• •

TANZIMAT VE EDEBIYAT
Osmanlı İstanbulu'nda
Modem Edebi Kültür
LU
Yayma Hazırlayanlar: Mehmet Fatih Uslu - Fatih Altuğ

1~~'n,!~I.t,:.,-c~;:
. .. ~ıocı:... ""..,-

\t ,

••

.:J J' ır oJ..::5

• ~~ ..La;~,J ;';p v;,J '.:.la BE
"'~.J~~JJJJ~ ..rJJ ~~ ..ı p. .....-
~~.}} JI...

nllJUElllE

,
-

IR

ilen
_.. a,...._,...
.iii-V
- "'"
to . ._

on .;..
lOJIILı
•
,...- ... .,- cu...
...... __

I"'.,.. B'
l1!lmrij~~;a.:!~.... :~~[f{\IAlHltIIlK:~1ııı:,;."J:PJ

ee..e" .. ,......... ..... ..-

.' nD
1 ••
~ J - J ,,~
~M ~ ~ " " " ~
• ~.J
1

.
 İNCELEME! ARAŞTIRMA

TANZİMAT VE EDEBİYAT
OSMANLı iSTANBULU'NDA MODERN EDEBi KÜLTÜR

VAYINA HAZıRLAYANLAR
MEHMET FATiH USW - FATiH ALTUG

DANIŞMAN

EROL KOROGW

© TüRKİYE İş BANKASı KÜLTÜR YAYıNLARı , 201 4

Sertifika No: 29619

EDiTÖR
EMRE YALÇIN

OÜZELTMEN
ESENGÜRAY
Tanzimat ve Edebiyat
DiziNİ HAZıRLAYAN
NECATI BALBAY
osmanlı istanbulu~nda
GRAFİK TASARıM UYGULAMA
TüRKİYE iş BANKASI KÜLTüR YA YINLARl modern edebi kültür
i. BASıM: HAZİRAN 2014, İSTANBUL

ISBN 978-605-332-188-0

AYHAN MATBAASI
MAHMUTBEY MAH. DEVEKALDıRıM CAD. GELiNCiK SOK. NO: 6 KAT: 3
Yayına Hazırlayanlar
BACClLAR İSTANBUL
Tel: (0212) 445 32 38 Mehmet Fatih Us lu - Fatih Altuğ
Fax: (0212) 445 05 63
Sertifika No: 22749

Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır.

Ta~ırım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapıl acak kısa alıntılar dışında gerek
metın, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaı,
yayımlanamaz ve dağltılarnaz.

TORKiYE iş BANKASI KÜLTüR YAYıNLARI

iSTinAL CADDESi,MEŞELiK SOKAK NO: 2/4 BEVOeLV 34433 iSTANBUL
TeL. (0212) 252 39 91
Fax. (0212) 252 39 95
TORKIYE ., BANKASI
www. iskultur.com.rf
KUltUr Yayınları
 İÇiNDEKiLER

. . . . VII

Johann Straııss, Osmanlı İmparatorluğu'nda

Kimler, Neleri Okurdu? (19.-20. Yüzyıllar) ....... ......... 1
Fatih A/tuğ, 19. YüzyılOsmanlı Edebiyatında
imparatorluk, Medeniyet, Yerlilik, Yaban(cı)lık ve Din . 65
Murat Cankara, Ermeni Harfleriyle ilk Türkçe
Romanlar Üzerine 115
Johann Strauss, Milletler ve Osmanlıca:
Osmanlı RumIarının Osmanlı Edebiyatına Katkısı
(19. -20. yüzyıllar) . . . . 139
Şehnaz Şişmanoğ/u Şimşek, Evangelinos Misailidis'in
Karamanlıca Başyapıtı
Temaşa-i Dünya ve Cefakar u Cefakeş ya da
"iki Kelise Arasında Binamaz" Olmak_ 193
Mehmet Fatih Us/u, 19. YüzyılOsmanlı Dünyasında
Tarihsel Dram ve Kamusal Alan 231
Hüseyin Mevsim, 19. Yüzyıl Bulgar Uyanış çağı ve
Bu/gar Kitap/arı Dergisi (1858-1862) . 251
Christophe Ba/ay, Diasporadaki Fars Edebiyatı:
İstanbul 1865-1895.. 267
O/ga Borovaya, Yeniden Yazım Olarak Tefrika Roman:
Ladino Edebiyatı Örneği 279
Ömer Faruk Yekdeş - Servet Erdem, Bölücü Bir Edebiyat mı
Bölünmüş Bir Edebiyat mı? : Geç Osmanlı Dönemi Kürt
Edebiyat(lar )L . ..327
Fırat Gü/tü, Gave: Şemseddin Sami'den Osmanlı Tiyatrosunu
Politikleştirme Yolunda Özgün Bir Girişim.. .. 359
Bülent Bilmez, Şemseddin Sami Frasheri'nin Bazı Metinlerinde
Arnavut ve Türk "Biz"inin İnşasına Katkıda Bulunan
Otoktonluk ve Köken Mitleri .385
Ami Ayalon, Hassun ve Şidyak: 19. Yüzyılın Ortasında
İstanbul'da Yazarlık ve Hayat Mücadelesi.____. __. _. _____._. __. . ._ .A23
Geoffrey J. Roper, EI Cevaib Matbaası ve
19. Yüzyılda Arapça Yazmaların Basımı ile AktarımL. . .._._.._ .....__.439 Sunuş
Boğos Levon Zekiyan, Bedros Turyan'ın Şiirinde Kişisel Trajedi
ve Kültürel Arkaplan _~___ ______________ . ________________ ._._____ __4 5 5
Ayşe Banu Karadağ, "Batı"nın Çevrilmesini "Medeniyet"
Odağıyla Yeniden Okumak: Tanzimat Dönemi!
Sonrası Çeviriler ve "Çekinceli" Cesur Çevirmenler 481

Kaynakça _ _ _ _ _ _ __ 505 Osmanlı toplumunun son yüzyılında, daha önce tecrübe edilmemiş
Katkıda Bulunanlar 563 derece ve mahiyette dilsel ve edebi yakınlaşmalar, ortaklıklar, geçiş­
Kişi Dizini _____________ ._._
.__ 568 ler ve gerilimler meydana geldi. Osmanlı'nın tarihsel ve toplumsal
Kavram Dizini ._._._______________.___. ____._____________.5 83 dinamikleri ile Batı'nın siyasal, toplumsal ve edebi modernliğinin
küreselleşmesi iç içe geçti. Bu süreçte, Osmanlı edebi failleri, farklı
dillerde ya da aynı dilin içerisinde farklı harflerle ama benzer edebi
türler, söylemler ve izlekler dolayımıyla yeni edebiyatlar oluştur­
maya başladı.
Şüphesiz önceki dönemlerin Osmanlı toplumsal alanı, dilsel ve
edebi geçişlerden, melezlenmelerden ve ça tışmalardan münezzeh
değildi; ancak son yüzyılda ya şanan tecrübe esnasında, bu çakı ş ma
ve ça tışmalar ivmelenerek daha geniş alanlara ve kesimlere sirayet
ediyor, bir yandan yerleşik klasik ve popüler edebiyatlar kesintiye
uğruyor, diğer yandan bu edebiyatlardan bazı türsel, izleksel ve
söylemsel öğeler yeni edebiyatların bünyesine katılıyordu.
Türkiye'de ve diğer Osmanlı-sonrası ulus-devletlerde, hakim
edebiyat söylemleri söz konusu edebiyat dinamiğini modern ulusal
edebiyatlarının aşamalarından biri olarak kabul etti. Bu, tam da bu
edebiyatın dinamiğinin bütünlüğünün ve çeşitliliğinin görmezden
gelinmesi, özellikle seçilmiş örneklerin bağlamından koparılarak
türdeşleştirilmesi demekti. Ya da belli bir dilsel tecrübenin, modern
ulusal dilin bir önceki aşaması olarak düşünülmesi, onun diğer dil-
XVi TANZ!MAT VE EDEB!YAT

yapıları gereği buna çok müsait değildi, bu durumlarda ara form-

lar ortaya çıktı; ancak makalelerin kaynaklara yaptığı gönderme- OSMANlı iMPARATORLUGU'NDA
Ierin okunaklı olmasına, kaynağa ulaşabilmek için gerekli tüm bil- KiMLER , NELERi OKURDU?
gilerin kaynakçada yer almasına özen gösterdik. Orijinali farklı *
alfabelerle yazılmış birçok kaynaktan ve kavramdan söz edildiği (19.-20. YÜZYıLLAR)
için mümkün olduğunca Türkçede yerleşikleşmiş telaffuz ve yazım
kurallarına göre alfabeleri dönüştürdük. Ancak yazarların tercih- Johann Strauss
leri, kaynakların Türkçe tartışma ortamına yabancılığı nedeniyle
bu durumun istisnaları da oluştu. Çeviren: Günil Ayaydın Gebe

Kitabın beş yıla yayılan hazırlanma sürecinde birçok kişinin

yardımını gördük. Bu kitaba katkıda bulunan yazar ve çevirmen-
lere; yazıların yayımlanmasına izin veren yayınevleri ve dergilere;
Fransızca alıntıların tercümesinde yardımcı olan Zeynep Oktay'a;
kitabın görselleri arasında bulunan Camiile Rogier'nin resminden
bizi haberdar eden Irvin Cemil Schick'e, Kritik dergisinde dosyanın
hazırlanmasına katkıda bulunan arkadaşlarımız Veysel Öztürk,
Pelin Aslan, Gülşah Taşkın, Ayşe Öykü İş, Berat Açıl, Deniz Aktan
Küçük, Çiğdem Kurt ve Ahmet Sait Akçay'a; Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları'ndan Emre Yalçın'a ve Boğaziçi Üniversitesi'nden
Erol Köroğlu'na teşekkür ederiz. Tabii ki muhtemel hataların so-
rumluluğu bize aittir.

Mehmet Fatih Uslu - Fatih Altuğ

Cami/le Rogier 'nin jirçasından

1840 'Ir yıllarm orta/armda İstanbul'da bir kitapçı
 OSMANlIIMPARATORLU~U'NOA KIMLER. NELERI OKUROU? (19.-20. YÜzyıLLAR) 3

Miss Pardoe'nun ilk basımı i 837'de yapılmış olan istanbul ve "Türklerin ev

içi yaşamları" hakkındaki meşhur kitabındal şu gözlemi buluruz: "Belki de
Büyük Britanya tek istisna olmak üzere, dünyada Türkiye'den daha fazla
okuyan millet bulunmaz [ ... ] imparatorluk'ta neredeyse herkes okuma yaz-
ma bilir ve şu anda başkentin çeşitli okullarında eğitim gönnekte olan sekiz
binden fazla çocuk bulunmaktadır." Bu kanı, ilk bakışta ne kadar şaşırtıcı gö-
rünse de izleyen cümlelere baktığımızda kulağa daha gerçekçi gelecektir:
''Ne var ki, Osmanlı kadın ve erkeklerinin ilgisi tek tük istisnalar dışında
şimdiye dek Kuran'la ya da önemsiz ve yararsız türlerle sınırlı kalmıştır; bun-
lar da tek bir yeni düşünce esinlemekten, zihni besleyecek ya da aydınlatacak
etkiler yaratınaktan aciz, sırfboş vakit geçinneye yarar eğlenceliklerdir" (71).

Makalenin ilk yayını: "Who Read What in the Ollaınan Empire (19th-20th centuries)?".
Middle Ea'item Literatııres, 6.1 (2003), 39-76. Makalenin Türkçe çevirisi yazar tarafından
gözden geçirilerek ingilizce makalede eksik ya da hatalı olan bazı tarihler ve bilgiler düzeltil-
miş, makaleye yeni notlar eklenm iştir. Özgün makalede İngilizce transkripsiyona göre yazıl­
mış olan bazı kişi ve yapıt adları, çeviride Türkçe transkripsiyona ve kullanıma uygun biçimde
deg:iştirilmiştir (ç.n.).
1 Julia Pardoe (1806--1862), 1835'te babasına İstanbul yoJculu~nda eşlik etti. Bir çağdaşına
göre, "Lady Mantagu'den beri hiçbir kadın Türkiye hakkında böylesine ayrıntılı bilgi edin-
memiştir". Söz kanusu istanbul ve Bursa anılarının ilk baskısının Türkçe çevirisi için bkz. J.
Pardae, Sllftanfar Şehri istanbul, çev. M. Banu Büyükkal, İstanbul 2010.
4 TANZIMATVEEDEBIYAT
Bu gözlem, 19. yüzyılda Osmanlı edebiyat dünyasında gerçekleşecek
devrimden önceki durumu gayet iyi bir şekilde dile getinnektedir. Miss
Pardoe'nun "Osmanlı kadın ve erkekleri" diyerek tanımladığı, kuşkusuz,
Müslüman Türklerdi. Gerçekte, Türklerin ya lnızca bir parçasUlI o luşturduğu,
çok daha geniş bir "okuyan ulus" söz kon us uydu. Bu kitle, Rumlan ve Bul-
garlan, Ennenileri, Yahudileri ve Arapları , "Frenk"leri ve Levantenleri de
kapsıyordu . Modcm tarihçiler, bu toplulukların her biri için Batı AVlupa'nUl
"ulusal" edebiyat kavramı doğrultus unda ayrı bir edebi kimlik yaratına eğili­
mindedir. Edebiyat, bir "ulus"un tek bir dildeki üretimine indirgenir; yerleşik
kanon da, doğalolarak, Batı'da geli şmiş rOman ve piyes gibi çeşitl i türleri
kendine ömek alan özgün yapıtlardan oluşur. Osmanlı bnparatorluğu'ndaki
edebiyat etkinliği özgül niteliklerinden dolayı bu modele uymaz; bu nedenle
de göz ard ı edilir.' Özellikle, Türkçe konuşan Rum Ortodoksiann (Karaman-
ii) ya da Türkofon Ermenilerinki gibi ulusalcı paradigmaya uymayan edebi-
yatlan sınıflandLmıak zOrlaşLr. Bunlar, genellikle Türk, Yunan ya da Ermeni
araştırmacılar tarafından edebi miraslannın bir parçası sayılmamı ştır; bunlar
üzerinde yalnızca uzmanlar çalışmıştır. 3
Oysa bu edebiyatlar göz ardı edilemeyecek bir önem taşır. Geçtiğimiz
yüzyılda yeniden keşfinden sonra "ilk Türkçe roman" olarak ilan edilen
Tamaşai Dünya ve Cefakiar LI Cejiıkeş (1870 1871) Karamanlı bir yazarın
kitab ı dır' Bu varsayımın sonuçta asılsız olduğu anlaşı ldı çünkü kitap, ger-
çekte, ilk basımL 1839'da Atina'da yapılmış ama bir Lstanbullu Rum tarafUl-
Bu durum, Rumlar ömeğindeki gibi, çeşitli cemaatlerin 19, yi.lzyılda istanbul'daki ede-
biyat etkinliginin neredeyse hiç ycr almadığı kısaca geç iştirilmiş edebiyat tarihlerinin
yazılmasına yol açm ıştı r. Krş. Dimaras, Polites ve ben7eri ya7a rların kabul gören edebi-
ya ı tarihleri.
J Karamanhea edebiyat hakkında bkz. konunun önde gelen uzmanlarından E. Balta ·nın
" r~riodismion eı typologie de la producıion des livres Karamanlı" başlı klı gcniş bir bibliyog-
rat)ıa da içeren yazı sı. Enneni Türkçesi yapıt lar için Hasmik Stcpanyan'll1 Ha)'a(QI~ T'ıırk 'eren
Gil"k 'eri Marenagih/( :vl/ll adlı ça lışması eksikleriyle beraber yararlı bir kaynaktır. A. Hctzer,
Daekereıı-Texıe. Eine Clıresromatlıie aus Armeııierdrtlckeıı des /9. Jahrhuııderts iıı
Türkischer Sprache adlı kitabında hemen hemen yalnızca Mıkhitaristler tarafindan yayımlan­
mtş yap ıtlara ycr verirken şaşırtıc ı bir biçimde Emıeni Türkçesiyle YJzılmış dindışı edebiyatı
neredeyse tümüyle göz ardı eder.
4 Bkz. R. Anhegger ve V. Günyol tarafından hazırlanan yeni basım: Evangclinos Misai lidis,
Seyrey/e Diiııyayı (Temaşa-i Diil/ya ve Ce/akdI" ii Cttf(ıke~), 2. baskı, istanbul 1988. Türk ede-
biyatı tarihlerinde genellikle Şemseddin Sami'nin Tnaşşıık-ı Ta/aı ve FiıııO!'1 (istanbul
i 289/1872) "ilk Türkçe roman" olarak kabul edilegelmiştir.
OSMANlı IMPARA TORLU~U'NDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YÜZYıLLAR) 5
dan Yunanca yazılıruş olan bir roman m uyarlamasıydı.' Bu kitap, öncü nite-
liğine karşın şimdiye dek edebiyat tarihçileri tarafmdan geneJlikle gönnezlik-
ten geliruniştir 6
Birkaç yı l sonra başka bir Türkçe roman su yüzüne çıktı: Ermeni harf1e-
riyle yaklaşık yinni yıl önce yayıml anmış olan (1851) ve özgünlük iddiasınUl
sağlam temelleri olduğu an laşılan Akabi Hik)'ayesi. Bu nedenle, bu Ermeni
Türkçesi yapıt en azından şimdilik Türkçe yaz ılmı ş ilk roman olarak kabul
edilmelidir.' Akabi Hikyayesi'nden belki de daha az sanatsalolmakla bera-
be'" Ennenice yazılıruş ilk roman sayılan Hovhannes Hisaryan'ın (1827-
1916) Khosrov ev Mak 'nilıi'si de tesadüfen aynı yıl yayımlanmıştır.
Bu, konunun karmaşıklığın ı ve bu tür araştırma ların doğasına içkin po-
tansiyeli gösteren ömeklerden yalnızca biridir. Bu, aynı zamanda, "Osman-
lı" sıfatının başka her şeyden çok yakıştığı bir edebiyat etkinliğinin varlığı­
na da i şaret eder. Özgül bir "Osmanlı" ortamında ve bu çok milletli impara-
torluğun sınırları içinde bir "edebiyat"ın ge li şmesi düşüncesi, "ulusal" ede-
biyatlann alı şLlmLş çatısına aşina olanlara yabancı gelebilir. Oysa Osmanlı
başkenti , Paris'e ya da diğer Avrupa başkentlerine çok da benzer biçimde
bir basım ve yayıncılık merkeziydi . Üretim, hiçbir anlamda Türkçe kitap-
larla sınırlı değıldi.' Rumiar, Bulgarlar, Ennenıler, Sefarad Yahudilen ve
hatta (Beyrut gibi yerel bir merkezin önenıine karşın) Araplar için İstanbul,
pek çok açıdan bir kültür merkeziydi. 10 Modem İran edebiyatının ortaya Çl-
~ Bu, ilk olarak Rum anıştınııacı Sula BOL tarafından buluıunuştur. Boz'un makalesi için bkz.
Kaynakça.
6 Henri Tonnet, romanı "le premier essai de romaıı cOl1lp/el des lellres ııeo-grecqııes" ["Ne\'-
yunani cdebiyatın ilk ıaııı roman denemesi"l (Histoire diL roıııall. .. 95) olarak tanımlar. Aynea
bkz. aynı yazann yeni iki dilli ba~ımı: Gregoire Palaiologue, O TrOlVlro.fhjç. L 'ho1/1l11e LLL/X mi/-
le lııeSffi'eflıııres.
7 Bkz. A. TielZe ramfından hazırlanan yeni basım: Vartan Paşa, Akahi Hik)'a}'esi. '·Akabi",
Ruıııca kız adı olan "Agapi"nin (Ba tı) Erınenice biçimidır. Dikkate değer bir biçimde kitap
Enneniccye ancak bir yüzyıl sonra çevrilmiş t ir. Agapii paımilı )wıe. çev. G. Kh. Stcpanian.
Erivan: 1953.
Kevork B. Bardakjian bu kitabı "beş para etmez bir roman" (I 07) olarak niteler.
9 Bkz. Strauss, "Les livres et I'imprimcrie alstanbul (I 800 1908)".
Lo 19. yüzyı lın son otuz yılında Mısır aı1ık fiilen bir "Osmanlı" vilayeti olmadığından Kahire bu-
rada anıımamıştır. Anlamlı bir şeki l de, Kabire, Osmanlı i mparatorluğu'ndan gelen hem Müs-
lüman (Türkler ve Araplar), hcm de özel likle Emıcni l er ve Sefarad Yahudileri gibi gayrimüs-
lim siyasi sığııunac ı ların yoğun bır şekilde yaymcıl ı k etkinliğinde bulunduk l arı bir merkez ha-
lini almıştır.
6 TANZIMAT VE EDEBIYAT
kışı da istanbul'daki İran lı ların etkinliğiyle yakından ilişkiliydi. ii Farklı
ceınaatler ilk bakışta görünenden çok daha az dışlayıcıydı ve aralarında sa-
mlandan çok daha sıkı bir iletişim söz konusuydu. Gayrimüsliınlerin, genel-
likle, nüfusun büyük bir kesimi için okumanm ilk adımı sayılan İslam'ın
kutsal kitabı o lan Kuran'ın öğrenimini görmedikleri doğruydu. Eğer bazı
Batılı gözlemcilere inanacak olursak, gayrimüslimler, Tanzimat dönemine
kadar Müslümanların kitaplarını elde etmek ya da bunların öğrenimini
gönnek yolunda ciddi engellerle karşılaşrmş da olabiiiL" Pek çok okur da
yalnızca tek bir dil biliyordu ama tüm cemaatlerden okurları kendine çeken
yapıtlar ve çok sayıda iletişim yo ll arı söz konusuydu.
Bu makalede, başka pek çok şeyin yanı sıra din, dil ve yazı açısından
bölünmüş olan çoğul bir toplumda okumanın ve edebiyat etkinliğinin bazı
temel yönlerinden hareketle cemaatler arasındaki edebi iletişim betimlen-
meye çalışılacaktır. ](jtap ve gazetelerin dolaşımı, Batı dillerini okurluk dü-
zeyinde bilme gibi bazı önemli konularda bilgilerimiz yetersiz ve yorum
yapmaya elverişli değiL. Ayrıca burada ele alınan dillerin çoğunluğu açısın­
dan süreli yayınlarda basılmış edebiyat çevirileri üzerine kapsamlı kaynak-
lardan da yoksunıız. Dolayısıyla bu çalışmada, bu tür güçlükler de göz
önünde bulundurularak "Osmanlı İmparatorluğu'nda kimler, neleri okur-
du?" sorusuna yanıt aranacaktır.
ı 1 Bkz. Strauss, "Les voies de La transmission du savoir dans un milieu cosmopolite. Lettrcs et
savants il Istanbul au XIXe siecle (1830-1860)" 110.
12 "ll n'y a pas eneüre lünbrtemps que le meme prejuge, qui interdisait aux ehritiens, et surtout
aux Franes, I'aehat de livres musulmans dans les bazars, leur fcmıait 1'entree des
bibliotheques publiques, il moins d'un fınnan spCcial" ["Kısa zaınan öncesine kadar Hıristi­
yanlann, özellikle de Franklann Çarşıda Müslüman kiıaplannı satın almalarını yasaklayan aynı
önyarg ı , özel bir fennmla sahip o l madıklan takdirde halk kütüphanelerine gimıelcrini de en-
gelliyordu."] (Ubieini, Leures ... 22).
OSMANUIMPARATORLUGUNDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 7
Osmanlı imparatorluğu'nda
Okur Toplulukları
Osmanlı İmparatorluğu ' nun "okur cemaatleri" kimlerden oluşuyordu? Han-
gi diller bilinip okunuyordu? Şurası açıktır ki, ancak yazılı dili ve alfabesi
olan dilsel cemaatler kendi okurları m yaratabilir. Ne var ki, Osmanlı bağla­
mında dinle tamınlanan cemaatlerin kullandığı yazılı dille etnik dilin her
zaman örtüşmediği gerçeği bu temel varsayımı karınaşıklaştınr. Başka bir
deyişle , Osmanlı lınparatorluğu ' nda birçok dil konuşulmas ına karşın, 19.
yüzyıla kadar bunlara nazaran çok az dil yazılı ya da bas ılıydı. Bunlar da
öncelikli olarak Osmanlı Türkçesi, Farsça, Arapça, Yunanca, Ennenice ve
İbraniceydi D Belirgin düzeyde edebiyat üretimi yalmzca bu dillerde gerçek-
leşmekteydi.
Yunanca, 18. yüzyıldan başlayarak eğitimli Bulgarların ve Rumenlerin
kültür dili haline gelmişti. Bulgar asıllı fakat Rum okullarında eğitim gömıüş
olan Nikola Pikold (1792-1865), Bemardin de Sı. Pierre'in birçok yapıtının
yam sıra bir hayli popüler olan Paul ei Virgiııie adlı romanının da ilk çevir-
menidir, üstelik Yunancaya l 14 İbranice de etnik dili Yahudi İspanyolcası ,
13 Bunlara Sırplar, Rumenlcr, Bulgarlar, Makedonyalılar vb tararından kullanılan Kilise Slavolı­
casının farklı çeşitlerneleri eklenebilir. Osmanlı imparatorluğu'nda bu dilde çok az şey basıl­
mış olduğu için bunlara değinihncyccektir.
14 Pikolo'nun Yunaneaya çevirdiği Paul eı Virginie ilk olarak 1824'te Paris'te basılmıştır (yeni-
den basımjan 1841 ve 1860). Kitabın Bulgarcaya A. Granitski (1825~ 1879) tarafindan Pavel i
Virgini)'a adıyla büyük olasılıkla Yunanca çevirisinden yapılmış olan ilk çevirisi 18S0'de is-
tanbul'da. basılmıştır. Bkz. Stoyanov, ··Balgarski ... " 443.
8 TANZIMAT VE EDEBIYAT
OSMANlı lMPARA TORLU~U'NDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YÜlYIllAR) 9

Yunanca ya da benzeri olan pek çok Yahudi yazar tarafından kullanılmak­

taydı. ıs Farsçanın durumu daha farklıydı; çünkü Osmanlı bağlamında Farsça
bir etnik dilolmak yerine Osmanlı Türkleri arasındaki eğitimli sınıf için bir
kültür dili işlevindeydi. Aralannda Boşnaklar ve Arnavutlar gibi diğer bir
anadili olanlann da bulunduğu Osmanlı şairler genellikle yapıtlannm bir
kısmını Farsça yazardı. Dolayısıyla, edebiyat üretiminin gelişmesi büyük
oranda müstakbel okurlann eğitimine ve bazı durumlarda (örneğin, Farsça ve Hangi Diller Okunuyordu?
İbranicede olduğu gibi) okurlann "yabancı" dil bilgisine dayanmaktaydı. 19. Yüzyılda
Aynı durum alfabelerde de geçerliydi. Bosna'daki, Arnavutluk'taki ya da
Yunan topraklanndaki Müslümanlar iyi kötü kendi dillerindeki edebiyat üre- Edebiyat Dillerindeki Gelişmeler
timinde Hıristiyan hemşerilerinin kullandığı alfabenin yerine Arap harflerini
tercih ediyordu. Öte yandan, Arapça konuşan Hıristiyanlar, Arap harflerine
geçmeden önce çok uzun bir süre aslen Süryaniceye ait olan karşiini alfabe-
sini kuııanınıştır. Sefarad Yahudileri, konuştuklan İspanyolcayı İbraniceye
dayanan raşi harfleriyle yazardı. Türkçe konuşan Hıristiyanlar, başta Yunan
ya da Enneni harfleri olmak üzere, kendi dini cemaatlerinin alfabelerini kul- On dokuzuncu yüzyılda, okuma alışkanlıklamu da etkileyen birtakım önemli
lanmıştır. Bir noktada, en az üç farklı alfabeyle (Arap, Yunan, Enneni) ya- gelişmeler meydana gelmiştir. Öncelikle, klasik diııer yerini giderek daha
zılmış kitaplar Türkçe konuşan okur kesimine sunulmuştu. yerel çeşitlernelerine bırakmaktaydı; iki dilliliğe (diglossia) son venlmek-
teydi." En Çarpıcı gelişme, Viyana ve Venedik'teki Mıkhıtanstlenn ve ta-
kipçilerinin tüm yaşatma çabalanna karşın, Modem (Batı) Ennenıcenın
klasik varyantının (krapar) yüzyıl sonuna doğru giderek gözden düşmesıy­
di. Bu durum, Enneni Türkçesi yayınların artışına da katkıda bulundu.
Akabi Hikyayesi'nin yazarı Vartan Paşa, Tarikhi Napoleon Bonaparıe adlı
kitabının önsözünde Enneni miııetinde krapar bilenlerin çok az sayıda ol-
ması, yerli dile dayanan yeni edebi dilin (aşkharhapar) hiilii yeterince ge-
lişmemiş ve krapar 'a gereğinden fazla bağımlı kalnuş olması gerekçesıyle
kitabını Türkçe yazdığını belirtir ve sözlerini şöyle bitirir:

Ermeni milletinde Türkçeyi iyi bilen ama Ermeniceye aşina olmayan-

ların sayısı Ermenice bilip Türkçeye aşina olmayanların sayısından fazla
olduğundan, çoğunluğa saygı göstermek açısından bu kitabın zorunlu
olarak Türkçe yazılması yeğlenmiştir. 17

16 Bu konu hk. bkz. Strauss, "Diglossie dans le donmine ottoman, evolution et peripeties d'une
IS Tanzimat'tan sonra Türkçe, özeııikle
Balkanlar'daki (Boşnaklar, Giritliler, vb) Türkçe konuş­ situation linguistique". .
17 "Milletı Enneniyande, lisaıu türkiye oldukca vakıf olub ibarei Ennenıyan~ aşna olmayanlar,
mayan Müslümanların "milli lisan"ı haline gelecektir.
lisanı Enneniyaııe vakıf olarak ibareyi Türkiyeyi aşna olmayanlardan zıade olduklarından
10 TANZIMATVEEDEBIYAT
Öte yandan, Rumlar ve Araplar, az çok başanyla konınan klasik dillerine
sıkı sıkıya bağlı kalmıştır. Osmanlı Türkçesinde ise süslü edebi dil, yavaş ama
emin adımlarla sade leşme yolunda gelişim göstemıiştir. 18
tkinci olarak, etnik diller diğer dillerden bağımsı zlaşmıştır. Gayrimüslim-
ler arasında egemen "ulusal" (ya da "kutsal") dili bilıne yen dini (ya da etnik)
ceınaat üyeleri için Türkçe, edebi anlatım aracı olarak artan bir önem kazan-
maktaydl. Bu nedenle hem Karamanlıcada, heın de Enneni Türkçesinde etki-
leyici bir kitap üretimi ve gelişmiş bir basın oluşmuştur. Benzer biçimde,
Sefarad Yahudilerinin etnik dili de yaygınlaşmıştır. izmir ve istanbul'da ib-
raniceden büyük oranda arınmış Yahudi i spanyolcas ında bir Yahudi basını
geli şmekle kalmamış aynı zamanda büyük oranda çeviri olmakla beraber son
derece renkli bir edebi etkinlik de doğmuştur. Bu gelişme, bu dilin bazıları ta-
rafından "bozuk bir ş ive" olduğu gerekçesiyle hala küçük görüldüğü, bilgin-
Ierin ve eğiıimlilerin neredeyse tek dili olan kutsal ibraniceden daha aşağı sa-
yıldı ğı bir dönemde yaşand ığı için daha da şaşutıcıd ır. 19
Üçüncü olarak, yeni edebi diller ortaya çıkmı şt ır. Osmanl ı bağlamında
buna belki de en iyi örnek Bulgarcadır. Gösterişsiz bir şekilde başlayan bu
edebi dil (modem Bulgarcada ilk kitap 18D6'da basılmıştır), 1878 yılına dek
Osmanlı topraklarının hemen hemen yalnızca başkentiyle sınırlı kalmış yo-
ğun bir yayıncılık etkinliği ve büyüyen bir basına sahip bütünüyle gelişmiş
bir edebiyat diline hızlı bir şekilde dönüşmüştür.'o
ckserieıin hatırına riayetcn bu tc'lilimizde dahi hsanı türki b ıll cab tercih olunmuşdur" (Tarihi
Napo~l'Ol/ Boıwport iiliperatom ahalii Fmnsa. cılt 1,8-9). Ayrıca. Yanan Paşıı, "klla\lUları­
BUZ" (bizlere rchnııma olan) diyerek saygıyla nitclediği Yenedik Mıkhitaristlcrinin ııı. Napol-
yon'a kraparca yazılmış ve Paris'teki Imprimeric Nmionale tarafindan baskıya hazırlanan kap-
s.:,ı.mh bir Napolyon Tarihi sunduklarını duynltJşt'l1 . Bu nedenle, Ennenİecdc aynı konulliı ba:,.-
k<ı bir kitnp yazılmasını gereksiz (abes) saymıştı. Val1an P~ı H! TarilıiVapoll'01I Boııaparı
hk. aynca bkz. The Begimıiııgs (!fPrimilig iıııhe Near {md Middle East: Je\\"s, Chrisriaııs ııl/d
llıfllS/iıııs.64-5.
ıs Bu slireç hk. bkz. Le\'cnd, Tiirk Dilinde Gelişme n.' Sade/eşli/e Eırt!lcri.
19 Krş. Joseph Nehama'nın 19. yi.iL)'11 ortalarına deı... kitap üretimi lık. gö/.lemleri: '"Ces Ii\TCs
sonl destim:s, en general. au public lettre qui peııt comprendrc aisement l'hcbreu. On ne
commcncc a se pn!occuper de hı nıasse a demi-Icttrcc que lorsquc les ccolc:-ı ont olıveı1 line
breche dans les remparıs dont s'entoure Le fanatisınc" ["Genci olarak bu kitapların okur kit-
lesi ibraniceyi kolayca anlayabilen eğitimli kiılcydi. Yarı eğitim l i geniş kitlenin ilgi gös-
tenncsi ancak okulların, fanatil.mlerini saklayan duvar l arında birer kapı açma l arıy l a ger-
çekle~ıi."l 711.
20 İstanbul'un Bulgariar için bir kültür merkezi olanık önemi hk. bkz.. Naçov.
OSMANUIMPARATORLUÖU'NDA KIMLER, NELERI OKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 11
Dördüncü olarak, bir Batı dili, yeni bir dilolarak aileye katılımşıır: Fran-
sızca. Osmanlı imparatorluğu 'nda Fransızca yarı resmı bir statü kazanmı ş ve
farklı dilsel cemaatlerin eğitimlileri arasında iletişim dili olmuştur. Hatta
Sefarad Yahudileri açısından üst sınıflann dili haline gelmiştir." Fransızca
yapıtlar yerel kitapçılarda bulurunakta ve hem Müslümanların, hem de gay-
rimüslimlerin eğitimlileri tarafından okunmaktaydı. Bu konuda kapsamlı ça-
lışmalar olmamasına karşın, Batı edebiyatının yayılması ve Osmanlı okur ke-
siminin edebi zevkinin şekillenmesinde Osmanlı imparatorluğu'ndaki Fran-
sız basınının payı olması kuvvetle muhtemeldir.
Bu konular, yaygın eğitimin gelişmesi (burada ele alınmayacaktır) ve
özellikle Tanzimat refonnlannın ardından yaşanan basım ve yayıncılıktaki
gözle görülür yükselme gibi başka gelişmelerle yakından bağlantılıdır. Bu ge-
lişmeler aynı zamanda, genişleyen bir basın için gerekli okurların oluşmasına
ve genelolarak okur kesiminin daha da büyümesine katkıda bulunmuştur.
Edebi gelişme, basım ve yayıncılık
Osmanlı İmparatorluğu ' nda edebiyat(lar)ın gelişimi açısından en önemli dö-
nem 185D 'lerdir. Bu gözlem, kronolojik bir incelemeyle gösteıi lebilir. izle-
yen listede görüleceği gibi bu dönemde çoğunluğu başkentte basılmış olan
birtakım öncü yapıtlar ortaya çıkmıştır:
185 i (istanbul): Yarıan Paşa, Akabi Hikyayesi (Türkçe [Ermeni Türkçesi]
ilk roman).
1851 (istanbul): Hovhannes Hisaryan, Khosrov ev Mak 'rı/hi (edebiyat
dergisi Banaser'de basılmış olan ilk modem Batı Ermeniee roman).
185 i (Londra): Stefanos Th. Xenos, The Devi! in Turkey
("İstanbul romanı,,) 22
1855 (Paris): Fiiris eş-Şidyiik, Es-sdk 'ald 's-sdk
(Arapça ilk modem roman)."
1859 (Paris): Ambroise Kalfa, Telemak ' (Fenelon'un Avenlııres de
ıı istanbul'un Scfamd kültürünUn adım adım Fransızlaştınlması hakkında bkz.. Saul 143 vd.
22 Bkz. 51. dipnot
23 Fransızca başlık: La vie et /es avenfllres de Fariae:, relation de ses voyages avec ses
ohservalions criliqııes sıır les Arabes el sıır /es mifres peııpies. Aynca bkz. Rene R
Khawam'ın Fransızca çevirisi, La janıbe sur la jambe.
12 TANZIMAT VE EDEBIYAT
Telbnaque'mm Modem Enneniceye ilk çevirisi).
1859 (İstanbul): YusufKamil Paşa, Terceme-i Telemak
(Osmanlı Türkçesinde 1862'de basılmış olan ilk edebi çeviri).
i 859 (istanbul): Münif Paşa, Muhaveraı-, Hikemiyye (i 8. yüzyıl Fransız
yazarlannm "Felsefi diyaloglan"mn çevirisi).
i 859 (İstanbul): Şinasi, Terceme-i Manzihne
(Batı şiirlerinden yapılmış ilk Türkçe çeviri).
i 860 (İstanbul): Vasil Omrnev (i 840- i 90 i), NeSıasına/amiliya
("Mutsuz Aile"; ilk Bulgarca roman; Bdlgm·ski kniiiısi dergisinde ya-
yımlandı).
Dikkate değer bir biçimde, pek çok yapıt ilk olarak süreli yayınlarda tefrika
edilmiştir. Gerçekte basm, çok daha önce gelişmiştir. Aşağıda listelenen süreli
yayınlardan bazılan bir süredir yeni bir okur tipi için okunacak şeyler (çeviri
romanlar, vb) sunmaktaydı. Protestan misyonerlerin yayınlarının da öncü bir
roloynadığı belirtilmelidir; Osmanlı İmparatorluğu 'ndaki hem Bulgarca ilk ga-
zete hem de Ennenice ikinci gazete onlar tarafından yayımlanmaktaydı.
i 824 (İzmir): Le Smyrneen (ilk Fransızca gazete). 2'
1839 (İzmir): Sıemaran Pilani Gileleac' ("Yararlı Bilgiler Dağan").25
i 840 (İzmir): Ana/ali ("Anadolu"; Karamanlıca gazete; daha sonra İstan­
bu!'a nakledildi).'6
i 840 (İstanbul): Ceride-i Havadis (ilk gayri resmi Türkçe gazete; William
Churchill adlı bir İngiliz tarafmdan kurulmuştur).
1843 (İstanbul): Journal de Consıantinople el des il/terfiıs orienlmıx
(Journal de Smyrne'nin [1828- 183 ıı devamı).
i 843 (İstanbul): Ti/egra/os lu VOSPOl'U ("Boğaziçi'nin Telgrafı", Rumca
gazete; roman çevirileri yayımladı: Sue, Le Juif errand; Dumas, Mon-
ıe-Crisıo, vb)."
i 844 (İzmir): Lyuboslovie ("Filoloji"; ilk Bulgarca gazete; makaleler bü-
24 Groc ve Çağlar 7. Ne yazık ki Osmanlı imparatorluğu' ndaki Fransız basını hakkındaki yazı­
larda, bunlann edebi yönlerine fazla değinilmenıektedir.
2S Resmi gazete olan Takvim-i Vekayi'nin (kuruluşu 1831) Emıcnice baskısından sonra yayım­
lanan ilk Ennenice gazetedir. Bu dönemin Enncnice yayınlan hakkında bkz. ''T'rk'ahay
mamuli vercık'i handruannere", 14.
26 Bkz. "Synchronos hellenike demosiographia", 390.
27 "Historikai selides peri tou vyzantinou typou", 390.
OSMANLlIMPARATORLU~U'NDAKIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 13
yük çoğunlukla misyonerler tarafından yayımlanan Rumca Apoıhiki
ton o/elimon gnoseon'dan uyarlamadır). "
i 845 (İzmir): !iaare mizrar o Puerlas delOriente (ilk Yahudi İspanyolca­
sı gazete; kısa ömürlü olmuştur).'9
i 848 (İstanbul): Tsarigrad,ki Vesıl/ik (Bulgarca gazete; ilk romanlar elli-
lerden itibaren yayımlanmaya başladı: Robinson Crusoe, Paul el
Virginie, vb)30
i 850 (istanbul): Ana/ali
i 852 (İstanbul): Masis ("Ağrı Dağı"; belki de en etkili Ennenice gazete).
i 852 (istanbul): Mecmuayı Havadis ("Olaylar Gazetesi"; Vartan Paşa ta-
rafmdan yayımlanan Enneni Türkçesi gazete; kısa ömürlü olmuştur).
1853 (istanbul): Or Yisrael-La luz de Yisrael (İstanbul'da yayımlanan
ilk Yahudi İspanyolcası gazete; kı sa ömürlü olmuştur).
1858 (Beyrut): Hadika/ii 'I-ahbdr (kumıacaya düzenli bir bölüm ayıran ilk
Arapça gazete; Fransızca bir versiyonu da yayımlandı: Hadikaı-el­
Akhbar. Journal de Syrie e/ Liban)."
1860 (İstanbul): Jumal Yisraelil (Yehezkel Gabbay tarafından kumlan
Yahudi İspanyolcası gazete [I 825- 1898]). l2
i 860 (istanbul): Tercüman-, Alıvol (ikinci gayri resmi Türkçe gazete; Şi­
nasi ve Agah Efendi tarafından yayımlanmıştır).
i 860 (İstanbul): Ruznaıııe-i Ceride-i Havadis (başlangıçta Ceride-i Hava-
dis'in eki olarak basıldı: Batı edebiyatmın yaygınlaşmasında işlevsel
olmuştur)D
Sonunda bir edebiyatı destekleyecek kadar geniş bir okur kesiminin Kı­
nm Savaşı ve ünlü Islahat Fennanı (I 856) ile aynı zamana denk gelen bu dö-
28 Bkz. Stoyanav, Bcilgarskaıa Vlcro:denska kııitnina, 433. Yunanca gazeteler hakkında bkz.
NasioulZik 261-367.
29 Bu gazete hk. bkz. Bunis 7-66. Osmanlı imparatorluğu 'ndak i Yahudi yayınlan hk. bkz. Nassi.
30 Bkz. Gençev, Fral1fsiya 336 vd.
31 Krş. Groc ve Çağlar 62 ve 107.
32 Gabbay, M. Franco tarafından "le wJriıable jandoteli/' dIl joımıalisme israeliıe eLi Tıırqııie"
280 olarak nitelenir. Gabbay. Türkçeden Yahudi Ispanyolcasına çevrilmiş yapıtlanyla da tanı­
nır (bkz. Jerushalmi).
33 Bu makalede, Victor Hugo'nun Les Miserables romanının özel çevirisinin (Mağdurin Hikayesi
adıyla) özgün yapıtın ba~ımından kısa bir süre sonra 1862'de yayımlaruruş olduğu belirtilmiştir.
14 TANZIMAT VE EDEBIYAT
nemde oluşmaya başladığı tahmin edilebilir." Önceki dönemlere oranla çok
daha geniş olan bu okur kesimi, okuryazarlığ ın s ınırlı yaygınlığma baki Idı­
ğında bugünün kitleselokurundan elbette çok uzakt!. Yine de o döneınin
kunnaca yapıtlarında bile modernliğin i şaretlerini görmek mümkündü. Örne-
ğin, Akabi Hikyayesi'nde Rupenig Ağa ' nın Batı stili salonunda büyük bir
maun kitaplik bulunur. Ama içindekiler pek de etkil eyi ci değildir: bazı Türk-
çe arzuhal kılavuzlan (inşa ve tomar), bir Fran sı zca alfabe (e1ijbe), Enneniee
ilk okuma kitapları ve kullanma kilavuzlan (bardez ve talimat) (s. 48); ama
Akabi, Ata/a'yı Fransızcasından okuyabiliyordu (s. 58).
l4 Benzer görüşler için bkz. Ostle, "The Printing Press ... " 147; Nichanian 289. Osmanlı Ermeni-
leri , "Milli Uyanış"m önde gelen temsilcilerine atfen "1860 Kuşağı" terimini kullanmışlardır;
Türkçe için krş. Maleekova 76-8. Yunan edebiyatı 1821 'den sonra yalnızca "Osmanlı" bağ­
lanu içerisinde gelişmediği için özel bir durum arz eder.
OSMANlIIMPARATORLU~U'NDAKIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YÜZYıLLAR) 15
Osmanlı Okurlarına
(Modern) Okuma Gereçlerini
Kim Sağlıyordu?
Matbaalar ve yayıncıl ar
Gü lhane Hatt-ı Şerifı'yle (I 839) yüıüriüğe konan Tanzimat refoıııı l arma dek
Osmanlı İ mparatorluğu'nun farkl ı etnik dillerindeki (Türkçe, Arapça. Rumca,
Bulgarca, Eııııeniee, Yahudi İspanyolea;ı, vb) okuma gereçleri yalnızca Os-
manlı başken ti ndek ive Tuna Beyliklerindeki basım ve yay ıncılar değil, aynı
zamanda ülke sınırlan dişlildaki matbaalaı ıarafindan da sağlanmakıaydı. Bu,
özell ikle gayrımüs li m cemaatlcr IÇlll geçerl ıydi. Onlara hitap eden kitaplar
Ba tı Avnıpa'nın Viyana, Yenedik, Leipzig, A msterdam gibi kentlerinde ba-
s ı lmaktaydı. Bununla birl ikte, i 9. yüzyılın ilk yarısında Müslüman Türk
okurlar için bile İmparatoriuk'tın çevre illerindeki matbaaların önemli bir rol
oynadığ ı belut ilmelidir; Batı dillerinden ilk çeviri ler (nadiren kumıaea olsa
da) M ısır'da bası l maktaydı. Osmanl ı şi i ri k i tapları da baş langıçta yalnızca
Kahire'de bu lunmaktaydı."
Her cemaat, kendi ne özgü niteli kler sergilemekteydi. Bunlann arasmda
Yahudi eemaati en dikkate değer öze lli ği gösteri r. Görece az sayıda Osmanlı
Yahudisi yaza rı nın kitaplan Batı Avnıpa'da bas ı lmı ştır. Yahudi okur kesimine
lı itap eden kitaplar Amsterdal1l, Yenecl ik, Florans", Livorno, Padova ya da
.ı~ Üstelik bazı divanlar istanbul'da hiç basllmaIl11~tır. Kahirc'dc basılan kiıapıarın rolü ve
etkileri için bkz. Strauss. The Eg.1'lJıiwl Co/ll/{!cıioıı iıı 19111 C'CI/IIII:I' Offall/aıı !lIIelfecll/{/!
Hisfor\,.
16 TANZIMATVEEDEBIYAT
Frankfurt'ta da basılııuş olmasına karşın, Osmanlı Yahudileri, Selanik'teki son
derece etkin matbaacılar sayesinde bu konuda neredeyse özerk bir durumday-
dı. Ustelik bu matbaacılar Doğu Avrupa'da yaşayan Yahudi yazarlar tarafın­
dan sipariş edilen kitaplan basma işini de üstlenmişlerdi.'6 Bezalel Halevi (ö.
1752), bu kentte bir matbaacılar hanedanlığı kurarak Selanik' i 175 yıl boyun-
ca bir kitaplar kentine dönüştüımüştü. Kent, bütün Doğu için İbranice kitap la-
nn basım merkezi olan Leipzig'in bir çeşidi gibiydi (Nehama [507]).
Rum ömeğiyse bunun tam tersiydi. Rumlar için Yunan Devriıni öncesinde
Avrupa'daki (Venedik, Viyana, Trieste vb) matbaalarda basılan kitaplar, Türk-
çe konuşan Ortodoksiara hitap edenler de dahilolmak ÜZere, kitap üretiminde
sayısal açıdan üstündü. 37 İlk modem Yunanca roman olan ve Montesquieu'nÜl1
Lel/res Persanes'ını tuhaf bir biçimde andıran Nikola Mavrokordato'nun
(I6g(}-1730), Philoıheoıı Parerga ("Filoteos'un Boş Vakitleri") adlı yapıtı
I7Ig 'de İstanbul'da yazılıruş olmakla beraber ancak IgOO'de Viyana'da basıl­
mıştı." Tanzimat refonnlan öncesinde Osmanlı başkentinde Rwn matbaaeılığı
yok denecek kadar azdL Hatta Devrim'in başlamasıyla ciddi bir darbe de al-
mıştı. J9 Rumiar, o dönemde Osmanlı tebaasından bağunsızlığını ilk ilan eden-
di. Bunun sonucunda, oıılann Osmanlı İmparatorluğu'nun sın ırlannın ötesin-
deki geleneksel destekçileri olan Batı Avrupa'daki ıııatbaacılar yerlerini gide-
rek Yunan Krallığı'ndak:ilere bıraktı 40 Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Rum Or-
todokslar tarafından okunan şeylerin büyük bir kısmı (Karamanlıea yapıtlar ve
"Istanbul roman lan''"' i da dahilolmak üzere) bağımsız Yunanistan'da basılma-
J6 "._-
u.~ comman c est vıennent
· cte tous i es Balkans, d'ltalie, d'Allemagne, de Polognc.
L'impriı~ıerie est I'une des industries les plus prosperes de la ville." ["Siparişler tüm Balkan-
lar'dan, ıtalya'dan, Almanya'dan., Polonya'dan geliyor. Matbaa şehrin en zengin endüstri le-
rinden biri."] (Nehama 513).
37 Ilk ınaıbaalann 17. yüzyılda kurulmaya başlandı~ı Tuna Beylikleri (Eflak ve Boğdan) hariç.
Bu ınalbaalar, Yunanca, Karamanhea, Rıımence ve hatta Arapça kitaplar basıruştır. Bu dönem
boyunca en etkin çalışan matbaalardan biri olan Venedik'ıeld Glikis basımevi hakkında başa_
nlı bir çalışma için bkz. Veloudis.
38 Bkz. Tonnet, Histoire diL roman grec 60 vd.
39 Dikkate değer biçimde, bu nedenden dolayı büyük bir "Milli" sözlük yanın kalmıştır. (bkz.
The Begimlings olPl'inling 21 vd.) 19. yüzyılda istanbul'daki Rum matbaalan ve basını üze-
rine kapsamlı bir çalışma henüz bUIWlmamaktadır.
40 Sonraki yıllarda, bu konudan haberdar olan Batılı bir gözlemci şöyle demiştir: "Bütün olarak
bakıldığında, Türkiye Rumlan bu açıdan diğer tüm Türk tebaasından daha donanıınlıydı. On-
41 lann çok hızlı bir biçimde gelişen Atina11 yaü'1rlan vardı" (Dwight252).
Bkz. 5 1. dipnot.
OSMANlı IMPARATORLUGU'NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYılLAR) 17
ya başladı. Tarızimatreformlanndan sonra ilerlemeleri en şaŞırtıcı dÜZeye eri-
şen Buıgarlann, 19. yüzyıl başında Buda ve Belgrad'da, daha sonra Eflak'ta
(Bükreş ve İbrail) birkaç matbaası bulunuyordu. 42
Rumiann tersine, Ermenilerin güvenebilecekleri bir anavatanları yoktu.
Ermeni dilinin ve edebiyatının korunmasında 1701 'de İstanbul'da Sivaslı
Mıkhitar (1676-1749) tarafından kıırulan Mıkhitarist tarikatının etkinlikleri
öneınli bir rol oynadı. 43 Onlann verdiği eğitim ve yayımladığı çeviriler saye-
sinde 19. yüzyı lda yüzde sekseni İstanbul doğumlu olan Venedik ve Viya-
na 'nın Mıkhitarist Papazları, aralarında Vartan Paşa ve Hovhannes Hisar-
yan 'ın da bulunduğu bir genç entelektüeller kuşağı yetiştirdi. Bu kuşak, özel-
likle başkentte yaşayan Osmanlı Emıenileri için edebiyat hareketini, basını,
dernekleri ve politik etkinliği yönlendirecekti. 44 Aynı zamanda, Mıkhitarist­
ler, bedeli her ne olursa olsun canlandınnanın yollanm aradıklan klasik dilin
(la-apar) de sadık savunucularıydı. Öyle ki, Unc/e Tom 's Cabin gibi çağdaş
romanlan bile bu dile çeviriyorlardı. Bu nedenle, Osmanlı İmparatorlu­
ğu'ndaki dinamik Ermeni cemaati için giderek bu tür kitaplann modası geç-
ti 45 Zaten Ermenilerin İstanbul'da çok iyi matbaacılan bulunuyordu.'6 Bu
ınatbaaeılar Ruınlar, Bulgarlar ve özellikle Osmanlı Türkleri gibi çeşitli ce-
maatlere hizmet veriyordu.
Tanzimat öncesi dönemde Hıristiyan Araplar için din kitapları çoğun­
lukla Avrupa'da, Roma ya da Paris'te basılıyordu. Bununla birlikte, Pa-
ris'te başka edebiyat türleri de bulunuyordu. Fransızlar, Mısır seferi boyun-
42 Bkz. Stoyanav, Biilgarskaıa ...
43 Bu ıarikatın etkinlikleri ve özellikle Osmanlı Ennenileri üzerindeki etkisi hk. bkz. K.
Kevorkian 205 vd. Kimi Türk tarihçilerin savlanna karşı Mıkhitaristlerin başanlannın "savu-
nuhnası" hk. bkz. Pamukciyan, "Mıhitaristler Hakkında" 238-9.
44 Şair ve yazar Mıgırdiç Beşiktaşlıyan (1819- 1876), etkili bir gazete olan Masis'in kurucusu
Garabcd S. Ütüciyan (1823- 1904) ve hana modem bir şair olan Taniel Vanıjan (1876--1915)
gibi Batı Enneru edebiyatının önemli kişilikleri Mıkhitarisller tarafından eğiıilmişıir.
45 Bkz. Nichanian 298. istenen fıyatlar yüksek de olabiliyordu. Haliyle yerli dili teşvik etmeye
hevesli olan bir Amerikan misyoneri, "bu fahiş fiyatlan ödeyebilecek kadar zengin olanlardan
bazılannın okuyup anlayabildiği Venedikli ve Viyanalı keşişlerin dini yazılannın İstanbul ki-
tapçılannda sergilcn[diğinden]" (Dwight 255) söz eder.
46 OsmanJı imparatorluğu'ndald Enneni yayıncılığı üzerine en iyi kaynak hala, "Teotig"in
(Teotoros Lapçinciyan; 1873- 1928) Enneni yayıncılar vc matbaacılar hakkındaki kapsamlı
dağarcığıdır (Dib /i Dar). Enncni basım kOlıüri.inün yüksek standart lannın bu başanlı örneği,
Ernıeni yazısının icadı ve Enneni matbaaeıl ığının başlamasııun yıldönümü münasebetiyle
Osmanlı başkentinde yayımlaıınuştır. istanbııl'da basılan ilk Ermenice Idtaplar hakkında bkz.
R.H. Kevorldan 112-13 ve 120-39.
18 TANllMATVE EDEBIYAT
ca propaganda amaçlı muhtelif Arapça ve Türkçe risaleler ve kitapçıklar
basmıştır. Üslup sorunlarına karşın, bunları okuyanın yalnızca tarihçi EI-
Cebeni olmadığını var sayabiliriz. Aynı şey, Fransız tercümanlar Bellet':te,
Kieffer ve Sylvestre de Sacy tarafından çevrilmiş olan "Bir Osmanlı müez-
zinin dindaşlarına hitaben vaazı" başlıklı küçük bir broşür için de geçerliy-
di. Bu broşürlin Türkçe çevirisi (Miiezzin-i Osmaniden kendii dindaşlarma
Iıiıab ol/man nııı/eııdıır), Osmanlı tarihçi si "Mütercim" Asım'ın tarihinde de
yer almıştır'7 Broşür 6000 kopya dağıtıımıştı. Napolyon'un Bıılleıins de la
Grande Arnl/!e'si de bazı önde gelen Şarkiyatçı bilginler tarafıııdan Türk-
çeye çevrilmişti (1805-1808)'8 Ali Ufki Bey (yani, Albertus Bobovius, ö.
1675) tarafından 17. yüzyılda ilk çevirisi yapılan Türkçe inci i de Daniel
Kieffer (1767-1833) tarafından gözden geçirilmiş haliyle ilk olarak Paris'te
basılmıştı (1819: Yeni Abit; 1827: bütün Kitabı Mukaddes). Aynı durum,
Mıkhitarist Papaz Hovhannes Zohrabyan tarafından krapar'dan Modem
Enneniceye yapılan ve 1825'te Paris'te basılan inci i çevirisi için de geçer-
liydi. Faris eş-Şidyak'ın ünlü romanı Es-sak 'aıa's-sak da 1855'te Paris'te
basıldı. 1860'lar ve i 870'lerde Fransız başkentindeki Türk sakinler ve poli-
tik mülteciler (Şinasi, Ali Suavi, vb) son derece etkindi. Onlar da Benjamin
Franklin'in çok popüler olan The Way lO Wealıh'i gibi birkaç dikkat çekici
yapıt çevirdiler'9
Paris' in yanı sını Viyana da bu açıdan önemli bir role sahipti. Ennenice,
Yunanca, Bulgarca ve Yahudi ispanyolcası pek çok kitap Avustıuya başken­
toıde basllnllştı. Ünlü tarihçi Joseph von Hammer (1774-1856), Türk şairlerin
yapıtlannı da yayunladı. Hanııner'in 1833'tc Sultan ii. Mahmut'a sunduğu
Marcus Aurelius'tın Türkçeye çevrilmesiyle ilgili öneri Osmanlı arşivlerinde
saklanınıştır. Ünlü Şarkiyatçı bilgin ve tercüman Ottocar von Schlechta-
Wssehrd'in (J 825-1894), "Milletler Hukuku" üzerine Alman kaynaklanna da-
yanarak hazırladığı bilimsel inceleme (Hııkıık-i Mi/el), 126311847'de Viya-
47 Bkz. Tarih I, 313-317. Bu metinde Napolyon, islam'ın müttefiki ve dostu olarak tamtılırken
Rusya aleyhinde sözler bulunmaktadır.
4H Bunlar, Türkçe olarak ffirih-i isevinin sekiz yüz beş senesi yahud tan h-i hicrinin bin iki yüz
yiginni senesinde França Devleti ile Avusttuya ve Mosko(v) Devletleri beyninde Nemçe ve
Avusturya memalikinde vaki olan ceng ü screre dayir havadisnamclerin tercümesidir başlıgı
altında iki cilt olamk basılnuştır.
49 Tarik-i refiı/ı. Amerika meşahir-i hükemcL'imdalı Frankleıı 'iıı bil' mc;;adda irad o/ıınacak yol/ıı
terrib ey/ediği ııııtl/kdıı!'. Bu çalışmaımı rarklı bir Türkçe çevirisi istanburda aynı yıl yayım­
lanmıştır: Tarik-i Senet e;; i m,:mef-i Rikardos.
OSMANlı IMPARA TORLUCUNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YÜzytLLAR) 19
na'daki İnıparatorluk Matbaası tarafından basıldı. Bu yayın, daha sonra bir par-
düzeltilerek istanbul 'daki EI-Cevaib matbaası tarafından da basıldı ve hatta
:apçaya da çevrildi (aşağıya
bkz.). Aynı
yazann başka
bir yapıtıolan dipl~­
matik ve politik teriınıere dair Manuel ıenniııologıque Ji'ança/s-olfoman i
(1870) Osmanlı İnıparatorluğu 'nda halırı sayılır bir itibar gördü. ..
Ali Suavi'nin MlIhbir'inde de yazan Ingılız bılgın Charles Wells (o.
19 i 7), Londra'da politik ekonomi hakkında ilk Türkçe kitaplardan birini
yayımladı. 50 Londra, i 9. yüzyılda Müslüman:-Hırıstıyan çekışmesı açı­
sından da önemli bir roloynamıştır. çeşıtlı dıllerde Hırıstıyanlık karşıtı
olemik yapıtların yanı sıra K.G. Pfander'ın Balance of Trıııh'unun ve
~Sırıann Anahtan"nın (Miftahıı 'I-esrar) Türkçe çeviri leri Londra'da ba-
sıldı (1861). 'Abdullah et-Tercüman el-Mayilrki olarak bilinen ıspanyol
dönmenin Tulıfelii 'I-Erib fi'r-reddi 'aıa ehfi 's-salib (1420) adlı kıtabının
yeni baskısı "Murad İstanli" olarak bilinen ingiliz dönme (muhtemelen
Baron Herıry Edward John Stanley of Alderley; 1827-1903) tarafından
yapıldı. 129011873'te Londra'da yay ıml anan kitap, aynı zamanda Istan-
bul'daki bazı sahaflarda da bulunuyordu. Rumca "İstanbul Romanları"nın
en ilginçlerinden biri olan İzmirli Stefanos Th. Xenos'un (1821-1894)
yazdığı "Türkiye'deki İblis; yahut istanbul 'dan Manzaralar" da Lond-
ra' da yayımlanmıştı. 51
Son olarak, misyonerlerin yayınları gelir. 17.- 18. yüzyıllarda, Roma'daki
Propaganda matbaaları, özellikle Arap Hıristiyanlara uygun okuma gereçleri
sağlama açısından işlevseldi. " 19. yüzyılda öncelikle Birleşik Devletler'den
gelenler olmak üzere Protestan misyonerler başı çekiyordu. i 820'lerde Malta
matbaalan, Beyrut'a ve diğer yerlere aktarılmadan önce bütün Ortadoğu için
kitap üretimi merkezi 0lmuştu 5J Fransız Cizvitler, Imprimerie calho-
Iique'lerini 1848'de kurdu. Robinson Cn/soe'nun Arapça'dan yapıldığı söy-
lenen ilk Türkçe çevirisi (1864), rahatlıkla 1835'te Malta'da yayımlanan çe-
viriye dayandırılabilir.
so ilm-i Tedbir-; Mülk. .
sı Ho Diavolos en Tourıda eloi skenai en Koıısıa1llinoııpolei. Bu kitaptan önce yapınn Ingilizce
bir çevirisi 1851 'de yayımlaruruştl. Bu roman hk. bkz. Tonııeı, "Les premiers romans grecs a
sujct turc".
S2 Bkz. Heyberger 440. . .. .
S3 Bkz. Glass; Malta'da basılmış Türkçe kitaplar hk. bkz. Roper, "Turkish Prıntıng and Pubhsh-
ing in Malta in the 1830s".
20 TANZIMATVEEDEBIYAT
Misyonerler titizce kaydını tuttuklan yayın larının etkisini bazen abartma
eğilimi sergi lemiştir. 54 Aneak, günümüzde hakkı yeterince teslim edilmeyen
bir gerçek de var ki, Osmanlı İmparatorluğu'nda kullanılan pek çok yazılı dil
(Bulgarca, Amavutça ve özellikle Modem Ennenice), 55 oluşumunu büyük
oranda Protestan misyonerlerinin çabalanna borçludur. Arap Ortadoğusu 'nda
ortaya çıkan nahda hareketi, Protestan misyonerlerin çalışmalan ya da Suri-
ye, Lübnan ve hatta Imk'taki Katolik kurumların çabalarından ayrı düşünü­
lemez. Arap modernizminin anahtar kişiliklerinden olan Ffuis eş-Şidyiik
(1804--1887), ikinci baskısı Rev. Henry G. Williams tarafından Londra'da
yapılan Practical Grammar of the Arabic Language adlı kitabının kapağında
"Malta Üniversitesi 'nde sabık Arapça profesötü" ve "K.itab-ı Mukaddes'in
Arapça çevirmeni" olarak anıIınaktadır.
Misyonerlerin yayınları prensipte Osmanlı İmparatorluğu'ndaki tüm
cemaatlerden okurlara hitap ediyordu. Asılolarak Hıristiyanlan, nadiren
Yahudileri ya da Müslüman Türkleri kendine çekıniş olsa bile bu yayınların
etkisi küçüınsenmemelidir. Aralannda İngiliz misyonerleri tarafından
1855- 1858 arası yayımlanan EI Manadero ("Kaynak") dergisi de bulunan
Yahudi İspanyolcası yayınlar pek başanlı olamamış gibi görünüyor. İstan­
bul' daki Aınerikıın Kurulu (American Board) çok az sayıda Arap harfii
Türkçe kitap yayımlamasına karşın,'6 kurulun Yunan ve Enneni harfii ya-
yınlanrun sayısı hatırı sayılır bir düzeydeydi. Bununla birlikte, bu yayınlar,
Türkçe basım kültürünü belli bir oranda etkilemiştir. Misyonerlerin resimli
gazeteleri, Türk yayıncılan ve matbaacılan bunlardan klişeler ödünç alacak
kadar kendine çekıniştir.
s4 Krş. Dwight 286: "bu okulun ve Türkiye'deki ve Yunanistan'daki hemen hemen diğer bütün
bUyük okullann ıemel egitim kitaplanm Amerika'ya borçlu oldugunu faık etmek sevindiriciy-
di". Protestan misyonerleri tarafindan yayımlanmış kitaplann etkileri hakkında epeyolumsuz
farklı bir değerlendinne için bkz. A. Ubicini'nin göz1em1eri, Letters on Turkey, II, 398-400. Ki-
tabın çevimıeni Lady Easthope bu noktada bir açıklama notu dilşme ihtiyacı duymuştur.
ss Modem Ennenicenin ilk dilbilgisi kitabı 1847'dc İzmir'de basılmıştır; yazarı, Amerikan mis-
yoner Elias Riggs'dir (181()- 1901). önsözde Riggs şöyl e der: "çagin manhgi ve insanhgin Çl-
karıan yazarlann düşüncelerini daha önce oldu~ gibi çok az kişinin anlayabildiği bir lehçe
örtüsünUn altına saklamak yerine yurttaşlarının yerli dillerini tüm zenginli~yle özgürce kulla-
narak mUmkiln oldugıınca geniş ıoplu luklara yaymasuu gerektirir" (3).
56 Hemen hemen hepsi George F. Herrick (1834- 1926) tamfından yazılmış olan bu kitaplar şun­
lardı: Iıiknd ve ibadeı yani protestan/arın itikod ve ibadetine göre din-i mesihi beyanmdadır
(1884); Td!im hakkında tasavvural-I miitenevvia (130111884), Abraham Linkon reis-i sadık
(1885), ilm-i ilahi-ilabii (1885). Bkz. Hertick 375-8.
OSMANlıiMPARATORLUaU'NDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. yüzyıLLAR) 21
Kitapçdar
İlk kitapçılardan 19. yüzyılın başlarında Batılı seyyahlar söz eder. Bun-
lardan başkaları da daha önceden var olınuş olabilir ama yabancı seyyahlar
bunlan nadiren bulmayı başannıştır. Enneni kitapçılann ıstanbul'da 18.
yüzyıldan beri olduğu söylenir." 19. yüzyıl başlannda Mercan Çarşı­
sı'ndaki "Kitabc! Markar" (1789-1845), özel bir üne sahıptI. Zından­
kapı'daki ilk Rum kitapçılardan biri olan İoannis Hapsulas' tan 1816'da söz
edilir (Gedeon, Aposemeiôrnata .. . 188).
Birkaç yıl sonra iki Fransız seyyabı Joseph Michaud (1767- 1839) ve
J.J. François Poujoulat (1808-1880), Galata'da "Batılı edebiyatlanmlZa da-
ir" kitaplar satan çok küçük bir kitapçı keşfetmişlerdi. '· Bu dönemdeki ki-
tap ticareti hakkında belki de en iyi belgeleri bırakan Charles White," özel-
likle geleneksel sahafların sattıklanyla ilgilenmiştir. White, aynı zamanda
Enneni kitapçıların yalnızca Yenedik'te basılmış dini yapıtlan sattığını da
gözlemlemiştir. .. . . ...
Alınan bir gözlemciye göre, 1847'de Beyoğlu'ndakı kitap tıcaretı bın bır
Batılı diğeri de bir Enneni tarafından işletilen iki kitapçıyla sınulıydl. Yeni
kurulmuş olanın sahibinin adı Wiek' ti ve gözlemcinin deyimiyle yalnızca
"nouveaules de Paris" ["Paris'ten yeni buluşlar"] satıyordu: Eugime Sue ro-
manlan (Les Mysteres de Paris, Le Juij errant) vb. Göziemeiyi hayal kınklı­
ğına uğratan ise burada Türkçe sözlük ya da dilbilgisi kitabı gibi hiçbir "bi-
limsel şey"in (wissenschaftliche Dinge) bulunmamasıydl. Ikincısı, bılimsel
kitaplan60 olan "İskender" adında bir Enneniydi ama bunları satrnakta pek ıs­
tekli değildi. Özellikle de din üzerine kitaplan satmaktan kaçınıyordu çürıkü
S1 Tuğlacı, ilk Ermeni kitapçılann i 730'da açıldığını söyler. Bunlann ilki Erzurum1u Manuk .a~ı
biri tarafından işletilmekteydi. Manuk, matbaasını 1699'da kurmuş olan Astvadzadur Tıbır ın
(ö. 1748) kitaplanru saııyordu. (bkz. Tu~lacl 48-56). .. .
58 MichaudIPoujoulat, cilt 2, 210: "U n'y a qu'un librarre aConstantı~ople qw ve~e des lıvres
appartenant anos litteratures d'Occident. Je suis monte plusieurs foıs dans sa boutıque a.Gala-
ta; cette boutique, placee presque sous les toits, a cinq ~u ~ix pied carres." ~"K~nstantınop<r
lis'te bizim Batı edebiyatlanmızaait kitaptan satan tek bır kıtapçı var. Galata dakı mağazasına
birçok dcfa gittim; bu magaza çan kaıında, beş altı kadem karelik bir yer.")
59 Bkz. White. .
60 Başka şeylerin yanı sıra Fransız tercUman ve Şarkiyatçı bilgin Thomas Xavier Bianchi'nin ki-
taplanru da dagihyordU.
22 TANZIMAT VE EDEBIYAT
bu durumda basit bir el koyma cezasından daha ciddi yaptmmları göze almak
zorundaydı. 61
Bu kitapçılar büyüyen bir kitap ticaretinin güçlü kanıtları olmaktan
uzaktı. Bununla birlikte, 19. yüzyılın son otuz yıl ında sayıları çoğaldı.
Indicaleur Oltoman'da ' Iistelenen kitapçıların sayı sı 1882'de 34, l889'da
6 namış .
49 ve 1912'de 63'tür.
Kataloglar
İstanbul kitapçılarının ilk katalogları bun lardan çok daha kayda değerdir. Bu
kataloglar, ilk kitapçılann kurulmasından ya lnızca yarım yüzyıl sonra basıl­
maya başlanmıştır. Atina Üniversitesi'nden mezun olan ve ilk kitapçı dük-
kiinlannı 1858'de Galata'da kuran Andonios ve Nikolaos Oepasta kardeşler,
i 869'da bu tarihten itibaren düzenli olarak çıkaracaklan ilk kataloglarını ya-
yımladılar. Türkçe kitaplara dair katalog yayımlamayı ilk göze alan, Türkler
arasında "Kitabeı Arakel" olarak bilinen Ermeni Arakel Tozlıyan'dı (ö.
1912)·3 Onun ilk kataloğu (1301/1884) çok başanlı oldu ve özellikle Batılı
Şarkiyatçı bilginler tarafından takdirle karşılandl 64 Daha sonra İstanbul'daki
neredeyse her ınatbaacı ya da kitapçı kendi kataloğunu yayıınladı. Ermenice
kitaplar için kitapçı Bedros Balenız'in kataloğu özellikle önemlidir.
E/-Cevaib matbaasında bulunan kataloglar çoğunlukla Şarkiyatçı bir okur
kesimine hitap ediyordu. l876'da kurulmuş olan Farsça Alıler gazetesinin
aynı adlı matbaası da çok etkindi . Bu matbaanın Babıali Caddesi 'nin yakınla­
rındaki Ebussuud Caddesi'ne taşınmadan önce ilk olarak Sahatlar çarşısı'nda
kurulmuş olan kitaPÇlsl, postayla satı ş yapıyordu. Kitapçı; Suriye, Mısır,
Hindistan ve İran'daki kitapçılarla kurduğu temaslar sayesinde bu ülkelerde
yayımlanmış kitaplan Osmanlı başkentinde satabiliyordu. Yahudi İspanyol­
cası kitaplar için l899 'da Kudüs'te bir kitapçı kurmuş olan Salomon İsrael
Şerezli 'nin kataloglan özellikle değerlidir'"
61 Bkz. "Zusland des Buchhandels in Pera" 208.
62 Bir Osmanlı Yahudisi olan Rafacı S. Servati tarafından yazıhnaya başlanmış olan bu ticaret
lavuzu ilk kez 1868'de L 'Indicareur Coııstanrinopolitain başlıgıyla yayımlanmıştır.
63 Bkz. Seymen.
64 Arakel Kitabhanesi Esami-i Küriibii. Bu kataloğun başansı hakkında Arakel'in
yayımlanan ikinci kataloğa yazdığı önsöz özellikle ilginçtir.
6S Bkz. Loewenthal i ID~12.
OSMANLlIMPARATORLU~UNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 23
Matbaalar da çoğu zaman küapçılar gibi işlerdi. Bunlardan bazıları
hDII/mes de /el/res [kalem erbabı] için buluşma yerleri olmuştu. Osmanlı okur
. . i'çın' "okuma evi" anlamındaki kıraathaneler de çok önemlı bır rol oy-
kesımı . .
tır i 27311857'de Enneni asıllı Dikran (?) Serafım Efendı tarafından Is-
. ""66'
tanbul'da Divanyolu'nda açılmış olan Klraaıhane-ı Dsmam deki kıtaplar
ve gazeteler sayesinde Türk yazar!arının çeşitli kuşakları ~~dem edebıyatla
tanışmış ve edebi zevklerını bu dognılıuda gelıştırebılınıştır.
Tanzimat reformları öncesinde
yayımlanmış okuma gereçleri
19. yüzyıl başında Osmanlı İmparatorluğu ' ndaki gayrimüslim okurlara hitap
eden edebiyat hala büyük oranda ortaçağ geleneklerinin bir devamıydı. Bu
edebiyatta dini konular başı çekiyordu; okurlarm çoğunluğunun sahip olduğu
kitaplar arasında da bu konular öne çıkıyordu·' Bu gerçek, bizimle aynı ko-
nuda yazan neredeyse tüm yazarla r tarafından kabul görmektedir.9 Bu du-
Mı Bkz. Scrvaıi, Indimteıır Ortama/l /IIıı<;(n} 151
67 Bkz. Ünvcr. İstanbul'daki luraathaneler hk. aynca bkz. Sırauss. "RomUlıla,. ah' O Rommılar.'
Lcs debuıs de la lecturc müderne dans l'Empifc 01l01113n" 140~3: ve GeorgeOll 67.70 ..
68 ilk dini kitabın, bilinen nedenlerden dolayı ancak 1803'IC basıldıg-, D.sınanh Türkçesınde ızıc~
yen dönemde dini kitaplar da önemli bir yer teşkil eder. Bkz. Beydilli, Tiirk Bilillll'e M{/ıb{/a~
etlık. .. 254~59; ayrıca bkz. Schulze 29~ 72. .. .
li9 Emıcl1i kitaplan hk. krş. "Une part impor((ıııte dilli/ordu! elai( encore represeıııee. aıı de?l~t
diL \'iecle, par fes livres religielLc Bih/e, EI'Cmgiles, Ritueı, Brl'viaire, Ca/eııdner.. poesıe
saeree de Cregot'e de NClndg et Nerses Clıııorha/i, hagiogmphie, historiens de ı"Eghw, ele.
tandis qııe la "NoUl'elle liııeralııre '. p/us milirame. \'Oyait ses proportions ~1.lg/~lenter ~Hfil de:~:
amıees, ei }iııit par S/lpp/aııti',. d~Iİlıiliı'emelıl /a .wpn!lII11lie diL fiı're d eglıse "pres J~60
["Yüzyılın başında pazann önemlı bir böllimil h,1la dini "'itaplardan oltlş~:ord~: Temıt, .[.ncı!.
Ayin Kitabı, Dua Kitabı, !akvlı.ıı, .Kri~or Naregat~i.ve Ners~s Şn~orhalı.ye ~~t. kutsal ~lı.rIer.
aziz menakıpname1eri, Kilıse tanhçılen vs. Daha mılıtan olan Yenı Edebıyat ı se yıll~r ıçı~de
alanını genişletti ve 186<l'tan sonra kilise kitabını kalıcı olarak tahtından e~i:'] (K. Kevor~ıan
ve S. B. Paboudjian 7S): Yahudı kitapları Ilk .: "Ce salı! ıou}oıırs fes Sempııel7leJ/es quesııoıı.s
de CU/fe et de jurispnfdeııce cMfe er commercia/e qui absorbem leıır att~nt!o" et fonı ~e~~'~L~
de leıırs elUdes eı de leıırs recherches. Lews (J!u\'res coıısfiflılem, eLi generaf, ıll/e repeflflOlI
Iu~ des ecrits de leıırs predece.ueıırs. Ce so/ıt des recııeils de c0/1Slılta/i~IıS jııridiqııes ~~
ca.<:ııisfiqııes, des variCles sıır Le Tahnud eı 01'11l' le Miclme Tora de MaiiılOllIde. des sermoııs
["ilgilerini çeken, çalışma ve araştınnalarına konu olan Ile.p i~adet ile sivil ve ticari hLLkukl~
1304/ 1886'da
ilgili cbedi sorulardır. Eserleri genelde kcndilcr~mlen. ön~ckı~erın.yazdıkJarı~~~ te.krarlar; hukukı
ve vicdani isıişare derlemeleri , Talnıtıd ve Maımonıdes c aı.t Mışne Tora uzenne yazılar, va~
azımdan oluşur."] (Nehama S42). "18SD'lere kadar Yahudi lspanyolcas ı yapıılar hahamlar ya
24 TANZIMAT VE EDEBIYAT
rum, "yeni" çeviri edebiyat için de geçer/iydi. Beyoğlu'nda Mıkhitar tarafın­
dan yayıınlanan ilk kitaplardan biri olduğu söylenen Thomas il Kempis'in
Imi/atio Christi'si ya da Kardinal Bellarmino'nun Doctrina Christiana'sı
(1603) gibi Arapça ve Ermenice çevirilerinin 17. yüzyılda çoktan basıldığı
öğretici klasik yapıtlan içeren bir tür "H ıri stiyan" kanonu bulunuyordu.70
Cizvit Paolo Segneri'nin tövbe kitabı II Penitente istruiıo a ben conJessarsi,
18. yüzyılda Arapçaya çevrilmişti ve Suriye'de en iyi bilinen kitaplar arasın­
daydı. 71 Bu kitaplann çoğu daha sonra Yunan ya da Ermeni harfleriyle ba-
s ılmış olarak Türkçeye çevrildi. Ömeğin, Segneri'nin Penilenle'si Vene-
dik'teki Mıkhitaristler tarafından Ermeni Türkçesinde yayımlandı (1827)72
Son derece popüler olan bir başka yapıt da İstanbul'daki Danimarka Sefare-
ti'nde Ermeni tercüman Hovhannes Yeremyan tarafından Le Tourneur'üu
Fransızca versiyonundan Ermeni Türkçesine çevrilmiş olan Edward
Young'ın (1683- 1765) Night Thoughts'uydu n
çeviri hareketi ve bunun Müslüman Ortadoğu'daki özellikle Türkçe ve
Arapça açısından modem edebiyatın yükselişinde oynadığı önemli rol iyi bi-
74
linmektedir. Daha seyrek olarak fark edilen ise bu hareketin gayrimüslim
cemaatlerde çok daha Önce başlamış olduğudur. Türkçeye çevrilerek Arap
harfleriyle basılmış olsaydı Doctrina Christiana ya da Iıııilatio Chrisıi'nin
Müslüman Türklerin ya da Yahudilerin ilgisini pek çekmeyeceği doğru ol-
makla birlikte, Batı 'yla kurulan yakın temas, Batı dillerinden dindışı yapıtla­
rın sayıları sürekli artacak bir şekilde çevrilmesine yol açımştır. Bunlar genel-
likle diasporada yayımlanmı ştır. Özellikle Rumiar, Avnıpa edebiyatından
kurmaca yapıtların ve bilimsel kitaplann çevri lmesinde başı çekmiştir; bunla-
rı Ermeniler yakından izlemiştir. Belirtilmesi gereken bir gerçek ise bu çeviri
hareketinin İmparatorluğun Türkçe konuşan tebaasını da etkilediğidir. Genel
da dindar yazarlar tarafından İbranice ve Ladino dillerinde hazırlanmış din konulu kitaplardan
oluşuyordu [.:.1 BlUmnJa birlikte, izleyen on yı llarda popüler edebiyat yapıtlan, çoğunluğu
Fransızca ve ıbranice olmak üzere diğer dillerden çCvrilmeye başladı". (Loewenthal 99). Ka-
ramanlıea ve diğer dillerdeki yapıtlar hakkında da benzer gözlemlerde bulunulmuştur.
70 Bkz. Balagı"m 54 vd; Nersessian 49.
7ı Arapça bir çeviri olan Kitabıı miirşidi 'I-hat;' 1747 ve i 794'te yayımlanmıştır; aynea bkz.
Heyberger 440.
72 Türkçe başlık: Tövebekyar adam eyi hosdovanank olmak için talimat.
73 Yımgfeylesofunjiğanleri. yaxod Yungım geceleri, 3 ci lt, Vcnedik 1819; 2. basım 1836. Bu ve
diger çevirilerden ömekler lık. bkz. Krafft 14-16.
74 Krş. Ostle, Modem Lileraıııre ...
OSMANUIMPARATORLUGU·NDA KIMLER. NELERI OKURDU? (19.~20. YÜzyıLLAR) 25
kanıya göre bu hareket i 850' leri n sonuna doğrubaşlamışsa da Batı dillerin-
den Türkçeye yapılan çevirilerin, genellikle edebı çevırılerın başlama noktası
sayılan i 859'dan çok önceye dayandığı da bir gerçektir." .
"Klasik" yazarlar kavramı uzun bir süre Osmanlı Türklenne yabancı kal-
mıştır. Bu konu Osmanlı dergilerinde ilk kez 19. yüzyıl sonunda tartışılmaya
başlanmıştır. Tanzimat döneminin ardından Antik Yunan kültürüue. duyulan
yadsınamaz bir ilgiye karşın, filozofları da kapsayan antık k1asikle~n çevırı­
leri Müslüman Türkler, Araplar ya da Yahudıler arasında kayda deger bır po-
pülerlik kazanamamıştır. Aristoteles'in De Causis'inin Ermenice bir çevirisi
İstanbul'da l750'de çoktan basılmıştl. Mıkhitaristler, Antik Yunan'ın klasik
azarlannı sistemli bir şekilde çevirmişlerdir (eğitimli Rumlar bunları özgün
~iııerinden okumaktaydı) fakat Osmanlı
Türklerinin ve Araplann bu konuda-
ki girişimleri zayıf kalmıştır. Ömeğin, Homeros'un ilyada 'sı 1843'te Erme-
niceye çevrilmişti. Ne var ki, bundan yaklaşık yanm yüzyıl sonra yapılmış
ayn ayn girişimlere karşın, bu yapıtın tamamlanmış bir Osmanlı Türkçesı
versiyonu bulunınamaktadır.'6 İstanbul 'da 19. yüzyıl sonunda kaleme alın­
mış olan Süleyman el-Bustani'nin ünlü ama pek de popüler olmayan Arapça
çevirisi, tekil bir ömek olarak kalmıştır. 77
Bir bütün olarak Antik Yunan yazarlarının ı 9. yüzyılda Osmanlı Türkçe-
sine çevirilerine dair kayıtlar son derece azdır. Bunwı da ötesinde, ilk çevirile-
rin çoğu gayrimüslimler tarafından yapılmıştır. Rum Georges Rhasis
("Yorgaki Razi"), Arrianos'un Anabasis Afekmndru'sunu çevirmiştir (Bulak
1838).'8 Başka bir Rum olan Vasilaki Vukas ("Vasiliiki Efendi"), Lukya-
nos'un Peri Parasiıu'sunu çeviıtniştir {i 870'te baslldl).'9 Türkçede yiıtni altı
Antik Yunan filozofunıın yaşamlanna dair ilk kısa yapıt, bir Ermeni olan
7S Aynı zamanda 1830'lardan başlayarak Mısır ' da yayımla nmı ş Türkçe çevirilerden de söz et~
rnek gerekir. Bunlann arasında, örneğin Mamıscrir vemı de Ste Heleııe, Türkçe okur l~~ yenı
bir kişisel an1atl türü örneği olan otobiyografıyle tanıştınnıştır. Mısır'~ki T~kçe çevmler~.
bkz. J. Strauss, "Turkish translations from Mehmed Ali's Egypt. A pıoneerıng effort and ıts
results".
76 Bunlar: i/yada Eser-; Homer (istanbul 130111887), çev. M. Naim F~eri (1846-1900; bir Yu-
nan okulunda eğitim görmüştür); iıyas yalmd Şair-i Şehir-i Omiros (Istanbul 1316/1898), çev.
Selanikli Hilmi. İki çeviri de ilyada'mn yalnızca ilk bölümlerini kapsar.
77 Bu çeviri hk. bkz. Khoury.
78 Aynca Yunancadan çevrildiği söylenen Arapça bir "BüyOk İskender Tarihi" de vardır (TarıIili
ıskender zi'l-karneynii "-Mekdlini, Beynıt 1886). Bkz. Le Iivre et Le Libanjıısqıı 'il 1900, 323.
79 Bu yapıtlar hk. bkz. 1. Strauss, "The Mil/e/s and the OllolTIan Language: The Contribution of
Onoman Greeks to Onoman Lettcrs (19th- 20th Centuries)".
26 TANZIMAT VE EDEBIYAT
Krikor Kumaeyan tarafından yazllınıştır'O Türk yazar Ali Suavi (1839-1878),
Kehes 'in Tablosıı'nu çevinniştir; ama bu seçiminde kitabın İbn Miskeveyh ta-
rafından Arapçaya çevıilıniş olmasından özellik le etk ilendiği anlaşılmakta­
dır'l Öte yandan, Türkçe konuşan gayrimüslimler klasik yazarları, Yunan fi-
lozoflarıııı ve benzerlerini daha önceden Türkçe çevirilerinden okuma olana-
ğına sahipti." Birkaç ömek vennek gerekirse, Epiktetos'un EI Kilabı
(Enchil'idion) M ıklıitaristler tarafından i 837'de Emıen i Türkçesine çevrilmiş­
ken" Arisıoteles'e izafe edilen ve Physiognomica diye adlandırılan kitabın
Karamanlıca çevirisi 18 i 9 gibi erkcn birtarilıtc İ sta nbul'da oıtaya çıkmıştı. 84
Yunan filozoflanna dair ilk Arapça yapıtlar Bulak'ta basıımıştı ve Rita'a
et-Tahtavi bu çevirilerle bizzat ilgilenmi şti. Bunlar İstanbul'da da okunuyor,
hatta bazen yen iden basılıyordu. Alimler de dahilolmak üzere Osmanlı Türk-
leri arasında felsefeye duyulan ilgi, i 860 ve i 870' Ierde önemli derecede arttı.
Ününü özellikle romanlaruıa borçlu olan Ahmet Mithat Efendi (1844-19 i 2),
aralarında Teodor Kasap'ın Fransızca ve Rumca da basılan mizah gazetesi
D(l'ojen sayesinde adı duyulmuş Diogenes'in de bulunduğu Yunan filozofları
hakkında pek çok makale yazmıştır" Bununla birlikte, o dönemde Baıı fel-
sefesine yaklaşım hala nazik bir meseleydi; ne de olsa, "felsefe" terimi bile
tutucu din çevrelerinde yasaklannuştı.
Rum, Bulgar ve Erıneni okurların bir süredir aşina olduğu Yunan "filo-
zof'larından biri Müslüman okurlar arasında da gerçekten popüler olmuştu:
Ezop (Aisopos). Onun fabllarının pek çok çevirisi bazen çok renkli olabilen
çeşitli başlık lar altında yayıınlandı: Fransız yazarlarından fabllar da içeren
Kıssadan Hisse, Alımet Mithat (İstanbul 1287/1870); Edehiyat ve HikaJ'ill-i
Coı'ibe, Hanz Refi (İstanbul 129111874); ve Menakıb-ı Hayeva" Be;'a-vı
~O Eı'l'e! :amanda a::amii 'ş-ştln oltln fifosoflarııı immr etmi~> olduklan ömiirleriniıı iema/idi,.-
Abnige de la l'ie de" plllS il/ııstres philosoplıes de IAn/iqııiM (Tlirkçc-Fransızea) izmır
1270/ 1854. ' ,
~l Ali.~u~:i. ibn Miske\'cyh'in Arapça çevirisiııi 1 873'ıe Paris'ıe yayımlaımş, kitabın Türkçe
çevınsı ıse i 867'de Rıcndme-i Ceride-i Hamdis'ıc çıkmıştır: sayı 583-591 (23 Ramazan-8
Şewal 1283 [1.86:1>. Editörü Alfred Black Churchill adlı bir ingiliz olan bu önemli gazete
hakkında daha ılen düzeyde araştınnalar yapılmalıdır. Bu ga.wlenin sütunlannda özdlikle ta-
rihi nitelikteki Osı~ıan.lı .ve Batı klasiklerinden (Yunan ve Bizans dahilolmak üzere) çok sayı­
da parçaya yer veııımıştır. Aynea bkz. 33. dipnot.
s1Bkz. Krafft 13-31.
~.1 Türkçe başlık: Ebigdedos/eyles(~fiııı el cii;:ii terciimesi, Vcnedik 1837.
~~ Bu çeviri hk. bb. Clogg, "A Millet Witlıin a Millc!..." 125.
~S Bkz. Slrauss, "Notes on the first salirical papcrs in Ihe Qttoman Empire" 131-8,
OSMANUIMPARATORLUGU'NDA KIMLER, NELERloKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 27
Teş/ıiz- i Ezhiin ("Hayvanların Zihin Açıc ı Maceraları")~ çeviren Osman Rii-
sın (I 294/1877)'6 Diyarbakırlı Agop Lütıı adında bın tarafından yapılmış
lan Terceme-i Ye-::opos (1290/1873) muhtemelen Erıneniceden çevnlnuştl.
~unıarın yanı sıra, bu kitabm Karamanlıea ve Ermeni Türkçesine daha önce
yapılmış çevirileri bulunmaktadır. Ne ilginçtir ki, Ezop'un fabllamım ılk
Türkçe çevirisi i 852'de Kiril harfleriyle yapılmıştır'? .
Tarihçiler arasında Herodot, görece iyi bilinmekte ve Ortadoğu'nun eskı
tarihiyle ilgilenen her eemaatten okurların ilgisini çekınekteydi. Herodot, da-
ha soııra Türklerin erken dönem tarihleri hakkında ana kaynaklardan bın ola-
rak kabul edildi." Antik Yunan tarihi, bazıları oldukça erken basılan birtakım
Türkçe ve Arapça yapıtta ele alınmıştır." Oliver Goldsmith'in Antik Yunan
tarihi üzerine yazdıklarınm da Doğu Akdeniz'de popüler olduğu anlaşılmak­
tadır'". Onun Roman HistOf)'fi'olıı the Fol/ndation of ıhe CiIy of Rome to the
Desımc/ion of the Wesıem ElIlpire ( 1769) adlı kitabı, Erıneni Türkçesine bile
çevrilmişlir 9ı Öyle görünüyor ki, kitabın Arap harfli Türkçe bir çevırisi. bu-
lunmamaktadır. Osmanlı Türkçesinde ilk kapsamlı Roma tarıhı kıtabı
i 887'de yayımlaıunıştır. 9'-
Gayrimüsliınler tarafmdan yapılan çevirileriyle uzun süredir bilinen diğer
yapıtlar en sonunda Müslüman okurlam da ulaşmıştır. Buna ilgmç bır ömek.
~6 Bu yazar, Ezop'uıı üıbllannm nDO'lar gibi erken tarihlerden itibaren istanburdaki Mekteb-i
Tıbbiye'de okunmakta olduğunu söyler.
87 Bkz. Veliko\',
SH Türkçü yaz.:'lf ve bilgin Necip Asım (1861 1935), "şeylm ·/-l/1ii~·err.ih~)ı" olarak. nite:~diği
Herodot'un iskitler hakkındaki dördüncü kit<ıbıııdan parçalar çevıımıştır (bkz. Sıı/er, Mu-
kaddime"). Bununla birlikte, Herodot'tan ilk çeviriler 1862/ 1278'e kadar gider. Bunlar. Rıı;:­
l/alııe-i Ceride-i I-/m'adis'te Yi:ıyımlarumştır.
89 Öm. Kosıanıinidi, Tôrilı-i Yıınaıı-/ Katlrm. . .
'l(l Krş.: "izmır'de ve Boğaz'da sık sık yüksek sesle okuyan birinin etrarında to~lanmış ılgıyl.c
dinleyen bir kalabalık görmüşünıdür. Bir ke~indc bu kadar zevkle dinlencil kıtapla~n bın­
ne yakından baktım: Goldsmith'ın yazdığ1 Anlık Yunan Tarihi kitabımn kısaltılınış bır Ruınca
çevirisiydi!" (MacFarlane 282), .. ..
'Il Roma le\'Orixi icma/i. Roma şehriniıı hiııası ve dederiııiıı ihtidasıııdan ğarb rara/ıııda ,/11/"),11-
metinin ..ambmadek, Venedik 1830: bkz. Kraffi 19 vd, Fmnsız bir gezgin şöyle yazmışıif"
"J'ai \'/1 rllistoLre romaine et cI'Angleterre de Golr/smit/ı. eı fes Nuits d'Yoımg ıradııi/es eıı
lure eı impriı/U?s eLi caracleres am/el/iel/s, pfııs aises lı lire qııe les caraeteres ıııres."
["Goldsmith'in Roma Tarihi ve İngiltere Tarihi ile Young'ın Geeeler'ini.n: o~u.nn~~sl ..Tü~~
harflerine göre daha kolayolan Emıeni harfleriyle basılmış Türkçe çevınlerını gordunı. ]
(?Oluade 72). .
92 Cevdet, A/aıı:::ara-i iber yallııd Roma Tôrilıi. Bu derlemenin kaynakları bilimııemektedır.
28 TANZIMAT VE EDEBIYAT
İskoç tarihçi William Robertson 'ın History ofAmerica (1777) adlı çalışması­
93
dır. Bu kitap, Doğu Akdeniz'deki en başanlı Batı tarihi yapıtlanndan biri
sayılabi~ir. Kitap, 18. yüzyıl sonu gibi erken bir tarihte Mıkhitarist papaz Art-
vinlı Mınas Kasparyan tarafından (kitabın İtalyanca çevirisinden) Ermenice-
ye (Tneste 1784--86) ve George Vendotis tarafindan Rumcaya (4 cilt, Viyana
1792-1794) çevrilmiştir. Yapıtın Türkçe çevirisi ancak 1858'de Mısır' da ba-
sllmıŞtır. Bundan ayn olarak kitabın diğer bir Türkçe çevirisi, 1851 'de ku-
ruIınuş olan Encümen-i Diiniş'in bir üyesi tarafından İstanbul'da yapılmış ve
çevırmenın ölümünden sonra 1880'de basılınlŞtır94
Tiıemaque ve Osmanh İmparatorluğu'ndaki okurlan
Yusuf Kiimil Paşa tarafından Türkçeye 1859'da çevrilınesiyle Türkiye'deki
edebı çevınnın başlama noktasını belirleyen" Feneion'un Aventures de
Telemaque'ının Doğu Akdeniz'deki tüm cemaatlerde bundan önce geniş çap_
ta popüler olduğu gerçeğini göz önüne alırsak çok da etkileyici bir seçim ol-
madığım belirtınek gerekir.
A. Ubicini'nin (1818-1884) 1840'lann sonlannda İstanbul'da kalırken
gözlemlediğine göre Telemaque, Beyoğlu Rumlan tarafından iyi biliniyordu
ve "onlann elindeki ilk Fransızca kitap"t!. Telemaque, orada "en üstün 1dasik
yapıt" (le livre c/assique par excel/ence) olarak kabul ediliyordu. Bu nedenle
kitap, Doğu Akdeniz'deki
tüm dillere çevrilmişti. Hatta İstanbul'daki Rus
ataşesi, Ubicini 'ye romanın ünlü başlangıcının Türkçeden "Keldanice"ye dek
17 ya da i 8 dildeki çevirisinden oluşan bir albüm göstermişti 9 ' Kitabın ilk
(basılı) Yunanca çevirisi 18. yüzyıla kadar gider97 ama Mıkhitaristlerin de bu
kitaptan özellikle etkilendiği anlaşllınaktadır 9 '. Kitabın Emanuel "vardapet"
93Robertson, History ofthe Reign of ıhe Emperor Charles Vadlı yapıtının i 842'de Bwak'ta ba~
sılmış Arapça çevirisi sayesinde Arap okurlar tarafindan bilinmekteydi.
94 Bkz. Strauss, "The Egyptian conneetion" 27.
95 Bu çeviri hk. bkz. Özön, TürkçeLie Roman... (1985) 125-8.
% Ubicini, La Turquie actuelle, 456 vd.
97 Bkz. To~et, l!isl?ire du roman grec, 81 vd. Telemaque, 1838'de kurulmuş olan tıp okuJu
98 Mekteb-ı Tıb~ıye~~ Şabane'nin hazırlık sınıflannda da okunmaktaydı. Bkz. Rıza Tahsin 26.
Bkz. R.H. Kevorkian ve A. Lautel, "La diffusion de la litterature oecidentale en Annenie ıl
lJavers un exemple caractenstique: le Telemaque (de Fenelon)". Mıkhitaristler de kitabın
lB4:5'te Viyana'da S. Piperov tarafından yapılıruş Priklyucheniya Telemakha syna
OdlSeeyago başlıklı Bulgarca bir çevirisini yayımlamıştır. (Gençev, Frantsiya 330).
OSMANlıIMPARATORLUCUNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.- 20. YÜZYıLLAR) 29
çakçakyan (Ciakciak) tarafından yapılmış krapar çevirisi 1826'da Vene-
dik'te yayımlanmıştır; Yervant Hürmüzyan (1799- 1876) tarafından yapılmış
daha güzel ikinci bir çeviri 1850 tarihini taşır. Kitabın Arnbroise Kalfa'nın
yaptığı Modem Ermenice çevirisi99 (paris 1859) de Mıkhitaristler tarafindan
yayımlanmıştır.
Rastlantısalolarak YusufKamil Paşa'nın meşhur
Türkçe çevirisi de aynı
yıl yayımlanmıştır. Telemaque'ı Odisea'nın bir tür devamı olarak gören
Rumiarın ve hatta Ermenilerin bu yapıta duyduklan ilgi şaşırtıcı değildir;
ama kitabın Müslümanlar arasındaki etkisi çok çarpıcıdır. Öyle ki insan
Tür1der, iranltiar ve Araplar arasında okurlanna kendi Te/emaque çevirilerini
sunmak konusunda neredeyse bir rekabet olduğu izlenimine kapılır. İstan­
bul'da bu kitabın yalnızca çeşitli Türkçe çevirileri yayımlanmamıştır; yapıtın
Farsça bir çevirisi Ahter gazetesinde tefrika edildiği gibi, J(lO Arapça bir gazete
olan El-Cevaib, okurlanna Arapça bir çeviri de sunmuştırr. IOI Te/emaque ör-
neği bize aynı zamanda ilk çevrilen yapıtlann çocuk ya da genç edebiyatı ola-
rak kabul edilen ya da "recuperee par la jeunesse" edebiyatı olarak adlandın­
lan türe girdiğini gösterirlO' Örneğin, Ambroise Kalfa'nm Ermenice
Te/emaque'ının okullarda ders kitabı olarak okutulınak üzere iki dilli bir bas-
kısı da yapılmıştır. İlginç bir örnek de Henry Marquam'ın Promenade en
Amerique, au, Scimes instrnctives et pittoresques, prapres il faire connaftre
aux enfants les moeurs, les coutumes, les monuments et les beautes nature/les
de cette partie du monde (paris 1838) [Amerika 'da Gezi vrya çocuklara dün-
yanın bu bölgesinin öif ve adetlerini, geleneklerini, tarihi eserlerini ve doğal
güzelliklerini tanıtmayı amaçlayan öğretici ve etkilryici manzaralar] adlı ki-
tabıdır. Bu kitap, Arapçaya,IOl daha sonra Arapçasından Türkçeye lO4 çevril-
99 İstanbul'un yerlisi olan Ambroise Kalfa(yan) (1826--1906), Paris 'teki Enneni Mektebinin
(Haygazyan) müdürliyoo. Aynı zamanda, Venerlik, Paris, Feodosia ve İstanbul'da basılmış
pek çok eğitim amaçlı yapıtının (sözlükler, okuma kitapları) kapak sayfasında yer aldığı gibi
"Guy de Lusignan" ve "A. de Nar Bey" takma adlannı kullandı. Aynca Bemardin de St
Pierre'in Paul et Virginie romanım Ermeniceye çevirdi (Paris 1856).
100 Ahıer' de tefiika edildi 1879--1880; bkz. Strauss, "Les voies de La transmission" 124.
101 Bu, Rifii'a et·Taht:avi'nin 1867'de Beyrut'ta yayımlanmış çevirisi değil , Sa'dullah el~
Bustani'nin Kahire'de basılmış olan çevirisiydi (Rivayatu Tilrnuik, t.y.) Bkz. Catalogue des
livres arabes, turcs et persans edites cl I'Imprimerie arabe 'd'E/~Djavai"b' cı Constantinople,
Eylül 1884,47.
102 Escarpit 51. Pilgrim 's Progress, Robinson Crosoe, Gulliver's Travels, vb aynı kategoride yer
alır.
103 Siydha.fi Amrikd.
30 TANZIMAT VE EDEBIYAT OSMANLlIMPARATORLU(iU'NDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 31

miştir. Robinsan Crusoe'nun Şemseddin Sami'nin yaptığı ve yeni bir çeviri

üslubu başlatan ufuk açıcı Türkçe çevirisi (1886), Defoe'nun yapıtından de-
ğil, Fransız yazar Ambroise Rendu ' nün Osmanlı okullarında da okutulan
Robinsan dans son ile, au Abrege des avenlures de Robinson (ilk basmu
i 832) [Robinson kendi adasmda veya Robinson 'un maceralannm özeli] adlı
kitabındandır. iol İlk Türkçe Robinson'un (Terceıııe-i hikdye-i Robenson,
1866, 1869, i 874), romanın (misyonerlerinki olması muhtemel) Arapça bir
Neleri Okurlardı - i:
versiyonundan çevrildiği söylenmektedir. An l aş ılacağı üzere, Amaud Bir Geç Dönem 19. Yüzyıl Yazarının
Bcrguin, Joachim Heinıich Campe lo• ve özellikle Chri stoplı von Schmid
Başlangıç Düzeyinde Okudukları
(~ağıya bkz.) gibi yazarların aralarında bulunduğu 18. ve 19. yüzyılın genç-
lere hitap eden edebiyatının klasikleri, Osmanlı imparatorluğu ' nda geniş çap-
ta tanınıyor ve okunuyordu.

Pek çok Osmanlı yazan okuma deneyimine dair hatıralannı kaydetmiştir. ilk
Osmanlı kadın yazan olarak kabul edilen Fatma Al iye (1864- I 936) örneği, bu
konuda değerli bilgiler sunar. Onun hayranı olan AJunet Mithat Efendi'nin
Fatma Aliye'nin edebiyat kariycri üzerine yazdığı kitaplO' sayesinde bu kadın
yazann okuma becerisinin ve alışkan lığının gelişimi hakkında aynntılı bilgile-
re ulaşmakıayız. Fatma Aliye'nin okuduğu yapıtlar arasında özellikle kadınla­
ra dair hiç denecek kadar az sayıda şey bulunduğu belirtilınelidir. Büyük Os-
manlı tarihçisi Ahmet Cevdet Paşa'nın (1822- 1895) kızı olan Fatma Aliye'nin
beş yaşındayken Kuran'ı ezbere bi l diği söylen ir. Bunun yanı sıra Fatma Aliye,
Mm'akll 'jlııı-i Hdlolarak bilinen meşhur ilmilıal kitabmı (ilk basunı i 842) ve
Süleyman Çelebi'nin (15. yüzyıl) Hz. Muhammed'in doğumuna dair yaznuş
o luğu Mevlid'ini dc okuyabiliyordu. Yedi yaşındayken Bal/al Gazi ve
Kankardeşi (Köroğlu destanından bir bölüm) gibi popüler epik şiirleri, Aziz
Efendi'nin Muhayyeldt'UJJ (18. yüzyı l ; Petis de la Croix'nm Mille el un Jour
adlı yapıtını andım) ve Binbir Gece Masallan'nı okumuştu.
Türkçe hocası Mustafa Efendi, Fanna Aliye'ye bir diğer meşhur ilmihal
olan Dürr-i Yektd'yı okumayı öğretmişti. Fatma Aliye, on bir yaşına geldi-
104 Se)'alıatnôme-i Amerika.
lOS Aynı zamanda Yunan kitapçılar Depasta Biraderierin kataloğunda (İsıanbuI1869) da yer al- ğinde Fransızca öğrenmeye başladı. Görünüşe göre bu durum, 1870'lerde
makıadır (27).
106 Campe' in yapıtlannın başansından haberli oldugu anlaşılmaktadır. Yazar, Der Neue
11)7 Ahmet Mithat Efendi. Fa/ma Aliye H(ııııııı ya/ıııd Bir Mııharrire-; Osmanı'yyenin Neş'eıi, ilk
Robhıs.on ( 1779) adlı kitabmın 7. basınunın önsözOndc kitabın "Kadiz'den Moskova'ya",
basımı 1311 /18 93. Burada, kita bın günümüz Türkçesine çevirisi kullanılnuştır: Fa/ma Aliye:
"hatta Istanbul'a" tüm Avrupa dillerine çevrildiğiilden gunırla söz eder. Bkz. Dottin 444.
BirOsmaıl/ı Kadm Yazanıı Doğuşu.
 32 TANZIMAT VE EDEBIYAT
OSMANLlIMPARATORLU~U'NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 33

Müslüman aileler arasında hala alışılmadık bir şeydi (tıpkı resim yapmak ya
di kitaplar oknmasını önerıniştir. Bunun üzerine Gökalp şiir, roman; edebiyat
da pıyano çalmak gibi).'o, Fatma Aliye'nin Fransızca hocası Hıristiyan bir
kitapları ve nihayet bilim ve felsefe yapıtları oktımaya başlamıştır. i '-
Arap olan Doktor İlyas Matar'dı. 109 Bu dili Türkçeye pek çok kez çevrilmiş
olan Chapsal' ın dilbilgisini, Aınbroise Kalfa 'nın (daha önce arulan
Osmanlı okur kesiminin edebiyat zevki
Teltitnaque çevinneni) cep sözlüğünü (Ceb Lügali Fransızcadan Türkceye,
Istanbul, i 882) ve Miroir des Er!fants'ı kullanarak öğrendi. Aynı zamanda,
Bu ömeklerden anlaşılacağı üzere, daha kültürlü oktırlar için halk edebiyatı
ılyas Matar, ona Arapça basından pasajlar çevirtiyordu. 110 Fatma Aliye, daha
bir noktada cazibesini yitinniştir. O zaman da yerini Batı tarzı klınnacaya bı­
az.yetenekli olan kadın bir hocayla birlikte Arapça dilbilgisi kitabı Emsile'yi
rakmıştır. Bununla birlikte oknrların çoğu, öncelikli olarak "telif' yapıtlardan
("Omekler") ve kafıyeli Farsça sözlük Tu~re-i Vehbi'yi ezberledi. Daha o
sayıca çok daha fazla olan çevirilerle ilgilenmekteydi. Hatta Sefarad Yahudı­
yaşta Yusuf Kamil Paşa'run son derece süslü bir üslupla yazılmış olan
Te!emaqııe çevirisini (anlayarak) okuyabiliyordu. leri gibi bazı eemaaıler için telifyapıtlar yok denecek kadar azdL ..
Ortadoğu edebi yatıarının çok yönlü yapısında çevirilerin egemen rolü ıyı
Fatma Aliye'nin "modem" Osmanlı edebiyatıyla tanışması da aynı dö-
bilinmektedir. Osmanlı İmparatorluğu'nda (çoğunlukla Fransızcadan) çeviri
neme rastlar. Ahmet Mithat'ın yalın bir üslupla kaleme aldığı Leıaifi
romanlar tüm cemaatler arasuıda gerçekten de geniş çapta popülerdi. Bunun
Rivaya!'ı çetin Terceme-i Telemak okumasmdan sonra Fatma Aliye'ye ilaç
da ötesinde, çeviri edebiyat kanonunun ve en sevilen yazarlann Türkler,
gibi gelir. Bunu Dumas'nın Comle de Monle O-isıo romanının bir uyarlaması
Rumiar, Enneniler ve hatta Bulgarlar ve Yahudiler için temelde aynı olduğu
olan Hasan Mellah'ın (1874) oknrunası izler. Fatma Aliye bu kitabı daha Ön-
da gösterilebilir. Bu anlamda, karşılıklı etkileşimler azımsanmayacak ölçü-
ce dc aktımuş ama o zaman çok korkutucu bulmuştur. Sonuç olarak Ahmet
deydi (aşağıya bkz.). .
Mithat'm bütün yapıtlan Fatma Aliye tarafından oktınur.
Elbette Fransızca, çeviri romanların kaynak dili olarak ilk sırada gelıyor­
Başka pek çok Türk yazarının yazılarında da buna benzer bir "kanon" bu-
du. İngilizce , Amerikan misyonerlerinin beklentisinin tersine pek de önemli
lunmaktadır. Bir diğer kadın yazar olan Halide Edib'in [Adıvar; 1884-1964]
bir rol oynanııyordu. İngiliz, italyan ve Alman yazarların yapıtlan bile kitap-
hatıralarında Ba/lal Gazi, yazarın oknduğu ilk yapıtlar arasında yer alır. i i i
ların Fransızcasından çevriliyordu; ama dıınım gerçekte çok daha kannaşıktı.
Türk ınilliyetçiliğinin bab:ısı sayılan Ziya Gökalp de (1875-1924) yed i ya-
Bulgarlar (ve belki başkaları da) arada sırada Rl11ncadan çeviriler yaparken
şındayken Şah [smail ve Aşık Kerem hikayelerini çok sevd iğini kaydetmiştir.
Karamanlıca, Enneni Türkçesi ve Yahudi ispanyolcası yazarları (Batılı ya-
Nc var ki, bu tür yapıtların okunınası halk edebiyatı ve folklora hiç ilgi duy-
zarlaruı bazı kitaplan da dahil olınak üzere) kendi "mill1" dilleri olan Rumca,
mayan, diğerleıinden daha fazla Batılılaşmış i 9. yüzyılOsmanlı aydınlarının
Ennenice ve İbraniceden çeviriler yapmaktaydL çevirmenlerin (müstakbel
kaçındığı bir şeydi. Bir arkadaşı, GÖkalp'e bu aşk hikayeleri yerine daha cid-
okurlaruıı göz önünde bulundurarak) yaptığı seçimler sağlam bir klasik ya-
zarlar kanonuna alışkın olanlar için epey şaşırtıcıdır. Türkçeye, Enneniceye,
Rumcaya, Yahudi İspanyolcasına ve diğer dillere çevrilenlerin çoğu, kendi
IOH ~hmet Mithat Efendi, ra/ma Aliye, 37. Ahmet Mithat, kızlan yabancı dil öğrenen yüz kadar dönemlerinde son derece popüler olmuş ama günümüzde adlan bile anılma­
aıle tanıdığını söyler (50).

109. ~aS~yalLüb~n'ın yer/isi olan ilyas Matar (Elias Matar; 1857- 1909), Ampça kaynaklarda yan Fransız roman yazarlarınııı yap ,tlarıydL '13
ıyı bılınmekledır (bkz. örn. Sarkis 1458; Tarrazi c. II. 227). inişli çıkışlı kariyen boyunca Amerikan ınisyonerleri, içlerinden birinin Enneni cemaatinin oknma alış­
~atar, Isı~n.bul'daki Mcklcb-i Tıbbiyye ve Mekteb-i Hukuk'L.ı da hocalık yapmıştır. Yazann kanlığı hakkında yaptığı yoruma göre, "yaldızlanmış ah l aks ı zlığı yazarlannın
b.ı.yografısını yazan Arap yazarlar, genellikle çOğunlUğU tıp üzerine olan Türkçe yapıtlanndan
soz et~ez (Kolem risa/esi (1883); Usul-i H!f:.ıı 's-sıhlıal-i Umıımi)~\'e (1886); Emra=-ı kd-yı tek insani merakı olan bu romansların" etkilerine karşı umutsuzca mücadele
Ilazımyye, t.y.)
110 Ahmet Mithat Efendi, Fatma Alive Hal1lf1l, 43.
iii Bkz. Adıvar, Memoirs of Ha/idiEdib, 115. 112 Bkz. Göksel 8.
113 Bkz. Strauss, "Romanlar .. " 15 i -63.

7
34 TANZIMATVEEDEBIYAT
etmiştir (Dwiglıt 255). Türkçe kitaplar bu YOlUmcunun gözündc birazcık da-
ha iyi bir konumdadır: " Piyasadakilerin yarısı, gerçek yaşama ve Fransız ro-
manmı bayağılığın örneği haline getiren s ınıfa dair romanslardır" (254). Ka-
tolik gözlemciler de bu itirazları paylaşıyordu. 1905 'te Tokat'ta Sue'nün Le
Jui( Errand adlı kitabının Ennenice çevirisinin bir öğrencisinde olduğunu
gömıek bir Asompsiyonist Papazı şoka uğratmı ştı (Babot 142). Başka bir
gözlemci ise Osmanlı imparatorluğu ' ndaki Rum okurlann Fransız roman ya-
zan Ponson du Tcrrail'ı vc onun Rocaıııbole adlı yapıtmı bu kadar tulmalarını
gülünç bulmuştur."4 Fransız misyonerleri bile öğrencilerine Fransızca öğ­
retmenin faydasını sorgulamaya başlamıştır çünkü "öğrencilerin çoğu okul-
dan çıkar çıkmaz kendilerini ahlaksız edebiyatın kucağına atıyor ve onlara
öğretilen Fransızcayı keyiflerince ne yazık ki en mcşhur romancıların ihtiras
dolu eserlerine harcıyordu".' iS Başka bir Cizvit Papaz "Doğulu" okurların
zevkini şöyle özetler: " Doğulu oktu'lar, eğlendirici kitaplan, tamamen ahlak
dışı olmasa da az çok açık saçık olanları tcrcih ediyor." Bunlar, clbene ki
Cizvit Papazlann okullannda okutamadıkları türlerdi. i 16
Batılı Şarkiyatçı bilginlerin de bu üretimi görmezden gelmesi şaşırtıcı
değildir. Journal Asialique'in editörleri istanbul'da basılan kitaplann lis-
tesmı verdıkleri "Notices sur les livres imprimcs il Constantinople"da
Fransız romanlarından yapılan çevirileri anmayı reddetmişti. i 17 Hatta
azın lıklar arasında da zaman zaman özellikle "ciddi" yazarların yoklu-
11~ 'Pal/son diL Terrai! iıı ispecia/ modo e, il bel1iomino dei sapieıııoııi dei borght' ([Palrnieri]
i 62~. Rocambole gerçekten de Osmanlı 1t11paratoduğo'ndaki Rum okurlar arasında çok popü-
lerdl. Bu yazann Les Drames de Paris, Les "'(I'sıeres du demi-monde, Le paCle de sang, Lo
~orcle dııpel/lIl1. Le demier maı de Rocambole gibi romanlarının çevirileri SO'ler ve 9O'larda
ızmİr ve ıstanbul'da yayımlanıruştıf.
11 5 ,'/,'1 "/"1 i
,( t.'~ elir SOl'lıe (ıe eco e 011 es voil eLi graııd ııomhr!! sejeıer sıır lol/ie.\' les molpropreıes fil-
lerawes el se seli 'ir dııfrançais qııe nollS leıır (II'OIIS domıı? poıırjoııir cl leıır aisı! de Imıles les
prodııetions passiol1l1f?es de 1I0S romanciers fes plııs Irisıemem celebres" (Babot 3S ı).
116. "eel/x qııi /isen.ı eLi Orient l'eıı/enl des /iıres diverıissonts. de .. liı'res SilıOIl 101ll cl fiıil
mımaraul' (:'.'1110/115 (L"se::. c..~·i1/ards" ["Doğu'da kiıap okuyanlar eğlence kİtaplannı, tümüyle
ahlaksız degılse en azından müsıehcen olan kitaplan tercih ediyorlar."J (Babot 351).
117 "i...<. C . . ,1 J ..
, i OI1I11I1SS~On ull oumal asıaııque (i cl"ll demir supprimer I'iııdicalioıı d'ıme "iııglaiııe
d O/Il'mges qııı ne soll! qlı'llI1e plaıe ıradııclioıı de /"Oıııcms.!rcıııçai.ı· eLi l'Oglıe. Pas ım de 110S
lecıeııı:,' Ile regrettem celle eliminalioıı dam la /isıe reeııeil/ie al'ec lalll de soiıı el de
persew!raııee par ııo/re samııı col/aboraıeur." ["Jol/mal Asioıiqııe heyeti, dönemin popüler
Fnıı~sı.z .roı.~~~ıla~.ının sıkıcı çeviıilerinden ibaret olan yirmi kadar escre ait bilgiyi silınesi ge-
rcktığ.ını d.l1şundu. Uzman meslekıaşım t<'trafından bliyük bir uğraş ve a;.~imle toplmıan bu [i5-
tedekı eksılıne şüphesiL hiçbir okurumıILli üzmeyecektir,"] (Ilualt 231, not 3).
OSMANLlIMPARATORLU~U'NDA KIMLER, NELERloKURDU? (19.-20. YÜZYıLLAR) 35
ğundan dolayı endişelenenler vardı. "Prens" Mıgırdiç Dadyan (ı 844-
ı 91 ı) , yurttaşlarının edebiyat açısından gösterdiği gelişmeden, i 18 özellik-
le de Fransızcadan Emıeniceye yapılan çevirilerden ve "Balzac, Dumas,
Vietor Hugo, George Sand, Eugene Sue gibi büyük romancıların dikkate
değer sayıda yapıtı"ndan gururla söz etmekle birlikte "şehvetli ve tama-
men moda sı geçmiş bir yazar olan ihtiyar Pigault- lebrun'e" karş ı "çok
yazık ki" bir düşkünlük olduğunu da gözlemler. i 19
Yayıncılar da ara sıra yayunladıkları kitapların zmarsız olduğu hakkında
okurlarınm güvenini tazeleme ihtiyacı duymuştur. Jules Veme'in Mihran B.
Arabacıyan tarafindan çevrilen 20.000 /iel/es SOl/S les mers [Denizler Altuıda
20,000 Fersalı] romanının önsözünde l20 şöyle denir: "bu büyüleyici roman,
uygunsuz aşk hikayelerinden, kaba, korkunç ve iğrenç ihanet sahnelerinden, in-
sanııı aklını hayalini rahatsız eden tüyler ürpertici suçlardan arınmıştır" ve "iyi
bir baba, evladuıın bu kitabı okumasına hiç çekinmeden izin verebilir,"I'1
Misyoner edebiyatı
Protestan misyonerlerin kendi çeviri edebiyat kanonu vardı. Edebi açıdan öne
çıkanlar arasında John Bunyan'ın (1628- 1688) The Pilgrim 's Progress Fom
ıhis world lo ıhal which is lo come (1678) adlı kitabı bulunmaktaydı. Bir
Türk çevirmene göre, bu kitap, [ncil'den sonra belki de en çok çevrilen yapıt­
tır, i"
Kitabın Ortadoğulu okurların hoşuna gitmiş az sayıda yapıttan biri 01-
ııııBkz, Oadian 926.
ii<lClmrles Antoine Guillaume Pigault Lebrun, "ciddi" edebiyat tarihçilerinin söz etmekten ka-
çındığı bir Directoh"e hükümeti yazanydı; krş. "ııııe philosophie moqııeml! el des ıableaın
gril'oi... Jiren! le sueces de ses romans daııı ııotre pJımıe se re/iıse iı me/ııiomıe,- les ıilres."
("Kalem erbabınuzm isimlerini zikretmeyi reddettiği romanlannın b<ışan kaynağı, alaycı bir
felsefe ve ınüstehecn sahnelerdi."] (Feller, s.v.)
120 Bu yazar hk, bkz. ı 94. dipnol.
1~1 "Bu laıi/roll/aıı. münasibersi::. teaşiik he~J'ayeleri. lıiy/e I'e hir ıakım ciııayaıı miidlıişe ile in-
smım jikr /i hayaliııi ıalıdiş (?) iderek yii::. çıkartacak ve dehşeı \'erecek ııeji'elamiz
ıııeıı=arelerden ari olııb. bir cıkil peder bııııı bila ihl;l'(/= kı= n" erkek evlaJ/arll/a akııdahilir"
(Vemc). Yapıtın Amp harfleriyle basımında hemen hemen aynı yorumlar bulunmaktadır.
BkL. Straııss, "Romanlar" ı 60.
122 "Kilab-ı Mukaddesden maada hiç hi/" kilah bıı kiıah kadar elsine-i mııhıe/{feye lercelile
olıııııııcmıışdw." Bkz. Yolcll/ıım killieıi 811 Diiııyadcııı Gelecek Diiny{lya. Eser-i YI/ha/Illa
811ı)'(11ı,7.
36 TANZIMAT VE EDEBIYAT OSMANlIIMPARATORLU~U'NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YÜzyıllAR) 37

duğu anlaşılmaktadır. ı23 Kitap, Modem Süryaniceye çevrilmiş (Unniye

i 848; çev. Justin Perkins), i 834'te Arapçaya çevrilmeye başlarunış ve Enne-
nicede ilk çeviri yapıtlar arasında yer almıştır (İzmir, 1843; ilk olarak "Yarar-
lı Bilgiler Dağan"nda tefrika edilmiştir). Kiıabın aynı zamanda Enneni harfli
(1864) ve Ywıan harfli (1879) Türkçe çevirileri de bulwımakıadır (Kristiyan
Yolculuğu). Yapıtın misyoner Albert Long tarafından yapılan Bulgarca çevi- Farklı Edebiyatlar Arası Alışverişler
risi (Piiıeşestvennikiit ol ıoyzi sıyel do onzi) i 866'da İstanbul'da yayımlan­
mıştır (kiıabın ilk bölümü aynca Amerikan misyonerlerinin çıkardığı
Zamitsa dergisinde tefrika edilmiştir) (Stoyanov, Biilgarska vdzroidenska
knanina I, 426).
Diğer bir başarılı kitap, en azından çevirilerinin sayısına bakıldığında,
Leigh Richmond'ın (1772- 1827) The Dairyman 's Daughter (ya da The
Daughıer of Walbridge) adlı kiıabıdır (Kawerau 390). Kiıap, aralarında
Modem Yunanca (1821), Arapça (Maııa, 1834), Modem Ennenice (1839)
ve Modem Süryanicenin (1845) de bulunduğu on dokuz dile çevrilmiş ol- Farklı edebiyatlar arası temaslar ve alışverişler farklı yoııarla ve farklı düzey-
masına karşın Doğulu okurlar ıarafından Pilgrim 's Progress kadar tutul-
lerde meydana gelmiştir. Görüldüğü gibi, Batı edebiyatına açılma, bwılan
mamıştır. Müslüman Türk okurların ise Bunyan'ın yapıtından uzun süre
birbiriyle sıkı sıkıya ilintilendinniştir. Osmanlı başkentindeki basın , özeııikJe
haberi olmanııştır. Kiıabın ilk Arap harfli çevirisi ancak 1905'te Bulgaris- çağdaş edebiyatın yayımlanması ve yayılmasında önemli bir roloynamıştır.
ıan'da basılnııştır. 124
Örneğin Ahmet Mithat'ın fınile Richebourg'un La Fiile Maudiıe (Merdud
Kız, 1300/ 1883) çevirisi, bu romanın daha önce Rum ve Enneni gazetelerin-
de tefrika edilerek ulaştığı başandan esinlenerek yapılmıştır (Arakel
Kitabhanesi Esami-i Kiiıübü 200). Leıaifi Rivayii!'ta yer alan birkaç hikaye,
Fransız basınında çıkan öykülere dayanmaktadır.
Yazı farklılıkları, aşılması güç bir engel oluştunnamıştır. Müslüman
Türkler arasında, Enneni alfabesini öğrenen ve Enneni harfleriyle basılmış
kiıaplan ya da gazeteleri okuyanlar bulwımaktaydı. 125 Gazetelerde modem
edebiyatı Türkçe okumak isteyenler için alfabeyi öğreten kişilerin ilanlarına
rastlanmaktaydı. Hatta bazı üst düzey Türk devlet görevlileri, yalınlığı ve uy-
gulamadaki kolaylığı nedeniyle Enneni alfabesini telkin etınekteydi. 126

1!5 Bkz. Strauss, "Roman/ar ... ",133.

126 Enneni harflerinin avantajlan 50'lerde yayıml anmış bir kitabın yazarları tarafından vurgu-
lanmıştı: "Osmanlı Dilini Enneni Harfleriyle Okuma Anahtan". Bu kitap, "Enneni harflerini
m Bkz. Kawemu 392 (1839'da Missionary Herald'da yayıınlannuş bir makaleye aufta buluna- kolay yoldan öğrenmek isteyen saygın Osmanlı lann önerisi" üzerine yazılnuştı (hıınif-i
rak). emıeniyyenin sehil kımat ve taallümüne anııkeş olan Osmanlı/ardan ekser-i zeval-1
124 Dönme Abdülmesih Yuhanna Avedaranyan (yani Mehmed Şükrü; "Johannes Awctaranian") mııtebereflin aciz/erine wiki oldıı!,.... , teklifi üzerine; bkz. Miftah-ı Kımat-i Hum}i Enneniyye fi
tarafından çevrilmiştir. Mustafa Necati'nin Modem Türkçe çevirisi i 932'de yayımlanmıştır. Lisafl-I Osma"i, 4). Ayrıca bkz. Ertem, 125-7.
38 TANZIMATVEEDEBIYAT
Türkçe konuşan Rum Ortodokslar (Karaıııanli) ve Erıneniler, Türkçe halk
edebiyatı yapıtlaımı ve Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) gibi çağdaş yazar-
ların romanlannı Yunan ya da Enııeni harılerinden okuyorlardı. Ahmet Mit-
hat'ın El11ıeni cemaatinde özel bir üne sahip olduğu söylenebilir; Fe/alıl/1 Bey
ve Rakıııı Efendi romanı i 879'da Enneni Türkçesinde yayımlanmıştır. Yaza-
rın diğer iki romanı olan Yeniçeri/er ve Şeytan Kayası, i 89 i 'de Karamanlıea
basılmıştır. Yeniçeri/er' in Karamanlıea çevirisi, ilk olarak Misailidis'in
Analali gazetesinde tefiika edilmiştir. Bu gazetede Misailidis çoğunlukla
Rumca ya da Fransızcadan bizzat çevirdiği sayısız roman yayımlamıştır. Ne
yazık ki, farklı alfabelerle basılınış çevirilerin özgün yapıta sadakatini ya da
yapı tı uyarlama tarzını açığa kavuşturan henüz hiçbir araştınna bulunmamak-
tadır. Dikkate değer bir biçimde, çevrilmiş olan yapıtların başlıklan çoğun­
lukla özgün yapıtınkiyle aynıdlf.
Öte yandan son derece az sayıda Emıeni Türkçesi yazan Arap harfleıiyle
Türkçe bir yapıt ortaya koyarken neredeyse hiçbir Karamanlı yazar bu türden
bir yapıt yazmamıştır. l27 Belli bazı Ermeni Türkçesi kitap türleri Müslüman
Türk yazarların ilgisini çekmiş olsa da bu dunım, Karamanlıea yazılmış olan-
lar için geçerli değildir. Misailidis'in pikaresk Tamaşai Düm'a'sı (l7Ikanva
b/c.) Müslüman Türk okurların geniş bir bölümü tarafından bilinmiyordu.
Benzer şekilde, konusu Emıeni Ortodoks bir kızla Enneni Katalik bir deli-
kanlı arasındaki trajik aşk hikayesi olan Vartan Paşa 'nın Akabi Hi!'J,ayesl de
Müslüman okurlar için pek de ilgi çekici değildi. Bunun yanı sıra Vartan Pa-
şa, önce Ermeni Türkçesi çevirisi basılan, ardından epey kısaltılarak RuznG-
ıııe-i Ceride-i Havadis'te tefrika edilen, Arap harfleriyle yazılmı ş bir ''Napol-
yon Banapart Tarihi" (186 I- I 868) de bırakmıştır. ı28
Birkaç Rum, popüler Fransız romanlarının çevrilmesinde nispeten erken
bir dönemde rol almıştır. Bu konuda Fransızca, Türkçe ve Rumca çıkan
meşhur mizah gazetesi Diyojen'in (hatta Erıneni Türkçesi ve Bulgarca ya-
yımlanan başka gazetelerin) sahibi Teodor Kasap (I 835-1 897), en ünlü ör-
nektir. Onun yaptığı Dumas'nın Monıe-Crislo adlı romanının Türkçe çevi-
risi (187 i; ilk olarak Diyojen'de tefrika edildi) gayet doğru bir şekilde bir
127 Enneniler tamfından yayımlanan Osmanlı Türkçesi kitaplarm bal.en Müslüman Türk bir "dü-
zcltınen"i
(mu.mMih) bulunurdu.
l1Ji1 Bkz. nıe Begiımiııgs olPrimiııg. 23 \,d.
OSMANuIMPARATORLUGU·NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YÜZYıLlAR) 39
Batı dilinden yapılmış ilk "gerçek" çeviri olarak kabul edilir. 129 Diğer dalıa
az saygın çevinnenler yalnızca ilk adlarıyla tanınır. "Mihalaki" adında biri
Eugene Sue'nün Maılıi/de 011 Memoires d'wıe je/ıııe/bıııne (I 874) adlı ro-
ınanını ve aynı yazarın Sept Peches capital/x adlı kitabından "Gour-
mandise" bölümünü (Şikempeıwri Ohur/uk; i 882) çevirmiştir. "Vasiliki"
adında biri de Piene Zaccone'un Miserab/es de Londres adlı kitabını
(Londra Biçaregom; 2 ci lt, i 879) ve Jules Lenııina'nın Fi/s de Monıe­
Cristo'sunu (Lord Hop; 6 cilt, i 878) çevirmiştir. i 883- i 884 arası yayımla­
nan Envor-ı Zekô adlı edebiyat dergisine katkıda bulunan, aralannda Kara-
manlı yazar Nikolaos Sullidis'in (Nikala Sullioğ lu) de olduğu şaşırtıcı de-
recede çok sayıda Rum vardır.
Osmanlı Ermenilerinin öncü rolünün iyi bilindiği tiyatro alanında da geniş
alışverişier ve etkileşimler görülür. Bu konuda, Türkçe tiyatro edebiyatının
ilk yapıtlarından biri olan İkinci Arsas (I 282/1865), ilginç bir ömektiı·
Do
Oyunun baş karakteri, tarilısel bir kişilik olan Emıeni Kralı lL. Arşag'dır
(Fransızcada Arsace; 35 i -367). Onun başına gelenler, Osmanlı İmparatorlu­
ğu 'nda Mıgırdiç Beşiktaşlıyan (I 828-1868), Emanuel Yesayan (1839-1907),
Khoren Kalfayan (c.1831-1892) ve Tovmas Terziyan (1840 1909) gibi bir-
çok önde gelen Emıeni yazara esin kaynağı olmuştur. Bu yazarların hepsi,
oyunlannın kahramanı olarak bu ilginç hükümdan seçmiştir. Ennenice oyun-
lar dışında Modem Yunan tıyatrosunun bazı ömeklennin de Müslüman çe-
vimıenleri cezbettiği anlaşıl maktadır. Ömeğin, Giritli bir Müslüman, G.P.
Kontis'in "Herkül ve Olimpiyat Oyunları yahut Arkadaşlık ve Aşk" adlı
0Yll11Ul1U çevinniştirL\I Rum hekim Aleksandros İ stamatyadis'in (1838-
1891) oyunları "Muzaffer Osman" (Osman ho nik;?!"s) ve "Esaret Altındaki
Sakız Adası" (Clıios doııte), Türkçeye sırasıyla Osman Ga:i ve Halo-i
132
Nisvôl1 ya/11Id Sakız Esirlerilll adlarıyla çevrilmiş, ikincisi istanbul 'da sergi-
lenen en başarılı oyunlardan biri olmuştur.
1~9 Bkz. [Seviik) AlTı/pa Edeb~I'QII ı'e Bi:: c. 11.237.
\30Bkz. And. Osl1/(lII11 Tiyatrosu ISO. ["Arsas", Fransızca "Arsacc" sözcüg(jnün tnıııskripsiyo­
nudur. "Ersas" yanlış OkUııUŞtı Arap harncrine ainir.)
ııı/mklis ı'e O~mıpiakos Agol1asyahııdSıdk ii Hillııs ve Afıılıııbbeı-i Hakiki.
m Ga:; Osma/l. Seııe 709 iki 699, Üç lasıldaıı ilxirelıiJ'arro oy/iilI/dur. Yanko Vaçidi adlı Rum
bir hükümet görevlisi tarafından çcvriınıi~tir. Aynı kişi, Fransa-Pnısya savaşı hakkıııda bir ta-
rih kitabını da Türkçeye çevinniştir.
m çev. Giriıli Rifat Bey,129111874.
 40 TANZIMAT VE EDEBIYAT
Bununla birlikte, bütününe bakıldığında azııılıkların ürettiği modem ede-
biyatın Osmanlı edebiyatçıları için büyük oranda lerra incognila [keşfedil­
memiş topraklar] olarak kaldığı söylenebilir. Erken dönem Modem Yunan
edebiyatının başyapıtlarından biri olan Vinçenzo Komaro'nun Erolokriıos '
unun (J7. yüzyıl) 1873'te yayımlanmış Osmanlıca çevirisi, belki de çevir-
menierin yazarın adını bile verınemesinden dolayı çoğunlukla bilinmeyen bir
yapıt olarak kalnuştır. Modem Emıeni edebiyatı söz konusu olduğunda da
134
aynı şey geçerlidir. Bunu, birtakım önde gelen yazarların tepkisinden çıkara­
biliriz. 1913 gibi geç bir tarihte Türkçe bir Emueni öyküleri antolojisi yayım­
lannuştır. "' Türünün ilk örneği olan bu yayın hakkında övgü yazıları (ıakriz)
kaleme alan Abdullah Cevdet, Şahabeddin Süleyman ve Süleyman Nazif, an-
tolojiyi neredeyse bir buluş olarak gömuüşlerdir.
Osmanlı Türkçesi edebiyatı söz konusu olduğunda bazen gayrimüslim ce-
maatler de aynı ilgisizliği gösterıniştir. Eğer çok beğenilen bir Türkçe antolo-
ji yayımlamış olan Aleksandros Kostantinidi gibi Osmanlı bilginlerinin söy-
'36
lediklerine bakılırsa Rumiar, Türk diline ve edebiyatına pek de ilgi duymuyor-
du. Hatta Ahmet Mithat Efendi bir keresinde Rumlan biraz da abartılı bir şekil­
de Yunanca dışındaki dillerdeki çalışmalan ''yüz karası" saymakla suçlamış­
tır'37 Yörükler hakkında çalışmas,yla '38 tanınan izınirli hekim Mikail Çakı­
roğlu (1854-1920) sıra dışı bir ömektir. Çakıroğlu, iran ve Osmanlı şiiriyle il-
gileniyordu; bu konularda izmir' deki Rum basmında makalelerin yanı sıra, Ba-
ki'nin (1526-1600) şiirlerinden bir seçkiyi Rumcaya çevirerek yayımlarnıştı. "'
Emueniler söz konusu olduğunda durum farklıydı. Emueniler, pek çok Türk
tarafından kendilerine en yakın cemaat olarak kabul ediliyordu. "o Gerçekte,
Emuenilerin neredeyse tümü iki dilliydi ya da yalnızca Türkçe konuşuyordu.
!3.ı Bu çeviri hk. bkz. Sırnuss, "Emıos ya 'ni Sevda. The Ninetcenth Century OIlOlnan Translation
of the Erolakrilos".
l35 Serents, ı 63.82.
136 Müntalıab6I.1 Asar-ı Osmaııiyye.
LJ7 Kainat serisinde yayımlanmış olan "Yunan Tarihi"nde, 126.
IJII Per; Gioııroııkön, Etlmofogike melete; Fransızcaya çev. Paul Zipcy, Eıııde eılınogmplıiqııe
sur fes YUllIk.
139 Divan.i Mpake eıo; poeıike .~J'lIoge IOll Mpake. Venedik 1907.
140 Türk yazar Şahabettin Süleyınan ( 1885- 1921), S. Serents'in Emıeni yazarlar antolojisi üzeri.
ne kaleme aldıgı takriz 'inde şöyle der: "Bir Arab ile, hemdın olduğum halde, pek güçlükle
kaynaşabilidiğim halde sizlerden biriyle pek kolay birleşiyor, pek kolay temin-i meveddet
edebiliyoruın"; ve ekler, "siz hepiniz bizim lisanı bilirsiniz" (I 74).
?
OSMANlı IMPARATORlUC,U'NDA KIMLER , NELERIOKURDU? (19.-20. YÜzyıLLAR) 41
Eğitimli Emıenilerin çoğu, Türk yazarlarnı yapıtlarını okumak için bunların
Ermenice çeviıilerine ilıtiyaç duyınamış bile olabilir. Çok sayıda hoca, avukat,
hekim ve diğer mesleklerden Emueni, bizzat Türkçe yapıtlar yazımştır. Jön
Türk Devriıni 'nden (1908) sonra edebi çeviriler iyice yaygııılaşnuştır. Saygın
bir okulolan MeI<teb-i Mülkiye'nin hacası Diran Kelekyan (J862-1915), Os-
ınanlı Türkçesini mükenunel derecede biliyordu; 141 kendisi de birkaç Türkçe
yapıt kaleme alımştı. Kelekyan, kendisinin çevirdiği ve 1913 'te yayunlanan
Krikor Zohrab'ın Hayat Olduğu Gibi başlıklı hikayeler derlemesinde '42 Türk
yazarlamı Enneniceye giderek daha fazla çevrildiğini belirtir. O dönemde oku-
tulan ve çok sayıda Türk yazannın yapıtlarnıdan parçalar içeren Emuenice okul
kitapları da bunu kanıtlar. Benzer bir ilginin, içlerinde özellikle Türk şairler
isak Ferera (i 877- i 933) ve Avram Naon ("İbrahim Nom", i 878-1947) gibi
Türkleşmenin bazı ateşli taraftarlarının 19. yüzyıl sonunda çoktan belirmiş ol-
duğu Osmanlı Yahudileri arasında da başladığı anlaşılmaktadır.
Eğitimli Sefarad Yahudileri esas olarak Fransız edebiyatıyla ilgileniyor-
du. Yahudi ispanyolcasına Türkçeden yapılmış çeviriler hakkında çok az
şey bilinmektedir'43 Bu dil, alt sınıflar tarafından okunuyordu. Bu gerçek,
çok üretken bir çevirınen olan EI ia Karınona (1870 1931) tarafından da dile
getirilmiştir: "ispanyoıCa (yani Yahudi ispanyolcası) okuyanların Türkçe ya
da Fransızca bilmediğini fark ettiğim için çocukların ve yaşlıların bile an la-
yabileceği popüler bir dilde yazmaya başladım" (Loewanthal, 44).
AlışverişIer: Türkçeden Arapçaya
Yönetici unsunın edebiyatına karşı bu çarpıcı ilgisizlik Rumiara ve diğer gay-
rimüslim cemaatlere özgü değildi. Türkçeden Arapçaya edebi çeviriler de son
derece azdır. 19. yüzyılda Türkçeden Arapçaya çevrilmiş tarih, bilim, dilbil-
gisi ve benzeri konularda kitaplar bulwunakla beraber, çağdaş Osmanlı ya-
141 Şeınseddin Sami'n.in Türkçc-Fransı zca sözlüğünün önemli ölçüde geniş l etilmiş versiyonu-
nun 1928'e kadar basılınaya devam etmiş yeni basımı için teşekkür borçlu olduğumuz
Kelekyan hk. bkz. Yaşamlan ve Yapıılorlyla Osmanblar Al1s;klopedi~'i, 11,24.
142 Hayaı oldııb"ı gihi. Özgün yapıt 191 I 'de basılmıştır. 1908'dcn sonra Osmanlı parlamento-
swıda vekil olan Krikor Zohrab (d 1860), Kelekyan gibi 1915 yılındaki tehcir sırasında öldü-
rüldü (bkz. Yaşam/an ve YapalanJ'la Osmanlılar Ansiklopedisi, 11, 703).
143 E. Romero, La ereadan literaria eLi leııgua se/ardi' adlı çalışmasında 1931 'de Selanik'te ba-
sılnuş tek bir roman ad ı verir; ama krş. 32. dipnot.
42 TANZIMAT VE EDEBIYAT
zarlarının yapıtlanndan neredeyse hiçbir şey çevrilmemiştir. Abdurrahman
Sami Paşa'nın (1792- 188 i) beğenilen ama biraz da modası geçmiş sayılabi­
lecek Rümuzü'l-hikem'i (1870) müstesna örneklerden biridir. l44 Bu kitap,
dikkate değer bir biçimde iki dilli olarak i 894'te Trablus'ta yayımlannuştır.
Bununla birlikte, Arap yazarların Türklerin edebiyat etkinliklerinden habersiz
olduğu da söylenemez. Yusuf Kamil Paşa'nın Te!t!maque çevirisinin ünü,
aynı yapıtı Sudan'da sürgünde olduğu sırada çeviren Rifft'a et-Tahliivi'ye
ulaşıruştır
l45
Corci Zeydiin'ın "Doğunun 19. Yüzyıldaki Meşhurlarının Ya-
şamöyküleri" adlı derlemesinde büyük "vatan şairi" Namık Kemal (1840-
1888) hakkında bir kayıt bulunur. Ne var ki bu, yazar ve şairin yakın arkadaşı
olan basım ve yayıncı Ebuzziya Tevfik'in (1848-1913) bir makalesinin yal-
ruzca özet biçiminde bir çevirisidir. 146 Ahmet Mithat Efendi'nin bazı yapıtları
Tatarcaya bile çevrilmiş ve polemik !üründeki yazıları, özellikle de Amerikan
misyoner Herıry Otis Dwight'la olan tartışması (1883) Rus İmparatorlu­
ğu'ndaki Türkler tarafından takdir görmüş olmasına karşın, yazarın Arapça
konuşan alemi pek de etkilemediği anlaşılmaktadır.
Buna bir açıklama getirmek gerekir. Bunun nedeni bir bağımsızlık hatta
üstünlük duygusu muydu? Misyonerlerin etkisi miydi? Kültür ya da dil farklı­
lıkları ıruydı? Ziya Paşa'nın "Şiir ve İnşa" başlıklı ufuk açıcı incelemesinde
dile getirdiği gibi Osmanlı Türkçesi, Arapçaya çevrilmesi olanaksız bir dil
miydi?14' Ya da Osmanlı Türkçesine aşina olan yeterli sayıda Arap okur mu
vardı? Bu sorulann yanıtı burada verilerneyecek. Tuhaf olan, yaklaşık bir yir-
mi yılOsmanlı başkentinde EI-Cevaib gazetesini çıkaran, Osmanlılarca
"Ahmed Faris Efendi" olarak tanınan Fiiris eş-Şidyi!k'ın da Türk edebiyatına
ilgi göstermemesidir. 148 Bununla birlikte, ilk Türkçe roman olan Şemseddin
144 Abdurrahman Sami Paşa, Morahydl. Yunan Devrimi'nden sonra aile M]su'a göçtü. Sami Pa~
şa, Muhammed Ali'ye Yunan Devrimi hakkında bir layiha sunduktan sonra meşhur Bulak
Matbaası 'nın başına getirilerek çok başanh bir iş yaşamına atıldı.
145 Bkz. Strauss, 'The Egyptian Connection" 53 vd.
146 Bkz. Zeydan, Terdcimu ... n, 115.21.
147 Bu incelemesinde Ziya Paşa, Osmanlı adalet sisteminin kannaşıkhgı nedeniyle Tunus'ta Os-
manlı yasalanru (Düstur) Arapçaya çevircbi lecek yetenekte bir çevınnen bulmanın imkfuısız
olduğunu, bu nedenle, Tunus vilayetinin, bağlı olduğu devletin yasalanru uygulayamadığıll1
söyler. (bkz. Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evre/eri, 119.J Düsfur'un en so-.
mında Suriyeli bir çevinnen tarafindan Arapçaya çevrildiğini de belirtelim.
148 1288/1871'de İstanbul'da basılmış olruı Kenzü'r.regd'ib ii münfahaoofi'I·Cevd'ib (El-
}Us'ulu 'l.latife, el-makdmdtü 'z.zari/e, el-makdldlu 'I·edebiyye)'nill ilk cildinde Türk yazarlar.
dan çeviriler bulunmaz.
OSMANlı IMPARAlORLU(MNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. yüzyıLlAR) 43
sami'nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat'ını basan da EI-Cevaib matbaasıdır (1872).
Bu matbaa, ayrıca Robertson'ın History of America adlı yapıtının ve Tunuslu
Hayrettin Paşa'nın Akvamu'l-mesdlik fi ma'rifeti'l-memdlik'inin "Mukaddi-
me" bölümünün Türkçe çevirilerini de basıruştır. 14 ' Ayıu zamanda matbaanın
elinde, aralarında biraz muaınınaJı bir Türkçe oyıın olan ama pek de
Racine'nin meşhur trajedisinden çevrilmiş gibi durmayan, basit gravürlerle
bezenmiŞ Ester adlı bir yapıtın 150 bulunduğu Türkçe kitap siparişleri de vardı.
İlginç bir biçimde, nispeten daha az sayıdaki Türkçe yazan Arap bilginle-
rin çoğunluğu HıristiyandI. Hadfkatü 'I-AhMr'ın editörü olan Halil el-Huri
(1836-1907), İbn-i Haldlln'un Kitdbu'l-'İber adlı yapıtının bir çeşit devaıru
sayılan Abdullatif Subhi'nin Te!arıiletü '1- 'İber'ini çevirmiştir (Sarkis, 1196).
Luis Sabuncu ("Yakub Sabuncuzade Luvis Beri Efendi", 1838--1931), iki dil-
li (Türkçe--Arapça) basılan Resimli Devr-i Alem Seyahatnamesi l51 sayesinde
meşhur olmuş kişiliklerden biridir. Arap gümrükleri başkatibi olan Nevfel
Efendi (Nimeıulliih Nevfel, 1812-1887),152 Ottoear von Schlechta-
Wssehrd'in Huk:uk-i Mi/el'ini (Hukiık:u'I-ümem, Beyruı, 1873) ve Çerkeslerin
inançları hakkında aslı bilinmeyen bir yapıtı (Aslu mu'tekaddıu'l-ümmeti'[­
cirkisiyye, Beyrut t.y.) Arapçaya çevirmiştir. Ayrıca, (yayımlanınaıruş) tarih
kitabı için Türk kaynaklarım kullannuştır ki bu, o dönemde sık görülmeyen
bir örnektir.
Türkçe yazan Müslüman Araplar arasında meşhur Şamlı el-' Azm aile-
sinden gelen (bu nedenle Türkler arasında "Azıırızade" olarak bilinen)
Korgeneral ("Ferik") Sadık el-Müeyyed l53 üzerinde özellikle durmak gere-
kir. Epeyce üretken bir yazar olan el-Müeyyed, Türkçeye birçok yapıt ka-
149 Bkz. Strauss, "Les voies de La transmission", 125.
uo 1880 civannda yayımlanmış olmalı. EI·Ceva'ib matbaası tarafından dagıtılan Türkçe kitaplar
lık. ayrıca bkz. listeler, Roper, "Fılıis el-Shidyaq and the transition from scribal to print eulnue
in the Middle East", 2 i 8.
ıs] Bkz. Resimli Devr·i Alem Seyahatnamesi. Aynca bkz. fotoğraflar, Mdlumat, no. 71,23 Ra·
mazan i 3 14 (25 Şubaı ~ 897): 466. Krş. Sarki, i i 77 vd; Türkçe yazılan lık. bkz. Sabuncuzade
Luis Alberi, Sultan LI. Abdülhamid'in Hal Tercümesi; A. Özcan, "Yerini bulamayan bir gaze-
teci: Louis Sabuncu ve istanbul Yılları".
ısı Zeydiin, ll, 206- i ı.
IS3 Cidde kaymakamlıgı görevinden ayrıldıktan sonra 12 Şevvaı 1328'de (18 Ekim 1910) vefat
eden el-Müeyyed, uzun yıllar boyunca Sultan Abdülhamit'in yaverligi görevini yürütmüş,
Habeşistan ve Sudan'a elçi olarak gönderi lmiş ve Bulgaristan komiserli@ yapmıştır. Bkz. Ek·
rem Reş8.d ve Osman Ferid, 2 ı 6. Sarıcis, 1181 vd, onwı Türkçe yazılanna söyleyecek söz bu·
lanıaınıştır.
44 TANZIMAT VE EDEBIYAT
zandınnıştır. Kiiçük Hanri (İstanbul , 1880; 1890) ve Fernando (1883)
Fransızcadan çeviriydi. el-Müeyyed'in el-Vakidi tarafından yazılmış "Suri-
ye Fethinin Tarihi" adlı kitaptan yaptığı, özellikle orduyla ilgili olduğu için
beğenilen kısaltılmış çeviri, Tıirih-i Fiituhii 'ş-Şam adıyla Önce Alunet Mit-
hat'ın Terciinıan-ı Hakikat'ında tefrika edildi, sonra basıldı (İstanbul,
1302/ 1884-5). Yazarın Habeş Seyahatnamesi Türkçe olarak yayımlandık­
tan (1904) sonra Arapçaya çevrilmiştir. 154
Alışverişler II: Arapçadan Türkçeye
Osmanlı Türklerinin modem Arap yazarlarına daha geniş çapta ilgi duyduğu
anlaşılmaktadır. Taberi, İbn-i Haldun gibi klasik yazarlaruı Türkçeye çevril-
mesi 19. yüzyılda da sürmüştür. Eğitimli Osmanlı Türkleri, Arapça okuyabi-
liyordu. Haııa Cevdet Paşa gibi medrese eğitimi almış bilginler bizzat Arapça
yapııı ar yazmıştır. Aynca, "üç dil"e (e/sine-i se/ase: Arapça-Farsça-Türkçe)
aşina olan fakat Batı dillerini bilmeyen Osmanlı okurlarının Batı dillerinden
çevrilmiş Arapça kitaplan, özellikle de Mısır'da Bulak Matbaası tarafuıdan
basılmış olanları okuduğunu biliyoruz. 155
Çağdaş Arap yazarlarından Türkçeye çevrilmiş olanlarsa daha azdır. Bu-
nunla birlikte, Osmanlı Türklerince "el-Bedevi" olarak bilinen Rifil'a et-
Tahıavi'nin çok iyi tanuımış bir yazar olduğunu belirtmek gerekir. Et-
Tahtavi, i 85 i 'de kurulmuş olan Encümen-i Daniş'in 156 muhabir üyeleri ara-
suıdaydı. Tahlisu 'I-ibriz ila te/hisi Bariz (1834) adlı gezi kitabı Mısır'da 1839
gibi erken bir tarihte Türkçeye çevrilmişti ve öyle görünüyor ki, Osmanlı
okurları arasında tutulan bir kitaptı. Şemseddin Sami'nin meşhur ansiklope-
di si Kamusü'l-a'lam'da (6 cilt, 1889-1898) EI-Cevaib gazetesi sayesinde
yirmi yıldan fazla bir süre boyunca Osmanlı başkentinin entelektüel yaşa­
mında önemli roloynamış olan Ffuis eş-Şidyilk hakkında da bir kayıt bulu-
nur. Eş-Şidyak'ın dilbilgisi kitapları Türkçeye çevrilmiş olmasına karşın, Es-
Sak 'ala 's-sak -belki de makul nedenlerden dolayı- çevrilmemiştir (ama ki-
tabm Paris baskısı EI-Cevaib'in kataloğunda yer alıyordu).
154 Yazarın gezi kitabı hk. bkz. Herzog ve Motika, 169 vd.
1'5 Bkz. Strauss, "llıe Egyptian connection .. .", 45 vd.
156 Bkz. Kayao~lu, 68.
OSMANLlIMPARATORLU~U'NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.- 20. YüZYıLLAR) 45
20. yüzyıl başlannda Corci Zeydan'ın (1861-1914) yazıları, özellikle de
" islam medeniyeti" kavramı, Osınanlı Türkleri arasmda tutuluyordu. Hıristi­
an bir Arap olan bu yazann şöhreti Cumhuriyet'in ilk dönemlerinde de sür-
ymüştür. Zeydan'ın çeşitli yazıları .iL. Abdülhamit dönemınde
. Maiumat d '
ergı-
sinde yayımlanmıştır. Dönemin bir diğer önemli yazan Zeki Megamiz tara-
findan Türkçeye çevrilen "islam Medeniyeti Tarihi" (Tarihii 't-temedduni '1-
isıamf)'" İkinci Meşrutiyet'ten sonra istanbul'da basılmıştır (1912-1914).
Zeydan'ın Harun Reşit ve Bennekilerin yıkılması hakkında yazdığı tarilıi
roman ı EI- 'Abblise uhtu 'r-Reşid (Kahire i 906), Hasan Bedreddin tarafından
çevrilmiştir (İstanbul, i 339-1342/1923 )158
m Hıri stiyan bir Arap olan Zek i Megamiz (I-falep ı 871 - i sıanbul 1932), geç dönem Osm.:"lnlı cn-
telektiiel tarihinin en ilginç kişiliklerinden biridir. Megamiz hukkındaki bilgiler epeyce dağı­
nıktır (temel bilgiler için bkz. Gövsa, Meşhıır Adamlarlll, 1028). Megamiz, döneınin en etkin
yazar ve gazetecilerinden biriydi \oc Picrre Loıi'nin Türkçe öğreımeni olarak adını duyurml1ş­
nı. Türkçe gazetelerde çok sayıda makaleler yayımladı (Saadet, ikdam, Sabah. Md/ılina', Re-
simli Kirab, vb) ve çağdaş Arap edebiyatının yayılınasında önemli bir roloynadı. Türkçeye
yaptığı çeviriler arasında HiirriJ'el-i Nisl'im başlı~ıyla Kasım Emin'in (1865-1908) Tahrihi .,-
Mer'e adlı yapıtı ve Cumhuriyet döneminde basılan Ohmı /-falım. Fergaııe giizeli başlığıyla
Corci Zeydan'nın An/s Fergdne adlı romanı bulunmaktadır. Zeki Megamiz ayıH zamanda
Kuran'ı da Türkçeye çevimıiştir. Bu çeviri, ikinci Meşrutiyet'ten saım! anonim olarak basıl­
mıştır (Ergin, 308).
158 Kitabın Türkçe çevirisinden önce Ai Abbassa 0/1 La seeııl' dil Caltre adlı bir Fransızca çevirisi
yapılmıştır.
 46 TANZIMATVEEDEBIYAT OSMANUIMPARATORLUGUNDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. yüzyıLLAR) 47

/oire des Hıms'ını, Maspero'nun His/oire ancienne des peup/es de

/,Orient'ini ve ilginç bir şekilde Mikael Çamcıyan'ın ("Mikail Vardapet";
1738-1823) "Enneni Tarihi"ni''" bile sayar. Bunların dışmda, bibliyograıya­
da Ahmed Hilmi'nin Tiirih-i Umumfsi,'6' Aleksandros Kostantinidi'nin
"Antik Yunan Tarihi", Abdullah Bey'in "Jeoloji"si gibi Batılı yapıtlara claya-
Neleri Okurlardı - ii: nan ya da bunlann çevirisi olan Türkçe kaynaklar ya da İskender Tiirihi ve
antik çağlar hakkında bilinmeyen Batılı bir kaynaktan derlenmiş Arapça bir
Bir Osmanlı Aliminin Yaşamı kitap olan Bidiiyeıü '/-kudema' ve hidiiyetü '/-hükemii' (Bulak 1254/1838;
Süleyman Paşa'nın Tarih-i Alem'i ikinci baskısı 128211865) gibi Bulak basımıarı da yer alınaktadır.
Bu etkileyici kaynak listesinden yazarın Fransızca, Arapça ve muhteme-
len Ennenice bildiği ama açık bir şekilde Osmanlı Türkçesindeki yapıtlan
yeğlediği sonucuna varabiliriz. Dolayısıyla Süleyman Paşa, neredeyse yal-
nızca Batı dillerinde (yani Fransızcada) yazılmış edebiyatlarla ilgilenen Ah-
met Mithat Efendi gibi yazarlarla belli bir karşıtlık oluşturmaktadır.

Burada sunulacak olan tartışmanın amacı, dönemin kültürlü bir Osmanlı ya-
zarının ne tür kitaplar okumuş olabilecegini göstennektir. i 877'deki Osman-
lı-Rus Savaşı'nda başansızlıga uW3yan komutan Süleyman Paşa'nın (ö.
1892) yazdıgı yanın kalmış "Dünya Tarihi" (Tiirih-i A/em, ilk basımı 1876)
durumun karmaşıklığını göstennesi açısından tipik bir örnektir.
Tiirih-i A/em'de kitabın oluşturulmasında kullanılmış yapıtlara dair epey
geniş bir bibliyograıya yer alır. Yazar, kaynaklan arasında Arap tarihçilerini
(ibnü'I-Es1r, İbn-i Haldw, Ebil'I-Fidii, Mesild1'nin Mürncu 'z-zeheb'i), 17.
yüzyılOsmanlı tarihçilerini (Müneccimbaşı, Katib Çelebi), Ebulgazi'nin ori-
jinali Dojlu Türkçesinde (Çagatayca) yazılmış olan Şecere-i TürkfsİIll, 19.
yüzyılOsmanlı tarihçilerini (patinakizade Mehmed Atırın HuMsaIÜ 't-
tevarih'İIll), Bouillet gibi Avrupalı yazarlan ve onun Dictionnaire universe/
d'histoire et de geographie adlı yapıtını, Victor Duruy ve D. Levi A1vares'in
dünya tarihlerini, Univers pittoresque'in 'S9 çeşitli ciltlerini, Guignes'in His-

ıs9 His/oire el description de tous les peuples. de leurs religions. mreurs, coutumes, elc. adlı bu
seri, 1834-1856 yıllannda Paris 'te Didot biraderler tarafından yayımlanmış olan 67 ciltten
oluşmaktadır. Osmanlı yazarlannın bir kısmı bu yapıtı iyi bilmeleteydi. Bu seri, Ahmet Mithat
Efendi'ye Kainat (1871-1875) adlı kendi derlemesini oluştumla konusunda esin kaynağı ol-
muştu. Ziya Paşa'nın Enldzisyon Tarihi de Jaseph Lavallee ve Adolphe Gueroult'nun yazdığı 160 Patmııt'iwn Hayoc·. 3 cilt, Venedik, 1784-1786; ıngilizceye çev. J. Avdall, Kalküta, 1827.
30. ciltte yer alan Espagne (1844; 453-70) bölümünden çevrilmiştir. SUleyman Paşa ise, 161 Tarih-i umumi, 6 cilt, İstanbul (1283) 1866 vd. Bu kitap Clıamber's Edııealional Coıırse'un
Chine (Guillaume Pauthier), Inde (Dubois de Jancigny ve Xavier Raymond) ve Tartarie, ilgili bölümlerine dayanmakla birlikte başka kaynakjaretan da parçalar içermektedir (örn.
Beloutehisfan, Boutan et Nepal (Xavier Raymond) dltlerini kullanıruştır. Timurlenk hakkındaki bölüm).

D
48 TANZIMATVEEDEBIYAT
OSMANLlIMPARATORLUGU'NOA KIMLER, NELERI OKUROU? (19.-20. YÜZYıLLAR) 49

13. [Kurban Osep] İki Kapu Yoldaşlar yahud Hakkı Adaletin Zahiri (3
cilt), 1885; 1890.
14. Leyla ile Mecnun [1872].
15. [Mustafa Behcet] Hezar Esrar.
16. Melikşah [ile Gülli Hanım] Hikyayesi, 1876.
Neleri Okurlardı - iii: 17. Nasretdin Hoca[run tuhaflatifeleri], 1853; 1872; 1875.
"Popüler" Edebiyat 18. Nisa Tayifesi[nin mahrem-i esrarı], 1876.
19. Şah İsmail [ile Gülizar Hanım], 1875.
20. Şirin ile Ferhad [hikayesi türküler ile], 1881.
21. [Tilkiyan] Çoban Kızları.
22. [Annenag Hayguni] DelikanMar Girdabı
[yani eınraz-ı şeheviyye], 1863.
23. [Viçen Tilkiyan] Dürbün-i Aşk [ve Mahbube-i Milel], 4 cilt, 1872.
24. Rakkam Cedveli.
Yukarıda sözü edilen yapıtlar, doğaldır ki, aralarında Batı dillerinin de ol-
25. Köroğlu [hikayesi türküler ile beraber], 1872; 1875.
duğu birkaç dile aşina olan, eğitimli yazarların ulaşabileceği kitaplardır. Sa-
tış fiyatı 11 /2 ile 20 kuruş arasında değişen Eııneni Türkçesi yapıtların aşa­
Bu liste farklı kategoriler içeıınektedir. Bunlardan en önemlisi İslam ge-
ğıdaki listesi, gerçekten "popüler" olan kitaplar hakkında fikir verebilir.
leneğine ait olanlardır: Kerem ile Aslı, Aşık Garib, Tahir ile Zühre, Leyla
Bunlar, 1889'da Çakmakçılar Yokuşu'ndaki Eııneni matbaacı Hovsep
ile Mecnun, Melikşah ile Güllü Hanım, Tayyarzade, Şah İsmail ile Gülizar
Kavaıyan'ın elinde bulunanlardı.'"
Hanım, Asuman ile Zeycan 163 ve Şirin ile Ferhad'a dair aşk hikayeleri, Kö-
roğlu destanı ve Nasreddin Hoca fıkraları. Bunların bazıları, örneğin Levla
i. Aleksiyanos Fakırın Hikyayesi.
ile Mecnul1 ya da bu listede yer almayan ama her dinden Türkofonlarca ya-
2. Aşık Kerem [ile Aslı hanım hikayesi], 1875.
kından tanınan Bin Bir Gece Masallan, Arap okurlar tarafından da bilini-
3. Aşık Garib [türküler ile beraber], 1860.
yordu. Nasreddin Hoca da Araplardaki ve Sefarad Yahudilerindeki
4. Aşık Tahir ile Zöhre [hikayesi], 1875.
Cuha'ydı. l64
5. Aşik Kurbanı.
İkinci kategori, ilk dönem Hıristiyan geleneğinin popüler yapıtlarıdır :
6. [Bidari.] İngilterra Düşessalarından Kenovape Nam Afife Kadının
"Aziz Aleksiyanos'un Hikayesi" (no. i) ya da Emıenice olarak iii 18. yiizyıl­
Hekyayei Garibesi, 1886.
da İstanbul'da birkaç kez basıhnış olan "imparatar Pontiyanus ve Yedi Alim-
7. Yemek tertibi.
lerin Tarihi" ı6' (no. 9).
8. [Christoph von Schmid] Yenoveva HiAyayesi, 1855; 1868; 1891.
Üçüncü kategori, modem Batı popüler edebiyatıdır: "Genovefa'nın Hika-
9. [Ponsiyanos padişah ve] Yedililimler, 1864.
yesi" (aşağıya bkz.).
LO. Zeycan [ile] Esman [hikayesi türküler ile beraber], 1870.
ii. TOJIYarzade [hikayesi], 1872; 1874.
12. [Vartan Paşa] TelegraJresalesi, 1857.
163 Bu yapıt hk. bkz. Sp;es, XVtll-XtX (I 923--1 924),804-8 i 8; XX (1925),653-677, 1001 -1031.
164 Bkz. Bomes-Varol.
ı ~ı Bibliyogrnfık bilgiler, Stcpanyan'm çalışmasından yararlanılarak tamamlanmıştır. 165 Bkz. Maclcr.
50 TANZIMAT VE EDEBIYAT
Dördüncü kategori, çağdaş Enneni yazarların yapıtlarından çevirilerdir.
Bunların konusu başlığından anlaşılır: yazarı bilinmeyen "Kadınların SU'la-
rının Bekçisi" (no. 18); sıra dışı bir yazar olan Arınenag Hayguni'nin
(I 835- i 866)'66 "Delikanlıların Girdabı yani Cinsel Yolla Bulaşan Hastalık­
lar" adlı kitabı (no. 22).'67 Viçen Tilkiyan'ın yazdığı "Aşk Dürbünü ya da
Her Milletin Güzeli" bir tür Osmanlı Decaıııeroııe'u sayılabil ir. Ermeni,
Rum, Çerkez, "alafranga", Osmanlı ve diğer güzeller hakkındaki eğlenceli
hikayelerle dolu olan bu kitap, otuz bir güne bölünmüştür. Kitap,
Tilkiyan'ın Çoban Kızlan gibi (I 294/1 877) ayrıca Arap harfleriyle (anonim
olarak) yayımlanmıştır (Aşık ile Môşıık Diirbini ve /-ler Mil/etiıı Giioeli, 5
ci lt, 1289/1872). Sultan Abdülaziz'in meşhur vantriloğu Kurban Osep
(Hovsep Kurbanyan, 1847-1903), istanbul Ermenileri hakkındaki şimdiye
dek pek de tanınmamış olan iki Kapıı Yoldaşlar yalıııd /-Iakkı Adaletiıı Za-
Iıiri adlı romanın yazandır.
Son kategori, kurınaca olmayan yararlı bilgiler kitaplarıdır: Hekimbaşı
Mustafa Bchcct (I 774-- i 833) tarafından yazılmış halk hekimliği hakkında kı­
sa bilgiler içeren /-Iezar Esrar (no. i 5), bir yemek kitabı (no. 7), bir logaritma
tablosu (no. 24) ve Vartan Paşa'llln telgrafhakkındaki risalesi (no. 12).
Bu kitapların çoğu Karamanlıca olarak da bulunmaktaydı. Jön [ürk Dev-
rimi'nden sonra istanbul'da Yüksek Kaldırım'da kitapçılık yapan Gerasimos
Aleksandratos şu kitapları satıyordu: 16'
i. Alcksios.
2. Avraam.
3. Şah ismail.
4. Aşık I(jrcnı.
5. Kioroğlu.
6. Yenovefa.
7. Nasdradin Hotzas.
8. Aşık Garib.
IM Krş. 8ardakjian. ~66 vd: "Ha~~uni'nin ruhban sııufi kaf1illl göıiişlcriııin yanı sıra biyolojik.
toplumsal ve polıtık olguları bllllı1SCI olarak açıklama giri~inıleri J':rmeni Kilisesinin güçlü iti-
razlarıy la karşılaşl11lştır."
1"7 Muhtemelen yazarın Gere::ıııank' erirosardac' kC/m Ti7) 'akaıı Iıiwaııdıır 'ill'ıık adlı kitabllUlı
Türkçc çevirisi (krş. Bardakjian, 367).
ıb~ 8kz. Balta, Koramaıılidika Xre sicele.... 239 vd.
b
OSMANlı IMPARATORLUOUNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YÜzyıLLAR) 51
9. Aşık Ömer.
LO. Ünlü l(joroğlu. '69
17. yüzyıl sonundaki Yunanca bir yapıta l70 dayanan "ibrahim'in Kur-
banı"nın (no. 2), Enneni Türkçesine yapılmış çevirileri de vardı. i 7. yüzyı­
lın ikinci yarısında yaşanlış olan Aşık Ömer'in divanı (no. 9), Türk şairlerin
yapıtlarının da Türkçe konuşan gayrimüslim lcr arasında popüler olduğunu
göstermesi açısıııdan sıra dışı bir örnek teşkil eder. 171 Halk kahramanı Kö-
roğlu'nun Karamanlıca hikayesi (/-likiaye-i Kioroğlıı, ilk basımı Istanbul,
i 872) muhtemelen yapıtın Ermenice (Enneni Türkçesi?) çevirisinden akta-
rı l mıştl l 72
Nasreddin Hoca fıkralarına gelince, bunların gayıimüslimler arasındaki
18. yüzyı la dek uzanan popülerliği iyi bilinmektedir. Dimitri Kantemir
(1673- 1723), "Osmanlı lınparatorluğu Tarihi" adlı yapıtında Hoca'dan
"Türk Ezop" olarak söz eder. Fenerli yazar Dapontes (1713-1784),
Geographike Historia adlı yapıtında sekiz manzum Nasreddin Hoca fıkrasına
yer venniştir. l7l Türkçe kitaplar söz konusu olduğunda çoğunlukla ticari
amaçlar güden Bulak Matbaası 'nda Nasreddin Hoca fıkralarının defalarca
basılmış olması da (1838; 1841 ) Hoca'nın Müslüman Türk okurlar arasında
ne kadar tutulduğunu gösterir.
Osmanlı İmparatorluğu'nda fıkraların ilk basımlannın yayımlanma ve
yayılma yolları karmaşık olduğu kadar tipiktir. ilginç bir şekilde, Rumca-
daki ve İmparatorluk'un diğer dillerindeki birçok derlemenin kaynağınııı
1847'de İzmir'de basılmış olan Trente-Imis plaisanteries de Khodja Nasr-
ed Din, traduites du turc en ji-ançais adlı bir Fransızca çeviri olduğu anla-
şılmaktadır (2. baskı İstanbul , 1859). Üstelik bu kitap, bir çeşit ayıklanmış
169 Bu basım hk. bkz. Balıa "Periooisation et typologie de la prodoction des livres Karamoıılı",
237.
170 Bkz. Eckmann, 824 vd.
111 Karnmanh şairler de vardı ama özel1ikle Ennenilenn önemli bir şa irler ve <işık lar (arııg) gele-
nc~ bulunmaktaydı. Bunlann çoğu Türkler gibi nmhlas kullanıyordu.
172 Başlık sayfasında şöyle yazmaktadır: "MuaMııren ermenicedeıı /isanı nuniye ilk yazılarak, bu
defa tahsis ifan ba<.ı1mışdır."
L7J Nasreddin Hoca fıkralanıUlI Yunanca basıml an lık. bkz. Kechagiaoglou, "Enas Othômanos
Aisôpos sten Avle tön Mavrokordatön kai tOlI Othôna. Hoi prô tes sôzômenes hellenikes
metaphraseis tou Nasre nıin Chotza" ve "Avivliographctcs ekdoscis tou Nasrentin Chotza
(Smyrne, 1848: Aıhcna, 1860: t86t)".
52 TANZIMAT VE EDEBIYAT
çeviriydi çünkü kitabın yazan olan Nasif Ma'luf, müstehcen fıkraları ele-
miş, onun bu tavn Batılı Şarkiyatçıların övgüsünü kazanmıştı: "Bu Şarki­
yatçı alim, özgün metinde bulunan, okurların sağduyusunu yaralayacak ni-
telikteki her şeyi çevirisinden çıkararak beğeninin ne demek olduğunu [... ]
göstenniştir." 174
İzmir'de başarılı bir yazar: NasiCMa'lfiC
Zabbuga'nın (Lübnan) yerlisi olan Melkit Niisif Ma'IM (Nassif Mallouf;
1823-1865),175 Osmanlı bağlamında "başanlı bir yazar" olduğu söylenebile-
cek biriydi. Corci Zeydiin'ın 19. yüzyılın önde gelen yazarları arasında say-
dığı Ma'luf,176 hayattayken çok meşhur olınuştu. Ma'luf, nispeten erken yaş_
ta vefat ettiği İzmir'deki Lazarist Okulunda Doğu dilleri hocasıydı.
Ma'lilfun çoğunlukla didaktik özellikteki yazıları edebi açıdan dikkate
değer olınasa da belirli nedenlerden dolayı son derece çeşitli cemaatlerden
okurları kendine çekmişti. Daha önce gördüğümüz üzere, yönetici sırufın dili
olan Osmanlı Türkçesi, gayrimüslimler arasında yaygın olarak bilinmediğin­
den Fransızca yapıtlar beğeıriliyordu.
Ma' luf, yalnızca uygun fiyatlara satılan çok dilli sözlükleri ve konuşma
kılavuzları (bunlardan bazıları daha sonra Paris 'te yeniden basılımştır) nede-
niyle popüler olmakla kalmaıruş, Osmanlı okurlanru Türkçeye çevirdiği
gençlere yönelik. Batı edebiyatının ilk ömeklerinden biri olan Arnaud
Berquin 'in Conversations, historiettes et contes adlı yapıtıyla da tanıştırınış­
tı. l77 Ayrıca Abrege de geographie (İzmir, 1851) adlı bir coğrafya kitabı ve
daha sonra Bulgar okullarında okutulınak üzere ünlü yazar ve gazeteoi P.R.
Slaveykov (1827-1895) tarafından Bulgarcaya çevriIen Precis de /'Histoire
oltomane depuis lafondation de /'Empire (İzmir, 1852)178 adlı bir tarih kitabı
174 "Ce savant orientaliste a/ail {. ..} preuve de bon goüt en «artanı de sa troduclion tout ce qui,
dans le lexte original, e/ait de nature il blesser la jus/e susceptibili/e des lecleurs." [··Bu şarki_
yatÇI bilim adamı, [... ] eserin orijiııalinde bulunan, okurlannın haklı hassasiyet/erini incilecek
nitelikteki her şeyi çevirisinin dışında brrakmak suretiyle iyi zevkini ortaya koymuş oldu. '1
(Siancbi, "Bibliographie ottomane...", 290).
'" Bkz. ilgili madde, Encyc/opaedio ofis/om, 2. basım, Vi, 1991,303.
176 aydan, Teracim, 276-84.
177 Kitab der Hakk-ı Sıbyan ve Sabtiveı. Mükôlemaı-ı Lalife ve Emsel-; Sagire ve Tevarih-i
Muhtasare.
178 Skralenie na turskaıa istoriya ol osnovanieto na imperiyaıa do nafe dni.
OSMANlIIMPARATORLU~U'NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YüzyıLLAR) 53
da kaleme alımştı. Bu yapıtın aynı zamanda 1859'da İstanbul'da basılımş
olan bir Ermeni Türkçesi çevirisi de vardır (Otuzbir Sul/anın Muhtasar
Tevarihi, çev. Pasqual Teğtabyan). 179
NiisifMa'luf örneği, yalnızca Beyrut'un değil İzmir'in de birinci sınıfbir
kültür merkezi olduğunu gösterir. Daha önce değinildiği üzere, Osmanlı İm­
paratorluğu'nda Fransız basını İzmir'de başlanuştır. İzmir, daha erken bir dö-
nemde misyonerlerin bir hayli etkin çalışan matbaalar kurduğu bir kent oldu-
ğu gibi, son derece üretken Rum ve Ermeni yazarların da yaşadığı bir yerdi.
19. yüzyılda Rumlar ve Ermeniler tarafından okunanların pek çoğu, özellikle
de modern Avrupa romanının önemli yapıtlarının çevirileri İzmir'de yaşayan
yazarlar tarafından kaleme alınmıştı. .
1840'lardan itibaren Rum bir yazar ve gazeteci olan İoannis Isidoridis-
Skilisis (1819-1890), en ünlü Fransız yazarlarının romanlarından düzineler-
cesini çevirdi: Lamartine, Chateaubriand (Atala), Victor Hugo (Les
Miserables), Eugene Sue (Les Mysteres de Paris), Alexander Durnas ve di-
~erleri. Tubaf olaosa, hayattayken Avrupalı bilginlerin bile iyi tanıdığı 180 bu
yazarın Modem Yunan Edebiyatı tarihlerinin çoğunda yer alınamasıdır.
İsidoridis-Skilisis, çevirilerini okurların zevki doğrultusunda arkaik Yunan-
caya yaptığından bunlar artık okunamaz durumdadır.
İzmir'de Ermenilerin de birkaç önemli yazan bulunmaktaydı. 181 Bunların
belki de en üretkeni olan Matteos Mamuryan (1830-1901), çoğunluğu çeviri
58 yapıt kaleme alımştır. Bunların arasında Zadig, Mieromegas, Le Barbier
de Seville, Werther, Les Mysteres de Paris, Les Trois Mousquetaires ve Le
Tour du monde en quatre-vingts jours çevirileri de bulunmaktadır. Onun
çağdaşı olan Krikor Çilingiryan (1839-1926), aralarında Manon Leseaut,
Raphaiil, Les Confessions d'un enfant du siecle ve Sue'nün Mathilde'inin de
bulunduğu yirmi yedi romantik yapıt çevinniştir. Yazar, Chateaubriand'ın Le
Dernier Ahencerage (Son Abenseraeın Sergüzeşti, 1860) ve Victor Hugo'nun
179 Fıansızcarun oynadıllı merkezi ml, Osmanlı impaıaıorlugu'nda basılmış daha temel başka
Osmanlı tarihlerinde de belirtilmiştir. Ortaköy Enneni Kız Lisesi'nde ö~n olan Caroline
Furet'nin yazdı~ Hisıoire abregee de l'Empire ol/oman, Bulgarcaya da çevrilmiş ve Yunanca
Osmaolı padişahlan tarihi y=ınııı da etkilemiştir (Vaporides). Ayrıca, bu türde Osmanlı
Yahudisi yazarlar tarafından Fransızca yazılmış okul kitaplan da bulunmaktadır (örn. M.
Fresco, Histoire de l'Empire ottornan). Bwılann Yahudi İspanyolcastnda yazılmış olan1an da
vardır (bu konuda bkz. Romero, 206 vd).
ıBO Krş. Queux de Sı. Hilaire, 330-47, 347-55.
181 Bkz. Etmekjian, 156.
54 TANZIMAT VE EDEBIYAT
OSMANUIMPARATORLUGUNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 55

Les Miserabfes (Mağdurin, 1863) adh yapıtlannı da Enneni Türkçesinde ya-

yımlaınış, Mağdurin'in bir kopyasını Victor Hugo'ya da göndenniştir. Meş­
hur Fransız romancısı, çevirinin dilini bilmese de bu olaydan etkilenrniştir.
İzmir'de aynı oranda etkin bir matbaacı ve çevinnen olan Dikran H. Dedeyan
(1832-1868), başka yapıtlann yanı sıra Dumas'nın Comle de Monte--
Cristo'sunu Enneniceye çevirerek Enneni okurlarla tanıştırınıştu.
Başarılı Kitaplardan Birkaç Örnek

Bu bölümde epey başanh olınuş, yani Osmanlı imparatorluğu' nda kullanılan

çeşitli cemaat dillerine çevrilıniş yapıtlardan birkaç örnek sunulacaktır. Bun-
lardan bazılannın bugün tamamen unutulmuş yapıtlar olduğunu gönnek mo-
dern okurları şaşırtabilir. Oysa bunlann kendi dönemlerinde çok satan kitap-
lar olduğunu akılda tutmak gerekir.

Sahte otobiyografinin cilveleri:

Manuscrit venu de Ste Helene

Başanh kitapların en eski ve en ilginç örneklerden biri, Napolyon

Bonapart'ın sabte otobiyografısidir. Bu kitap, Manuserit venu de Ste He-
lene, d'une maniere ineonnııe adıyla i 817'de Londra'da basılmıştu. isviç-
reli tarım uzmaru Frederic Lullin de Chiiteauvieux (1772- 1842), "Sı.
Helene'den meçhul bir şekilde gönderilen" bu "müsvedde"yi boş bir vak-
tinde gelen bir ilhaınla yazmış, sonra da cüretkiirca Londra 'ya göndermişlir.
Hiç bekletilmeden basılan kitap, anında olağanüstü bir şöhrete kavuşmuş;
dünyanın dört bir köşesinden okurları aldatmayı başannıştır. Wellington ve
Mettemich gibi devlet adamları kitabın gerçek olduğuna hemen inanmıştır.
Napolyon, sürgünde bulunduğu Sı. Helene'den bu aldatmacaya karşı çık­
mak ıçin boşuna uğraşmıştır.
56 TANZIMATVEEDEBIYAT OSMANlı IMPARATORLUC3uNDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 57

Napolyon, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki tüm cemaatler ve Mısır Se- Modern bir roman:
feri dolayısıyla Müslümanlar arasında popüler bir kişilik oldUğundanI.'
Alexandre Dumas'mn Monte-Cristo'su
bu yapıtın Doğu Akdeniz'deki başarı sı şaşırtıcı değildir. İlk harekete ge-
çenler Rumlar olmuştur. Kitabın daha 1818'de Cheirographon ek tes
Alexandre Dumas'nın meşhur romanı Monte-Crisıo (ilk basımı 1845-
Hagias Helenes adıyla N. Skufos'un çevirmen notları ekleyerek yaptığı
1846) Osmanlı okurları tarafından daha evvelden biliniyordu. 1840 'ların
Rumca çevirisi yayımlanmıştır. 183 Kitap, 1828'de Rumcadan Rumenceye
sonunda Türkiye'de bulunan Ubicini, romanın Modem Yunanca çevırıle­
çevrilmiştir (basılmış çevirisi Bükreş, 1846). Kitabın ilk Türkçe çevirisi
rinden söz eder. 186 Bu, başka kaynaklar tarafından da doğrulanmıştır. Ro-
Afrika cezayirinden Santa Elena nam cezireden vasıl olub ol tarafda
manın Yunancaya yapılmış bir çevirisinin İstanbUl 'da yayımlanan ilk Yu-
cezirebend olan Bonaparta 'nın sergiizeştini şamil franseviyyii 'I-ibare bir
nanca gazete olan Tilegrafos lu Vosporu'da tefrika edildiği anlaşılmakta:
kıı 'o risalenin huldsa-i tercemesidir ki Bonaparta 'nın kendisi tarafindan
dır. l87 1845- 1846 yılında İstanbul matbaacılığının öncülerınden Henn
tahrir olunub bir tevariid etmişdir başlığıyla 1247/1831 'de Bulak'ta ba-
sılmıştır. 184
Cayol'un (1805-1865) bastığı çeviri, Beyoğlu'nda bulunan bir Rum okulu-
nun müdürü olan İ. Patroklos tarafından yapllmıştır;l88 Ubicini'nin gördüğü
Bu yapıta gösterilen ilgi gerçekten de çarpıcıdır. Kitap, gerçek yazarı­
de muhtemelen bu çeviridir.
nın kim olduğu anlaşıldıktan sonra bile (Türk okurlarının bundan haberi
Aynı etki, diğer cemaatlerde de gözlenebilir. Yosefİsrael Rerera'nın yaz-
olmamış gibi görünüyor) çevrilmeye ve basılmaya devam etmiştir. Kitabın
dığı ve Dumas'nın Monte-Crisıo 'sunun bir taklidi olan Un Çiko Monlekristo
daha "modem" ikinci bir çevirisi 1260/ 1844'te Mısır'da yayımlanmıştır.
("Bir Küçük Monte Cristo"), Yahudi İspanyolcasında yayunla
Daha sorua ilk çeviri İstanbul'da yeniden basılmıştır (1277/1860). Osman-
ş ilk ro-
manlardan biridir (Selanik, 1850).189 Dedeyan'ın Ennenice çevırısı (ıZmır
nıru
lıların bildiği adıyla Tezkire-i Banaparte, (I 864'te basılmış olan Karaman-
1866-1868) defalarca basılmakla birlikte bir süre Dumas'nın özel sekreteri i-
Iıca çevirisi de aynı başlığı taşır) l85 Ahmet Cevdet Paşa tarafından tarih ki-
ğini de yapnuş olan Teodor Kasap'm önce Diyojen'de tefrika edilen Türkçe
tabı için kaynak olarak kullanılmıştır. Kitap, 1911 'de İstanbul'da son kez
çevirisi (1871)190 romanm hiç şüphe yok ki en meşhur çevirisidir. Romanın
basılmıştır.
Bişfua Şedid tarafından yapılmış Arapça çevirisi Kahire'de rastlantısalolarak
aynı yıl yayımlannuştır. Altı ciltlik bir Karamanlıca çeviri 1882'de basılmaya

başlanmıştır. 191
Kitabın Türkçe ve Karamanlıca çevirınenlerinin "romancı" kavramına he-
nüz yabancı olduğu anlaşılmaktadır. Çevirilerin ikisinde de Alexandre Dumas,
"Fransa'nın meşhur şairi" (Fransa ıııeşahir-i şuarasından) olarak anılır.
182 Napolyon Bonapart hakkında Osmanlı imparatorlugu'ndaki en kapsamlı çalışma ilginç
bir şekilde Ermeni Türkçesinde yazılmıştır: Vartan Paşa , Tarihi Napofyon Bonapart.
Bununla birlikte, Albay Louis Calligari'nin biyografisinin (Sireıli Nôpıılyıimd-evvel,
Tunus, 1856; BeyrUl, 1868) bu rurdeki Arapça yayımlanmış ilk yapıtlardan biri oldu- 186 "Les [trois] Mousquetaires et fe Comle de Monıe-Crisıo /aisaienıjureur de mon temps il P~­
gunu da belirtmek gerekir. ra: deux editioııs en grec modenıe, publiees par !i"raisam. jiwenr epuisees en mains d~ trOl~
1!l3 Bkz. Camariano-Cioran, 336. mo;s." ["Üç Silahşörler ve Monte Kristo Kontu Pera'da geçirdiği m döne~d~. çok p'?puler~ı;
184 Bu yapıt hk. bkz. J. Strauss, "The Egyption Conneetion" 25 vd (başka kaynaklarla bir- sipariş
yoluyla yayımlanan iki adet Modem Yunanca baskı üç aydan kısa bır sürede to.kenmış­
likte). Çeviril er ve Bulak Matbaası hakkındaki literatür/erde bu yapıı, ş imdi ye dek yan- ıi."
(Ubicini, La Tıırqııie aeti/elle, 457).
lış bir şekilde Las Cases'ın Merliarial de Saiııte 11elime'ninin Türkçe çeviri si olarak ta- lN7 Bkz. 27. dipnot.
nımlanmıştır. 188 Ho komes toıı Monıechristo.
18S Fransa İmperatorl Birinci Azim Napoleonıın Tezkiresi Nikolas Sull ides tarafından çevril- 189 Nehama, 547.
miş, E. Misailidis tarafından düzeltilmiştir (bkz. Salaville ve Dalleggio, KaramandNka c. 190 Bkz. [Sevük], Avrupa Edebiyatı ve Biz, 237.
II, 68 vd). 191 Bkz. Salaville ve Dalleggio, Karamaııdlika c. III , 116 vd.
58 TANZIMAT VE EDEBIYAT
Hercai seçimler: Silvio Pellico'nun Le mie prigioni'si
Osmanlı okurlarının İtalyan yazar Silvio Pellico'nun (1788- 1854) Le
mie prigioni'sini alımlama biçimi ilginç durumlar ortaya çıkarmıştır.
Pellico, 1820'de Avusturyalı yetkililerce tutuklanmış ve Yenedik'!e iki
yıl hapis yatmıştır. Gizli bir devrimci örgüt üyesi olmakla suçlanan ya-
zar, başta ölüme mahkı1m edilmiş, daha sonra cezası Moravia, Brünnl
Bmo yakınlarındaki Spielberg dağı üzerinde bulunan berbat bir hapisha-
nede çekilmek üzere 15 yıl hapse çevrilmiştir. (Yazar 1830'da salıveril­
miştir.) Pellico, başından geçenleri 1833'te "Hapishanelerim" başlığıyla
yayımlamıştır. Yazan ateşli bir İtalyan vatanseveri olmasına karşın, ki-
tapta Avusturyalı gardiyanlarına kin gütmeyen anlatıcının sabırla gün
sayması dile getirilmiştir.
Bu roman, 19. yüzyılda çok büyük bir şöbrete ulaşıruştır. Artin Paşa
Dadyan'ın (1830--1901) kitabı 1851 gibi erken bir tarihte Enneniceye çevir-
diği söylenir. l92 Kitabın 1862'de Garabed S. Ütüciyan tarafından başka bir
Ennenice çevirisi yapılmıştır. (Bantk ' im, ikinci basımı İstanbul, 1869). Bul-
garlar da romandan etkilenmiştir. Ahmet Mithat Efendi'ye Fransızca öğret­
miş bir gazeteci ve Osmanlı devlet memuru olan Dragan Zankov'un (1859-
1911) yaptığı Bulgarca çeviri (Tdmnitsite mi) 1874'te İstanbul'da yayımlan­
mıştır. Aynı yıl, kitabın genç yazar Recaizade Mahmut Ekrem (1847- 1914)
tarafından Fransızcadan yapılıruş ve daha önce Terakki gazetesinde tefrika
edilmiş olan Türkçe bir çevirisi de basılmıştır. i 9J
Bu çeviri (Meprizon Tercemesi, İstanbul , 1291), Namık Kemal' in sert
eleştirisine maruz kalıruştır. Gerçekten de tuhafbir seçim olduğu anlaşılan bu
girişim olsa olsa Hıristiyan okurların biraz avuntu bulmasına yaraıruştır. Doğ­
rusu, kitabın Bulgarca çevirisi 1876'daki Bulgar Devrimcileri tarafından çok
okurırnuştu ama bu yapıtın konusu ve anlamı Müslüman okurlar için pek de
bir şey ifade etmiyordu. Gerçekte, kitabın seçilmesi bir rastlantıdır. çeviri fa-
aliyetlerine katılmak isteyen Recaizade Mahmut, hocasından çevrilmeye uy-
gırn bir yapıt istemiş, hocası da ona Pellico'nun Mes Prisons'unu önermiştir.
Hiç de Şaşırtıcı ohnayan bir biçimde, bu çeviri yarım kalıruştır.
192 Tuğl acı,
The Role ofthe Dadian Family in Ottoman Social, Economic ve Political Life, 242.
193 Kitabın
S.L. Lezaud tarafından yapılmı ş Fransızca çevirisi Yunan kitapçı Depastalann
katal~da bulunuyordu.
OSMANlıiMPARATORLUC;U'NOA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YÜZYıLlAR ) 59
popüler Batı edebiyatı:
Christoph von Schmid'in Genoveva'sı
Alman yazar Papaz Christoph von Schmid'in (1768- 1854) ahlakçı hikaye-
leri de Doğu Akdeniz'deki tüm cemaatler tarafından biliniyordu. Özellikle
kadınlık iffetinin ve namusunun önde gelen örneklerinden biri olan
"Genovefa 'nın dokunaklı hikayesi" (Genoveva; ilk basımı 1810), çok sa-
yıda çevinnenin ilgisini çektniştir. Yenedik Mıkhitaris! Papazlarının
Schmid' in yapıtlarını daha 1840'larda Enneniceye çevirmeye başlaması
hiç de şaşırtıcı değildir. Genoveva'nın Ennenice yapılıruş manzum bir çe-
virisi (yukarıya bkz.) Mihran Arabacıyan (ö. 1898) tarafından Enneni
Türkçesine çevrilmiştir. 194 Kitabın ikinci bir çevirisininse (Yenoveva Hika-
yesi, 1855; 1891) Yunanca bir çeviriden yapıldığı anlaşılmaktadır. Depasta
Biraderlerin kataloğunda yer alan bu Yunanca çeviri, Fransızcadan yapıl­
mıştır (ikinci basımı 1868). Misailidis'in yaptığı Karamanlıca çeviri,
1850'lerden kalmadır.
Bulgarlar da Schrnid'in hikiiyelerini özellikle beğenmekteydi l 95 ve kita-
bın Bulgarca ikinci bir çevirisi daha İstanbul ' da yayımlanıruştır (lstoriyata na
Genoveva, çev. S. Bobçev, 1872). Bunu bir yıl sonra kitabın Yahudi İspan­
yolcasına yapılmış bir çevirisi izlemiştir. l % Türk okurların elinde daha
1868'de kitabın bir çevirisi bulunmaktaydı (Terceme-i Hikdye-i Jönevye/,
1285).197 Resmolu Midhat İbnül Ahmed tarafından yapılıruş bir çeviri
(Jenovefa) 131111893'te basılıruştır. Christoph von Schmid'in hikiiyesi, Arap
okurlar tarafından da bilinmekteydi. Metnin Fransızcadan yapılmış Arapça
çevirisi olan Riwiyatu Jinifydfın El-Cevaib'in kataloğunda yer alıruş olması
şaşırtıcı değildir.
Christoph von Schmid'in yapıtları, çeviriler yoluyla Araplar ve Türk-
ler arasında oldukça yaygınlaşmıştır. Schmid' in yüz hikayesi Arapça ola-
rak Beyrut'ta yayımlanmıştır (Kiıdbu mi' eti hikdyetin kas/re li-ifddet 'il-
194 Aynı zamanda bir şair ("Bidari" mahlasını kullanmıştır) ve popUler Fransız roman1an çevir-
meni olan Arabacıyan müstesna bir kişiliktir. Bkz. "Bidari" maddesi: Koz 227.
19S Stoyanov, Bcilgarska vôzroidenska kniinina, I, 426'da 20 çeviri li stelenmiştir.
196 Bkz. Romero, 251 ("romanso historiko mora/ika amostrando el kavo de la mujer onesta" ola-
rak nitelenen bu kitabın yeni bir çevirisi ı 923 'te yayımlanmıştır).
197 Bazı yazarlann iddia ettiği gibi bu kitap, Lamartinc'in Genevieve'inin çevirisi değildir; seçme
parça için bkz. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi /. 1839--J865, 592-4.
60 TANZIMAT VE EDEBIYAT
lalebel'i1-asôgir, çev. M. Mesabkl, 5. baskı, Beyrut, 1888). Çevirilerin
arasında belki de en etkileyici basım, İberisıôn-ı Almanf başlığı altında
190 hikaye içeren görkemli bir Türkçe derlemedir (çev. Macid Paşa
Keçicizade, İstanbul, 1306/1889).
"Victor de Fereal": Les Mysteres de l'Inquisition
Madame de Suberwick'in ilk olarak 1844'te takma adla yayımlamasa hiç
bilinmeyen bir yazar olarak kalacağı bu romanı, 19. yüzyılın en başarılı
yapıtlarından biriydi. ı98 Romanın yüze yakın baskısı olduğu bilinmekte-
dir. Romanda V. Charles döneminde Estevan de Varga adlı bir delikanlı
ile nişanlısı Dolores arasındaki aşk hikayesi anlatılmaktadır. Dolores,
Sevilla valisinin kızıdır. Sevilla'nın Engizisyon Mahkemesi başkanı olan
Pedro Arbues'in de ona aşık olması durumu karmaşıklaştınr. Birçok sı­
kıntı ve eziyetlerden sonra Dolores en sonunda serbest bırakılır. Roman, o
dönemdeki Engizisyonun geniş bir panoramasını sunmaktadır. Katolik
bağnazlığının ve baskıcılığının bir örneği olan bu romanın dini anlaşmaz­
lıkların yoğun olarak yaşandığı bir dönemde Osmanlı İmparatorlu­
ğu 'ndaki Ortodoks, Müslüman ve Yahudi okurların ilgisini yakından
çekmesinin nedeni son derece aşikardır.
İstanbul'da roman ilk olarak, dönemin etkili gazetelerinden Masis'in
editörlüğünü yapan, aynı zamanda da cemaatin en etkin çevirmenlerinden
biri olan Garabed Ütüciyan'ın (1823-1904) Ermenice çevirisiyle basıl­
mıştır. ı99 Bundan önce, Tiflis'te romanın Rusça versiyonundan yapılmış
çevirileri birden fazla kez yayımlanmıştır. Ütüciyan'ın çevirisini, tanın­
mış gazeteci Dimitrios Nikolaidis'in (1843-?) Rumca çevirisi (Ta
apokrypha tes Hieras Exelaseôs, 1874) izlemiştir. Ertesi yıl, Atina'da eği­
tim görmüş olan Bulgar Kitapları Denetçisi ve Bulgar Okulları Müfettişi
Nikola Mihailovski'nin (1818-1892) Yunancadan Bulgarcaya yaptığı çe-
viri yayımlanmıştır (Taynite na inkvizitsiyata, i 875). Ardından, o dö-
nemde Zaptiye Nazırı olan şair ve oyıın yazarı Hüseyin Nazım'ın (1854-
1927) Türkçe çevirisi basılmıştır (Enkizisyon Esrarı, 1296/1879). Kitabın
sonunda açıkladığı üzere Hüseyin Nazım, iki haftada bitirdiği çevirinin
198 Batı dillerine yapılan çeviriler hk. bkz. Vekene n, 415 vd.
199 Ga/tnik' hava/ak 'nnut 'iwn, 2 cilt, İstanbul, 1864-66; 2. basımı 1873.
OSMANlı IMPARATORLU~U'NDA KIMLER. NELERIOKURDU? (19.-20. YÜZYıLLAR) 61
çoğunluğunu tramvay yolculukları esnasında yapmıştır. "LO En sonunda
yorulmak nedir bilmeyen çevirmen David Fresko (1850--1933) da romanı
Yahudi İspanyolcasına çevirmiştir (Los misteryos de la enkizisyon,
1889).
Bu yapıtın Osmanlı İmparatorluğu 'ndaki başarısı bununla da kalmaz.
Romanın İkinci Meşrutiyet'ten sonra yayımlanmış yeni bir resimli Türkçe
... de bIIi unmakıad ır. 20 ı
çevınsı
Levanten okurların edebi zevki ve yerli bir
Fransızca roman: Jacques Loria, Les Mysteres de Pera
Bu çalışmada sunmak istediğim son ömek, i 897'de Osmanlı başkentinde
yayımlanmış olan Les Mysıeres de Pera adlı Fransızca bir romandır. 202 Bu
yapıt, öncelikle özgün bir çalışmadır;
ikinci olarak da Osmanlı Imparator-
luğu'nda Fransızca yayımlanmış bu hacimdeki (932 sayfa) tek roman oldu-
ğu anlaşılmaktadır. On altı sayfalık bölümler halinde tefrika edilmiş bu
müthiş roman eşi görülmedik bir başarıya ulaşmış olmalı. Söylendiğine gö-
re, roman, yalnızca aile ya da arkadaş grupları içinde değil tiyatrolarda, va-
purlarda ve hatta kiliselerde bile aylarca konuşulmuştu. Rumlar da İtalyan­
lar da bu yetenekli ama o zamana dek adı duyulmamış olan yazarın kesin-
likle kendi cemaatlerinden olduğunu iddia etmişti.'O)
Romanın başlığı, hiç şüphe yok ki, Euglme Sue'nÜll ilk tefrika romanlar
arasında yer alan Mysıeres de Paris (1842) adlı yapıtından esinlenmedir.
"Paris'in Esrarı", kısa sürede Fransız taklitlerinin yazılmasına yol açmıştır.
Paul Feval (1817-1887) tarafından kaleme alınmış Mysıeres de Londres'in
(1844) de Osmanlı Türkçesine yapılmış çevirileri bulurırnaktadır. Rumlar
da aynı furyadan birçok roman yazmıştır: N. Stamenis, "İzmir'in Esrarı"
(Apokrypha les Smymes kai la laxidia lou Gerô Spanou, İzmir, 1850);
Hristoforos Samartsidis, "Konstantiniyye'nin Esrarı" (Apokrypha Kônslan-
200 Bkz. Strauss, "Roman/ar', 144 vd.
201 Musawer Enkizisyon &rarı.
202 Pera (Beyoğlu), Osmanlı başkentinin önceden çogunlu~ ga}1imOslim olan (Ywıan1ar, Erme-
niler, Levantenler, Avrupalılar, vb) çok özel bir nOfusW1 yaşadı~ eski "Frenk" mahallesidir.
203 Bkz. Strauss, "Le livre français d'İstanbul (ı 730-- ı 908)" 298 vd; aynca bkz. The Beginnings
ofPrinling 3 ı vd. Daha sonra Yahudi İspanyolcasına da çevrilmiştir (Romero, 240).
62 TANZIMATVEEDEBIYAT OSMANLlIMPARATORLU~UNDA KIMLER, NELERIOKURDU? (19.-20. YüZYıLLAR) 63

tinoııpo/eös, 3 cilt, İstanbul, 1868)204 Mysteres de Pera'ya gelince, bu ro-

mana benzer romanlardan Almanca olanı Osmanische Post gazetesinde tef-
rika edilmiş; Ep. C. Kiryakidis tarafından yaz ılmış Yunanca olanı (Ta Apo-
/oy pha tou Peran, 1889) ise Karamanlıcaya çevrilerek Misailidis ' in
Anata/i'sinde yayımlanmıştır. Sonuç
Romanın yazan olan Jacques Loria, aslında A/liance lsraelite
Unil'erselle'de hocaydı ve Fransı z dilinin ve kültürünün Osmanlı Yahudile-
ri arasında yaygınlaşmasında çok önemli bir rol oynamıştı. Fransızca, Ya-
hudi ispanyolcası ve Türkçe yapıtlar'°' kaleme alan Loria ' nın tipik bir Os-
manlı edebiyatçısı olduğu düşünülebilir. Loria'nın edebi kariyerinin Myste-
res de Pera ile so nlanmadığı anlaşılmaktadır. Jön Türk Devrimi'nden sonra
1325 Dictionnaire universe/ d 'histoire et de geographie/1909'da Leandre
Murkidis' in İstanbUl ' da bulunan matbaası Imprimerie /rançaise yeni bir
Türkçe romanın ilk cüzünü yayımladı ve beda va olarak dağıttı. Başlığı
Topkapı Hazine-i Hümayunu olan bu romanın da yazarı, Prinkipo Bey tak- Ortadoğu edebiyatlanyla ilgili karş ılaştınnalı ça lışma l ann bağlarnı, basmaka-
ma adıyla "Beyoğlu Esrarı müellifi", yani laques Laria 'yd1206 Kitapta şöy­ hp bir biçimde Arapça, Farsça ve Türkçeyle sınırlandın l agelmiştir 207 İslam
le deniyordu: " her dürlü asar-ı hayalperveraneden mahrum kalan, makalat-ı bilginlerinin kullandığı bu "Şarki yatç ı " bakış açıs ı , Ortadoğu'nun etnik ve
siyasiyyeden bıkan İstanbul ahalisi bu kitabda bir gıda-yı manevi bulacak- dilsel bileşiıninin kökten değiştiği 20. yüzy ıl için geçerli olabilir. Bu yüzyılda
dır. Erkek, kadın , ihtiyar, çocuk ve hatta gene kızlar bile Topkapu Hazine-i daha önceki çok dilli ortam varlığını yitil111iştir 20 ' İspanyolca konuşan
hümayunu'nu kemal-i tehalükle okuyarak bu mutalaa-i dilfirib ile gayet tat- Sefarad Yahudileri ya da Türkçe kon u şan Ermeni ler ve Rum Ortodokslar gi-
lı vakitler geçircccklerdir" (Topkapu Hazine-i Hümayıınu, s. 3). Bu roma- bi, bu çalışmada gördüğümüz üzere, edebiyat a l anındaki üretkenlikleri önem-
nın sonuçta hangi dillerde basıldığını ya da çevrilip çev rilmed iğini bilmiyo- li bir düzeyi bulan ve bilgi iletiminin ayrılmaz bir parçası olan dilsel cemaat-
ruz. Bununla birlikte, bu örnek, Osmanlı imparatorluğu ' ndaki edebiyat et- ler ve okur topluluklan , neredeyse tamamen yok o lmu ştur. Türkiye'de ve ön-
kinliğinin karmaşık doğasını gayet iyi göstermektedir. Üstelik yeni bir ro- ceden Osmanh topraklarında bulunan devletlerin çoğıında bugün, edebi ifade
man olan Topkapu Hazine-i Hümayunıı' nun , "milli roman" olarak adlandı­ için bir A vnıpa dilini ktıllanabilen ve buna uygun ortamı olan çok az yazar
rıldığını da belirtınek gerekir. vardı r.Birinci Dünya Savaşı ve sömürgecil iğin sona ermesiyle misyonerlerin
etkinliği de bitmiştir.
Böyle bir bakış açısının çok çeş itli bağlantıları ve etkileşiml eriyle Os-
manlı İmparatorluğu ' ndaki edebiyat etk inli ğini n tam ve doğru bir resmini
sunmas ının kesinlikle olanaksız olduğu aşikardır. Bu alandaki kapsamlı ça-

207 Bkz. örn. Lilerahwen im Koı/text: arabisc!ı-persisch- fiirkisch serisi. Bu seri kapsaınında
Verena Kıcının ve Beatrice Gnıendler tal1lfından yay ına hazırlanmış bir cilt, Understaııding
ıO-ı Tonnet, "Les premiers roman grecs ıl sujet turc", 6 vd. ikinci roman aynı zamanda Bulgarca- Neo,. cas/em Uferalııres başlığıyla 2000'dc Wicsbadcn'de yayım lanmı ştır. Bwıunla birlikte,
ya da çevri lmi şti r. en kapsamlı genel karşılaştınnalı edebiyat ça lı şma l arı ve çeviri edebiyat bibliyografyalan bile
205 Bkz. Romero, 277. Bunlardan bazılan ilgili antolojilerde bulunamamıştır. Batı edebiyatının Doğu Akdeniz'deki etkisini gönnezliktcn gel ir.

206 Loria, "Prinkipo Bey" dışında "Comte de Persignac" ıakma adını da kullanmıştır. 208 Bu olgu, Nom Şeni'nin nefı s bir yazı s ında irdelenmiştir: "Souvenirs il. plusieurs voix".
i
64 TANZIMAT VE EDEBIYAT

•
lışmaların Osmanlı İmparatorluğu'nda kullanılan Rumca, Bulgarca, Ermeni-
ce dillerini ve diğerlerini de içermesi gerekir. Hilary Kilpatrick'in zihin açıcı
bir makalesinde kullandığı gibi "Doğu Akdeniz Bölgesi Edebiyatlan", bu 19. YÜZYıL OSMANlı EDEBiYATıNDA
bağlamda başvurulması kesinlikle daha uygun bir kavramdır.'09 Bununla
birlikte, Osmanlı söz konusu olduğunda Bulgarca gibi Balkan edebiyatlan-
iMPARATORLUK, MEDENiYET,
nın da göz önüne aluırnası zorunludur. Benzer şekilde, OrtadoğıılDoğu Ak- YERliliK, YABAN(CI)LlK VE DiN
deniz edebiyat(lar)ının gelişimine odaklanan çalışmaların Batı dillerindeki
üretimi dışlaması da bir o kadar anlamsız olacaktır. Jacques Loria'nın Fatih Altuğ
Mysteres de Pera romaru örneğinde görüldüğü gibi, kozmopolit bir toplum-
da Fransızca bir roman bile edebi yaşamın ayrılmaz bir parçası olabilmekte-
dir. Bu yönde yapılması gereken daha birçok araştırma bulunmaktadır. Bu
edebiyat, günümüzün daha yüksek standartlarını her zaman karşılayamasa
da bu alanda yapılacak çalışmalar, aralarında Batı Avrupa'nın da bulunduğu
farkJı kültür dairelerinde çok da uzak olınayan bir geçmişte meydana gelen ( '1'\1.1 )
edebiyat etkinliğinin doğasına ve niteliklerine dair yeni bir bakış açısı ka-
zanınaınıza yardımcı olabilir. 2ı o

209 Bkz. Kilpatrick.

210 Bu maka1enin bir versiyonu Swiss Society for MiddJe Eastern and Islamic Studies'nin (İsviç­ "Amerikan vahşi/eri "nİ konu alan Atala romanının
re Ortado~ ve İslam Araştınnalan Deme~) Orientalisches Seminar of the University of
Recaizade Mahmud Ekrem çevirisinin iç kapağı
Zurich (Zürih Üniversitesi Şarkiyat Semineri) ile ortaklaşa düzenledigi ''Travelling Texts.
Exclıanges between Iiteıatures: North Africa, West Asi. and Europe" (Seyahat Eden Metinler.
Edebiyatlar Arası Alışverişier: Kuzey Afrika, Batı Asya ve Avrupa) başlıklı Uluslararası
Kongre'de sunulmuştur (Zürih, 26-28 Ekim 2000).