ANGIOLOGIA (SYSTEMA VASORUM)

UVOD

Pribor za krvotok, srce i krvni sudovi, obrazuju potpuno zatvoreni sistem opnastih kanala, kroz koje
stalno protiče krv, vršeći transport hranljivih materija i njihovih otpadaka. Krv protiče kroz sistem
zahvaljujući ritmičkoj kontrakciji srčanog mišića. Ona predaje kiseonik i hranljive materije tkivima, a
prima od njih ugljen-dioksid i druge otpatke njihovog metabolizma, koje odvodi organima za
izlučivanje - plućima i bubrezima. Srce je šuplji mišićni organ. Ono je uzdužnom pregradom podeljeno
na levu i desnu polovinu, koje kliničari označavaju kao posebna srca, levo i desno. Svaka polovina ima
po dve duplje, pretkomoru i komoru, koje međusobno komuniciraju otvorom. Iz srčanih komora
polaze arterije, krvni sudovi koji odvode krv ka periferiji. Arterije, idući ka periferiji, granaju se u sve
sitnije grane i preko najsitnijih grana, arteriola, prelaze u krvne kapilare, koji se nalaze u tkivima. Iz
kapilara polaze ogranci vena, koje odvode krv ka srcu. Preko vena krv ulazi u srčane pretkomore i
završava svoj kružni put, krvotok (circulus sanguinis). U čovečjem telu postoje dva krvotoka, mali i
veliki, od kojih prvi osigurava razme- nu gasova u plućima, a drugi - razmenu materija u tkivima.
Mali krvotok (circulus sanguinis minor). — Venska krv iz desne pretkomore ulazi u desnu komoru. Iz
desne srčane komore ona odlazi plućnim arterijskim stablom i plućnim arterijama do plućnih kapilara,
gde se vrši razme- na gasova. Preko alveolarnog i kapilarnog zida krv prima kiseonik i odaje
ugljen-dioksid, i postaje svetlocrvena, arterijska. Arterijska krv se vraća plućnim venama u levu
pretkomoru. Veliki krvotok (circulus sanguinis major). - Arterijska krv iz leve pretkomore ulazi u levu
komoru. Iz leve komore preko aorte i njenih grana ona odlazi do tkivnih kapilara. Kroz tanki zid
kapilara vrši se razmena materija između krvi i tkiva. Krv postaje mrkocrvena, venska, i vraća se
venama u desnu pretkomoru srca.Srce je zapravo sastavljeno od dve odvojene pumpe: desno srce, koje
pumpa krv kroz pluća, i levo srce, koje pumpa krv kroz periferne organe. U stvari, svako od ova dva
posebna srca je pulsirajuća pumpa sastavljena od dve šupljine - atrijuma (pretkomora) i ventrikula
(komora). Svaki atrijum uglavnom fimkcioniše kao slaba primarna pumpa koja pomaže punjenju krvi
u ventrikule. Ventrikuli pak stvaraju najveći deo sile kojom 1) desni ventrikul potiskuje krv kroz
plućni cirkulacijski sistem i 2) levi ventrikul potiskuje krv kroz periferni cirkulacijski sistem. Posebni
mehanizmi u srcu odgovorni su za neprekidno ponavljanje srčanih kontrakcija, što se zove ritmičnost
srca, kao i za prenos akcionih potencijala kroz srčani mišić, održavajući tako ove ritmičke kontrakcije
srca. U ovom poglavlju ćemo objasniti kako srce funkcioniše kao pumpa, ali prvo ćemo opisati
posebna svojstva samog srčanog mišića.

Rad srca
Udarni rad srca (engl. stroke work output) jeste ona količina energije koju srce pretvara u rad
pumpajući krv u arterije u toku svakog otkucaja. Minutni rad srca (engl. minute work output) jeste
ukupna količina energije pretvorene u rad u jednom minutu, a jednaka je udarnom radu pomnoženom
sa frekvencijom srca u minutu. Postoje dva oblika srčanog rada. Prvo, najveći deo srčanog rada koristi
se za prebacivanje krvi iz oblasti niskog pritiska u venama u oblast visokog pritiska u arterijama. To se
zove spoljašnji rad srca. Drugo, manji deo energije koristi se za ubrzavanje toka krvi do brzine
potrebne za njeno izbacivanje kroz ušće aorte i plućne arterije. To je deo rada koji se zove kinetička
energija toka krvi. Spoljašnji rad desnog ventrikula je obično šest puta manji od spoljašnjeg rada levog
ventrikula, jer je približno tolika razlika u sistolnim pritiscima koje ventrikuli stvaraju. Dodatni rad
svakog ventrikula koji je potreban za stvaranje kinetičke energije toka krvi proporcionalan je prozvodu
mase izbačene krvi i kvadratu brzine kojom se ta krv izbacuje. Obično deo rada levog ventrikula koji je
potreban za stvaranje kinetičke energije toka krvi čini 1% ukupnog rada ventrikula, pa se zato može
zanemariti pri izračunavanju ukupnog udarnog rada. U nekim patološkim stanjima, kao što je stenoza
aorte, kad krv kroz suženo ušće protiče velikom brzinom, može se i više od 50% ukupnog rada utrošiti
na kinetičku energiju toka krvi.
Srčani ciklus
Srčani ciklus je period od početka jedne kontrakcije srca do početka sledeće kontrakcije srca. Svaki
ciklus počinje spontanim generisanjem akcionog potencijala u sinusnom čvoru. Od tog čvora, koji se
nalazi u gomjelateralnom delu zida desnog atriju- ma neposredno uz ušće gornje šuplje vene, akcioni
potencijal brzo putuje kroz oba atrijuma, a zatim kroz AV-snop u ventrikule. Zbog posebnih osobina
provodnog sistema na prelasku atrijuma u ventrikule, usporava se provođenje impulsa iz atrijuma u
ventrikule za više od 0,1 sekunde. To usporavanje omogućuje atrijumima da se kontrahuju pre
kontrakcije ventrikula, pa da tako ubace krv u ventrikule pre nego što oni sami počnu snažno da se
kontrahuju. Dakle, atrijumi deluju kao primarne pumpe za ventrikule, a ventrikuli zatim daju najveći
deo snage potrebne za pokretanje krvi kroz kardiovaskularni sistem.Srčani ciklus se sastoji od perioda
relaksacije, nazvanog dijastola, tokom kojeg se srce puni krvlju, i perioda kontrakcije, nazvanog
sistola.

Krvni sudovi
Krvni sudovi, arterije i vene, jesu opnasti cilindrični kanali koji se granaju po ćelom telu, izuzev
hrskavičnog tkiva i prozračnih delova očne jabučice. Oni obrazuju dva sistema, arterijski i venski, koje
povezuju krvni kapilari (vaša capillaria) i arterio-venske spojnice (anostomoses ar- teriovenosae).
Arterije. - Arterije obično uzimaju najkraći put, pružaju se pravolinijski, da bi došle do svog organa,
koje ga vaskulariziraju i ishranjuju. Na mestima gde se vrše pokreti i kod organa koji menjaju oblik i
veličinu, one grade vijuge, da bi izbegle istezanje i kidanje. Njihov kalibar, idući od srca ka periferiji,
opada posle odvajanja svake bočne grane, sve do najsitnijih ogranaka, arteriola, koji prelaze u krvne
kapilare. Kod pribora za kretanje arterije su postavljene duboko uz sam skelet. U visini zglobova one
prelaze uvek stranom na koju se vrši pregibanje i od zglobne čahure odvojene su slojem masnog tkiva,
koje sprečava njihovo presavijanje prilikom fleksije zgloba. Bočne, kolateralne grane odvajaju se od
arterijskog stabla obično pod oštrim uglom. Pri tome, stablo menjapravolinij- ski pravac samo u
slučaju ako je bočna grana krupnija, veća od 2/5 njegovog kalibra. Između bočnih grana obično postoji
veči ili manji broj poprečnih spojnica, anastomoza. Anastomoze su naročito dobro razvijene u visini
zglobovi oko kojih grade arterijsku mrežu (rete arteriosum). Preko anastomoze uspravlja se kolateralni
krvotok, prelazak krvi iz jedne u drugu arterijsku granu, u slučaju kada je jedna od njih pritisnuta ili
začepljena ugruškom krvi (embolus). Bočne grane, koje se ne anastomoziraju međusobno ili se spajaju
samo poipoću arteriola, nazivaju se terminable arterije. Terminalne arterije postoje kod srca, mozga,
bubrega, slezi- ne, creva. Prilikom njihovog začepljenja, pošto ne može da se uspostavi kolateralna
cirkulacija, odgovarajući deo organa biva lišen hranljivih materija i propada, javlja se infarkt. Zid
arterije sastoji se od tri opne, unutrašnje, srednje i spoljne. Unutrašnja opna (tunica intima) sastoji se
od jednoslojnog Ijuspastog epitela, od endotela, koji naleže na tanak sloj elastičnih snopića (membrana
elástica interna). Srednja opna (tunica media) sadrži glatke mišićne ćelije i snopove elastičnih vlakana
u različitoj srazmeri. Kod krupnih arterija, u blizini srca, ona sadrži uglavnom elastične snopove, koji
su spiralnog pravca i ulašteni međusobno po slojevima (arterije elastičnog tipa). Između elastičnih
snopova nalaze se granate mišićne ćelije, koje regulišu napon elasticiteta srednje opne. Kod arterija
srednjeg j malog kalibra povećava se procenat mišićnih ćelija, koje takođe obrazuju spiralne snopove,
ulaštene međusobno po slojevima Spiralni mišićni snopovi svojim krajevima završavaju se elastičnim
tetivama, koje obrazuju po jednu elastičnu opnu na spoljnoj i unutrašnjoj površini srednje opne
(membrana elástica - interna et externa). Spoljni, vezivni omotač (tunica adventitia) sadrži uzdužne
kolagene snopove, ukrštene međusobno u vidu jedne mreže, koja ne ometa proširenje krvnog suda, a
suprotstavlja se njegovom uzdužnom istezanju. Njeni nastavci fiksiraju arteriju za okolne organe. U
vezivnom omotaču nalaze se krvni sudovi i živci arterije.
Krvni sudovi zida (vasa vasorum) - sitni su i dopiru do srednje opne, gde se sustiču sa sitnim
unutrašnjim krvnim sudovima koji polaze iz lumena arterije. Unutrašnji krvni sudovi nedostaju kod
vena i, zbog toga, njeni spoljni sudovi prodiru sve do unutrašnje opne. Oko krvnog suda živci obrazuju
mrežu, reticulum, od koje se odvajaju ogranci za oživčavanje glatkih mišićnih ćelija. Oni nemaju
mijelinski omotač j pripadaju simpatičkom nervnom sistemu. U fiziološkom pogledu živci se dele na
vazo- konstriktore i vazodilatatore, prema tome da li sužavaju ili šire lumen arterije. U stvari,
vazokonstrikcija i vazodilatacija su odraz jačine njihove aktivnosti. Ako su živčani impulsi slabi,
napon glatke muskulature popušta j sam krvni pritisak širi lumen suda, a u obrnutom slučaju dolazi do
njegovog sužavanja.
Vene. - Vene polaze sitnim ograncima, venulama, iz krvnih kapilara. Idući ka srcu, one primaju bočne
pritoke i postaju sve krupnije. Po svom prostranstvu venski sistem premašuje 2-3 puta arterijski. On se
odlikuje mnogobrojnim anastomozama koje obrazuju mrežu (rete venosum) ili splet (plexus veno-
sus). Vene se dele na površne i duboke. Duboke vene prate arterije, a površne se nalaze u potkožnom
masnom tkivu. Manje arterije uvek prate po dve vene, koje su spojene međusobno mnogobrojnim
poprečnim anastomozama. Krupne arterije j arterije potprečažnog dela pribora za varenje prati uvek po
jedna vena.Zid vene sastoji se takođe od tri opne. Unutrašnja opna (tunica intima) kod vena ushodnog
pravca obrazuje duplikatu- re, zaliske (valvulae), koje sprečavaju vraćanje krvi pod uticajem zemljine
teže. Zalisci su obično udvojeni i postavljeni na određenim visinama. Oni izdeljuju težinu krvnog
stuba na segmente. Kod njihove insuficijencije pritisak krvnog stuba, koji se povećava sve više idući
nadóle, oštećuje zid vene. Zid vene popušta i javljaju se čvornovata proširenja (varices). Srednja opna
venskog zida (tunica media) znatno je tanja nego kod arterije. Ona se sastoji od kružnih mišićnih
snopova, koji dozvoljavaju lako povećanje i smanjenje kalibra vene. Spoljni, vezivni omotač je znatno
deblji nego kod arterije. Pored uzdužnih snopova kolagenih vlakana, on sadrži i mišićne snopove, koji
su postavljeni takođe u uzdužnom smeru.
Kapilari (vasa capillar). - Kapilari su majušni krvni sudovi dužine 1-2 mm. Njihov lumen iznosi
5-25mikrona. Veći kalibar sreće se kod proširenih, sinusoidnih kapilara. Broj kapilara u pojedinim
tkivima je različit u zavisnosti od funkcionalne potrebe. Kod mišića, u jednom snopiću debljine od 0,5
mm nalazi se oko 700 kapilara. Ukupna površina kapilara u mišićnom sistemu ceni se na oko 6.300 m2
(Benninghoff). Kapilari veoma lako regenerišu i stvaraju nove pupoljke, stoje od značaja za brzo
zalečenje rana.Zid kapilara sastoji se samo od endotela, koji je mestimično pojačan granatim vezivnim
ćelijama,pericitima. Endotelne ćelije kapilara odlikuju se osobinom kontrakcije. Svojom kontrakcijom
one zatvaraju lumen kapilara i, prema potrebi, isključuju ga iz krvotoka. Sinusoidni kapilari nalaze se u
parenhimatoznim organima. Njihov endotel naleže direktno na žlezdane ćelije, te jerazmena materija
brza i laka.
Arterio-venske anastomoze. - Spojnice između arteriola i vénula postoje u crevnom zidu i
mezenterijumu, u bubregu, u plućima, u žlezdama, u jajniku, u kavernoznim telima penisa i na
prominentnim delovima tela. One su u vjdu poprečne spojnice ili u vidu sudovnog klubeta,
glomerula. Poprečnu spojnicu odlikuje sloj glatkih mišićnih ćelija, koji je postavljen uzdužno
između endotela j drkulamog mišićnog sloja srednje opne. Kontrakcija ovog sloja zatvara lumen
arterio-venske spojnice i isključuje jé iz krvotoka. Kada se on otpusti, spojnica se otvara i krv iz
arteriole prelazi direktno u venulu, u kojoj izaziva veći pritisak i brže oticanje krvi. Kod spojnice u
vidu glomerula oko endotela nalaze se poligonalne epiteloidne ćelije koje imaju endokrinu ulogu,
luče hormon acetilhoiin. S epiteloidnim ćelijama su u bliskom odnosu amijelinska vlakna
autonomnog nervnog sistema. Krupan glomerul, veličine nekoliko milimetara, nalazi se kod vrha
trtične kosti (glomus coccygeum).

Funkcionalne odlike krvnih sudova

Srce svojom kontrakcijom, sistolom, ubacuje oko 170 ccm krvi u velike arterije pod pritiskom koji
iznosi 120-140 mmHg. Pri tome se velike arterije, zahvaljujući elastičnosti svoje srednje opne,
proširuju, a zatim postepeno sužavaju i potiskuju krv ka periferiji. Krv teče ka periferiji u mlazevima
i pod pritiskom, koji se postepeno troši, savlađujući otpor, i u kapilarima iznosi svega 5-25 mmHg. U
velikim venama pritisak spada skoro do 0 mmHg i krv teče, zahvaljujući usisavajućem dejstvu
srčane kontrakcije i negativnom pritisku grudne duplje. U veni porte pritisak je veći nego kod ostalih
velikih vena, usled velikog broja arteriovenoznih spojnica u crevnom zidu.U gornjoj šupljoj veni i u
velikim venama vrata krvni pritisak postaje negativan prilikom inspiracije. Zbog toga, kod povrede
ovih vena, kroz rupturu njihovog zida ulazi vazduh i stvara penušavu krv, koja pri svom daljem
proticanju začepljuje arteriole i može da zaustavi srčani rad usled povećanja otpora (vazdušna
embolija). Glavni otpor krvnom pritisku pružaju arterije mišićnog tipa i arteriole, koje svojom
mišićnom opnom regulišu veličinu svog lumena i omogućuju brže ili sporije pritićanje krvi
pojedinim organima. Zahvaljujući arterijama mišićnog tipa, pribor za krvotok je u stanju da
raspodeljuje krv između pojedinih organa i da im sa što manje srčanog napora obezbedi potrebnu
količinu hranljivih materija. Pri tome, veliku ulogu imaju arterio-venske anastomoze, koje se
otvaraju, i kao đerivativni sudovi, sprovode suvišnu krv iz arteriola u venule, ubrzavajući tok krvi i
olakšavajući rad srca. Isto tako, važnu ulogu pri raspodeli krvi i za olakšanje srčanog rada imaju
krvni depoi, krvni sudovi slezine, jetre i creva. Krvni sudovi ovih organa se proširuju i zadržavaju
određenu količinu krvi, koja u datom momentu nije potrebna da kruži kroz krvotok.Krv prilikom
proricanja stvara pritisak, koji u odnosu na osovinu suda deluje uzdužno i poprečno. Uzdužnom
pritisku pri proticanju krvi suprotstavlja se unutrašnja opna krvnog suda, a poprečnom pritisku
njegova srednja opna. Kod povećanog krvnog pritiska zađebljava normalno srednja opna krvnog
suda, da bi se suprotstavila pojačanom pritisku u transverzalnom smeru. Isto tako, zađebljava srednja
opna zida vene, ako se ona u celini ili samo jedan njen segment operativno priključi arterijskom
sistemu. Krvni sudovi, arterije i vene, normalno su istegnuti u uzdužnom smeru. Njihovo uzdužno
istezanje se povećava prilikom opružanja ekstremiteta. Uzdužnom istezanju suprotstavlja se spojni,
vezivni omotač, i u starosti, kada on oslabi, krvni sudovi se izdužuju i postaju vijugavi. Gde nema
uzdužnog istezanja, kao u lobanjskoj duplji, vezivni omotač je veoma tanak, za razliku od krvnih
sudova udova, gde je snažan i debeo.

SRCE (COR)
Srce, glavni organ pribora za krvotok, nalazi se u donjem delu prednjeg medij as tinuma, smešteno u
svojoj kesi, perikardu (pericardium). Ono je u obliku zarubljene kupe čija je baza okrenuta nazad i
udesno, ka kičmenom stubu. Njegova uzdužna osovina spušta se koso napred i ulevo, i sa frontalnom
i sagitalnom ravni zaklapa ugao veličine oko 40°. Pored toga, srce je oko svoje uzdužne osovine
uvrnuto ulevo i njegova desna polovina je okrenuta napred, ka grudnoj kosti. Srce je normalno teško
270-300 g. Prilikom svoje kontrakcije ono istisne oko 170 ccm krvi. Njegove normalne dimenzije
kod živog utvrđuju se pomoću projekcije srca na prednjem i zadnjem zidu grudnog koša, koje se
određuju kuckanjem (perkusija) i rendgenskim prosvetljavanjem. Srčani rad, odnosno tonovi
prilikom otvaranja i zatvaranja zalistaka njegovih velikih otvora slušaju se (auskultuju) na
određenim tačkama prednjeg zida grudnog koša.Srčani zid sastoji se od debelog mišićnog sloja,
miokarda (myocardium), čija je spoljna površina glatka i pokrivena seroznom opnom (epicardium).
Njegovu unutrašnju površinu oblaže endotelna opna, endokard (endocardium), ispod koje mišićni
snopovi obrazuju ispupčenja u vidu gredice (trabecula) ili stuba (m. papillaris).
Endokard se sastoji od jednoslojnog ljuspastog epitela i od tankog sloja vezivnoelastičnog tkiva. U
visini pretkomomo-komomih otvora on obrazuje duplikature, zaliske, koji su pojačani tankim
slojem fibroznog tkiva. Zalistak (valva atrioventricularis) spušta se od pretkomomo-komomog
otvora u vidu lev ka. On se sastoji od dva ili tri listića (cuspis), koji se prilikom sistole srca zatvaraju
i sprečavaju vraćanje krvi iz komore u pretkomoru. Kod otvora plućnog arterijskog stabla i kod
otvora aorte sustiču se endokard i unutrašnja opna krvnog suda i obrazuju tri polumesečasta zaliska
(valvulae semilunares). Polumesecasti zalistak ima oblik lastinog gnezda. On je pojačan slojem
kolagenih snopova, koji na slobodnoj ivici zaliska gradi jedno zadebljanje (nodulus valvulae
semiluharis). Polumese- časti zalisci sprečavaju vraćanje krvi iz velikih arterija u srčane komore
prilikom širenja srca, dijastole.
 Spoljni izgled srca

Na srcu, koje svojim oblikom podseća na nepravilnu trostranu piramidu, razlikuju se: baza, vrh i tri
strane - prednja, zadnja i leva. Prednja strana (facies sternocostalis) upravljena je prema grudnoj kosti
i levim rebarnim hrskavicama. Sa zadnjom stranom (facies diaphragmatica), koja naleže na prečagu,
ona obrazuje desnu ivicu srca (margo dexter). Leva strana srca (facies pulmonalis) odgovara levom
plućnom krilu. Ona se nastavlja bez jasne granice u prednju i zadnju stranu srca. Srčani vrh (apex
cordis) upravljen je napred, nadole i ulevo. Baza srca (basis cordis) okrenuta je nazad, ka kičmenom
stubu. Na njoj se nalaze veliki sudovi, arterije i vene. Na stranama srca uočavaju se žle- bovi koji
označavaju granicu između njegovih šupljina. Jedan kružni ili venačni žleb (sulcus coronarius)
označava granicu između pretkomora i komora, od kojih su prve upravljene ka bazi, a druge ka vrhu
srca. Njegov prednji deo pokriven je početnim delom plućnog arterijskog stabla. Bočno od plućnog
arterijskog stabla nalaze se uvasti nastavci srčanih pretkomora, desni (auricula dextra) i levi (auricula
sinistra). Od venačnog žleba silaze ka srčanom vrhu dva uzdužna žleba, prednji (sulcus
interventricularis anterior) i zadnji (sulcus interventricularisposterior), koji označavaju granicu
između srčanih komora. Ova dva žleba spajaju se udesno od srčanog vrha, gradeći usek (incisura
apicis cordis).Granicu između pretkomora predstavljaju aorta, plućno arterijsko stablo i jedan slabo
izraženi uspravni žleb na zadnjoj strani baze srca. Na zadnjoj strani leve pretkomore vide se 4 ili 5
plućnih vena. Na gornjem i donjem delu desne pretkomore završavaju se gornja i donja šuplja vena.
Šuplje vene povezuju sinusni deo desne pretkomore (sinus venarum cavarum), koji je sekundarno ušao
u sastav njenog zida. On je odvojen od pj-vobjtnog dela desne pretkomore, odnosno od uvastog
nastavka, graničnim žlebom (sulcus terminalis).

Unutrašnji izgled desnog srca

Atrium dcxirum - Desna pretkomora ima oblik nepravilne kocke, koja je istegnuta u vertikalnom
smeru, u pravcu šupljih vena. Njen unutrašnji zid odgovara međupretko- momom delu srčane pregrade
(seprum interatriale). Na njemu se nalazi ovalna jama (fossa ovalis), ograničena spreda oštrim rubom
(limbus fossae ovalis). Ovalna jama predstavlja zaostatak Botall-ovog otvora, kojim je krv kod fetusa
prelazila iz desne u levu pretkomoru. Na gornjem zidu desne pretkomore nalazi se otvor gornje šuplje
vene (ostium v. cavae superioris). Na donjem zidu je ušće donje šuplje vene (ostium v. cavae
inferioris), a ispred i medijalno od njega - ušće srčanog venskog sinusa (sinus coronarius). Ova dva
ušća imaju po jedan zakržljali zalistak (valvula v. cavae inferioris et valvula sinus coronarii), koji su
kod fetusa upravljali krv ka Botall-ovom otvoru. Na zadnjem zidu nalazi se ispupčenje (tuber- culum
intervenosum - Loweri), koje mlaz krvi iz gornje i donje šuplje vene odbija prema prednjem zidu, ka
pretkomomo-komomom otvoru. Na spoljnjem zidu nalazi se ulaz u desni uvasti nastavak i granični
greben {crista terminalis), koji. odgovara istoimenom žlebu na spoljnoj strani desne pretkomore.

Ventriculus dexter. - Desna komora ima oblik trostrane piramide, na kojoj se razlikuju baza, vrh, tri
ivice i tri strane - prednja, zadnja i unutrašnja. Njena unutrašnja strana odgovara međukomornoj
pregradi (septum interventriculare). Na srednjem delu strana nalaze se mišićni stubovi, prednji (m.
papillaris anterior), zadnji (m. papillaris posterior) i unutrašnji (mm. papillares septales). Na bazi
desne komore nalazi se pretkomorno-komomi otvor (ostium atrioventriculare dextrum), a ispred i
iznad njega - otvor plućnog arterijskog stabla (ostium trunci pulmonalis). Na pretkomomo-komomom
otvoru nalazi se trolisni zalistak (valva atrioventricularis dextra s. tricuspidalis), koji ima tri listića,
prednji (cuspis anterior), zadnji (cuspis posterior) i medijalni (cuspis septalis). Od slobodnih ivica i od
spoljnih strana listića pružaju se do vrhova papilamih mišića tetivna vlakanca (chordae tendineae).
\ Trolisni zalistak se otvara prilikom punjenja desne komore, a zatvara prilikom njene kontrakcije i
sprečava vraćanje krvi u desnu pretkomoru. Pri tome, mišićni stubovi zatežu vlakanca i sprečavaju da
krv potisne listiće zaliska u desnu pretkomoru, s obzirom da su vrlo tanki. Otvor plućnog arterijskog
stabla nalazi se iznad ravni pretkomomo-komornog otvora, na vrhu levkastog nastavka desne komore
(conus arteriosuss. infundibulum). On je odvojen od pretkomomo-komornog otvora oštrim grebenom
(crista supra- ventricularis). Na njemu se nalazi zalistak (valva trunci pulmonalis), koji se sastoji iz tri
polumesečasta listića (valvula semilunaris - anterior, dextra etsinistra). PolumeseČasti listići se
zatvaraju i sprečavaju vraćanje krvi iz plućnog arterijskog stabla u desnu komoru za vreme njene
dijastole. Šupljina desne komore, u funkcionalnom pogledu, deli se u receptivni deo, koji prima krv iz
desne pretkomore i u evakuacioni deo, kojim krv odlazi k ušću plućnog arterijskog stabla. Evakuacioni
deo desne komore je u stvari, njen levkasti nastavak (infundibulum). Granicu između ova dva
funkcionalna dela označavaju crista supraventricularis i njen produžetak, polumesečasta mišićna
gredica (trabecula septomarginalis), koja silazi od unutrašnjeg zida desne komore koso nadole i napred
do baze prednjeg mišićnog stuba.

Unutrašnji izgled leve polovine srca

Atrium sinistrum. - Leva pretkomora je manja od desne. Ona je isto tako u obliku nepravilne kocke,
koja je, za razliku od desne pretkomore, izdužena u poprečnom smeru, u pravcu plućnih vena. Na
njenom zadnjem zidu nalaze se otvori plućnih vena, a na unutrašnjem zidu zakržljali zalistak
Botall-ovog otvora (falx septi). Na prednjem zidu nalazi se pretko- momo-komomi otvor (ostium
atrioventriculare sinistrum). Na spoljnjem zidu leve pretkomore nalazi se ulaz u uvasti nastavak
(auricula sinistra).
Ventriculus sinister. - Leva komora gradi u celini vrh srca. Ona ima oblik spljoštene kupe, na kojoj se
razlikuju baza, vrh, dve ivice i dve strane. Na srednjem delu njene prednje i zadnje ivice nalazi se po
jedan mišićni stub (m. papillaris - anterior et posterior), od čijih vrhova se pružaju tetivna vlakanca
(chordae tendineae) do prednjeg i zadnjeg listića pretkomorno-komornog zaliska (valva
atrioventricularis sinistra s. mitralis). Prednji listić (cüspis anterior) veći je od zadnjeg
(cuspisposterior). On razdvaja dva funkcionalna dela leve komore, re- ceptivni i evakuacioni. Zbog
toga su njegove obe strane glatke, jer se tetivna vlakanca pružaju samo do njegove slobodne ivice. Na
bazi leve komore, ispred i udesno od pretkomorno-komornog otvora, nalazi se otvor aorte i njegova tri
polumese- časta zaliska (valvula semilunaris - posterior, dextra et sinistra).

Srčana pregrada
Pošto je levi pretkomomo-komomi otvor postavljen iznad ravni desnog, na srčanoj pregradi se
razlikuju tri dela, međupretkomorni, međukomorni i đeo koji se nalazi između desne pretkomore i leve
komore (septiun atrioventriculare). Međupretkomoma pregrada (septum interatriale) - tanka je,
naročito u visini ovalne jame. Među- komorna pregrada (septum interventriculare) u svom gornjem
delu je tanka, opnasta (pars membranácea), a u svom ostalom delu mišićna (pars musculariš) i debela,
isto kao i zid leve srčane komore, 10-12 mm.

Sastav miokarda
U sastav miokarda ulazefibrozni skelet, mišićni i neuromišićni snopovi. Na fibroznom skeletu
pripajaju se mišićni snopovi pretkomora i komora, koji se sastoje od srčanog mišićnog tkiva.
Neuromišićni snopovi obrazuju sprovodni aparat koji reguliše ritmičku kontrakciju srca.
Fibrozni skelet predstavljaju 4 prstena (anuli fibrosi), koji okružuju pretkomomo-komona ušća i
otvore plućnog arterijskog stabla i aorte. Oni razdvajaju potpuno mišićne snopove komora od mišićnih
snopova pretkomora. Od njihovih unutrašnjih ivica polaze tanke fibrozne pločice koje sačinjavaju
osnovu pretkomorno-komomih i polumesečastih zalistaka. Na spoju pretkomorno-komomih prstenova
sa aortičnim prstenom nalaze se dva fibrozna trougla, desni i levi (trigonum fibrosum - dextrum et
sinistrum). Desni trougao je jače razvijen i predstavlja tetivno središte miokarda. On se nastavlja
nadole sa opnastim delom međukomome pregrade. Na njemu se nalazi otvor, kojim prolazi
pretkomomo-komorni neuromišićni snop, jedina spojnica između muskulature pretkomora i komora.
Mišićni snopovi komora. - Komore imaju posebne i zajedničke mišićne snopove. Posebni snopovi
obrazuju dve paralelne mišićne cevi, koje se od fibroznih pretkomorno-komomih prstenova spuštaju
ka srčanom vrhu. Oni su znatno brojniji kod leve komore nego kod desne. Njihov pravac je spiralan i
različite kosine po slojevima. Prednji zajednički mišićni snopovi polaze od prednjih delova sva 4
fibrozna prstena i silaze površno nadole i ulevo, ka .srčanom vrhu, gde grade zamke, koje skupa ispod
epikarda obrazuju srčani vrtlog (vortex cordis). Kod srčanog vrha oni poniru u dubinu i penju se
spiralno udesno i nagore dubokom stranom leve komore i završavaju ili slobodno kao mišićni stubovi,
ili dopiru do levog pretkomomo-komomog prstena. Zadnji zajednički mišični snopovi polaze od
zadnjih delova pret- komomo-komomih prstenova i silaze nadole i udesno, ka donjim dvema
trećinama desne ivice srca, gde savijaju i poniru u dubinu. Oni probijaju posebne snopove desne
komore, penju se njenom dubokom stranom i završavaju ili kao mišićni stubovi ili na desnom
pretkomomo-komomom prstenu. Mišićni snopovi pretkomora. - Posebni mišićni snopovi pretkomora
su u obliku potkovice, čiji su krajevi pričvršćeni na fibroznim pretkoriiorno-komomim prstenovima.
Oko otvora šupljih i plućnih vena nalaze se kružni mišićni snopovi, koji de- luju kao slabi sfinkteri.
Zajednička mišićna vlakna pretkomora su slabo razvijena. Ona obrazuju dva snopa, jedan poprečni i
jedan središni, sagitalni.
Debljina miokarda. - Zidovi pretkomora su veoma tanki, za razliku od zidova komora koji su znatno
deblji. Zid leve komore, koja potiskuje krv kroz veliki krvotok, iznosi 10-12 mm, dva puta više nego
zid desne komore. Kod povećanog srčanog rada snopovi miokarda hipertrofiraju, izdužuju se i
zadebljavaju. Međutim, broj kapilara se pri tome ne povećava, ishrana miokarda postaje insuficijentna
i srce se brzo zamara.

Fiziologija srčanog mišića

Srce je građeno od tri glavne vrste srčanog mišića: atrijumskog mišića, ventrikular- nog mišića i
specijalizovanih razdražljivih i provodnih mišićnih vlakana. Atrijumski i ventrikulami mišić se
kontrahuju skoro na isti način kao i skeletni mišići, s tim što u srčanom mišiću kontrakcija traje znatno
duže. S druge strane, specijalizovana razdražljiva i provodna vlakna kontrahuju se vrlo slabo jer sadrže
malo kontraktilnih fibrila; umesto toga, ona ispoljavaju ritmičnost i provode impulse različitom
brzinom, gradeći na taj način sistem koji razdražuje srce i kontroliše njegov ritam.

Fiziološka građa srčanog mišića

Vlakna srcanog misica su poredana poput mreže u kojoj se vlakna dele i ponovo spajaju, a zatim se
iznova granaju. Na slici se, takođe, vidi da je srčani mišić poprečnoprugast, kao i tipičan skeletni
mišić. Dalje, u srčanom mišiću se nalaze tipične miofibrile koje sadrže aktinske i miozinske niti skoro
potpuno iste kao one u skeletnom mišiću. Te su niti međusobno postavljene tako da pri kontrakciji
klize jedne duž drugih, isto kao što se to događa u skeletnom mišiću. U drugim aspektima, ipak,
srčani mišić se veoma razlikuje od skeletnog mišića, što ćemo videti u daljem tekstu.
Srčani mišić kao sincicijum. Tamna područja poprečno postavljena u vlaknima srčanog mišića
nazvana su prelazne ploče (engl. intercalated discs). To su, zapravo, ćelijske membrane koje razdvajaju
pojedine srčane mišićne ćelije jedne od drugih. Prema tome, srčana mišićna vlakna se sastoje od
mnogobrojnih pojedinačnih ćelija koje su međusobno povezane jedna s drugom, serijski i paralelno.
Srce je, u stvari, sastavljeno od dva sincicijuma: atrijumskog sincicijuma, koji čini zidove oba atrijuma,
i ventrikularnog sincicijuma, koji sačinjava zidove oba ventrikula. Atrijumi su od ventrikula odvojeni
vezivnim tkivom koje okružuje valvulame otvore između atrijuma i ventrikula. Normalno, akcioni
potencijali se ne mogu prene- ti iz atrijumskog sincicijuma u ventrikulami sincicijum direktno preko
ovog vezivnog tkiva. Umesto toga, oni se prenose samo putem specijalizovanog provodnog sistema
sastavljenog od provodnih vlakana koja formiraju snop širok nekoliko milimetara, nazvan
atrioventrikularni (AV) snop. Takva podela srčanog mišića na dva funkcionalna sincicijuma omogućuje
atrijumima da se kontrahuju kratko vreme pre kontrakcije ventrikula, što je važno za efikasnost srca kao
pumpe

Funkcija zalistaka
Atrioventrikularni zalisci. Tokom sistole AV-zalisci (trikuspidalni i mitralni zalisci) sprečavaju
vraćanje krvi iz ventrikula u atrijum, a tokom trajanja dijastole polume- sečasti zalisci (zalisci aorte i
plućne arterije) sprečavaju vraćanje krvi iz aorte i plućne arterije u ventrikule. Svi ovi zalisci (valvule)
za levi ventrikul, otvaraju se i zatvaraju pasivno. To znači da se zatvaraju kad gradijent pritiska
potiskuje krv unazad, a otvaraju se kad gradijent pritiska potiskuje krv unapred. Zbog anatomske
građe, vrlo tanki i nežni AV-zalisci se zatvaraju i pri neznatnom vraćanju krvi, dok je za zatvaranje
mnogo debljih polumesečastih zalistaka potreban brz povratni tok krvi tokom nekoliko milisekundi.
Zalisci aorte i plućne arterije. Polumesečasti (semilunarni) zalisci aorte i plućne arterije funkcionišu
sasvim različito od AV-zalistaka. Prvo, zbog visokog pritiska u arterijama na kraju sistole
polumesečasti zalisci naglo se zatvaraju u poređenju sa AV-zaliscima koji se zatvaraju mnogo blaže.
Drugo, brzina proticanja krvi kroz uska ušća aorte i plućne arterije mnogo je veća nego kroz mnogo
šira AV-ušća. Dalje, zbog brzog zatvaranja i brzog izbacivanja krvi ivice zalistaka aorte i plućne
arterije izložene su mnogo većem mehaničkom trenju nego AV-zalisci. I na kraju, za razliku od
polumesečastih zalistaka, AV-zaliske podupiru tetivne tračice. Već na osnovu građe zalistaka aorte i
plućne arterije jasno je da su oni izgrađeni od posebno jake, ali i veoma savitljive vezivno-tkivne
osnove, kako bi mogli podneti dodatna fizička opterećenja.

Sprovodni aparat srca

Neuromišiđhi snopovi odlikuju se od mišićnih većom količinom sarkoplazme i retkim miofibrilama.
Oni obrazuju dva čvora, sinusni i pretkomomo-komomi. Od čvorova se pružaju kraći, koji se bez jasne
granice nastavljaju mišićnim snopovima srca. U čvorovima se nalaze ganglijske ćelije i amijelinska
nervna vlakna.
Sinusni čvor (nodus sinuatrialis - Keith-Flack) nalazi se u zidu desne pretkomore, kod prednjeg ruba
ušća gornje šuplje vene. Od njega polaze kraci koji povezuju sinus gornjih šupljih vena sa desnom i
levom pretkomorom.
Pretkomorno-komorni čvor (nodus atrioventricularis -Aschoff-Tavvara) nalazi se u podu desne
pretkomore, neposredno iznad desnog fibroznog trougla. Od njega polazi Hiss-ov snop ili fasciculus
atrioventricularis, koji prolazi kroz desni fibrozni trou- gao. Stablo Hiss-ov og snopa (truncus) silazi
zadnjom ivicom opnastog delà međukomorne pregrade i, kod gornje ivice njenog mišićnog delà, deli
se u dva kraka, desni j levi (crus dextrutn et sinistrum), koji odlaze ka komorama. Levi krak je
površniji, silazi ispod endokarda i čepa se u dva delà, koji se završavaju kod baza papilarnih mišića.
Desni krak je dublji. On silazi kroz lučnu gredicu desne komore (trabecula septomarginalis) i
završava se takođe kod baza papilarnih mišića. Kod baza papilarnih mišića neu- romišićni snopovi
nastavljaju se Purkinje-ovim vlaknima, koja se penju ka pretkomorno-komornim fibroznim
prstenovima, šireći se lepezasto. Purkinje-ova vlakna se razlikuju od neuromišićnih snopova retkim
miofibrilama, koje su potisnute uz sarkolemu. Sinusni čvor je predvodnik i ubrzivač srčane
kontrakcije, a pretkomomo-komomi čvor njen provodnik i usporivač. Između njih uspostavljaju vezu
mišićni snopovi pretkomora. Kod oštećenja pretko- momo-komomog čvora ili Hiss-ovog snopa
nastupa srčani blok. U tom slučaju se komore kontrahuju pod uticajem neuromišićnih krakova sporije,
oko 30-40 puta u minutu. Kontrakcija srčanih komora počinje najpre od baza mišićnih stubova. One se
skupljaju ka svom središtu, povlačeći istovremeno vrh srca i ravan pretkomorno-komomih otvora.
Povlačeći ravan pretkomorno-komomih otvora, srčane komore vrše istovremeno usisavanje krvi iz
velikih vena u srčane pretkomore, deluju kao pumpa.

Krvni sudovi srca

Srčani mišić vaskularizuju leva i desna venačna arterija, koje polaze od početnog dela aorte, odmah
iza njenih odgovarajućih polumesečastih zalistaka. Leva venačna arterija (a. coronaria sinistra), ti
venačnom žlebu se deli u dve grane, kružnu (r. circumflexus) i nishodiiu, interventrikulamu (r.
interventricularis). Desna venačna arterija (a. coronaria dextra) prelazi udesno venačnim žlebom na
zadnju stranu srca i silazi interventrikularnim žlebom do srčanog vrha, gde se anastomozuje s
nishodnom granom leve srčane arterije. Na zadnjoj strani srca ona se anastomozuje i s kružnom
granom leve srčane arterije. Između bočnih grana srčanih arterija ne postoje anastomoze i kod
njihovog začepljenja dolazi do infarkta srčanog mišića. Ako se začepi veća grana, srčani rad se
zaustavlja momentalno, nastupa srčana kap. U pogledu svoje građe i inervacije, srčane arterije se
odlikuju od ostalih sudova velikog krvotoka. Spiralni navoji srednje opne pružaju se znatno kosije
nego kod ostalih arterija i prilikom svoje kontrakcije, pod uticajem simpatikusa, proširuju lumen
sudova.
Vene srčanog mišica skupljaju se i obrazuju venačni sinus (sinus coronarius), koji se uliva u desnu
pretkomoru. Sitnije vene, (vv. cordis minimae) ulivaju se direktno na donjem i spoljnjem zidu desne
pretkomore.
Sinus coronarius. - Venačni sinus nalazi se na zadnjoj strani srca između leve pretkomore i komore.
On nastavlja veliku srčanu venu (v. cordis magna), koja se penje prednjim interventrikularnim žlebom
i na svom završetku ima zalistak. Njegove bočne pritoke dolaze: v. cordis media iz zadnjeg
interventrikularnog žleba, v. cordisparva iz desnog delà venačnog žleba, v.posterior ventriculi sinistri
iz zadnjeg zida leve komore i v. obliqua atriisinistri, koja predstavlja zaostatak leve gornje šuplje
vene, iz zadnjeg zida leve pretkomore.

Živci srca
Srce oživčava autonomni nervni sistem, simpatikus i parasimpatikus, koji regulišu rad sprovodnog
aparata, odnosno brzinu ritmičke kontrakcije. Simpatička nervna vlakna ubrzavaju rad srca (nn.
accelerantes), parasimputička usporavaju (nn. retardantes).Srčani živčani splet {plexus cardiacus)
sastoji se od gangliona, dovodnih i odvodnih vlakana. Dovodna simpatička vlakna obrazuju 3-4 živca
(nn. cardiaci), koji se odvajaju od gangliona vratnog delà simpatičkog stabla (truncus sympathicus).
Njihovi centri nalaze se između 1. i 4. grudnog segmenta kičmene moždine. Parasimpatička vlakna
dovode tri grane (rr. cardiaci) 10. moždanog živca (n. vagus). Srčani živci i srčane grane obrazuju
splet na prednjoj i zadnjoj strani luka aorte, kome je pridodat ganglion (ganglion cardiacum magnum).
Od gangliona polaze odvodna, amijelinska vlakna, koja prate srčane arterije, i u miokardu obrazuju
splet. Od spleta, kome su pridodate ganglijske ćelije, odvajaju se ogranci za mišićne snopove.

Srčana kesa (pericardium)

Srčana kesa je u obliku kupe, čija baza počiva na tetivnom središtu prečage, a vrh je upravljen naviše,
ka početnim delovima velikih krvnih sudova baze srca. Ona je fiksirana in situ fibroznim vezama, od
kojih dve idu do grudne kosti (ligg. sternopericardiaca), tri do prečage (ligg. phrenopericardiaca) i
dve do kičmenog stuba (ligg. vertebropericardiaca). Dve zadnje veze, desna i leva, u stvari su
sagitalni nastavci prevertebralnog lista vratne fascije. Ovi nastavci, idući ka srčanoj kesi, prolaze
bočno od jednjaka i dušnika. Oni silaze bočnom stranom srčane kese sve do prečage i obrazuju bočne
frenoperikardijalne veze. Srčana kesa se sastoji od fibroznog vezivnog tkiva (pericardium fibrosum).
Između nje i srca nalazi se prednjem ziđu grudnog kosa serozna opna (pericardium serosum). Serozna
opna svojim parijetalnim listom pokriva duboku stranu fibroznog perikarda. Svojim visceralnim
listom ona pokriva srce, dobijajuči poseban naziv, epikard (epicardi- um). Između njena dva lista, u
virtuelnom prostoru (cavum pericardii) nalazi se malo sluzave tecnosti. Serozna opna kod srčane baze
obavija velike krvne sudove i između njih obrazuje dva Špaga, poprečni i kosi. Poprečni špag (sinus
transversuspericardi - Theile) zavlači se između arterijskog i venskog omotača. On se nalazi iza aorte
i plućnog arterijskog stabla, a ispred gornje šuplje vene i leve pretkomore. Njegov krov gradi desna
plućna arterija. Kosi špag (sinus obliquas—Hàlleri) nalazi se iza leve pretkomore. Njegove bočne
ivice i dno, koje je okrenuto naviše, obrazuje venski omotač serozne opne.

LIMFNI SISTEM (SYSTEMA LYMPHATICUM)

Limfni sistem predstavlja otoku venskog sistema velikog krvotoka. On odvodi iz tkiva međućelijsku
tečnost, koja potiče uglavnom iz krvnih kapilara i ispunjava pukotine između ćelija. Međućelijska
tečnost omogućuje razmenu hranljivih materija onim ćelijama koje nisu u direktnom dodiru s krvnim
ka- pilarima. Ona prima otpatke metabolizma ćelija, prolazi kroz endotel limfnih kapilara i dalje "kao
limfa" odlazi limfnim sudovima (vaša lymphacea) ka srcu. U tok limfnih sudova uključeni su limfni
čvorovi (nodi lymphatici), organi koji služe kao filtar limfe i kao mesta gde se stvaraju limfociti i
monociti. Limfa se razlikuje od krvi odsustvom crvenih krvnih zrnaca i manjim procentom
belančevina.
Vasa lymphacea
Limfni sudovi se, isto kao i vene, dele u površne i duboke. Površni limfni sudovi polaze iz limfnih
kapilara, koji se slepo završavaju u međućelijskim pukotinama. Oni obrazuju gustu mrežu ispod
kože i ulivaju se u duboke limfne sudove. Duboki limfni sudovi polaze iz limfnih kapilara i limfnih
prostora. U limfne prostore čovečjeg tela spadaju: serozne duplje, međumoždaničniprostori,
moždane komore, prostori unutrašnjeg uha i sinovijalne šupljine zglobova, tetivnih omotača i
seroznih kesa. Od njih jedino sinovijalne šupljine nisu pokrivene endotelom i predstavljaju, u stvari,
velike međucelijske pukotine vezivnog tkiva. Duboki limfni sudovi prate duboke vene. Idući k srcu,
oni se sphjaju, postaju sve krupniji i na kraju obrazuju dva velika kanala, grudni (ductus thoracicus)
i desni limfni kanal (ductus lymphaticus dexter), koji se ulivaju u početni deo brahiocefaličnih vena,
odnosno u levi i desni "venski ugao".Zid limfnih sudova je iste građe kao i zid vena, samo je srednja,
mišićna opna znatno tanja. Njihov endotel gradi mnogobrojne parne duplikature, zaliske (valvulae
lymphaticae). Zalisci su postavljeni na malim rastojanjima i orijentisani su tako da dozvoljavaju tok
limfe samo u pravcu srca. Zid kapilara sastoji se samo od enđotela. Tok limfe ka srcu je pasivan i
spor. Njega omogućuje skeletna muskulatura svojom kontrakcijom i negativan pritisak grudne
duplje. Za vreme sna tok limfe je jako usporen, nastupa skoro potpuni zastoj, koji se uočava
podbulošću lica, naročito očnih kapaka. Tok limfe može se znatno ubrzati pravilno primenjenom
masažom i dubokom inspiracijom, koja povećava negativni pritisak u grudnoj duplji. Pravilno
primenjena masaža posle napornih takmičenja brzo odstranjuje iz mišica međućelijsku tečnost i
limfu. Mišići se oslobađaju otpadaka metabolizma i postaju ponovo sposobni za svoju optimalnu
funkciju.

Nodi lymphatici
Limfni čvorovi ili žlezde su organi veličine od zma prosa do lešnika. Oni se obično udružuju i obrazuju
pakete, koji su uključeni u tok krupnih limfnih sudova. Duž njihove periferije ulaze dovodni limfni
sudovi (vaša ajferentia), koji dovode limfu iz određenih predela i organa čovečjeg tela. Iz hiluša
limfnog čvora, iz mesta gde prolaze njegovi krvni sudovi, izlazi odvodni limfni sud (vas ejferens), koji
je znatno krupniji od dovodnih sudova.Limfni čvor obavijen je fibroznom čahurom. On se sastoji od
retikularnog vezivnog tkiva, u kome se nalaze limfni čvo- rići (folliculi lymphatici) i limfne putanje. U
njegovoj perifernoj zoni nalaze se limfni čvorići, a u sređišnoj zoni limfne putanje. Između čvorića i
putanje nalaze se limfni sinusi, čije zidove grade same retikularne ćelije. Kroz sinuse limfa protiče vrlo
sporo, te su retikularne ćelije u mogućnosti da izvrše njenu kontrolu i da odstrane, fagocitiraju strana
tela. Limfni sudovi nastaju od endotelnih pupoljaka velikih vena, koji se spajaju sekundarno s limfnim
pukotinama, nasta- lim u mezenhimu. Od ovih pupoljaka razvijaju se dalje jedino dva pupoljka, koji
polaze od početnog delaleve i desne brahiocefalične vene, a ostali iščezavaju. Na određenim mestima
limfnih sudova umnožava se endotel i obrazuje limfne čvorove, njihove sinuse, čvoriđe i putanje.

Ductus thoracicus
Grudni limfni kanal je najveći limfni sud čovečjeg tela. On postaje na prednjoj strani 1, slabin- skog
pršljena spajanjem tri limfna stabla, desnog i levog slabinskog (truncus lumbalis - dexter et sinister) i
crevnog (truncus intestinalis), koji dovode limfu iz potprečažnog delà tela. Njegov početni deo gradi
vretenasto proširenje (cisterna chyli). Grudni limfni kanal prolazi kroz aortični zjap prečage i penje se
ispred kičmenog stuba sve do visine 3. grudnog pršljena, gde skreće ulevo i ide bočno od jednjaka do
gornjeg otvora grudnog koša. U visini gornjeg otvora grudnog koša on savija napred, prolazi ii vidu
luka iznad vrha plućne maramice i, pošto prođe između leve zajedničke karotidne i leve potključne
arterije, uliva se u levi venski ugao, "angulus venosus", koji obrazuju unutrašnja jugularna i potključna
vena. Grudni limfni kanal prima u toku svoga puta izvodne sudove iz međurebarnih limfnih čvorova
(nodi lymphatici intercostales). U njegov završni deo ulivaju se tri limfna stabla, potključno (truncus
subclavi- us), jugulamo (truncus jugularis) i bronh omedij as tin alno (truncus bronchomediastinalis),
koja dovode limfu iz leve polovine natprečažnog delà tela. Istoimena tri desna limfna stabla, desno
jugulamo, desno potključno i desno bronhomedijastinalno, sjedinjuju se i obrazuju desni limfni kanal
(ductus lymphaticus dexter), koji je vrlo kratak i uliva se u desni venski ugao. Dosta često ova tri desna
limfna stabla ulivaju se odvojeno u završne delove unutrašnje, jugulame i potključne vene.
Nodi lymphatici intercostales nalaze se u zadnjim delovima međurebarnih prostora. Oni primaju
limfne sudove iz zadnjih j bočnih delova međurebarnih prostora.
Literatura:
1. Anatomija čoveka, Dr Marjan S. Bošković, Beograd 2003
2. Medicinska fiziologija, Arthur C. Guyton i John E. Hall, Beograd 2008