Professional Documents
Culture Documents
y fronteras
Isabel Huizi Castillo
Fi g . 1 . « P l a n t a d e l a C i u d a d d e C a r t a g e n a d e l a s Y n d i a s . . . » c o n s u f o r t i f i c a c i ó n o c e r c a
q u e s e p r o y e c t a . E s c a l a d e 2 . 0 0 0 p i e s l o s 1 0 5 m m , 1 8 d e a b r i l d e 1 5 9 4 . S a n Fe l i p e d e
Po r t o b e l o ,
Manuscrito coloreado,
416 x 592 mm. Archivo General de Indias, Sevil la.
2
Fi g . 2 . « P l a n t a e x e c u t a d a p o r J u a n R a m ó n s o b r e l a f o r m a d e f o r t i f i c a r a L i m a » . E s c a l a
d e 9 0 v a r a s l o s 1 6 5 m m , C o p i a d e Fr a n c i s c o D o m i n g o B e l b a l e t s e g ú n o r i g i n a l ,
Fi g . 3 . M u r a l l a s d e Áv i l a . Fi n a l e s s i g l o X I .
12
Fi g . 4 . Ru i n a s d e l a f o r t a l e z a d e S a n t i a g o d e A r a y a . 1 6 2 3 . Pa r i a , Ve n e z u e l a .
Fi g . 5 . M u r a l l a s d e l C a s t i l l o d e l o s Tr e s S a n t o s Re y e s M a g o s d e l M o r r o , 1 6 2 9 , L a
Habana, Cuba.
eras imaginarias 6 .
Fi g . 6 . M o s s , E r i c O w e n . P r o y e c t o d e M u r a l l a d e C r i s t a l p a r a l a f r o n t e r a M é x i c o –
E s t a d o s U n i d o s , 2 0 0 6 , N u e v a Yo r k
NOTAS Y REFERENCIAS
1
En Méxi c o, l os e nc arga dos de el abo rar l os man usc ri tos c onoc i dos c omo
c ódi c e s eran di b uj ante s y pi n tore s c on exte ns os c o noc i mi e ntos de su propi a
l e ngu a, e l ná hu atl . Po dí an se r ho mbre s o muj e re s de c ual q uie r cl ase soc i al que
se e sc ogí an de sde m uy j óve ne s y se le s i nstr uí a en su l e ng ua y e n e l sabe r de
su é poc a y poste ri orme n te se espe c i al i zab an e n al gú n te ma. Una ve z
pre pa rado s pasa ba n a form ar par te de un a c l ase soc i al supe ri or y te ní an que
de di c arse a ti e mpo c om ple to a estas ac ti vi da de s. Se l e s ll am aba tl ac ui l os,
té rmi n o que proc e de de l ve rbo náh uatl tl ac ui l oa , q ue si g ni fi c a que e sc ri bi r
pi n tan do. S us e sc ri tos eran anóni mos p ue s no fi rma ban ni i n di c aba n sus
no mbre s, su pro duc c i ón pe rte ne c í a a l a c ole c ti vi da d. El pape l de l os tl ac ui l os
e ra muy i mport ante ya q ue te ní an l a fu nc i ón de pe rpe tu ar e l sabe r. De ac ue rdo
c on su espe c i al i da d, se l es de sti nab a a l os c e ntros re l i gi osos, e c onó mi c os o
c i vi le s que ne c e si ta ba n sus se rvi c i os, c om o te mpl os, tri bu nal e s, c as as de
tri b uto, me rc ado s y pal ac i os, e ntre otros. El tl ac ui l o re si dí a e n esas
i nsti t uc i one s, re ali z aba l os c ódi c e s espe c i al i zad os e n su pro pi a mate ri a y
e stab a e nc arg ado de e stabl e c e r y l ee r se gún sus atri b uc i one s y c arg os. Los
ma nusc ri t os se g uarda ban e n l ug are s ll am ados amoxc al li de amox tl i , que
si g ni fi c a "l i bro" y c al l i " c asa" e n le ng ua ná hu atl . L a pose si ón y mane j o de l os
c ódi c e s por l a c l ase di ri ge nte , se ñore s y sac e rdote s, ase gura ba l a c onse rvac i ó n
y el c on trol exc l usi vo de to do sa be r. Si n e mbargo, au nq ue sol ame nte l os
tl ac ui l os esc ri bí an c ódi c e s, exi stí an m uc has pe rsonas q ue podí a n le e rl os, c om o
l os e gre sa dos de l as esc ue l as su pe ri ore s, l a b uroc rac i a estat al y aun l a ge nte
de l pue bl o c on oc í a sufi c i e nte s si g nos e n l as i nsc ri pc i one s de l os fri sos de los
e di fi c i os pú bl i c os para di fe re nc i arl os, i de nti fi c aba n si n di fi c ul ta d l os nom bre s
de l os di ose s, l os nú me ros, dí as, me se s y años de su c ale nd ari o así c omo otros
si g nos. Ve r: S AH AGÚN , F RAY BERN ARDI N O DE, Hi stori a Ge ne ral de l as C osas de
l a N ue va Espa ña, Méxi c o, 19 56 .
22
Para l a mi tol ogí a sól o h ay fronte ra e ntre l a vi d a y l a mue rte Fronte ra e s
l í mi te, ya q ue si no h ay l í mi te s ¿q ui é n es e l otro?, O , me j or aú n, ¿dón de se
u bi c a e se otro?, ya que si n é l j amás podre mos sabe r qui e ne s somos . J ue go
e spe c ul ar e n el q ue de sc ub ri mos l as i de nti da de s, e n e l que uno se ve a sí
mi sm o e n el hor ror al extr año . L a Mode rni d ad, anc l an do sus raí ce s e n ple no
Me di oe vo, habí a arti c ul ad o el c onc e pto de Est ado sobre u na n ue va re al i da d
extra ña a l os anti guos: l a fronte ra te rri tori al e ntre esta dos. El nac i onal i sm o
rom ánti c o te rmi na val ora ndo más e l suel o que l os hom bre s. El sue l o se hac e
sa grad o y de c ad a e stad o se hac e un sant uari o de l as di vi ni d ade s patri as, un
au té nti c o " c amp o sa nto " do nde l os mue rtos (su tum ba –te rri to ri al i zac i ón de l a
m ue rte - ) re c re an l a func i ó n m ánti c a de l a p atri a (" sol ar p atri o" ). De nue vo mi to
e spe c ul ar e ntre l a c i ud ad y e l c am po, l a c i uda d e s e l l u gar de l os hom bre s
(zo om pol yti c om ), el otro, el c am po es el l ug ar de l a gue rr a, y pe rte ne c e a
Mar te –C am po de Marte -, do nde l a batal l a se adj e ti va c omo " c am pal " por pura
exi ge nc i a se má nti c a. N aci ón y te rri to ri o pa san a se r e nto nc e s un a mi sm a c osa
fru to de una n ue va c onc i e nc i a de l a na tural e za (" N ati o " ): es fusi ón de l hom bre
c on el suel o. Ve r: Fe rna ndo Ol i van “ Ul i se s y l a fronte ra. Re flexi one s sobre l a
fu nc i ón espe c ul ar de u n mi to” e n NO M ADA S. 7, REVI STA C RI TI C A DE CI EN C I AS
SO C I AL ES Y J URI DI C A S, I SSN 1 57 8-6 73 0 . Uni ve rsi dad C om pl ute nse , Ma dri d,
2 00 6.
3
Ve r: MAYZ VAL L EN IL L A, E RN ESTO , El p robl e ma de Amé ri c a (1 95 9 ) una de sus
i mp orta nte s c o ntri b uc i one s al probl e ma del “ se r ” l ati n oame ri c ano de sde u na
ori gi n al pe rspe c ti va exi ste nc i al y on tol ógi c a.
4
KAN T, EN M AMUEL , C rí ti c a de l j ui c i o (Kri ti k de r Urtei l sk raft , 1 79 0 ) Ma dri d,
Es pasa C al pe , 19 77 .
5
Ve r: FO UC AULT , MI C HEL , L os an ormal e s. FC E. B ue nos Ai re s. 20 00 , p. 11 5,
ta mbi é n Vi gi l ar y c asti g ar, Si gl o XXI E di tore s. B ue nos Ai re s, 1 99 7.
6
L a pal abr a abori ge n de si g na a l os po bl adore s ori gi n ale s de l a tie rra don de
vi ve n. Eti mol ógi c a me nte se re fie re a al g o o al gui e n si n ori ge n , l o c ual re sul ta
c on tradi c t ori o. Un a m ane ra más c orre c ta de de nomi na r a l os po bl adore s
ori gi n ale s se rí a c on e l té rmi no na ti vo. En l a pal a bra abori ge n el pre fi j o ab de be
e nte nde rse c omo de sde , e n o posi c i ón a ad q ue si g ni fi c a hac i a. Por lo ta nto,
a bori ge n qui e re de c i r de sde el ori ge n. Se ha e stabl e c i do que e l ho mbre
ame ri c an o tie ne u na anti g üe dad no i nfe ri or a l os 15 mi l a ños y que su ori ge n e s
pl u ral : Asi a, Pol i ne si a, q ui zás Áfri c a. S us c ul tur as pri mi ti vas estu vie ron
l i mi tad as por el de sc onoc i mi e nto de l os ani mal e s de ti ro y si l l a, de l a rue da y
de los ce re ale s pani fi c a ble s. El hom bre ame ri c ano usó de l a pi e dr a tal l a da y
p ul i da, l a obsi di a na, e l c obre , el oro y l a pl ata, l a tum ba ga, y me zc l as de l oro y
c obre . Fue un exi mi o tej e dor y c ul ti vó el al godó n y c ri ó ani mal e s que l e di e ron
l a l ana p ara prod uc i r c on mae strí a texti le s que se c onse rvaron i ntac tos d uran te
si gl os, ta mbi é n fue un c e rami sta o al fare ro a dmi ra ble , c omo l o te sti moni a n l os
re stos e nc ontr ados e n to da A mé ri c a.
7
Me sti zo qui e re de c i r me zc l ado , e s un té rmi n o que proc e de de l l atí n v ul gar
mi xti c i us , de l l atí n mi xt us, p arti c i pi o de mi sc e re , «me zc l ar», uti l i zado pa ra
de si g nar a i ndi vi d uos c uy o ori ge n se su pone c om pue sto de dos razas o c ul t uras
di sti ntas. El té rmi no e s mayo rme nte e mpl e ado e n Amé ri c a par a re fe ri rse al
me sti z aje de l as ra zas e urope a y ame ri ndi a , y q ue ha bi tan a l o l argo de l
c on ti ne nte ame ri c an o, de sde l as pra de ras del norte árti c o c an adi e nse s hasta l a
Pata goni a arge nti na y c hi le na e n e l sur. En otras re gi one s y paí se s pre vi ame nte
b aj o domi ni o c ol oni al espa ñol , port ug ué s o fra nc é s, vari a nte s de l té rmi no
po drí an ta mbi é n empl e arse p ara de si gnar a pe rsonas de otras mi xtur as rac i al e s
e n l a c ual el uno se a u na raz a i ndí ge na y l a otra u na c ol oni al e urope a. En
Fil i pi nas , e l té rmi n o me sti so , o mi sti so, es un a re fe re nc i a ge né ri c a q ue de si g na
a to do i ndi vi d uo de asc e nde nc i a mi x ta, de raza i n dí ge na fi l i pi na y c ual qui e r
e sti rpe extranj e ra (c hi na, e spa ñol a o j apone sa).
8
Una c l ase soc i al , e s una c ate g orí a de ntro de u n si ste m a soc i al de c l ase s . Es
u n ti po de e strati fi c ac i ón soc i al en e l q ue l a po si c i ón soc i al de u n i ndi vi d uo se
de te rmi n a b ási c ame nte por c ri te ri os ec onó mi c os. El si ste ma de c l ase s e s tí pi c o
de l as soc i e da de s i n dustri al e s mo de rnas . L a mo vi li d ad soc i al i mpl i c a y re c onoc e
q ue to dos l os i ndi vi d uos ti e ne n l a posi bi l i da d de esc al ar o asc e n de r e n su
po si c i ón soc i al por su mé ri to u otro fac tor, l o c ual si gni fi c a un qui e bre e n u na
organi zac i ón e stame nt ari a, do nde c ada pe rsona e stá u bi c ad a se gú n l a tra di c i ón
e n su l ug ar. L a c l ase soc i al a l a q ue pe rte ne ce u n i n di vi duo de te rmi na sus
op ortu ni da de s de vi d a e n as pe c tos que no se li mi t an a su si tuac i ó n e c onómi c a
si no tam bi é n a sus mane ras de c om porta rse, sus g ustos, le n guaj e , opi ni o ne s e
i nc l uso l as c ree nc i as éti c as y rel i gi osas suel e n c orre spo nde rse a l as de l a
po si c i ón soc i al o e stat us soc i al a l a que pe rte ne c e el i n di vi du o. Si bie n e l
c onc e p to fue form ul ad o po r Karl Ma rx , poste ri orme nte Max We be r le agre ga
otros ade más de l os ec on ómi c os. Ve r MA RX, KA RL , El C api tal , Si gl o X XI Edi tore s,
2 00 1.
9
El ori ge n del si ste ma de c astas no e stá c l aro pe ro p are ce que l os pue bl os
ari os q ue i nvadi e ron l a pe ní nsul a I ndostá ni c a a pari r de l 15 00 a. C . e n ade l ante
traj e ron ya esbo za da esta form a de orga ni zac i ó n soc i al que p aul ati n ame nte se
exte ndi ó por e se te rri tori o y a l a ve z que fue torná nd ose m ás c ompl e j o. El
té rmi n o c asta, de l l atí n c ast us (puro), fue a dop tado por l os mi si one ros
po rtu gue se s e n e l si gl o X VI. En sánsc ri to se e mple a n do s voc a bl os, var na y j ati .
Var na al ude al c ol or de l a pi e l y c ompre nde c ua tro órde ne s j e rárq ui c os, se g ún
de sc ri be l a mi tol ogí a hi n dú, si g uie n do c ri te ri os de pure z a: e n l a c ús pi de se
si tú an l os br ama ne s , q ue ti e ne n atri b ui da l a i nte rpre tac i ó n y e nse ña nz a de los
textos sagra dos, ade m ás de l as f unc i one s sac e rdo tal e s. Los sh atri yas son
c onsi de rados tradi c i onal me nte c omo gue rre ros y oste nta n e l po de r te m poral .
Los vai sya s son e l p ue bl o l l ano y, por úl ti m o está n l os sudr as que son l os
si e rvos. Los bra mane s , el orde n m ás puro, h an ma nte ni do hi stóri c ame n te su
su pe ri ori dad e n e l esc al afó n y do mi ni o so bre l os de más. Hay una e norme masa
de pe rsonas exc l ui das de e ste si ste ma, l os pari as o i ntoc a ble s, c on te mpl a dos
de ntro de l me nc i on ado c ri te ri o de p ure za c omo los más c onta mi na dos y q ue
c ons ti tuye n e l e strat o más b aj o de l a soc i e dad. L as c ast as son e n p arte
si mi l are s a los esta me ntos y e n parte a l os c l ane s. Los cl a ne s son c ole c ti vos de
u na natu ral e za muc ho más pri mi ti v a. Se g ún al gu nos soc i ól ogos, l as c astas, l os
e stame nt os y l as cl ase s se di fe re nc i an, ade m ás, por l a ri gi de z de sus l í mi te s.
Es i mp osi bl e p asar de un a c asta a otra (exc e pto p ara ab aj o) y es mu y di fí c i l
e sc apar de u n e stame nt o. L as c l ase s, por otro l ad o y de ac ue rdo c on al gu nos
soc i ól og os, son te óri c ame nte " le gal me nte a bie rt as pe ro e n l a prác ti c a
se mi c e rrada s" . Ve áse: TÖ N NI ES, F ERDI N AN D, " Estate s an d Cl asse s" , e n Be ndi x,
R. and Li pse t, S. M. (e d. ): C l ass, Sta tus an d Pow e r: A Re ade r i n Soc i al
S trati fi c ati o n, The Free Pre ss , 1 95 3, pp. 4 9 -62 y tambi é n SO ROK I N , PI TI RI M,
" W ha t i s a Soc i al Cl ass?" , e n Be ndi x, R. and L i pse t, S. M. (e d. ), o p. c i t. , pp. 87 -
9 1.
10
Ve r: Le z ama Li ma, J osé. L a e xpre si ón ame ri c ana, FC E, Méxi c o, 1 99 3.
11
Tal ve z se a este el se nti do de un e stu di o de sde una pe rs pe c ti va e ndóge n a de
l as arte s y l a c ul tura l ati noame ri c an as.
3
6
7