Professional Documents
Culture Documents
D E C A T E C H IZ A m iS RUDIBUS L IB E R UNUS
Recensuit G . Krüger (A ugustinus , De catechizandis rudibus.
Moht [Tübingen 1909])
INTRODUCCION
1. La catcquesis primitiva
Palabras castellanas como catcquesis, catecismo, catequis
ta, catecúmeno se remontan, todas ellas, al verbo latino cate-
chizare, que, a su vez, se deriva del griego JcaTTfj^siv o Y.a.rr[fi-
ísiv, que significan, en su sentido primitivo, «hacer reso
nar» o, como explica Mario Victorino, «resonar al lado de
uno, como sucede cuando uno, al principio, quiere hacerse cris
tiano y le suenan a su rededor los nombres de Dios o de
C r i s t o » L u e g o pasa a significar «enseñar», «instruir» a al
guien mediante las palabras orales, a diferencia de la enseñanza
escrita. El simple = «sonar, resonar» se encuentra en
Hesíodo, Heródoto y Eurípides. E l compuesto x«r7))(eiv, que
está formado por xaxd, intensivo y ijxsiv, mantiene su signi
ficado primitivo y se aplica al acto de instruir, de informar,
ya que se trataba de «hacer resonar en los oídos», y de ahí
«enseñar de viva voz»
Tanto en las sinagogas como en las escuelas paganas se
seguía el sistema o método de la instrucción oral. La primi
tiva Iglesia también mantiene el mismo sistema que recibe de
las sinagogas o de las escuelas o, lo que es más probable, de
ambas La forma más antigua de la instrucción catequética
en la Iglesia está representada por las instrucciones menciona
das en las Cartas de San Pablo, a las que tendríamos que aña
dir, con toda probabilidad, la Didaché (ca. 130). Este método
catequético alcanzará más tarde su más perfecta evolución en
la escuela de Alejandría, aunque, estrictamente hablando, la
catcquesis de dicha escuela significa más bien una presentación
filosófica de los dogmas cristianos adecuada a las necesidades
de los paganos cultos. En este sentido podemos afirmar que no
era tanto una catcquesis cuanto una apologética del cristia
nismo.
¿Había diferentes períodos en la catcquesis primitiva o,
‘ Jn Epist. PauU ad Galatas 2,6,6. La exposición de Mario Victorino está de acuerdo
con la de Hesiguio, que explica el sentido de KoittixeTv . Cf. L iddell -S cott , A Greek-
English Lexicón (Oxford).
2 Tal vez se emplea este verbo para expresar la instrucción de los niños, porque
se les hacía responder en alta voz, tal vez en coro, a las preguntas que les hacía el
maestro. En el Nuevo Testamento, el verbo aparece con este sentido en Le 1,4; Hech
18,25; Gál 6,6. C f. J . P. Christopher , S. Aureli Augustini Hipponiensis Episcopi «De
catechizcindis rudibus», líber unus (Washington 1926) p.l24.
3 Cf. J. P. Christopher , o .c ., p .l.
426 La catequesis de los principiantes
4. Contribución a la catequesis
El DCR es un tratado único en su género, ya que es un
manual práctico tanto para el catequista como para el catecú
meno, y al mismo tiempo es una valiosa contribución al con
tenido y al método de la catequesis, con algunas importantes
innovaciones. En todos los tratados catequéticos anteriores a
San Agustín, por ejemplo, las Constitutiones Apostolorum o
la Demonstratio praedicationis apostolicae, de San Ireneo, la
29 Cf. D e B ruyne, D ., V íta la de saint AugusHn: «Revue Bénédíctine» 30 (1913)
294-314; Max Wundt, Zur Chronologie augusHnischer Schriften: «Zeítschrift für neutesta-
mentliche Wissenschaft und die Kunde der Slteren Kirche» 21 (1922) 128-135; Fr. L oops,
Augustinus, en Realenzyklopddie fÜr protest. Theologie, vol.I (Leipzig 1896) p.257ss;
O, R ottmanner, Bibliographische Nachtrdge zu Rich Kukulas Adhandlung «h ie Mauri-
ner Ausgabe» (Viena 1892).
30 Parece la fecha más probable, aunque, como en otros casos, siempre tienen alguna
probabilidad las otras opiniones. Cf. M. Wundt , Augustins Konfessionen: «Zeitschrift
für neutest. W iss.» 22 (1923) 185. En este artículo, Max Wundt se remite a lo que
ya había dicho en su anterior, señalado en la nota precedente.
3t The date of the «De catechizandis rudibus»: «Vigiliae Christianae» 16 (1962)
p .198*204. E l autor no duda en afirmar al final de su artículo: «All these anti-
Manichaean traces confirm our opinión that the De catechizandis rudibus was composed
about 399, and that Combés and Farges are wrong in attributing it to the year 405»
(p.204). Pese a lo absoluto de la afirmación de Van der Lof, la cuestión no parece
ya resuelta. Hay que tener en cuenta otros datos relativos a la fecha de composición
de otras obras agustinianas, sin olvidar que en varios casos el autor comenzaba una
obra y no la terminaba inmediatamente, sino que Uevaba entre manos otras ocupaciones.
Puede verse, siempre sobre la fecha de composición, el primer appendice a su edición
del De catechizandis rudibus (Brescia 1961), por Antonio Mura, p.89-91. Mientras no
se precise la fecha, admitamos que fue compuesto entre el 400 y el 405.
432 La catequesis de los principiantes
7. Nuestra edición
Para nuestra edición hemos trabajado sobre el texto crítico
de G. Krüger, a que nos hemos referido antes. En todo caso
hemos tenido en cuenta la más reciente publicada por B. Bauer
en el Corpus Christianorum, vol.46, p .117-178. Hemos con
servado la división en capítulos, en subcapítulos y números
dentro de esos subcapítulos. Nos hemos permitido añadir los
títulos, tanto de los capítulos como de los subcapítulos o ar
tículos, con el fin de ayudar al lector a una mejor comprensión
de la obra.
Hemos tratado de señalar los lugares de la Sagrada Escri
tura, explícitos o implícitos, que se citan en la obra agustiniana
o a que puede hacer referencia nuestro santo. A veces se trata
de un eco muy lejano, pero vivo. En las notas hemos preferido
ser sobrios, ajustándonos con ello a la norma habitual de las
ediciones de la BAC. El que desee una información más am
plia o un comentario más extenso puede acudir a nuestra edi
ción de Salamanca 1971 o a las ediciones de J. P. Christopher.
La edición de A. M. Velli trata de señalar las fuentes clásicas
y los lugares paralelos agustinianos. Las notas de A. Mura son
más amplias y variadas, aunque no llegan a las que trae J . P.
Christopher. La bibliografía se limita a las obras que se re
fieren directamente a la obra agustiniana. Con ello creemos
que hacemos un servicio al lector que desee adentrarse en los
problemas y soluciones del De catechizandis rudibus.
Introducción 443
BIBLIOGRAFIA
1. Ediciones*
A ttenkover, Liber D e catechizandis rudibus et alia opera (Ingolstadt
1925).
B auer, I. B., De catechizandis rudibus, en Corpus Christianorum,
vol.46 (Turnhout 1969) p .l 15-78.
C hristopher, J . P., Sancti Augustini Hipponiensis episcopi «D e cate
chizandis rudibus» liber unus (Washington 1926).
H ooke, S. H ., Introduction and notes to the Treatise of saint Augustine
On instructing the unlearned (Oxford 1914).
H urter , H ., Sanctorum Fatrum opusctda selecta (Innsbruck 1895);
aparece el De cat. rudibus en el t.V III, serie I.
K rabinger , J . G ., lÁber «D e catechizandis rudibus» (Tubinga 1861).
K rüger, G., Augustin: De catechizandis rudibus, mit einer Einleitung
von P. Drews (Tubinga 1909, 1934 y Francfort 1968).
M arriott, C., Sancti Augustini opusctda quaedam (Oxford 1885).
M otta, G ., Liber sancti Augustini «D e catechizandis rudibus», illustra-
tus opera et studio monacorum sancti Mauri (Milán 1774).
O roz R eta, J ., San Agustín: «D e catechizandis rudibus», con intro
ducción y notas por A. Etchegaray Cruz (Salamanca 1971).
R oth, C. F., Fundamenta artis catecheticae: Sancti Augustini liber «D e
catechizandis rudibus» et Gersonis «Tractatus de parvulis trahendis»
(Maguncia 1865).
W oLFH A R D , A., Augustinus: D e catechizandis rudibus (Friburgo d. Br.
1892).
Y orke F a u sset , W., S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber
«D e catechizandis rudibus» (Londres 1896; reedit. 1912 y 1915).
2. Traducciones
a) Alemanas:
A uer , F l ., Der erste Religionsunterricht. Übers. und mitze. ausz. aus
den Erl. des Erl. Fürsterzbischofs Augustin Grüber, hrsg. von...
(Innsbruck 1927).
E rn esti , K., Augustinus, Buch über die Dnterweisung der Unwissenden
(Paderborn 1902).
F icker , T h., De catechizandis rudibus. Übers. von... (Leipzig 1863).
G lauber , C h. G ., Über den ersten christlichen Religionsunterricht.
Übers. von... (Munich 1871).
G ruber , a ., Von der ünterweisung der Unwissenden in der Religión
(Saláu rgo 1830).
— D es heiligen Augustin Theorie der Katechetik für Katholiken. Übers.
und erl. für unsere Zeit und ihre Bedürfnisse im Geiste desselben,
von... 2 Aufl. (Salzburgo 1936; 3 ed., Salzburgo-Viena-Augsburgo
1844).
M itterer , S., Büchlein vom ersten Katechetischen Unterricht. Des hl.
Augustinus ausgewahlte praktische Schriften homiletischen und
katechetischen Inhalts (Bibl. der Kirchenvater, 49) (Munich 1925).
M olzberger , J., Die Ünterweisung der Unwissenden (Kempten 1877).
^ Prescindimos de las Opera Omnia, donde siempre aparece el tratado De catechi-’
zandis rudibus.
444 La catcquesis de los principiantes
b) Españolas:
B esalú y R os , F. J., Enseñanza catequística (Madrid 1863).
O roz R eta , J o sé , San Agustín: «D e catechizandis rudibus» (Salaman
ca 1971).
R estrepo , F., San Agustín: Sus métodos catequísticos, sus principales
catcquesis (Madrid 1925).
S eage , a ., La catcquesis antigua (Rosario, Argentina, 1957).
c) francesas:
B arreau, M., D e catechizandis rudibus, en la edición Vives (texte et
traduction) (París 1862) t.21.
C iT O L E u x, M ., De catechizandis rudibus, en la edición de Bar-le-Duc
(1868) t.l2.
C ombes , G ., y F arges , J., De catechizandis rudibus, en la B. A.,
v o l.ll (París 1949).
G oibaud du B o is , Ph., De la maniere d ’enseigner les principes de la
religión chrétienne a ceux que n’en sont pas encore instruits (París
1678; otra edición en 1707).
R ichard, Méthode enseignée par Saint Augustin pour faire da bons
prónes et des sermons de mission (París 1684; ^1689).
. d) Inglesas:
B arrer, E. P., A treatise of saint Augustine on the catechizing of the
uninstructed (Londres 1912).
B aker , W. J. V., Vreaching and teaching according to saint Augustine
(Oxford 1907).
C hristopher, J . P., De catechizandis rudibus (Washington 1926).
— The i ’rst catechetical instruction: De catechizandis rudibus (West-
minster 1946).
CoRNisH, C. L., On instructing the unlearned (Oxford 1847).
D avid, R. K., Saint Augustine's De catechizandis rudibus (Londres
1913).
R omestin , H ., On instructing the unlearned (Oxford 1885).
S almón, S. D. F., The catechizing of the uninstructed (Nueva York
1905).
S almond, S. D., On catechising, en The works of Aurelius Augustine,
xol.IX (Edimburgo ^892).
e) Italianas:
A nónimo, II libro di sant’Agostino del modo di catechizzare i rozzi
(Florencia 1879). Se trata de una traducción hecha por un canónigo
de la basílica de San Gaudencio de Novara.
C asacca, N., De catechizandis rudibus, traduzione di... (Bolonia 1918).
D e L oca, G., La prima istruzione cristiana (Florencia 1923).
M ura , A., De catechizandis rudibus, a cura di... (Brescia 1956; *1961).
R osmini S erbati, A., Del modo di catechizzare gl’idioti (Venecia 1821;
Ñapóles 1843; Venecia 1938).
V e l l i , a . M., Sant’Agostino d ’Ippona: La catechesi dei principianti
(Roma 1984).
Introducción 445
f) Otras lenguas:
Estas nos son más desconocidas. Por eso tan sólo recogemos aquí
los nombres de los traductores.
A gustinos de N imega ’ s Hertogenbosch 1959.
B udzik, Wl. (Varsovia 1952).
V ermuyten, F. (Amberes-Eindhoven 1928).
3. Estudios
A llard, J.-B., La nature du «De catechizandis rudibus» de saint Augus
tin (Roma 1976).
A ltaner , B., Augustinus, Gregor von Nazianz und Gregor von Nyssa:
«Rev. Bénédictine» (1951) 54-62.
— Augustinus und Irenaeus: «Theologische Quartalschrift» (1949)
162-72.
— Zum Problem der lateinischen Doctrina Apostolorum: «Vigiliae
Christianae» (1952) 158-74.
A rnold, o ., Quelques thémes de pré-catéchése: «Vérité et Vie» (1961)
388.
A shton, J. F., Principies for evaluating High School Religión Text-
books in the light of saint Augustine's «De catechizandis rudibus»
(Washington 1962).
A udet, a ., Notes sur les catéchéses baptismales de saint Augustin
concernant le baptéme, en Augustinus Magister (París 1954) p .151-60.
B ardy, G,, Saint Augustin et Tertullien: « L ’Année théologique augusti-
nienne» (1953) 145-50.
— La conversión au christianisme durant les premiers siécles (París
1949).
B elche , J . P., Die Bekehrung zum Christentum nach des hl. Augustinus
Büchlein «D e catechizandis rudibus». Eine missiologische Unter-
suchung (Münster 1958).
B ruyne, D. d e , V ítala de saint Augustin: «Rev. Bénédictine» (1913)
294-315.
B usch , B., De modo quo sanctus Augustinus descripserit initiationem
christianam: «Ephemerides Liturgicae» 52 (1938) 159-78; 385-483.
—• De initiatione christiana secundum doctrinam sancti Augustini. In-
quisitio liturgico-historica (Cittá del Vaticano 1939).
C ampo, F., La catequesis pastoral en el «D e catechizandis rudibus»:
«Estudio agustiniano» 7 (1972).
CAPEELE, B., Prédication et catéchése: «Questions liturgiques et parois-
siales» 33 (1952) 55-64.
C olombo, S., II trattato catechistico: «D e cat. rudibus» (Turín 1933).
CoRDOVANi, R., II «D e catechizandis rudibus» di sant’Agostino. Questioni
di con te ñuto e di stile: «Augustinianum» 6 (1966) 489-527.
— Le due cittd nel «D e catechizandis rudibus» di sant’Agostino:
«Augustinianum» 7 (1967) 419-47.
— Lo stile nel «D e catechizandis rudibus» di sant’Agostino: «Augusti
nianum» 8 (1968) 280-312.
C hristopher, J . P., Sancti Aureli Augustini, Hipp. episcopi «D e catechi
zandis rudibus» líber unus, translated with an introduction and
commentary (Washington 1926).
— Saint Augustine: The first catechetical instruction («D e catechizandis
rudibus»), translated and aimotated (Westminster 1946).
D aniélou, J., La catéchése aux premiers siécles (París 1968).
— L ’histoire du salut dans la catéchése: «L a Maison-Dieu» 19 (1952)
19-35.
446 La catcquesis de los principiantes
E tchegaray C ruz, A., Stúnt Augustin et le contenu de la catéchese
prétridentine en Amérique Latine: «Revue des Études August.»
(1965) 277-90.
— Saint Frangois-Xavier a-t-il utilisé au Japón le «D e catechizandis
rudibus» de saint Augustin?: «NouveUe Revue de Science Mission-
naire» 23 (1967) 185-93.
— E l «D e catechizandis rudibus» y la metodología de la evangelización
agustiniana: «Augustinus» 15 (1970) 349-68.
— Kérigma y teología de la evangelización en el «D e catechizandis
rudibus»: « A i^ s tin u s » 16 (1971) 47-68.
G rasso , D., Saint Augustin, évangélisateur: «Parole et Mission» 6
(1963) 357-78.
G r o ssi , V., 11 battesimo e la polémica pelagiona negli anni 411/413:
«Augustinianum» 9 (1969) 52ss.
— II peccato Originóle nella catechesi di sant’Agostino: «Augustinianum»
10 (1970) 325-59; 458-92.
ISTA CE, G ., Deux essais de synthése chez saint Augustin: «D e doctrina
christiana» livre I et «D e catechizandis rudibus» 1-13 y 23-53 (tesis)
(Lovaina 1954-55).
L huillier , P., Le róle du catéchiste dans la premihre initiation chrétien-
ne d'aprés saint Augustin (tesis) (Lyon 1947).
L of, L. J . van der, The date of the «D e catechizandis rudihus»:
«VigUiae Christianae» 16 (1962) 198-204.
L uneau, a ., L ’Histoire du sd u t chez les Peres de l’Église (París 1964).
M onachino, V., L a cura pastorde a Milano, Cartagine e Roma nel
secolo IV (Roma 1947).
N egri , G . C., La disposizione del contenuto dottrinde nel «De cate
chizandis rudibus» di sant’Agostino (Roma 1961).
O ggioni, G., 11 «D e catechizandis rudibus» di sant’Agostino, catechesi
per i lontani: «L a Scuola Cattolica» 91 (1963) 117-26.
— II problema dell’educazione religiosa. La ricerca del método didattico
(DCR), en S. Agostino educatore, Atti della Settimana Agostina
Pavese I I (Pavía 1971) p.73-98.
P alliard , C h., La catéchése dans le catéchumenat: «Concilium» 22
(1967) 47-53.
P arodi, B., La catechesi di sant’Ambrogio (Génova 1957).
R entschka, P., Die Dekalogkatechese des hl. Augustinus: eine Beitrag
zur Geschichte des Dekdogs (Kempten 1905).
R e sin e s , L., E l catecumenado en el «D e catechizandis rudibus»: «Estu
dio agustiniano» 22 (1987) 373-93.
S agüés , J., El educador de la fe en las obras catequéticas de San
Agust'm (Roma 1970; extracto de su tesis doctoral en la Universi
dad de Letrán).
S ciP iO N i, I . , La carith nella predicazione: nei trattati «D e catechizandis
rudibus» e «D e doctrina chistiana» di sant’Agostino, en Studi sulla
predicazione (1958) 13-30.
SouTER, A., Notes on the «D e catechizandis rudibus», en Mise. Agosti-
niana I I (Roma 1931) p.253-255.
T esta , G., II método della catechesi agostiniana in confronto con
quella di sant’Ambrogio e della sua «cerchia» (tesis) (Roma 1968).
T outon, G., La méthode catéchétique de saint Cyrille de Jérusalem
comparée d celle de saint Augustin: «Proche Orient Chrétien» 1
(1951) 265-85.
W iLM ART, A., Manuscrits du «D e catechizandis rudibus»: «Revue
Bénédictine» 42 (1930) 263-65.
T estim o nio d e l mismo A g u stín en e l l ib r o
DE LA S « R e t r a c t a t io n e s » II, 14 [4 0 ]
(Libro único)
O c a s ió n d el l ib r o
[CCL 46,121] (P L 4 0 ,3 0 9 )
PRAEM ISSIO
COMPONENDI LIBRI OCCASIO
E x p e r ie n c ia per so n a l de A g u s t ín
sermone longo et tepido tibi ipse vilesceres essesque fastidio, nedum illi
quem loquendo imbuebas, et ceteris qui audientes aderant; caque te
necessitate fuisse compulsum, ut ea me quam tibi debeo caritate com-
pelleres, ne gravarer Ínter occupationes meas tibi de hac re aliquid scribere.
2. 3 Ego vero non ea tantum quam familiariter tibi, sed etiam quam
matri ecclesiae universaliter debeo, caritate ac servitute compellor, si
quid per operam meam, quam domini nostri largitate possum exhibere,
ídem eos dominus quos mihi fratres fecit, adiuvari iubet, nullo modo
recusare, sed potius prompta et devota volúntate suscipere. * Quanto enim
cupio latius erogari pecuniam dominicam, tanto magis me oportet, si
quam dispensatores conservos meos difficultatem in erogando sentiré
cognosco, agere quantum in me est, ut [122] facile atque expedito possint,
quod impigre ac studiose volunt.
®Aliter enim latine ira dicitur, aliter graece, aliter atque aliter aliarum
diversitate linguarum: non autem latinus aut graecus est vultus irati.
Non itaque omnes gentes intelligunt, cum quisque dicit; iratus sum, sed
(312) latini tantum; at si affectus excandescentis animi exeat in faciem
vultumque faciat, omnes sentiunt qui intuentur iratum.
* Sed ñeque ita licet educere et quasi exporrigere in sensum audientium
per sonum vocis illa vestida, quae imprimir intellectus memoriae, sicut
apertus et manifestus est vultus: illa enim sunt intus in animo, iste [123]
foris in corpore. Quapropter coniiciendum est, quantum distet sonus
oris nostri ab illo ictu intelligentiae, quando ne ipsi quidem impressioni
memoriae similis est.
^ Nos autem plerumque in auditoris utilitatem vehementer ardentes ita
loqui volumus, quemadmodum tune intelligimus, cum per ipsam inten-
tionem loqui non possumus; et quia non succedit angimur et velut
frustra operam insumamus, taedio marcescimus, atque ex ipso taedio
languidior fit Ídem sermo et bebedor quam erat, unde perduxit ad
taedium.
4. B e catechizandi labore. Rerum dispositio.— * Sed mihi saepe indicat
eorum studium qui me audire cupiunt, non ita esse frigidum eloquium
452 La catcquesis de los principiantes 2, 4
meum, ut videtur mihi; et eos inde aliquid utile capere, ex eorutn delec-
tatione cognosco, mecumque ago sedulo, ut huic exhibendo ministerio
non desim, in quo illos video bene atxripere quod exhibetur. * Sic et tu,
eo ipso quod ad te saepius adducuntur qui fide imbuendi sunt, debes
intelligere non ita displicere aliis sermonem tuum ut displicet tibi, nec
infructuosum te debes putare, quod ea quae cernis non explicas ita ut
cupis; quando forte ut cupis nec cernere valeas. 1® Quis enim in hac vita
nisi in aenigmate et per speculum videt? (1 Cor 13,12). Nec ipse amor
tantus est, ut carnis disrupta calígine penetret in aetemum serenum,
unde utcumque fulgent etiam ista quae transeunt. 1^ Sed quia boni profi-
ciunt de die in diem ad videndum diem sine volumine caeli et sine noctis
incutsu, quem oculus non videt, nec auris audivit, nec in cor hominis
adscendit (1 Cor 2,9): nulla maior causa est, cur nobis in imbuendis
rudibus nostet setmo vilescat, nisi quia libet inusitate cemere et taedet
usitate proloqui.
12 Et re quidem vera multo gratius audimur, cum et nos eodem opere
delectamur: afficitur enim filum locutionis [124] nostrae ipso nostro
gaudio, et exit facilius atque acceptius. H Q uapropter non arduum est
3, 5 La cate quesis de los principiantes 453
P arte primera
Del método y teoría de la catequesis
N ormas PAáA la exposición de la fe
P a r s p r io r
Catechizandi ratio et ars
De f id e i e x p o s it io n e norm ae
est: I n p rin cipio fecit d e u s caelum et terram (Gen 1,1), usque ad praesen-
tia témpora ecclesiae. ^N on tamen propterea debemus totum pentateu-
chum, totosque iudicum et regnotum ® et Ezrae libros totumque evange-
lium et actus apostolorum, vel, si ad verbum edidicimus, memoriter redde-
re, vel nostris verbis omnia quae bis continentur volutninibus narrando
evolvere et explicare; quod nec tempus capit, nec uUa necessitas postular:
sed cuneta summatim generatimque complecti, ita ut eligantur quaedam
mirabiliora, quae suavius audiuntur atque in ipsis articulis constituta
sunt, ut ea tamquam in involucrís ostendete statimque a conspectu
abripere non oporteat, sed aliquantum immorando quasi resolvere atque
[125] expándete, et inspicienda atque miranda offerre animis auditorum:
cetera vero celeri percursione inserendo contexere. ^ Ita et illa quae
máxime commendari volumus aUorum submissione magis eminent; nec
ad ea fatigatus pervenit quem narrando volumus excitare, nec iHius
memoria confunditur quem docendo debemus instruere.
6. O m n ia D e i am o re paten t. —4 i n ómnibus sane non tantum nos
oportet intueri praecepti finem, quod est caritas de corde puro et
a ] Algunos mss. traen Esdrae.
b ] E l título L ibri regnorum —que se encuentra en Cipriano y Ambrosio— es la tra
ducción del griego. L a Vuigata de San Jerónimo lo cambia en L ibri regfim.
3, 6 La catcquesis de los principiantes 455
E l amor de D io s y su v e n id a
Dei amor e iü s q u e a d v e n t o s
animus qui torpebat, cum se amari senserit exdtatur, et qui iam fervebat,
cum se redamari didicerit, magis accenditur: manifestiun est nuUam esse
maiorem causam, qua vel inchoetur vel augeatur amor, quam cum amari
se cognoscit qui (3 1 3 ) nondum amat aut redamari se vel posse sperat,
vél iam probar, qui prior amat.
^ E t si hoc etiam in turpibus amoribus, quanto plus * in amicitia? Quid
enim aliud cavemus in offensione amicitiae, nisi ne amicus arbitretur
quod eum vel non dUi^mus, vel minus dUigimus quam ipse nos diligit?
Quod si crediderit, frigidior erit in eo amore quo invicem homines mutua
famUiaritate perfruuntur; et si non ita est infirmus, ut haec iUum offensio
faciat ab omni dilectione frigescere, in ea se tenet, qua non ut fruatur,
sed ut consuiat diligit.
5 Operae pretium est autem animadvertere, quomodo, quamquam et
superiores velint se ab inferioribus dUigi eorumque in se studioso delec-
tentur obsequio, et quanto magis id senserit, tanto magis eos diligant,
tamen quanto amore exardescat inferior, cum a superiore se diligi senserit.
* Ibi enim gratior amor est, ubi non aestuat indigentiae siccitate, sed uber-
tate beneficentiae profluit. lUe namque amor ex miseria est, iste ex
misericordia. Iam vero si etiam se amari [128] posse a superiore despera-
bat inferior, ineffabiliter commovebitur in amorem, si ultro ille fuerit
a] Otros leen purius.
4, 8 L a catequesis de los principiantes 459
D is p o s ic io n e s d el c a t e q u iz a n d o
illo haec voluntas, etiamsi non est: nihil enim deperit, quando, si est, uti-
que tali nostra actione firmatur, quamvis quo tempere, vel qua hora coe-
perit, ignoremus. 5 Utile est sane, ut praemoneamur antea, si fieri potest,
ab iis qui eum norunt, in quo statu animi sit, vel quibus causis commotus
ad suscipiendam religionem venerit. Quodsi defuerit [130] alius a quo id
noverimus, etiam ipse interrogandus est, ut ex eo quod responderit
ducamus sermonis exordium. * Sed si ficto pectore accessit (cf. Ps 110,10),
humana commoda cupiens vel incommoda fugiens, utique mentiturus est;
tamen ex eo ipso quod mentitur capiendum est principium, non ut refella-
tur eius mendacium, quasi tibi certum sit, ut si dixerit eo proposito se
venisse (quod vete approbandum est, sive iUe verum sive falsum dicat),
tale tamen propositum quali se venisse respondit approbantes atque
laudantes, faciamus eum delectar! esse se talem, qualem videri cupit.
^ Si autem aliud dixerit quam oportet esse in animo eius, qui christiana
fide imbuendus est, blandius et lenius reprehendendo tamquam rudem
et ignarum, et christianae doctrinae finem verissimum demonstrando
atque laudando breviter et graviter, ne aut témpora futurae narrationis
6, 10 L a catequesh de los principiantes 463
está preparado, hay que obrar de modo que desee lo que to
davía no quería por error o por falsedad.
M o t iv o s d e la b ú sq u ed a d e D io s y p r im e r a
IN S T R U C C IÓ N
occupes aut eam non prius collocato animo audeas imponere, facías eum
velle quod aut per OVJ) errorem aut per simulationem nondum volebat.
Inde iam exordienda narratio est, ab eo quod fecit deus omnia bona
valde (Gen 1,31), et perducenda, ut diximus, usque ad praesentia témpora
ecclesiae, ita ut singularum rerum atque gestotum quae narramus causae
rationesque reddantut, quibus ea referamus ad illum finem dilectionis
(cf. 1 Tim 1,5), unde ñeque agentis aliquid ñeque loquentis oculus aver-
tendus est. ®Si enim fictas poetarum fábulas et ad voluptatem * excogita-
tas animorum, quorum cibus nugae sunt, tamen boni qui habentur atque
appellantur grammatici, ad aliquam utilitatem referre conantur, quamquam
et ipsam vanam et avidam saginae saecularis: quanto nos decet esse
cautiores, ne illa quae vera narramus, sine suarum causarum redditione
digesta, aut inani suavitate aut etiam perniciosa cupiditate credantur.
* Non tamen sic asseramus has causas, ut relicto narrationis tractu cor
nostrum et lingua in nodos difficilioris disputationis excurrat, sed ipsa
veritas adhibitae narrationis quasi aurum sit gemmarum ordinem ligans,
non tamen ornamenti seriem ulla immoderatione perturbaos.
a] Otros traen voluntatem.
h] Otros leen ra tio n is .
7, 11 La catcquesis de los principiantes 465
De it i n e r e pro seq u en d o
C o n d ic io n e s d el c a t e q u iz a n d o
diligit amicos, in iUo et proptet Ulum diligat qui eum dilexit inimicum,
ut iustificans faceret amicum (Rom 5,9-10). 7 Hic iam non te puto praecep-
tore indigere, ut cum occupata sunt témpora, vel tua, vel eorum [133]
qui te audiunt, breviter agas; cum autem largiora, largius eloquaris; hoc
enira nullo admonente ipsa necessitas praecipit.
A u d IENTIS INDOLES
gendo, ita ut dicamus nos credere, quod iam noverint illud atque illud;
atque hoc modo cursim enumerare omnia quae 0 1 9 ) rudibus indoctisque
inculcanda sunt, ut etsi quid novit eruditos iste, non tamquam a doctore
audiat, et si quid adhuc ignorar, dum ea commemoramus quae illum
nosse iam credimus, discat.
^ Nec ipse sane inutiliter intertogatur, quibus rebus motos sit, ut velit
esse Christianus: ut si Hbris ei persuasum esse videris, sive canonids sive
utilium tractatorum, de bis aliquid in principio loquaris, collaudans eos
pro diversitate meritorum canonicae auctoritatis et exponentium soUertis-
simae diligentiae, maximeque commendans in scripturis canonids admiran-
dae altitudinis saluberrimam humilitatem, in illis autem pro sua cuiusque
facúltate aptum superbioribus et per hoc infirmioribus animis stilum
sonantioris et quasi tornatioris eloquii.
^ Sane etiam exprimendum de illo est, ut indicet quem máxime legerit,
et quibus libris familiarius inhaeserit, unde illi persuasum est, ut sociari
vellet ecclesiae. 5 Quod cum dixerit, tum si nobis noti sunt illi libri, aut
ecclesiastica fama saltem [134] accepimus a catholico aliquo memorabili
viro esse conscriptos, laeti approbemus.
* Si autem in alicuius haeretici volumina incurrir et nesciens forte quod
8, 12 La catequesis de los principiantes 469
D is p o s ic ió n in t e r io r y e x p r e s ió n v erba l
D e a n im i DisposmoNE et l o c u t io n e v eb bo r u m
Se is c a u sa s d el a b u r r im ie n t o d e l c a t e q u is t a
D iv e r s a a n im i t a e d ia et eo rum m e d ic in a
modo enim patatús esset impendí pro animabus eorum, si eum pigeret
indinari ad aures eorum? (2 Cor 12,15).
12 Hiñe ergo factus est parvulus in medio nostrum, tamquam nutrix
fovens fiiios suos (1 Thess 2,7). Num enim delectar, nisi amor invitet,
decurtata et mutilara verba immurmurare? E t tamen optant homines
habere infantes, quibus id exhibeant; et suavius est matri minuta mansa
inspuere párvulo filio quam ipsam mándete ac devorare grandiora. H Non
ergo recedat de pectore etiam cogitatio gaUinae illius, quae languidulis
plumis teneros fetus operit et susurrantes pullos confracta voce advocar;
cuius blandas alas refugientes superbi praeda fíunt alitibus. Si enim
intellectus delectar in penetralibus sincerissimis, hoc etiam intelligere
delectet, quomodo caritas, quanto officiosius descendit in Ínfima, tanto
robustius recurrit in intima per bonam conscientiam nihil quaerendi ab
eis ad quos descendit, praeter eorum sempitemam salutem.
aliqui livore vesano caed errasse nos gaudent, susurrones, detractores, deo
odibiles (Rom 1,29); praebeant nobis materiam exercendae patientiae
cum misericordia, quia et patientia dei ad poenitentiam eos addudt.
Quid enim est detestabilius, et quod magis thesaurizet iram in die
irae et revelationis iusti iudicii dei, quam de malo alterius mala diaboli
simiUtudine atque imitatione (Rom 2,4-5) laetari?
[1 4 0 ] SNonnumquam etiam, cum recte omnia vereque dicantur, aut
non intellectum aliquid, aut contra opinionem et consuetudinem veteris
erroris ipsa novitate asperum offendit et perturbat audientem. Quod si
apparuerit sanabilemque se praebet, auctoritatum ratíonumque copia sine
ulla dilatione sanandus est. * S i autem tadta et occulta offensio est, dei
medicina opitulari potest. At si resÜuerit et curari recusaverit, consoletur
nos dominicum illud exemplum, qui offensis hominibus ex verbo suo et
tamquam durum refugientibus, etiam iis qui remanserant ait: Líumquid
et vos vultis iré? (lo 6,60-67). ^ Satis enim fixum atque immobile debet
corde retineri, lerusalem captivam ab huius saeculi Babylonia decursis
temporibus liberari, nullumque ex illa esse periturum; quia qui perierit,
non ex illa erat. Firmum enim fundamentum dei stat, habens signaculum
a] Este verbo es una innovación ie^cal cristiana (cf. Rom 2>5).
12, 17 La catequesis de los principiantes 479
esta señal: el Señor conoce a los que son suyos, y todo el que
pronuncia el nombre del Señor se aleja de la iniquidad.
* Pensando en estas cosas e invocando al Señor en nuestro
corazón, temeremos mucho menos los éxitos inciertos de nues
tros discursos ante las reacciones imprevisibles de nuestros oyen
tes y nos resultará agradable el mismo sufrimiento de nuestro
tedio en favor de una obra de misericordia, con tal de que no
pongamos en ello nuestra gloria. Pues una obra es verdadera
mente buena cuando la intención del que la realiza se ve mo
vida y estimulada por la caridad, y de nuevo se refugia en la
caridad, como volviendo a su puesto.
®Por otra parte, la lectura o la audición de un discurso
mejor que nos agrada hasta el punto de preferirla al discurso
que nosotros debemos pronunciar, cuando hablemos con pe
reza o desmayo, nos hará más alegres y se presentará más agra
dable después de nuestro trabajo. Incluso rogaremos a Dios
con más confianza para que nos hable como deseamos, si acep
tamos con alegría que él hable por medio de nosotros como
podamos. Y así resulta que para los que aman a Dios todas
las cosas concurren para su bien.
P e l ig r o d e r e p e t ir s e en la s e x p l ic a c io n e s
hoc: novit dominas qui sunt eius, et recedat ab iniquitate omnis qui
nominat nomen domini (2 Tim 2,19).
* Ista cogitantes et invocantes dominum in cor nostrum, minus time-
bimus incertos exitus sermonis nostri propter incertos motus auditonim,
delectabitque nos etiam ipsa perpessio molestiarum pro misericordi opere,
si non in eo nostram gloriam requiramus (lo 7,18). Tune enim est vere
opus bonum, cum a caritate iaculatur agentis intentio, et tamquam ad
locum suum rediens, rursus in caritate requiescit.
*L e ctio vero, quae nos delectar, aut aliqua auditio melioris eloquii,
ut eam promendo sermoni nostro praeponere volentes, cum pigritia vel
taedio loquamur, alacriotes nos susdpiet, iucundiorque praestabitur post
laborem; et maiore fiducia deprecabimur, ut loquatur nobis deus quo-
modo volumus, si suscipiamus bilariter, ut loquatur per nos quomodo
possumus: ita fit, ut diligentibus deum omnia concurrant in bonum
(Rom 8,28).
P e l ig r o de h a s t ío po r la a c t it u d d el o yente
I m m o b il it a t e a u d ie n t is f a s t id ia
soUidtudine curandum est, ut sint fratres nostri, coram nobis sedere non
fadmus: et ipsum dominum nostrum, cui assistunt angelí, sedens mulier
audiebat (cf. Me 1,13; Le 10,39)? *S a n e si aut brevis sermo futurus est,
aut eonsessui loeus non est aptus, stantes audiant: sed eum multi
audiunt, et non tune initiandi. 1®Nam eum unus, aut dúo, aut pauei, qui
propterea venerunt, ut Christianí fiant, perieulose loquimut stantibus.
Tamen si iam sic eoepimus, saltem animadverso auditoris taedio, et
offerenda sessio est, immo vero prorsus urgendus ut sedeat, (326) et
dicendum aliquid quo renovetur, quo etiam cura, si qua forte írruens eum
avoeare [144] eoeperat, fugiat ex animo.
11 Cum enim causae incertae sint, eur iam tadtus, reeuset audire, iam
sedenti aliquid adversus incidentes cogitationes saecularium negotiorum
dicatur, aut hilari, ut dixi, aut tristi modo: ut si ipsae sunt quae mentem
oceupaverant, cedant quasi nominatím accusatae; si autem ipsae non
sunt, et audiendo fatigatus est, cum de illis tamquam ipsae sint (quando
quidem ig¡noramus), inopinatum aliquid et extraordinarium, eo modo quo
dixi, loquimur, a taedio renovatur intentio. l^ S e d et breve sit, máxime
quia extra ordinem inseritur, ne morbum fastidii cui subvenire volumus,
14, 20 La catequesis de los principiantes 485
Q u id in harum rerum t a e d io
ut quem deus nostro praeposuit, ipse sit noster. Aequius est enim, ut nos
eius quam ut ille nostram voluntatem sequatur. Quia et ordo agendarum
rerum, quem nostro arbitrio tenete volumus, iUe [145] utique approban-
dus est, ubi potiora praecedunt.
5 Cur ergo nos dolemus homines a domino deo tanto potiore praecedi,
ut eo ipso quo nostrum amamus ordinem, inordinati esse cupiamus? Nemo
enim melius ordinat quid agat, nisi qui parador est non agere quod divina
potestate prohibetur, quam cupidior agere quod humana cogitatione
meditatur. * Quia m ultae cogitatio n es su n t in card e viri, consiUum au tem
dom in i m anet in aeternum (Ps 33,11; Prov 19,21).
21. C o n tra im pioru m scan d ala rem edium . — ^ §¡ yero ex aliquo scan-
dalo perturbatus animus non valet edere serenum iucundumque sermonem,
tantam esse Caritatem oportet in eos pro quibus Christus mortuus est
(1 Petr 1,18), volens eos pretío sanguinis sui ab errorum saeculatium
morte redimere, ut hoc ipsum, quod nobis tristibus nuntiatur, praesto
esse aliquem, qui desideret fieri Christianus, ad consolatíonem iUius
resolutionemque tristitiae valere debeat, sicut solent lucrorum gaudia
dolorem lenire damnorum. Non enim scandalum nos contristar alicuius.
14, 22 La catcquesis de los principiantes 487
nisi quem (327) perire aut per quem perire infirmum vel credimus vel
videmus. * lile igitur, qui initiandus advenir, dum speratur posse proficere,
dolorem defícientis abstergat. Quia et si timor ille suggeritur, ne fiat
proselytus filius gehennae (Mt 23,15; Tob 1,7), dum multi tales versantur
ante oculos, ex quibus oriuntur ea quibus urimur scandala (2 Cor 11,29),
non ad retardandos nos pertinere debet, sed magis ad excitandos et
acuendos; ®quatenus quem imbuimus moneamus, ut caveat imitationem
eorum qui non ipsa veritate, sed solo nomine Christiani sunt; nec eorum
turba commotus, aut sectari velit eos, aut Christum nolit sectari propter
eos; et aut nolit esse in ecclesia dei ubi illi sunt, aut talis ibi velit esse
quales illi sunt.
1® E t nescio quomodo in huiusmodi monitis ardentior sermo est, cui
fomitem subministrar praesens dolor: ut non solum pigriores non simus,
sed eo ipso dicamus accen[146]sius atque vehementius, quod securiores
frigidius et lentius ® diceremus; gaudeamusque nobis occasionem dari,
ubi motus animi nostri sine fructificatione non transeat.
22. De nostris delictis et peccatis.—H Si autem de aliquo erratu
nostro vel peccato nos maestitudo comprehendit, non tantum meminerimus
Gehenm indicaba, originariamente, el valle práximo a Jerusalén, donde se sacri
ficaban los niños al dios Moloch; en los textos cristianos pasó a significar el infierno.
a ] También leemos lenius.
488 La catequesis de los principiantes 14, 22
sacrificium deo spiritum esse contribulatum (Ps 51,19), sed etiam illud:
Quia sicut aqua ignem, sic eleemosyna exstinguit peccatum (Sap 3,33;
O s 6,6). E t: Quia misericordiam, inquit, vólo quam sacrificium. Sicut
ergo si peticlitaremur incendio, ad aquam utique curreremus, quo posset
exstingui, et gtatularemur si quis eam de próximo offerret: ita si de
nostro foeno áiq u a peccati flanuna (cf. Is 40,6; 1 Cor 3,12) surrexit, et
propterea conturbamur, data occasione misericordissimi operis, tamquam
de oblato fonte gaudeamus, ut inde illud quod exarserat opprimatur.
Nisi forte tam stulti sumus, ut alacrius arbitremur cum pane currendum,
quo ventrem esurientis impleamus, quam cum verbo dei (Deut 8,3; Mt
4,4), quo mentem istud edentis instruamus. H uc accedit, quia si tantum-
modo prodesset hoc facere, non facere autem nihil obesset: infeliciter in
periculo salutis, non iam proximi, sed nostrae, oblatum remedium sperne-
remus. l^Cum vero ex ore domini tam minaciter sonet: Serve nequam
et piger, Jares pecuniam meam nummulariis (M t 25,26-27): quae tándem
dementia est, quoniam peccatum nostnim nos angit, ideo rursus velle
peccare, non dando pecuniam dominicam volenti et petenti?
iS H is atque huiusmodi cogitationibus et considerationibus depulsa
calígine taediorum, ad catechizandum aptatur intentio, ut suaviter imbiba-
15, 23 L a cateqtiesis de los principiantes 489
abundosa de la caridad. Y estas cosas no soy yo el que te las
dice, sino que es el mismo amor que ha sido difundido en
nuestros corazones, por medio del Espíritu Santo, que nos ha
sido dado.
O b s e r v a c io n e s p r e l im in a r e s
L iminares notationes
XV 23. Audienti narrationis accommodatio.— i Sed nunc etiam illud,
quod priusquam promitterem non debebam, iam fortasse debitum flagitas,
ut aliquod sermonis exemplum, tamquam si ego aliquem catechizem, non
me pigeat explicare et intuendum tibi proponere. ^ Quod priusquam fa-
ciam, volo cogites aliam esse intentionem dictantis, cum lector futurus
cogitatur; et aliam loquentis, cum praesens auditor adtenditur: et in eo
ipso aliam in secreto monentis, dum nullus alius qui de nobis iudicet
praesto est; aliam palam docentis aliquid, cum dissimiliter opinantium
circumstat auditus: et in hoc genere aliam, cum docetur unus, ceteri
autem tamquam indicantes aut adtestantes quae sibi nota sunt, audiunt;
aliam cum omnes communiter quid ad eos proferamus exspectant; et
rursus in hoc ipso aliam, cum quasi privatim consedetur, ut sermocinatio
conseratur; aliam, cum populus tacens unum de loco superiore dicturum
suspensos intuetur; multumque interest, et cum ita dicimus, utrum pauci
adsint an multi; docti an indocti an ex utroque genere mixti; urbani
490 La catcquesis de los principiantes 15, 23
son muchos o pocos los que escuchan, si doctos o ignorantes,
o entremezclados; si son habitantes de la ciudad o campesi
nos, o si ambos están mezclados; o si se trata de una asamblea
formada por todo tipo de hombres. ^ Es inevitable, en verdad,
que unos de una manera y otros de otra influyan en el que
va a hablar y enseñar, y que el discurso proferido lleve como
la expresión del sentimiento interior del que lo pronuncia, y
que por la misma diversidad impresione de una manera u otra
a los oyentes, ya que éstos se ven influidos, cada uno a su
modo, por su presencia.
Pero ya que ahora estamos tratando de los principiantes
que debemos instruir, yo mismo te puedo asegurar, por lo que
a mí respecta, que me siento condicionado, ya de una manera,
ya de otra, cuando ante mí veo a un catequizando erudito o
ignorante, a un ciudadano o a un peregrino, a un rico o a un
pobre, a una persona normal o a otro digno de respeto por el
cargo que ocupa, o a uno de esta o aquella familia, de esta o
aquella edad, sexo o condición, de esta o aquella escuela, for
mado en una u otra creencia popular; y así, según la diversi
dad de mis sentimientos, el discurso comienza, avanza y llega
a su fin, de una manera o de otra. como quiera que, a
pesar de que a todos se debe la misma caridad, no a todos se
ha de ofrecer la misma medicina: la misma caridad a unos da
a luz y con otros sufre, a unos trata de edificar y a otros teme
ofender, se humilla hacia unos y se eleva hasta otros, con unos
se muestra tierna y con otros severa, de nadie es enemiga y de
todos es madre. * Y el que no ha tenido la experiencia de lo
que estoy exponiendo, por ese espíritu de caridad, cuando se
an rustid an hi et illi simul; an populus ex omni hominum genere
temperatus sit. ^ Fieri enim non potest, nisi aliter arque aliter affidant
locuturum atque dicturum, et ut sermo qui profertur, affectionis animi
a quo profertur, quemdam quasi vultuin gerat, et pro eadem diversitate
diverse affidat auditores, cum et ipsi se ipsos diverse affidant invicem
praesentia sua.
^Sed quia de mdibus imbuendis nunc agimus, de me ipso tibi testis
sum, aliter atque [148] aliter me moveri, cum ante me catechizandum
video eruditum, inertem, dvem, peregrinum, divitem, pauperem, privatum,
honoratum, in jwtestate aliqua constitutum, illius aut Ulius gentis homi-
nem, illius aut illius aetatis aut sexus, ex illa aut illa secta, ex iUo aut
iUo vulgar! errore venientem: ac pro diversitate motus mei sermo ipse
et procedit et progreditur et finitur. 5 E t quia cum eadem ómnibus
debeatur caritas, non eadem est ómnibus adhibenda medicina: ipsa Ítem
caritas (1 Cor 9,22) alios parturit, cum aliis infirmatur; aUos curat
aedificare, alios contremisdt offendere; ad alios se inclinar, ad alios se
erigir; aliis blanda, aliis severa, nuUi inimica, ómnibus mater. * E t qui
non expertos est eadem caritate quod dico, cum videt nos, quia facultas
aliqua nobis donata delectar laudabiliter innotescere in ote multitudinis.
16, 24 La catcquesis de los principiantes 491
inde nos beatos putat: deus autem, in cuius conspectum intrat gemitus
compeditorum (Ps 79,11; 25,18), videat humilítatem nostram et laborem
nostrum, et dimittat omnia peccata nostra.
^Quamobrem si quid tibi in nobis placuit, ut aliquam observationem
sertnonis sui a nobis audire quaereres, melius videndo et audiendo nos
cum haec agimus, quam legendo cum haec dictamus, edisceres.
P ars altera
XVI 24. Ad quem alloquium. Prima verba.— (329) I Sed tamen facia-
mus aliquem venisse ad nos, qui vult esse Christianus, et de genere
quidem idiotarum, non tamen rusticanorum, sed urbanorum, quales apud
Catthaginem piares experiri te necesse est: interrogatum etiam, utrum
propter vitae praesentis aliquod commodum an propter requiera, quae
post hanc vitam speratur, Christianus esse desiderat, propter futuram
requiera respondisse: tali fortasse a nobis instrueretur ídloquio.
492 La catequeús de los principiantes 16, 24
R ecta y fa lsa in t e n c ió n d e c o n v e r s ió n
et terram et otnnia quae in eis sunt, sex diebus operatus est, et séptimo
die tequievit (cf. Gen 1-2). t Poterat enim omnipotens et uno momento
temporis omnia facete. Non autem laboraverat, ut requiesceret, quando
(Ps 33,9; 148,5): Dixit, et facta sunt; mandavit, et creata sunt; sed ut
significaret, quia post sex aetates mundi huius, séptima aetate tamquam
séptimo die requieturus est in sanctis suis: quia ipsi in illo requiescent
post omnia bona opera (Hebr 4,10; Apoc 14,13), in quibus ei servierunt,
[153] quae ipse in illis operatur qui vocat et praecipit et delicia prae-
terita dimittit et iustificat eum qui prius erat impius. * Sicut autem cum
iUi ex dono eius bene operantur, recle dicitur ipse operar!: sic, cum
in illo requiescunt, recle dicitur ipse requiescere. Nam quod ad ipsum
adtinet, pausationem non quaerit, quia laborem non sentir. * Fecit autem
omnia per verbum suum (lo 1,3; Col 1,16); et verbum eius ipse
Christus, in quo requiescunt angelí et omnes caelestes mundissimi spiritus
in sancto silentio.
l®Homo autem peccato lapsus perdidit réquiem, quam habebat in
eius divinitate, et recipit eam in eius humanitate; ideoque opportuno
tempere, quo ipse sciebat oportere fieri, homo factus et de femina natus
est (Gal 4,4). A carne (332) quippe contaminari non poterat, ipse carnem
potius mundaturus. n Ipsum antiqui sancti venturum in revelatione
‘ 2 Véase nota complementaria n.l6; Las seis edades del mundo, p.687.
S.Ag. 39 17
498 La cotequesis de los principiantes 18, 29
C o m ie n z o d e la h is t o r ia de la s a l v a c ió n
(cf. Gen 2,18). ^Fecit illi etiam adiutorium feminam: non ad camalera
concupiscentiam, quando quidem nec comiptibilia corpora tune habebant,
antequam eos mottalitas invaderet poena peccati, sed ut haberet et vir
gloriara de femina, cura ei praeiret ad deum, seque flli praeberet imitan-
dura in sanctitate atque pietate (1 Cor 11,7); sicut ipse esset gloria dei,
cura eius sapientiam sequeretur.
30. Paradisi narratio et amissio.—^^Itaque constituit eos in quodam
loco perpetuae beatitudinis, quera appellat scriptura paradisum (Gen 2,8;
2,16-17); praeceptumque iÚis dedit, quod si non transgrederentur, in Ula
semper iramortaUtatis beatitudine permanerent: si autem transgrederentur,
supplicia mortalitatis expenderent. 5 Praesciebat autem deus eos transgres-
suros: sed tamen, quia conditor est et effector omnis boni, magis eos
fecit, quando fed t et bestias, ut impleret tertam bonis terrenis. E t utique
melior est homo etiam peccator quam bestia. * E t praeceptum quod non
erant servaturi, magis dedit, ut essent inexcusabíles (cf. Rom 1,20), cum
in eos vindicare coepisset. Quidquid enim homo fecerit, laudabilem in
suis factis invenir deum: si recte egerit, laudabilem invenit per iustitiam
praemiorum; si peccaverit, laudabilem invenit per iustitiam supplidomm ;
si peccata confessus ad recte vivendum redierit, laudabilem invenit per
misericordiam indulgentiarum.
500 La catequesis de los principiani‘!s 18, 30
C O N T IN IÍA L A H IS T O R IA SA G R A D A
S a l u t is h is t o r ia e co n t in u a tio
X IX 31. Duae civitates.—1 Ñeque hoc nos movete debet, quia multi
diabolo consentiunt, et pauci deum sequuntur: quia et frumentum in
comparatione palearum valde paudorem habet numerum. Sed sicut agrí
cola novit quid faciat de ingenti acervo paleae, sic nihil est deo multitudo
peccatorum, qui novit quid [156] de illis agat, ut administrado regni
eius ex nulla parte turbetur atque turpetur. Nec ideo putandus est
vícisse diabolus, quia secura plures, cum quibus a pauds vinceretur,
adtraxit. ^D uae itaque civitates, una iniquorum, altera sanctorum, ab
initio generis humani usque in finem saeculi perducuntur, nunc permixtae
Véase nota complementaria n.l7: Las dos ciudades, p.688.
502 L a catcquesis de los principiantes 19, 32
hasta el fin del mundo, ahora mezcladas con los cuerpos, aun
que separadas en las voluntades, y en el día del juicio tam
bién deberán ser separadas en cuanto al cuerpo.
^ Todos los hombres, en efecto, que aman la soberbia y el
dominio temporal, con la vana imagen y la pompa de la arro
gancia, como todos los espíritus, que tienen el mismo amor y
cifran su gloria en esclavizar a los hombres, forman juntos una
misma ciudad; y si con frecuencia se enfrentan entre sí por
estas cosas, con el mismo peso de la codicia se ven precipitados
al mismo abismo, y allí se juntarán todos por la misma seme
janza de sus costumbres y de sus méritos. “• Por el contrario,
todos los hombres y todos los espíritus que buscan la gloria
de Dios y no la suya, y lo siguen piadosamente, pertenecen a
una misma sociedad. ®Y, sin embargo, en su extraordinaria
misericordia. Dios es paciente con los impíos y les ofrece la
posibilidad de hacer penitencia y de corregirse.
32. Narración del diluvio.— ‘ En realidad, incluso cuando
destruyó con el diluvio a todos, a excepción de un solo justo
con su familia, que quiso fueran salvados en el arca, sabía cier
tamente que no se habían de corregir. No obstante, durante
los cien años en que se construyó el arca, se les anunciaba la
ira de Dios que iba a descargar sobre ellos, y, caso de que se
convirtieran a Dios, les perdonaría, como perdonó más tarde a
la ciudad de Nínive que hizo penitencia, al anunciarles el pro
feta la catástrofe que se les venía encima.
^ Esto es lo que hace Dios incluso con los que sabe que
corporibus, sed voluntatibus separatae, in die vero íudicii etiam corpore
separandae.
5 Omnes enim homines amantes superbiam et temporalem dominatio-
nem cum vano typho et pompa arrogantiae, omnesque spiritus qui talla
diligunt, et gloriam suam subiectione hominum quaerunt, slmul una
societate devincti sunt; sed et si saepe adversum se pro bis rebus
dimicant, parí tamen pondere cupiditatis in eamdem profunditatem praeci-
pitantur, et sibi morum et meritorum sirailitudine coniunguntur. * E t
rursus omnes homines et omnes spiritus humiliter dei gloriam quaerentes
(lo 7,18), non suam, et eum pietate sectantes, ad unam pertinent (334)
societatem. 5 E t tamen deus misericordissimus, et super impíos homines
patiens est (2 Petr 3,9), et praebet eis paenitentiae atque correctionis
locum.
32. In terram diluvium.—^*Nam et quod omnes diluvio delevit,
excepto uno iusto cum suis, quos in arca servari voluit (Gen 6,14;
Hebr 11,7; 2 Petr 2,5), noverat quidem, quod non se correcturi essent:
verumtamen, cum per centum annos arca fabrícala est, praedicabatur
utique eis ira dei ventura super eos: et si converterentur ad deum,
parceret eis; sicut pepercit postea Ninive civitati agen ti paenitentiam
(cf. lo 3,10), cum ei per prophetam futurum interitum praenuntiasset.
7 Hoc autem facit deus, etiam iUis quos novit in malitia perseveraturos
19, 33 La catcquesis de los principiantes 503
D ei p o p u l i c o n st a n s a e t a s
liberatorem deum: et missus est eis unus de ipso populo, sanctus dei
servus Moyses, qui in virtute dei magnis miraculis terreas tune impiam
gentem Aegyptiorum, eduxit inde populum dei per mare rubrum; ubi
discedens aqua viam praebuit transeuntibus: Aegyptií autem, cum eos
persequerentur, redeuntibus in se fluctibus demersi exstincti sunt (Ex 1,8;
7,1; 14,18). ^ Ita [159] quemadmodum per diluvium aquis térra purgara
est a nequitia peccatorum, qui tune in illa inundatione ddeti sunt, et
iusti evaserunt per lignum: sie ex Aegypto exiens populus dei, per
aquas iter invenir, quibus ipsorum hostes eonsutnptí sunt.
^Nee ibi defuit ligni saeramentum. Nam virga pereussit Moyses
(Ex 14,16), ut iUud miraculum fieret. Utrumque signum est saneti
baptismi, per quod fideles in novam vitam transeunt, peeeata vero eorum
tamquam inimici delentur atque moriuntur. ^Apertius autem Cbristi
passío in illo populo figúrala est, eum iussi sunt ovem oeeidere et
manducare (Ex 12,3; 12,11), et de sanguino eius postes suos signare, et
hoc celebrare omni armo, et appellare pascha domlni. Manifestissime
quippe prophetia de domino lesu Christo dicit, quia tamquam ovis ad
immolandum ductus est (Is 53,7). Cum passionis et cruds signo in
20, 35 La catequesis de los principiantes 507
H is t o r ia d e l d e s t ie r r o y e sp e r a d el M e s ía s
veniret verissimus rex noster dominus lesus Christus, qui est super omnia
deus benedictas in saecula (Rom 1,3; 9,5). Multa in illa térra promis
sionis gesta sunt in figuram venturi [161] Christi et ecdesiae, quae in
sanctis libris paulatim discere poteris.
E x s il ii et expectationis historia
L as ed a d es d el mundo y la p l e n it u d
DE LOS T IE M P O S
non erat firma pax ac libertas reddita ludaeis. Itaque [163] postea a
Romanis victi simt, et tributarii íacti.
M E x illo sane tempere ex quo terram promissionis acceperunt, et
reges habere coeperunt, ne in aliquo regum suorum completum esse
arbitrarentur, quod eis liberator Christus promittebatur, apertius per
multas prophetias prophetatus est Christus non solum ab ipso David in
libro psalmorum, sed etiam a ceteris et magnis et sanctis prophetis,
usque ad tempus captivitatis in Babyloniam: et in ipsa captivitate fuerunt
prophetae, qui venturum dominum lesum Christuta liberatorem omnium
prophetarent. t^ E t postea quam templum transactis septuaginta annis
restitutum est, tantas pressuras et calmnitates a regibus gentium ludaeí
perpessi sunt, ut inteU^erent nondum venisse liberatorem, quem non
spiritaliter liberaturum intelligebant, sed pro liberatione camali deside-
rabant.
Saeculi aetates et temporum plenitudo
crita por el dedo de Dios, palabra con la que, como hemos in
dicado, se designa al Espíritu Santo, del mismo modo, a los
cincuenta días de la pasión y resurrección del Señor, que es
la verdadera Pascua, fue enviado el Espíritu Santo a los dis
cípulos, abandonando la imagen de las tablas de piedra, que
simbolizan los corazones endurecidos. * En el momento en que
los discípulos estaban congregados en un mismo lugar en Je-
rusalén, vino de repente un ruido del délo, como si fuera un
viento impetuoso, y aparederon unas como lenguas de fuego
repartidas sobre ellos, y comenzaron a hablar en diversas len
guas, de forma que cuantos habían acudido adonde estaban
ellos, cada uno reconocía su propia lengua: recordemos, en
efecto, que a aquella ciudad acudían los judíos, provenientes
de todo el mundo, por donde estaban dispersos, y donde ha
bían aprendido las diferentes lenguas de los diversos pueblos.
Luego, predicando a Cristo con toda confianza, realizaban mu
chos milagros en su nombre, hasta el punto de que, pasando
Pedro, su sombra tocó a un muerto y éste resucitó.
42. Predicación y conversión de los judíos.— ^ Pero al ver
los judíos que se hacían tantos milagros en nombre de aquel
que ellos habían crucificado, parte por envidia y parte por equi
vocación, algunos se encarnizaron en perseguir a los apóstoles
que predicaban a Cristo, mientras que otros, admirando más
todavía que se hicieran tan grandes milagros, en nombre de
quien ellos mismos se habían burlado viéndolo abatido y ven
cido, arrepentidos se convirtieron y creyeron en él a millares.
dígito dei, quo nomine iam diximus signiíicari spiritum sanctum: sicut
post domini passionem et resurtectionem, quod est vetum pascha, quin-
quagesimo die ipse spiritus sanctus discipulis missus est (1 Cor 5,7): non
iam lapidéis tabulis corda dura significans; ^ sed cum essent unum in
locum congregati in ipsa lerusalem, factus est súbito de cáelo sonus
(cf. Act 2,1-4), quasi ferretur flatus vehemens, et visae sunt iUis linguae
divisae quasi ignis, et coeperunt linguis loqui, ita ut omnes, qui ad iUos
venerant, suam linguam quisque cognosceret (ad illam enim civitatem
ex Omni térra conveniebant ludaei, quacumque dispersi erant, et diversas
linguas gentium diversarum didicerant): deinde cum tota fiducia Christum
praedicantes, in eius nomine multa signa faciebant, ita ut quendam
mortuum transeúnte Petro timbra eius tetigerit, et resurrexerit (Act 2,43;
5,15).
42. De ludaeorum praedicatione et conversione.— ®Sed cum viderent
ludaei tanta signa fíeri in eius nomine, quem partim per invidiam, partim
per errorem crucifixerunt, alii irritati sunt ad persequendos praedicatores
eius apostólos, alii vero id ipsum amplius admirantes, quod in eius nomine,
quem veluti a se opptessum et victum riserant, tanta mitacula fierent,
paenitendo convetsi crediderunt in eum [167] millia “ ludaeorum
a ] Otros leen quinqtK mtUia, según el texto de Act 4,4. Hn Act 2,41 se habla de
«d tcitet tria millia».
518 L a catcquesis de los principiantes 23, 43
La Ig l e s ia h a sta e l f in a l de lo s t ie m p o s
X X IV 44. Ecclesiae expansio.— t Sed illa vitis quae per oibem terra-
xum, sicut de illa prophetatum et ab ipso domino ptaenuntiatum erat,
fructuosos palmites difíundebat, tanto pullulabat amplius, quanto uberiore
martyrum sanguine rigabatur (lo 15,lss). ^Q uibus per omnes térras in-
numerabUiter pro fidei veritate morientibus, etíam ipsa persequentia
regna cesserunt et ad Christum cognoscendum atque venerandum fracta
superbiae cervice conversa sunt. 3 Qportebat autem, ut eadem vitis, sicut
a domino idemtidem praedictum erat, putaretur et ex ea praeciderentur
infructuosa sarmenta (lo 7,18), quibus haereses et schismata per loca
íacta sunt, sub Christi nomine, non ipsius gloriam, sed suam quaerentium
per quorum adversitates mt^is magisque exerceretur ecdesia et probaretur
atque iUustraretur et doctrina eius et patientia.
45. Ultim i iudicii dies.—^^Omnia ergo haec, sicut tanto ante prae-
dicta legimus, sic et facta cognoscimus: et quemadínodum primi Christiani,
quia nondum ista provenisse videbant, miraculis movebantur, ut crede-
rent; sic nos quia omnia ista ita completa sunt, sicut ea in libris legimus,
qui longe ante quam haec implerentur conseripti sunt, ubi omnia futura
24, 45 L a catequesis de los principiantes 521
La g l o r ia d e la r e s u r r e c c ió n y d el c ie l o .
U l t im a s e x h o r t a c io n e s
R e c o m e n d a c io n e s y c o n s e jo s f in a l e s
IS
530 L a catcquesis de los principiantes 27, 53
E x p l ic a c io n e s f in a l e s
V erba in f in e n a r e a t io n is
et non solum eos qui sun t extra ecdesiam , sed etiam ipsius ecdesiae
paleas (cf. M t 3,12), quas oportet usque ad novissim am ventilationem
patientíssim e sufferat, ad ignem debitum segregabit.
10 Q u i autem irrident tesurtectíonetn putantes quod cato ista quia
putrescit, resutgere [ 1 7 7 ] non potest, ad poenas in ea resurrecturi sunt:
et ostendet d s deus, quia qui potuit (347) haec corpora facere antequam
essent, p otest ea in momento testituete sicut etan t. H Omnes autem
fideles regnatuti cum Q u is to (1 G )r 15,35-51), ita resurgent in eodem
corpore, u t etiam commutari mereantur a d incorruptionem angelicam: u t
íian t aequales angelis dei, sicut dominus ipse prom isit, et laudent eum
sine aliquo defectu et sine aliquo fastidio sem per viventes in illo et de
illo, cum tal! gaudio et b eatitu ^ n e, quali nec dici nec cogitari ab homine
p otest (M t 2 2 ^ 0 ; M e 1 2 , ^ ; L e 20,36).
55. Exhortationes in fine.— ^ T u itaque credens ista, cave tentationes
(quia diabolus quaerit, qu i secum pereant): u t non solum per eos qui
extra ecdesiam sunt, sive pagani, sive lu d aei, sive h aeretid , non te hostis
üle seducat (1 P etr 5,8), sed etiam quos in ip sa ee d e sia cathoUca videtis
m ale viventes, aut immoderatos voluptatibus ventris et guttutis, aut
impúdicos, aut vanis curiositatibus v d illid tis deditos, sive spectaculorum,
sive remediorum aut divinationum diabolicarum, sive in pom pa et typho
27, 55 L a catequesis de los principiantes 533
avaritiae atque superbiae, sive in aliqua vita quam lex dam nat et punit,
non eos im iteris: sed potius coniungaris bonis, quos inventutus es facile,
si et tu talis fueris; u t sim ul colatis e t diligatis deum gratis: quia totum
praemium nostrum ipse erit, u t in illa vita bonitate eius et pulchritudine
perfruamur.
Sed amandus est, non sicut aliquid quod videtur oculis, sed sicut
amatur sapientia, et veritas et sanctitas et (348) iustitia et caritas, et si
quid aliud tale dicitur: non quemadmodum sunt ista in hominibus, sed
quemadmodum sunt in ipso fonte incorruptibilis et incommutabUis
sapientiae. Q uoscunque ergo videtis [178] haec amare, Ulis coniungere,
u t per Christum qui homo factus est, u t esset mediator dei et hominum
(1 T im 2,5; E p h 2,14), reconcilieris deo. M H om ines autem perversos,
etiamsi intrent parietes ecdesiae, non eos arbitreris intraturos in regnum
caelorum: quia suo tem pore separabuntur, si se in melius non commu-
taverint.
iSH om in es ergo bonos imitare, malos tolera, omnes ama: quoniam
nescis, quid eras futurus sit, qui hodie m alus est. N ec eorum ames
iniustitiam, sed ipsos ideo ama, u t apprehendant iustitiam : quia non
solum düectio dei nobis praecepta est, sed etiam dilectio proxim i, in
Este consejo agosticiano, en que se tesumen las obligaciones del aistian o hacia su
prójimo, es citado frecuentemente.
534 La catcquesis de los principiantes 21, 55