b]lzs
;xfotfnfO+ jflif+s sfo+qmd tyf ah]6df ;dfj]z ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfof]un] ah]6df ;dfj]z gu/L
of] jif+ ?-! s/f]8 @& nfv vr+ u/]sf] 5 . cfof]u / bfqL lgsfoaLr ePsf] ;Demf}tf cg'?k k|fKt ?-#
s/f]8 @% nfvdWo] ?-! s/f]8 (* nfvsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
;f;]s ;"rgf /fhdfu+ cfof]hgf
15. lg0f+o sfo+Gjog Y ;"rgf /fhdfu+ lgdf+0f ug]+ lgdf+0f Joj;foLn] yk ePsf] ;dodf ;d]t sfo+ k"/f
gu/]sf]n] k/fdz+bftf;d]tsf] l;kmfl/;df clk|n #), @)!% kZrft\ k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ lng] u/L
Dofb yk u/]sf] 5 . ;f] lg0f+ofg';f/ k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ ?-@ s/f]8 c;'n gu/L of] jif+ ?-@ s/f]8
&^ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . pQm cjlwdf e"sDk uPsf]n] k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ c;'n gul/Psf]
cfof]hgfn] hfgsf/L lbPsf] 5 . e"sDk hfg'eGbf cufl8 lgdf+0f Joj;foLn] u/]sf] sfo+ k|ult
;Gtf]ifhgs geO+ nufPsf] k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ c;'n ug'+kb+5 .
16. e]l/P;g cfb]z Y ;fj+hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!* n] ;Demf}tf d"Nosf] kGw|
k|ltzteGbf a9Lsf] e]l/P;g cfb]z hf/L ug'+kg]+ ePdf ;DalGwt ;lrjsf] cWoIftfdf ul7t ;ldltsf]
l;kmfl/;df dlGqkl/ifb\df k|:tfj k]; ug'+kg]+ Joj:yf 5 . cfof]hgfdf lgo'Qm k/fdz+bftf / lgdf0f+
Joj;foLsf] sfddf vl/b ;Demf}tf d"Nosf] qmdzM !)) / @^-(% k|ltzt yk sfo+b]z lbO+ ?-&
s/f]8 @* nfvsf] e]l/P;g u/]sf]df dlGqkl/ifb\af6 :jLs=t gu/fpg' lgod;Ddt b]lvPg .
17. k/fdz+bftfsf] e'QmfgL Y cfof]hgfdf lgo'Qm k/fdz+bftf;_u ePsf] vl/b ;Demf}tfdf k/fdz+bftfnfO+
lbOg] cfp6 ckm ks]6 PS:k]G;]h tyf cGo zf]wegf+ of]Uo vr+ af:tljs vr+sf] cfwf/df n]vfsg
ug]+ Joj:yf 5 . k/fdz+bftf, cfof]hgf tyf bft= kIfsf k|ltlglw;d]tsf] a}7saf6 k/fdz+bftfn] xjfO+
l6s6 clgjfo+ ?kdf k]; ug'+kg]+ / cGo vr+sf] lan e/kfO+ glng] lg0f+o u/]sf] 5 . of] jif+ ljb]zL
k/fdz+bftfn] g]kfndf sfd ug+ cfp_bf / kms+_bfsf] xjfO+ l6s6 k]; u/]sf] b]lv_b}g . pQm cjlwsf]
kfl/>lds, b}lgseQf tyf cGo zf]wegf+ of]Uo vr+afkt ?-&& nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . vr+sf] lan
e/kfO+ k|df0fx? ;_nUg gu/L e'QmfgL dfu ug]+ / lbg] b'j} kIfnfO+ lhDd]jf/ agfO+ vr+sf] jf:tljstf
;DaGwdf 5fglag ug'+kb+5 .
;fs+ ljsf; sf]if
blIf0f Pl;ofnL ;xof]u ;_u7gcGt+utsf] l/lrF b cgl/r of]hgfaf6 ljleGg lhNnfsf % :yfgdf
ejg;lxt *! ;fd'bflos ;"rgf s]Gb| :yfkgf u/L ;~rfng ug+ dGqfno / ;fs+ ljsf; sf]ifaLr * cS6f]a/
@)!@ df ?-!# s/f]8 (@ nfvsf] ;Demf}tf ePsf]df of] jif+;Dd ?-!) s/f]8 !# nfv vr+ ePsf] 5 .
;Demf}tfsf] cjlw #! dfr+ @)!# ;Dd /x]sf]df of] jif+;Dd sfo+ ;DkGg ePsf] 5}g .
18. ;"rgf s]Gb| Y ;fj+hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf $^ df hgr]tgf;DaGwL tflndnufotsf sfo+
u/fp_bf l56f] 5l/tf] / ldtJooL x'g] ePdf ;fj+hlgs lgsfon] u}/;/sf/L ;_:yfaf6 u/fpg ;Sg]
Joj:yf 5 . dGqfnon] ;fd'bflos ;"rgf s]Gb|x? lgdf+0f / ;~rfng ug+ x'Dnf, /fd]5fk, c5fd,
vf]6fF / :ofFhf lhNnfdf ejg;lxt / cGo lhNnfdf ejgafx]s d]l;g/L cf}hf/ pknAw u/fpg
art tyf C0f ;xsf/L ;_:yf @* ;_u ejg lgdf+0f sfo+df ?-@% nfvsf b/n] ?-! s/f]8 @% nfv /
*! s]Gb|df d]l;g/L cf}hf/ h8fg ug+ Ps cfk"t+s;_u ?-( s/f]8 ^% nfvsf] ;Demf}tf u/L ?-!)

246 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
s/f]8 () nfv vr+ u/]sf] 5 . /fHosf] ;|f]t ;fwg pkof]u u/L lgdf+0f ul/Psf ;_/rgfx? gfkmfd"ns
;_:yfnfO+ x:tfGt/0f ug+ ldNg] b]lvPg .
s]Gb|Lo wgfb]z sfof+no
19. ljQLo ljj/0f Y s]Gb|Lo wgfb]z sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ lhNnf tyf Onfsf x'nfs
sfof+nox?af6 ;~rflnt x'nfs art a}ssf] ut jif+sf] lhDd]jf/L, of] jif+ cflh+t aofh / lgIf]k
;sng;d]t ?-$ ca+ %! s/f]8 %) nfv hDdf ePsf]df ?-@ ca+ ^* s/f]8 ## nfv lkmtf+ eO+
jiff+Gtdf ?-! ca+ *# s/f]8 !& nfv af_sL /x]sf] 5 . a}ssf] s'n k'_hL ?-@ ca+ $ nfvdWo] ?-$*
s/f]8 ^& nfv nufgL ePsf] 5 . of] jif+;Dd u|fxs ;_Vof ^% xhf/ ()* /x]sf] o; a}ssf] sf/f]af/
sDKo'6/fOH8 gu/]sf], g]kfn n]vfdfgn] tf]s]cg';f/ ljQLo ljj/0f tof/ gu/]sf], nufgL sf/f]af/
lj:tf/ ug+ g;s]sf] cj:yf 5 . sf/f]af/df cfPsf] j=l4cg';f/ cfw'lgs a}lsu k4ltnfO+ cjnDag
u/L ;d;fdlos ;'wf/ ug+' cfjZos b]lvPsf] 5 .
20. aofh bfloTj j=l4 Y art a}ssf] /sddf jflif+s % k|ltzt / h]i7 gful/snfO+ ^ k|ltztsf b/n]
aofh k|bfg ug]+ / art vftfdf ?-!) nfv;Dd /fVg kfpg] Joj:yf 5 . of] jif+ jrt /sddf ?-*
s/f]8 !) nfv aofh e'QmfgL ePsf]df !# sfof+nodf ;~rflnt art a}sn] ?-@ s/f]8 @% nfv
3f6f /x]sf] ljj/0f lbPsf 5g\ . of] jif+;Dd a}ssf] d'gfkmf ?-!% s/f]8 (* nfv /x]sf] 5 . a}sdf
art /x]sf] /sd cGo jl0fHo a}ssf] sn l8kf]lh6 / d'2tL tyf art vftfx?df /fvL aofh cfh+g
ug]+ u/]sf] b]lvG5 . jfl0fHo a}sx?n] art a}ssf] /sddf lbg] aofheGbf art a}sn] artstf+nfO+
lbg] aofh b/ pRr /x]sf] sf/0f cfufdL lbgdf aofh bfloTj j=l4 eO+ ;l~rt d'gfkmfaf6} /sd 36\g]
cj:yf b]lvPsf]n] art a}s ;~rfng / aofh e'QmfgL tyf nufgLsf cGo If]qx?sf] vf]hL x'g'kg]+
b]lvPsf] 5 .
21. gub df}Hbft Y x'nfs art a}s ;~rfng sfo+ljlw lgb]+lzsf, @)^^ sf] lgod #( df art a}sdf
/xg] gub df}Hbft cl3Nnf] dlxgfdf ;a}eGbf a9L sf/f]af/ ePsf] lbgsf] /sdeGbf a9L gx'g] Joj:yf
5 . of] jif+ gd'gf k/LIf0f ubf+ & sfof+nosf art a}sx?n] ?-* nfvb]lv ?-! s/f]8 @$ nfv;Dd
a9L gub df}Hbft /fv]sf] kfOof] . lhNnf x'nfs sfof+no, aemfFn] ;a}eGbf a9L gub df}Hbft /fv]sf]
b]lvPsf] 5 . a9L gub df}Hbft /fVgfn] a}saf6 k|fKt x'g] aofh cfDbfgL 36\g uO+ gfkmfnfO+ c;/ kfg]+
x'_bf tT;DaGwdf cg'udg x'g'kb+5 .
22. n]vfk/LIf0f Y dxf]Q/L, pbok'/, hfh/sf]6 / uf]Zj/f x'nfs sfof+nosf] art a}stk+msf] sf/f]af/sf]
;|]:tf cBfjlws / cfGtl/s n]vfk/LIf0f ;DkGg eO+ g;s]sf] sf/0f clGtd n]vfk/LIf0f x'g ;s]sf]
5}g .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof+notk+m ^& lgsfodf ?-%$ s/f]8 $* nfv &# xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknaw u/fPkl5 # lgsfon] ?-!@ nfv &^ xhf/ km5\of}+6 u/]sf]n] ?-%$ s/f]8 #% nfv
(& xhf/ af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-* s/f]8 ** nfv &$ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL
lj:t=t ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 ;_ul7t ;_:yf tyf cGo ;_:yf ^@ tkm+ ?-$ s/f]8 @ nfv (! xhf/ a]?h" b]lvPsf]df km5\of}6
gu/]sf]n] af_sL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?-! nfv *$ xhf/ k]ZsL af_sL /x]sf] 5 . o;;DaGwL lj:t=t
ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

247 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


:jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno
dGqfno / dftxtsf ;d]t !*& sfof+nosf] ljlgof]hg ?-@# ca+ @^ s/f]8 (% nfv, /fh:j ?-!$
s/f]8 $) nfv, w/f}6L ?-@^ s/f]8 (( nfv;d]t ?-@# ca+ ^* s/f]8 #$ nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg
ePsf] 5 . pQm /sddf /fli6\o of]hgf cfof]u ;lrjfnosf] ?-% s/f]8 @^ nfv;d]t ;dfj]z 5 .
;ldlt tyf cGo ;_:yf !## sf] ?-@$ ca+ @ s/f]8 (# nfvsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf] 5 .
;f] sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
1. cg'udg Y ljutsf k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fdf of] jif+ klg ;'wf/ ePsf] kfOPg .
o;;DaGwL s]xL pbfx/0f b]xfocg';f/ 5g\M
1.1 dGqfnocGt+ut @)@*.@( b]lv @)&).&! ;Ddsf] ljlgof]hg @*#, /fh:j ^) / w/f}6L $(( ;d]t
*$@ OsfO+sf] ?-! ca+ ^^ s/f]8 $@ nfv n]vfk/LIf0f aSof}tf /x]sf]df of] jif+ @ sfof+nosf] ?-%(
s/f]8 ^ nfvsf] n]vfk/LIf0f ePsf] / of] jif+ Ps sfof+non] ?-!) s/f]8 ^! nfvsf] n]vfk/LIf0f
gu/fPsf] ;d]t ?-! ca+ !& s/f]8 (& nfv aSof}tf /x]sf] 5 .
1.2 of] jif{ klg dGqfno / dftxtsf & c:ktfn;lxt @& sfof+non] vl/b of]hgf tof/ gu/L ?-$@
s/f]8 && nfv / af]nkq dfu gu/L & c:ktfn;lxt $) sfof{non] ?=!( s/f]8 !* nfvsf] cf}iflw,
sfof{no ;fdfg / cGo pks/0f ;f]em} vl/b u/]sf 5g\ .
1.3 of] jif+ klg @) sfof+non] tnaL k|ltj]bg kfl/t gu/fO+ ?-&( s/f]8 ** nfv tna vr+ n]v]sf 5g\ .
1.4 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf *& cg';f/ s/of]Uo cfosf] e'QmfgLdf ( c:ktfn;lxt #^ sfof+non]
?-@ s/f]8 ( nfv clu|d s/ stL u/]sf 5}gg\ . o;} u/L clu|d s/ stL u/]sf c:ktfn;lxt ^
sfof+non] ?-*) nfv bflvnf u/]sf 5}gg\ .
1.5 :jf:Yo aLdf sfo{qmd ;~rfng u/L gful/snfO{ :jf:Yo ;]jf k'¥ofpg] p2]Zon] ut jif{ sfof{no
:yfkgf u/L ?=%% nfv / of] jif{ ?=*% s/f]8 ah]6dWo] tYofs ;Íngsf] sfo{ u/L ?=&@ nfv vr{
u/]sf] 5 . cGo sfo{ x'g ;s]sf] 5}g .
1.6 ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! df ;Demf}tf cg';f/sf] cf}iflw ;dodf cfk"lt{
gu/]df k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n ug{'kg{] Joj:yf eP klg :jf:Yo ;]jf ljefun] l9nf cfk"lt{ ePsf]
cf}iflwdf k|ltxKtf )=% k|ltztsf b/n] k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ nfUg] u/L ;Demf}tf u/]sf]df of] jif{ klg #
7]Ssfdf ?=@# nfv k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n u/]sf] 5}g .
1.7 :jf:Yo ;]jf ljefun] ax'jifL{o 7]SsfcGt{ut # jif{sf nflu !^ cfk"t{s;_u ?=! ca{ !& s/f]8 &#
nfvsf] cf}iflw cfk"lt{ ug{ @)^&.^* df u/]sf] 7]SsfdWo] ut jif{;Dd ?=!& s/f]8 ^^ nfvsf] cf}iflw
cfk"lt{ ug{ af_sL /x]sf]df of] jif{;Dd klg ?=!) s/f]8 %& nfvsf] cf}iflw k|fKt ePsf] 5}g .
1.8 kf6g :jf:Yo lj1fg k|lti7fg P]g, @)^$ sf] bkmf @*-#_ cg';f/ k|lti7fgn] ljb]zL JolQm/;+:yfaf6
s'g} /sd k|fKt ug'{ cl3 g]kfn ;/sf/sf] :jLs[lt lng'kg]{df of] jif{ klg :jLs[lt a]u/ e"sDkkLl8tsf
nflu k|fKt ?=& s/f]8 !* nfv;d]t ?=* s/f]8 $ nfv cfo n]vfsg u/]sf] 5 .
1.9 aL=kL= sf]O/{ fnf :jf:Yo lj1fg k|lti7fgn] Ps cf}iflw pBf]udf @)%*.%( b]lv xfn;Dd u/]sf] nufgL
?=% s/f]8 ## nfvsf] s'g} k|ltkmn k|fKt u/]sf] 5}g .
ljutsf Joxf]/f k'g/fj=lQ gx'g] Joj:yf ug'+kb+5 .

248 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
;/sf/L sfof{no
2. cfly{s ljj/0f – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf %-#_ cg';f/ ldq/fi6\ tyf cGt/f{li6\o
;+:yfaf6 k|fKt cg'bfgnfO{ ah]6df ;dfj]z ug{'kb{5 . :jf:Yo ;]jf ljefun] o'lg;]kmaf6 j:t'ut
;xfotf :j?k k|fKt ?=!^ ca{ @& s/f]8 %* nfv / ljZj vfB sfo{qmd, o"=P;=P=cfO{=8L, ;]e b
lrN8«]g, Knfg OG6/g]zgnnufotaf6 ;Lw} e'QmfgL ePsf] ?=^) s/f]8 ( nfv, /fi6«;+3Lo hg;+Vof
sf]ifaf6 l8kf]k|f]e]/f ;'O{ vl/bsf nflu k|fKt ?=!$ s/f]8 *@ nfv;d]t ?=!& ca{ @ s/f]8 $( nfv
ah]6 tyf cfly{s ljj/0fdf ;dfj]z u/]sf] 5}g . pQm l:yltdf dGqfnon] k]; u/]sf] s]Gb|Lo cfly{s
ljj/0fn] oyfy{ l:yltsf] lrq0f ub{}g . bftfaf6 k|fKt ;xfotfnfO{ ah]6df ;dfj]z u/]/ n]vfk/LIf0fsf]
Joj:yf ldnfpg'kb{5 .
3. n]vfk/LIf0f – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !^ -@_ df k|To]s sfof{non] cfo–Joosf]] n]vf /
cfly{s ljj/0f k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]{ Joj:yf 5 . /fli6«o Ifo/f]u s]Gb|sf] ljleGg !)
sfo{qmddf ePsf] vr{ ?=$ s/f]8 (# nfv, aL=kL=sf]O/fnf :jf:Yo lj1fg k|lti7fgsf] !$ 7]Ssf
sf/f]af/sf] vr{ ?=% s/f]8 $* nfv tyf lhNnf :jf:Yo sfof{no, lrtjgn] lhNnfsf :jf:Yo tyf
pk:jf:Yo rf}sLsf] tna eQf, d;nGbnufot pQm ;+:yfsf] vftfdf k7fPsf] ?=! s/f]8 #& nfvsf]
;|]:tf k]; gePsf]n] n]vfk/LIf0f x'g ;s]g .
4. d]l8sn cl86 Y dGqfnon] la/fdLsf] u'0f:t/o'Qm pkrf/ ;]jf, pks/0f Joj:yfkg, cg'udg tyf
d"Nofsgsf nflu ljZj :jf:yo ;_u7gn] lgwf+/0f u/]sf] dfkb08cg';f/ c:ktfnsf] ;]jfsf] :t/,
z}lIfs lqmofsnfksf] d"Nofsg, sd+rf/Lsf] sfo+ ;Dkfbg:t/, la/fdLsf] clen]v tyf pkrf/ k|lqmof,
kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg, ;]jf z'Ns, vfgf tyf kf]if0fnufotdf /fli6\o ;"rs agfO+ d]l8sn
cl86;d]tsf] Joj:yf ug'+kb+5 . c:ktfnn] k|bfg ug]+ ;]jf :t/Lo / k|efjsf/L agfpg ljZj :jf:yo
;_u7gn] lgwf+/0f u/]sf] dfkb08cg';f/sf] d]l8sn cl86 u/fpgsf nflu cfjZos Joj:yf ug'+kg]+
Joxf]/f ut jif+ cf}_NofOPsf]df ;'wf/ ePsf] 5}g . d]l8sn cl86 ug]+ Joj:yf ldnfO+ To;sf] lgoldt
cg'udg ug]+ Joj:yf ug'+kb+5 .
5. d]l8sn cfrf/;_lxtf – g]kfn d]l8sn sfpG;Ln P]g, @)@) cg';f/ btf{ ePsf :jf:Yo lrlsT;sn]
3f]if0ffkqdf k|ltj4tf hgfPcg'?k :jf:Yo ;DaGwL cfrf/;+lxtfsf] kfngf ug'{kb{5 . dfgjLo
;+j]bgzLntfsf] kIfdf d]l8sn cfrf/;+lxtfsf] ;fdfGo l;4fGt / k]zfk|ltsf] pQ/bfloTj, :jf:Yo
;Nnfxdf Wofg lbg'kg]{ kIf, k]zfut Jojxf/nufotsf ljifodf :j3f]if0ff u/L k]zfut sfo{nfO{
dof{lbt Pj+ :t/Lo agfpg btf{ ePsf d]l8sn lrlsT;sn] k]zfk|ltsf] hjfkmb]lxtfnfO{ ;'lglZrt
ug'{kb{5 . cfrf/;+lxtfsf] kfngfdf dGqfnoaf6 cg'udgsf] Joj:yf;d]t x'g'kb{5 .
6. cg'bfg ljt/0f – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $! df dGqfnoaf6 ;zt{ cg'bfg
lbOPsf] ;+:yfaf6 k|ult ljj/0f lnO{ tf]lsPsf] sfo{ eP/gePsf] ;DaGwdf cg'udg tyf d"NofÍg
ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ut jif{ ^^ ;+:yfnfO{ ?=%# s/f]8 # nfv cg'bfg ljt/0f u/]sf]df of] jif{ %^
;+:yfnfO{ ?=*# s/f]8 @^ nfv ljt/0f u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/
5g\M
6.1 cg'bfg lbFbf ;f]sf] cfwf/ / dfkb08 agfO{ :jLs[t sfo{qmdaf6 dfq cg'bfg vr{ n]Vg'kg]{df lgb]{lzsf,
dfkb08 / cfwf/;d]t gagfO{ k6s] lg0f{o u/L ljleGg ;+:yfnfO{ cg'bfg lbPsf] 5 . of] jif{ gfkmf
cfh{g ug]{ p2]Zo /fv]sf $ ;xsf/L ;+:yfåf/f ;~rflnt :jf:Yo ;+:yfnfO{ ?=( s/f]8 #) nfv / @
lnld6]8 sDkgLnfO{ ?=$ s/f]8 cg'bfg lbPsf] b]lvof] . ljtl/t cg'bfg /sdsf] kl/rfng;DaGwL
ljj/0f, n]vfk/LIf0f k|ltj]bg / cg'udg sfo{sf] clen]v tof/ gu/]sf], cg'bfg ljt/0f ubf{ sfg'g
cg';f/ k|of]u gePdf kl5 sf/afxL ug]{ u/L vr{ n]Vg] lg0f{o ePsfn]] cg'bfg ljt/0fdf hjfkmb]lxtf
/ kf/blz{tf b]lvPsf] 5}g . :ki6 gLlt, dfkb08 a]u/ cg'bfg ljt/0f ug]{ sfo{ lgoGq0f ug'{kb{5 .

249 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
6.2 cg'bfg pknAw u/fpFbfsf] ;Demf}tfdf cg'bfg /sd k'FhLut sfo{df dfq vr{ ug{ kfOg], cf}iflw tyf
hgr]tgfhGo sfo{df vr{ u/]df sf/afxL u/L /sd c;'n ug]{, cfiff9 d;fGtdf vr{ gePsf] /sd
lk|mh u/L a}Í ef}r/ / a}Í :6]6d]G6 k7fpg kg]{ pNn]v 5 . ljQLo ljj/0f k]; u/]sf @! ;+:yfn] rfn'
tyf ut jif{ k|fKt cg'bfgdWo] vr{ gu/L df}Hbft /fv]sf] / ;Demf}tfsf] zt{ljk/Lt vr{ u/]sf] ?=!(
s/f]8 () nfv c;'n ug'{kb{5 .
7. d]l;g vl/b cg'bfg – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $! df s'g} ;+:yfnfO{ cg'bfg
lbg ;lsg] / cg'bfg /sdsf] cg'udg ug'{kg]{ Joj:yf 5 . w'lnv]n c:ktfnsf] nflu Pd=cf/=cfO{=
d]l;g vl/b ug{ k'ghf{u/0ftkm{sf] cf}iflw vl/b vr{ zLif{saf6 ?=!@ s/f]8 %) nfv /sdfGt/ u/L
cg'bfg lbPsf] b]lvof] . w'lnv]n c:ktfnn] k]; u/]sf] sfuhftdf !=% 6]N;f OlGhlgof a|f08sf]
Pd=cf/=cfO{ vl/b ug{ cd]l/sL 8n/ !) nfv *# xhf/ &#) df ;Demf}tf u/]sf] 5 . Pd=cf/=cfO{=
d]l;gsf] Uof/]G6L @ jif{ ePsf]n] t];|f] jif{b]lv ;ftf}F jif{;Ddsf] laqmL kl5sf] ;]jfafkt cd]l/sL 8n/
$ nfv ^ xhf/ %)) dWo] t];|f] / rf}Fyf] jif{sf] ;]jf z'Ns / h8fg vr{;d]t cd]l/sL 8n/ ! nfv
^( xhf/ e'QmfgL lbg cfk"lt{stf{n] @)&@.#.!# sf] kqaf6 cg'/f]w u/]sf] cfwf/df ;f];d]t yk u/L
cg'bfg lbPsf] 5 . h8fg kZrft\ t];|f] jif{b]lv dfq kfpg] ;]jf z'Nsafktsf] /sd ;f] d]l;g h8fg
gePs} l:yltdf e'QmfgL u/]sf] pko'Qm b]lvPg .
8. k|fs[lts k|sf]k vr{ – e"sDkaf6 kLl8tx?sf] pkrf/sf] nflu @ cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfaf6 ?=!!
s/f]8 (! nfv / u[x dGqfnoaf6 ?=% s/f]8 %) nfv;d]t ?=!& s/f]8 $! nfv k|fKt ePsf]df ?=^
s/f]8 !@ nfv vr{ u/]sf] / Ps cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfn] lbPsf] ?=!) s/f]8 !^ nfv vr{
gu/L df}Hbft /fv]sf] kfOof] . e"sDkdf k/L ck/];g u/fpg / cGo pkrf/sf nflu k|ltla/fdL ?=@%
xhf/ ;DalGwt c:ktfnnfO{ zf]wegf{ lbg] gLltcg';f/ pkrf/sf] ljj/0f v'Ng] clen]v a]u/ @)
c:ktfnnfO{ of] jif{ ck/];g vr{sf] %) k|ltztn] x'g] ?=! s/f]8 $ nfv zf]wegf{ lbPsf]] 5 . pkrf/
ePsf] Joxf]/f v'Ng] cBfjlws clen]v /fvL cg'udg u/]/ dfq afFsL %) k|ltzt /sd e'QmfgL
ug'{kb{5 .
9. bftfaf6 vl/b – g]kfn ;/sf/ / Unf]an km08aLr ePsf] ;Demf}tfcg';f/ ;g\ @)!# b]lv @)!%
;Ddsf nflu cd]l/sL 8n/ @ s/f]8 ## nfv gub cg'bfg ;xfotf lbg] pNn]v 5 . o; ;DaGwdf
b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDg 5g\M
9.1 ;Demf}tfdf gub ;xfotfsf] ?kdf cg'bfg lbg] pNn]v u/] tfklg ah]6df j:t'ut ;xfotf ;dfj]z
u/L bftfn] g} ?=$@ s/f]8 ^! nfvsf] cf}iflw pknAw u/fPsf] 5 . of] sf/f]af/ ;Demf}tf cg'?k
b]lvPg .
9.2 :j]lR5s vl/b k|lqmof -eL=kL=kL=_ cGt{ut Unf]an km08n] /fli6«o Ifo/f]u s]Gb|nfO{ ?=#@ s/f]8 @ nfv
/ /fli6«o P8\; tyf of}g/f]u lgoGq0f s]Gb|nfO{ ?=!) s/f]8 %( nfvsf] cf}iflw vl/b u/L pknAw
u/fPsf] 5 . tL cf}iflwx? ef/taf6 vl/b u/L h]g]ef x'+b} g]kfndf k|fKt ePsf] b]lvFbf vl/b Joj:yfkg
vr{ / 9'jfgL ef8f;d]t ?=$ s/f]8 $$ nfv yk Jooef/ k/]sf] 5 . g]kfn ;/sf/nfO{ k|fKt
cg'bfgaf6 ;dodf vl/b Joj:yfkg ug{ g;Sbf cf}iflw vl/b ldtJooL ePsf] 5}g .
10. e]l/P;g cfb]z – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!* df vl/b d"Nosf] !% k|ltzt
eGbf a9Lsf] e]l/P;g cfb]z g]kfn ;/sf/af6 lg0f{o ePadf]lhd hf/L ug{'kg{] pNn]v 5 . lhNnf
:jf:Yo sfof+{no, afFs]n] ?=$% nfvsf] cf}iflw vl/b ubf{ $*=** k|ltzt, dxfsfnL c~rn c:ktfnn]
?=## nfvsf] cf}iflwdf &^=!& k|ltzt / hg:jf:Yo k|of]uzfnfn] ?=@* nfvsf] ;fdu|L vl/b ubf{
&@=*) k|ltzt ;Demf}tfsf] kl/df0feGbf a9L vl/b u/] tfklg e]l/P;g hf/L u/]sf] 5}g . To;}u/L
hg:jf:Yo k|of]uzfnfn] e]l/P;g ;d]taf6 vl/b u/]sf] ?=$( nfvsf] ;fdu|L vr{ gu/L jiff{Gtdf
df}Hbft /fv]sf] b]lvof] . k|rlnt sfg'gcg';f/ e]l/P;g hf/L u/L yk ;fdfg vl/b ug'{sf] ;fy}
;dod} pkof]u;d]t ug'{kb{5 .

250 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
11. :jf:Yos/ sf]if – ;'tL{hGo kbfy{sf] k|of]uaf6 nfUg] /f]u lgoGq0f ug{ ?=$) s/f]8 ah]6 Joj:yf
u/]sf]df ?=#* s/f]8 @ nfv cg'bfg lbO{ vr{ u/]sf] 5 . cg'bfg lbg] dfkb08 / cfwf/ a]u/ ;/sf/L
c:ktfnnfO{ ?=@* s/f]8, :jf:Yo sfof{nox?nfO{ ?=# s/f]8 &% nfv, $ lghL sDkgL;lxt %)
u}/;/sf/L ;+:yf/c:ktfnnfO{ ?=# s/f]8 @( nfv ;d]t ?=#^ s/f]8 &( nfv cg'bfg lbPsf] 5 .
sfo{qmd ;~rfng ug{ lghL ;+:yf, u}/;/sf/L ;+:yf/c:ktfn 5gf}6 ubf{ /fli6«o:t/df ;"rgf
k|jfx gu/L sf]ifsf] ;lrjfnodf @)&!.%.!^ / @)&!.!@.@^ df ;"rgf 6fF; u/]sf] cfwf/df k|:tfj k];
ug]{ %) ;+:yfnfO{ ?= # s/f]8 @( nfv cg'bfg lbPsf] b]lvof] . cg'bfg ljt/0f ug]{ lglZrt cfwf/,
dfkb08 / gLlt agfO{ kf/bzL{ 9Ën] cg'bfg ljt/0f Pj+ cg'udg;d]t ug'{kb{5 .

cf}iflw Joj:yf ljefu


12. hl/afgf – cf}iflw P]g, @)#% sf] bkmf #$ cg';f/ P]gsf] jlv{nfk ug]{nfO{ ?=@% xhf/;Ddsf]
hl/afgfsf] cltl/Qm s}b;d]t x'g] pNn]v 5 . of] jif{ btf{ gePsf k;n !^), btf{ gePsf] cf}iflw
laqm]tf (#, nfu" tyf dgf]lbksf] cf}iflw laqmL u/L /]s8{ g/fv]sf #!#, k;n k'gM btf{ sfod ePsf
!(& / k;n /2 ePsf @)$ ;d]t (^& n] P]gsf] jlv{nfk x'g] u/L sfo{ u/]sf] k|ult ljj/0faf6
b]lvG5 . P]gsf] jlv{nfk ug]{;Fu ljefun] hl/afgf c;'n u/]sf] 5}g . To:tf Joj;foLnfO{ P]gn] tf]s]sf]
sf/afxL u/L hl/afgf;d]t c;'n ug'{kb{5 .

:jf:Yo ;]af ljefu


13. ;jf/L ;fwg – ljefu dftxtsf dxfzfvfdf $& xn'sf ;jf/L;fwg /x]sf]dWo] * ;jf/L;fwg cGo
lgsfodf k|of]u ePsf] pNn]v 5 . tL ;jf/L;fwg lkmtf{ u/L ljefus} sfddf pkof]u ug'{kb{5 .
14. pks/0f df}Hbft – ljefun] # jif{ cl3 ?=(* nfvdf vl/b u/]sf O{=;L=hL=, OGs'j]6/ nufotsf
pks/0fx? dftxtsf :jf:Yo ;+:yfdf gk7fO{ df}Hbft /fv]sf] b]lvof] . vl/b ul/Psf pQm pks/0f
;DalGwt :jf:Yo ;+:yfdf k7fO{ k|of]udf Nofpg'kb{5 .
15. k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ – vl/b ;Demf}tfcg';f/ cfk"t{sn] l9nf cfk"lt{ u/]df cfk"lt{ d"Nosf] )=% k|ltzt
k|lt xKtfsf b/n] k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ lng'kg]{ Joj:yf 5 . ljefu dftxtsf % dxfzfvfaf6 ;Demf}tf
ePsf !! cfk"t{sn] cfk"lt{ u/]sf ;fdu|Lx? @* b]lv %)% lbg;Dd l9nf k|fKt ePsf]n] k"j{lgwf{l/t
Ifltk"lt{ ?=@ s/f]8 *! nfv c;'n ug'{kb{5 .
cfk"lt{ dxfzfvf
16. a9L d"No clej[l4 s/ – vl/b ;Demf}tfcg';f/ eG;f/laGb'df lt/]sf] d"No clej[l4 s/dfq e'QmfgL
ug'{kb{5 . n]vfk/LIf0fsf] qmddf * 7]Ssfsf] kmfOn k/LIf0f ubf{ dxfzfvfn] k}7f/L u/]sf] ljleGg
pks/0fsf] eG;f/ dx;'n;lxt d"No clej[l4 s/ ?=# s/f]8 & nfv zf]wegf{ lbg'kg]{df ?=# s/f]8 %@
nfv lbPsf]n] a9L zf]wegf{ ePsf] ?=$% nfv c;'n ug'{kb{5 .
17. d]l;g cfk"lt{ / ;~rfng – PS;/] d]l;g cfk"lt{sf] vl/b ;Demf}tfdf d]l;g cfk"lt{, h8fg, ;~rfng /
tflnd lbPkl5 dfq clGtd ls:tf e'QmfgL lbg] Joj:yf 5 . ax'jifL{o 7]SsfcGtu{t cfk"lt{ ePsf $%
PS;/] d]l;gdWo] !* sf] nflu cd]l/sL 8n/ #$ xhf/ ()) sf b/n] cd]l/sL 8n/ ^ nfv @* xhf/
@)) of] jif{ e'QmfgL ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
17.1 vl/b ul/Psf d]l;gx? lhNnf c:ktfn l;/xf, ef]hk'/, aemfª, tfKn]h'ª / emfkfdf ;~rfngdf
gcfPsf], pbok'/ / ?s'ddf ;~rfng x'gf;fy lalu|Psf] 5 . To:tf pks/0f h8fg, dd{t / ;~rfng
ug{ tflnd k|bfg gu/L clGtd ls:tf e'QmfgL u/]sf] b]lvof] . ;Demf}tfsf] zt{cg';f/ cfk"t{saf6
h8fg tyf dd{t tflnd pknAw u/fpg] nufotsf Joj:yf ldnfO{ pks/0f ;~rfngdf Nofpg'kb{5 .

251 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
17.2 sf]zL c~rn c:ktfndf ! yfg PS;/] d]l;g h8fg u/L ;~rfngdf /x]sf] ;f] c:ktfnsf]
@)&@.@.@$ sf] kqdf pNn]v 5 . c:ktfnsf k|ltlglw;d]tsf] pkl:yltdf :ynut cjnf]sg ubf{
pQm PS;/] d]l;g h8fg g} ePsf] b]lvPg . o;df ;+nUgnfO{ lhDd]jf/ agfO{ d]l;g ;~rfngdf
Nofpg'kb{5 .
17.3 ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@! cg';f/ sfa' aflx/sf] kl/l:ylt afx]s ;fdu|L l9nf
k|fKt ePdf cfk"t{s;Fu k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ lng] Joj:yf 5 . Ps k|f=ln=af6 @)&!.#.!^ df cfk"lt{
x'g'kg]{ !) yfg PS;/] d]l;g h8fg ug]{ k"jf{wf/ gePsf] pNn]v u/L @)&!.*.!) ;Dd Dofb yk u/]sf]
5 . tL PS;/] d]l;g @)&@.!.@* df -!^^ lbg l9nf_ dfq h8fg u/]sf]df Dofb yk ePsf] 5}g . t;y{
;f] d]l;gsf] nfut ?=# s/f]8 $( nfvsf] b}lgs )=)% k|ltztn] !^^ lbgsf] k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{
?=@( nfv s§L ug'{kg]{df ?=$ nfvdfq s§L u/]sf]n] 5'6 ?=@% nfv c;'n ug'{kb{5 .
18. cf+lzs k|flKt – PS;/] lkmNd k|f];];/ / P=cf/=cfO{ ;fp08 6fOd cfk"lt{sf nflu Ps cfk"t{s;Fu
@)^*.@.@& df ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . ;Demf}tfcg';f/ klxnf] jif{sf] !! xhf/ *)) yfg
@)^*.!).@@ ;Dd, bf];|f] jif{sf] !% xhf/ yfg @)^(.!).#) ;Dd / t];|f] jif{sf] !% xhf/ yfg
@)&).!).#) ;Dd cfk"lt{ ug'{kg]{ pNn]v 5 . cfk"t{sn] PS;/] lkmNd k|f];];/ cfk"lt{ u/] klg ?=!
s/f]8 !^ nfv d"Nosf] $! xhf/ *)) yfg ;fpG8 6fOd @)&@.!!.@% ;Dd klg cfk"lt{ u/]sf] 5}g .
cfk""t{snfO{ ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL cg';f/ sf/afxL ug'{kb{5 .

Olk8]ldof]nf]hL tyf /f]u lgoGq0f dxfzfvf


19. PG6L :g]se]gd vl/b – ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf # cg';f/ P]gsf] sfo{ljlw k"/f u/L vl/b
ug'{kb{5 . PG6L :g]se]gd EoflS;g vl/b ug{ ;Lldt k|lt:kwf{ ljlw cjnDag u/]sf] ljifo P]g;Ddt
gePsf]n] @)&).!!.#) df vl/b k|lqmof /2 u/]sf] b]lvof] . k'gM cGt/f{li6«o af]nkq cfXjfg ubf{
af]nkq k]; ug{ $% lbgsf] ;do lbg'kg]{ sfg'gL Joj:yf ePklg !% lbgsf] dfq lbFbf ! cfk"t{ssf]
dfq af]nkq k]; ePcg';f/ ?=@ s/f]8 *^ nfvsf] 7]Ssf :jLs[t ePsf]df @)&@.!).@% df cf}iflw
k|fKt ePsf] 5 . cfktsfnLg cf}iflw vl/b ug{ ! jif{ ( dlxgf nfu]sf] b]lvof] . ;dod} cfk"lt{ x'g] u/L
vl/b sfo{ ug'{kb{5 .
PG6L :g]se]gd vl/bsf] nflu ef/tsf] Ps sDkgL;Fu @)&@.$.!& df dfq ;Demf}tf ePsf]df
@)&@.#.#) d} Ps a}Ídf ?=@ s/f]8 *^ nfvsf] k|lttkq vf]n]sf] 5 . ;Demf}tf x'g'k"j{ k|lttkq vf]nL
vr{ n]Vg' lgod;Ddt b]lvPg .
20. ljutsf] e'QmfgL – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $)-&_ df ljutsf vr{ /sd
e'QmfgL ubf{ :jLs[t d=n]=k=kmf=g+=!* /fvL e'QmfgL ug'{kg]{ Joj:yf 5 . dxfzfvfn] @)^*.^( df
e'QmfgL ubf{ 5'6 ePsf] pNn]v u/L e'QmfgL lbg af+sLsf] k|df0f a]u/ Ps kmdf{nfO{ PG6L/]lah EofS;Lg
# nfv @% xhf/ efOnsf] ?=%( nfv $ jif{ kl5 e'QmfgL u/]sf] 5 . o; ;DaGwdf 5fglag ug'{kb{5 .
kl/jf/ :jf:Yo dxfzfvf
21. c:ktfn ;fdfg – kl/jf/ lgof]hg ;]6 () / xl:k6n kmlg{r/ ;]6 # xhf/ (#) vl/b ug{ Ps
k|f=ln=;+u ?=$ s/f]8 !% nfvdf !@) lbgleq cfk"lt{ ug{ @)&).#.@$ df ;Demf}tf ePsf]df
@)&@.#.#) df dfq Ps jfl0fHo j}+sdf ?=$ s/f]8 !% nfvsf] k|lttkq vf]n]sf] 5 . pQm ;fdfg !@)
lbgleq cfk"lt{ u/L ;Sg'kg]{df ^)$ lbgkl5 k|lttkq vf]n]sf] b]lvof] . dxfzfvfn] k|lttkq l9nf
vf]n]sf] sf/0f hgfO{ @)&@.*.@( ;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . ;dodf k|lttkq gvf]Ng] / ;f]xL sf/0f
b]vfO{ Dofb yk ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfOg'kb{5 .
;Demf}tfdf pNn]v ePsf ;fdfgdWo] @)&@.!!.@% ;Dd ?=#! nfv d"Nosf @)) 6]a'n dfq
cfk"lt{ u/]sf] 5 . dfusf] cfwf/df cfjZostf klxrfg u/L :jLs[t sfo{qmdsf] cwLgdf /xL vl/bsf]

252 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
Joj:yfkg ug'{kb{5 . ;dodf ;fdu|L cfk"lt{ gug]{nfO{ ;fj{hlgs vl/b lgodfjnLcg';f/ sf/afxL
;d]t x'g'kb{5 .
22. l8kf]k|f]e]/f tyf l;l/Gh vl/b – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod # df cfjZostfsf]
klxrfg u/L vl/b ug'{kg]{ Joj:yf 5 . o;;DaGwL Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
22.1 dxfzfvfn] tLg jif{sf] nflu l8kf]k|f]e]/f / l;l/Gh vl/b ug{ cnu cnu af]nkq dfu u/]sf]df ljleGg
sf/0f bzf{O l8kf]k|f]e]/fsf] af]nkq /2 u/]sf] / ^) nfv yfg l;l/Ghsf] nflu @)&).@.( df Ps
cfk"t{s;Fu ?=! s/f]8 #$ nfvdf ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ klxnf] jif{sf] @) nfv yfg
@)&).!!.@& df / bf];|f] jif{sf] @) nfv yfg @)&!.!!.@( df cfk"lt{ ePklg t];|f] jif{sf] nflu df}Hbft
kof{Kt ePsf] / l8kf]k|f]e]/f vl/b gePsf] hgfO{ cfk"lt{ l9nf ug{ kqfrf/ u/]sf]n] @)&@.!!.@% ;Dd
afFsL ;fdfg cfk"lt{ ePsf] 5}g . l8kf]k|f]e]/f vl/b gePsf]n] vl/b ePsf] l;l/Gh @)&@.!!.@% ;Dd
klg ljt/0f ge} df}Hbft /x]sf] b]lvof] .
22.2 /fi6«;+3Lo hg;+Vof sf]ifdfkm{t k|lt OsfO{ ?=*).!) n] l8kf]k|f]e]/f tyf l;l/Gh !% nfv efon vl/b
u/L @)&!.$.!$ df ?=!@ s/f]8 @ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . dxfzfvfn] ;f]xL l8kf]k|f]e]/f / l;l/Gh
@)&).(.!* df af]nkqaf6 Ps cfk"t{s;Fu ^ nfv @ xhf/ #)) efon k|ltefon ?=$^.^@ n] vl/b
u/]sf] 5 . dxfzfvfn] vl/b u/]sf] eGbf bftfaf6 vl/b u/]sf] d"No k|ltefon ?=##.$* n] a9L eO{
?=% s/f]8 @ nfv yk Jooef/ k/]sf] b]lvof] . vl/b sfo{ ldtJooL agfpg'kb{5 .
k'ghf{u/0f dxfzfvf
23. ah]6 sfof{Gjog – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod @^ df ah]6 tyf rf}dfl;s
sfo{qmdsf] cfwf/df k|ult ljj/0f lnO{ k|ult sd x'g'sf sf/0f / ;'wf/sf] nflu rfNg'kg]{ sbd pNn]v
ug'{kg]{ Joj:yf 5 . cf}iflw vl/bsf nflu of] jif{ ?=$% s/f]8 ^) nfv ah]6 Joj:yf ePsf]df ?=*
s/f]8 ^& nfv -!( k|ltzt_ sf] dfq vl/b u/]sf] b]lvof] . dftxtsf :jf:Yo ;+:yfx?af6 cf}iflwsf]
dfu ;Íng u/L vl/b of]hgf agfO{ vl/b gu/]sf]n] ljlgof]lht ah]6 pkof]u ePsf] 5}g .
24. Dofb yk – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@) df ;Demf}tfcg';f/ cfk"lt{ ug{ g;s]sf]
sf/0f dgfl;a b]lvPdf Dofb yk ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . ax'jifL{o 7]Ssf ;Demf}tfcg';f/ # k|sf/sf
cf}iflw cfk"lt{sf] nflu Ps ljb]zL sDkgL;Fu ?=% s/f]8 %* nfvdf ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . o;
;DaGwdf b]lvPsf k|d'v Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
24.1 ljefun] OG:k]S;g Ph]G6 ;dodf lgo'lQm ug{ g;s]sf] pNn]v u/L $) lbg Dofb yk u/]sf] 5 . Dofb
yk kZrft\ @)&!.!.@ df cf}iflw cfk"lt{ ug'{kg]{df @)&!.^.! df dfq cfk"lt{ u/]sf]n] ;Demf}tfcg';f/
@!=$@ xKtfsf] k|ltxKtf )=% k|ltztn] ?=! s/f]8 && nfvsf] ?=!( nfv k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ c;'n
ug'{kg]{df ?=$ nfvdfq c;'n u/]sf]n] 5'6 ?=!% nfv c;'n ug'{kb{5 .
24.2 t];|f] jif{sf] cfk"lt{ @)&).!!.!% ;Dddf x'g'kg]{df @)&!.(.!$ -#)# lbg l9nf_ dfq cfk"lt{ u/]sf]df
OGk]S;g Ph]G6 lgo'lQm k|lqmofdf l9nfO{ ePsf] pNn]v u/L k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{ glng] u/L !#! lbg /
lng] u/L !&@ lbgsf] Dofb yk ug]{ lg0f{o u/] tfklg k"j{lgwf+l/t Ifltk"?lt{ ?=#^ nfv c;'n u/]sf]
kfOPg . pQm /sd c;'n ug'{kb{5 .
afn:jf:Yo dxfzfvf
25. bftfdfkm{t ;f]em} vl/b – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] k|lqmof k"/f gu/L aL=;L=hL,
Pd=cf/=nufotsf EoflS;g vl/b ug{ of] jif{ /fi6«;+3Lo afn sf]ifnfO{ ?=!( s/f]8 *^ nfv e'QmfgL
u/]sf] 5 . ah]6df ;dfj]z ePsf] gub cg'bfgaf6 ;fj{hlgs vl/b P]gsf] k|lqmof k"/f u/L vl/b
ug'{kb{5 .
26. sf]–kmfOgflG;ª vr{ – g]kfn ;/sf/ / Unf]an PnfoG; km/ EoflS;G; ODo'gfOh];G; -ufeL_ aLr
ePsf] ;Demf}tfdf x]kf6fOl6;, bfb'/fnufotsf vf]ksf] nflu l;l/Gh, ;]lk6jS; bftfn] pknAw u/fpg]
253 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
/ yk EoflS;gsf] nflu /fi6«;+3Lo jfn sf]ifaf6 vl/b ug{ nfUg] vr{ g]kfn ;/sf/n] Joxf]g]{ pNn]v 5
. dxfzfvfn] 8L=kL=6L, x]kf6fOl6;nufotsf EoflS;gsf] nflu ?=$ s/f]8 %! nfv ;f] sf]ifnfO{
e'QmfgL u/] tfklg tL ;fdfg @)&!.!).@% ;Dd k|fKt ePsf] 5}g . EoflS;g k|fKt gePsf] cj:yfdf
pQm /sd k]ZsL hgfO{ vr{ n]Vg'kg]{df ;Lw} vr{ n]v]sf]n] lgod;Ddt b]lvPg .
sf]–kmfOgfl;ªcGt{ut e'QmfgL lbPsf] kL=;L=eL= EoflS;gsf] ?=# s/f]8 @$ nfv / 8L=kL=6L=
nufotsf EoflS;gsf] ?=$ s/f]8 %! nfv;d]t ?=& s/f]8 &% nfv j:t'[ut ;xfotfdf n]vfÍg
u/]sf] 5 . g]kfn ;/sf/sf] ;|f]taf6 Joxf]/]sf] vr{nfO{ bftfsf] j:t'ut ;xfotfdf pNn]v u/L n]vfÍg
ug{ ldNg] b]lvPg .
27. aL=;L=hL=EoflS;g – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod *%=!=3 cg';f/ cfk"lt{stf{ jf
cGo ;]jf k|bfosaf6 k|:tfj dfu ul/Psf] d"No plrt eP gePsf] olsg ug'{k5{ . Ps ljb]zL
sDkgLaf6 pTkflbt EoflS;g o'lg;]kmaf6 cfk"lt{ u/L k|ltefon cd]l/sL 8n/ !=#% sf b/n] (*
xhf/ efon / k|ltefon cd]l/sL 8n/ !=%) sf b/n] %) xhf/ efonsf] cd]l/sL 8n/ @ nfv &
xhf/ #)) e''QmfgL u/]sf] 5 . dxfzfvfn] @)&).&! df tL EoflS;g pQm sDkgLaf6 k|ltefon
?=!)*.() df cfk"lt{ u/]sf]df of] jif{ klg ;f] sDkgLn] ;f]xL d"Nodf cfk"lt{ ug]{ u/L b/efpkq k];
u/]sf] 5 . dxfzfvfn] l56f] cfk"lt{ ug{ o'lg;]kmaf6 ;f]xL sDkgLsf] EoflS;g vl/b ubf{ cd]l/sL
8n/sf] tTsfnLg ;6xL b/n] k|ltefon ?=!#&.&) kg{ uPsf] 5 . pTkfbsaf6 vl/b gu/L
o"lg;]kmdfk{mt vl/b ubf{ ?=$# nfv cltl/Qm Jooef/ k/]sf] b]lvof] .
28. cfjZostf klxrfg – afn:jf:Yosf] nflu cfjZos kg]{ P=8L=l;l/Gh a9Ldf !@ dlxgf / 36Ldf ^
dlxgfsf] nflu k'Ug] u/L df}Hbft /fVg'kg]{ pNn]v 5 . dxfzfvfn] pQm l;l/Gh vl/b ug{ Ps
cfk"t{s;Fu @)&).@.@ df cd]l/sL 8n/ ! nfv %# xhf/ ()^ df ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . t];|f]
jif{sf] $% nfv #^ xhf/ l;l/Gh @)&@.#.!% ;Dd cfk"lt{ ug'{kg]{df e08f/df %#=* dlxgfnfO{ k'Ug]
df}Hbft ePsf]n] cfk"lt{ sfo{tflnsfsf] Dofb kl/jt{g ug{ dxfzfvfn] cfk"t{snfO{ cfb]z lbPsf] 5 .
o;k|sf/ clws df}Hbft /xg] u/L vl/b ug]{ sfo{df lgoGq0f x'g'kb{5 .
Joj:yfkg dxfzfvf
29. ljkGg gful/s cf}iflw pkrf/ – ljkGg gful/s cf}iflw pkrf/ sf]if lgb]{lzsf, @)&! cg';f/ d[uf}nf,
SofG;/, d'6', :kfOgn OGh'/L, Plgldof, l;Sn];nufot * /f]usf nflu ;xfotf lbg] Joj:yf cg'[?k
@)&).&! df ?=@# s/f]8 () nfv vr{ u/]sf]df of] jif{ ?=&^ s/f]8 %* nfv vr{ u/]sf] b]lvFbf #=@)
u'0ff a9L vr{ ePsf] 5 . ljkGg gful/ssf] pkrf/df ;"rLs[t c:ktfnn] k'¥ofPsf] ;]jf / vr{
kf/bzL{ x'g] u/L k|efjsf/L cg'udg ug'{kb{5 .

/fli6«o P8\; tyf of}g/f]u lgoGq0f s]Gb|


30. ;fdfg lkmtf{ – s]Gb| / P8\; lgoGq0f;DaGwL $ ;+:yfaLr ePsf] ;Demf}tfsf] a'bfF g+=#=! df ;]jf
k|bfos ;+:yfn] vl/b u/]sf ljleGg pks/0f Pj+ kmlg{r/x? sfo{ ;DkGg ePkl5 lkmtf{ ug'{kg]{ Joj:yf
5 . of] jif{ tL ;+:yfn] vl/b u/]sf ?=!& nfvsf] Nofk6k, 6]lnlehg, pks/0f, kmlg{r/h:tf ;fdfgx?
sfo{ ;DkGg ePkl5 lkmtf{ u/]sf 5|}gg\ . tL ;fdfgx? lkmtf{ k|fKt ug'{kb{5 .
31. a9L e'QmfgL –sfo{qmd ;~rfng ubf{ ljleGg cfO6ddf ;Demf}tfdf plNnlvt /sd art ePsf]n]
;]jfnfO{ lg/Gt/tf lbg'kg]{ pNn]v u/L ;flass} b/cg';f/ e'QmfgL ug]{ u/L # ;+:yfsf] @)&!.!!.@
;Dd Dofb yk u/]sf] 5 . tL ;+:yfnfO{ @$ cfO6dsf] ;Demf}tfsf] b/cg';f/ ?=^ s/f]8 &) nfv dfq
e'QmfgL ug'{kg]{df ?=& s/f]8 !& nfv e'QmfgL u/]sf]n] a9L e'QmfgL u/]sf] ?=$& nfv c;'n ug'{kb{5 .
32. zt{ljk/Lt vl/b – kl/jf/ lgof]hgsf] c:yfoL ;fwg k|ltuf]6f ?=#.%) n] @% nfv uf]6f vl/b ug{
af]nkq :jLs[t u/L ?=** nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . ;Demf}tfsf] zt{df vl/b ul/Psf ;fwgsf] Go"gtd

254 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
Dofb @& dlxgf /xg'kg]{ pNn]v ePsf]df !% dlxgfdfq afFsL /x]sf] b]lvof] . ;Demf}tfsf] zt{ ljk/Lt
sd Dofb ePsf] ;fwg :jLsf/ ug'{ plrt xf]Og .

/fli6«o hg:jf:Yo k|of]uzfnf


33. pks/0f x:tfGt/0f – sfo{qmdcg';f/ @% ufpF ljsf; ;ldltdf :jf:Yo k|of]uzfnf, @$ lhNnfdf
jfof]s]d]i6\L k|of]uzfnf, b'u{d % lhNnfdf /Qm ;~rf/ ;]jf :yfkgf / #$ lhNnf c:ktfndf ;k6j]o/
lgdf{0f ug{ ?=# s/f]8 &) nfvdf Ps cfk"t{s;Fu ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ tf]lsPsf]
:yfgdf ;fdfg cfk"lt{ Pj+ h8fg ug'{kg]{df k|of]uzfnfsf] s]Gb|Lo :6f]/df ;fdfg cfk"lt{ u/]sf] cfwf/df
k"/} /sd e'QmfgL lbO{ ztk|ltzt k|ult b]vfPsf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ sfd gu/fO{ e'QmfgL lbPsf]n]
;DalGwtnfO{ lhDd]jf/ agfO{ pks/0f h8fg Pj+ ;~rfng ug'{kb{5 .
/Qm ;~rf/ ;]jf ;~rfng / k|of]uzfnf ;k6j]o/ lgdf{0f ug]{ sfo{sf nflu ljlgof]lht
/sdaf6 Nofk6k $, 8]S;6k $), lk|G6/ %!, Ps xhf/ b'O{;o ef]N6sf] o"=kL=P;=$@ yfg / k|f]h]S6/
cflb vl/b u/L ?=^% nfv vr{ u/]sf] b]lvof] . o;/L tf]lsPsf] sfo{df eGbf cGo sfo{df vr{ ug]{
k|j[lQdf lgoGq0f x'g'kb{5 .
34. kmlg{r/ vl/b – k|of]uzfnfn] lgdf{0ffwLg ejgsf] nflu ?=@( nfvsf] @@% yfg kmlg{r/ af]nkqaf6 /
yk ?=@! nfvsf] kmlg{r/ ;Lw} ahf/af6 vl/b u/]sf] 5 . vl/b u/]sf] kmlg{r/ k|of]uljxLg cj:yfdf
e08f/df /x]sf] 5 . cw'/f]] ejgsf] nflu kmlg{r/ vl/b u/]/ df}Hbft /fVg] sfo{n] cfly{s cg'zf;g
sfod ePsf] b]lvPg .
35. k|fljlws :k]l;lkms]zg – ;fj{hlgs vl/b lgdofjnL, @)^$ sf] lgod !!% cg';f/ ;fj{hlgs
lgsfon] cfk"lt{ u/]sf dfn;fdfg k|fljlws :k]l;lkms]zg / u'0f:t/adf]lhdsf eP gePsf] k/LIf0f
u/fpg'kb{5 . k|fljlws d"NofÍg ;ldltn] cof]Uo 7x¥ofPsf] ;]lG6ko"h, OGSo'j]6/, /]lk|mh]/]6/nufot %
k|sf/sf pks/0fsf nflu ?=(& nfv e'QmfgL u/]sf] b]lvof] . :k]l;lkms]zgadf]lhd gePsf tL
pks/0f :jLsf/ u/L e'QmfgL ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfOg'kb{5 .

cf}iflw k|of]uzfnf
36. pks/0f vl/b – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ^@ cg';f/ af]nkqsf] k|fljlws kIfsf]
d"NofÍg ubf{ :k]l;lkms]zgcg';f/ ;f/e"t ?kdf k|efju|fxL af]nkq dfq :jLs[t ug'{kb{5 . xfO{
k/km/d]G; lnlSj8 qmf]df]6f]u|fkmLnufot ^ pks/0f vl/b;DaGwL 7]Ssfdf ^% k|ltzt dfq
:k]l;lkms]zg k"/f ePsf], sf]ndn]Gy gldn]sf] h:tf Joxf]/f af]nkq d"NofÍg ;ldltn] pNn]v u/]
tfklg To:tf af]nkqx? :jLs[t u/L ?=! s/f]8 %! nfvsf] pks/0f vl/b u/]sf] 5 . vl/b u/]sf
pks/0fx? u'0f:t/o'Qm 5 eGg] s'/fdf ;'lglZrt x'g ;lsPg . o; ;DaGwdf 5fglag ug'{kb{5 .
37. ;fdu|L cfk"lt{ – k|of]uzfnfn] l8 ;f]n'zg 6]i6 ljy lelhan k|f]6f]ld6/ vl/b ug{ k|lttkq vf]Ngsf]
nflu @)&@.#.@! df g]kfn /fi6\ a}ÍnfO{ ;Demf}tf cÍ ?=$( nfv -$# xhf/ o'/f]_ e'QmfgL u/]sf] 5 .
;Demf}tfcg';f/ @) k|ltztn] ?=( nfvdfq k]ZsL lbg ldNg]df ?=$) nfv a9L k]ZsL lbPsf]] b]lvof] .
:yfgLo 7]Ssf ePsf]n] k|lttkq vf]Ng] bfloTj cfk"t{ss} ePsf] b]lvG5 . pQm pks/0f @)&@.#.#!
;Dd k|fKt x'g'kg]{df @)&@.!).#) ;Dd k|fKt gePsf]n] ljlgdo gf]S;fgL / eG;f/ dx;'n e'QmfgL ug{
cfk"t{snfO{ g} lhDd]jf/ agfO{ pks/0f cfk"lt{ ug'{kb{5 .

/fli6«o :jf:Yo lzIff ;"rgf tyf ;~rf/ s]Gb|


38. ;Gb]z k|zf/0f – :jLs[t sfo{qmddf jftfj/0fLo :jf:Yo tyf g;g]{ /f]uaf/] ;Gb]z k|zf/0f ug{ of] jif{
?=#^ nfv ah]6 Joj:yf ePsf] 5 . jif{el/ k|zf/0f ug{sf] nflu ah]6 ljlgof]hg tyf sfo{qmd
:jLs[t ePsf]df @)&@.@.! b]lv @)&@.#.!% ;Dd Ps Ph]G;Ldfkm{t ljleGg 6]lnlehgaf6 ;Gb]z

255 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
k|zf/0f u/L ?=## nfv vr{ u/]sf] 5 . jif{e/ ;"rgf k|zf/0f u/L sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L agfpg'
kg{]df t];|f] rf}dfl;ssf] $% lbgdf ;"rgf k|jfx u/L vr{ ug'{ cf}lrTok"0f{ b]lvPg .
39. kDKn]6 5kfO{ – s]Gb|n] o;jif{ 5kfO{ u/]sf] ?=! s/f]8 $( nfvsf ljleGg k|sf/sf kDKn]6 ljt/0f
gu/L df}Hbft /fv]sf] b]lvof] . df}Hbft /flvPsf tL kDKn]6af6 :jLs[t sfo{qmdcg';f/ ;Gb]z k|zf/0f
ePsf] 5}g . nlIft ju{df ;Gb]z k'Ug]] u/L sfo{qmd ;~rfng ul/g'kb{5 .
lhNnf :jf:Yo÷hg:jf:Yo sfof{no
40. ah]6 afF+8kmfF8 – :jf:Yo ;]jf ljefun] lhNnf ljsf; ;ldltnfO{ k7fPsf] k|fylds :jf:Yo ;]jfsf]
clVtof/L;fy ;+nUg lgb]{lzsfdf pNn]v ePcg';f/ :yfgLo lgsfo ;zt{ rfn' cg'bfgsf] ah]6af6
tnadf kof{Kt /sd Joj:yf u/]/ dfq afFsL /sd cGo zLif{sdf ljlgof]hg ug'{kb{5 . lhNnf
:jf:Yo/hg:jf:Yo sfof{nosf] l;kmfl/;df lhNnf ljsf; ;ldltn] pQm vr{ zLif{saf6 /sd afF8kmfF8
ubf{ tna eQfdf sd / cg'udg d"NofÍg, sfof{no ;fdu|L, OGwgnufotdf a9L ljlgof]hg ug]{
u/]sf] 5 . tna eQfsf] nflu cfjZos kg]{ /sd afF8kmfF8 u/]kl5 dfq cGo vr{ zLif{sdf afF8kmfF8
ug'{kg]{df ;f]cg';f/ gugf{n] jiff{Gtdf tna eQfdf ck'u eO{ of] jif{ $ :jf:Yo sfof{nodf yk ah]6
k7fpFbf ?=@ s/f]8 @& nfv yk Jooef/ k/]sf] 5 .
lhNnf ljsf; ;ldlt, ;Kt/Ln] lhNnf :jf:Yo sfof{no, ;Kt/LnfO{ ?=* s/f]8 *! nfvsf]
clVtof/L lbPsf]df tna vr{ zLif{sdf ( dlxgfsf] nflu dfq k'Ug] ?=$ s/f]8 & nfv ah]6 5'6\ofO{
afFsL /sd b}lgs e|d0f eQf, OGwg, ljljw, cf}iflw h:tf cGo vr{ zLif{sdf afF8kmfF8 u/]sf] 5 .
lhNnf ljsf; ;ldlt, sfe|]n] lhNnf :jf:Yo sfof{no, sfe|]nfO{ @)&@.#.@@ df tnadf dfq vr{ ug{
?=! s/f]8sf] clVtof/L lbPsf] dWo] tnadf ?=^) nfv / OGwg, e|d0f vr{, cg'udg vr{ ljljw
h:tf zLif{sdf ?=$) nfv afF8kmfF8 u/L vr{ u/]sf] b]lvof] . yk bfloTj gkg]{ u/L tna eQfdf
cfjZos kg]{ /sd afF8kmfF8 ug'{kb{5 .
41. lkmN8 eQf – cy{ dGqfnon] lbPsf] clVtof/L ;fy ;+nUg lgb]{zgdf u|fdL0f :jf:Yo sfo{stf{ / dft[
lzz' sfo{stf{nfO{ dfq lkmN8 eQf lbg] pNn]v 5 . df]/ª, ;'g;/Lnufot & lhNnf :jf:Yo/hg:jf:Yo
sfof{non] of] jif{ c=x]=a / c=g=ld=nfO{ ?=! s/f]8 !) nfv lkmN8 eQf e'QmfgL lbPsf] 5 . pQm /sd
c;'n ug'{kb{5 .
42. k]ZsL Joj:yfkg – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod &( df ;/sf/L /sd k]ZsL lng]
sd{rf/Ln] tf]lsPsf] Dofbleq km5of}{6 gu/]df afFsL k]ZsL /sddf !) k|ltzt Aofh;d]t c;'n
ug'{kg]{ / k]ZsL km5\of}{6 gu/]df ljefuLo sf/afxL;d]t ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . o;/L k]ZsL km5\of}{6
gu/]sf s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
42.1 lhNnf :jf:Yo sfof{no, df]/ªsf Ps sd{rf/Lsf] gfddf @)^%.^^ b]lv @)^(.&) ;Dd ?=@# nfv
k]ZsL afFsL /x]sf]df km5\of}{6 gu/L @)&!.&@ df sfo{qmd ;~rfng ug{ k'gM ?=! s/f]8 * nfv k]ZsL
lbPsf] / jiff{Gtdf of] jif{sf] ?=$^ nfv;d]t ?=&) nfv Dofb gf3]sf] k]ZsL afFsL /x]sf] b]lvof] .
lgodfg';f/ sf/afxL u/L k]ZsL km5\of}{6 ug'{kb{5 .
42.2 lhNnf :jf:Yo sfof{no, g'jfsf]6sf Ps sd{rf/L /f}tx6af6 @)&@.!.@^ df ;?jf eO{ cfpFbfsf] /dfgf
kqdf ?=%^ nfv k]ZsL afFsL b]vfPsf] / k]ZsL lng] sd{rf/Ln] lx;fa km5\of}{6 Pj+ ;/sf/L ;fdfg
;d]t ga'emfPsf]n] a/a'emf/y Pj+ k]ZsL km5\of}{6 gx'Fbf;Dd xflh/ /f]Ssf ug]{ zt{;lxtsf] /dfgf
lbPsf]df o:tf] zt{;lxt /dfgf lbg ldNb}g . a/a'emf/y / k]ZsL km5\of}{6 gu/L zt{;lxt /dfgf
lbg]nfO{ lhDd]jf/ agfO{ lgodfg';f/ k]ZsL km5\of}{6 u/fpg'kb{5 .
42.3 lhNnf :jf:Yo sfof{no, sf7df8f}n] @)&@.#.!* b]lv @)&@.#.@$ ;Dd @ sd{rf/LnfO{ lghx?sf]
lgj]bgsf] cfwf/df sfo{qmd gv'nfO{ ?=$@ nfv k]ZsL lbPsf] b]lvof] . pQm k]ZsL jiff{Gt;Dd km5\of}{6
ePsf] 5}g . ;f] k]ZsL /sdsf] ;DaGwdf 5fglag ug'{kb{5 .

256 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
43. a9L Jooef/ – lhNnf :jf:Yo sfof{no, afFs]n] (! k|sf/sf cf}iflw cfk"lt{ ug{ Ps cfk"t{ssf] ?=@!
nfvdf af]nkq :jLsl[tsf] cfzokq hf/L ubf{ cfk"t{sn] cf}iflw cfk"lt{ ug{ g;Sg] ljljw sf/0f b]vfO{
;Demf}tf gu/]kl5 bf];|f] 36Ljfnf cfk"{ts;Fu !^ k|sf/sf cf}iflwdfq vl/b u/L ?=$# nfv vr{
n]v]sf]n] ?=@# nfv a9L Jooef/ k/]sf]] 5 . af]nkqdf efu lnO{ :jLs[t eO;s]kl5 vl/b ;Demf}tf
gu/]sf sf/0f yk Jooef/ k/]sf]n] lgh cfk"t{snfO{ ;fj{hlgs vl/b P]gcg';f/ sf/afxL ug'{kb{5 .
44. Dofb gf3]sf cf}iflw – :jf:Yo ;]jf ljefu / dftxt sfof{non] Go"gtd df}Hbft kl/df0f ljZn]if0f u/L
cf}iflw vl/b ug'{kg]{df ljZn]if0f gu/]sf] sf/0fn] cf}iflwsf] Dofb ;dfKt eO{ gf]S;fgL kg{ uPsf] 5 .
lhNnf :jf:Yo/hg:jf:Yo sfof{nox?n] Dofb ;lsPsf] cf}iflwsf vl/b d"No v'nfO{ clen]v g/fv]sf]n]
/sdut ljZn]if0f ug{ ;Sg] cj:yf 5}g . of] jif{ lhNnf :jf:Yo/hg:jf:Yo sfof{no * n] ?=&! nfvsf]
cf}iflw Dofb ;dfKt ePsf] sf/0f gi6 u/]sf] b]lvof] .
44.1 lhNnf :jf:Yo sfof{no, vf]6fªn] of] jif{ Dofb ;lsPsf] pNn]v u/L Pdf]lS;lng @%) Pd=hL=sf] #
nfv $# xhf/ *)) 6\ofan]6, le6fldg aL sDKn]S; % nfv @@ xhf/ %)) / Pgf]lkmlng !))
Pd=hL sf] #^ xhf/ !)) 6\ofan]6 gi6 u/]sf] 5 . :jf:Yo ;+:yfdf lgoldt k|of]u x'g] o:tf cf}iflwsf]
oyf]lrt Joj:yfkg gePsf] sf/0fn] Dofb ;lsPsf] b]lvG5 . o:tf] cj:yf bf]xf]l/g glbg]tkm{ Wofg
lbg'kb{5 .
44.2 lhNnf :jf:Yo sfof{no, ;'g;/Ln] sfnfHj/ lgoGq0fsf] NofD8f !) gfds ljiffbL ut jif{sf] lhDd]jf/L
! xhf/ &^) s]=hL / of] jif{ ljefuaf6 k|fKt *)) s]=hL= dWo] afFsL /x]sf] ?=!! nfvsf] @ xhf/ *)
s]=hL=sf] Dofb @)&@.*.! df ;dfKt ePsf] 5 . of] ljiffbL gi6 ug{ yk vr{;d]t nfUg] b]lvPsf]n]
cfjZos kl/df0f olsg u/]/ dfq vl/b ug'{kb{5 .
45. bf]xf]/f] tyf a9L vr{ – of] jif{ ;'g;/L, df]/ªnufot & :jf:Yo sfof{non] Ps} ;dosf] bf]xf]/f] b}lgs
tyf e|d0f eQf vr{ n]v]sf] ?=^ nfv, lhNnf :jf:Yo sfof{no ;'v]{t / b'Nn' c:ktfnn] cfdf ;'/Iff
sfo{qmdaf6 gD;{eGbf a9L vr{ n]v]sf] ?=& nfv;d]t ?=!# nfv c;'n ug'{kb{5 .
46. Gofgf] emf]nf vl/b – Gofgf]emf]nf vl/b ubf{ cfjZostfsf] klxrfg u/L vl/b ug'{kg]{df lhNnf :jf:Yo
sfof{no df]/ª, ;'g;/L / ;'v]{tn] csf]{ jif{nfO{ df}Hbft /fVg] u/L ?=^& nfv vr{ u/]sf 5g\ .

sfo{d"ns n]vfk/LIf0f
hg:jf:yo sfof+no wg'iff, sf:sL, kfNkf, h'Dnf / s}nfnL
cfwf/e"t tyf k|fylds :jf:Yo ;]jfnfO+ ;j+;fwf/0f hgtfsf] kx'_r;Dd k'MofO+ ax';_Vos hgtfsf]
:jf:Yosf] :t/df j=l4 ug+ / cfw'lgs lrlsT;f k|0ffnLsf ;'ljwfx? hgtf;Dd k'Ug] cj;/ k|bfg ug]+ p2]Zon]
PsLs=t?kdf :jf:Yo ;DaGwL ljleGg sfo+qmd ;~rfng ug+ :yflkt lhNnf hg:jf:Yo sfof+no wg'iff, sf:sL,
kfNkf, h'Dnf / s}nfnLsf] :jf:Yo ;]jf k|jfx ;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rsfs (KPI)
47. lgMz'Ns cf}iflw sfo+qmd Y g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/  lgMz'Ns :jf:Yo pkrf/ ;]jf k|bfg,
sfo+qmdY@ cg';f/ cTofjZos :jf:Yo ;]jf ;a} k|fylds  ;'/lIft dft=Tj sfo+qmd ;~rfng,
:jf:Yo s]Gb|, :jf:Yo rf}sL tyf pkY:jf:Yo rf}sLdf  ufp_3/ lSnlgs ;~rfng,
lgMz'Ns k|bfg ug]+ Joj:yf cg';f/ &! k|sf/sf cf}iflw
 cTofjZos cf}iflw tyf pks/0fsf]
ljt/0f u/]sf] b]lvG5 . pQm lgMz'Ns cf}iflw ljt/0f Joj:yfkg .
;DaGwdf $ lhNnfsf $) :jf:yo ;_:yfsf] l:ylt cWoog
ubf+ kfNkfdf Uofli6\s /f]unfO+ cfjZos kg]+ cf}iflw $ b]lv $% k|ltzt;Dd pknaw u/fPsf],
wg'iffdf cfO/g tyf k|lth}las cf}iflw Go"g cfk'lt+ e} ;]jf k|jfxdf sl7gfO+ ePsf], s}nfnLdf
257 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
cfjZos cf}iflwdWo] s]xL cf}iflw ck'u ePsf] / xflQkfOn] /f]usf] cf}iflw !) nfv #) xhf/ ^&)
rSsL df}Hbft /x]sf], wg'iffdf k|lth}las nufot & k|sf/sf cf}iflwsf] Dofb ;dfKt ePsf] tyf
sf:sLdf !) k|sf/sf Dofb ;lsg] qmddf /x]sf] ?-@( nfvsf tyf Pdf]S;Ll;lng, sf]6\Ldf]S;fhf]n
nufot ?-#@ nfvsf] / h'Dnfsf] Ps :jf:Yo rf}sLdf Pdf]S;Ll;lng ( xhf/ !)) rSsL Dofb
;dfKt ePsf] b]lvPsf] 5 . df}Hbft l:ylt, cfjZostf tyf ljkb Joj:yfkg, cf}ift df}Hbft :t/,
cfsl:ds cfb]z:t/, cf}iflw k|fKt x'g] / ljt/0f ;do, clwstd / Go"gtd pkof]u:t/ ;d]tnfO+
cfwf/ dfgL cfjZostf klxrfg gu/]sf] tyf :jf:Yo ;_:yfdf cg'udg pk;ldlt u7g gu/]sf]n]
cf}iflw Joj:yfkg k|efjsf/L 9un] ePsf] 5}g .
48. :jf:yo ;_:yf Y g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/ sfo+qmdY@ df # xhf/b]lv % xhf/ hg;_Vofdf Pp6f
:jf:Yo rf}sL / %) xhf/ hg;_Vofdf Ps k|fylds :jf:Yo s]Gb| :yfkgf ug]+ gLlt /x]sf] 5 . wg'iff
lhNnfdf s'n hg;_Vof & nfv && xhf/ $!^ /x]sf]df % k|fylds :jf:Yo s]Gb| / (* :jf:Yo rf}sL
/x]sf]n] & xhf/ %$& df ! :jf:Yo ;_:yf /x]sf] / s}nfnL lhNnfdf s'n hg;_Vof * nfv #) xhf/
@#) /x]sf]df $ k|fylds :jf:Yo s]Gb| / #& :jf:Yo rf}sL /x]sf]n] @) xhf/ @%) df ! :jf:Yo
;_:yf /x]sf] 5 . sf:sL lhNnfsf !) :jf:Yo rf}sLn] ;]jf lbg] hg;_Vofsf] cg'kft 36Ldf ! xhf/
!*$ b]lv a9Ldf & xhf/ *^$ hgf;Dd /x]sf], kfNkf lhNnfsf] ! :jf:Yo rf}sLsf] ;]jf k|jfx ug]+
hg;_Vof ^ xhf/ !*@ /x]sf] tyf s}nfnL lhNnfsf ^ :jf:Yo rf}sLsf] ;]jf k|jfx ug]+ hg;_Vof !)
xhf/ !#) b]lv $$ xhf/ %^$ ;Dd /x]sf] 5 . tL ;_:yfx?df ! :jf:Yo rf}sLn] Go"gtd ! xhf/
!*$ b]lv a9Ldf $$ xhf/ %^$ ;Ddsf] pkrf/ ug'+kg]+ l:ylt b]lvPsf]n] g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/
sfo+qmdY@ cg';f/ hg;_Vofsf] rfk / cfsf/nfO+ cfwf/ dfgL :jf:Yo ;_:yf :yfkgf ul/g'kb+5 .
49. /f]u lgoGq0f Y :jf:Yo rf}sL, pk:jf:Yo rf}sLaf6 k|bfg ul/g] cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf cGtu+t
emf8fkvfnf /f]u lgoGq0f / pkrf/, Zjf;k|Zjf; /f]u lgoGq0f / pkrf/ cflb k|d'v ;]jfx?
;~rfng ug'+kg]+ Joj:yf 5 . lgoGq0ffTds ;]jf cGtu+t emf8fkvfnf tyf :jf; k|:jf; /f]u ;DaGwL
$ lhNnfsf] ljut # jif+sf] pkrf/sf] l:ylt lgDgfg';f/ 5M
emf8fkvfnf :jf; k|:jf;
lhNnf
2069/70 2070/71 2071/72 2069/70 2070/71 2071/72
wg'iff - 11999 11218 - - 17905
sf:sL 15661 16210 14225 22230 20537 18756
kfNkf 2153 1861 1747 4498 4094 3882
h'Dnf 4526 4243 3517 10103 8051 9096
pQm tyofscg';f/ h'Dnf lhNnfdf Zjf;k|Zjf; /f]u afx]s cGo pkrf/ ;]jf 36\bf] cj:yfdf
/x]sf] 5 . ;d"x 5nkmnsf] qmddf :jf:Yo rf}sL /
pk :jf:yo rf}sLdf kof+Kt ;fwg;|f]tsf] sdL /x]sf] ;d:of
pNn]v u/]sf]n] ;fwg;|f]t tyf hgzlQmsf] pko'Qm  cf}iflw Joj:yfkg k|efjsf/L gx'g',
Joj:yf u/L ;]jf k|efjsf/L agfpg'kg]+ b]lvPsf] 5 .  hg;_Vofsf] cg'kftdf :jf:yo ;_:yf
50. cglws=t lgdf+0f Y g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifbsf] gx'g',
lg0f+oaf6 ;/sf/L :jfldTjdf /x]sf] hUuf s'g} ;_3  aly+F ;]G6/sf] ;]jf k|efjsf/L gx'g',
;_:yfnfO+ lbg /f]s nufPsf] / :jf:Yo;_:yf Joj:yfkg  ue+jtL k/LIf0f / k|;"lt ;]jf k|efjsf/L
tyf ;~rfng lgb]+lzsf, @)^# df ;d]t :jf:Yo gx'g' .
rf}sL Joj:yfkg ;ldltnfO+ ;/sf/L :jfldTjdf /x]sf]
hUufsf] :jfldTj x:tfGt/0f ug+;Sg] clwsf/ b]lv_b}g . kf]v/f pkYdxfgu/kflnsf !^ af6'n]rf}/l:yt

258 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
Onfsf :jf:Yo rf}sLsf] :jfldTjdf /x]sf] !@Y!@Y!Y) /f]kgL hUuf g]kfn ;/sf/sf] :jLs=lt a]u/
Joj:yfkg ;ldltsf] @)^&.#.% sf] lg0f+on] Ps dft=lzz' ;fd'bflos c:ktfnnfO+ lbg] lg0f+o u/]
cg';f/ ;f] :jf:Yo rf}sLsf] ejg eTsfO+ c:ktfn lgdf+0f u/]sf] 5 . :jf:Yo rf}sLsf] :ynut lg/LIf0f
ubf+ ;f] c:ktfnleqsf] km/s km/s :yfgsf b'O+ sf]7f / sl/8f]/af6 :jf:Yo rf}sLn] ;]jf k|bfg
u/]sf]n] ;]jf k|jfxdf c;/ k/]sf] 5 . :jf:Yo ;_:yfsf] :jfldTjdf /x]sf] hUuf cGo ;_:yfnfO+
ef]uflwsf/ lbg ldNg] b]lv_b}g .
51. kl/jf/ lgof]hg / ;'/lIft dft=Tj Y g]kfn :jf:Yo If]q ;'wf/ sfo+qmdY@ cg';f/ ;'/lIft ;'Ts]/Lsf]
nflu ;a} :jf:Yo rf}sL / k|fylds :jf:yo s]Gb|df jly+F ;]G6/sf] ljsf; ug]+, k|To]s ue+jtL dlxnfn]
slDtdf $ k6s lgoldt :jf:Yo k/LIf0f ;]jf lnPsf] x'g'kg]+, k|To]s ue+jtL dlxnfnfO+ cfO/g rSsL
/ 6L-6L- EoflS;g pknaw u/fpg] Joj:yf 5 . plNnlvt lhNnfsf] %) :jf:Yo ;_:yfsf] kl/jf/
lgof]hg k|of]ustf+sf] klxrfg / kl/jf/ lgof]hgsf ;fwg k|of]usf] l:ylt lgDgfg';f/ 5g\M
51.1 ljut # jif+sf] tYofsnfO+ cWoog ubf+ k|hgg
pd]/sf laaflxt hf]l8sf] kl/jf/ lgof]hg ;fwg ;'emfp
k|of]u ug]+ cg'kft s}nfnLdf Go"gtd !*-%% /  dfusf] cfwf/df cf}iflw Joj:yfkg
h'Dnfdf clwstd $^-#* /xL cf};t #!-^ k|ltzt ul/g'kg]+,
/x]sf]n] kl/jf/ lgof]hg ;fwg k|of]usf] k|efjsfl/tf  hg;_Vofsf] cg'kftdf :jf:yo ;_:yf
Go"g b]lvPsf] 5 . :yfkgf ug+'kg]+,
51.2 sf:sL lhNnfdf @)&!.&@ df kl/jf/ lgof]hgsf  aly+F ;]G6/df bIf hgzlQm tyf
c:yfoL ;fwgsf] ljt/0f vr+ / kl/df0f 36]sf] pks/0f Joj:yf ug+'kg]+ .
b]lvPsf]df kl/jf/ lgof]hg k|of]ustf+ ut jif+sf]
t'ngfdf #!-)$ k|ltzt j=l4 b]vfPsf]n] c:yfoL ;fwg ljt/0fsf] t'ngfdf k|of]ustf+ j=l4 x'g'
ljZjf;gLo 5}g .
52. ue+jtL k/LIf0f Y sf:sL / kfNkf lhNnfdf lgoldt ue+ k/LIf0f u/fpg] dlxnfsf] ;_Vof # cfly+s
jif+df qmdzM 36\b} uPsf], ut jif+sf] t'ngfdf k|;"lt ;]jf lng]sf] ;_Vof a9] tfklg ue+ k/LIf0f
u/fpg] ;_Vof 36\g'sf] sf/0f ue+jtL k/LIf0f ;]jf k|efjsf/L /x]sf] 5}g .
52.1 wg'iff lhNnfsf] 9Ns]j/ :jf:yo rf}sLn] ## hgfnfO+ hl6n k|;"lt ;]jf pknaw u/fPsf] egL tyofs
k|:t't u/]sf]df lrlsT;ssf] b/jGbL gePsf] :yfgdf hl6n k|;"lt ;]jf pknJw u/fPsf] pNn]v
u/]sf]n] tyofs e/kbf]+ b]lv_b}g .
52.2 h'Dnfdf :jf:Yo rf}sL a8\sLsf] ;]jf If]qdf ^)/&) k|ltzt, k|fylds :jf:Yo s]Gb|, sflnsfv]tsf] ;]jf
If]qdf @%/#) k|ltzt, :jf:Yo rf}sL s'8f/L / sflt+s:jfdLsf] ;]jf If]qdf $)/$) k|ltzt ue+jtL
dlxnf :jf:YosdL+sf] ;xfotf a]u/ 3/d} ;'Ts]/L x'g] pNn]v u/]sf 5g\ .
aly+F ;]G6/ :yfkgf u/] tfklg bIf hgzlQm tyf kof+Kt cf}hf/ pks/0fsf] cefjdf
k|efjsf/L ;]jf ;~rfng x'g;s]sf] b]lv_b}g . ctM bIf hgzlQm tyf kof+Kt cf}hf/ pks/0fsf]
Joj:yf u/]/ dfq aly+F ;]G6/ ;~rfng ul/g'kb+5 .
53. cGtjf+tf+ ljZn]if0f Y lgMz'Ns :jf:Yo ;]jf k|jfxsf ;DaGwdf @$) ;/f]sf/jfnf;_u cGtjf+tf+
lnOPsf] lyof] . ;/f]sf/jfnfx?nfO+ tkfO+ la/fdL ePsf] avt pkrf/ u/fpg sxf_ hfg'x'G5 egL
;f]lwPsf]df $!-^& k|ltztn] :jf:Yo ;_:yfdf, *-&% k|ltztn] :jf:YosdL+sf] 3/df / !^-^&
k|ltztn] glhssf] lghL lSnlgsdf pkrf/ ug]+ u/]sf] hjfkm lbPsf 5g\ . To:t} pkrf/ ubf+ !(-!&
k|ltztn] z'Ns lng] u/]sf] tyf @*-&% k|ltztn] :jf:YosdL+n] 5't} lSnlgs ;~rfng u/]sf] hjfkm
lbPsf 5g\ . d'Vo :jf:YosdL+ gePsf] cj:yfdf c?n] lj/fdL hf_Rg] u/]sf] kfpg'ePsf] 5 egL
259 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
;f]lwPsf]df $*-&% n] hf_Rb}gg, #&-)* n] csf]+ sd+rf/Ln] klg hf_Rg] / !@-)* k|ltztn] ;_:yfdf
hf] pkl:yt 5 p;}n] hf_Rg] u/]sf] hjfkm lbPsf 5g\ .
54. ;d"x 5nkmn Y :jf:yo ;]jf k|jfxsf ;DaGwdf $ lhNnfsf #& :jf:Yo ;_:yfsf ! xhf/ !!$
;/f]sf/jfnf;_usf] ;d"x 5nkmnsf] qmddf :jf:YosdL+x? lgoldt :jf:Yo ;_:yfdf pkl:yt gx'g],
cfjZos cf}iflwx? slxn] sf_xL dfq kfO+g], :jf:Yo ;_:yf kfos k/]sf] :yfgdf g/x]sf], aly+F ;]G6/df
cfjZos ;|f]t ;fwg / bIf hgzlQmaf6 @$ ;} 306f k|;"lt ;]jf lng gkfOg], :jf:Yo ;_:yfdf
b/aGbL cg';f/sf] kbk"lt+ gePsf], lhNnfn] :yfgLo cfjZostf cg';f/ cf}iflw cfk"lt+ gu/]sf] sf/0f
sltko cf}iflwx? Dofb ;dfKt eO+ gi6 ug'+k/]sf] / cfjZos cf}iflwsf] cfk"lt+ Go"g x'g] h:tf
;d:ofx? /x]sf] pNn]v u/]sf 5g\ .
ctM :jf:yo ;]jf k|jfxdf k|efjsfl/tf Nofpg pQm ;d:ofx?sf] Joj:yfkgdf bIftf clej=l4
ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .

aL-kL-sf]O/fnf d]df]l/on SofG;/ c:ktfn, lrtjg


SofG;/ /f]usf] /f]syfd, /f]ulgbfg Pj_ pkrf/sf] nflu pRr:t/Lo ;]jf k|bfg u/L dfgjf]lrt
hLjgofkg ug+ ;Ifd t'Nofpg] Pj_ SofG;/ /f]usf] cg';Gwfg u/L cfjZos hgzlQm ;d]t tof/ ug]+] p2]Zon]
:yflkt SofG;/ c:ktfnsf] ;]jf k|jfx ;DaGwdf ul/Psf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f
b]xfo adf]lhd 5g M
55. pkrf/ ;]jf – SofG;/hGo /f]usf] k|f/lDes pkrf/sf] nflu c:ktfndf cfpg] la/fdLx?sf] ;_Vof
ljut # jif+df ($ xhf/ &** af6 ! nfv !@ xhf/ $&^ k'u]sf] eP tfklg SofG;/ /f]u klxrfg
ePsfsf] ;_Vof $ xhf/ ^&$ af6 $ xhf/ $)! df em/]sf]n] /f]u klxrfg ;_Vof 36\bf]qmddf /x]sf]
b]lvG5 . c:ktfnaf6 gjnk/f;L, tgx'_ nufotsf % k|d'v sfo+;Dkfbg ;"rs [KPI{
lhNnfdf !@ k6s r]tgfd"ns sfo+qmd cfof]hgf u/]sf] eP
 d]l;g/L pks/0f ;~rfng ug]+,
tfklg k|bfg ul/g] ;]jfsf] u'0f:t/ / ;Gt'li6af/]df cWoog
 :jf:yo pkrf/ ;]jf k|bfg ug]+ .
jf ;e]+If0f u/]sf] 5}g . ;]jfu|fxLsf] ;]jf ;Gt'li6af/]df
cWoog ug]+ / ;r]tgfsf] dfWodaf6 vfgkfg Pj_ afgL
Jojxf/df kl/jt+g u/L /f]u nfUg} glbg] lg/f]wfTds pkfo cjnDag ug]+tkm+ Wofg lbg'kg]+ b]lvG5 .
56. d]l;g pks/0fsf] pkof]u Y c:ktfnnfO+ cfjZos kg]+ d]l;g pks/0f ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
56.1 hl8t cfo' !)Y!@ jif+ ePsf SofG;/ pkrf/df k|of]u u/]sf d]l;g pks/0f ;g @))@ df h8fg
ePsf]df tL pks/0fsf] cfo' ;dfKt e};s]sf]df ;dodf dd+t;_ef/ gePsf], lnGofs d]l;g / a|fsL
y]/fkL d]l;gsf] ;Demf}tf gjLs/0f gePsf]] tyf ;f];+ ;lsPsf] cj:yf 5 . c:ktfnsf] :yfkgfsfndf
h8fg ePsf] d]l;g pks/0fsf] k|lt:yfkg of]hgf gagfPsf] sf/0f lalu|P/ ;]jf k|jfxdf c;/ k/]sf]
kfOof] .
56.2 a|fsL y]/fkL / ;L-6L-:Sofg d]l;gsf] ;~rfng gePsf] sf/0f cf};tdf b}lgs #% la/fdL ;]jfaf6
jl~rt ePsf, kL=O{=6L= -k]6_ ;L-6L- :Sofg d]l;gsf] cefjdf nfvf} vr+ u/L la/fdLx? pkrf/sf]
nflu ljb]lzg' kg]+, /]l8of]y]/fkLsf] nflu ;L-6L-l;d'n]6/ gePsf]n] /]l8o;g lbg'kg]+ :yfg olsg gx'g] /
cGo efudf /]l8o;g kg+ uO+ la/fdLdf /]l8o;gsf] hf]lvd a9\g], lnlgo/ PlS;n]6/ lju|]sf]n] cf};tdf
b}lgs @)) ;]jfu|fxLnfO+ ;]jf k|jfx gePsf], Pr-8L-cf/-a|fsL y]/fkLsf] ;Demf}tf cjlw ;dfKt
ePsf]n] cf};tdf b}lgs % b]lv & ;Dd kf7]3/sf] SofG;/sf lgoldt ;]jf lnPsf la/fdLnfO+ eQmk'/
SofG;/ c:ktfn k7fpg'k/]sf] cj:yf b]lvof] . ctM d]l;g pks/0f Joj:yfkgdf bIftf clej=l4
ug'+kg]+ b]lvPsf] 5 .
260 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
57. cfGtl/s cfo Y c:ktfnsf] ljQLo ;|f]tdf
g]kfn ;/sf/ / :jf:yo s/ sf]ifaf6 cg'bfg, ;d:of
la/fdLnfO+ pknJw u/fPsf] ;]jf jfkt k|fKt  d]l;g pk/s0fsf] pkof]u x'g g;s]sf],
ePsf] z'Ns / 3/ axfn k|d'v ?kdf /x]sf 5g\  la/fdLx?sf] clen]v Joj:yfkg sdhf]/ /x]sf],
. c:ktfnsf] s'n vr+sf] t'ngfdf cfGtl/s cfo  ;]jf k|jfxsf] l:ylt sdhf]/ /x]sf],
@)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ df qmdzM  SofG;/ /f]u ;DaGwL ;r]tgf sfo+qmd
!#-^#, !$-!$ / !^-%# k|ltzt b]lvG5 . k|efjsf/L gePsf],
c:ktfnsf] cfGtl/s cfosf] t'ngfdf cg'bfg  cfTd lge+/ x'g g;s]sf] .
k|ltzt @)^(.&), @)&).&! / @)&!.&@ df
qmdzM &&-^*, *!-@% / &&-%( k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . cfGtl/s cfo j=l4 ug]+tkm+ Wofg lbg'kb+5 .
58. ;]jf ;~rfng Y c:ktfnsf] alx/u ;]jf lng cfPsf la/fdL/lelh6/, c:ktfndf egf+ ePsf tyf
8]Ys]o/df ;]jf lnPsf la/fdL, lelh6/ / c:ktfn jl/k/Lsf :yfgLo gful/s tyf c:ktfnsf] ;]jf
k|jfx / ;'wf/df ;_nUg c:ktfndf sfo+/t lrlsT;s tyf sd+rf/L ;d]t !!^ ;/f]sf/jfnf;_u
c:ktfnsf] :jf:yo ;]jf k|jfxsf ;DaGwdf 5nkmn ubf+ ;'emfp
clwsf_zn] b]xfoadf]lhd hjfkm lbPsf 5g\M  d]l;g pks/0fsf] pkof]u ug'+kg]+,
58.1 c:ktfndf sfo+/t lrlsT;s tyf k|fljlwsx?sf] jfxo  clen]v Joj:yfkg b'?:t x'g'kg]+,
lghL :jf:yo ;_:yfdf k|ToIf ;_nUgtf /x]sf] c:ktfndf  ;]jf k|jfx k|efjsf/L x'g'kg]+,
cfPsf la/fdLx?nfO+ l56f] ;]jfsf] nflu lghL :jf:yo  ;r]tgf sfo+qmd k|efjsf/L ?kdf
;_:yfdf k7fpg] u/]sf] b]lvof] . ;~rfng ug'+kg]+,
 c:ktfnnfO+ cfTdlge+/ agfpg'kg]+ .
58.2 c:ktfndf /x]sf !)/!@ jif+ k'/fgf] d]l;g pks/0f
k|lt:yfkg ug+ c:ktfn k|zf;gn] kxn gu/]sf], l;6L
:Sofg, d]df]u|fkmL lau|]sf] jiff}+ e};Sbf ;d]t ;~rfng ug+ s'g} sf/afxL gePsf], k]6 ;L6L :Sofg
d]l;g vl/b ug+ g]kfn ;/sf/n] lbPsf] cg'bfgsf] pkof]u ug+ g;sL lk|mh u/]sf], l;-l6-l;d'n]6/,
y|Ll8Yl;cf/6L d]l;g nufotsf pks/0fx? lau|]sf] sf/0f SofG;/ /f]usf] lgbfg / pkrf/ ;]jfdf
c;/ k/]sf] hfgsf/L x'g cfPsf] 5 .
58.3 PS;Y/], ;L6L :Sofg tyf cGo k|of]uzfnf;DaGwL k/LIf0fx? s;/L ug'+eof] egL 8]Ys]o/ tyf egf+
ePsf $% la/fdL;Fu cGt/jftf{ lnPsf]df #) n] c:ktfndf geP/ aflx/ c:ktfndf uPsf], % n]
jf8{df Joj:yf ePsf], !) n] ;xof]uLdfkm{t c:ktfnd} ;]jf lnPsf] eGg] hjfkm lbPsf 5g\ .
c:ktfndf hl8t d]l;g pks/0fsf] lbuf] ;~rfng / k|lt:yfkgsf] Joj:yf u/L c:ktfnsf]
;]jf k|jfxnfO+ bIf / k|efjsf/L agfpg'kb+5 .
59. kmf]xf]/ tyf /]l8o;g Joj:yfkg – c:ktfnhGo kmf]xf]/ Joj:yfkg k|efjsf/L gePsf] sf/0f jftfj/0f
b'lift x'g k'u]sf] 5 . pbfx/0fsf] nflu s]df]y]/fkL lbPkl5 lg:sg] kmf]xf]/ ;fdu|L v'nf ?kdf /fv]sf]
b]lvof] . c:ktfnhGo kmf]xf]/sf] plrt Joj:yfkg u/L jfxo jftfj/0f b'lift gx'g] k|aGw ug'+kb+5 .
rLg ;/sf/af6 ;g @))@ df ;xof]u k|fKt a|fsL y]/fkLsf] ;f];+sf] cfo' ;dfKt ePkl5
;DalGwt cfk"t+sn] lkmtf+ nfg] Joj:yf gePsf] sf/0f c:ktfn kl/;/sf] as/df /flvPsf]n] plrt
Joj:yfkg ug'+kb+5 .

261 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
;+ul7t ;+:yf, ;ldlt / cGo ;+:yf
lrlsT;f lj1fg /fli6«o k|lti7fg
60. 6\df ;]G6/ – ef/t ;/sf/sf] cg'bfg ;xfotfdf @)) zoofsf] cTofw'lgs 6\df ;]G6/ :yfkgf ug]{
;dembf/L kqdf ef/t ;/sf/n] pknAw u/fpg] ;xdlt ePsf pks/0fdWo] Pd=cf/=cfO{ !,
;L=cf/=Pd !, cN6\f ;fp08 @, x]df6f]nf]hL, dfOqmf] jfOnf]hL, 8fOnfl;; *, An8 a}Í;DaGwL !%
k|sf/sf c:ktfn pks/0f k|fKt ePsf] 5}g . k|fKt ePsf pks/0fdWo] c6f]Sn]e d]l;g, l8h]n
h]g]/]6/, Puf; l;i6d, :ofª;g df]6/, Po/sl08;g, lnk6 / ln8nfO6 dd{t ug'{kg]{ cj:yfdf /x]sf]
5 . c:ktfnsf] ;]jf k|jfxnfO{ ;do ;fk]If agfpg PDj'n]G;, ;L=cf/=Pd, PS;/], O{=;L=hL=nufotsf
yk !# pks/0f cfjZos kg]{ lg0f{o sfo{sf/L kl/ifb\af6 ePklg tL pks/0f k|fKt ug{ ;s]sf] 5}g .
6\df ;]G6/sf] ;]jf ;xh / :jrflnt agfpg ;xdltcg';f/sf] pks/0f k|flKt, k|of]udf
gcfPsf pks/0fx?sf] oyf]lrt dd{t ;Def/ / yk pks/0fsf] Joj:yf ug{ kxn ug'{kb{5 .
61. dfkb08 – dfl;s kfl/>lds afx]s cGo eQf tyf ;'ljwf dfkb08 tyf ;"rsfs tof/ u/L e'QmfgL
ug'{kb{5 . of] jif{ cg'bfg;d]t s'n cfo ?=! ca{ @! s/f]8 ^& nfvdf tnj tyf eQfdf ?=$% s/f]8
$^ nfv vr{ u/]sf] b]lvPsf] 5 . lrlsT;s tyf sd{rf/LnfO{ z'? tnasf] !^^ b]lv #^& k|ltzt
;Dd yk eQf vr{ n]v]sf]df dfkb08 Pj+ ;"rsf+s tof/ u/]sf] 5}g . sfo{ ;Dkfbg ;"rs agfP/ dfq
eQf e'QmfgL ug'{kb{5 .
62. d]l;g vl/b – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod &* jdf]lhd cfly{s jif{sf] cGTodf sfd
;DkGg gx'g] u/L ah]6 lk|mh x'g glbg] p2]Zon] k]ZsL lbg ldNb}g . ;Demf}tfsf] zt{cg';f/
Pd=cf/=cfO{= d]l;g vl/bdf nfUg] eG;f/ dx;'n tyf d"No clej[l4 s/afktsf] /sd d]l;g k|fKt
ePkl5 dfq vr{ n]Vg'kg]{df @)&@.#.#) df ?=! s/f]8 &# nfv vr{ n]vL jL/ c:ktfn ljsf;
;ldltsf] gfddf /x]sf] Ps jfl0fHo a}Ídf hDdf u/]sf] b]lvof] .
63. ljutsf] e'QmfgL – k|lti7fgsf] cfly{s k|zf;g lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #=# cg';f/ :jLs[t ah]6
tyf sfo{qmdsf] ;Ldfleq /xL vr{ ug'{kg]{ Joj:yf 5 . c:ktfnn] jflif{s ah]6 tyf sfo{qmddf
;dfj]z gu/L ut jif{ ;f]e}m vl/b u/]sf]] c:ktfn pks/0f / Nofa ;fdu|Lsf] nflu of] jif{ ?=!@
s/f]8 @$ nfv e'QmfgL u/]sf] kfOof] . ctM ah]6 Joj:yf gu/L bfloTj l;h{gf u/]sf] tyf ;f]em} vl/b
sfo{ lgoldt gb]lvFbf o:tf] vr{df lgoGq0f ug'{kb{5 .
64. cjsfz kl5sf] e'QmfgL – c:ktfnsf Ps sd{rf/L] @)^*.*.!$ df clgjfo{ cjsfz eP klg
@)&@.#.#@ ;Ddsf] tna eQfnufotsf ;'ljwf ?=!@ nfv e'QmfgL ePsf] b]lvof] . cjsfz ePsf] $
jif{;Dd tna eQf e'QmfgL ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfO{ pQm /sd c;'n ug'{kb{5 .

aL=kL=sf]O/fnf :jf:Yo lj1fg k|lti7fg


65. a9L Jooef/ – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !! cg';f/ nfut cg'dfg tof/ ubf{
dfn;fdfgsf] :k]l;lkms]zg / :yfgLo tyf cGo ahf/sf] k|rlnt b/efp;d]t ljrf/ ug'{kg]{ Joj:yf
5 . vl/b ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
65.1 k|lti7fgn] of] jif{ vl/b u/]sf e]lG6n]6/, PS;—/] d]l;g / kmlg{r/nufotsf & 7]Ssfsf] ?=* s/f]8
(* nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . af]nkq d"NofÍg ;ldltn] ;f/e"t ?kdf k|efju|fxL Go"gtd d"NoflÍt
af]nkq :jLs[t ug{ u/]sf] l;kmfl/;cg';f/ :jLs[t gu/L ;DalGwt dxfzfvfsf] /fosf] cfwf/df a9L
saf]n ug]{sf] af]nkq :jLs[t u/]sf] b]lvof] . o;k|sf/ af]nkq :jLs[t ubf{ ?=@ s/f]8 *% nfv a9L
vr{ ePsf] 5 . ;f/e"t ?kdf k|efju|fxL Go"gtd d"NoflÍt af]nkq :jLs[t ug'{kb{5 .

262 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
65.2 k|lti7fgn] SofyNofjsf ;fdu|L vl/bsf] nflu ?=@ s/f]8 &) nfv nfut cg'dfg :jLs[t u/L af]nkq
dfu ubf{ Ps cfk"t{sn] ?=@ s/f]8 @@ nfv saf]n u/]klg lgh cfk"{ts cflwsfl/s laqm]tf gePsf]
hgfO{ ;f] af]nkq /2 u/]sf] b]lvof] . k'gM af]nkq cfXjfg ubf{ cfk"t{sn] k]; u/]sf] af]nkqdf pTkfbs
sDkgLsf] cflwsfl/s k|ltlglwTjsf] sfuhft k]; gePsf] cj:yfdf klg ?=@ s/f]8 *$ nfvsf] 7]Ssf
:jLs[t u/L klxn]sf] eGbf ?=^@ nfv a9Lsf] ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . o; ;DaGwdf 5fglag ug'{kb{5 .
66. pks/0f k|of]u – k|lti7fgn] b'O{ cfk"t{s;Fu @)&).*.!@ df Pg]:y]l;of js{ :6]zg * yfg vl/b u/L
?=! s/f]8 %! nfv e'QmfgL u/]sf] lyof] . pQm d]l;gx? @)&@.(.!) ;Dd klg h8fg u/]sf] b]lvPg .
tL pks/0f h8fg u/L k|of]udf Nofpg'kb{5 .

kf6g :jf:Yo lj1fg k|lti7fg


67. ;6/ tyf kfls{Ë ef8f –of] jif{ k|lti7fgn] ;6/ ef8f k|lt ju{ lkm6 ?=!)%.– / e"ldut kfls{Ë ef8f
dfl;s ?= *) xhf/n] nfut cg'dfg tof/ u/L ;6/ k|lt ju{ lkm6 ?= !)%.– / e"ldut kfls{Ë ef8f
dfl;s ?=() xhf/df ;Demf}tf u/]sf] b]lvof] . ut jif{ ;Demf}tfcg';f/ ;6/ ef8f k|lt ju{ lkm6
?=!&&.!% / e"ldut kfls{Ë ef8f dfl;s ?= # nfv $^ xhf/sf b/n] cfDbfgL u/]sf] lyof] . ljutsf]
;Demf}tf tyf k|rlnt ahf/ b/nfO{ cfwf/ dfgL nfut cg'dfg ug'{ kg]{df gu/]sf]n] ;6/ ef8f tyf
kfls{Ë z'Nsdf ?=*# nfv gf]S;fg ePsf] 5 .
zxLb u+ufnfn x[bo /f]u s]Gb|
68. ah]6÷vr{ n]vfÍg – s]Gb|n] of] jif{ ;~rfng u/]sf] k]OË ;]jfaf6 k|fKt ?=!! s/f]8 %& nfvdWo]af6
lrlsT;snufotsf sd{rf/LnfO{ k|f]T;fxg eQf ?=% s/f]8 # nfv e'QmfgL lbO{ afFsL /x]sf] ?=^ s/f]8
%$ nfvdfq cfo n]vfÍg u/]sf] 5 . k"/} cfDbfgL / vr{ n]vfÍg ug'{kb{5 .
of] jif{ ljkGg gful/s pkrf/afkt g]kfn ;/sf/af6 ?=( s/f]8 (& nfv k|fKt ePsf]df
?=!@ s/f]8 #) nfv vr{ ePklg ?=@ s/f]8 %* nfv dfq ljQLo ljj/0fdf vr{ b]vfPsf] 5 . ;a}
sf/f]af/ ;d]6L ljQLo ljj/0f tof/ ug'{kb{5 .
69. a9L vr{ – s]Gb|sf sd{rf/Lsf] ;]jfsf zt{ / ;'ljwf;DaGwL lgodfjnL, @)%* sf] lgod !)& df
:yfoL ?kdf axfn /x]sf sd{rf/Lsf] Ps dlxgfsf] tna a/fa/sf] /sd sd{rf/L sNof0f sf]ifdf
hDdf ug{'kg{] pNn]v 5 . s]Gb|n] :yfoL ?kdf sfo{/t @)& sd{rf/Lsf] Ps dlxgfsf] tna ?=%%
nfvdfq vr{ n]vL sNof0fsf/L sf]ifdf bflvnf ug{'kg{]df s/f/sf sd{rf/L;d]t @*^ hgfsf] ?=(*
nfv vr{ n]v]sf] b]lvof] . a9L vr{ nv]sf] ?=$# nfv s]Gb|Lo vftfdf lkmtf{ ug'{kb{5 .
70. ejg lgdf{0f – s]Gb|sf] cfly{s k|zf;g;DaGwL lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@& cg';f/ ;dodf sfo{
;DkGg x'g g;s]df ^ dlxgf;Dd sfo{sf/L lgb]{zsn] / ;f]eGbf a9L ;ldltn] Dofb yk ug]{ Joj:yf
5 . ejgdf tnf yKg] sfo{ !* dlxgfdf ;DkGg ug{ Ps lgdf{0fJoj;foL;Fu @)^*.&.# df ?=% s/f]8
%% nfvsf] ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . lgdf{0f sfo{ ;dodf ;DkGg gePsf]n] sfo{sf/L lgb]{zsaf6
@)&@ cfiff9 d;fGt;Dd @ k6s *$@ lbg Dofb yk eO{ ?=$ s/f]8 *) nfv e'QmfgL ePklg sfo{
;DkGg ePsf] 5}g . sfo{sf/L lgb]{zsn] cfˆgf] If]qflwsf/ eGbf a9L cjlwsf] Dofb yk ug{ ldNb}g .
;Demf}tf x'Fbf ?=&@ nfvsf] sfo{ ;Dkfbg hdfgt lnPsf]df pQm hdfgtsf] Dofb @)&).^.#)
df ;dfKt ePkl5 ;f]xL hdfgt gjLs/0f u/fpg'kg]{df csf]{ lgdf{0fJoj;foLsf] gfdaf6 ?=#$ nfvsf]
dfq sfo{ ;Dkfbg hdfgt k]; ePsf] b]lvof] . ;DalGwt lgdf{0fJoj;foLsf] gfdaf6 k"/} /sdsf]
hdfgt lnO{ lgdf{0f sfo{ ;DkGg u/fpg'kb{5 .
/fli6«o Ifo/f]u s]Gb|
71. sfo{qmd ljk/Lt vr{ – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #% df :jLs[t ah]6sf] cwLgdf
/xL vr{ ug{'kg]{ pNn]v 5 . of] jif{ rfn' vr{tkm{sf] cf}iflw vl/bdf ?=% nfv ah]6 Joj:yf ePsf]df
263 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
sfo{qmd tyf ah]6 ;+zf]wg gu/L k'FhLut zLif{saf6 eG;f/ dx;'nafkt ?=! s/f]8 @# nfv vr{
u/]sf] b]lvof] .
k'FhLuttkm{sf] d]l;g/L cf}hf/ zLif{saf6 sfo{qmddf gePsf] Pg (% gfdsf] df:s vl/b u/L
?=@) nfv vr{ u/]sf] 5 . pQm df:s @)&@ dfu{;Dd k"/} df}Hbft /x]sf] b]lvof] . :jLs[t sfo{qmd
tyf ah]6df Joj:yf g} gePsf]df ;fdfg vl/b u/L df}Hbft /fVg] sfo{df lgoGq0f x'g'kb{5 .
72. pks/0f x:tfGt/0f – s]Gb|n] ?=## nfvsf c6f]Sn]e, ;]lG6ko"h OGSo'e]6/ vl/b u/L sf7df8f}sf Ps
u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ pknAw u/fPsf] 5 . of] jif{sf] :jLs[t sfo{qmddf o:tf pks/0f vl/b u/L
u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ pknAw u/fpg] Joj:yf ePsf] b]lvPg . ct pQm ;fdfgx? lkmtf{ lng'kb{5 .

dfgj cË k|Tof/f]k0f s]Gb|


73. af]nkq :jLs[t – ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @%-&_ df af]nkq;DaGwL sfuhftdf pNn]v
u/]sf] afx]s cGo sfuhft /Ltk"j{ssf] gx'g] pNn]v 5 . s]Gb|n] !^ xhf/ Ple6\o'a vl/bsf] nflu
af]nkq cfXjfg u/]sf]df af]nkq k]; ug]{ @ kmd{dWo] klxnf]n] ?=$# nfv / bf];|f]n] ?=%@ nfv saf]n
u/]sf] 5 . klxnf]n] :k]l;lkms]zgcg';f/ gd"gf k]; gu/]sf] hgfO{ bf];|f] af]nkqbftfsf] af]nkq :jLs[t
u/L @)&!.^.@^ df ;Demf}tf u/]sf] 5 . bf];|f]n] lan ckm SjflG66Ldf pNn]v u/]eGbf km/s sfuhft
k]; u/]sf]df ;f] af]nkqnfO{ klg cdfGo ug'{kg]{df gu/L vl/b ug'{ plrt xf]Og . o;k|sf/sf] vl/b
sfo{df lgoGq0f ug'{kb{5 .
74. k|fljlws k/LIf0f – af]nkq;DaGwL sfuhftdf plNnlvt :k]l;lkms]zgadf]lhd gd"gf k]; u/]sf]
cfwf/df af]nkq :jLs[t u/L ;fdfg k|fKt ePkl5 k|fljlws k/LIf0f u/L e'QmfgL ug'{kb{5 . s]Gb|n] of]
jif{ vl/b u/]sf] Pg]Zy]l;of, ;L=P=cf/=Pd=nufotsf $ pks/0f k|fljlws k/LIf0f gu/fO{ ?=@ s/f]8
@@ nfv e'QmfgL u/]sf] kfOof] . pQm pks/0f @)&@.!).! ;Dd k|of]u geO{ df}Hbft /x]sf 5g\ .
k|fljlws k/LIf0f gu/L e'QmfgL lbg' pko'Qm b]lvPg .
75. cË k|Tof/f]k0f ;fdu|L – dfgj z/L/sf] cË k|Tof/f]k0f -lgoldt tyf lgif]w_ P]g, @)%% sf] bkmf $
cg';f/ g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf c:ktfn afx]s c?n] cË k|Tof/f]k0f;DaGwL lqmofsnfk ;~rfng ug{
kfpFb}gg\ . g]kfn ;/sf/n] sn]hf] k|Tof/f]k0f ug{ kfpg] u/L s'g} klg :jf:Yo ;+:yfnfO{ cg'dlt lbPsf]
5}g . s]Gb|n] sn]hf] k|Tof/f]k0fsf] nflu cg'dlt k|fKt gub}{ ?=** nfvdf cN6«f;f]lgs l6:o" d]l;g
vl/b u/L pkof]uljxLg cj:yfdf /fv]sf] b]lvof] . cg'dlt k|fKt u/]kl5 dfq pks/0f vl/b ug]{
Joj:yf ug'{kb{5 .
c:ktfnx?
76. ;l~rt sf]if bflvnf – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod ## df jiff{Gtdf vr{ geO{ afFsL
/x]sf] /sd lk|mh ug'{kg]{ Joj:yf 5 . tLg :jfoQ lgsfonfO{ pknAw u/fPsf] ;zt{ cg'bfgdWo] ?=%
s/f]8 $* nfv vr{ geO{ afFsL /x]sf]n] pQm /sd ;l~rt sf]if bflvnf ug'{kb{5 .
76.1 ;6/ axfn – c:ktfnx?n] ;Demf}tf u/L lbPsf] ;6/ tyf cGo ;DklQsf] axfn ;Demf}tfdf tf]s]sf]
zt{cg';f/ c;'n ug'{kb{5 . hgsk'/, ;u/dfyf c~rn c:ktfn / e/tk'/ c:ktfnn] ?=@ s/f]8 #
nfv, sfGtL afn c:ktfnn] ?=! s/f]8 #^ nfv / jL/ c:ktfnn] ?=%! nfv;d]t ?=# s/f]8 ()
nfv axfn c;'n ug{ afFsL b]lvPsf] 5 . pQm /sd ;Demf}tfsf] zt{cg';f/ sf/afxL u/L c;'n
ug'{kb{5 .
77. ;~rfng cg'dlt – cfdf ;'/Iff sfo{qmd lgb]{lzsf, @)^( df cfdf ;'/Iff sfo{qmd ;~rfng ug{
cg'dlt k|fKt lghL :jf:Yo ;+:yfn] gjLs/0f gu/]sf] cj:yfdf ;'/lIft dft[Tjafktsf] /sd e'QmfgL
ug{ gldNg] pNn]v 5 . lj/f6gu/l:yt Ps d]l8sn sn]hn] @)^( df3b]vL ;~rfng cg'dlt
gjLs/0f gu/fPklg @)&!.&@ df ?=@ s/f]8 ^( nfv / g]kfnuGhl:yt csf]{ d]l8sn sn]hn] @)%(

264 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b @M :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno
b]lv gjLs/0f gu/fPklg @)&!.&@ df ?=@ s/f]8 @) nfv cfdf ;'/Iffafktsf] /sd zf]wegf{ lbPsf]
5 . lgb]+{lzsfcg';f/ gjLs/0f ePsf :jf:Yo ;+:yfaf6 dfq sfo{qmd ;~rfng ug'{kb{5 .
78. bfloTj l;h{gf – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $)-&_ cg';f/ rfn' jif{sf] ah]6n]
gvfDg] u/L a9L vr{ u/]/ bfloTj l;h{gf ug'{x'Fb}g . sf]zL c~rn c:ktfn ljsf; ;ldltsf] @)&!.&@
sf] ah]6 ?=# s/f]8 &) nfv /x]sf]df ;f] c:ktfnn] sfof{no ;fdfg, cf}iflw vl/bnufotdf
ljlgof]hgeGbf ?=! s/f]8 (& nfv a9L vr{ u/L cfufdL jif{sf] nflu bfloTj l;h{gf u/]sf] 5 .
ah]6sf] kl/lwleq /x]/ dfq vr{ ug'{kb{5 .
79. sfo{ ;~rfng k]ZsL – e/tk'/ c:ktfnsf] ejg lgdf{0f ug{ @)^*.!!.!@ df ?=!& s/f]8 %% nfvsf]
vl/b ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . ;Demf}tfcg';f/ @)&!.&.@% df ;DkGg ug'{kg]{ sfo{ @)&!.!).! ;Dd
klg ;DkGg ePsf] 5}g . ;f] 7]Ssfdf a}Í hdfgt;d]t glnO{ @)&@.!.& df k'gM ?=! s/f]8 % nfv yk
k]ZsL lbPsf] b]lvof] . lgdf{0f sfo{ z'? ePsf] $ jif{kl5 hdfgt g} glnO{ k]ZsL dfly k]ZsL lbg'
lgod;Ddt b]lvPg .
80. x]hf8{ eQf – PS;/] tyf k|of]uzfnfdf sfd ug]{ sd{rf/LnfO{ hf]lvdo'Qm sfd u/]afkt pQm If]qaf6
k|fKt cfDbfgLsf] !@=% k|ltzt x]hf8{ eQf lbg] ;lrj:t/sf] @)&).#.#! sf] lg0f{odf pNn]v 5 .
e/tk'/ c:ktfnn] ;f] lg0f{oljk/Lt #@=% k|ltzt eQf vr+{ n]v]sf]n] a9L vr{ n]vsf] ?=@& nfv /
dxfsfnL c~rn c:ktfnn] PS;/] PDa'n]G; ;~rfngnufotdf c:ktfn ljsf; ;ldltsf] lg0f{oeGbf
a9L e'QmfgL u/]sf] ?=% nfv;d]t ?=#@ nfv c;'n ug'{kb{5 .
l;+xb/af/ j}Bvfgf ljsf; ;ldlt
81. gD;+ – ;ldltn] of] jif+ cf}iflw pTkfbgdf @$ xhf/ %*@ s]-hL- h8La'l6 k|of]u u/]sf] 5 . t/ cf}iflw
lgdf+0f qmddf k|f/lDes k|lqmofb]lv clGtd cj:yf;Dd vkt ePsf] sRrf kbfy+af6 pTkfbg x'g'kg]+
cf}iflwsf] jf:tljs kl/df0f lglZrt x'g] u/L gD;{ agfPsf] 5}g . cf}iflw pTkfbgsf] gD;{ tof/
ug'{kb{5 .
82. pwf/f] laqmL – ;ldltn] of] jif{ ljleGg :6lsi6nfO{ pwf/f] laqmL u/]sf] ?=# s/f]8 # nfvdWo] !(
:6lsi6;Fu ?=^* nfv c;'n ug{ afFsL b]lvPsf]n] ;f] /sd Aofh;d]t u0fgf u/L c;'n ug'{kb{5 .
 a]?h" l:ylt Y of] jif+ dGqfno / dftxt ;d]tsf lgsfosf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h"sf] l:ylt
b]xfocg';f/ 5M
 ;/sf/L sfof{notkm{ !!^ lgsfodf ?=@ ca{ @% s/f]8 %# nfv #) xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes
k|ltj]bg pknAw u/fPkl5 @$ lgsfon] ?=! s/f]8 *( nfv $$ xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=@ ca{ @#
s/f]8 ^# nfv *^ xhf/ a]?h" afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=%@ s/f]8 (! nfv *( xhf/ k]ZsL afFsL
/x]sf] 5 . o;;DaGwL ljj/0f cg';"rL !% df 5 .
 cGo ;+:yf/;ldlt *$ tkm{ ?=! ca{ @@ s/f]8 !% nfv && xhf/ a]?h" b]lvPsf]df k|f/lDes k|ltj]bg
pknAw u/fPkl5 # n] ?=& s/f]8 #* nfv (( xhf/ km5\of}{6 u/]sf]n] ?=! ca{ !$ s/f]8 &^ nfv
&* xhf/ a]?h" afFsL /x]sf] 5 . ;f]dWo] ?=@) s/f]8 !( nfv !& xhf/ k]ZsL /x]sf] 5 . o; ;DaGwL
ljj/0f cg';"rL !^ df 5 .

265 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b Y #
a]?h" km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of; / a]?h" km5\of}+6sf ;DaGwdf
k|fKt pknlaw
cfly+s sfo+ljlw P]g, @)%% / lgodfjnL, @)^$ n] a]?h"sf] nut /fVg], km5\of}+6 ug]+ Pj_ ;Dk/LIf0f
ug]+ u/fpg] sfo+ljlw / lhDd]jf/L;DaGwL sfg"gL Joa:yf u/]sf] 5 . cfly+s sf/f]af/sf] hjfkmb]lxtfsf nflu
lhDd]jf/ JolQm / n]vfpQ/bfoL clws=t /x]sf 5g\ . pQm Joj:yfcg';f/ ljleGg ;/sf/L lgsfon] a]?h"
km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of; / a]?h" km5\of}+6df k|fKt pknlawnfO+ b]xfoadf]lhd k|:t't ul/Psf] 5M
a]?h" km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of;
1. ;fj+hlgs n]vf ;ldltdf dxfn]vfk/LIfssf] afpGgf}_ jflif+s k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ df plNnlvt ;a}
dGqfno;_u ;DalGwt ;dfg k|s=ltsf Joxf]/fpk/ dGqfnosf ;lrjx?aLr 5nkmn u/L pQm
Joxf]/fx?df ;'wf/ ug]+ lg0f+o ePsf] lyof] .
2. d'Vo;lrjsf] cWoIftfdf u7g x'g] a]?h" km5\of}+6 d"Nofsg / cg'udg ;ldltn] a]?h" km5\of}+6 sfo+sf]
;dGjo, cg'udg / d"Nofsg ub}+ cfPsf] 5 . pQm ;ldltn] sfof+nosf] juL+s/0f u/L % k|ltzteGbf
sd a]?h" sfod ug]+ nIo lgwf+/0f u/]sf] 5 .
3. dlGqkl/ifb\n] @)^(.^.!! df @)%(.^) ;Ddsf] a]?h"dWo] ;/sf/L xflg gf]S;fgL jf d:of}6 ePsf]
afx]s cGo a]?h" ;DalGwt dGqfnosf ;lrj jf clwsf/ k|fKt lgsfosf clwsf/Ln] u/]sf]
km5\of}+6sf] cfwf/df s'df/Lrf]s tyf s]Gb|Lo txl;n sfof+non] nut stf ug]+ / dxfn]vfk/LIfssf]
sfof+non] ;f]sf] cg'udg ug]+ u/]sf] 5 .
4. sfof+nosf] jflif+s n]vfk/LIf0f sfo+tflnsf, n]vfk/LIf0f / ;Dk/LIf0f;DaGwL jflif+s gLlt /
k|lqmofaf/] hfgsf/L lbg g]kfn ;/sf/sf d'Vo;lrj, ;lrj Pj_ cGo kbflwsf/Lx?;_u cfly+s jif+sf]
z'?df 5nkmn Pj_ cGt/lqmof ul/Psf] lyof] .
5. d'Vo;lrj ;d]tsf] ;xeflutfdf @)&@ >fj0fdf a9L a]?h" x'g] dGqfnosf ;lrjx?;_u cGt/lqmof
u/L a]?h" km5of}+6nfO+ tLj|tf lbg] lg0f+o ePsf] lyof] .
6. ;fj+hlgs n]vf ;ldltdf dxfn]vfk/LIfssf] jflif+s k|ltj]bg 5nkmn x'g] Joj:yfcg'?k ;f] ;ldltaf6
!) pk;ldlt u7g u/L s]xL dGqfnosf] jflif+s k|ltj]bg @)&! / ;f]eGbf cl3sf k|ltj]bgdf ;dfj]z
ePsf] Joxf]/fdf 5nkmn k|f/De ePsf] 5 .
7. :ynut ?kdf 6f]nL vl6Psf] cj:yfdf ;f]xL 6f]nLaf6 ;Dk/LIf0f u/L :ynut ?kd} hfgsf/L lbg]
Joj:yf ul/Psf] 5 . ;Dk/LIf0f ul/Psf]df ;f]sf] cs / ;Dk/LIf0fsf] nflu k]z gePsf] ca:yfdf
;f]xL Joxf]/f k|f/lDes k|ltj]bgdf v'nfpg'kg]+ Joj:yf ul/Psf] 5 .
8. ;Dk/LIf0fsf] nflu cg'/f]w ePsf]df lgb]+zgfnox?n] !) b]lv !% lbgleq lsgf/f nufO+ dfl;s ?kdf
k|ltj]bg k]; ug]+, lgb]+zgfno, dxflgb]+zgfno, dxfzfvf tyf dxfn]vfk/LIfssf] pkl:yltdf x'g]
lgoldt a}7sdf ;d]t ;Dk/LIf0f Pj_ n]vfk/LIf0f ;DaGwdf d"Nofsg Pj_ ;dLIff ug]+ ul/Psf] 5 .
9. n]vfk/LIf0fsf] nflu ul/g] k|j]z a}7sdf n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo, If]q, tl/sf, ljlw,
sfo+qmdsf cltl/Qm a]?h" ;Dk/LIf0f;DaGwL hfgsf/L;d]t lbg] ul/Psf] 5 .

267 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b #M a]?h" km5\of}+6 ug+ u/]sf] k|of; / a]?h" km5\of}+6sf ;DaGwdf k|fKt pknlaw
10. n]vfk/LIf0f of]hgf, @)&@ df ;Dk/LIf0f ug]+ ;do ;Ldf @)&@ kmfu'g;Dd tf]lsPsf] eP tfklg
jif}+el/ ;Dk/LIf0f sfo+ ul/Psf] 5 .

a]?h" km5\of}+6sf ;DaGwdf k|fKt pknlaw


11. a]?h" km5\of}+6 ug+ eP u/]sf k|of;af6 b]xfoadf]lhd a]?h" km5\of}+6 ePsf] 5M
[?- nfvdf{
ljj/0f %# cf}_ k|ltj]bg %@ cf}_ k|ltj]bg %! cf}_ k|ltj]bg
;/sf/L sfof+no 27,23,78 20,01,95 21,26,81
;_ul7t ;_:yf, ;ldlt tyf cGo ;_:yf 3,27,90 2,24,90 3,62,43
hDdf 30,51,68 22,26,85 24,89,24
12. of] jif+sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf Joxf]/fpk/ #% lbgleq / Dofb yk ePsf]df yk Dofbleq km5\of}+6
u/L ;Dk/LIf0f u/fpg ;/sf/L sfof+no, ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt Pj_ cGo ;_:yfx?;d]tsf] of] jif+
cg';"rL !% / !^ df pNn]v ePadf]lhd ?-%( ca+ $) s/f]8 &^ nfvsf] k|f/lDes a]?h"
k7fOPsf]]df ;f] cjlwleq sfof+nox?n] ?-@ ca+ &% s/f]8 $^ nfv [$-^# k|ltzt{ dfq km5\of}+6
u/]sf 5g\ .
13. ;/sf/L sfof+no, ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt tyf cGo ;_:yfsf] of] aif+ b]xfoadf]lhd ;Dk/LIf0f ePsf] 5 .
;Dk/LIf0f;DaGwL dGqfnout ljj/0f cg';"rL !& / !* df 5 .
[?-nfvdf{
;dfof]hgaf ;Dk/LIf0f rfn' jif+sf] cBfjlws
ljj/0f ljutsf] a]?h"
6 yk/36 [km5\of}+6{ n]vfk/LIf0f a]?h" af_sL a]?h"
;/sf/L sfof+no 90,97,62 (17) 27,23,78 48,77,88 1,12,51,55
;_ul7t ;_:yf, ;ldlt tyf cGo ;_:yf 45,80,80 17 3,27,90 7,87,42 50,40,49
hDdf 1,36,78,42 0 30,51,68 56,65,30 1,62,92,04
;/sf/L sfof+notk+m ;Dk/LIf0f ePsf] ?-@& ca+ @# s/f]8 &* nfvdWo] ?-!@ ca+ *(
s/f]8 $$ nfv [$&-#$ k|ltzt{ k]ZsL km5\of}+6sf] cfwf/df ;Dk/LIf0f ePsf] 5 .
14. n]vfk/LIf0faf6 sfod ePsf] c;'n ug'+kg]+ a]?h"dWo] of] jif+ cg';"rL ( df pNn]v ePadf]lhd ? @
ca+ %& s/f]8 @* nfv c;'nL ePsf] 5 . of] /sd o; sfof+non] vr+ u/]sf]] ? #$ s/f]8 !%
nfv;_u t'ngf ubf+ vr+ ePsf] k|To]s Ps ?k}of_af6 ? &.%# pknlaw ePsf] 5 .
15. lgsfox?af6 a]?h" km5\of}+6 u/L ;Dk/LIf0fsf nflu cg'/f]w ubf+ a]?h" km5\of}+6nfO+ k'li6 ug]+ kof+Kt
k|df0f sfuhft ;_nUg gug]+, k|rlnt sfg'gsf] /Lt gk'MofO+ km5\of}+6 ug]+, Pp6} a]?h" ;Dk/LIf0fsf]
nflu k'gM k]; ug]+ / ;/sf/L xflgYgf]S;fgL gePsf] k'li6 x'g] kof+Kt k|df0fa]u/ lgoldt ug]+
nufotsf sf/0fx?n] ? $ ca+ &^ s/f]8 ^# nfv ;Dk/LIf0f x'g g;s]sf] hfgsf/L u/fOPsf] 5 .
o:tf] /sd ut jif+ ?-& ca+ *$ s/f]8 *( nfv /x]sf] lyof] .
16. dlGqkl/ifb\sf] @)^(.^.!! sf] lg0f+on] a]?h"sf] nut km5\of}+6 Pj_ stfsf] nflu s'df/Lrf]s tyf s]Gb|Lo
txl;n sfof+nonfO+ x:tfGt/0f ePsf] @)%(.^) ;Ddsf] a]?h"dWo] pQm sfof+noaf6 of] jif+ ?-!!
s/f]8 $! nfv nut stf ePsf] hfgsf/L k|fKt ePsf] 5 .
nut sfod ul/Psf / gul/Psf b'j} lsl;dsf a]?h"nfO+ sfg'gadf]lhd km5\of}+6 u/L
;Dk/LIf0f u/fpg'kg]+df sfof+nox?n] nut sfod ul/Psf] a]?h"df Wofg lbg] u/]sf] t/ gLltut
k|s=ltsf a]?h" km5\of}+6df kof+Kt Wofg lbg] u/]sf] 5}g . a]?h" km5\of}+6nfO+ ;DalGwt sd+rf/Lsf] j=lQ
ljsf;;_u cfa4 ug]+ sfg'gL Joj:yf x'g ;s]df cfly+s sf/f]af/df a]?h" Go"g agfpg d2t k'Ug]
b]lvG5 .
268 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf} jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b Y $
n]vfk/LIf0f ;DaGwdf eljiodf ug'+kg]+ ;'wf/
g]kfnsf] ;_ljwfgcg';f/ dxfn]vfk/LIfsn] ;a} ;/sf/L sfof+no / ;/sf/L :jfdlTjsf ;_:yfgsf] n]vf
sfg'gåf/f lgwf{l/t tl/sfadf]lhd lgoldttf, ldtJolotf, sfo{bIftf, k|efjsfl/tf / cf}lrTo;d]tsf] ljrf/
u/L n]vfk/LIf0f ug]{ Joj:yf 5 . dxfn]vfk/LIfsnfO+ ;'lDkPsf] lhDd]jf/L cg';f/ d'n'ssf] ;fj+hlgs ljQLo
k|zf;gdf hjfkmb]lxtf / kf/blz+tf k|j4+g u/L cfly+s cg'zf;g sfod ug+sf nflu n]vfk/LIf0fsf] e"ldsf
dxTjk"0f+ x'g] ePsf]n] n]vfk/LIf0f ;'wf/ ;DaGwdf b]xfosf ;'emfpx? k|:t't ul/Psf] 5 .
1. :jtGqtf Y ;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfx?sf] cGt/f+li6\o ;_u7g [OG6f];fO+{ sf] ;g\ !(&& sf] lndf
3f]if0ffkq tyf ;g\ @))& sf] d]lS;sf] 3f]if0ffkqn] ;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfsf] nflu ljQLo tyf
sfof+Tds :jtGqtf ;DaGwL Joj:yfnfO+ kfl/t u/]sf] 5 . pQm 3f]if0ffkqnfO+ ;_o'Qm /fi6«;_3sf] ^^ cf}_
dxf;efn] ;d]t @@ l8;]Da/ @)!! df cg'df]bg u/]sf] 5 . o;}u/L @) gf]e]Da/ @)!$ df ePsf]
;_o'Qm /fi6«;_3sf] ^( cf}_ dxf;efn] ;fj+hlgs k|zf;gdf bIftf, pt/bfloTj, k|efjsfl/tf / kf/blz+tf
k|j4+gsf nflu ;af]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfx?sf] ;'b=9Ls/0f u/L :jtGqtf / Ifdtf ljsf; ug+ ljz]if
hf]8 lbPsf] 5 .
pQm :jtGqtf;DaGwL Joj:yfnfO+ sfg'gL ?kdf ;d]6\gsf nflu gofF n]vfk/LIf0f P]gsf] d:of}bf
th'+df k|lqmof z'? ePsf] 5 . ;fj+hlgs n]vfk/LIf0fsf] cGt/f+li6«o c;n cEof;adf]lhd
n]vfk/LIf0fdf ;_nUg sd+rf/Lx?sf] k];fut :jtGqtf sfod /fVg, n]vfk/LIf0f Joj:yfkg ug+ Pj_
:jtGqtf k|j4+g ug+ pQm P]g kfl/t u/L sfof+Gjogdf Nofpg'kg]+ tyf n]vfk/LIf0f ;]jf ;~rfng
lgodfjnLsf] th'+df u/L ;]jfsf] ;~rfng ug'+kg]+ cfjZostf b]lvPsf] 5 .
2. /0fgf}lts of]hgf Y sfof+nosf] % jif]+ /0fg}lts of]hgf ;g\ @)!^Y@)@) n] n]vfk/LIf0fsf] u'0f:t/ /
k|efj clej=l4 ug]+, dxfn]vfk/LIfssf] :jtGqtf / clwsf/nfO+ ;'b=9 ug]+, dxfn]vfk/LIfssf]
sfof+nosf] Ifdtf ljsf;, afxo ;/f]sf/jfnfx?;_usf] k]zfut ;DaGw clej=l4 / cfGtl/s ;'Joj:yf
k|efjsf/L ug+ nIo to u/L ;f] k|fKt ug+ ljljw lqmofsnfkx? lgwf+/0f u/]sf] 5 . ;f] /0fgLlt of]hgf
sfof+Gjogsf nflu ;~rfng of]hgf th'+df clGtd r/0fdf k'u]sf] 5 . /0fg}lts of]hgfnfO+ sfof+Gjog
ug+ ;Da4 lgsfox?af6 ;xof]u cfjZos 5 .
3. u'0f:t/ cfZj:ttf Y sfof+non] ;Dkfbg ug]+ n]vfk/LIf0f sfo+ gLlt, dfgb08 / sfo+ljlwcg'?k eP
gePsf] Pj_ n]vfk/LIf0f u'0f:t/ lgoGq0f Joj:yf k|efjsf/L sfof+Gjog eP gePsf] ;DaGwdf ;a}
Pj_ n]vfk/LIf0f 6f]nLsf] sDtLdf Ps kmfOnsf] ljQLo Pj_ sfo+d"ns n]vfk/LIf0f u'0f:t/ cfZj:ttf
k'g/fjnf]sg ug]+ ul/Psf] 5 . k'g/fjnf]sg k|ltj]bgn] cf}_NofPsf sdL sdhf]/L ;'wf/ ug+ sfo+of]hgf
agfO+ sfof+Gjog u/L cGt/f+li6\o:t/ cg'?k nv]fk/LIf0f x'g] jftfj/0f l;h+gf ug'+kg]+ cfjZostf
/x]sf] 5 .
4. cGt/f+li6«o ;DaGw Y ;g\ @)!% df P;f];fO+ uelg+u af]8+df lgjf+lrt ePkZrft\ g]kfnsf] e"ldsf
cGt/f+li6\o ;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yfdf a9\b} uPsf] 5 . o;} qmddf OG6f];fO+ tyf P;f];fO+;_usf]
cfa4tf Pj_ cGo d'n'ssf ;jf]+Rr n]vfk/LIf0f ;_:yf;_usf] cfk;L ;xof]u / ;b\efjnfO+ a9fjf lb_b}
1fg ;Lk / cg'ejsf] cfbfgYk|bfg Pj_ c;n cEof;x?sf] cg';/0f ;fy} cGt/f+li6«o ?kdf lrgf/L
a9fpg] sfo+ k|efjsf/L x'g] ePsf]n] lAkIfLo ax'kIfLo cGt/f+li6\o ;DaGw lj:tf/df hf]8 lbg'kg]+
b]lvPsf] 5 .

269 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


kl/R5]b $M n]vfk/LIf0f ;DaGwdf eljiodf ug'+kg]+ ;'wf/
5. Ifdtf ljsf; Y sd+rf/Lsf] Ifdtf ljsf;sf nflu ;|f]t Joj:yf u/L /fli6\o Pj_ cGt/f+li6«o tflnd,
uf]i7L, ;]ldgf/df lgoldt ?kdf ;xeflu u/fpg ;lsPdf 1fg, ;Lk / cg'ej cfbfg–k|bfg eO+ g]t=Tj
ljsf;sf ;fy} k];fut ;Lk, bIftf clej=l4 x'g uO+ u'0f:t/Lo n]vfk/LIf0f ug+ of]ubfg k'Ug] b]lvG5 .
6. :yfgLo txsf] n]vfk/LIf0f Y ljutdf gu/kflnsf / ufp_ ljsf; ;ldltsf] n]vfk/LIf0f ;DalGwt
lgsfoaf6 lgo'Qm n]vfk/LIfsaf6 x'_b} cfPsf]df g]kfnsf] ;_ljwfgdf ;_3Lo ;_;b, k|b]z ;ef, k|b]z
;/sf/, :yfgLo tx, ;a} ;_3Lo / k|b]zsf ;/sf/L sfof+nox?sf] n]vfk/LIf0f dxfn]vfk/LIfssf]
sfof+noaf6 x'g] Joj:yf u/]sf] 5 . pko'+Qm sfo+sf nflu o; sfof+nosf] ljBdfg ;f_u7lgs ;_/rgf
lj:tf/ ug+ cfjZos 5 .
7. ljQLo pQ/bfloTj Y n]vf tyf n]vfk/LIf0fsf] ;j+dfGo l;4fGtcg';f/ ljQLo sf/f]af/sf] lhDd]jf/L
Joj:yfkg kIfsf] x'g] / ;f] ljQLo sf/f]af/pk/ :jtGq /fo k|bfg ug]+ lhDd]jf/L n]vfk/LIfssf] xf] .
ljQLo pQ/bfloTj :ki6 ug]+ sfg'gL Joj:yfsf] cefjdf pQm lhDd]jf/Lsf] kfngfdf sdL sdhf]/L
b]lvPsf]n] ljQLo pQ/bfloTj;DaGwL sfg'g th'+df ug'+kg]+ b]lvG5 .
8. j}b]lzs ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f Y g]kfn ;/sf/nfO+ k|fKt x'g] ;a} ;xfotf /sd ah]6df ;dfj]z u/L
dxfn]vfk/LIfsaf6 n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]+ Joj:yf /x]sf]df k|fljlws, j:t'utnufotsf sltko ;xfotf
ah]6df ;dfj]z gug]+ / n]vfk/LIf0f gu/fpg] kl/kf6L cBflk ljBdfg 5 . sfg'gL Joj:yfcg'?k ;a}
lsl;dsf j}bl] zs ;xfotf /sd ah]6df ;dfj]z u/L ;f]sf] n]vfk/LIf0f u/fpg'kb+5 .
9. ;Dk/LIf0f Y sfof+noAf/f :ynut n]vfk/LIf0fs} qmddf ;Dk/LIf0f ug]+ Joj:yf ul/P tfklg ;DalGwt
lgsfox?af6 ljutdf sfod ePsf a]?h" km5\of}+6 u/L ;dodf ;Dk/LIf0f u/fpg] sfd k|efjsf/L
x'g;s]sf] 5}g . ctM lhDd]jf/ JolQmsf] sfo+;Dkfbgsf] d"Nofsgdf cfly+s cg'zf;gnfO+ cfwf/ agfO+
d"Nofsg Joj:yf ug'+kb+5 .
10. ;fj+hlgs If]qsf] n]vfdfg [g]k;f;{ sfof+Gjog Y dxfn]vf lgoGqs sfof+non] ;/sf/sf] s]Gb|Lo
n]vf tof/ ubf+ / dGqfnon] dftxtsf lgsfox?sf] PsLs=t cfly+s ljj/0f tof/ ubf+ n]vf gLlt
v'nfpg'kg]+ b]lvG5 . g]kfn ;/sf/n] @)^^.%.#) df ;fj+hlgs If]qsf] nflu gubdf cfwfl/t n]vfdfg
sfof+Gjog ug]+ u/]klg ljQLo ljj/0f;lxt n]vf gLltsf] v'nf;f ug]+ Joj:yfsf] kfngfdf sdhf]/L
b]lvPsf] 5 . of] jif+ !% lgsfodf k/LIf0fsf] ?kdf n]vfdfgcg';f/ ljQLo ljj/0f tof/ ug]+ sfo+
yfngL ul/Psf] 5 . :jLs=t n]vfdfgsf] k"0f+ sfof+Gjog ePdf cfly+s sf/f]af/ kf/bzL+ tyf
ljZj;gLo x'g uO+ n]vfk/LIf0fnfO+ ;d]t ;xof]u k'Ug] xF'bf g]kfn ;/sf/sf] n]vf 9f_rfdf ;do;fk]If
;'wf/ u/L ;a} dGqfnodf n]vfdfg sfof+Gjog ul/g'kb+5 .
11. cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL Y ;a} ;/sf/L sfof+nosf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f dxfn]vf lgoGqs
sfof+noaf6 x'g] Joj:yf eP klg ;a} ;/sf/L lgsfosf] ;a} sf/f]af/sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f x'g]
gu/]sf]n] cfGtl/s n]vfk/LIf0fsf] k|efjsfl/tf a9fpg'kg]+ b]lvG5 . o;}u/L cfly+s sfo+ljlw
lgodfjnL, @)^$ sf] lgod (% cg';f/ clwsf_z lgsfon] cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL tyf ;f]sf]
cg'udg ;"rs tof/ u/L nfu" u/]sf] b]lv_b}g . lgodfjnLsf] Joj:yfcg';f/ cfGtl/s lgoGq0f
k|0ffnLsf] 9fFrf tof/ u/L ;a} lgsfox?n] ;f]xLcg'?k cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL tof/ u/L
sfof+Gjogdf Nofpg'kb+5 .
12. jflif+s k|ltj]bgpk/ 5nkmn Y dxfn]vfk/LIfssf] jflif+s k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf Joxf]/fpk/
;fj+hlgs n]vf ;ldltdf 5nkmn ug+ ljleGg pk;ldlt u7g u/]sf] / s]xL pk;ldltaf6
5nkmn;d]t cf/De ePsf] 5 . ;a} pk;ldltsf] a}7s lgoldt ?kdf ga:bf lautsf ;a} k|ltj]bgsf
Joxf]/f pk/ ;dod} 5nkmn x'g g;s]sf] l:ylt 5 . k|ltj]bgpk/ 5nkmn ePdf cfly+s k|zf;gdf
;'wf/ ug+ Pj_ n]vfk/LIf0fsf] u'0f:t/ / k|efjsfl/tf j=l4 ug+ ;xof]u k'Ug] ePsf]n] jflif+s
k|ltj]bgpk/ ;dod} 5nkmn ug]+ Joj:yf ldnfpg'kg]+ b]lvG5 .
270 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@
kl/R5]b $M n]vfk/LIf0f ;DaGwdf eljiodf ug'+kg]+ ;'wf/
13. ;_ul7t ;_:yfsf] n]vfk/LIf0f Y sfg"gdf ;fj{hlgs ;+:yfgx?n] cfly{s jif{sf] ;dflKtkl5 lglZrt
;dofjlwleq n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]{ Joj:yf eP tfklg !& ;+:yfsf] $& cfly{s jif{sf] n]vfk/LIf0f
aSof}tf /x]sf] 5 . ;dod} n]vfk/LIf0f gu/fpgfn] ;+:yfgsf k|d'vx?n] ljQLo pQ/bfloTj jxg u/]sf]
b]lvPg . cfly+s k|zf;gnfO+ :jR5 / dof+lbt agfpg sfg'gn] tf]s]adf]lhd hjfkmb]xL agfO+
lhDd]jf/L lgjf+x ug'+ u/fpg'kg]+ b]lvPsf] 5 .
14. n]vfk/LIf0f k/fdz+ Y g]kfn ;/sf/sf] clwsf_z :jfldTj ePsf ;_ul7t ;_:yfx?sf] n]vfk/LIf0fsf]
nflu n]vfk/LIfs lgo'lQm ug+ dxfn]vfk/LIfssf] sfof+noaf6 k/fdz+ lbg] Joj:yf eP tfklg of] jif+
@! ;_:yfn] dfq o:tf] k/fdz+ lnPsf 5g\ eg] c? ;_:yfn] k/fdz+ dfu ug]+ u/]sf 5}gg\ . ctM
n]vfk/LIf0f k/fdz+ dfu ug]+ / n]vfk/LIf0f ;DkGg ug]+ Joj:yf cjnDag ug'+kb+5 .
15. k"jf+wf/ Joj:yfkg Y ;/sf/L sfdsf/afxLnfO+ k|efjsf/L agfpg sfo+jftfj/0f Pj_ Go"gtd
k"jf+wf/sf] cfjZostf /xG5 . @)&@ j}zfv !@ ut]sf] e"sDkaf6 sltko ;/sf/L ejgx? Ifltu|:t
eO+ Go"gtd k"jf+wf/sf] ;d]t cefj b]lvPsf] 5 . ;/sf/L ejgsf] k'glg+df+0f u/L pko'Qm
sfo+jftfj/0f agfpg'kg]+ b]lvG5 .
16. sfo+d"ns n]vfk/LIf0fdf ;'wf/ Y cfGtl/s n]vfk/LIf0f k|efjsf/L x'g g;s]sf sf/0f
dxfn]vfk/LIfssf] sfof+noaf6 lgoldttfsf] k/LIf0fdf a9L >f]t / ;do vr+g' k/]sf] 5 . cfGtl/s
n]vfk/LIf0fnfO+ k|efjsf/L agfO+ lgoldttfsf] k/LIf0f dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 ug]+ /
dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no sfo+d"ns n]vfk/LIf0fdf s]lGb|t /xg'kg]+ b]lvG5 .
o; sfof+non] hghLjgdf ;/f]sf/ /fVg] /fli6\o dxTjsf ljifox? 5gf}6 u/L sfo+d"ns
n]vfk/LIf0f u/L ;'emfj lb_b} cfPsf] 5 . o; jif+ klg #) ljifosf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0f u/L ;'emfj
k|:t't ul/Psf] 5 . sfo+d"ns n]vfk/LIf0fsf] ;'emfj sfof+Gjog ug'+kb+5 .
17. n]vfk/LIf0fdf gful/s ;dfhsf] ;_nUgtf Y sfo+d"ns n]vfk/LIf0fdf ;'wf/ ug+ ljut s]xL jif+b]lv
gful/s ;dfh, ;/f]sf/jfnf jf ;Da4 kIfsf] ;_nUgtfdf 5nkmn ug]+, cGtjf+tf+ lng], k|ZgfjnLsf]
hjfkm k|fKt ug]+ sfo+ u/L n]vfk/LIf0fdf ljZj;gLotf / kf/blz+tf k|j4+g ug]+ cEof;sf] yfngL
ePsf] 5 . pQm sfo+nfO+ lg/Gt/tf lb_b} ljkb Joj:yfkg, ;fdflhs If]qsf vfg]kfgL, lzIff,
:jf:yonufotsf] sfo+d"ns n]vfk/LIf0fdf klg gful/s ;dfh, ;/f]sf/jfnf jf ;Da4 kIfsf]
;xefuLtf la:tf/ ug'+ kg]+ b]lvG5 .

271 dxfn]vfk/LIfssf] lqkGgf}_ jflif+s k|ltj]bg, @)&@


cg';"rLx?
cg';rL Y !
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf ! ;_u ;DalGwt{
           n]vfk/LIf0f ul/Psf ;/sf/L sfof+nox?sf] ljj/0f
[ljlgof]hg, /fh:j, w/f}6L / cGo sf/f]jf/{
[?- xhf/df{
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof

1 /fi6\kltsf] sfof+no 1 1 67597


!-! /fi6\kltsf] sfof+no 1 1 67597
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 1 1 67
@-! pk/fi6\kltsf] sfof+no 1 1 67
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b 1 1 34243
#-! Joj:yflksfY;_;b ;lrjfno 1 1 34243
4 ;jf]+Rr cbfnt 104 72 128276
$-! ;jf]+Rr cbfnt 1 1 5404
$-@ k'g/fj]bg cbfnt 17 10 15202
$-# lhNnf cbfnt 75 52 105597
$-$ /fh:j Gofolws/0f 4 3 415
$-% k|zf;sLo cbfnt 1 0 0
$-^ >d cbfnt 1 1 0
$-& ljz]if cbfnt 1 1 0
$-* Goflos k|lzIf0f k|lti7fg 1 1 4
$-( km};nf sfof+Gjog lgb]+zgfno 1 1 170
$-!) ;_ljwfg ;ef cbfnt 1 1 1353
$-!! d]nldnfk kl/ifb\ 1 1 131
% clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u 6 6 60206
%-! clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u 1 1 8425
If]qLo sfof+nox? 5 5 51781
^ dxfn]vf k/LIfssf] sfof+no 1 1 0
^-! dxfn]vf k/LIfssf] sfof+no 1 1 0
& nf]s ;]jf cfof]u 16 9 5695
&-! s]Gb|Lo sfof+no 1 1 2200
&-@ If]qLo sfof+no 5 1 32
&-# c~rn sfof+no 9 6 3463
&-$ pkTosf b/vf:t ;_sng s]Gb| 1 1 0
* lgjf+rg cfof]u 76 19 7285
*-! lgjf+rg cfof]u 1 1 6608
*-@ lhNnf lgjf+rg sfof+no 75 18 677
( dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 93 48 38809
(-! dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 1 1 1733
(-@ k'g/fj]bg ;/sf/L jlsn sfof+no 16 8 19883
9.3 lhNnf ;/sf/L jlsn sfof+no 75 38 15354
(-$ ljz]if ;/sf/L jlsn sfof+no 1 1 1839
!) Gofokl/ifb\ 1 1 209
!)-! Gofokl/ifb\ 1 1 209
!! /fli6\o dfgj clwsf/ cfo]fu 9 5 6431
!!-! s]Gb|Lo sfof+no 1 1 6103
!!-@ If]qLo sfof+no 4 1 290
!!-# pkYIf]qLo sfof+no 4 3 38
!@ k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 12 9 424712

273
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
!@-! k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 1 1 0
!@-@ ;fj+hlgs vl/b cg'udg sfof+no 1 1 254
12.3 /fli6\o ;ts+tf s]Gb| 1 1 14163
12.5 ul/aL lgjf/0f sf]if 1 1 409662
12.6 nufgL jf]8+sf] sfof+no 1 1 0
12.7 If]qLo k|zf;g sfof+no 5 2 325
12.8 s0ff+nL ljsf; cfof]u 1 1 22
12.9 ;'b"/ klZrdf~rn ljsf; cfof]u 1 1 286
!#- cy+ dGqfno 175 90 5553771
!#-! dGqfno 1 1 19810
!#-@ dxfn]vf lgoGqs sfof+no 2 2 700940
!#-# ljefux? 4 4 346651
!#-$ C0f c;'nL Gofoflws/0f 1 1 145
!#-% C0f c;'nL k'g/fj]bg 1 0 0
!#-^ /fh:j cg';Gwfg OsfO+x? 4 1 8319
!#-& lgj=Qe/0f Joj:yfkg sfof+no 1 0 0
!#-* s'df/Lrf]s tyf s]Gb|Lo txl;n sfof+no 1 1 28
!#-( /fh:j k|zf;g tflnd s]Gb| 1 0 0
!#-!) sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+no / e'QmfgL s]Gb|x? 79 22 77308
!#-!! cfGtl/s /fh:j sfof+no tyf s/ bftf ;]jf s]Gb| 49 38 3696039
!#-!@ eG;f/ sfof+no 31 20 704531
!$ pBf]u dGqfno 96 64 103434
!$-! dGqfno 1 1 4366
!$-@ ljefu 4 4 62298
!$-# u'0f:t/ tyf gfktf}n sfof+no 8 3 2024
!$-$ 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sfof+no 27 19 3529
!$-% k]6\f]lnod cGj]if0f kl/of]hgf 1 1 10068
!$-^ 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldlt[s]Gb|{ 1 1 1081
!$-& 3/]n' tyf ;fgf pBf]u k|lzIf0f s]Gb| 1 1 0
!$-* e"sDk dfkg s]Gb| 1 0 0
!$-( 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldlt 48 30 6792
!$-!) sDkgL /lhi6\f/sf] sfof+no 1 1 10486
!$-!! s]Gb|Lo sf/fuf/ sf/vfgf 1 1 481
14.12 ljz]if cfly+s If]q ljsf; ;ldlt 1 1 2296
14.13 6\ofS;L 6]Dkf] OsfO+ 1 1 13
!% pmhf+ dGqfno 8 8 658624
!%-! dGqfno 1 1 381950
!%-@ ljefu 1 1 1152
!%-# cfof]u 1 1 0
!%-$ of]hgf/cfof]hgf 5 5 275522
!^- sfg'g, Gofo, ;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf dGqfno 3 2 972
!^-! dGqfno 1 0
!^-@ Gofo ;]jf tflnd s]Gb| 1 1 972
!^-# g]kfn sfg"g ;'wf/ cfof]u 1 1 0
!&- s=lif ljsf; dGqfno 341 236 881659
!&-! dGqfno 1 1 662442
!&-@ ljefu 3 3 4119
!&-# Jofa;flos s=lif tyf Jofkf/ cfof]hgf 6 6 18207
!&-$ pRrd"No s=lif a:t' lasf; cfof]hgf 1 1 2951
!&-% /fli6\o s=lif cg';Gwfg tyf ljsf; sf]if 1 1 766

274
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
!&-^ aLp lahg u'0f:t/ lgoGq0f s]Gb| 1 1 90
!&-& s=lif ;"rgf tyf ;~rf/ s]Gb| 1 1 969
!&-* s=lif tyf kz';]jf lgb]+zgfno [If]qLo;d]t{ 24 24 31406
!&-( Jofa;flos s=lif lasf; cfof]hgf 0 0 0
!&-!) s=lif lasf; of]hgf 1 1 83
!&-!! PsLs=t hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf 1 1 6202
!&-!@ ;fgf tyf dem\of}nf s=ifs cfo:t/ a=l4 cfof]hgf 1 1 2339
!&-!# pRr kxf8L s=lif ljsf; tyf hLljsf]kfh+g ;'wf/ cfof]hgf 1 1 5255
!&-!$ /fgLhd/f s\'nl/of l;rfO+ cfof]hgf 1 1 988
!&-!% a8+km\n' lgoGq0f cfof]hgf 1 1 11292
!&-!^ sa'lnotL ag tyf kz' lasf; sfo+s|d 0 0 0
!&-!& vfB k|lalw tyf u''0f lgoGq0f sfof+nox? 5 4 2934
!&-!* KnfG6, vfB tyf kz' Sjf/]]G6fO+g sfof+no tyf r]skf]i6x? 28 6 29
!&-!( s=lif tyf kz' ;]jf tflnd s]Gb| 11 7 3160
!&-@) s=lif tyf kz' k|j2+g sfo+qmd 6 4 30
!&-@! /fli6|\o tyf If]qLo k|of]uzfnf 31 12 5217
!&-@@ afuafgL lasf; s]Gb| 19 8 876
!&-@# t/sf/L lasf; s]Gb| 11 2 52
!&-@$ dT:o ljsf; s]Gb| 12 9 1197
!&-@% /]zd v]tL lasf; sfof+no 9 3 6
!&-@^ lhNnf s=lif lasf; tyf kz';]jf sfof+no 146 121 111019
!&-@& ;Ktsf]zL jf9L lkl8t k'g:yf+kgf 1 1 0
!&-@* g]kfn s=lif tyf vfB ;'/Iff cfof]hgf 1 1 225
!&-@( kz' k|hgg\ sfof+no 3 3 1013
!&-#) kz' lasf; kmfd+ 12 9 1417

!&-#! hnjfo' k|sf]k ;d'Tyfg lgdf+0f cfof]hgf s=lif Joj:yfkg tyf ;"rgf k|0ffnL 1 1 4375
!&-#@ ls;fgsf nflu pGgt ljp ljhg sfo+qmd 1 1 3000
!*- u=x dGqfno 817 410 5116341
!*-! dGqfno 1 1 5708
!*-@ /fli6\o cg';Gwfg ljefu / cGtu+t sfof+no 82 24 2115
!*-# k|x/L k|wfg sfof+no / cGtu+tsf sfof+no 423 195 691321
!*-$ ;z:q k|x/L an k|wfg sfof+no / cGtu+tsf sfof+no 102 46 210332
!*-% lhNnf k|zf;g sfof+no 75 69 4106722
!*-^ sf/fuf/ ljefu / cGtu+t sfof+no 76 52 44951
!*-& cWofudg ljefu / cGtu+t sfof+no 10 5 49199
!*-* Onfsf k|zf;g sfof+no 31 11 4881
!*-( ;Ldf k|zf;g sfof+no 9 2 0
!*-!) h'4 af?0foGq sfof+no 1 0 0
!*-!! nfu" cf}ifw lgoGq0f sfo+qmd 1 1 420
!*-!@ k|x/L lstfavfgf 1 1 573
!*-!# ;d/h_u sDkgL 1 1 103
!*-!$ /fli6\o kl/rokq Joj:yfkg s]Gb| 1 1 0
!*-!% Plss=t ;]jf s]Gb| 3 1 16
!(- k//fi6 \ dGqfno 42 39 657295
!(-! dGqfno 1 1 179848
!(-@ ljefu 3 2 218359
!(-# k//fi6\ dfldnf cWoog k|lti7fg 1 0 0
!(-$ :yfoL lgof]u / g]kfnL /fhb"tfjf; 35 35 259088
!(-% ;Ldf gfkL 6f]nL / ;Dks+ sfof+no 2 1 0

275
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
@)- ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 28 15 93372
@)-! dGqfno 1 1 30405
@)-@ ljefu 2 2 35136
@)-# ko+6g sfof+no 7 6 10709
@)-$ /fli6\o clen]vfno 1 1 16
@)-% ;_u|xfno 9 1 42
@)-^ :df/s ;_/If0f / b/af/ x]/rfx sfof+no 5 1 150
@)-& blIf0f Plzof ko+6g k"jf+wf/ ljsf; cfof]hgf 1 1 16652
@)-* s]Gb|Lo ;f_:s=lts ;Dkbf ;_/If0f k|of]uzfnf 1 1 31
@)-( g]kfn k|ltlnlk clwsf/ /lhi6\f/sf] sfof+no 1 1 231
e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno 311 145 665827
@)-! dGqfno 1 1 3297
@!-@ ljefu 3 3 18530
@!-# dfnkf]t sfof+no 101 70 593581
@!-$ gfkL sfof+no 105 53 34297
@!-% e"ld;'wf/ sfof+no 21 10 1615
@!-^ cfof]hgf 2 2 2159
@!-& dxfzfvf 3 3 8889
@!-* e"ld Joj:yfkg k|lzIf0f s]Gb| 1 1 84
@!-( P:6\f]gf]ldsn gfkL sfof+no 1 1 1864
@!-!) ;'s'Djf;L ;d:of ;dfwfg cfof]u 1 1 1511
@!-!! ;'s'Djf;L ;d:of ;dfwfg cfof]u,lhNnf ;ldlt 72 0 0
@@- ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno 152 133 9020996
@@-! dGqfno 1 1 2914
@@-@ ljefu 3 3 1423753
@@-# If]qLo ;8s lgb]+zgfnox? 5 4 14157
@@-$ l8lehg ;8s sfof+nox? 34 34 3085333
@@-% oflGqs tflnd s]Gb| 1 1 0
@@-^ s]Gb|Lo ;8s k|of]uzfnf 1 1 0
@@-& oftfoft Joj:yf sfof+nox? 37 27 18934
@@-* x]eL OlSjKd]G6 l8lehg 7 4 1932
@@-( ;DkQL Joj:yfkg ,7]Ssf Joj:yf tyf u'0f:t/ lgoGq0f cfof]hgf 1 1 651
@@-!) sf7df08f} lbuf] zx/L oftfoft cfof]hgf 3 3 71122
@@-!! oflGqs sfof+no 10 6 676
@@-!@ ;8s cfof]hgf 46 45 3050008
@@-!# sf7df08f} t/fO+ kmf:66\ofs cfof]hgf 1 1 1076
@@-!$ jf9LhGo Ifltk'g+lgdf+0f cfof]hgf 1 1 103859
@@-!% cfof]hgf lgb]+zgfno Pl8jL 1 1 1246581
@#- dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno 85 69 331980
@#-! dGqfno 1 1 130357
@#-@ /fli6\o dlxnf cfof]u 1 1 6269
@#-# dlxnf tyf afnaflnsf ljefu 1 1 2541
@#-$ dlxnf tyf afnaflnsf sfof+no 75 63 58910
@#-% ;dfh sNof0f s]Gb| 5 1 0
@#-^ s]Gb|Lo afn sNof0f ;ldlt 1 1 132627
@#-& afn Gofo ;dGjo ;ldlt ;lrjfno 1 1 1276
@$ o'jf tyf v]ns'b dGqfno 1 1 18899
@$-! dGqfno 1 1 18899

276
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
@%- /Iff dGqfno 262 130 3091059
@%-! dGqfno 1 1 638
@%-@ ;'/Iff kl/ifb\ 1 0 0
@%-# ljefu 9 8 2461686
@%-$ dxflgb]+zgfno 4 4 382766
@%-% lgb]+zgfno 17 13 19891
@%-^ k=tgf 6 4 0
@%-& dxfzfvf 4 2 731
@%-* aflxgL 17 14 1364
@%-( u0f 96 52 4888
@%-!) u'Nd 35 3 0
@%-!! :yklt sf/vfgf / Jof6\Lx? 20 5 11
@%-!@ lzIffno tyf tflnd s]Gb|x? 24 11 0
@%-!# cGo sfof+no 28 13 219084
@^- jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 184 152 427644
@^-! dGqfno 1 1 8211
@^-@ ljefu 5 5 14873
@^-# If]qLo lgb]+zgfno 5 2 1627
@^-$ s]Gb|Lo:t/sf cfof]hgf 7 3 105
@^-% tflnd s]Gb 7 6 52652
@^-^ jg:klt ljefu cGtu+tsf sfof+no 10 7 597
@^-& /fli6\o lgs'~h tyf jGohGt' ;_/If0f ljefu cGtu+tsf sfof+no 18 17 110732
@^-* lhNnf jg sfof+no 74 65 213298
@^-( e"Ytyf hnfwf/ ;_/If0f sfof+no 57 46 25549
@&- jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 8 5 61189
@&-! dGqfno 1 1 55529
@&-@ jfl0fHo ljefu 1 1 2025
@&-# g]kfn ef/t If]lqo Jofkf/ tyf kf/jfxg cfof]hgf 1 1 3635
@&-$ jfl0fHo sfof+no 5 2 0
@*- lj1fg, k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 14 9 383849
@*-! dGqfno 1 1 3051
@*-@ ljefux? 3 3 34052
@*-# j}slNks pmhf+ k|j4+g s]Gb| 1 1 341367
@*-$ lj-lk-sf]O/fnf Knfg]6f]l/od tyf cJh/e]6/L ;_u|xfno 1 1 3024
@*-% a]l;g sfof+nox? 3 0 0
@*-^ /fli6\o ;"rgf k|ljlw s]Gb| 1 1 2348
@*-& If]lqo xfjfkfgL sfof+nox? 3 1 7
@*-* k|dfl0fs/0f lgoGqssf] sfof+no 1 1 0
#)- zflGt tyf k'glgdf+0f dGqfno 8 7 564380
#)-! dGqfno 1 1 543681
#)-@ ;lrjfno/cfof]hgf/sfof+no 5 4 11437
#)-# ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u 1 1 6465
#)-$ a]kQf JolQmsf] 5fgljg cfof]u 1 1 2797
#!- lzIff dGqfno 132 95 3799222
#!-! dGqfno 1 1 22127
#!-@ ljefu 1 1 14533
#!-# If]qLo lzIff lgb]+zgfno 5 4 4352
#!-$ lhNnf lzIff sfof+no 74 74 3624117
#!-% k/LIff lgoGq0f sfof+no 1 0
#!-^ kf7\oqmd ljsf; s]Gb| 1 1 1334

277
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
#!-& lzIff ;]jf cfof]u 1 1 41076
#!-* lzIfs lstfavfgf 1 1 220
#!-( s]z/ k':tsfno 1 0 0
#!-!) /fli6\o k':tsfno 1 0 0
#!-!! cgf}krfl/s lzIff s]Gb| 1 1 16395
#!-!@ lzIffsf] nflu vfB sfo+qmd [kl/of]hgf{ 1 1 55530
#!-!# lzIffsf] nflu vfB sfo+qmd OsfO+ 12 1 155
#!-!$ z}lIfs tflnd s]Gb| / pks]Gb| 29 7 437
#!-!% z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb| 1 1 8623
#!-!^ Jofj;flos lzIff tyf tflnd clea=l4 kl/of]hgf 1 1 10323
#@- >d tyf /f]huf/ dGqfno 41 25 138599
#@-! dGqfno 1 1 4506
#@-@ ljefux? 2 2 18106
#@-$ ;fdflhs ;'/Iff sf]ifsf] ;lrjfno 1 1 3
#@-% Jofj;flos tyf l;k ljsf; tflnd s]Gb| 16 11 6541
#@-^ >d sfof+nox? 10 4 101
#@-& /f]huf/ ;'rgf s]Gb| 2 0
#@-* Joj;fohGo ;'/Iff tyf :jf:yo ;_/If0f cfof]hgf 1 1 113
#@-( /f]huf/ cg'dtL k|0ffnL 1 1 1554
#@-!) a}b]lzs /f]huf/ Gofolws/0f 1 0
#@-!! j}b]lzs /f]huf/ k|jw+g af]8+ 1 1 103664
#@-!@ /fli6\o :t/sf] sNof0fsf/L sf]ifsf] ;lrjfno 1 1 0
#@-!# a}b]lzs /f]huf/ ljefu zfvf sfof+nox? 4 2 4011
##- ;fdfGo k|zf;g dGqfno 2 2 5782
##-! dGqfno 1 1 5782
##-@ lghfdtL lstfavfgf 1 1 0
#$- l;_rfO dGqfno 115 114 2686906
#$-! dGqfno 1 1 0
#$-@ ljefux? 2 2 1267
#$-# If]qLo lgb]+zgfno 5 5 1708
#$-$ l;_rfO+ ljsf; l8lehg / ;jl8lehg 46 46 338256
#$-% l;_rfO Joj:yfkg l8lehg 8 8 146092
#$-^ oflGqs Joj:yfkg sfo+qmd tyf l8lehg sfof+no 4 3 30
#$-& e"ldut hn;|f]t ljsf; ;ldlt,lkmN8 sfof+no / cfof]hgf 11 11 10293
#$-* l;rfO+ ljefu cGt+utsf of]hgf/cfof]hgf 16 16 1990917
#$-( hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f l8lehg tyf ;jYl8lehg 12 12 111522
#$-!) hgtfsf] t6jGw sfo+qmd, ;_of]hs tyf lkmN8 sfof+no 7 7 61129
#$-!! hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f ljefu cGtu+tsf cfof]hgf 2 2 25692
#$-!2 ;Dks+ sfof+no 1 1 0
#%- ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 91 67 543597
#%-! dGqfno 1 1 349226
#%-@ ljefu 3 3 95458
#%-# If]qLo lgb]+zgfno 5 5 1749
#%-$ uf]Zjf/f x'nfs sfof+no 1 1 7473
#%-% lhNnf x'nfs sfof+no 69 45 18086
#%-^ ;~rf/ s]Gb| 5 5 4896
#%-& lkmnf6]lns Jo"/f] 1 1 2609
#%-* s]Gb|Lo wgfb]z sfof+no 1 1 1417
#%-( s]Gb|Lo l6s6 e08f/ 1 1 1198
#%-!) x'nfs k|lzIf0f s]Gb| 1 1 74

278
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
#%-!! ;f;]s ;'rgf /fhdfu+ cfof]hgf 1 1 60671
#%-!@ /fli6\o ;"rgf cfof]u 1 1 16
#%-!# Go"gtd kfl/>lds lgwf+/0f ;ldlt 1 1 724
#^- zx/L ljsf; dGqfno 127 119 3685323
#^-! dGqfno 1 1 202573
#^-@ ljefux? 2 2 44006
#^-# zx/L ljsf; tyf ejg lgdf+0f l8lehg 24 24 820145
#^-$ vfg]kfgL l8lehg / ;jYl8lehg 70 65 420031
#^-% If]lqo ;'kl/j]If0f tyf cg'udg sfof+no 5 5 18494
#^-^ ejg k|ljwL cg';Gwfg tyf tflnd s]Gb| 1 1 20221
#^-& s]Gb|Lo hg;fwg ljsf; OsfO+ 1 0 0
#^-* cfof]hgf/sfo+qmd 5 4 130663
#^-( kmf]x/d}nf Joj:yfkg tyf k|fljlws ;xof]u s]Gb| 1 1 10759
#^-!) cfof]hgf sfof+Gjog lgb]+zgfno[vfg]kfgL{ 1 1 637206
#^-!! d]nDrL vfg]kfgL ljsf; ;ldlt 1 1 1050163
#^-!@ pkTosf ljsf; k|flws/0f 10 10 241945
#^-!# ejg lgdf+0f ;_ef/ l8lehg 1 1 8563
#^-!$ l;_xb/jf/ ;lrjfno k'gMlgdf+0f ;ldlt 1 1 43701
#^-!% clwsf/ ;DkGg jfudtL ;Eotf Plss=t ljsf; ;ldlt 1 1 33289
#^-!^ ;_o'Qm /fi6\;_3 kfs+ ljsf; ;ldlt 1 1 3564
#^-!& sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL ;]jf If]q ljsf; cfof]hgf 1 0 0
#&- ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 197 179 7236965
#&-! dGqfno 1 1 80
#&-@ ljefu 2 2 177032
#&-# /fli6\o blnt cfof]u 1 1 307
#&-$ af}4 bz+g k|jw+g tyf u'Djf ljsf; ;ldlt 1 1 3988
#&-% b'u+d If]q ljsf; ;ldlt 23 15 7827
#&-^ cflbaf;L hghflt pTyfg k|lti7fg 1 1 24942
#&-& pk]lIft,pTkLl8t / blntju+ pTyfg ljsf; ;ldlt 1 1 18265
#&-* lk5l8Psf] ;d'bfo pTyfg ljsf; ;ldlt 1 1 255
#&-( afbL ;d'bfo pTyfg ljsf; ;ldlt 1 1 4533
#&-!) ljs]Gb|Lt u|fld0f k"jf+wf/ tyf lhljsf]kfh+g 1 1 16915
#&-!! :yfgLo lgsfo ljQLo cfof]u 1 1 1247
37.12 lhNnf k|fljlws sfof+no 75 66 458006
#&-!# lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no 75 75 5935635
#&-!$ :yflgo :jfoQ zf;g tyf ;fd'bflos ljsf; sfo+qmd 1 1 412890
#&-!% ;:k]G;g lj|h l8lehg 1 1 58862
#&-!^ ;fd'bflos l;_rfO+ cfof]hgf 1 1 1729
#&-!& u|fld0f k'g lgdf+0f tyf k'g:yfkgf cfof]hgf ;dGjo Osf+O+ 1 1 711
#&-!* /fli6\o d'l:nd cfof]u 1 1 1462
#&-!( :yflgo zf;g pQ/bfoL ;_oGqsf] ;lrjfno 1 1 17624
#&-@) ;'gf}nf xhf/ lbg 1 1 196
#&-@! n}_lus ;dfgtf tyf ;dfj]zLs/0f 1 1 76916
#&-@@ k_lhs/0f sfo+qmd 1 1 3394
#&-@# /fli6\o u|fld0f oftfoft ;'lb|l9s/0f cfof]hgf 3 2 12209
#&-@$ aftfj/0f d}qL :yflgo zf;g sfo+qmd 1 1 104
#&-@% k"jL+ lrtjg gbL Joj:yfkg tyf lhljsf]kfh+g ;\'wf/ cfof]hgf 1 1 1836
#*- :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 187 116 2236386
#*-! dGqfno 1 1 200464
#*-@ ljefu 3 3 1024770

279
s|-;_ dGqfno/ lgsfo/sfof+nosf] gfd sfof+no a]?h" ePsf a]?h" /sd
;_Vof sfof+no
;_Vof
#*-# /fli6\o :jf:yo lzIff ;"rgf tyf ;~rf/ s]Gb| 1 1 46633
#*-$ /fli6\o hg:jf:yo k|of]uzfnf 1 1 40886
#*-% /fli6\o Ifo/f]u lgoGq0f s]Gb| 2 1 134496
#*-& /fli6\o P8\; tyf of}g/f]u s]Gb| 2 2 201563
#*-* kz'klt xf]ldof] lrlsT;fno 1 1 469
#*-( /fli6\o cf}iflw k|of]uzfnf 1 1 14083
#*-!) If]qLo :jf:yo lgb]+zgfno 5 5 6404
#*-!! If]qLo d]l8sn :6f]/ 5 3 275
#*-!@ s]Gb|Lo tyf If]qLo tflnd s]Gb| 6 3 9230
#*-!# pkYIf]qLo tflnd s]Gb| 1 0 0
#*-!$ lhNnf :jf:yo tyf hg:jf:yo sfof+no 76 76 551494
#*-!% k|fylds :jf:yo s]Gb| 4 3 818
#*-!^ c~rn tyf lhNnf cfo"j]+b :jf:yo s]Gb| 75 15 4801
#*-!& cf}ifwL Joj:yf zfvf sfof+no 3 0 0
39 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno 45 34 32123
#(-! ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno 1 1 3247
#(-@ ;xsf/L ljefu 1 1 125
#(-# ;xsf/L k|lzIf0f s]Gb| tyf l8lehg sfof+no 39 28 4541
#(-$ klZrd pRrkxf8L ul/jL lgjf/0f cfof]hgf 4 4 24210
$)- /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 36 17 9073
$)-! /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1 1 0
$)-@ s]Gb|Lo tyofs ljefu 1 1 5698
$)-# /fli6\o ljsf; :jo_;]js ;]jf 1 1 0
$)-$ zfvf tyofs sfof+no 33 14 3375
s'n hDdf 3829 2456 48778797

280
cg';"rL Y ![s{
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf # ;_u ;DalGwt{

n]vfk/LIf0f ul/Psf ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, cGo ;_:yf / lhNnf ljsf; ;ldltx?sf]ljj/0f
qm- qm-
;_:yfsf] gfd ;__Vof ;_:yfsf] gfd ;__Vof
;_- ;_-
1. Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 6. sfg"g,Gofo,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo
1.1 ;_;b ljsf; sf]if 1 dfldnf dGqfno 3
2. k| wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 9 6.1 sfg"g lstfa Joj:yf ;ldlt 1
2.1 g]kfn 6\i6sf] sfof+no 1 6.2 s]Gb|Lo sfg"g k':tsfno ljsf;
2.2 k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if 1 ;ldlt 1
2.3 k|wfgdGqL ;xfotf sf]if 1 6.3 dfgj clwsf/ k'/:sf/ Joj:yfkg
;ldlt 1
2.4 k|wfgdGqL /fxt sf]if 1
2.5 If]lqo b}lj k|sf]k p4f/ sf]if 5
7. s=lif ljsf; dGqfno 15
7.1 s=lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8 1
3. cy+ dGqfno 8
7.2 s=lif ;'rgf tyf ;_rf/ s]Gb| 1
3.1 sd+rf/L ;~ro sf]if 1
7.3 dT:o ljsf; s]Gb| x]6f}8f [bf]xf]/f]
3.2 gful/s nufgL sf]if 1 dfu+{ 1
3.3 g]kfn /fi6\ a}_s 1 7.4 pi0f k|b]zLo jfujfgL s]Gb|, [bf]xf]/f]
3.4 /fli6\o afl0fHo a}_s 1 dfu+{ 1
3.5 g]kfn lwtf]kq af]8+ 1 7.5 skf; ljsf; ;ldlt 1
3.6 cfsl:ds ljdf sf]if 1 7.6 sflndf6L kmnk"mn tyf t/sf/L
3.7 o'jf:j/f]huf/ sf]if 1 ahf/ ljsf; ;ldlt 1
3.8 aLdf ;ldlt 1 7.7 rGb|8f_uL jLp jLhg tyf b'Uw
4. pBf] u dGqfno 12 ljsf; ;ldlt 1
4.1 pbok'/ l;d]G6 pBf]u 1 7.8 g]kfn s=lif cg';Gwfg kl/ifb\ 1
4.2 cf}Bf]lus Jofj;fo ljsf; k|lti7fg 1 7.9 g]kfn kz' lrlsT;f kl/ifb\ 1
4.3 x]6f}_8f l;d]06 pBf]u lnld6]8 1 7.10 kz' ljsf; kmfd+, kf]v/f [bf]xf]/f]
dfu+{ 1
4.4 s]Gb|Lo sf/fuf/ sf]if 1
7.11 kz' ljsf; kmfd+, kf]v/f [sfo+
4.5 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; sf]if 1 ;_rfng sf]if{ 1
4.6 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; 7.12 /fli6\o lrof tyf skmL ljsf; af]8+ 1
;ldlt [C0f nufgL sf]if{ 1 7.13 b'Uw ljsf; ;_:yfg 1
4.7 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; 7.14 /fli6\o ljp ljhg sDkgL lnld6]8 1
;ldlt [sd+rf/L 3/ hUuf ;fk6L 7.15 /fli6\o b'Uw ljsf; af]8+ 1
sf]if{ 1 8. u=x dGqfno 79
4.8 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; 8.1 s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 1
;ldlt [l/elNju km08{ 1 8.2 lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 75
4.9 x:tsnf k|a4+g s]Gb| nlntk'/ 1
8.3 s]Gb|Lo xh sld6L 1
4.10 g]kfn cf}iflw lnld6]8 2
8.4 k|x/L sNof0f sf]if 1
4.11 k|ljlw ljsf; sf]if 1
8.5 ;z:q k|x/L jn sNof0f sf]if 1
5. pmhf+ dGqfno 2 9. ;:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og
5.1 tgx"_ xfO8\f] kfj/ sDkgL lnld6]8 1 dGqfno 17
5.2 g]kfn ljB't k|flws/0f 9.1 g]kfn gful/s p8\8og k|flws/0f 1
1 9.2 g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg
k|lti7fg 1
281
qm- qm-
;_:yfsf] gfd ;__Vof ;_:yfsf] gfd ;__Vof
;_- ;_-
9.3 g]kfn jfo' ;]jf lgud 1 15.3 jg k}bfjf/ ljsf; ;ldlt 1
9.4 /fli6\o tfn ;_/If0f ljsf; ;ldlt 1 15.4 /fi6\klt r'/] t/fO+ dw]z ;_/If0f
9.5 ?? /];'uf If]q ;_/If0f tyf ko+6g ljsf; ;ldlt 1
ljsf; ;ldlt 1 15.5 /fli6\o k|s=lt ;_/If0f sf]if 8
9.6 g]kfn nlntsnf k|1f k|lti7fg 1 15.6 lb l6Dj/ skf]+/]zg ckm g]kfn 1
9.7 kf6g ;_u|xfno ljsf; ;ldlt 1 16. afl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 8
9.8 kflye/f If]q ljsf; ;ldlt 1 16.1 g]kfn OG6/df]8n oftfoft ljsf;
9.9 af}4gfy If]q ljsf; ;ldlt 1 ;ldlt 2
9.10 d]rL kxf8L ko+6g ljsf; ;ldlt 16.2 Jofkf/ tyf lgsf;L k|a4+g s]Gb 3
Onfd 1 16.3 g]kfn kf/jfxg tyf uf]bfd Joj:yf
9.11 vKt8 If]q ko+6g ljsf; ;ldlt 1 sDkgL lnld6]8 1
9.12 s0ff+nL If]q ko+6g k|jw+g ljsf; 16.4 g]kfn OGxfG; Sofkfl;6L km/ 6\]8
;ldlt 1 P08 8]enkd]06 k|f]h]S6 1
9.13 xg'dfg9f]sf b/jf/ ;_u|xfno 16.5 g]zgn 6]|l8F lnld6]8 1
ljsf; ;ldlt 1 17. lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 3
9.14 dgsfdgf If]q ljsf; ;ldlt 1 17.1 jftfj/0f ;_/If0f sf]if 1
9.15 a=xQ/ a/fx If]q ljsf; ;ldlt 1 17.2 /fli6\o ljlw lj1fg k|of]uzfnf
9.16 xn];L dxfb]j :yfg ljsf; ;ldlt 1 ljsf; ;ldlt 1
9.17 efg' hGd:yn ljsf; ;ldlt 1 17.3 g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f
10. e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno 1 k|lti7fg 1
10.1 u'7L ;_:yfg 1 18. lzIff dGqfno 124
11. ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno 1 18.1 pRr dfWolds lzIff kl/ifb\ 11
18.2 5fqf lzIff sf]if 1
11.1 ;8s af]8+ g]kfn 1
18.3 lhNnf lzIff sf]if 72
12. dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 18.4 g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 1
dGqfno 5
18.5 k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos
12.1 j=4 sNof0f sf]if 1
tflnd kl/ifb\ 26
12.2 /fli6\o ckfu ;xfotf sf]if 1
18.6 ljZjljBfno cg'bfg cfof]u 1
12.3 /fli6\o :jf:yof]krf/ ;xfotf sf]if 1
18.7 ljBfyL+ ljQLo ;xof]u sf]if ljsf;
12.4 ;dfh sNof0f kl/ifb\ 1
;ldlt 1
12.5 cGt/f+li6\o wd+kq wd+k'qL lj-;- 1 18.8 ;'b'/klZrd ljZjljBfno 1
13. o'jf tyf v]ns'b dGqfno 1 18.9 s=lif tyf ag ljZjljBfno 1
13.1 /fli6\o v]ns'b kl/ifb\ 1 18.10 :jKg au}rf ljsf; ;ldlt 1
14. /Iff dGqfno 6 18.11 lqe'jg ljZjljBfno 1
14.1 g]kfnL ;}lgs, sNof0fsf/L sf]if 1 18.12 o'g]:sf]sf lgldQ g]kfn /fli6\o
14.2 g]kfnL ;}lgs ljdfg ;]jf, Jofkfl/s cfof]u 1
p8fg ljsf; ;ldlt 1 18.13 bf]>f] pRr lzIff kl/of]hgf
14.3 ax' Joj;fo pBf]u 1 sfof+Gjog OsfO+ 1
14.4 a;'Gw/f SoflG6g 1 18.14 v'nf ljZj ljBfno 1
14.5 jL/]Gb| c:ktfn, d]lG6g]G; km08 1 18.15 l8NnL/d0f k':tsfno 1
14.6 :joDe" af?bvfgf 1 18.16 d]l8sn k|jw+g ljsf; ;ldlt 1
15. jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 40 18.17 dbg cfl>t :d=lt k|fljlws
15.1 hl8a'6L pTkfbg tyf k|zf]wg lzIffno 1
sDkgL lnld6]8 1 18.18 ;Lk ljsf; kl/of]hgf sf7df08f}
15.2 lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt+ ;ldlt 28 1

282
qm- qm-
;_:yfsf] gfd ;__Vof ;_:yfsf] gfd ;__Vof
;_- ;_-
19. ;fdfGo k|zf;g dGqfno 3 23.2 c:ktfn ljsf; ;ldlt / cGo
c:kQfn 72
19.1 lghfdtL sd+rf/L c:ktfn 1
23.3 cfo'j]+j]b cf}ifwfno g/b]jL 1
19.2 sd+rf/L k|lzIf0f k|lti7fg 1
23.4 sflGt afn c:ktfn ljsf;
19.3 g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg 1 ;ldlt 1
20. ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 76 23.5 ls6hGo /f]u cg';Gwfg tyf
20.1 uf]/vfkq ;_:yfg 1 tflnd s]Gb| 1
20.2 g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0f 1 23.6 lrlsT;f lj1fg /fli6\o k|lti7fg
20.3 g]kfn 6]lnlehg 1 [jL/ c:ktfn{ 1
20.4 /fli6\o ;dfrf/ ;ldlt 1 23.7 g]kfn :jf:yo cg';Gwfg kl/ifb\ 1
20.5 rnlrq ljsf; af]8+ 1 23.8 k/f]ksf/ tyf :qL /f]u c:ktfn
20.6 k|]; sfplG;n 1 ljsf; ;ldlt 1
20.7 kqsf/ sNof0f sf]if 1 23.9 kf6g :jf:yo lj1fg k|lti7fg 1
20.8 wgfb]z 1 23.10 aL-kL-sf]O/fnf :jf:yo lj1fg
20.9 /]l8of] k|;f/ ;]jf ljsf; ;ldlt 4 k|lti7fg 1
20.10 x'nfs art a}s 63 23.11 aL-kL-sf]O/fnf d]df]l/on SofG;/
20.11 sfo+\ ;_rfng sf]if 1 c:ktfn 1
21. ;x/L ljsf; dGqfno 49 23.12 dfgl;s c:ktfn 1
21.1 cGt/f+li6\o ;Dd]ng s]Gb| ljsf; ;ldlt 1 23.13 zxLb u_ufnfn /fli6\o x=bo s]Gb| 1
21.2 clwsf/ ;DkGg jfudtL ;Eotf 23.14 z'qm/fh 6\lksn tyf ;?jf /f]u
ljsf; ;ldlt [sf]if{ 1 c:ktfn 1
21.3 u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if 23.15 l;_xb/af/ a}Bvfgf ljsf; ;ldlt 1
ljsf; ;ldlt 1 23.16 :jf:yo s/ sf]if 1
21.4 hUuf ljsf; rqmsf]if 1 23.17 :jf:yo tflnd sfo+;~rfng sf]if / 27
21.5 blIf0fsfnL If]q k|aGw ljsf; ;ldlt 1 cGo
21.6 gu/ ljsf; ;ldlt 30 23.18 If]qLo c:ktfn ljsf; ;ldlt 4
21.7 vfg]kfgL dx;'n lgwf+/0f cfof]u 1 23.19 /fli6|\o Ifo /f]u s]Gb| 1
21.8 l;_xb/af/ ;lrjfno k'gMlgdf+0f ;ldlt 1 23.20 dfgj c_u k|Tof/f]k0f s]Gb| 1
21.9 sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL 23.21 /fli6\o 6\df ;]06/ 1
Joj:yfkg af]8+ 1 23.22 /fli6\o cfo'j]+b cg';Gwfg tyf
21.10 sf7df08f} pkTossf ljsf; tflnd s]Gb| 1
k|flws/0f / lhNnf cfo'Qm sfof+no 4 23.23 /fli6\o cfo'j]+b k|lti7fg 1
22. ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 23.24 lh-kL sf]O/fnf :jf; k|Zjf; 1
67
dGqfno 23.25 s0ff+nL :jf:Yo lj1fg k|lti7fg 1
22.1 u|fld0f ljsf; k|lzIf0f s]Gb|x? 5 24. /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno
1
22.2 :yflgo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg 1
24.1 gof_ g]kfn lgdf+0f sf]if 1
22.3 dlxnf ljsf; k|lzIf0f s]Gb|x? 2
22.4 gu/ ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg sf:sL 1 25. ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno
1
22.5 :yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno 58
25.1 /fli6|o ;xsf/L ljsf; af]8+ 1
23. :jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 133 26. lhNnf ljsf; ;ldlt 75
23.1 c~rn c:ktfn ljsf; ;ldlt
s'n hDdfM 699
10

283
cg';"lr ! v
k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf %, ^ / & ;_u ;DalGwt
sfo+d"ns tyf ljz]if n]vfk/LIf0f ul/Psf sfof+nox?sf] ljj/0f
qm-;_- dGqfno/sfof+no ljifo / If]q
[s{ sfo+d"ns n]vfk/LIf0f
1. ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft, l;FrfO dGqfno ;fj{hlgs vl/b Joa:yfkg
2. ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft, s[lif ljsf;, ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo, ;fj{hlgs ;]jf k|jfx / sfo{qmd ;~rfngdf bf]xf]/f]kgf
vfg]kfgL, l;FrfO dGqfno
3. g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg / /fh:j k|zf;g tflnd s]Gb| tflnd ;~rfng / k|efjsfl/tf
4. cy{, ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft, /Iff, zx/L ljsf;, ;+3Lo dfldnf tyf a]?h" nut clen]v, km5of}{6 / cg'udg
:yfgLo ljsf; dGqfno
5. u[x dGqfno, ;8s ljefu, l;+rfO{ ljefu, s[lif ljefu, :jf:Yo ;]jf laefu ;/sf/L sfof{nodf ;jf/L;fwg pkof]u
6. k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no / u=x dGqfno lgsfo ljkb\ Joj:yfkgsf] k"j+tof/L
cy{ dGqfno
7. cy{ dGqfno u}/s/ /fh:jsf] bfo/f
8. cy{ dGqfno /fh:j 5'6sf] k|efj
9. cfGtl/s /fh:j sfof{no, sf7df8f}+ If]q g+= ! s/bftf ;]jf k|jfx / /fh:j c;'nL
10. sfs8letf eG;f/ sfof+no eG;f/ d"Nofsg tyf Jofkf/ ;xhLs/0f
s=lif ljsf;
11. ls;fgsf nflu aLp lahg sfo+qmd, cfof]hgf ;dGjo sfof+no a'6jn cfof]hgf sfof+Gjog tyf d"Nofsg
u=x
12. g]kfn ;z:q k|x/L sfof+no lrtjg, wg'iff, bfF / af_s] sfo+;Dkfbg Joj:yfsf] d"Nofsg
13. g]kfn k|x/Lsf lrtjg, wg'iff, bfF / af_s] lhNnfl:yt lgsfox? sfo+;Dkfbg Joj:yfsf] d"Nofsg
e"ld;'wf/ tyf Joj:yf
14. dfnkf]t sfof+no ;nf+xL, rfalxn, eQmk'/, k;f+ / gjnk/f;L /lhi6\]zg tyf clen]v Joj:yfkg
ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft
15. l8lehg ;8s, nlntk'/ / lzjk'/ cfof]hgf sfof+Gjog l:yltsf] d"Nofsg
16. Jofkfl/s dfu+, a]nlxof [e}/xjf{Ya'6jn sfo+;Dkfbg l:ylt tyf pknlaw d"Nofsg
/Iff
17. jL/]Gb| ;}lgs c:ktfn, 5fpgL :jf:Yo ;]jf k|jfx l:ylt d"Nofsg
zx/L ljsf;
18. zx/L ljsf; dGqfno ejg lgdf{0f dfkb08 tof/L / sfof{Gjog
19. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ l8lehg sfof+no gjnk/f;L, sf:sL / bfF cfof]hgf 5gf}6 / sfof+Gjog d"Nofsg
20. sf7df8f}_ pkTosf ljsf; k|flws/0f, lhNnf cfo'Qmsf] sfof+no eQmk'/ sfo+qmd sfof+Gjog l:ylt d"Nofsg
zflGt tyf k'gMlgdf+0f dGqfno
21. zflGt sf]if ;lrjfno, aa/dxn -u[x, :jf:Yo, lhNnf lasf; ;ldltdf zflGt sf]if kl/rfng d"Nofsg
ePsf] sf]if kl/rfng_
lzIff
22. lhNnf lzIff sfof+no gjnk/f;L, k;f+, wgs'6f, ;nf+xL / ;'v]+t z}lIfs u'0f:t/ Pj_ cg'bfg k/Lrfng
23. k|fljlws lzIff tyf Joj;flos tflnd kl/ifb\, ;fgf]l7dL, eQmk'/ k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\af6
;DaGwg
ko+6g
24. ;+:s[lt, ko{6g tyf gful/s p8\8og dGqfno kj{tf/f]x0f /f]oN6L c;'nL / pkof]u
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf;
25. ;:k]G;g a=h l8lehg, nlntk'/ sfo+;Dkfbg l:yltsf] d"Nofsg
26. lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof+no emfkf, ;nf+xL, gjnk/f;L / h'Dnf cfGtl/s cfo / k'_hLut cg'bfgsf] d"Nofsg
l;_rfO
27. l;_rfO l8lehg ?kGb]xL / s~rgk'/ sfo+;Dkfbg l:ylt d"Nofsg

284
qm-;_- dGqfno/sfof+no ljifo / If]q
28. hnpTkGg k| s f] k lgoGq0f l8lehg, wg' iff / bfr' n
+ f [dxfsfnL gbL lgoGq0f of]hgf 5gf}6 tyf sfof+Gjog l:ylt d"Nofsg
cfof]hgf{
:jf:yo tyf hg;_Vof
29. lhNnf :jf:yo sfof+no wg'iff, sf:sL, kfNkf h'Dnf / s}nfnL :jf:Yo ;]jf k|jfxsf] d"Nofsg
30. aL-kL- sf] O/fnf, d] d f] l /on SofG;/ c:ktfn, lrtjg :jf:Yo ;]jf k|jfxsf] d"Nofsg
[v{ ;"rgf k|lalw n]vfk/LIf0f @)&@ sf nflu 5gf}6 ul/Psf ljifo / lgsfox?
31. ;fj+hlgs vl/b cg'udg sfof+no O+Ylal8F ;km\6j]o/sf] sfof+Gjog
32. vuf]n dxfzfvf, gfkL ljefu lhlkP; ;k6j]o/sf] sfof+Gjog
33. /fli6«o e"—pkof]u cfof]hgf-@)&).&!_ lhcfO{P; ;ˆ6j]o/sf] sfof{Gjog
34. oftfoft Joa:yf sfof+no, e]/L O+YnfO;]lG;F Joj:yfsf] sfof+Gjog
35. u|fld0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if lasf; ;ldlt, sf7df8f}_ n]vf ;k6j]o/sf] pkof]u
36. lhNnf lzIff sfof+ n o, /f} t x6 / alb+ of km\ Nof; l/kf]6+ ;km\6j]o/sf] sfof+Gjog
37. lhNnf ljsf; ;ldlt, k;f+ n]vf ;k6j]o/sf] pkof]u
[u{ jftfa/0fLo n]vfk/LIf0f @)&@ sf nflu 5gf}6 ul/Psf ljifo / lgsfox?
jg tyf e"Y;_/If0f
38. lhNnf jg sfof+no, af/f, lrtjg gjnk/f;L / ?kGb]xL jg Joj:yfkgsf] d"Nofsg

285
cg';"rL Y @
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! Bkmf !- ;_u ;DalGwt{
         ;/sf/L sfof+nosf] n]vfk/LIf0f /sd
[? xhf/df{
ljlgof]hg /fh:j w/f}6L cGo sf/f]jf/
n]vfk/LIf0f ;DkGg
s|-;_ dGqfno/ lgsfosf] gfd n]vfk/LIf0f ug'+kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug+'kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg /sd
OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd
rfn' jif+MY
1 /fi6\kltsf] sfof+no 1 360267 1 360267 1 450 1 450 1 19905 1 19905 0 0 380622
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 1 32227 1 32227 1 44 1 44 1 778 1 778 0 0 33049
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 1355849 1 1355849 1 2379 1 2379 1 9498 1 9498 0 0 1367726
4 ;jf]+Rr cbfnt 104 3110716 104 3110716 104 657606 104 657606 104 3118946 104 3118946 1 2558 1 2558 6889826
5 clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u 6 709337 6 709337 6 25338 6 25338 6 49781 6 49781 1 300 1 300 784756
6 dxfn]vf k/LIfssf] sfof+no 1 341537 1 341537 1 2324 1 2324 1 2627 1 2627 0 0 346488
7 nf]s ;]jf cfof]u 16 623497 16 623497 16 153834 16 153834 16 5491 16 5491 0 0 782822
8 lgjf+rg cfof]u 76 493334 76 493334 76 1092270 76 1092270 76 20640 76 20640 1 10705 1 10705 1616949
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 93 593571 93 593571 93 3617 93 3617 93 11755 93 11755 1 25 0 25 608968
10 Gofo kl/ifb\ 1 40894 1 40894 1 734 1 734 1 388 1 388 0 0 42016
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 9 108952 9 108952 9 199 9 199 9 98 9 98 1 365 1 365 109614
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 13 12539210 13 12539210 13 70624 13 70624 13 12675 13 12675 2 1138 2 1138 12623647
13 cy+ 714 153273281 714 153273281 115 341781517 115 341781517 143 9215797 143 9215797 39 59232832 39 59232832 563503427
14 pBf]u 96 1530745 96 1530745 95 1044705 95 1044705 93 170123 93 170123 29 239072 29 239072 2984645
15 pmhf+ 8 2658166 8 2658166 7 1353777 7 1353777 7 1094020 7 1094020 0 0 0 0 5105963
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 5 110886 5 110886 5 50080 5 50080 5 1264 5 1264 1 16552 1 16552 178782
17 s=lif ljsf; 348 19198015 341 18881851 332 253724 325 243622 304 176062 299 173719 101 59152 101 59152 19358344
18 u=x 2660 41716669 2660 41716669 408 5502532 408 5502532 421 1104772 421 1104772 83 1500042 83 1500042 49824015
19 k//fi6\ 42 3474679 42 3349910 40 7666041 40 7666041 5 9935 5 9935 5 1818125 5 1818125 12844011
20 ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p88\og 29 2574838 28 2503477 24 627921 23 604283 26 78129 25 75582 4 28145 4 28145 3211487
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 311 3397530 311 3397530 226 10789240 226 10789240 140 523852 140 523852 94 9279697 94 9279697 23990319
22 ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft 152 37523120 152 37523120 125 11633131 125 11633131 120 3590731 120 3590731 66 4715676 66 4715676 57462658
23 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 203 1582104 203 1582104 47 5787 47 5787 34 11769 34 11769 340 303244 340 303244 1902904
24 o'jf tyf v]ns'b 1 1380275 1 1380275 1 102012 1 102012 1 1850 1 1850 0 0 1484137
25 /Iff 587 38324043 587 38324043 220 111284 220 111284 238 751332 238 751332 2 242479 2 242479 39429138
26 jg tyf e"Y;_/If0f 1139 7058067 1139 7058067 144 1259739 144 1259739 131 1286510 131 1286510 89 382203 89 382203 9986519
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 13 1055822 13 1055822 9 271482 9 271482 7 18764 7 18764 1 167250 1 167250 1513318
28 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 50 4501131 50 4501131 11 609673 11 609673 9 72784 9 72784 4 6148192 4 6148192 11331780
29 zflGt tyf k'glgdf+0f 12 3081126 12 3081126 3 858421 3 858421 5 14455 5 14455 0 0 3954002
30 lzIff 133 75227894 132 74230126 115 1240612 114 1218786 73 63145 72 63102 0 0 75512014
31 >d tyf /f]huf/ 41 863186 41 863186 33 24514 33 24514 19 816174 19 816174 9 12417212 9 12417212 14121086
32 ;fdfGo k|zf;g 5 493918 5 493918 5 2725 5 2725 5 36657 5 36657 0 0 533300
33 l;rfO+ 115 15044853 115 15044853 104 61873 104 61873 108 1288194 108 1288194 0 0 0 0 16394920
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 225 3683366 225 3683366 92 6077919 92 6077919 64 53199 64 53199 9814484
35 ;x/L ljsf; 1123 19495732 1123 19495732 119 2087536 119 2087536 121 1436704 121 1436704 104 4182199 104 4182199 27202171
36 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 2477 39595357 2477 39595357 154 512373 154 512373 134 57073 134 57073 0 0 40164803
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 1463 23370813 1459 23269497 172 144089 171 143989 211 274660 210 269942 0 0 23683428
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 45 1010262 43 998736 36 10151 34 9822 28 9595 27 9554 6 2945 6 2945 1021057
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 36 511205 36 511205 36 5173 36 5173 36 11195 36 11195 1 21000 1 21000 548573
hDdf 12355 522046474 12340 520423570 3000 396097450 2988 396041455 2810 25421327 2801 25411635 985 100771108 984 100771108 1042647768

286
ljlgof]hg /fh:j w/f}6L cGo sf/f]jf/
n]vfk/LIf0f ;DkGg
s|-;_ dGqfno/ lgsfosf] gfd n]vfk/LIf0f ug'+kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug+'kg+] ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ ;DkGg /sd
OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd
aSof}tf
1 ;jf]+Rr cbfnt 0 0 44 2448 44 40929 0 0 0
2 lgjf+rg cfof]u 5 390 6 2 37 129 0 0 0
3 cy+ 1 499 13 1745 11 43551 1 11435 0
4 pBf]u 1 6080 7 887 1 1239 0 0 0 0 0
5 pmhf+ 22 32407 0 0 3 1708 0 0 0
6 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3 274 0 0 0 0 0 0 0
7 s=lif ljsf; 18 259578 9 128 89 4951 0 0 0 0 0
8 u=x 8 11414 10 8145 78 14859 0 0 0 0 0
9 k//fi6\ 1 2875 6 251787 0 0 0 0 1 0 0 0 0
10 ;__:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og 7 2031 30 4654 25 1960 0 0 0
11 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 25 12212 19 13092 75 15490 2 2539 0 0 0
12 ef}lts k\"jf+wf/ tyf oftfoft 187 238203 0 0 43 44910 0 0 0 0
13 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 0 0 16 283 4 146 0 0 0 0 0
14 o'jf tyf v]ns'b 4 12418 0 0 0 0 0 0 0 0 0
15 /Iff 0 35222 2 45 5 6673 0 0 0 0 0
16 jg tyf e"Y;_/If0f 13 27001 4 22881 47 27706 18 227 0 0 0
17 lzIff 68 1160155 89 21980 114 34488 0 0 0 0 0
18 >d tyf /f]huf/ 0 0 0 0 3 164 0 0 0 0 0
19 l;_rfO+ 45 75859 2 103 87 25111 0 0 0 0 0
20 ;x/L ljsf; 58 156856 2 4 55 3167 0 0 0 0 0
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 0 0 0 0 12 3026 0 0 0
22 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 229 312675 0 0 159 19334 0 0 0 0 0
23 :jf:Yo tyf hg;_Vof 283 1583718 8 584679 60 33659 2 2378 499 46856 2 3621 0 0 0 0 590678
24 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 5 914 176 0 12 57 0 0 0 0 0
hDdfMY 983 3930781 8 584679 495 361843 2 2378 1403 336454 2 3621 22 14201 0 0 590678
s'n hDdfMY 13338 525977255 12348 521008249 3495 396459293 2990 396043833 4213 25757781 2803 25415256 1007 100785309 984 100771108 1043238446

287
cg';"rL Y #
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf $-! ;_u ;DalGwt{
          ;/sf/L lgsfo /dGqfnosf] n]vfk/LIf0f aSof}tfsf] ljj/0f
[? xhf/df{
ljlgof]hg /fh:j w/f}6L cGo sf/f]jf/ hDdf
s|-;_ dGqfno/ lgsfosf] gfd
OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd OsfO+ /sd
1 ;jf]+Rr cbfnt 0 0 44 2448 44 40929 88 43377
2 lgjf+rg cfof]u 5 390 6 2 37 129 0 0 48 521
3 cy+ 1 499 13 1745 11 43551 1 11435 26 57230
4 pBf]u 1 6,080 7 887 1 1239 0 0 9 8206
5 pmhf+ 22 32,407 0 0 3 1708 0 0 25 34115
6 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3 274 0 0 0 0 0 0 3 274
7 s=lif ljsf; 25 575,742 16 10230 94 7294 0 0 135 593266
8 u=x 8 11,414 10 8145 78 14859 0 0 96 34418
9 k//fi6\ 2 127,644 6 251787 0 0 1 0 9 379431
10 ;__:s=lt, ko+6g tyf gful/s p8\8og 8 73392 31 28292 26 4507 0 0 65 106191
11 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 25 12,212 19 13092 75 15490 2 2539 121 43333
12 ef}lts k\"jf+wf/ tyf oftfoft 187 238,203 0 0 43 44910 0 0 230 283113
13 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 0 0 16 283 4 146 0 0 20 429
14 o'jf tyf v]ns'b 4 12,418 0 0 0 0 0 0 4 12418
15 /Iff 0 35,222 2 45 5 6673 0 0 7 41940
16 jg tyf e"Y;_/If0f 13 27,001 4 22881 47 27706 18 227 82 77815
17 lzIff 69 2,157,923 90 43806 115 34531 1 0 275 2236260
18 >d tyf /f]huf/ 0 0 0 0 3 164 0 0 3 164
19 l;_rfO+ 45 75,859 2 103 87 25111 0 0 134 101073
20 ;x/L ljsf; 58 156,856 2 4 55 3167 0 0 115 160027
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 0 0 0 0 12 3026 0 0 12 3026
22 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 229 312,675 0 0 159 19334 0 0 388 332009
23 :jf:Yo tyf hg;_Vof 279 1,100,355 59 31381 498 47953 0 836 1179689
24 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 7 12,440 178 329 13 98 0 0 198 12867
hDdfM 991 4969006 505 415460 1410 342525 23 14201 2929 5741192

288
cg';"rL Y $
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf # / $ / kl/R5]b @ sf] $-@ ;_u ;DalGwt{
;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf / ;ldltsf] n]vfk/LIf0f ljj/0f
[?- xhf/df{
s|-;_ n]vfk/LIf0f k|lta]bg n]vfk/LIf0f ;DkGg
dGqfno/lgsfosf] gfd aSof}tf jif+
ug'+kg]+ ;DkGg clGtd k|f/lDes /sd
1 Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 1 1
2 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 9 9 9 30377058 0
3 cy+ 10 9 5 4 1187984284 1
4 pBf]u 37 11 11 165402 26
5 pmhf+ 2 2 1 1 1,101,221 0
6 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3 3 1 2 105691 0
7 s=lif ljsf; 15 14 2 12 6205655 1
8 u=x 4 4 4 27632033 0
9 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og 33 20 20 1,039,044 13
10 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 2 1 0 1 1
11 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 13 1 1 4800122 12
12 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 5 4 4 488394 1
13 o'jf tyf v]ns"'b 1 1 1 1593955 0
14 /Iff 6 6 6 34495604 0
15 jg tyf e"Y;_/If0f 41 41 1 40 3044761 0
16 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 11 7 1 6 1146457 4
17 lj1fg, k|ljlw tyf aftfj/0f 3 3 3 504461 0
18 lzIff 672 262 0 262 26549725 410
19 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 1 1 1 0
20 ;fdfGo k|zf;g 3 3 0 3 2252233 0
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 86 77 1 76 2141012 9
22 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 67 67 0 67 1267479 0
23 :jf:Yo tyf hg;_Vof 134 133 0 133 24029319 1
24 zx/L ljsf; 49 46 2 44 19933553 3
25 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1 1 0 1 31909 0
hDdfM 1208 726 14 712 1376889372 482

289
cg';"rL %
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf # / $ ;_u ;DalGwt{
jf;nft tof/ ug]+ ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf
n]vfk/LIf0f c s, a]?h" / bfloTj tyf ;DklQ
[?-xhf/df{
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+|sf] k'hL /bfloTj n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+sf] ;DklQ
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ ;DkGg cfly+s n]vfk/LIf0f /sd j]?h" /sd
k"_hL hu]8f sf]if ;_lrt gfmf/gf]S;fg bL3+sfnLg shf+ rfn' bfloTj Joj:yf hDdf l:y/ ;DklQ rfn' ';DkQL cGo ;DklQ hDdf
cfly+s jif+ jif+
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
1 ;_ul7t ;_:yf 624 1,215,732,176 1,694,219 28,698,832 126,769,312 -3,776,341 102,601,502 953,342,329 4,671,883 1,212,307,517 20,488,602 456,699,610 735,116,719 1,212,304,931
cy+ dGqfno 6 1172699869 0 12038972 117704695 -5483090 94762315 945500128 1921902 1166444922 2404933 441065162 722974827 1166444922
sd+rf/L ;~rosf]if 1 2071/72 1,94,44,32,47 0 4,62,80,02 0 0 1,88,36,89,63 1,44,62,82 194,443,247 32,24,73 1,92,05,55,92 2,06,51,82 194,443,247
gful/s nufgL sf]if 2 2070/71 42,81,77,29 45,00,00 38,50,18 77,18,57 34,87,52,62 5,90,69,17 42,86,75 42,817,729 79,14,25 20,94,00,75 21,08,62,29 42,817,729
g]kfn lwtf]kq af]8+ 1 2071/72 37,53,37 0 26,73,62 0 0 6,10,30 4,69,45 375,337 37,68 6,34,41 30,81,28 375,337
g]kfn /fi6« a_s} 1 2071/72 7,89,24,78,03 3,00,00,00 1,08,08,25,74 0 58,58,17,08 6,19,58,35,21 0 789,247,803 76,30,66 97,72,19,08 690,76,28,29 789,247,803
/fli6\o jfl0fHo a_}s 1 2071/72 145,81,57,53 8,58,89,72 4,34,17,39 -6,25,49,47 1,30,53,45 131,57,96,97 0 139,560,806 52,42,01 130,28,41,46 8,75,24,59 139,560,806
phf+ dGqfno 3 1,101,221 0 750,000 0 -119,104 342,274 8,947 0 982,117 407,241 13,736 561,140 982,117
tg_x" xfO8\f]kfj/ sDkgL lnld6]8 1 2071/72 1,10,12,21 75,00,00 0 -11,91,04 34,22,74 89,47 0 982,117 40,72,41 1,37,36 56,11,40 982,117
s=lif ljsf; dGqfno 8 5262374 30909 1966654 564317 373969 0 1537176 822844 5264960 2149649 2529389 583336 5262374
s=lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8 1 2071/72 3,47,95,38 42,63,82 54,24,99 36,41,90 0 1,53,25,23 61,39,44 3,479,538 81,34,25 2,21,49,41 45,11,72 3,479,538
g]kfn kz' lrlsT;f kl/ifb\ 1 2071/72 92,68 24,16 68,04 48 0 0 0 9,268 28,50 64,18 0 9,268
g]kfn s=lif cg';Gwfg kl/ifb\ 1 2071/72 1,531,300 30318 1319918 462 3582 207338 1,531,300 1319918 186890 24492 1,531,300
/fli6\o lrof tyf skmL ljsf; af]8+ 1 2071/72 47,961 280 46296 0 2586 0 103 1562 50,547 2004 25504 20453 47,961
/fli6\o b'Uw ljsf; af]8+ 1 2071/72 194,307 311 171642 14552 7145 968 194,307 11452 95636 87219 194,307
ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno
5 4800122 9249 0 4771222 0 0 18590 10310 4800122 0 648333 4151789 4800122
;8s af]8+ g]kfn 1 2071/72 4,800,122 9,249 0 4771222 0 0 18590 10310 4800122 0 648333 4151789 4800122
jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 3 2438538 86574 85012 941610 117734 0 422219 741692 2308267 614472 1021029 672766 2308267
lb l6Da/ skf]+/]zg ckm g]kfn lnld6]8 1 2071/72 1,02,32,49 1,60,82 36,79,65 -13,02,71 0 16,40,02 47,52,00 892,978 19,07,04 70,22,74 0 892,978
/fli6\o k|s=lt ;_/If0f sf]if 1 2071/72 1,415,289 86574 68930 573645 248005 258217 266492 1,415,289 423768 318755 672766 1,415,289
jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 7 402096 0 12243 57738 155230 121700 11024 44161 402096 11300 338336 52460 402096
g]kfn kf/jfxg tyf uf]bfd Joj:yf sDkgL ln- 1 2071/72 40,20,96 1,22,43 5,77,38 15,52,30 12,17,00 1,10,24 4,41,61 402,096 1,13,00 33,83,36 5,24,60 402,096
lzIff dGqfno 541 8,458,653 1311148 5836332 1343247 1508394 0 3050004 251874 11989851 5901038 572889 5515924 11989851
dWoklZrd ljZjljBfno 15 2071/72 285,483 160599 100028 0 154452 0 20878 0 275,358 100028 5127 170203 275,358
;'b'/klZrd ljZjljBfno 9 2071/72 190,548 9182 38490 210789 269336 2982 -14 521,583 103495 122753 295335 521,583
s=lif tyf ag ljZjljBfno 7 2071/72 640,541 17464 279324 0 178917 0 55492 0 513,733 279324 37288 197121 513,733
g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 26 2071/72 1,401,578 140246 584772 1132458 -39094 0 403062 0 2,081,198 584772 39039 1457387 2,081,198
lqe'jg ljZjljBfno 476 2071/72 5,940,503 983657 4833718 944,783 0 2567590 251888 8,597,979 4833419 368682 3395878 8,597,979
;fdfGo k|zf;g dGqfno 1 416297 3289 203602 166255 8263 0 46407 0 424527 72031 105432 247064 424527
g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg 1 2071/72 416297 3289 203602 166255 8263 0 46407 0 424527 72031 105432 247064 424527
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 5 52,196 0 40,372 10,669 -4,613 0 1,097 58 47,583 16,513 31,070 0 47,583
/fli6\o ;dfrf/ ;ldlt 1 2071/72 5,21,96 4,03,72 1,06,69 -46,13 0 10,97 58 47,583 1,65,13 3,10,70 0 47,583
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 4 4180191 253050 3359595 555921 124614 0 140061 0 4180191 3256563 863515 60113 4180191
aL-kL-sf]O/fnf :jf:yo lj1fg k|lti7fg 1 071/72 2933971 99776 2245076 548834 0 0 140061 0 2933971 2373580 505397 54994 2933971
:jf:yo cg';Gwfg kl/ifb\ 1 071/72 75833 14577 12540 7087 56206 0 0 0 75833 69204 5728 901 75833
kf6g :jf:yo la1fg k|lti7fg 1 071/72 1030427 138697 962019 0 68408 0 0 0 1030427 743276 287151 0 1030427
s0ff+nL :jf:Yo lj1fg k|lti7fg 1 071/72 139960 0 139960 0 0 0 0 0 139960 70503 65239 4218 139960
;x/L ljsf; dGqfno 5 15920619 0 4406050 653638 -457738 7375213 2606676 879042 15462881 5654862 9510719 297300 15462881
sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL Joa:yfkg jf]8+ 1 2068/69 6,57,60,17 1,77,93,44 33,48,82 -20,70,56 2,81,50,69 1,19,48,45 45,18,77 6,368,961 2,81,20,32 3,41,70,29 13,99,00 6,368,961
sf7df08f} pkTosf vfg]kfgL Joa:yfkg jf]8+ 1 2069/70 9,34,46,02 2,62,67,06 31,87,56 -25,06,82 4,56,01,44 1,41,18,31 42,71,65 9,093,920 2,84,28,30 6,09,36,90 15,74,00 9,093,920
2 ;ldlt 8 4,082,488 333,611 2,687,952 147,336 479,937 156,470 573,694 124,473 4,169,862 2,222,195 1,610,699 249,594 4,082,488
cy+ dGqfno 1 2,023,165 56,512 1,702,272 0 320,893 0 0 0 2,023,165 1,550,737 472,428 0 2,023,165
ljdf ;ldlt 1 2071/72 2,023,165 56,512 1,702,272 0 320,893 0 2023165 1,550,737 472,428 2,023,165
sfg"g, Gofo, ;__ljwfg ;ef tyf ;_;bLo
dfldnf dGqfno 1 97917 0 0 53 82441 0 1552 13871 97917 11438 86479 0 97917

290
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+|sf] k'hL /bfloTj n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd cfly+s jif+sf] ;DklQ
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ ;DkGg cfly+s n]vfk/LIf0f /sd j]?h" /sd
k"_hL hu]8f sf]if ;_lrt gfmf/gf]S;fg bL3+sfnLg shf+ rfn' bfloTj Joj:yf hDdf l:y/ ;DklQ rfn' ';DkQL cGo ;DklQ hDdf
cfly+s jif+ jif+
sfg"g lstfa Joj:yf ;ldlt 1 2071/72 9,79,17 0 53 8,24,41 0 15,52 1,38,71 97,917 1,14,38 8,64,79 0 97,917
s=lif ljsf; dGqfno 3 564872 11525 227160 262 60646 156470 0 110419 554957 392675 70603 101594 564872
sfnLdf6L kmnkm'n tyf t/sf/L ljsf; ;ldlt 1 2071/72 408,742 4412 198555 262 167438 0 0 32572 398827 293827 36275 78640 408742
skf; ljsf; ;ldlt 1 2071/72 156,130 7113 28605 0 (106,792) 156470 0 77847 156130 98848 34328 22954 156130

;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 1 495498 17301 448903 46595 0 0 0 0 495498 176402 171096 148000 495498
g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fg 1 2071/72 495498 17301 448903 46595 0 0 0 0 495498 176402 171096 148000 495498
;x/L ljsf; dGqfno 1 818977 248235 227558 19269 0 0 571986 164 818977 13067 805910 0 818977
u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if ljsf;
818977
;ldlt 1 2071/72 818,977 248235 227558 19269 0 0 571986 164 818977 13067 805910 0
lzIff dGqfno 1 82059 38 82059 81157 15957 0 156 19 179348 77876 4183 0 82059
:jKg au}rf ljsf; ;ldlt 1 2071/72 82059 38 82059 81157 15957 156 19 179348 77876 4183 82059
3 cGo ;_:yf 13 0 53,763,517 998,434 36,240,984 143,034 8,838,396 7,641,415 770,416 129,271 53,763,516 1,181,158 38,410,630 14,171,728 53,763,516
cy+ dGqfno 4 13,261,250 180,286 446,900 143,034 4,290,736 7,641,415 739,165 0 13,261,250 2,486 6,423,906 6,834,858 13,261,250
cfsl:ds ljdf sf]if 1 2071/72 4,112,946 33723 110714 110714 3250051 0 641467 0 4112946 2486 2032968 2077492 4,112,946
o'jf tyf ;fgf |Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 1 2070/71 4,609,236 103129 242032 16160 496645 3825512 28887 0 4609236 0 2450004 2159232 4,609,236
o'jf tyf ;fgf |Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 1 2071/72 4,539,068 43434 94154 16160 544040 3815903 68811 0 4539068 0 1940934 2598134 4,539,068
s=lif ljsf; dGqfno 2 7727 65 7727 0 0 0 0 0 7727 0 7727 0 7727
kz' ljsf; kmd+, kf]v/f bfxf]/f] dfu+ 1 2071/72 7,727 65 7727 0 0 7727 7727 0 7727
u=x dGqfno 2 4,743,694 243,408 4,614,423 0 0 0 0 129,271 4,743,694 334,973 1,592,943 2,815,778 4,743,694
k|x/L sNof0f sf]if 1 2071/72 2,847,937 242092 2847937 0 0 0 0 2847937 45966 752695 2049276 2847937
;z:q k|x/L jn sNof0fsf/L ;]jf s]Gb| 1 2071/72 1,895,757 1316 1766486 0 0 0 0 129271 1895757 289007 840248 766502 1895757
;x/L ljsf; 1 32799 5782 7065 0 25264 0 470 0 32799 4628 28171 0 32799
dx;'n lgwf+/0f cfof]u 1 2071/72 32,799 5782 7065 0 25264 0 470 0 32799 4628 28171 0 32799
/Iff dGqfno 2 34124092 388409 29600720 0 4522396 0 976 0 34124092 22604 30268691 3832797 34124092
g]kfnL ;]gf sNof0fsf/L sf]if 1 2071/72 33999310 388409 29486120 0 4513190 33999310 30196490 3802820 33999310
ax' Joj;fo pBf]u 1 2071/72 124,782 0 114600 0 9206 0 976 0 124782 22604 72201 29977 124782
o'jf tyf v]ns'b dGqfno 1 0 1593955 180484 1564149 0 0 0 29805 0 1593954 816467 89192 688295 1593954
/fli6\o v]ns'b kl/ifb\ 1 2071/72 1,593,955 180484 1564149 0 0 0 29805 0 1593954 816467 89192 688295 1593954
hDdfM 645 1,273,578,181 3,026,264 67,627,768 127,059,682 5,541,992 110,399,387 954,686,439 4,925,627 1,270,240,895 23,891,955 496,720,939 749,538,041 1,270,150,935

291
cg';"rL Y ^
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf #, $ / kl/R5]b @ sf] %^ ;_u ;DalGwt{
jf;nft tof/ ug]+ ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf
;~rfng glthf
[? xhf/df{

;_:yfsf] gfd cfly+s jif+ cfo Joo v'b cfDbfgL


s|-;_ laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ Jofh x|f; vr+ cfos/ hDdf vr+
1 ;_ul7t ;_:yf 52811101 13864086 9175091 75850278 28377232 10742288 13667643 346856 619083 954451 54707553 21142725
cy+ dGqfno 43232076 0 7787734 51019810 17001173 4015704 9461107 0 228108 801440 31507532 19512278
sd+rf/L ;~rosf]if 2071/72 15,00,83,31 0 19,35,50 15201881 12,39,97,94 25,83,88 78,61,06 0 5,17,11 0 13495999 1705882
gful/s nufgL sf]if 2070/71 2,82,39,86 0 7,45,12 2898498 2,34,18,91 26,84,57 4,78,74 0 51,23 6,67,97 2730142 168356
g]kfn lwtf]kq af]8+ 2071/72 8,77,23 0 1,73,51 105074 0 2,49,19 2,95,43 0 21,03 0 56565 48509
g]kfn /fi6« a_}s 2071/72 18,79,17,97 0 2,18,18,34 20973631 33,45,06 1,89,89,74 5,70,79,85 0 8,65,03 0 8027968 12945663
/fli6«o jfl0fHo a_}s 2071/72 6,52,02,39 0 5,32,04,87 11840726 1,92,49,82 1,56,49,66 2,88,95,99 0 8,26,68 73,46,43 7196858 4643868
phf+ dGqfno 0 0 820 820 0 12451 24224 0 6223 0 42898 -42078
g]kfn ljB't k|flws/0f 2070.71 0 0 0
tgx" xfO8\\f]=kfj/ sDkgL lnld6]8 2071/72 0 0 8,20 820 0 1,24,51 2,42,24 0 62,23 0 42898 -42078
hnlaB't nufgL tyf ljsf; sDkgL lnld6]8 0 0 0
s=lif ljsf; dGqfno 5807250 5691382 106477 11605109 10652219 482956 203670 22618 17018 70663 11449144 155965
g]kfn s=lif cg';Gwfg kl/ifb 2071/72 87498 1671700 17094 1776292 1289769 381930 0 0 0 0 1671699 104593
/fli6\o b'Uw ljsf; af]8+ 2071/72 0 38669 5743 44412 0 44010 0 0 1113 0 45123 -711
/fli6\o lrof tyf slkm af]8+ 2071/72 0 2000 1839 3839 1252 1252 2587
s=lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8 2071/72 5,71,95,41 3,97,51,78 8,12,22 9775941 9,36,13,92 5,62,61 19,99,58 2,26,18 1,56,01 7,06,63 9726493 49448
g]kfn kz' lrlsT;f kl/ifb\ 2071/72 2,11 38,35 5,79 4625 10,58 7,55 24,60 0 3,04 0 4577 48
ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft dGqfno 81822 4248646 88979 4419447 0 3704529 14616 1249 0 0 3720394 699053
;8s jf]8+ g]kfn 2071/72 81822 4248646 88979 4419447 0 3704529 14616 1249 0 0 3720394 699053
jg tyf e"Y;_/If0f dGqfno 815181 0 326334 1141515 449668 393840 183445 0 7576 62646 1097175 44340
b l6Da/ skf]+/]zg ckm g]kfn lnld6]8 2071/72 39,33,75 0 1,54,55 408830 14,45,87 10,09,18 6,09,39 0 13,26 6,26,46 370416 38414
/fli6\o k|s=lt ;_/If0f sf]if 2071/72 421806 0 310879 732685 305081 292922 122506 6250 0 726759 5926
jfl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 51841 577 22286 74704 3964 23663 19267 0 1576 19702 68172 6532
g]kfn kf/axg tyf uf]bfd Joj:yf sDkgL lnld6]8
2071/72 5,18,41 5,77 2,22,86 74704 39,64 2,36,63 1,92,67 0 15,76 1,97,02 68172 6532
lzIff dGqfno 176175 2895776 559020 3630971 0 1141953 2151161 0 0 0 3293114 337857
;'b'/klZrdf~rn ljZjljBfno 2071/72 8112 156750 25687 190549 43363 70750 114113 76436
g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 2070/71 6426 541908 20350 568684 219861 358720 578581 -9897
g]kfn ;_:s=t ljZjljBfno 2071/72 11848 720278 37518 769644 312739 510258 822997 -53353
lqe'jg ljZjljBfno 2064/65 778 30197 2466 33441 4695 33978 38673 -5232
lqe'jg ljZjljBfno 2065/66 852 24107 2698 27657 16973 27693 44666 -17009
lqe'jg ljZjljBfno 2066/67 1014 21863 3612 26489 20350 30272 50622 -24133
lqe'jg ljZjljBfno 2067/68 5938 17919 18806 42663 24077 39329 63406 -20743
lqe'jg ljZjljBfno 2068/69 7181 50799 22742 80722 31252 52049 83301 -2579
lqe'jg ljZjljBfno 2069/70 11276 72421 35717 119414 51060 83312 134372 -14958
lqe'jg ljZjljBfno 2070/71 109552 388580 347629 845761 297632 485644 783276 62485
s=lif tyf ag ljZjljBfno 2070/71 267 23034 847 24148 8610 14049 22659 1489
s=lif tyf ag ljZjljBfno 2071/72 8556 580666 27094 616316 22730 300532 323262 293054
dWoklZrd ljZjljBfno 2071/72 4375 267254 13854 285483 88611 144575 233186 52297
;fdfGo k|zf;g dGqfno 78688 103199 30393 212280 68783 97386 30085 0 7763 0 204017 8263
g]kfn k|zf;lgs k|lzIf0f k|lti7fg 2071/72 78688 103199 30393 212280 68783 97386 30085 0 7763 0 204017 8263
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 8816 79500 5946 94262 0 44460 56729 0 1717 0 102906 -8644
/fli6o ;dfrf/ ;ldlt 2071/72 88,16 7,95,00 59,46 94262 0 4,44,60 5,67,29 0 17,17 0 102906 -8644

292
;_:yfsf] gfd cfly+s jif+ cfo Joo v'b cfDbfgL
s|-;_ laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ Jofh x|f; vr+ cfos/ hDdf vr+
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 2218161 845006 109236 3172403 201425 795395 1506406 0 245882 0 2749108 423295
aL-kL-sf]O/fnf :jf:yo lj1fg k|lti7fg 071/072 1403119 574004 53867 2030990 200726 364547 987033 0 180196 0 1732502 298488
g]kfn :jf:Yo cg';Gwfg kl/ifb\ 071/072 22863 41000 7386 71249 0 0 0 0 2000 0 2000 69249
kf6g :jf:yo la1fg k|lti7fg 071/072 774810 52002 45711 872523 0 401885 453715 0 55299 0 910899 -38376
s0ff+nL :jf:yo la1fg k|lti7fg 071/072 17369 178000 2272 197641 699 28963 65658 0 8387 0 103707 93934
;x/L ljsf; 341091 0 137866 478957 0 29951 16933 322989 103220 0 473093 5864
sf7df8f}_ pkTosf vfg]kfgL Joj:yfkg jf]8+ 2068/69 16,96,47 0 9,35,39 263186 0 1,20,06 80,99 14,05,53 5,11,05 0 211763 51423
sf7df8f}_ pkTosf vfg]kfgL Joj:yfkg jf]8+ 2069/70 17,14,44 0 4,43,27 215771 0 1,79,45 88,34 18,24,36 5,21,15 0 261330 -45559
2 ;ldlt 509514 417439 165178 1092131 337242 150202 169657 0 23513 0 680614 411517
cy+ dGqfno 438563 0 1637 440200 0 36557 78392 0 4357 0 119306 320894
ljdf ;ldlt 2071/72 438563 0 1637 440200 0 36557 78392 0 4357 0 119306 320894

sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 4662 0 6826 11488 1220 3613 6102 0 1166 0 12101 -613
sfg"g lstfa Joj:yf ;ldlt 2071/72 46,62 0 68,26 11488 12,20 36,13 61,02 0 11,66 0 12101 -613
s=lif losf; dGqfno 66289 24744 8167 99200 7485 18777 36090 0 5107 0 67459 31741
skf; ljsf; ;ldlt 2071/72 9603 24744 3591 37938 7485 6789 7121 0 2385 0 23780 14158
sfnLdf6L kmnkm"n tyf t/sf/L ljsf; ;ldlt 2071/72 56686 0 4576 61262 0 11988 28969 0 2722 0 43679 17583

;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 0 26342 115904 142246 35575 32208 19683 0 12648 0 100114 42132
g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fg 2071/72 26342 115904 142246 35575 32208 19683 12648 0 100114 42132
;x/L ljsf; 0 366353 24 366377 292962 46091 27300 0 24 0 366377 0
2071/72
u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if ljsf; ;ldlt 0 366353 24 366377 292962 46091 27300 0 24 0 366377 0
lzIff dGqfno 0 0 32620 32620 0 12956 2090 0 211 0 15257 17363
:jKg au}rf ljsf; ;ldlt 2071/72 0 0 27025 27025 0 10857 211 0 11068 15957
l8NnL /d0f k':tsfno 2071/72 0 5595 5595 2099 2090 4189 1406
3 cGo ;_:yfM 11176699 1387717 3449964 16014380 1684953 7297266 815620 362173 5496 235642 10401150 5613230
cy+ dGqfno 579131 200998 537368 1317497 4638 416706 83377 362173 203 0 867097 450400
cfsl:ds ljdf sf]if 2071/72 579131 0 46994 626125 4638 290452 0 203 0 295293 330832
o'jf tyf ;fgf Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 2070/71 0 132002 270912 402914 0 78855 43639 208247 0 0 330741 72173
o'jf tyf ;fgf Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 2071/72 0 68996 219462 288458 0 47399 39738 153926 0 0 241063 47395
s=lif ljsf; dGqfno 19370 0 5158 24528 18366 1603 0 0 0 404 20373 4155
kz' ljsf; kmfd+ kf]v/f [bf]xf]/f] dfu+{ 2071/72 19370 0 5158 24528 18366 1603 404 20373 4155
u=x dGqfno 1253 0 1119953 1121206 1017289 6550 0 0 3067 14578 1041484 79722
k|x/L sNof0f sf]if 2071/72 499 772727 773226 577826 5167 2614 10164 595771 177455
;z:q k|x/L jn sNof0fsf/L ;]jf s]Gb| 2071/72 754 347226 347980 439463 1383 453 4414 445713 -97733
;x/L ljsf; 6013 0 0 6013 0 1675 1431 0 0 0 3106 2907
vfg]kfgL dx;'n lgwf+/0f cfof]u 2071/72 6013 0 0 6013 1675 1431 0 0 0 3106 2907
o'jf tyf v]ns'b 109866 1186719 0 1296585 359420 383515 0 0 0 0 742935 553650
/fli6\o v]]ns'b kl/ifb\ 2071/72 109866 1186719 0 1296585 359420 383515 0 0 0 0 742935 553650
/Iff dGqfno 10461066 0 1787485 12248551 285240 6487217 730812 0 2226 220660 7726155 4522396
g]kfnL ;}lgs sNof0fsf/L sf]if 2071/72 10369929 1778821 12148750 218493 6483881 712526 220660 7635560 4513190
ax' Joj;fo pBf]u 2071/72 91137 8664 99801 66747 3336 18286 2226 0 90595 9206
hDdfM 64497314 15669242 12790233 92956789 30399427 18189756 14652920 709029 648092 1190093 65789317 27167472

293
cg';"rL Y &
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf %^ ;_u ;DalGwt{
cfoYJoo lx;fa tof/ ug]+ ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt / cGo ;_:yf
n]vfk/LIf0f /sd, a]?h" / ;~rfng glthf
[? xhf/df{
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd jif+sf] ;_rfng glthf
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f /sd a]?h" /sd cfo Joo of] jif+sf] art aiff+Gtsf] df}Hbft
cfly+s jif+ ;DkGg cfly+s jif+ jif+sf] z'? df}Hbft laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ cGo vr+ hDdf vr+
;_ul7t ;_:yf 22 26163644 1417594 5296307 1445650 10013755 5777390 17236795 224097 1548556 1790850 13089088 16652591 584204 5880511
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 1 175424 95478 264258 0 77594 58742 136336 998 5531 32041 518 39088 97248 361506
g]kfn 6\i6sf] sfof+no 1 2071/72 175424 95478 264258 0 77594 58742 136336 998 5531 32041 518 39088 97248 361506
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno 1 440115 40839 297356 66616 20000 56143 142759 2574 6005 79427 59533 147539 -4780 292576
;dfh sNof0f kl/ifb\ 1 2071/72 440115 40839 297356 66616 20000 56143 142759 2574 6005 79427 59533 147539 -4780 292576
lzIff dGqfno 3 16949796 732670 3187233 0 8052826 4355785 12408611 0 38286 395922 12031065 12465273 -56662 3130571
pRr dfWolds lzIff kl/ifb\ 1 2071/72 1669902 13419 917679 12000 740223 752223 71422 207482 278904 473319 1390998
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb 1 2071/72 5370735 205515 444510 1352613 3573612 4926225 324500 4831458 5155958 -229733 214777
ljZjljBfno cg'bfg cfof]u 1 2071/72 9909159 513736 1825044 6688213 41950 6730163 38286 6992125 7030411 -300248 1524796
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 1 82365 5839 73848 47166 0 3906 51072 0 13352 4367 13574 31293 19779 93627
rnlrq ljsf; af]8+ 1 2071/72 82365 5839 73848 47166 3906 51072 0 13352 4367 13574 31293 19779 93627
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 9 658632 42880 84605 17867 105965 218265 342097 30 21110 58515 236880 316535 25562 110167
:yflgo ljsf; k|lzIf0f k|lti7fg 1 2071/72 498875 39816 53653 6608 84594 170873 262075 0 2637 35559 198604 236800 25275 78928
u|fld0f ljsf; k|lzIf0f s]Gb 5 2071/72 88883 452 9583 0 12426 31969 44395 0 15749 7057 21682 44488 -93 9490
dlxnf ljsf; k|lzIf0f s]Gb| 2 2071/72 49389 2492 17964 8099 8945 6793 23837 30 1008 12127 12387 25552 -1715 16249
gu/ ljsf; k|lzIf0f k||lti7fg 1 2071/72 21485 120 3405 3160 0 8630 11790 0 1716 3772 4207 9695 2095 5500
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 4 7410977 498009 1198762 1314001 1540370 1045459 3899830 220495 1453792 1143190 693670 3511147 388683 1587445
lj-kL-sf]O/fnf d]-Sof-c:ktfn, lrtjg 1 2071/72 2356429 43801 193853 104986 410290 664634 1179910 14837 528077 228066 405539 1176519 3391 197244
lrlsT;f lj1fg /f-k|-lj-[lj/ c:ktfn{ 1 2071/72 2342802 357200 51187 370031 625234 170876 1166141 14140 277204 704626 180691 1176661 -10520 40667
zlxb u_ufnfn Xbo s]Gb| 1 2071/72 2553978 90851 937228 838984 432000 209949 1480933 191321 643676 204615 33433 1073045 407888 1345116
lh-kL-sf]O/fnf /f- :jf- k||- s]Gb| 1 2071/72 157768 6157 16494 0 72846 0 72846 197 4835 5883 74007 84922 -12076 4418
lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 1 446335 1879 190245 0 217000 39090 256090 0 10480 77388 53848 141716 114374 304619
g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f k|lti7fg 1 2071/72 446335 1879 190245 217000 39090 256090 10480 77388 53848 141716 114374 304619
;ldltM 151 18906668 539785 4084249 2299216 4584939 2585999 9470154 1689752 2289183 1518808 3204630 8702373 767781 4852030
s=lif ljsf; dGqfno 2 304366 618 329 4037 3000 0 7037 1659 1068 4627 0 7354 -317 12
rGb| 8f_uL b'Uw ljsf; ;ldlt 1 2071/72 304366 618 329 4037 3000 0 7037 1659 1068 4627 7354 -317 12
;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 24 543546 56279 173711 124448 199836 46343 370627 131588 122782 32813 1620 288803 81824 255535
/fli6o tfn ;_/If0f ljsf; ;ldlt 1 2071/72 31647 3807 2463 26600 2583 29183 23313 1896 0 0 25209 3974 6437
?? /];'uf ko+6g If]q ljsf; ;ldlt 1 2071/72 7537 0 437 0 7100 0 7100 5500 1458 0 0 6958 142 579
d]rL kxf8L ko+6g If]q ljsf; ;ldlt 1 2071/72 26158 3546 5 25300 853 26153 23700 1600 25300 853 858
dgsfdgf If]q ljsf; ;ldlt, uf]/vf 1 2070/71 3346 0 841 0 400 2105 2505 662 1522 1094 0 3278 -773 68
dgsfdgf If]q ljsf; ;ldlt, uf]/vf 1 2071/72 2338 7 68 0 400 1870 2270 435 1351 0 1786 484 552
g]kfn nlntsnf k|1f k|lti7fg, gS;fn, sf7df8f}_ 1 2071/72 63610 5986 8879 105 48232 6393 54730 788 35438 0 0 36226 18504 27383
jf}4gfy If]q ljsf; ;ldlt, jf}4, sf7df8f}_ 1 2071/72 76436 26445 18635 55936 500 1365 57801 20402 23828 0 0 44230 13571 32206
a=xQ/ hgsk'/ If]q ljsf; kl/ifb 1 2071/72 5814 1417 181 5500 133 5633 4618 4618 1015 1196
kf6g ;_u|fxno ljsf; ;ldlt, kf6g b/jf/, nlntk'/ 1 2071/72 27932 88 14848 8754 0 4331 13085 858 3048 9152 13058 27 14875
kflye/f If]q ljsf; ;ldlt, tfKn]h'u 1 2071/72 4929 688 809 0 3000 1120 4120 484 974 146 0 1604 2516 3325
s0ff+nL If]q ko+6g k|j+2g ljsf; ;ldlt 1 2071/72 34000 2030 797 34000 34000 30600 2171 32771 1229 2026
vKt8 If]q ko+6g ljsf; ;ldlt 1 2071/72 16941 528 3041 0 13900 0 13900 12397 2103 0 0 14500 -600 2441
xg'dfg 9f]sf b/jf/ ;+u|fxfno ljsf; ;ldlt 1 2071/72 235252 11128 120719 59653 31174 23703 114530 5000 46066 21070 1620 73756 40774 161493
xn];L dxfb]j :yfg ljsf; ;ldlt, vf]6fu 1 2070/71 2794 553 1007 1400 386 1786 1445 445 0 0 1890 -104 903
xn];L dxfb]j :yfg ljsf; ;ldlt, vf]6fu 1 2071/72 2307 903 1404 1404 1201 0 0 1201 203 1106
efg' hGd:yn ljsf; ;ldlt, tgx'[ 1 2071/72 2505 56 78 0 2330 97 2427 1821 597 2418 9 87
;x/L ljsf; 4 3109764 28837 1731612 590497 63700 723955 1378152 980822 31008 58654 91500 1161984 216168 1947780
cGt/f+li6\o ;Dd]ng s]Gb| ljsf; ;ldlt 1 2071/72 489736 3228 342252 126363 0 21121 147484 0 0 0 0 0 147484 489736
l;_xb/af/ ;lrjfno k'gMlgdf+0f ;ldlt 1 2071/72 67 0 67 0 0 0 67
sf7df08f} pkTosf ljsf; k|flws/0f 1 2071/72 1605683 0 783203 135756 0 686724 822480 779412 10990 25400 10091 825893 -3413 779790
gu/ ljsf; ;ldltx? 1 2071/72 1014278 25609 606090 328378 63700 16110 408188 201410 20018 33254 81409 336091 72097 678187
/Iff dGqfno 1 155092 13145 77043 92211 0 0 92211 60022 1846 0 1014 62882 29329 106372
g]kfnL ;}lgs ljdfg ;]jf, Jofkfl/s p8fg ljsf; ;ldlt 1 2071/72 155092 13145 77043 92211 92211 60022 1846 0 1014 62882 29329 106372
jg dGqfno 2 606223 15473 251154 246822 40360 0 287182 0 210277 10106 98658 319041 -31859 219295
/fi6\klt r'/] t/fO+ dw]z ;_/If0f ljsf; ;ldlt 1 2071/72 159254 9193 93817 40360 40360 10130 10106 98658 118894 -78534 15283
jg k}bfjf/ ljsf; ;ldlt 1 2071/72 446969 6280 157337 246822 246822 200147 200147 46675 204012

294
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd jif+sf] ;_rfng glthf
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f /sd a]?h" /sd cfo Joo of] jif+sf] art aiff+Gtsf] df}Hbft
cfly+s jif+ ;DkGg cfly+s jif+ jif+sf] z'? df}Hbft laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ cGo vr+ hDdf vr+
afl0fHo tyf cfk"lt+ dGqfno 3 744361 17548 607710 0 0 349836 349836 0 0 0 394525 394525 -44689 563021
g]kfn OG6/df]8n oftfoft ljsf; ;ldlt 1 2071/72 534400 16028 545919 245995 245995 288405 288405 -42410 503509
g]kfn OGxfG; Sofkfl;6L km/ 6\]8 P08 8]enkd]06 k|f]h]S6 1 2071/72 36459 0 356 18149 18149 18310 18310 -161 195
Jofkf/ tyf lgsf;L k|a4+g s]Gb| 1 2071/72 173502 1520 61435 85692 85692 87810 87810 -2118 59317
lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f dGqfno 1 20484 0 15843 0 0 2306 2306 0 1687 8360 76 10123 -7817 8026
/fli6\o ljlw lj1fg k|of]uzfnf ljsf; ;ldlt 1 2071/72 20484 15843 0 2306 2306 1687 8360 76 10123 -7817 8026
;fdfGo k|zf;g dGqfno 1 1819562 23535 377433 281527 232716 531238 1045481 200589 488794 43859 40839 774081 271400 648833
lghfdtL sd+rf/L c:ktfn 1 2071/72 1819562 23535 377433 281527 232716 531238 1045481 200589 488794 43859 40839 774081 271400 648833
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 9 132401 1928 4105 3298 62362 73 65733 0 27041 38813 814 66668 -935 3170
/]l8of] k|;f/ ;]jf ljsf; ;ldlt 9 2071/72 132401 1928 4105 3298 62362 73 65733 27041 38813 814 66668 -935 3170
lzIff dGqfno 5 60787 209 8432 0 49768 5022 54790 0 6566 11479 5584 23629 31161 39593
bf]>f] pRr lzIff kl/of]hgf sfof+Gjog ;ldlt 1 2071/72 8983 0 -238 9251 9251 7010 7010 2241 2003
l8|NnL/d0f sNof0fL /]UdL :df/s k':tsfno ljsf; ;ldlt 4690
1 2071/72 5596 25 906 4690 2099 2091 4190 500 1406
v'nf ljZjljBfno k'jf+wf/ lgdf+0f ljsf; ;ldlt 1 2071/72 3614 7 1014 2600 2600 1739 1864 3603 -1003 11
ljBfyL+ ljQLo ;xof]u sf]if ljsf; ;ldlt 1 2071/72 2444 177 2300 127 2422 2549 4467 311 4778 -2229 71
d]l8sn sn]h k|jw+g ;ldlt 1 2071/72 40150 4450 35700 35700 639 3409 4048 31652 36102
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 98 11410082 382213 836877 956376 3933197 927226 5816799 315072 1398114 1310097 2570000 5593283 223516 1060393
l;_xb/af/ a}Bvfgf ljsf; ;ldlt,sf7df8f} 1 2071/72 87864 8517 107722 30303 10506 7110 47919 9839 5872 16864 7370 39945 7974 115696
dfgl;s c:ktfn, nlntk'/ 1 2071/72 29507 11268 46833 0 0 18235 18235 0 11272 0 0 11272 6963 53796
z'qm/fh 6|lksn ;?jf/f]u, 6]s' 1 2071/72 42504 0 9923 0 0 25416 25416 0 17088 0 0 17088 8328 18251
g/b]jL cfo'j]+b cf}ifwfno 1 2071/72 156151 10136 1975 4726 68655 5592 78973 5066 68655 0 3457 77178 1795 3770
ls6hGo /f]u c-t-tf-lj-;- 1 2071/72 31781 1331 749 0 15657 182 15839 347 248 3568 11779 15942 -103 646
sflGt afn c:ktfn ljsf; ;ldlt 1 2071/72 546022 16091 89348 67380 185356 13714 266450 7560 55668 164556 51788 279572 -13122 76226
k/f]ksf/ tyf :qL/f]u c-lj-;ldlt 1 2071/72 922929 20439 260180 108116 347831 35892 491839 7957 11424 16813 394896 431090 60749 320929
Ifo/f]u s]Gb| sf7df8f} 1 2071/72 1211670 0 2192 441 604022 1841 606304 2921 4333 18385 579727 605366 938 3130
/fli6|\o cfo'j+]b k|lti7fg 1 2071/72 5911 77 0 0 3000 0 3000 599 1069 1213 30 2911 89 89
/fli6|\o cfo'j+]b cg';Gwfg tyf tflnd s]Gb| 1 2071/72 60682 3869 4668 0 28000 2043 30043 0 0 0 30639 30639 -596 4072
/fli6|\o 6|\df+ ;]G6/ 1 2071/72 119389 32033 737 12392 47000 1365 60757 7599 26397 1823 22813 58632 2125 2862
dfgj c_u k|Tof/f]]k0f s]Gb|, etmk'/ 1 2071/72 442705 42774 7144 23098 165011 34835 222944 4490 11422 2964 200885 219761 3183 10327
If]qLo c:ktfn $ 4 2071/72 2753142 84292 77688 114218 1109785 170834 1394837 79522 829648 246634 202501 1358305 36532 114220
c~rn c:ktfn !) 10 2071/72 2845717 54666 79066 365456 792630 297725 1455811 129355 164507 476855 619189 1389906 65905 144971
c:ktfn lj- ;ldlt / cGo c:ktfn &@ 72 2071/72 2154108 96720 148652 230246 555744 312442 1098432 59817 190511 360422 444926 1055676 42756 191408
cGo ;_:yf 434 58240879 272259 4055473 587165 10662884 20178703 31428752 561751 482598 182137 24504620 25027006 6401746 10457219
Joj:yflksfY;_;b ;lrjfno 1 0 0 4833 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4833
;_;b ljsf; sf]if 1 2071/72 0 4833 0 0 0 4833
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 4 30201634 0 538825 0 9867791 7215200 17082991 0 0 0 13118643 13118643 3964348 4503173
k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if 1 2071/72 30193038 0 427808 9863591 7212928 17076519 0 0 0 13116519 13116519 3960000 4387808
k|wfgdGqL ;xfotf sf]if 1 2071/72 5624 0 692 3500 0 3500 0 0 0 2124 2124 1376 2068
If]lqo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 1 2071/72 700 5093 700 700 0 0 0 0 0 700 5793
k|wfgdGqL /fxt sf]if 1 2071/72 2272 0 105232 2272 2272 0 0 0 0 0 2272 107504
pBf]u dGqfno 7 165402 39348 232805 0 0 64259 64259 0 0 0 101143 101143 -36884 195921
x:tsnf k|a4+g nlntk'/ 1 2071/72 13579 800 8354 0 0 7000 7000 0 0 0 6579 6579 421 8775
s]Gb|Lo sf/fuf/ sf]]if 1 2071/72 8768 0 13193 0 0 4078 4078 4690 4690 -612 12581
3/]n' ljefu cGo sf]if 1 2071/72 56247 38000 177261 0 0 8600 8600 0 0 0 47647 47647 -39047 138214
k|ljlw ljsf; sf]if 1 2071/72 0 0 10000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10000
3/]n' ;ldlt k|wfg sfof+no 3/ hUuf ;fk6L sf]if 1 2071/72 14161 169 1737 0 0 7314 7314 0 0 0 6847 6847 467 2204
3/]n' ;ldlt k|wfg sfof+no C0f nufgL sf]if 1 2071/72 2388 0 17221 0 0 800 800 0 0 0 1588 1588 -788 16433
3/]n' ;ldlt k|wfg sfof+no 3'DtL sf]if 1 2071/72 70259 379 5039 0 0 36467 36467 0 0 0 33792 33792 2675 7714
sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf dGqfno 3968
3 7774 0 3013 24 3800 144 6 3800 0 0 3806 162 3175
s]Gb|Lo sfg"g k':tsfno ljsf; ;ldlt 1 2071/72 7666 0 470 24 3800 36 3860 6 3800 0 0 3806 54 524
s]Gb|Lo sfg"gL ;xfotf ;ldlt 1 2071/72 0 0 0 0 0 0 0
dfgj clwsf/ k'/:sf/ Joj:yfkg ;ldlt 1 2071/72 108 0 2543 108 108 0 108 2651
s=lif ljsf; dGqfno 3 66316 0 53662 11641 1013 0 12654 0 1463 12 8618 10093 2561 56223
s=lif ;'rgf tyf ;~rf/ s]Gb| 1 2071/72 1896 0 1296 0 600 600 250 250 350 1646
kz' ljsf; kmd+ kf]v/f sfo+ ;~rfng sf]if 1 2071/72 62593 0 51948 10645 10645 8613 8613 2032 53980
dT:o ljsf; s]Gb| x]6f}8f bf]xf]/f] dfu+ 0 2071/72 781 0 368 413 781 229 12 5 246 535 535
pi0f k|b]lzo afujfgL bf]xf]/fdfu+, ;nf+xL 1 2071/72 1046 0 418 628 628 0 984 0 984 -356 62
u=x dGqfno 78 22888339 48746 600140 0 9000 12185106 12194106 0 0 0 10694233 10694233 1499873 2100013
s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 76 2071/72 22502691 47899 427924 12013805 12013805 10488886 10488886 1524919 1952843

295
n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f ePsf] clGtd jif+sf] ;_rfng glthf
s|-;_ ;_:yfsf] gfd ug'+kg]+ n]vfk/LIf0f n]vfk/LIf0f /sd a]?h" /sd cfo Joo of] jif+sf] art aiff+Gtsf] df}Hbft
cfly+s jif+ ;DkGg cfly+s jif+ jif+sf] z'? df}Hbft laqmL/;]jf z'Ns cg'bfg cGo cfo hDdf k|ToIf vr+ ;~rfng vr+ sd+rf/L vr+ cGo vr+ hDdf vr+
s]Gb|Lo xh ;ldlt 1 2071/72 385648 847 172216 9000 171301 180301 205347 205347 -25046 147170
lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt 1 2071/72 0 0 0 0
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno 3 48279 3469 33871 3454 1500 9454 14408 0 5824 2622 9486 17932 -3524 30347
j=4 sNof0f sf]if 1 2071/72 15179 0 12310 0 0 2869 2869 0 683 0 683 2186 14496
cGt/b]zLo wd+k'q wd+k'qL Joj:yfkg lj-; 1 2071/72 25125 3139 16354 2500 0 6271 8771 0 4406 1018 9436 14860 -6089 10265
/fli6\o :jf:yof]krf/ ;xfotf sf]if 1 2071/72 7975 330 5207 954 1500 314 2768 0 1418 921 50 2389 379 5586
/Iff dGqfno 3 216420 13369 25997 53484 0 60976 114460 36495 451 1840 63174 101960 12500 38497
:joDe' af?bvfgf 1 2071/72 34355 13369 20648 24790 84 24874 9481 9481 15393 36041
jL/]Gb| c:ktfn, 5fpgL [d]lG6g]G; km08{ 1 2071/72 4 0 567 4 4 0 4 571
a;'Gw/f SoflG6g 1 2071/72 182061 0 4782 28690 60892 89582 27014 451 1840 63174 92479 -2897 1885
lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f dGqfno 1 37642 4339 30482 0 7161 0 7161 0 4489 0 0 4489 2672 33154
jftfj/0f ;_/If0f sf]if 1 2071/72 37642 4339 30482 7161 0 7161 0 4489 0 4489 2672 33154
lzIff dGqfno 79 998430 51217 458437 0 355781 226090 581871 0 263096 3794 260174 203080 378791 837228
lhNnf lzIff sf]if 75 2071/72 209372 0 48241 0 161131 161131 147699 147699 13432 61673
5fqf lzIff sf]if 1 2071/72 397522 0 358208 0 39314 39314 0 0 39314 397522
o"g]:sf]sf lgldQ g]kfn /fli6\o cfof]u 1 2071/72 31394 1818 4108 27797 0 27797 0 19223 19223 8574 12682
l;k ljsf; kl/of]hgf 1 2071/72 323984 48795 0 323984 0 323984 249246 74738 323984 323984
dbg cfl>t :d=tL k|fljlws lzIffno 1 2071/72 36158 604 47880 4000 25645 29645 13850 3794 18514 36158 -6513 41367
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno 144 1874050 32524 1657898 114109 20637 185978 320724 80062 20808 0 0 100870 219854 1877752
;'rgf ljefu sfo+ ;~rfng sf]if 1 2071/72 13426 0 0 0 13426
s]]Gb|Lo wgfb]z 78 2071/72 16926 1417 21892 0 7937 881 8818 0 8108 0 8108 710 22602
/fli6\o ;'rgf cfof]u ljz\]if sf]if 1 2071/72 25400 12700 12700 12700 12700 12700 0 0
kqsf/ sNof0f sf]if 1 2071/72 10000 0 0 0 0 0 0 10000
x'nfs art a}s 63 2071/72 1831724 18407 1612580 114109 0 185097 299206 80062 0 0 80062 219144 1831724
;fdfGo k|zf;g dGqfno 1 16374 300 1726 5892 3049 0 8941 0 7433 0 0 7433 1508 3234
sd+rf/L k|lzIf0f k|lti7fg 1 2071/72 16374 300 1726 5892 3049 8941 0 7433 0 0 7433 1508 3234
;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfno 58 608847 43290 299936 123 125403 193269 318795 33805 98656 60103 97488 290052 28743 328679
:yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno 58 2071/72 608847 43290 299936 123 125403 193269 318795 33805 98656 60103 97488 290052 28743 328679
:jf:yo tyf hg;_Vof dGqfno 17 1028069 14406 43274 387838 267749 36098 691685 390325 70340 108404 147431 336384 355301 398575
:jf:Yo s/ sf]if 1 2071/72 380116 3060 3 380116 0 0 380116 378978 709 397 32 0 380116 380119
sfo+ ;_rfng sf]if !^ 16 2071/72 647953 11346 43271 7722 267749 36098 311569 11347 69631 108007 147399 336384 -24815 18456
;x/L losf; 3 51394 251 38665 10600 0 2129 12729 58 6238 5362 4230 15888 -3159 35506
hUuf ljsf; rqmsf]if 1 2071/72 23751 0 23751 0 0 0 0 0 0 0 23751
clwsf/ ;DkGg jfudtL ;Eotf Plss=t ljsf; sf]if 1 2071/72 1172 1154 18 18 0 0 0 0 0 18 1172
blIf0fsfnL If]q ljsf; k|aGw ;ldlt 1 2071/72 26471 251 13760 10600 0 2111 12711 58 6238 5362 4230 15888 -3177 10583
/fli6\o of]hgf cfof]u 1 31909 21000 31909 0 0 0 0 21000 0 0 0 21000 -21000 10909
gof g]kfn lgdf+0f sf]if 1 2071/72 31909 21000 31909 0 0 0 21000 0 0 0 21000 -21000 10909
s'n hDdfMY 607 103311191 2229638 13436029 4332031 25261578 28542092 58135701 2475600 4320337 3491795 40798338 50381970 7753731 21189760

296
cg';"rL Y *
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @-% ;_u ;DalGwt{
;/sf/L lgsfosf] k]ZsL af _sL ljj/0f
[?- xhf/df{
sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL
s|-;_ dGqfno/lgsfosf] gfd hDdf
utjif+;Dd of] jif+ utjif+;Dd of] jif+
df]ljnfOh];g k|lttkq cGo df]ljnfOh];g k|lttkq cGo
1 /fi6\kltsf] sfof+no 0 0 0 0 0 67500 0 0 67500
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 0 0 0 0 0 0 0 0 0
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 0 5020 0 0 0 0 0 0 5020
4 ;jf]+Rr cbfnt 2142 5330 0 0 1026 52996 0 3189 64683
5 clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u 0 0 0 0 0 60206 0 0 60206
6 dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 0 0 0 0 0 0 0 0 0
7 nf]s ;]jf cfof]u 255 32 5675 0 0 0 0 0 5962
8 lgjf+rg cfof]u 2239 11 790 0 5240 0 0 0 8280
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 0 0 13847 0 0 33186 0 0 47033
10 Gofokl/ifb 0 0 0 0 0 0 0 0 0
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 0 0 0 0 0 0 0 0 0
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 3615 0 1028 0 1731 0 13970 1781 22125
13 cy+ 0 366 320650 0 0 160603 0 7631 489250
14 pBf]u 1764 209 94563 0 0 3635 100171
15 pmhf+ 77 390 88397 0 974 1600 0 161450 252888
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 0
17 s=lif ljsf; 12197 10539 110331 46510 179577
18 u=x 146482 1227511 105802 554456 150889 187295 236426 3077635 5686496
19 k//fi6\ 120100 22987 0 0 91012 0 216152 15868 466119
20 ;_:s=lt ko+6g tyf gful/s p88\og 6566 1270 98270 32350 138456
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 4723 2320 40330 116539 52601 481 216994
22 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 28155 1452 3301997 161834 3288992 4819858 460894 1101775 13164957
23 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 7760 105 17588 0 50036 9669 0 3723 88881
24 o'jf tyf v]ns'b 11485 0 0 0 0 0 0 0 11485
25 /Iff 11235 3043 2105517 1238054 0 2752508 201125 6311482
26 jg tyf e"Y;_/If0f 14328 15478 3706 134006 9392 0 38585 215495
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 863 0 0 125 0 0 0 988
28 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 220 0 179793 0 3275 287320 0 10241 480849
29 zflGt tyf k'glgdf+0f 2001 654 9928 268718 1700 283001
30 lzIff 82670 41148 0 0 1045877 0 0 90612 1260307
31 >d tyf /f]huf/ 174 1017 0 0 54739 986 0 39800 96716
32 ;fdfGo k|zf;g 0 350 0 0 0 0 0 5432 5782

297
sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL
s|-;_ dGqfno/lgsfosf] gfd hDdf
utjif+;Dd of] jif+ utjif+;Dd of] jif+
33 l;rfO+ 17491 10200 1186849 0 71665 2021418 0 215027 3522650
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 1064 3572 67114 12671 0 72631 157052
35 ;x/L lasf; 11919 10969 2561566 0 1129820 1984055 0 12750 5711079
36 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 149849 54891 297783 353554 6281246 779141 88972 3683401 11688837
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 146923 48623 26237 296791 32279 31101 39278 410187 1031419
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 147 487 5478 8287 14399
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1581 3112 0 0 0 2540 0 0 7233
hDdf 787878 1470746 8161966 3472152 14337008 10613666 3808200 9211756 51863372

298
cg';"rL Y (
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @-$ / kl/R5]b # sf] bkmf !$ ; _u ;DalGwt{
s'n c;'nL
cfly+s jif+ @)&!.&@
[?-xhf/df{
ljlgof]hg, /fh:j / w/f}6L
qm-;_- lgsfo /dGqfno n]- k- sf] k|f/lDes k|ltj]bg ;Dk/LIf0fsf] cGo lgsfo s'n hDdf
hDdf
bf}/fgdf k7fPkl5 qmddf
1 pk/fi6\kltsf] sfof+no - 10 - 10 - 10
2 ;jf]+Rr cbfnt 750 - 3192 3942 - 3942
3 nf]s ;]jf cfof]u 58 702 760 760
4 lgjf+rg cfof]u 283 2700 2983 2983
5 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 84 - 490 574 574
6 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 1 1 - 1
7 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no - 23 14818 14841 14841
8 cy+ 386 136622 154879 291887 - 291887
9 pBf]u 183 10960 38228 49371 - 49371
10 pmhf+ 18 1869 1887 1887
11 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 18 - 21 39 - 39
12 s=lif ljsf; 2423 2246 19466 24135 24135
13 u=x 3382 944 31926 36252 - 36252
14 k//fi6\ 98 203 415 716 - 716
15 ;_:s=lt ko+6g tyf gful/s p88\og 20 81 101 40754 40855
16 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 346 - 118740 119086 - 119086
17 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 11386 5709 18211 35306 - 35306
18 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 527 5722 6249 2489 8738
19 /Iff 453 346 - 799 28 827
20 jg tyf e"Y;_/If0f 3132 398 5412 8942 129 9071
21 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 20 51 71 82 153
22 lj1fg, k|ljlw tyf aftfj/0f 18 - 688 706 706
23 zflGt tyf k'glgdff+0f 52 2 6 60 - 60
24 lzIff 21798 3960 126170 151928 2378 154306
25 >d tyf /f]huf/ 68 0 27 95 95
26 ;fdfGo k|zf;g 110 0 20 130 - 130
27 l;rfO+ 844 5003 5403 11250 11250
28 ;"rgf tyf ;~rf/ 457 15 23609 24081 - 24081
29 ;x/L ljsf; 902 470 1531008 1532380 1532380
30 ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 38469 3659 79113 121241 5769 127010
31 :jf:Yo tyf hg;_Vof 3359 908 6548 10815 69192 80007
32 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 40 0 37 77 77
33 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 21 1223 1244 - 1244
hDdf 89706 171478 2190775 2451959 120821 2572780

299
cg';"rL Y!)
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf % ;_u ;DalGwt{
c;'n x'g af_sL /fh:j [aSof}tf{
cfly+s jif+ @)&! /&@
[?- xhf/df{
ut jif+sf]
qm-;_- lgsfo/dGqfno ut jif+ ;Ddsf] o; jif+ ;Ddsf] j=l4 k|ltzt
t'ngfdf j=l4
1 ;jf]+Rr cbfnt 8379344 11955316 3575972 42.68
2 cy+ 99197054 115690546 16493492 16.63
3 s=lif ljsf; 644 644 - -
4 u=x 3220 3220 - -
5 l;_rfO+ 111720 109439 -2281 -2.04
6 pmhf+ 36328 214300 177972 489.90
7 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 26476 26476 - -
8 jg tyf e"Y;_/If0f 147398 233736 86338 58.57
hDdf 107902184 128233677 20331493 18.84

300
cg';"rL Y !!
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @@ ;_u ;DalGwt{

ah]6df ;dfj]z gePsf] j}b]lzs ;xfotfsf] ljj/0f


cfly+s jif+ @)&!.&@
[?- xhf/df{
k|fljlws ljljw ;xfotf s"n
lgsfo/dGqfno ;xfotf ljj/0f cg';f/
qm-;_-
;Demf}tf jflif+s k|fKt x'g'kg]+ ;Demf}tf ;Demf}tf jflif+s k|fKt
;Demf}tf /sd
;_Vof ;_Vof ;_Vof x'g'kg]+
1 ;jf]+Rr cbfnt 1 680088 1 680088
2 lgjf+rg cfof]u 1 824449 1 824449
3 /fli6\o dfgj clwsf/ cfof]u 5 784726 5 784726
4 cy+ 5 1872644 5 1872644
5 pBf]u, 8 2747699 8 2747699
6 sfg"g tyf Gofo 1 26315 1 26315
7 s=lif ljsf; 15 1091951 15 1091951
8 pmhf+ 5 262415 5 262415
9 u=x 6 2625101 6 2625101
10 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 10 785559 10 785559
11 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 15 309851 15 309851
12 e'ld;'wf/ tyf Joj:yf 3 124792 3 124792
13 jg tyf e"Y;_/If0f 11 1382682 11 1382682
14 jfl0fHo cfk"lt+ 3 330185 3 330185
15 lzIff 16 674491 16 674491
16 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og 1 37073 1 37073
17 ;fdfGo k|zf;g 1 498526 1 498526
18 zflGt tyf k''glgdf+0f 5 534610 5 534610
19 ;x/L ljsf; 2 65210 2 65210
20 l;_rfO+ 1 223828 1 223828
21 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 10 3740822 10 3740822
22 :jf:yo tyf hg;_Vof 18 5510649 1 119100 19 5629749
23 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 4 264011 4 264011
24 >d tyf /f]huf/ 6 161938 6 161938
hDdf 153 25559614 1 119100 154 25678714
k|ltzt

301
cg';"rL Y !@
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf *- ;_u ;DalGwt{

clu|d s/ stL gu/]sf] ;dli6ut l:ylt


[?- xhf/df{
c;'n ug'+kg]+ c;'nL
c;'n ug+ af_sL
qm-;_- dGqfno/lgsfosf] gfd sfof+no sfof+no
/sd /sd /sd
;_Vof ;_Vof
1 pk/fi6\klt 1 78 1 11 67
2 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 1 8627 0 0 8627
3 ;jf]+Rr cbfnt 12 504 0 0 504
4 nf]s ;]jf cfof]u 1 2177 0 0 2177
5 lgjf+rg cfof]u 0 0 0 0 0
6 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 1 32 0 0 32
7 /fli6\o dfgj clwsf/ cfof]u 0 0 0 0 0
8 Gofo kl/ifb\ 0 0 0 0 0
9 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 5 1235 1 11 1224
10 cy+ 9 13821 2 44 13777
11 pBf]u 7 96 96
12 pmhf+ 3 18 0 0 18
13 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 0 0 0 0 0
14 s=lif ljsf; 95 3333 35 1330 2003
15 u=x 19 5445 4 632 4813
16 k//fi6\ 36 18816 18816
17 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p88\og 5 216 2 54 162
18 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 13 162 1 6 156
19 ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft 11 983 2 17 966
20 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 0 0 0 0 0
21 /Iff 2 2761 0 0 2761
22 jg tyf e"Y;_/If0f 50 3031 10 175 2856
23 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 2 495 495
24 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 2 990 - - 990
25 zflGt tyf k'glgdf+0f 3 139 1 2 137
26 lzIff 22 1022 0 0 1022
27 >d tyf /f]huf/ 0 0 0 0 0
28 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 9 735 0 0 735
29 ;fdfGo k|zf;g 0 0 0 0 0
30 l;rfO+ 18 168 3 14 154
31 ;"rgf tyf ;~rf/ 10 203 0 0 203
32 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 86 29185 3 1762 27423
33 :jf:Yo tyf hg;_Vof 32 3362 5 38 3324
34 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 1 14 14
35 ;x/L ljsf; 28 5040 1 9 5031
hDdf 483 102610 70 4094 98516
36 ;_ul7t ;_:yf 50 18651 0 0 18651
37 ;ldlt tyf cGo 38 16946 5 23 16923
hDdf 88 35597 5 23 35574
s'n hDdf 571 138207 75 4117 134090

302
cg';"rL Y !#
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! Bkmf !# ;_u ;DalGwt{
/fh:jsf] lzif+sut cfDbfgLsf] ljj/0f
cfly+s jif+ @)&!.&@
? xhf/df

;_s]t ;_Vof zLif+s/pkYzLif+s cg'dfg oyfy+ c;'nL

11000 कर 376533295 355955466


11100 आय, मुनाफा तथा पूंजीगत लाभमा लाग्ने कर 91473831 86165384
11110 एकलौटी फमर् तथा व्यिक्तगत आयमा लाग्ने कर 24026802 22557542
11111 एकलौटी फमर् तथा व्यिक्तगत आयमा लाग्ने कर 9483806 8536314
11112 पािरौिमक कर 12759999 11360269
11113 पूंजीगत लाभ कर 1782997 2660959
11120 िनकायको आयमा लाग्ने कर 51111649 52033695
11121 िनकायको मुनाफामा लाग्ने कर-सरकारी सं ःथान 5467670 4500171
11122 िनकायको मुनाफामा लाग्ने कर-पिब्लक िल. कम्पनी 20022465 20618865
11123 िनकायको मुनाफामा लाग्ने कर- ूाइभेट िलिमटे ड कम्पनी 20919512 22278665
11124 िनकायको मुनाफामा लाग्ने कर-अन्य सं ःथा 4540530 4589202
11125 पूंजीगत लाभ कर - िनकाय 161472 46792
11130 लगानीको आय तथा अन्य आयमा लाग्ने कर 16335380 11574148
11131 सम्पि बहाल तथा प ा वापतको आयमा लाग्ने कर 5385338 2656904
11132 व्याजमा लाग्ने कर 7781092 6117080
11133 लाभांशमा लाग्ने कर 2449682 2094985
11134 लगानी सम्बन्धी अन्य आयमा लाग्ने कर 8063 13347
11135 आकिःमक लाभ कर 97148 97242
11136 अन्य आयमा लाग्ने कर 614057 594589
11200 पािरौिमकमा आधािरत कर 3059036 2925848
11210 पािरौिमकमा आधािरत सामािजक सुरक्षा कर 3059036 2925848
11211 पािरौिमकमा आधािरत सामािजक सुरक्षा कर 3059036 2925848
11300 सम्पि कर 5548906 9399413
11310 अचल सम्पि मा लाग्ने कर 53681 21874
11311 वािषर्क सम्पि कर 53681 21874
11340 िव ीय र पूंजीगत कारोबारमा लाग्ने कर 5495225 9377538
11341 घर जग्गा रिज ेशनमा लाग्ने कर 5495225 9377538
11400 वःतु तथा सेवामा आधािरत कर 193213525 180025207
11410 मूल्य अिभवृि कर 122439916 112521792
11411 उत्पादन 13828821 12852621

303
11412 आयात 81037370 72984598
11413 बःतु िबबी र िवतरण 9438779 9181754
11414 परामशर् तथा ठे क्का 7842452 6532345
11415 पयर्टन सेवा 1790112 1751256
11416 सं चार सेवा, िवमा, हवाई उडान र अन्य सेवा 6622171 7135506
11417 बेदतार्वालाले सं कलन गन 1880211 2083711
11420 अन्त: शुल्क 55741946 53538192
11421 सुितर्जन्य पदाथर् 8959165 7163084
11422 मिदरा 12729936 12690198
11423 िबयर 6459428 6855409
11424 अन्य औ ोिगक उत्पादन 4498553 4334199
11425 अन्त: शुल्क आयात 23094864 22495301
11440 िवशेष सेवामा लाग्ने कर 1013790 1031882
11441 वैदेिशक रोजगार सेवा कर 500 2467
11442 ःवाःथ सेवा कर 508547 561661
11443 िशक्षा सेवा शुल्क- शैिक्षक सं ःथा 388430 307538
11444 िशक्षा सेवा शुल्क- वैदेिशक अध्ययन 116313 160217
11450 पुवार्धार सेवाको उपयोग तथा सवारी साधनमा लाग्ने कर 14017873 12933341
11451 सवारी साधन कर 5566261 6315416
11452 पुवार्धार सेवाको उपयोगमा लाग्ने कर 2946203 1010052
11453 सडक ममर्त तथा सुधार दःतुर 2962697 1983686
11454 सडक िनमार्ण तथा सं भार दःतुर 2542712 3624186
11500 वैदेिशक व्यापारमा आधािरत कर 80669256 74841227
11510 आयातमा लाग्ने भं सार महसुल 76619484 70526675
11511 भं सार महसुल - आयात 72593796 70525277
11512 भारतीय अन्तशुल्क िफतार् 4025191 257
11513 आयातमा लाग्ने ःथानीय िवकास शुल्क 497 1141
11520 भं सार महसुल -िनयार्त 878589 314556
11521 भं सार महसुल -िनयार्त 871430 310647
11522 िनयार्त सेवा शुल्क 7159 3909
11560 वैदेिशक व्यापारमा आधािरत अन्य कर 3171183 3999996
11561 कृिष सुधार शुल्क 2525893 3377478
11562 भं सार सम्बन्धी अन्य आय 645290 622518
11600 अन्य कर 2568741 2598386
11610 ु ानी गन
व्यवसायले भक्त 1000980 1184996
11611 कम्पनी रिज ेशन दःतुर 971845 1144028
11612 एजेन्सी रिज ेशन दःतुर 29135 40968

304
11620 ु ानी गन
व्यवसाय बाहेक अन्यले भक्त 1567761 1413390
सवारी चालक अनुमित पऽको इजाजतपऽ दःतूर,सवारीको दतार्
11621
िकताब(ब्लू बुक) दःतूर
1552971 1402391
11622 हातहितयारको इजाजतपऽ दःतूर 14790 11000
1400 अन्य राजःव 48218266 49910690
14100 सम्पि बाट ूा आय 23073774 22708693
14110 व्याज 691258 1930007
14111 िव ीय िनकायबाट ूा ब्याज 303939 183036
14112 व्यापािरक िनकायबाट ूा ब्याज 7041 700795
14113 औ ौिगक िनकायबाट ूा ब्याज 54 78
14114 सेवामुलक िनकायबाट ूा ब्याज 379126 1039891
14115 अन्य िनकायबाट ूा ब्याज 1098 6207
14120 लाभांश 14171050 13731716
14121 िव ीय िनकायबाट ूा लाभांश 5579708 7250162
14122 व्यापािरक िनकायबाट ूा लाभांश 903 17
14123 औ ौिगक िनकायबाट ूा लाभांश 30874 24141
14124 सेवामुलक िनकायबाट ूा लाभांश 8559486 6450299
14125 अन्य िनकायबाट ूा लाभांश 79 7097
14150 भाडा र रोयल्टी 8211466 7046970
14151 सरकारी सम्प ीको वहालबाट ूा आय 374402 414959
14152 क्यािसनोबाट ूा रोयल्टी 186026 206320
14153 खानी रोयल्टी 90859 97250
14154 जलॐोत क्षेऽको आय तथा रोयल्टी 2098423 1302328
14155 वन तथा वन पैदावार िबबी वापत ूा आय तथा वन रोयल्टी 1776923 1221495
14156 अन्य रोयल्टी 3684833 3804617
14200 वःतु तथा सेवा िविबबाट ूा रकम 14723367 12230584
14210 वःतु तथा िविबबाट ूा रकम 7028518 7295212
14211 कृिष उत्पादनको िवबीबाट ूा रकम 143406 143942
14212 सरकारी सम्पतीको िवबीबाट ूा रकम 78044 285047
14213 अन्य िवबीबाट ूा रकम 74132 105390
14214 दूर सं चार सेवा शुल्क 5545816 5594141
14215 टे िलफोन ःवािमत्वको शुल्क 1183838 1163937
14216 िनजी धारा वापतको शुल्क 1160 745
14217 नहर तथा कुलो उपयोग वापतको शुल्क 1404 1483
14218 ु सेवा शुल्क
िव त 718 528
14220 ूशासिनक सेवा शुल्क 7694849 4935372
14221 न्याियक दःतूर 692920 703764

305
14222 हुलाक सेवा शुल्क 341734 298477
14223 िशक्षा क्षेऽको आम्दानी 636695 603703
14224 परीक्षा शुल्क 531425 446257
14225 यातायात क्षेऽको आम्दानी 221517 225541
14226 आयात िनयार्त इजाजत पऽ दःतूर 75287 78592
14227 अन्य ूशासिनक सेवा शुल्क 5195271 2579037
14300 दण्ड जिरवाना र जफत 443385 1254293
14310 दण्ड,जिरवाना र जफत 443385 1254293
14311 न्याियक दण्ड,जिरवाना र जफत 110326 118995
14312 ूशासिनक दण्ड,जिरवाना र जफत 333059 1135298
14400 अनुदान बाहेक ःवेिच्छक हःतान्तरण 2410 4989
14410 अनुदान बाहेक ःवेिच्छक हःतान्तरण 2410 4989
14411 चालु हःतान्तरण 1029 2795
14412 पूंजीगत हःतान्तरण 1381 2193
14500 िविवध राजःव 9975330 13712131
14510 ूशासिनक शुल्क - ॅमण तथा पयर्टन 8879234 12434788
14511 राहदानी शुल्क 5511656 9391559
14512 िभसा शुल्क 2638660 2486972
14513 पवर्तारोहण र पदयाऽा ःवीकृित शुल्क 723653 552376
14514 अन्य पयर्टकह लाई लाग्ने शुल्क 5265 3881
14520 अन्य राजःव 1089535 1273338
14521 ूदुषण िनयन्ऽण शुल्क 884564 856179
14522 अन्य राजःव 204971 417158
14530 पूंजीगत राजःव 6561 4005
14531 सरकारी घर,जग्गा,गुडवील िवबीबाट ूा रकम 6561 4005
कुल जम्मा 424751561 405866156

306
cg';"rL Y !$
[ k|ltj]bgsf] kl/R5]b --- bkmf -- ;_u ;DalGwt{
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sf/f]af/sf]
n]vfk/LIf0f ;DkGg ljj/0f
[?-xhf/df{
cfotkm+ Jootkm+
lhNnfljsf;
s|-;_ n]vfk/LIf0f /sd j]?h' /sd ut jif++sf] lhDd]jf/L ;/sf/L cfGtl/s w/f}6L
;ldlt cGo hDdf ah]6 vr+ w/f}6L cGo df}Hbft hDdf
[w/f}6L ;d]t{ cg'bfg ;|f]t rfn' jif+sf]
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 tfKn]h'u 766649 13545 32801 343960 30595 13891 2370 423617 343960 2689 29184 47784 423617
2 kf_ry/ 695726 8784 24999 305685 0 40068 3792 374544 342991 3190 0 28363 374544
3 Onfd 1333322 94345 38481 471858 158276 17898 21142 707655 471858 4407 187883 43507 707655
4 emfkf 2019966 68176 146410 819589 74644 72412 35144 1148199 819589 55618 142970 130022 1148199
5 ;_v'jf;ef 690777 113322 89404 272458 56050 0 7051 424963 272458 1347 81413 69745 424963
6 t]x|y'd 473623 28007 15763 210284 17919 8722 3191 255879 210284 1279 21944 22372 255879
7 ef]hk'/ 868462 39317 33119 384230 35477 11955 1338 466119 384230 2609 48623 30657 466119
8 wgs'6f 718267 21175 22398 272978 63139 12702 15573 386790 272978 12787 68110 32915 386790
9 ;'g;/L 2591492 284533 35534 417938 815090 52800 8586 1329948 417938 9100 870040 32870 1329948
10 df]/u 2628384 567898 156605 970382 124668 113634 33000 1398289 970382 22453 393865 11589 1398289
11 ;f]n'v'Da' 961865 57277 352891 433257 66355 7802 2324 862629 433257 653 18217 410502 862629
12 vf]6fu 1015004 52024 40866 477144 22344 6943 794 548091 477144 240 30395 40312 548091
13 pbok'/ 1047884 29588 21243 434733 49684 36652 1234 543546 434733 2137 88711 17965 543546
14 cf]vn9'uf 1352519 161326 16248 603839 81597 8186 1485 711355 603839 1636 51937 53943 711355
15 ;Kt/L 1738799 86711 25028 803234 38998 27517 910 895687 803234 662 64244 27547 895687
16 l;/fxf 1727047 209049 68852 777163 28401 40441 5145 920002 777163 2979 95755 44105 920002
17 wg'iff 1742698 329787 75,224 821114 32550 36537 2673 968098 768125 7922 73777 118,274 968098
18 dxf]Q/L 1508197 141793 33963 629945 63701 74396 6137 808142 629945 2989 101084 74124 808142
19 ;nf++xL 2094060 138622 47918 963781 45509 26856 3552 1087616 945060 4215 105087 33254 1087616
20 l;Gw'nL 1272687 10488 54515 152452 468578 50535 0 726080 152452 1182 447488 124958 726080
21 /fd]5fk 1261930 57170 21590 555111 97117 9125 2749 685692 555111 2904 39813 87864 685692
22 bf]nvf 910708 123005 15646 183338 280923 0 223 480130 183338 213 262673 33906 480130
23 l;Gw'kfNrf]s 1748617 677193 178210 403524 406397 41955 4803 1034889 403524 2561 485853 142951 1034889
24 /;'jf 437480 24849 11281 178854 123 54990 177 245425 178854 91 24391 42089 245425
25 wflbu 1731691 219027 104470 543889 297488 70085 2443 1018375 543889 2225 271672 200589 1018375
26 g'jfsf]6 1397747 145992 40567 591457 144951 10412 1443 788830 591457 1057 56970 139346 788830
27 sf7df08f} 2113898 288082 290679 704690 47945 382216 6171 1431701 704690 1608 266578 458825 1431701
28 nlntk'/ 1012409 173696 141489 342856 136807 69304 5163 695619 342856 3729 111694 237340 695619
29 eQmk'/ 687992 61574 191068 197924 68078 80958 2129 540157 197924 4909 136070 201254 540157
30 sfe|]knfGrf]s 1409144 64397 37832 402020 235362 62499 3887 741600 402020 1692 301664 36224 741600
31 dsjfgk'/ 1674113 192579 141773 530846 114283 187229 3240 977371 530846 3955 303714 138856 977371
32 /f}tx6 1731495 229254 37105 767969 39305 44686 11584 900649 767969 9145 90837 32698 900649
33 jf/f 1469801 192644 26,592 644094 3100 85395 8195 767376 644094 6420 78503 38,359 767376
34 k;f+ 1467865 300354 35868 618364 82189 34362 2565 773348 618364 3573 108448 42963 773348
35 lrtjg 1240408 72360 20673 539642 64064 26457 9591 660427 539642 16838 44174 59773 660427

307
cfotkm+ Jootkm+
lhNnfljsf;
s|-;_ n]vfk/LIf0f /sd j]?h' /sd ut jif++sf] lhDd]jf/L ;/sf/L cfGtl/s w/f}6L
;ldlt cGo hDdf ah]6 vr+ w/f}6L cGo df}Hbft hDdf
[w/f}6L ;d]t{ cg'bfg ;|f]t rfn' jif+sf]
36 gjnk/f;L 2241387 186580 111623 684936 269477 164410 22072 1252518 684936 20247 395309 152026 1252518
37 ?kGb]xL 1823130 178540 203189 674814 58003 198338 9169 1143513 674814 8699 199293 260707 1143513
38 slkna:t' 1828244 95558 321759 624460 147820 162750 12837 1269626 870924 9453 0 389249 1269626
39 c3f+vf_rL 886701 83680 39709 397488 23614 17787 5245 483843 397488 2734 42345 41276 483843
40 kfNkf 1258789 76883 46700 393367 182271 68424 2711 693473 393367 2846 215803 81457 693473
41 u'NdL 1462791 21229 23665 658533 11884 64496 3702 762280 658533 1782 63861 38104 762280
42 :ofuhf 1511932 89671 48705 638737 49612 70940 4826 812820 638737 2550 106530 65003 812820
43 tgx'_ 1630620 22200 72721 567386 221366 40206 89 901768 567386 6746 227441 100195 901768
44 uf]/vf 1971668 247366 148411 689009 138124 201030 3430 1180004 689009 10173 240893 239929 1180004
45 dgfu 367109 27172 50816 146901 34860 20541 272 253390 146901 107 17527 88855 253390
46 ndh'u 1077850 9843 56091 490774 25297 23651 1226 597039 490774 4230 41898 60137 597039
47 sf:sL 1369982 42763 91616 530895 25482 140703 21832 810528 530895 13752 106423 159458 810528
48 kj+t 951192 127909 81318 385160 36352 46440 4698 553968 385160 1292 92090 75426 553968
49 afUn'u 1283458 44655 33528 568309 32709 43792 1549 679887 636820 279 0 42788 679887
50 DofUbL 878337 60938 40802 283400 0 153281 827 478310 439087 1742 0 37481 478310
51 d':tfu 500860 29405 36152 181327 61019 4503 1837 284838 181327 2151 68696 32664 284838
52 d'u' 756840 31464 18533 357262 18832 4852 256 399735 357262 34 18342 24097 399735
53 8f]Nkf 906125 14608 6106 176852 245873 31723 2552 463106 176852 0 272273 13981 463106
54 x'Dnf 1021156 42645 20986 176852 312113 17331 5448 532730 176852 484 332076 23318 532730
55 h'Dnf 1174993 125220 20933 537664 38490 8199 1942 607228 537664 1526 49508 18530 607228
56 sflnsf]6 1025415 57496 8500 496697 9885 4576 3899 523557 496697 317 13344 13199 523557
57 ?s'd 1907936 132310 37296 507975 388696 56567 7648 998182 507975 4413 434662 51132 998182
58 /f]Nkf 997300 94576 24748 461901 25486 15023 1006 528164 461901 631 31352 34280 528164
59 Ko"7fg 1050699 33940 46422 450013 50139 25086 9310 580970 450013 4634 61504 64819 580970
60 bfu 1366161 142867 64750 555033 75410 59543 4676 759412 555033 4100 112366 87913 759412
61 ;Nofg 761527 41929 19970 342912 24063 14012 2010 402967 342912 1775 33843 24437 402967
62 af_s] 1349793 167330 118211 537801 65019 66988 13698 801717 537801 10927 117559 135430 801717
63 alb+of 1174678 45180 63041 511950 0 73108 9483 657582 511950 5739 62448 77445 657582
64 ;'v]+t 1203706 142758 13266 545303 41756 15334 2333 617992 545303 291 53386 19012 617992
65 hfh/sf]6 1018532 31865 14899 439920 60633 6360 2871 524683 439920 5706 63122 15935 524683
66 b}n]v 1308159 51523 55253 594129 36749 8370 983 695484 594129 2084 71715 27556 695484
67 s}nfnL 1553142 332163 5061 713040 0 97403 2703 818207 713040 526 26430 78211 818207
68 8f]6L 884875 21666 77693 397328 18778 13780 1586 509165 397328 554 55521 55762 509165
69 c5fd 1314450 73940 86468 584262 39094 4748 4823 719395 582273 704 98546 37872 719395
70 afh'/f 1051671 79754 26781 477301 39642 3900 3264 550888 477301 1687 48576 23324 550888
71 aemfu 1023944 18335 13666 477151 28694 5880 2256 527647 477151 1016 31796 17684 527647
72 bfr'+nf 628877 68914 13673 300273 6967 4534 2121 327568 300273 731 13978 12586 327568
73 a}t8L 1071378 126543 2516 512658 21040 2451 2380 541045 512658 591 19600 8196 541045
74 88]nw'/f 726571 17610 39968 247666 91348 7672 10730 397384 247666 10180 111309 28229 397384
75 s~rgk'/ 961708 36997 20295 383700 54163 33159 9296 500613 383700 8997 88693 19223 500613
s"n hDdf 94826412 8553968 4852945 36471741 7302467 3821511 423400 52872064 36906010 357444 9543839 6064771 52872064

308
cg';rL Y !%
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @, @-!, @-@ / kl/R5]b @ bkmf !@ ;_u ;DalGwt{
      ;/sf/L sfof+nox?sf] of] jif+sf] a]?h" juL+s/0f
ljlgof]hg, /fh:j , w/f}6L / cGo sf/f]jf/
cfly+s jif+ @)&! /&@
[? xhf/df{
a]?h"
k|f/lDes a]?h" k|ltlqmofaf6 km5of}6 af_sL a]?h"
lgoldt ug+'kg]+ k]ZsL
qm;
dGqfno/ lgsfosf] gfd bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof k|df0fsf /fh:j nut
c;'n ug'+kg+] clgoldt ;f]wegf+
/sd /sd /sd sfuhft k]z lhDd]jf/L hDdf sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL hDdf
ePsf] glnPsf]
gePsf] g;f/]sf]
;}4flGts nult ;}4flGts nult ;}4flGts nult
1 /fi6\kltsf] sfof+no 6 2 67597 0 0 0 6 2 67597 97 0 67500 67500
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 3 1 88 1 21 2 1 67 67 0 0
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 10 20 34243 0 0 0 10 20 34243 9132 13094 6997 20091 5020 5020
4 ;jf]+Rr cbfnt 353 193 139275 1 22 10999 352 171 128276 2588 29784 34389 0 0 64173 5330 56185 61515
5 clVtof/ b'|?kof]u cg';Gwfg cfof]u 4 6 60206 0 0 0 4 6 60206 0 60206 60206
6 dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 4 0 0 4 0 0 0 0
7 nf]s ;]jf cfof]u 51 12 6093 1 1 398 50 11 5695 132 3345 2186 5531 32 32
8 lgjf+rg cfof]u 43 39 7323 0 3 38 43 36 7285 86 3656 3532 7188 11 11
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 91 55 42220 3 14 3411 88 41 38809 1891 3555 177 3732 33186 33186
10 Gofokl/ifb 2 1 209 0 0 0 2 1 209 209 209 0
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 16 8 6431 0 0 0 16 8 6431 6 6180 245 0 0 6425 0 0 0
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 93 43 424802 4 2 90 89 41 424712 2395 5994 400572 0 406566 0 15751 15751
13 cy+ 2984 1625 6548876 3 97 995105 2981 1528 5553771 1919502 12950 3452719 0 0 3465669 366 168234 168600
14 pBf]u 358 153 115969 3 10 12535 355 143 103434 18375 22688 58400 0 127 81215 209 3635 3844
15 pmhf+ 161 30 658650 3 2 26 158 28 658624 588 1711 492885 0 0 494596 390 163050 163440
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 17 5 2521 0 2 1549 17 3 972 0 972 0 0 0 972 0 0 0
17 s=lif ljsf; 2445 673 989465 4 111 107806 2441 562 881659 101652 54892 668066 0 722958 10539 46510 57049
18 u=x 2283 579 5298772 11 56 182431 2272 523 5116341 25865 79438 281823 348 361609 1227511 3501356 4728867
19 k//fi6\ 491 358 968986 12 31 311691 479 327 657295 46037 97751 258500 0 0 356251 22987 232020 255007
20 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p88\og 163 75 108370 0 4 14998 163 71 93372 707 6400 36127 0 16518 59045 1270 32350 33620
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 1156 382 669265 6 17 3438 1150 365 665827 135509 38794 436122 0 0 474916 2320 53082 55402
22 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 2491 941 9352887 5 74 331891 2486 867 9020996 460489 1490462 686066 0 0 2176528 1452 6382527 6383979
23 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 387 170 415720 4 12 83740 383 158 331980 4939 12530 300964 50 313544 105 13392 13497
24 o'jf tyf v]ns'b 4 2 18899 0 0 0 4 2 18899 0 9 18890 0 0 18899 0 0 0
25 /Iff 698 93 3122515 197 33 31456 501 60 3091059 6020 15153 113210 0 128363 3043 2953633 2956676
26 jg tyf e"Y;_/If0f 1955 828 455574 3 92 27930 1952 736 427644 50871 47824 235308 0 30186 313318 15478 47977 63455
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 43 20 97709 0 2 36520 43 18 61189 56203 3750 1236 4986 0
28 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 147 42 386150 0 1 2301 147 41 383849 27206 20808 38274 59082 0 297561 297561
29 zflGt tyf k'glg+df+0f 27 43 564408 0 2 28 27 41 564380 961 14317 546748 561065 654 1700 2354
30 lzIff 1400 1357 3834915 41 111 35693 1359 1246 3799222 74049 176919 3407040 0 9454 3593413 41148 90612 131760
31 >d tyf /f]huf/ 145 46 140175 1 1 1576 144 45 138599 47 20441 76308 0 0 96749 1017 40786 41803
32 ;fdfGo k|zf;g 8 2 5848 0 1 66 8 1 5782 0 0 0 0 350 5432 5782
33 l;rfO+ 1708 392 2710487 33 34 23581 1675 358 2686906 32538 92342 315381 407723 10200 2236445 2246645
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 312 170 544873 0 9 1276 312 161 543597 310422 91313 51943 1045 144301 3572 85302 88874
35 ;x/L lasf; 2498 933 3813124 2 36 127801 2496 897 3685323 443691 220694 1013164 0 1233858 10969 1996805 2007774
36 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 2308 2378 7363747 8 76 126782 2300 2302 7236965 203848 928014 1480928 0 17770 2426712 54891 4551514 4606405
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 2440 1882 2255330 1 110 18944 2439 1772 2236386 398849 762793 545555 0 0 1308348 48623 480566 529189
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 250 75 32223 1 1 100 249 74 32123 1324 14716 2171 0 16887 147 13765 13912
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 74 20 13719 0 1 4646 74 19 9073 153 2822 446 0 0 3268 3112 2540 5652
hDdf 27629 13654 51277664 348 968 2498867 27281 12686 48778797 4336239 4296320 14966372 0 75498 19338190 1470746 23633622 25104368

309
cg';rL Y !^
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @, @-!, @-@ / kl/R5]b # bkmf !@ ;_u ;DalGwt{
      ;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf, ;ldlt / lhNnf ljsf; ;ldltx?sf] of] jif+sf] a]?h" juL+s/0f
cfly+s jif+ @)&! /&@
[? xhf/df{
a]?h'
k|f/lDes a]?h" k|ltlqmofaf6 km5of}6 af_sL a]?h"
lgoldt ug+'kg]+ k]ZsL
qm; dGqfno/ lgsfosf] gfd bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof bkmf ;_Vof k|df0fsf /fh:j
c;'n ug'+kg+] clgoldt ;f]wegf+
/sd /sd /sd sfuhft k]z nut hDdf sd+rf/L k]ZsL cGo k]ZsL hDdf
ePsf] glnPsf]
;}4flGts nult ;}4flGts nult ;}4flGts nult gePsf] lhDd]jf/L
1 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 25 15 95478 3 0 0 22 15 95478 7674 368 87436 87804 0
2 cy+ 32 50 236798 0 0 0 32 50 236798 87291 31931 51124 0 0 83055 1595 64857 66452
3 pBf]u 3 6 39348 0 0 0 3 6 39348 302 0 246 0 0 246 0 38800 38800
3 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldn 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
4 s=lif ljsf; 490 122 43442 18 325 490 104 43117 14950 6605 17376 20 0 24001 1443 2723 4166
5 u=x 56 22 439846 0 3 147692 56 19 292154 2875 2864 224587 0 0 227451 3397 58431 61828
6 ;_:s=tL ko+6g tyf gful/s p88\og 195 77 73580 0 0 0 195 77 73580 3771 25117 28901 0 0 54018 2679 13112 15791
7 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 29 4 9249 0 0 0 29 4 9249 4259 4990 4990 0
8 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 62 28 44308 0 0 0 62 28 44308 11537 13808 18963 32771 0 0 0
9 o'jf tyf v]ns'b 43 55 180484 0 0 0 43 55 180484 14134 42650 120260 0 3440 166350 0 0 0
10 /Iff 129 49 417071 12 5 2147 117 44 414924 12574 28301 322017 350318 52032 52032
11 jg tyf e"Y;_/If0f 201 137 102239 0 0 192 201 137 102047 1148 55738 23254 0 18299 97291 2551 1057 3608
12 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 42 15 17696 1 1 148 41 14 17548 13864 58 3411 0 205 3674 10 10
13 lj1fg,k|ljlw tyf jftfj/0f 34 4 6218 0 0 0 34 4 6218 1289 0 590 4339 4929
14 lzIff 238 168 787236 2 13 3102 236 155 784134 3300 56947 587452 0 3805 648204 59440 73190 132630
15 ;fdfGo k|zf;g 49 16 41505 0 4 14381 49 12 27124 3589 3371 20139 23510 25 25
16 ;"rgf tyf ;~rf/ 46 47 40291 0 0 0 46 47 40291 221 6736 33150 0 0 39886 134 50 184
17 ;x/L ljsf; 225 37 283105 0 0 0 225 37 283105 21796 6557 1334 239504 247395 13914 13914
18 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 29 30 43188 0 6 308 29 24 42880 916 2315 21930 0 0 24245 699 17020 17719
19 :jf:Yo tyf hg;_Vof 987 503 1221577 11 7 73899 976 496 1147678 89809 548349 307473 30 100 855952 9347 192570 201917
20 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 0 1 21000 0 0 0 0 1 21000 21000 0 0 21000 0 0 0
21 g]kfn ;_:s=t ljZj ljBfno 91 55 140246 0 0 0 91 55 140246 4320 43376 92550 135926 0
22 lqe'jg ljZj ljBfno 906 688 986321 10 12 2664 896 676 983657 16007 441507 526143 0 0 967650 0 0 0
23 nlDjgL af}4 ljZj ljBfno 0 0 0 0 0
24 dWoklZrd ljZjljBfno 86 64 160599 0 0 0 86 64 160599 148 652 159799 0 0 160451 0
25 ;'b'/klZrdf~rn ljZjljBfno 46 37 10238 8 1056 46 29 9182 303 2046 6833 8879 0
26 s=lif tyf ag ljZjljBfno 110 36 17464 0 0 0 110 36 17464 82 5843 11539 17382 0
27 lhNnf ljsf; ;ldlt 2029 1261 2627254 5 34 8921 2024 1227 2618333 204287 761067 1220632 12709 1994408 19050 400588 419638
28 :yfgLo ljsf; sf]ifsf] ;lrjfno 115 94 44178 1 4 888 114 90 43290 13769 5158 20604 0 1550 27312 1049 1160 2209
s'n hDDff 6298 3621 8129959 45 115 255723 6253 3506 7874236 534215 2096354 3928153 50 279612 6304169 102009 933843 1035852

310
cg';"rL Y !&
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @-! / kl/R5]b # bkmf !# ;_u ;DalGwt{
;/sf/L sfof+notkm+ [ljlgof]hg, /fh:j, w/f}6L / cGo sf/f]jf/{
a]?h" km5\of}+6 tyf ;Dk/LIf0fsf] ljj/0f
[?-xhf/df{
%#cf}_} k|ltj]bg %#cf}_} k|ltj]bg
utjif+;Ddsf] ;_-k_sf] cg'/f]w ;Dk/LIf0f sf/afxL ug+ ut jif+ ;Ddsf]
qm-;_- dGqfno/lgsfo ;dfof]hg ;_-k-ug+ gldn]sf] of] jif+sf] yk ;Ddsf] ;Ddsf] af_sL
afsL eO+ cfPsf] ePsf] af_sL af_sL
af_sL a]?h" a]?h"dWo] k]:sL
k|lta]bg @)^@ b]lv @)&) ;Dd
1 /fi6\kltsf] sfof+no 11890 11888 11888 0 0 2 67597 67599 67500
2 pk/fi6\kltsf] sfof+no 0 0 0 67 67 0
3 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 70212 64065 56948 7117 0 13264 34243 47507 5020
4 ;jf]+Rr cbfnt 496138 147132 96830 50302 0 399308 128276 527584 64683
5 clVtof/ b'|?kof]u cg';Gwfg cfof]u 11915 11900 11900 0 15 60206 60221 60206
6 dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 0 0 0 0 0 0 0 0 0
7 nf]s ;]jf cfof]u 9804 6718 6631 87 0 3173 5695 8868 5962
8 lgjf+rg cfof]u 1622000 1152401 1149889 2512 0 472111 7285 479396 8280
9 dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 42900 5319 5019 300 0 37881 38809 76690 47033
10 Gofokl/ifb 29 0 0 29 209 238 0
11 /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 7260 16 16 0 0 7244 6431 13675 0
12 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 974127 796053 763333 32720 0 210794 424712 635506 22125
13 cy+ 8838821 3459601 2005725 1453876 0 6833096 5553771 12386867 489250
14 pBf]u 480451 0 93368 81876 11492 0 398575 103434 502009 100171
15 pmhf+ 169507 105792 17789 88004 -1 151718 658624 810342 252888
16 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 1100 1097 1097 0 0 3 972 975 0
17 s=lif ljsf; 2514216 561309 559656 1653 0 1954560 881659 2836219 179577
18 u=x 2592735 1747749 1617567 130182 0 975168 5116341 6091509 5686496
19 k//fi6\ 1885835 702361 690912 11449 0 1194923 657295 1852218 466119
20 ;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p88\og 208413 22631 21942 689 0 186471 93372 279843 138456
21 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 1525058 386867 379001 7866 0 1146057 665827 1811884 216994
22 ef}lts k'jf+wf/ tyf oftfoft 14441276 5073608 4305586 768022 0 10135690 9020996 19156686 13164957
23 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 191771 60187 50579 9608 0 141192 331980 473172 88881
24 o'jf tyf v]ns'b 72089 0 16360 16207 153 0 55882 18899 74781 11485
25 /Iff 6363307 3842721 3086807 111967 643947 3276500 3091059 6367559 6311482

311
%#cf}_} k|ltj]bg %#cf}_} k|ltj]bg
utjif+;Ddsf] ;_-k_sf] cg'/f]w ;Dk/LIf0f sf/afxL ug+ ut jif+ ;Ddsf]
qm-;_- dGqfno/lgsfo ;dfof]hg ;_-k-ug+ gldn]sf] of] jif+sf] yk ;Ddsf] ;Ddsf] af_sL
afsL eO+ cfPsf] ePsf] af_sL af_sL
af_sL a]?h" a]?h"dWo] k]:sL
26 jg tyf e"Y;_/If0f 906134 318866 312991 5875 0 593143 427644 1020787 215495
27 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 59221 -1692 29189 21189 8000 0 36340 61189 97529 988
28 lj1fg, k|ljlw tyf aftfj/0f 596128 134385 121782 12603 0 474346 383849 858195 480849
29 zflGt tyf k'glgdf+0f 349539 62621 59100 3521 0 290439 564380 854819 283001
30 lzIff 11507552 3676608 3611852 64756 0 7895700 3799222 11694922 1260307
31 >d tyf /f]huf/ 208459 32162 29140 3022 0 179319 138599 317918 96716
32 ;fdfGo k|zf;g 12915 5904 5814 90 0 7101 5782 12883 5782
33 l;rfO+ 3631574 1653824 1605262 48562 0 2026312 2686906 4713218 3522650
34 ;"rgf tyf ;~rf/ 1332551 181725 167002 14723 0 1165549 543597 1709146 157052
35 ;x/L ljsf; 6864541 1603748 1550608 53140 0 5313933 3685323 8999256 5711079
36 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 16474289 3011153 2357638 653515 0 14116651 7236965 21353616 11688837
37 :jf:Yo tyf hg;_Vof 6237879 2961925 2413706 548219 0 3824173 2236386 6060559 1031419
38 ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 106359 27416 26553 863 0 79806 32123 111929 14399
39 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 56562 20332 18006 2326 0 38556 9073 47629 7233
hDdf 90874557 -1692 31989001 27237841 4107214 643946 63635024 48778797 112413821 51863372
40 a]?h' km5of}+6 ;ldlt x:tfGt/0f [k|lta]bg
@)^! ;Dd{ 101692 0 101692 101692
hDdf 101692 0 0 0 101692 101692
s'n hDdf 90976249 -1692 31989001 27237841 4107214 643946 63736716 48778797 112515513 51863372

312
cg';"rL Y !*
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b ! bkmf @-@ / kl/R5]b # bkmf !# ; _u ;DalGwt{
;_ul7t ;_:yf, cGo ;_:yf,;ldlt / lhNnf ljsf; ;ldlt tkm+
a]?h" km5\of}+6 tyf ;Dk/LIf0fsf] ljj/0f
o; sfof+noaf6 ePsf] ;_-k-;DaGwL ljj/0f ut jif+ of] %# cf} k|ltj]bg
qm-;_- dGqfno/lgsfo ;ldlt afsL ;_-k_-sf] cg'/f]w ;Dk/LIf0f ;_-k-ug+ sf/afxL ;Ddsf] jif+sf] ;Ddsf]
utjif+;Ddsf] afsL ;dfof]hg
x:tfGt/0f @)^@ k|ltj]bgb]lv eO+ cfPsf] ePsf] gldn]sf] ug+ af_sL af_sL yk af_sL a]?h"
1 ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 4833 4833 0 4833 4833
2 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 7782 7782 0 0 0 0 7782 95478 103260
3 cy+ 1195704 1195704 731470 658062 73408 0 537642 236798 774440
4 pBf]u 95199 95199 0 95199 39348 134547
5 sfg"g, Gofo ,;_ljwfg ;ef tyf ;_;bLo dfldnf 3509 3509 0 3509 0 3509
6 s=lif ljsf; 339765 339765 198115 154546 43569 0 185219 43117 228336
7 u=x 1350812 1350812 523997 381777 142220 0 969035 292154 1261189
8 ;_:s=lt, ko+6g tyf gful/s p88\og 3752706 3752706 79260 43915 35345 0 3708791 73580 3782371
9 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 549 549 0 549 549
10 ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 270176 270176 28414 28414 0 241762 9249 251011
11 dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 309517 309517 18793 13492 5301 0 296025 44308 340333
12 o'jf tyf v]ns'b 586659 586659 1961 1205 756 0 585454 180484 765938
13 /Iff 1147011 1147011 852419 546648 63856 241915 600363 414924 1015287
14 jg tyf e"Y;_/If0f 620898 620898 32043 32040 3 0 588858 102047 690905
15 jfl0fHo tyf cfk"lt+ 102230 102230 1692 6813 1546 5267 0 102376 17548 119924
16 lj1fg,k|ljlw tyf aftfj/0f 10940 10940 0 0 0 0 10940 6218 17158
17 lzIff 3487929 3487929 548618 430242 118376 0 3057687 784134 3841821
18 >d tyf /f]huf/ 602 602 0 602 602
19 ;fdfGo k|zf;g 63621 63621 35849 35849 0 27772 27124 54896
20 l;_rfO+ 764266 764266 0 764266 764266
21 ;"rgf tyf ;~rf/ 1160347 1160347 24926 24926 0 0 1135421 40291 1175712
22 ;x/L ljsf; 1528881 1528881 9620 9620 0 1519261 283105 1802366
23 ;_l3o dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 1001885 1001885 0 1001885 42880 1044765
24 :jf:Yo tyf hg;_Vof 4148159 4148159 1003639 870532 133107 0 3277627 1147678 4425305
25 kf]v/f ljZj ljBfno 234272 234272 0 234272 234272
26 /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 0 0 0 21000 21000
27 g]kfn ;_:s=t ljZj ljBfno 210701 210701 574 574 0 210127 140246 350373
28 lqe'jg ljZj ljBfno 13982444 13982444 9224 9224 0 13973220 983657 14956877
29 nlDjgL af}4 ljZj ljBfno 1963 1963 0 1963 1963
30 dWoklZrdf~rn ljZjljBfno 5343 5343 5343 160599 165942
31 ;'b'/klZrdf~rn ljZjljBfno 7365 7365 0 7365 9182 16547
32 s=lif tyf ag ljZjljBfno 19429 19429 13 13 0 19416 17464 36880
33 lhNnf ljsf; ;ldlt 9031644 9031644 74243 36404 37839 0 8995240 2618333 11613573
34 :yfgLo ljsf; sf]if 360831 360831 0 360831 43290 404121
hDdf 45807972 0 45807972 1692 4179991 3279029 659047 241915 42530635 7874236 50404871
j]?h" km5\of}+6 ;ldltdf x?tfGt/0f 106016 106016 0 0 0 0 0

313
cg'; "rL Y !(
[k|ltj]bgsf] kl/R5]b @ bkmf @% ;_u ;DalGwt{
sf]ifsf] ljj/0f
@)&!.&@
? xhf/df
s||_- ;_ dGqfno lgsfo utjif+sf] df}Hbft o; jif+sf] cfo hDdf vr+ af_sL
1 ;jf]+Rr cbfnt 18952 3691 22643 16550 6093
1.1 Goflos k|lti7fg sf]if 18952 3691 22643 16550 6093
2 Joj:yflksf ;_; b ;lrjfno 4833 0 4833 0 4833
2.1 ;_;b ljsf; sf]if 4833 0 4833 0 4833
3 k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 803083 17219327 18022410 13157731 4864679
3.1 k|wfgdGqL /fxt sf]if 105232 2272 107504 107504
3.2 k|wfgdGqL ;xfotf sf]if 692 3500 4192 2124 2068
3.3 g]kfn 6\i6 sf]if 264258 136336 400594 39088 361506
3.4 k|wfgdGqL b}jL k|sf]if p4f/ sf]if 427808 17076519 17504327 13116519 4387808
3.5 If]qLo b}jL k|sf]if p4f/ ;ldlt Y% 5093 700 5793 0 5793
4 cy+ 495055 51628416 52123471 51082378 1041093
4.1 d'No clea=l4 s/ lkmtf+ sf]if 0 41750321 41750321 41750321 0
4.2 e_;f/ sf]if 495055 9878095 10373150 9332057 1041093
5 pBf]u 232805 64259 297064 101143 195921
5.1 x:tsnf k|j4+g sf]if 8354 7000 15354 6579 8775
5.2 s]Gb|Lo sf/fuf/ sf]if 13193 4078 17271 4690 12581
5.3 n3' 3/]n' tyf ;fgf pBf]u shf+ k|jfx d"n sf]if 177261 8600 185861 47647 138214
5.4 k|ljlw ljsf; sf]if 10000 0 10000 0 10000
5.5 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ;ldlt sf]if 1737 7314 9051 6847 2204
5.6 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ;ldlt nufgL sf]if 17221 800 18021 1588 16433
5.7 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ;ldlt 3'DtL sf]if 5039 36467 41506 33792 7714
6 s=l if ljsf; 78055 55869 133924 55754 78170
6.1 kz' ljsf; kmd+ kf]v/f, sfo+;_rfng sf]if 51948 10645 62593 8613 53980
6.2 kz' ljsf; kmd+ kf]v/f, sf]if 5112 19417 24529 20373 4156
6.3 pi0f k|b]lzs jfujfgL ljsf; sf]if, ;nf+xL 418 628 1046 984 62
6.4 kz':jf:yo 3'DtL sf]if 20577 25179 45756 25784 19972
7 u=x 1329186 1121206 2450392 1041484 1408908
7.1 k|x/L sNof0f sf]if / ;z:q k|x/L sNof0f sf]if 1329186 1121206 2450392 1041484 1408908
8 ;_:s=l t, ko+6 g tyf gful/s p8\o og 28100 0 28100 0 28100
8.1 sfo+ ;_rfng sf]if 28100 0 28100 0 28100
9 e'l d;'wf/ tyf Joj:yf 665914 8613783 9279697 8086677 1193020
9.1 e"ld Joj:yfkg ;'lb|l9s/0f sf]if 665914 8613783 9279697 8086677 1193020
10 dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 201176 102068 303244 116436 186808
10.1 ljpk"lh sf]if 45649 30613 76262 37711 38551
10.2 dfgj a]rljvg lj?4 sf]if 39932 4990 44922 10366 34556
10.3 zflGt sf]if 12975 1568 14543 12983 1560
10.4 jfn p4f/ sf]if 134 720 854 788 66
10.5 h]i7 gful/s sf]if 15219 262 15481 594 14887
10.6 n}lus lx_;f lgjf/0f sf]if 39044 12575 51619 3566 48053
10.7 Psn dlxnf ;'/Iff sf]if 30156 14624 44780 15466 29314
10.8 ckf_u k'g:yfkgf sf]if 1188 1022 2210 572 1638
10.9 3/]n' lx_;f lgjf/0f sf]if 470 100 570 0 570
10.10 cGo sf]if 16409 35594 52003 34390 17613
11 /Iff, 29486120 12148750 41634870 7635560 33999310
11.1 ;}lgs sNof0fsf/L sf]if 29486120 12148750 41634870 7635560 33999310
12 jg tyf e"Y;_/If0f 244336 140582 384918 241621 143297
12.1 ag ljsf;, 3f6ubLsf]if nufot 244336 140582 384918 241621 143297
13 lj1fg k|l jlw tyf jftfj/0f 30482 7161 37643 4489 33154
13.1 jftfj/0f ;_/If0f sf]if 30482 7161 37643 4489 33154
14 lzIff 406449 200445 606894 147699 459195
14.1 lhNNff lzIff sf]if 48241 161131 209372 147699 61673
14.2 5fqf lzIff sf]if 358208 39314 397522 0 397522
15 >d tyf /f]huf/ 9202431 3214792 12417223 470041 11947182
15.1 /fli6\o :t/sf] sNof0fsf/L sf]if 5927108 2000170 7927278 2183 7925095
15.2 ;fdflhs ;'/Iff sf]if 506753 66681 573434 0 573434
15.3 Joj;flos tyf l;k ljsf; tflnd s]Gb| sf]if 25837 26115 51952 25485 26467
15.4 O lk P; sf]l/of zfvf sf]if 56631 80141 136772 51179 85593
15.5 a}b]lzs /f]huf/ k|jw+g af]8+ 2657898 1032585 3690483 385398 3305085
15.6 k|Tofe"lt / cft_s lkl8t sf]if 7416 15 7431 0 7431
15.7 afnaflnsf ljsf; tyf k'gM:yfkgf sf]if 16832 3842 20674 2302 18372
15.8 afn>d lgjf/0f sf]if 3956 243 4199 0 4199
15.9 a}b]lzs /f]huf/ ljefu 0 5000 5000 3494 1506
16 ;"rgf tyf ;~rf/ 7998294 2200250 10198544 10198544
16.1 kqsf/ sNof0f sf]if 10000 10000 10000
16.2 ;"rgf ljefu sfo+ ;_rfng sf]if 13426 13426 13426

314
s||_- ;_ dGqfno lgsfo utjif+sf] df}Hbft o; jif+sf] cfo hDdf vr+ af_sL
16.3 g]kfn b'/;_rf/ k|flws/0f[u|fld0f b'/;_rf/ sf]if{ 7974868 2200250 10175118 10175118
17 ;fdfGo k|z f;g 35493 35493 35437 56
17.1 5fqa=lt sf]if 35493 35493 35437 56
18 :jf:yo tyf hg;_Vof 43274 691685 734959 716500 18459
18.1 :jf:yo s/ sf]if 3 380116 380119 380116 3
18.2 sfo+ ;_rfng sf]if 43271 311569 354840 336384 18456
19 /fli6|o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 31909 31909 21000 10909
19.1 gof lgdf+0f sf]if 31909 31909 21000 10909
hDdf 51335947 97412284 148748231 82930500 65817731

315
cg';"rL Y @)

316
317
318
319
320
321

You might also like