TC SANITAIRE EN INDUSTRIËLE LOODGIETERIJ, GASINSTALLATIES
Bij het sluiten van een
kraan of afsluiter kunnen er
in metalen tapwaterinstal-
laties gedurende korte tijd
hevige klopverschijnselen optreden.
Hierbij kan zelfs de volledige leiding
beginnen te ratelen. Dit verschijnsel,
ook dikwijls aangeduid als waterslag,
wordt veroorzaakt door een reeks
snelle en hevige drukschommelingen
ten gevolge van de plotse afremming
van het stromende water in de buizen.
Deze drukstoten zullen des te uitge-
sprokener zijn naarmate de water-
snelheid (het debiet) groter is en de
tapkraan sneller gesloten wordt.
✍✍ K. De Cuyper, ir., coördinator van de
Technische Comités, WTCB
1 INLEIDING
Aangezien het waterslagverschijnsel in ex-
treme gevallen niet alleen akoestische hinder
kan veroorzaken, maar ook een leidingbreuk,
dient men de nodige maatregelen te treffen om
dit fenomeen te vermijden. Vermits er hierrond
nogal wat misverstanden bestaan in de sector,
bestudeerde het WTCB de doeltreffendheid van
een aantal courant voorgestelde maatregelen.
Na een uitvoerige omschrijving van het water-
slagverschijnsel en een evaluatie van de maxi-
mumdruk, wordt in dit dossier nader ingegaan
op de uitgevoerde proeven en de resultaten die
eruit voortvloeiden. Het dossier sluit af met
een aantal concrete aanbevelingen om water-
slag in tapwaterinstallaties te vermijden.
2 WAT IS WATERSLAG ?
Zoals hoger aangegeven, is waterslag een
klopverschijnsel in een waterleiding dat ver-
oorzaakt wordt door een aantal opeenvolgende
snelle en hevige drukschommelingen rond de
netdruk (ook statische druk genoemd).
Bij een plotse stilstand van de waterstroming
(door het sluiten van een kraan of afsluiter, VA
uit afbeelding 1 op p. 2) ontstaat er ter hoogte
van de afsluiter een drukstijging (of -stoot)
die migreert naar het uiteinde van de leiding.
De snelheid waarmee deze drukstijging zich
verplaatst, noemt men de golfsnelheid c. Aan
het einde van de leiding wordt deze drukgolf
negatief teruggekaatst, waardoor de druk er
terugvalt tot de netdruk. Deze tweede druk-
verandering verplaatst zich vervolgens met
dezelfde snelheid in de tegenovergestelde
(1) Dit is de zogenaamde formule van Joukovski, genaamd naar een ingenieur die geconfronteerd werd met waterslag in de openbare waterdistributie in Moskou [3, 4].
Waterslag in metalen
leidingen
richting. Wanneer deze drukstoot opnieuw de
afsluiter bereikt, zal hij er een onderdruk doen
ontstaan tegenover de netdruk, die zich weer-
om over de leiding zal voortplanten om aan het
uiteinde teruggekaatst te worden, enzovoort.
Er ontstaan met andere woorden een aantal
opeenvolgende drukschommelingen die zich
heen en weer over de leiding bewegen en
slechts geleidelijk aan zullen uitsterven. Af-
beelding 2 en 3 (p. 3) illustreren dit verschijn-
sel in een verzinkt stalen buis met een nomi-
nale diameter DN  ½” bij twee verschillende
debieten (5 en 15 l/min). Uit deze afbeelding
blijkt dat het een kortstondig verschijnsel be-
treft : de schommeling duurt in het totaal min-
der dan één seconde.
In de naslagwerken [3] en [4] kan u een meer
uitgebreide beschrijving van dit trillingsver-
schijnsel terugvinden.
3 MAXIMUMDRUK BIJ EEN
WATERSLAG
De theoretische maximale druk die door een
waterslag veroorzaakt wordt, kan berekend
worden met de onderstaande formule (1) :
c × v ×ρ
Pmax = Pstat + 100.000 [bar]
waarbij :
Pmax : de maximumwaarde van de drukstoot
[bar]
Pstat : de normale waterdruk in de leiding
(= netdruk) [bar]
v : de stroomsnelheid van het water [m/s]
ρ : de massadichtheid van water
[~ 1000 kg/m³]
c : de snelheid waarmee de drukgolf zich
door de leiding verplaatst [m/s].
Om de golfsnelheid c te bepalen, gebruiken
we de volgende formule :
1
c= [m/s]
 D 1
ρ× + 
e×E Κ 
waarbij :
ρ : de massadichtheid van water
[~ 1000 kg/m³]
WTCB-Dossiers – Nr. 3/2010 – Katern nr. 15 – pagina 1
D : de binnendiameter van de leiding [m]
e : de wanddikte van de leiding [m]
E : de elasticiteitsmodulus van het leiding-
materiaal [N/m²]
K : de compressiemodulus van water
[~ 2,1 x 1,011 N/m²].
De tabel op de volgende pagina geeft de maxi-
mumwaarden van de drukstoot weer voor drie
debieten (5, 10 en 15 l/min) bij een netdruk
van 2 bar. De opgegeven waarden werden be-
rekend met de voornoemde formules en ver-
schillen naargelang de ­dia­meter en het materi-
aal van de beschouwde leiding.
Uit deze tabel kunnen we een aantal parame-
ters afleiden die de intensiteit van de waterslag
beïnvloeden :
• de intensiteit van de maximale drukstoot
verhoogt naarmate het debiet Q in de lei-
ding toeneemt (bij eenzelfde leidingdia-
meter). Indien het debiet in een buis uit
verzinkt staal met een nominale diameter
DN ½’’ stijgt van 5 tot 15 l/min, verhoogt
de druk van 7,8 bar naar 19,3 bar omwille
van de grotere stroomsnelheid
• de maximale druk daalt naarmate de diame-
ter van de leiding toeneemt (bij eenzelfde
debiet). Dit is te wijten aan de kleinere
stroomsnelheid en geringe golfsnelheid
• in metalen leidingen zijn de drukstoten
hoger dan in kunststofleidingen (bij een-
zelfde leidingdiameter). Eerstgenoemde
leidingen hebben immers een grotere elas-
ticiteitsmodulus E die aanleiding geeft tot
hogere golfsnelheden c (meer dan 1 km/s).
De drukstoot kan in deze gevallen zelfs 10
tot 20 keer de netdruk bedragen, afhankelijk
van het debiet en de diameter van de buis :
bijna 20 bar bij 15 l/min in een buis uit ver-
zinkt staal met een nominale diameter DN
½’’ en tot meer dan 40 bar in een koperen
buis met een buitendiameter van 12 mm en
een wanddikte van 1 mm.
Uit deze tabel blijkt dat de maximale drukstij-
gingen vrij groot kunnen zijn, zeker bij me-
talen leidingen. Deze hoge waarden worden
enkel bereikt in situaties waarbij de afsluiter
gesloten wordt vooraleer er een drukdaling
optreedt.
Zo kunnen we voor de proefopstelling uit
afbeelding 1 met een leiding met DN ½” be-
TC SANITAIRE EN INDUSTRIËLE LOODGIETERIJ, GASINSTALLATIES

Tabel 1 Invloed van het leidingmateriaal en de diameter op de waarde van de golfsnelheid en de maximale drukstoot bij
verschillende debieten, uitgaande van een statische druk van 2 bar.

D e E [1, 2 en 5] c Pmax (theoretische waarde)

Materiaal
Wanddikte Elasticiteitsmodulus  Q = 5 l/min Q = 10 l/min Q = 15 l/min
Diameter Golfsnelheid [m/s]
[mm] [x 1.000.000 N/m²] [bar] [bar] [bar]

1/2’’ 2,65 200 000 1389,43 7,76 13,52 19,28

Verzinkt staal
3/4’’ 2,65 200 000 1375,48 5,13 8,26 11,38
12 mm 1 110 000 1314,52 15,95 29,90 43,84
Koper
15 mm 1 110 000 1284,60 10,07 18,13 26,20
PEHD (*) 25 mm 2,3 1000 326,91 2,83 3,67 4,50
PE (*) 25 mm 2,75 1000 363,25 3,01 4,03 5,04
PEX (*) 16 mm 2 750 – 900 343,24 4,53 7,06 9,59
PP (*) 16 mm 2,7 800 – 1350 542,65 7,12 12,25 17,37
PB (*) 16 mm 2,2 350 253,57 4,00 6,00 8,00
(*) PEHD = polyethyleen met hoge dichtheid PE = polyethyleen PEX = vernet polyethyleen PP = polypropyleen PB = polybuteen

rekenen dat de druk nabij de afsluiter VA zal
beginnen te dalen na een tijd t = 2 L/c (L = de
lengte van de leiding of 3,52 m en c = 1389,5
volgens de tabel). De tijd bedraagt dus t = 2 x
3,52/1389,5 of 5 ms.
Indien we de afsluiter volledig dichtdraaien
binnen deze tijd, zal de maximale theoretische
drukstijging optreden. Is de sluitingstijd daar-
entegen groter dan 5 ms, zullen we een gerin-
gere stijging noteren doordat er zich stilaan
een drukdaling zal vormen.
Een sluiting in dergelijke korte tijden kan en-
kel verwezenlijkt worden met afsluiters die
elektrisch, hydraulisch of met perslucht ge-
stuurd worden. Uit de voornoemde berekening
kunnen we echter afleiden dat de leidinglengte
L een belangrijke invloed uitoefent op de tijd
tot de drukdaling. De maximale drukstijging
kan met andere woorden ook optreden in lan-
gere leidingen die bediend worden met trager
sluitende kranen (bv. eengreepsmengkranen).
hydraulische laboratorium die bestaat uit een
verticale pvc-buis (DN  90  mm) en een open
waterreservoir van 1 m³ met een constant wa-
terniveau 20 m boven de horizontale leiding.
Deze proefpost werd telkens aangepast naar-
gelang van de uit te voeren proef.
5 WATERSLAGPROEVEN IN STA-
LEN LEIDINGEN MET DN ½’’ EN
¾’’ ZONDER DEMPENDE VOOR-
ZIENINGEN
In een eerste reeks proeven gingen we na
welke drukstoten er optreden ter hoogte van
Afb. 1 De waterslagproefpost.
de eengreepskraan VA (zie afbeelding 1)
wanneer deze snel (manueel) gesloten werd,
zonder dat er voorzieningen getroffen werden
om de waterslag te dempen. Er werden hier-
bij drie debieten aangehouden, namenlijk :
5, 10 en 15 l/min.
De volgende afbeeldingen geven de ogenblik-
kelijke drukschommelingen weer die aldus
veroorzaakt werden :
• afbeelding 2 (p. 3) illustreert de schom-
melingen in een buis uit verzinkt staal met
DN ½’’ bij een debiet van 5,4 l/min
• afbeelding 3 (p. 3) illustreert de schomme-
lingen in dezelfde buis, maar bij een debiet
van 14,7 l/min.

4 PROEFPOST VOOR DE EVALU-

ATIE VAN DE WATERSLAGREM-
MENDE MAATREGELEN

Om de doeltreffendheid van een aantal vaak H ~ 20 m

voorgestelde anti­waterslagmaatregelen te
kunnen evalueren, bouwde het WTCB een
proefpost die schematisch voorgesteld wordt
in afbeelding 1.

Het betreft een 3,52 m lange horizontale leiding VA

uit verzinkt staal die voorzien werd van een ma-
P
nueel bediende bolkraan VA en een elektroni-
sche drukopnemer P die zich stroomopwaarts
net naast deze laatste bevindt.
L = 3,52 m
Deze leiding (met diameter DN ½’’ of ¾’’)
werd aangesloten op de watertoren van het

WTCB-Dossiers – Nr. 3/2010 – Katern nr. 15 – pagina 2

 TC SANITAIRE EN INDUSTRIËLE LOODGIETERIJ, GASINSTALLATIES

Uit deze afbeeldingen blijkt dat de druk na de

overdruk terugvalt tot onder de oorspronke-
5
lijke netdruk (= 2 bar). De overgang van de
maximale overdruk naar de maximale onder-
druk duurt ongeveer 7,5 ms in afbeelding 2.
4 Zoals voorspeld, herhalen de drukschomme-
lingen zich met steeds afnemende amplitude
om na 0,5 s vrijwel volledig uit te sterven.
P = f(t) [bar]

3
In afbeelding  3 liggen bepaalde onderdruk-
waarden onder de horizontale nulas (wanneer
2 t ~ 0,35). Aangezien de verticale as de overdruk
van het water ten opzichte van de atmosferische
druk uitbeeldt, vallen deze waarden onder de
1 atmosferische druk. De druk valt met andere
woorden terug tot niveaus die lager kunnen lig-
gen dan de dampdruk van water bij 20 °C. Er
zal in dit geval gasvorming optreden in de vloei-
0
stof. Dit uit zich in de grafiek in drukschomme-
0,25 0,35 0,45 0,55 0,65 0,75
lingen na de minimaale drukwaarde, die duiden
t [s] op belvorming en de implosie van deze bellen.
Afb. 2 Drukverloop in functie van de tijd in een buis uit verzinkt staal
met DN ½’’ en Q = 5,4 l/min. In afbeelding 4 worden de maximumwaar-
14 den  (Pmax) weergegeven die men kon opte-
kenen bij de verschillende proeven op beide
leidingdiameters (DN ½” en ¾”), afhankelijk
12
van het debiet.

10 Uit deze afbeelding blijkt dat :

• de maximumdrukken voor een gegeven de-
8 biet het grootst zijn in de buis met de klein-
ste diameter (hogere stroomsnelheid)
P = f(t) [bar]

• in een gegeven buis de waarde van de druk-

6 stoot toeneemt naarmate het debiet vergroot
(onder meer omwille van de hogere stroom-
4 snelheid).

2
We merken op dat de maximumwaarden voor
beide buizen onder de theoretische maximum-
waarde blijven. Dit betekent dat de termijn
0 waarbinnen de afsluiter (manueel) gesloten
wordt, langer is dan de hierboven bepaalde
-2 5 ms. Desondanks worden er nog steeds druk-
0,25 0,35 0,45 0,55 0,65 0,75 0,85 waarden bereikt die merkelijk groter zijn de
t [s] oorspronkelijke netdruk van 2 bar.

Afb. 3 Drukverloop in functie van de tijd in een buis uit verzinkt staal met
DN ½’’ en Q = 14,7 l/min. 6 DOELTREFFENDHEID VAN WA-
TERSLAGDEMPENDE MAATRE-
GELEN
Pmax 1/2” (theoretische waarde)
Pmax 1/2” (opgemeten waarde) 6.1 Beschouwde maatregelen

15 Pmax 3/4” (theoretische waarde)

Pmax 3/4” (opgemeten waarde) We gingen de doeltreffendheid na van de vol-
gende waterslagdempende maatregelen voor
P [bar]

drie debieten (5, 10 en 15 l/min) :

10
1. de plaatsing van een waterslagdemper (zie
afbeelding 5, p. 4) met een totaal kamervo-
lume van 160 cm³ nabij de afsluiter
5 2. de plaatsing van twee waterslagdempers
3. de plaatsing van een 60 cm lange soepele
rubberen slang met een buitendiameter van
0 15,5  mm en een staaldraad­ommanteling
0 2 4 6 8 10 12 14 16 vóór de afsluiter
Q [l/min] 4. de plaatsing van een 50 cm lange PEHD-
Afb. 4 Maximale drukstoten door waterslag in buisleidingen uit verzinkt buis met een buitendiameter van 25 mm en
staal met DN ½’’ en ¾’’. een wanddikte van 2,3 mm vóór de afsluiter

WTCB-Dossiers – Nr. 3/2010 – Katern nr. 15 – pagina 3

TC SANITAIRE EN INDUSTRIËLE LOODGIETERIJ, GASINSTALLATIES

5. de plaatsing van een waterslagdemper vóór
de afsluiter, aan het stroomopwaartse eind
van de leiding, nabij de aansluiting met de
verticale leiding van de watertoren
6. de plaatsing van een veiligheidsgroep
(maximum-drukventiel) met een openings-
druk van 3 bar nabij de afsluiter
7. de vervanging van 3 m metalen leiding door
een PEHD-buis met een buitendiameter
van 25 mm en een wanddikte van 2,3 mm,
waarbij de verbinding met de afsluiter en de
aansluiting op de verticale voedingsleiding
in metaal bleef.
Terwijl de eerste vier maatregelen beproefd
werden voor beide leidingdiameters, werden
de maatregelen 5 en 6 enkel getest voor de di-
ameter DN ½” en maatregel 7 enkel voor de
diameter DN ¾”.
6.2 Resultaten van maatregelen 1 tot en
met 4
gel  6). In deze afbeelding worden eveneens
de theoretische maximumdruk (groene lijn),
de maximumdruk zonder dempende maatre-
gelen (donkerpaarse lijn) en het effect verkre-
gen bij de plaatsing van een demper nabij de
afsluiter (maatregel 1, lichtpaarse lijn) aan-
gegeven.
We kunnen vaststellen dat de plaatsing van
de demper aan het stroomopwaartse eind
(maatregel 5) wel degelijk een demping van
de drukstoot tot gevolg heeft, doch niet in de-
zelfde mate als wanneer de demper nabij de
afsluiter geplaatst wordt.
De veiligheidsgroep (maatregel 6) heeft een
duidelijk dempend effect, maar is niet even
doeltreffend als de demper nabij de afsluiter.
Bovendien is een dergelijk toestel niet ont-
worpen om drukstoten te dempen en kan het
gebruik ervan als waterslagdemper ook niet
zonder meer worden aanbevolen. Afb. 5 Waterslagdemper.

De resultaten van de proeven voor maatregelen

1 t.e.m. 4 worden voorgesteld in afbeeldingen
6 en 7 (respectievelijk DN ½” en ¾”). In deze Pmax (theoretische waarde)
18
afbeeldingen worden eveneens de theoretische Pmax (opgemeten waarde)
Maatregel 4
maximumdruk (oranje lijn), de maximumdruk 16
Maatregel 3
zonder dempende maatregelen (paarse lijn) en Maatregel 1
14
de netdruk (Pstat) aangegeven. Maatregel 2
12 Pstat
In beide gevallen merkt men dat het aan-
Pmax [bar]

brengen van een soepele slang (maatregel 3) 10

of 50 cm PEHD-buis (maatregel 4) vrijwel
8
geen demping teweegbrengt. De opgetekende
drukpieken zijn in dit geval immers vrijwel 6
even groot als deze die behaald werden zon-
der de tussenplaatsing van deze voorzienin- 4
gen.
2
De plaatsing van één waterslagdemper nabij 0
de afsluiter (maatregel 1) heeft daarentegen
0 2 4 6 8 10 12 14 16
wel een uitgesproken dempend effect op de
waterslag in beide leidingdiameters. De ver- Q [l/min]
betering die opgetekend werd bij de toepas- Afb. 6 Effect van de maatregelen 1 t.e.m. 4 in de leiding met DN ½”.
sing van twee waterslagdempers (maatregel 2)
is evenwel verwaarloosbaar.

We merken op dat het volume van de water- Pmax (theoretische waarde)

slagdemper steeds bepaald moet worden af- Pmax (opgemeten waarde)
hankelijk van de leidingdiameter en- lengte 10 Maatregel 4
(van de kraan of afsluiter tot de eerste bocht) Maatregel 3
en de netdruk. Uit de proefresultaten blijkt dat Maatregel 1
8
Maatregel 2
de door de fabrikant opgelegde enkelvoudige
Pstat
waterslagdemper wel degelijk volstaat voor
Pmax [bar]

onze proefpost met een leiding met DN ½” of 6

¾”.
4

6.3 Resultaten van maatregelen 5 en 6

2
Afbeelding 8 (p. 5) illustreert het effect van
een waterslagdemper nabij het stroomop- 0
waartse eind van de leiding (maatregel 5) en 0 2 4 6 8 10 12 14 16
van de plaatsing van een veiligheidsgroep Q [l/min]
afgesteld op 3 bar nabij de afsluiter (maatre- Afb. 7 Effect van maatregelen 1 t.e.m. 4 in de leiding met DN ¾”.

WTCB-Dossiers – Nr. 3/2010 – Katern nr. 15 – pagina 4

TC SANITAIRE EN INDUSTRIËLE LOODGIETERIJ, GASINSTALLATIES

Pmax (opgemeten waarde) Het plaatsen van een lang stuk kunststofbuis in
20
Maatregel 5 een metalen leiding kan met andere woorden
Maatregel 6 een zeer negatieve invloed uitoefenen op het
Maatregel 1 waterslagverschijnsel.
15
Pmax (theoretische waarde)
Pmax [bar]

10
7 BESLUIT EN AANBEVELINGEN

Dit onderzoek heeft aangetoond dat er in een

5 metalen waterleiding zelfs met een handbedien-
de eengreepskraan aanzienlijke drukschomme-
lingen kunnen optreden. Deze schommelingen
0 worden des te heviger naarmate de snelheid
(het debiet) in de leiding toeneemt.
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Q [l/min]
Men heeft er dus alle belang bij om de lei-
Afb. 8 Effect van de maatregelen 5 en 6 in de leiding met DN ½”. dingen zodanig te dimensioneren dat de
stroomsnelheid beperkt blijft. Uit akoestische
overwegingen raadt men aan de snelheid te
beperken tot 2 m/s in kelderverdiepingen en
12 Pmax (opgemeten waarde)
technische ruimten, tot 1,5 m/s in verticale ko-
Maatregel 7 kers en tot 1 m/s in bewoonde ruimten.
10
Pmax (theoretische waarde)
De maximale drukstoten kunnen sterk ge-
8 dempt worden door de tussenplaatsing van een
Pmax [bar]

specifieke waterslagdemper, op voorwaarde

6 dat deze laatste zich in de buurt van de kraan
of afsluiter bevindt en dat hij correct gedimen-
4 sioneerd werd volgens de leidingdiameter en
-lengte en het maximaal te verwachten debiet.
2 Een groter dempervolume of het plaatsen van
meerdere dempers blijkt niet zinvol.
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 De plaatsing van een soepel aansluitstuk (een
Q [l/min] soepele rubberen slang of een buisstuk in
Afb. 9 Effect van de maatregel 7 in de leiding met DN ¾” . kunststof) heeft geen noemenswaardig water-
slagdempend effect.

Het opnemen van een grotere lengte kunststof-

6.4 Resultaten van maatregel 7 We merken op dat het aanbrengen van de
kunststofbuis leidt tot een verhoging van
Afbeelding 9 geeft een beeld van de resultaten de maximale drukstoot tot de theoretische
die verkregen werden door de tussenplaatsing maximumwaarde. Dit betekent dat de afslui-
van een langer stuk kunststofbuis (3 m PEHD- ter gesloten werd in minder dan 2 L/c (zie §
buis met DN 25 mm). In deze afbeelding wor- 3, p. 2) of vooraleer de drukverlagende golf
den eveneens de theoretische maximumdruk terugkeerde. Bij een PEHD-buis bedraagt de
(gele lijn) en de maximumdruk zonder dem- golfsnelheid immers slechts 326,9 m/s, waar-
pende voorzieningen (oranje lijn) weergegeven. door 2 L/c = 2 x 3/326,9 = 0,018 s = 18 ms.
buis in een metalen leiding kan zelfs leiden tot
een verhoging van de drukstoten en vormt bij-
gevolg een af te raden maatregel.
Ten slotte konden we ook vaststellen dat een
veiligheidsgroep een waterslagdempende ef-
fect heeft, maar beter niet als een specifieke
waterslagdemper ingezet wordt omwille van
zijn oorspronkelijke functie. n

t Literatuurlijst
1. Ashby, M.
Materials selection in mechanical design. Oxford, Pergamon Press, 1992.

2. Kennisinstituut voor de installatiesector

Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen. Publicatie 55. Rotterdam, ISSO, 2001.

3. Kennisinstituut voor de installatiesector

Waterslag in tapwaterinstallaties. Researchrapport 12. Rotterdam, ISSO, 1998.

4. Schlag A.
Maximumwaarde van de waterslagdruk. Brussel, WTCB, WTCB-tijdschrift, nr.3, 1975.

5. Swaffield J.A. en Boldy A.P.

Pressure surge in pipe and duct systems. Cambridge, Ashgate Publishing, Avebury Technical, 1993.

WTCB-Dossiers – Nr. 3/2010 – Katern nr. 15 – pagina 5