Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu

Dr MIRKO GRčIć

POLITIČKA
GEOGRAFIJA

BEOGRAD, 2000

1
Naslov:
Politička geografija

Autor:
dr Mirko Grčić

Recenzenti:
Prof. dr Jovan Ilić
Prof. dr Milovan Radovanović

Izdavač: Geografski fakultet, Beograd, Akademski trg 3/III

Za izdavača:
Prof. dr Bratislav Atanacković

Grafika:
Mr Miroлјub A. Milinčić

Korektura:
Mr LjiLjana Grčić

Nastavno-naučno veće Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, na

sednici održanoj 17. septembra 1999. godine, donelo je odluku o usvajanju
pozitivnih ocena recenzenata i odobrilo ovu knjigu kao univerzitetski
udžbenik.

Štampa: "Vetar" Pančevo

Tiraž: 1000 primeraka

2
 Ljiljani
koja je ovoj knjizi poklonila
svoje strpLjenje, razumevanje i osmeh

3
4
 SADRŽAJ
Predgovor ………………………………………………………………………….….. 9

Prvi deo
RAZVOJ POLITIČKE GEOGRAFIJE

I IZVORI POLITIčKO-GEOGRAFSKIH IDEJA

1. Antička misao ……………………………………………......……................... 15
2. ProsvetiteLjski materijalizam … …………….……………..…..................... 20
3. Politička aritmetika ………………………….……….....…...…...............….. 24
4. Idealistička filozofija …………………………………................................…. 25
5. Kameralna statistika …………………………………….……..................…. 28
6. Nauka o Zemlji …………………………..………….……….............…….…. 29

II PRAVCI RAZVOJA MODERNE POLITIčKE GEOGRAFIJE

1. Antropogeografija i politička geografija u Nemačkoj …..…......................... 32
2. Geopolitički diskurs……………………………………………..................…. 36
3. Geografija čoveka i politička geografija u Francuskoj ….................................... 45
4. Politička geografija i geostrategija u Velikoj Britaniji .......................................... 49
5. Politička geografija, geopolitika i geostrategija u SAD …...........................56
6. Politička geografija i geopolitika u Rusiji ………..……........................... 66
7. Politička geografija u Srbiji …………………………….......................….... 69

III METODOLOŠKI MODELI POLITIčKE GEOGRAFIJE

1. Predmet političke geografije …………………………..…..…....................... 73
2. CiLjevi i zadaci političke geografije …...……………..…..........................… 75
3. Mesto političke geografije u sistemu nauka ……………..…........................ 77
4. Metodološki pristupi u političkoj geografiji ………..............................….. 79

IV SUBDISCIPLINE I SUSEDNE NAUčNE DISCIPLINE

1. Metodološki modeli elektoralne geografije …………................................… 84
2. Metodološki modeli geopolitike ……………………........................…..…… 85
3. Šta je geostrategija? ………...……………………….......................…..……. 90
4. Geopolitička kartografija …………………………………....................….. 94
5. Vojna kartografija ………………………………………................…….….. 95
6. Vojna geografija ………………………………….…………..................………. 99

Drugi deo
POLITIčKO-GEOGRAFSKA STRUKTURA DRžAVE

V OSNOVE ZA GEOGRAFSKU TEORIJU DRžAVE

1. Geografski elementi države ………………...…….…….…....................… 111
2. Teritorijalna država ………………………………...………..................... 112
3. Kulturalna država i koncept ikonografije ……………........................….. 120
4. Nacionalna država i koncept nacije …………....................…………...… 123
5. Teritorijalno-politički sistem i teritorijalno-politički proces ……........…. 126

5
VI PROSTOR I MOĆ DRžAVE
1. Funkcije države …………...……………................………………….….… 132
2. Determinante moći ………………………...............………………..….… 135
3. Elementi moć ……………………………..............…………………..…..… 136
VII TERITORIJALNI SUVERENITET DRžAVE
1. Pojam suvereniteta ………………...............………………………….…… 140
2. Teritorijalni suverenitet ………………….....................……………..……. 143
3. Teritorijalnost, bezbednost i povoljnost …….......................…..………… 147
4. Suverenitet kao međunarodna moć ………...................…….………….… 150

VIII TERITORIJA DRžAVE

1. Pojam političkog prostora i teritorije …………….......................….….… 152
2. Struktura teritorije ………………………………..................………….… 154
3. Veličina teritorije - klasifikacija država po veličini ................................... 156
4. Parametri teritorije …………………………………...................………..… 162
5. Politički status teritorije - suverenitet i zavisnost …...............................… 172
6. Teritorijalni sporovi i trgovanja teritorijama ……….........................…… 178
IDŽ GEOGRAFSKI POLOžAJ DRžAVE
1. Komponente geografskog položaja …………....................……...………… 181
2. Tipovi apsolutnog ili primarnog položaja ………......................…..……… 183
3. Tipovi relativnog ili sekundarnog položaja ……….….......................…… 193
DŽ GRANICE DRžAVE
1. Pojam granice ………………............……………………….…….……..… 204
2. Koncept granice ……………………..............……………….………….… 207
3. Klasifikacija granica ……………...................……………….………….… 209
4. Vojne granice ………………….............…………………….….………… 215
5. Principi razgraničenja država ………......................…….….…………… 215
6. Funkcije političkih granica ………………….……....................…..…… 220
7. Efekat granice ………………………………….………….................…… 222
8. Bonitacija granica …………………………………………....................…..… 225
9. Granice na moru ………………………………….……………..............… 226
10. Granice u vazdušnom i kosmičkom prostoru ………..….….................… 231
11. Granični sporovi …………………………………………...............……… 232
12. Promenljivost i stabilnost granica …………..………......................…… 238
DŽI CENTRALNO JEZGRO I GLAVNI GRAD DRžAVE
1. Pojam i vrste centralnih jezgara ………….................………..…………… 239
2. Jezgra urbanizacije ………………………….............……………………… 241
3. Pojam glavnog grada …………………………............….………………… 243
4. Premeštanje prestonica …………………….................……………….… 244
5. Tipovi glavnih gradova ……………..…………...............……………….… 246

6
 Treći deo
ANTROPOGEOGRAFSKE DETERMINANTE
DRžAVE

DŽII STANOVNIŠTVO I DRŽAVA

1. Populaciona veličina države ………………………....................………..… 251
2. Stanovništvo i moć države ……………………………...................……..… 254
3. Geopolitičke teorije reprodukcije stanovništva …….........................…… 258
4. Populaciona politika …………………………………..................………… 262
5. Gustina naseLjenosti i živoptni prostor ………..……….........................… 265
6. Demografska struktura i strukturna politika ………......................……… 269
7. Političke migracije i migraciona politika …………..........................…..… 273

DŽIII KULTURNI PROSTOR I DRžAVA

1. Pojam kulture i civilizacije …………………....................………………… 283
2. Vrste rasizma i diskriminacije ………….……...................……………..… 287
3. Tipovi etničkih zajednica ……………….…….................………………… 294
4. Tipovi etno-kulturnih procesa …………………..................……………… 298
5. Tipovi nacionalizama ……………………………..................…………….… 307
6. Tipovi teritorijalnih partikularizama ………….......................…………… 311
7. Tipovi država prema etnonacionalnoj strukturi …….....................……… 317
8. Lingvistička struktura i lingvistička politika …….............................…… 320
9. Vrste državnih simbola ………………………...….................…………..… 331
DŽIV RELIGIJA I DRŽAVA
1. Pojam i tipovi religija ……………………..................……………..……… 339
2. Geografske karakteristike religija ……….....................………………..… 340
3. Religija, nacija i država …………………………..................………..….… 345
4. Religija i geopolitika ………………………………...................………...… 349
DŽV EKONOMSKI PROSTOR I DRŽAVA
1. Tipovi ekonomske strukture države ……...……………….....................… 353
2. Slobodne ekonomske i industrijske zone, ofšor zone …….............................… 359
3. Geopolitika resursa ………………………………………................……… 360
4. Tipovi međunarodnih ekonomsko-političkih odnosa ….........................… 364

četvrti deo
POLITIčKA ORGANIZACIJA PROSTORA

DŽVI POLITIčKI SISTEMI I NJIHOVI OBLICI

1. Pojam i elementi političkog sistema …………………….....................….… 369
2. Tipovi država prema obliku političkog režima ………..........................… 370
3. Tipovi država prema obliku vladavine ………….……....................…..… 379
4. Tipovi država prema obliku državnog uređenja ……….................…..… 390

7
DŽVII ADMINISTRATIVNA PODELA I TERITORIJALNА KOHEZIJA DRžAVE
1. Administrativni sistemi, regioni i regionalizacija ……...........................… 403
2. Regionalna struktura Srbije ………………………………...............…..… 410
3. Evropska unija - regionalizacija i transgranična integracija…..………... 412
4. Komunikacioni sistemi i kohezija države …………………....................… 414

DŽVIII IZBORNI SISTEMI (ELEKTORALNA GEOGRAFIJA)

1. Pojam izbornog sistema …………………….............……………………… 417
2. Mažoritarni (većinski) sistemi ………….....................……...…………..… 418
3. Proporcionalni sistemi …………….................…………………………… 421
4. Mešoviti sistemi ……………………….................……………………….… 422
5. Izborni okruzi i elektoralna politika …….......................……………….… 423

Peti deo
PROCESI NA
POLITIČKO-GEOGRAFSKOJ KARTI SVETA

DŽIDŽ FORMIRANJE POLITIčKE KARTE SVETA

1. Globalni političko-geografski proces …………….....................…….….… 431
2. Formiranje političke karte Evrope …………...……...................………… 433
3. Formiranje političke karte Balkana ………………...................………..… 450
4. Formiranje političke karte Azije ………………………...................…..… 459
5. Formiranje političke karte Afrike ………………………........................… 464
6. Formiranje političke karte Latinske Amerike …………........................… 476
7. Formiranje političke karte Anglo Amerike ……………….....................… 481
8. Formiranje političke karte Australije i Okeanije ……...........................… 485
9. Podela nenaseLjenih teritorija ……………………..........…………......… 491

DŽDŽ FORMIRANJE SVETSKOG SISTEMA

1. Logika svetskog sistema ………………………….............………………… 493
2. Struktura svetskog sistema ………………………..................………….… 495
3. Tipovi transnacionalnih integracija …………………....................…….… 497
4. Vojno-politički savezi …………………………………….…................……503
5. Organizacija ujedinjenih nacija (OUN) ……………………................…… 505
6. Kraj veka geopolitike - u pravcu geoekonomike? ………….................……507
7. Kraj hegemonizma - u pravcu geografskog dijaloga? ………..............……510

ZAKLJUčAK ……………… …………………………………....………..… 512

LITERATURA …………………………………………………....………...… 514

SUMMARY …………………………………………………………………… 529

8
 PREDGOVOR

Politička geografija se bavi istraživanjima geografskih pojava,

procesa i odnosa političkog karaktera. U najopštijem smislu možemo je
definisati kao nauku o sistemu "geografija - politika". Pojmovi "politika" i
"geografija" se formulišu i osmišljavaju još od antičkog doba. Za održavanje
državne organizacije bila su neophodna sistematizovana geografska znanja o
prirodi, resursima, stanovništvu, saobraćaju, privredi, naseljima, ne samo
date države nego i susednih i daljih zemalja. Sledstveno tome još u drevnosti
između pojmova "politika" i "geografija" postoji određeni sadržaj i nastaju
odnosi koji se svode na teritoriju, granice, državno uređenje, stanovništvo,
kulturu i religiju, resurse. Pod uticajem razvoja saobraćaja i komunikacija,
urbanizacije i industrijalizacije, dolazi sve više do globalizacije političkih
odnosa. Stvara se hijerarhičan i policentričan svetski sistem. Pod uticajem
ekonomske polarizacije i finansijske koncentracije postepeno se menjaju
osnovni centri moći koji "vladaju" i upravljaju globalnom i regionalnom
privredom i politikom u svetu. Uzroci tome nisu samo naučno-tehnološki
pronalasci, nego i geografski uslovi i faktori - neravnomeran razmeštaj
prirodnih resursa na planeti, geografski položaj pojedinih prostora u odnosu
na svetske saobraćajne i robne tokove, regionalna izdiferenciranost
demografskih procesa, neravnomeran stepen socijalno-ekonomskog i
kulturno-civilizacijskog razvoja. Ogromni kontrasti i protivurečnosti koji
nastaju u svetu stvaraju pretpostavke za sve složenije naučne teorije,
koncepcije i hipoteze o pokretačkim snagama istorije i upravljanju svetskim
poretkom. Mnogi autori su pokušavali da razrade sveobuhvatnu i čvrstu
naučnu teoriju koja će objasniti evoluciju države i istorijske promene na
političkoj karti sveta, polazeći od fizičko-geografskih faktora. Iako te teorije
uglavnom nisu izdržale sud razuma i vremena, one su ipak stvorile neke
geografske ideje i znanja koja su predstavljala osnovu za izdvajanje naučnih
disciplina - političke geografije i geopolitike. Prva se bavi naučnim
objašnjenjem svetskog poretka a druga kako da se on promeni. Razlika je u
tome što politička geografija ima u fokusu geografsku uslovljenost
političkih procesa. Ona se bavi analizama uzročno-posledičnih veza
stavljajući naglasak na pitanja "gde?", "zašto?". Geopolitika se pak, u svojim
analizama bavi pitanjima "šta da se radi?" i "kako da se radi?" u praktično-
političkom aspektu.
Studije u domenu političke geografije odnose se na prostornu
organizaciju politike, shvaćenu kao političko-teritorijalni proces tj. proces
nastajanja, razvoja, funkcionisanja i nestajanja političko-teritorijalnih

9
sistema (država) na političkoj karti sveta. Razlike koje se zapažaju u tim
procesima u različitim regionima sveta su uslovljene različitim karakterom
međudejstva između prirodne sredine, društva i države. Rešavanje tih
problema u direktnoj je vezi s univerzalnim problemima čovečanstva, kao
što su: 1) racionalno korišćenje prirodnih rersursa, 2) efikasnost privrede, 3)
pravedno društvo. Za uravnotežen razvoj te trijade, koja obezbeđuje život
čovečanstva i globalne životne sredine, neophodna je racionalizacija
političke karte sveta, pojedinih regiona i država.
Moderna politička geografija posebno koncentriše pažnju na tri
grupe istraživačkih problema a to su: 1. Odnos države i njene političke
teritorije; 2. Položaj države u (geo)političkom prostoru; 3. Globalni procesi
na političkoj karti sveta. Ključno pitanje oko kojeg se grupišu sve
protivurečnosti sa gledišta predmeta, objekta, zakona i granske pripadnosti
političke geografije u celini je pitanje kako politički sistem tj. država
funkcioniše u prostoru. Još su antički mislioci upozoravali da svaki politički
sistem, da bi mogao funkcionisati na delotvoran način, mora obavezno imati
u vidu geografske uslove, jer su oni relevantni u ekonomskim, političkim i
vojnim pitanjima. Zato je razumljivo da je politička geografija interesantna
ne samo za akademske geografe nego i za državnike, generale, publiciste i
druge. To pitanje bilo je naučni izazov za mnoge univerzalne mislioce koji
su tražili odgovor na pitanje pokretačkih snaga istorije ljudskog društva.
Priroda i društvo predstavljaju istorijski razvojni sistem, čiji počeci
se nalaze još u ranoj etapi sociogeneze. Mogli bismo da kažemo da je jedan
od oslonaca istorije ljudi njihov odnos i međudejstvo s prirodom.
Naseljavanje Zemlje i širenje čoveka u različite oblasti, osvajanje predela i
izmene političke organizacije prostora su procesi, koji protiču uporedo i u
tesnoj vezi, zbog čega treba da budu proučavani na isti način. Politička
geografija se razlikuje od drugih društvenih nauka specifikom geografskog
metoda, prostorne logike i načina objašnjenja predmeta. Svaki problem
političke geografije je u izvesnom stepenu interdisciplinaran, povezan s
teorijom i praksom. Složeni karakter odnosa na relacijama priroda - društvo -
država, nameće istraživaču teškoće i rizik greške. Baš zbog toga uzroka
između nauka koje izučavaju to međudejstvo kao celinu ili pojedine njegove
aspekte, politička geografija ima poseban značaj, zato što u opštem vidu to
spada u predmet ove naučne discipline. Politička geografija operiše s jedne
strane prirodnim faktima a s druge neponovljivim istorijskim pojavama. Tu
se javlja univerzalni naučni problem odnosa prirodnih zakona i društvenih
zakonomernosti.
Osnovni element svetskog političkog sistema je država. Država je
istovremeno relativno autonoman političko-teritorijalni sistem koji se sastoji
iz geografskih (prirodnih i društvenih) elemenata i mehanizma vlasti. Svaka
država ima svoje geografske elemente kao što su položaj i susedi, teritorija i
granice, prirodni uslovi i resursi, stanovništvo i glavni grad, privreda i

10
kultura, komunikacije i drugi materijalni elementi bez kojih ne bi mogla
funkcionisati. Država ima i mehanizam vlasti (politički sistem) organizovan
prema političkoj ideji. Politička ideja predstavlja razlog postojanja države.
Svaka politička ideja teži da se materijalizuje u geoprostoru u vidu države,
tako da svetski geoprostor predstavlja složeno polje na kojem se
konfrontiraju, sukobljavaju i na delu proveravaju različite političke ideje,
ideologije i društvene doktrine. Iz tih razloga politička karta sveta je
istorična i geopolitična. Ideja "novog svetskog poretka" teži da se nametne
kao univerzalna paradigma političkih odnosa koja će obezbediti kraj istorije i
geopolitike. Niko ne može tačno definisati šta je to "novi svetski poredak"
ali su u ime njega vođena dva svetska rata i niz lokalnih. Politička karta
sveta danas se ponovo geopolitizuje. Ponovo ideja "novog svetskog poretka"
postaje moderna (an idea in good currency). To se artikuliše kroz
nacionalistička suparništva, borbe za "etničke granice", "prirodne" težnje i
"vitalne" interese određenih centara moći. Politička karta sveta, čija je
primarna funkcija da služi za postepenu racionalizaciju svetskog
geoprostora, danas se otkriva kao posebno geopolitična a zone napetosti,
konflikata i pretenzija se neprestano proizvode, transformišu i umnožavaju.
Politika gradi svet ali ga i razgrađuje. Geopolitički poredak je deo
poretka univerzuma. Politička teritorija - to je materijalizovana politika. One
prostore koji su jako zasićeni konfrontiranim političkim ideologijama
nazivamo "geopolitički čvorovi". Jedan takav geopolitički čvor je Balkan.
Istorijska uloga tog prostora sastoji se u funkciji "spone svetova" (catena
mundi) ili "dijaloga" između centara moći Istoka i Zapada, između sila
kopna i sila mora, između planine i ravnice, između "carstva nebeskog" i
"carstva zemaljskog". Na tom prostoru osećamo da je tajna sveta posve
blizu. Posmatrajući svet sa balkanske pozicije, čini se kao da je na ovim
prostorima sve počinjalo i sve se završavalo, kako u prošlosti tako i danas,
svi ratovi, sve sreće i nesreće, sve geopolitičke ljubavi i mržnje. Tu nikad
nije bio svetski centar moći već zona dešavanja istorije. Istorijski slojevi na
tim prostorima su vrlo složeni jer su se na njima odvijali vekovima konflikti
među klasama, među državama, nacijama ili rasama. Drugim rečima - ratovi,
ustanci, revolucije, plemenske mržnje, seobe i deobe, "zapisane" su u
kulturnom pejzažu kao u otvorenoj knjizi. Srpska antropogeografska škola
(Cvijićeva) ima tradiciju dužu od jednog veka u istraživanju tih pitanja na
Balkanskom poluostrvu.
Intelektualni dug geografa je da definišu svet i našu poziciju u
njemu. U ovoj knjizi učinjen je pokušaj da se prenesu poruke sa istorijske
vertikale geografske misli, i pri tome spoje neke ideje koje nisu bile spojene,
o prostoru, politici i identitetu uopšte i na Balkanu posebno. U prvom delu
knjige razmatraju se pitanja šta u suštini predstavlja politička geografija,
kakve su njene koncepcije, metode, istorija? U drugom delu se osvetljava
značaj "geografske imaginacije" političkog prostora, bez koje nije moguće

11
identifikovati šire pravce promena u modernom svetu, kao ni objasniti ga u
punoj složenosti i kompleksnosti. Studenti geografije kojima je knjiga
namenjena, treba ne samo da iščitavaju ono što je napisano, nego pre svega
treba da osete emociju, stvaralački nemir za usavršavanjem geografske
imaginacije i da osete duhovnu obavezu da sami stvaraju bolji svet. U
geografskoj sredini i u nama samima postoje sile koje pokreću svet. U tom
smislu ova knjiga neka bude osnova za formiranje pogleda na svet i
podsticaj za njegovo usavršavanje. Autor je zahvalan recenzentima i svima
koji su svojim sugestijama doprineli da izlaganja u ovoj knjizi budu lepša i
potpunija.
Autor:
Dr Mirko Grčić

12
 Prvi deo

RAZVOJ
POLITIČKE GEOGRAFIJE

IZVORI POLITIČKO-GEOGRAFSKIH IDEJA. Antička misao. Prosvetiteljski

materijalizam. Politička aritmetika. Idealistička filozofija. Kameralna statistika.
Nauka o Zemlji. PRAVCI RAZVOJA MODERNE POLITIČKE GEOGRAFIJE.
Antropogeografija i politička geografija u Nemačkoj. Geopolitički diskurs.
Geografija čoveka i politička geografija u Francuskoj. Politička geografija,
geopolitika i geostrategija u Velikoj Britaniji. Politička geografija, geopolitika i
geostrategija u Americi. Politička i ekonomska geografija i geopolitika u Rusiji.
Politička geografija u Srbiji. METODOLOŠKI MODELI POLITIČKE
GEOGRAFIJE. Predmet političke geografije. Ciljevi i zadaci političke geografije.
Mesto političke geografije u sistemu nauka. Metodološki pristupi u političkoj
geografiji. SUBDISCIPLINE I SUSEDNE DISCIPLINE. Metodološki modeli
elektoralne geografije. Metodološki modeli geopolitike. Šta je to geostrategija?
Geopolitička kartografija. Vojna kartografija. Vojna geografija.

13
14
 I glava

IZVORI POLITIČKO-GEOGRAFSKIH IDEJA

Geografski prostor je još za antička

1. Antička misao društva bio politički i strategijski prostor.
Na glinenim pločicama koje su izrađene
nekoliko hiljada godina pre naše ere u Mesopotamiji, predstavljena su
ondašnja kraljevstva sa uzajamnim razmeštajem puteva, reka, irigacionih
kanala, gradova, sakralnih objekata. Razmatranja geografskih elemenata
država, mada često nejasna i utopistička, susreću se u starokineskim spisima
"Šansu" i "Šici" zatim u uputstvima Sun Cu-a, a mogu se identifikovati u
Homerovoj "Odiseji" i u grčkoj mitologiji (npr. mit o Anteju). Prva
geografska znanja o državama nalaze se u klasičnoj opštoj i regionalnoj
geografiji, čijim začetnikom se smatra miletski filozof Anaksimander. Tek
posle njega se razlikuju dva pravca u antičkoj geografiji: filozofsko-teorijski
(opštegeografski) i istorijsko-putopisni (regionalno-geografski). Ovaj drugi
su razvijali tzv. logografi, tj. putopisci. U tim radovima nalaze se prvi opisi
geografskih elemenata ondašnjih država - položaj, veličina, oblik teritorije,
izgled prirode, naselja, delatnosti stanovništva, oblik državnog uređenja.
Ovaj regionalni geografsko-istorijski pravac razvili su Herodot, Hekatej iz
Mileta, Eratosten, Polibije, Posejdonije a naročito Strabon. Oni u centar
svojih razmatranja uzimaju određene društvene grupe, narode, države, a
koristeći se kartografskim i uporednim metodom izdižu se mestimično iznad
deskripcije.

Hipokrat (460 - 377 p.n.e.) u delu "O vazduhu, vodi i tlu" svoju
ideju o uticaju prirode na zdravlje ljudi proširuje i na društvene, ekonomske i
političke procese i odnose, zato što nauka u njegovo vreme još nije
razlikovala pojedinca od društva, prirodne i biološke osobine od društvenih.
Prirodni determinizam za njega postaje osnovni princip, metod objašnjenja
društveno-političkih, ekonomskih i etničkih razlika u različitim krajevima.
Ekumenu je podelio prema klimatskim uslovima na tri pojasa: hladni severni
(Skitija), umereni "najprijatniji" srednji (Grčka) i žarki "suvi" južni (Azija).
Upoređujući stanovnike tih pojaseva Hipokrat je došao do zaključka da su
njihova tela i duh determinisani klimom. Hipokrat izvodi biološke, društvene
i političke osobine naroda neposredno iz karaktera klime. On tvrdi da je
grčki klimat bolji za politiku i iz toga izvodi specijalna ,,prava,, vladavine
Grka nad drugim narodima. To su dakle počeci rasizma i karakterologije
naroda. Polazeći od prirodnih razlika Evrope (Grčke) i Azije (jugozapadne),

15
on dolazi do zaključka da su azijatski narodi lenji, ravnodušniji i manje
hrabri od evropskih naroda. Dakle, Hipokrat je uočio geografske razlike
određenih političkih procesa, ali nije pravilno ocenio njihove pokretačke
snage. Ne samo da nije uočio kvalitativne razlike između društva i prirode,
nego nije razlikovao ni pojedinca od društva. On pojedinca posmatra kao
biološku jedinku a društvo kao skup jedinki. Suštinu društva dakle, traži u
biološkoj suštini čoveka a ovu svodi na klimatske uslove. Kasniji osvajački
pohodi nekih azijskih naroda (Arapa, Mongola, Huna, Turaka) i širenje
islama demantovali su njegovu karakterologiju naroda.

Herodot (oko 484-424 p.n.e.) u svom delu "Istorija" ističe

povezanost istorijskih procesa sa odgovarajućim geografskim uslovima, pre
svega sa reljefom. Tako na primer, polazeći od teze da "tle određuje bit
svoga naroda" on kaže da narod koji živi u brdovitoj i neplodnoj zemlji nosi
u sebi ratnički karakter i nagon za proširenje svoje vlasti i osvajanju
teritorija, dok je ravničarski narod mekši, mirniji, neofanzivan i sklon
poniznosti. "U jednoj te istoj zemlji, naime, ne rađaju se uporedo i bogati
plodovi i dobri ratnici" (Herodot, 1959, knj. IX, pogl. 122, str. 534). Kao
primer za prve navodi Persijance a za druge - Egipćane. Herodot ističe
odlučujući uticaj prirode na ljude, a usled toga dejstva i na moć država. Kao
primer navodi da je donji Egipat "..nastao nanosom mulja i da je dar reke
Nila.. Kao što egipatsko nebo izgleda drugačije na drugom mestu, i kao što
je reka Nil drugačija nego ostale reke, tako su tamo navike i običaji ljudi
postali sasvim drugačiji nego što su kod drugih naroda" (Herodot, 1959, 88-
99). Po Herodotovom shvatanju država se sastoji iz dva međusobno tesno
povezana dela - predela i ljudi. Ipak njegov determinizam tla nije uvek
fatalistički, jer on daje određeni značaj i etničkim, ekonomskim i drugim
faktorima. Geografske osnove istorije kasnije su inspirisale mnoge filozofe,
antropogeografe i univerzalne mislioce. Takođe, naš antropogeograf Jovan
Cvijić u knjizi ,,Balkansko poluostrvo,, razlikuje dva osnovna etnopsihička
tipa - dinarski i panonski, pri čemu prvi tip jako idealizuje.

Tukidid (oko 455-396 p.n.e.) u "Istoriji peloponeskog rata"

naglašava nužnost da se slabiji potčini jačima, a jači da potiču iz jačih
krajeva. Snaga pojedinih krajeva najviše, prema Tukididu, zavisi od klime.
On pridaje klimi onaj značaj koji Herodot pridaje tlu, i izražava geopolitičke
ideje u korist Atine. Može se smatrati začetnikom organskog shvatanja
države.

Platon (427-347 p.n.e.) je uveo termin "politika" pod kojim je

podrazumevao ekonomski, pravni, socijalno-kulturni i moralno-vaspitni
uticaj državnih institucija na ljude i međuljudske odnose. Osnovna crta
njegove misli je objektivni idealizam, pesimizam, nepoverenje u čoveka i

16
njegovu moralnu savršenost i otuda potreba da neko spolja - država -
nasiljem vaspitava čoveka i drži ga u granicama reda i zakona. Iz te
definicije proističu važni zaključci: prvo, da održavanje državne vlasti uvek
pretpostavlja određeni režim odnosa u društvu, drugo - državna institucija,
odnosno politički sistem koji upravlja datom teritorijom je hijerarhično
organizovan, i treće - nametanje i održavanje državne vlasti na određenoj
teritoriji uvek pretpostavlja oblik prinude, povezan sa određenom političkom
organizacijom. Platon državi pridaje totalitaran, mističan značaj. Državom
ne upravljaju prirodni ni društveni faktori, nego ideje, koje predstavljaju neki
apstraktni, nematerijalni pojam. Smatrao je da je čitava stvarnost samo odraz
(senka) ideja, koje su večne. U delu "Zakoni" Platon analizira geografske
elemente idealne države, ističe značaj teritorije i administrativno-političke
podele. Pri tom kaže da država mora biti tolika da može zadovoljiti potrebe
odbrane i prehrane svog stanovništva, "...a građana ima biti toliko, da budu u
mogućnosti odbiti nasilje onih koji ih okružuju, i da im ne bude potpuno
nemoguće priteći u pomoć svojim susedima, ako im se nanosi nasilje. Neka
dakle - da navedemo neki prikladan broj - bude 5040 posednika zemljišta i
branitelja podeljenih delova" (Platon, ,,Zakoni,, I, pogl. 2). Platon više puta
pominje brojeve 2, 12, 5040, zato što brojevima pridaje mističan značaj (po
tome se vidi uticaj pitagorejaca). Broj 5040 uzima zato što je deljiv sa svim
brojevima od 1 do 10. Smatra da kvantitet određuje kvalitet, da je broj izraz
ideja a ne prirodnih odnosa i zato ima mističan značaj. Veličinu teritorije i
populacije posmatra statički - navedeni broj mora ostati isti. U cilju
ravnomerne podele, on i stanovnike i imovinu deli u 12 skupina a zatim na
5040 porodica. U svrhu održavanja istog broja, predlaže kontrolu rađanja,
osnivanje nove države za prekobrojne, pa čak i ubijanje novorođenčadi. To
su koreni maltuzijanske teorije.
Granice idealne države, po Platonu, treba da budu geometrijske.
NJihova svrha je da štite ono što je dobro u državi od uticaja spolja (način
života, moral, društveno uređenje, nezavisnost). Država mora biti srećna i
čestita i u tu svrhu, sve što ne valja u njoj treba izbaciti preko granice
(bezbožnike, prekobrojne, neradnike i osuđenike). Da bi ispunila funkciju
izolatora države, granica mora biti dobro branjena i utvrđena (ibid. knj. VI
pogl. 20). Glavni grad po Platonu, treba da bude religiozni, ekonomski i
politički centar države. NJegov geografski položaj zamišlja u geometrijskom
centru države, na uzvišenju pogodnom za odbranu. U pogledu društveno-
političkog uređenja Platon zaključuje da je najbolja vladavina spoj
monarhije i demokratije. Smatra da bi od toga spoja jedino bio bolji
komunistički režim, ali je on neostvarljiv. Uviđa značaj ekonomskog faktora
za društveno političko uređenje, i značaj trgovine za međunarodne odnose,
ali rešenje problema ne vidi u unapređenju proizvodnje i razmene nego u
ograničenoj, umerenoj i autarkičnoj privredi.

17
 Iako u početku kaže da državu osniva Bog, on opisuje istoriju države
kao institucije, koristeći se geografskom logikom. Govori o uticaju prirodnih
poremećaja na blagostanje, na napredovanje ili propadanje civilizacija
(pominje Atlantidu). Istorizam koristi da dokaže svoj pesimistički pogled da
država postaje sve gora i da bi opravdao svoj projekat idealne države, večne
i nepromenjive. Platon upoređuje državu sa ljudskim organizmom i izvodi
paralele između osobina ljudske duše i države. Govori čak o psihičkim
osobinama i zdravstvenom stanju države (o zdravoj i bolesnoj, normalnoj i
pokvarenoj, srećnoj, lepoj, državi). Smatra da zakonodavac mora da teži ne
tome da država bude bogata i velika, nego skladna, srećna i čestita. Ideja
(logos) štiti prirodne zakone a bogovi i mitski likovi, po njemu, štite
društvene vrednosti, tradiciju, poredak. Stoga zakonodavac mora raditi u
skladu s idejama (tj. prirodom koja je njihov odraz) i voljom bogova (tj.
tradicijom i običajima). U delu "Država" naglašava ulogu filozofije, dok
kasnije u "Zakonima" ističe ulogu religije u rešavanju osnovnih pitanja
društvenog života i društvene svesti. Neke njegove ideje razvili su pripadnici
utopijskog socijalizma (Tomas Mor: "Utopija" , T. Kampanela: "Grad
sunca", Moreli: "Zakon prirode", Sen Simon, Šarl Furije, Robert Oven i
drugi) i fašističke geopolitike.

Aristotel (384-322 p.n.e.) je smatrao da je čovek političko stvorenje

- zoon politikon, a izraz tih osobina je država. Državu je smatrao za
organsku celinu koja nastaje po prirodnom nagonu kao i porodica, s ciljem
da osigura i razvija srećan život, a to znači bezbednost i blagostanje njenog
stanovništva. U sedmoj knjizi "Politike" Aristotel razmatra neke političko-
geografske elemente države. Najpre govori o stanovništvu - u cilju
autarkičnosti i srećnog zajedničkog života, broj stanovnika ne sme biti
prevelik (smatra da je Platonova država od 5040 porodica prevelika), a u
cilju bezbednosti ne sme biti premalen. Zatim analizira cilj države, društveno
uređenje, teritoriju, naročito njenu veličinu, položaj, prirodne karakteristike.
Naglašava potrebu skladnosti i podudarnosti između veličine, položaja,
klimatskih prilika, plodnosti i društvenog uređenja. Ističe da primorski
položaj države stimuliše trgovinsku aktivnost i nastanak gradova-država. Po
njemu, topli klimat predodređuje neke važne osobenosti nacionalnog
karaktera, ljudske emocionalne energije i intelekta. Zaključuje da "...zemlja
treba da bude kontinentalna i primorska, i ...da bude što je moguće bolje
povezana... Treba imati u vidu zdravlje... Zemlja mora da rađa sve, jer onaj
ko ima sve i kome ništa nije potrebno, dovoljan je sam sebi. Što se tiče
ostalih stvari, potrebno je da položaj zemlje bude povoljan i za poslovne
građane i za ratne operacije. Što se tiče mesta pogodnih za odbranu, nisu sva
podjednako pogodna za odbranu, nisu sva podjednako korisna za sva
državna uređenja. Na primer, oligarhiji i monarhiji odgovara akropola,
demokratiji ravnica, a aristokratiji ni jedno ni drugo već više utvrđenih

18
mesta" (Aristotel: "Politika", knj. VII, gl. VI i X). Značaj susedskog položaja
ilustruje primerom da su Atinjani svuda rušili oligrahije a Spartanci
demokratije. "Cpas demokratije leži u brojnosti stanovništva. NJeno pravo
većine stoji nasuprot pravu po zasluzi. Spas oligarhije, naprotiv, leži u
dobrom poretku" (ibid. knj. VI, gl. IV, pogl.3). Aristotel i Platon, kada
govore o državi, imaju pred očima starogrčki polis. Oni su razlikovali
normalne države, kao na primer monarhiju ili aristokratiju,, i pokvarene, kao
na primer tiraniju ili oligarhiju.

Polibije (201-120 p.n.e.) u delu "Istorija" obratio je pažnju na

političko-geografski položaj i geografske karakteristike teritorije sa aspekta
vođenja rata. Možemo ga smatrati začetnikom vojne geografije, geostrategije
i taktike. Za Aristotela je najvažnija nauka bila politika, a za Polibija -
istorija. Istoriju je posmatrao trostrano - kao proučavanje izvora, poznavanje
krajeva i političko i vojno iskustvo. Pragmatički istoričar mora poštovati
pisane izvore... Mora sam razgledati mesta i krajeve, reke i jezera, mora
poznavati geografske osobenosti na moru i na kopnu i takođe političke
događaje. On ističe da je znanje geografije i topografije potrebno političaru i
vojskovođi, a takođe istoričaru, ukoliko ono može dati potpunije tumačenje
zbivanja. Polibije je tvorac životnog ciklusa država, po kojoj one prolaze
kroz različite faze razvoja i vraćaju se u početno stanje, da bi opet ponovile
isti ciklus.

Strabon (64-20 p.n.e.) u svom delu "Geografika" ne slaže se s

Polibijem da je geografija pomoćna nauka istorije, već smatra da je
geografija jedan od najvažnijih faktora političkog života: "Veliki deo
geografije služi potrebama države, jer arena delatnosti države - zemlja i
more - su mesta naseljavanja čoveka...Zato je jasno, da geografija kao celina
ima direktan odnos ka delatnosti vladara: jer ona govori o razmeštaju na
karti kopna i mora...Jer vladari mogu bolje upravljati svakom pojedinom
zemljom ako znaju, koliko je ona velika, kakav je njen razmeštaj, kakve su
odlike njenog klimata i tla" (knj. I, pogl. I, str. 16-18). Na primeru razvoja
Rimske imperije Strabon razmatra različite mogućnosti koje je nudila
geografska sredina tj. geografski položaj, reljef, podneblje, biljni i
životinjski svet, hidrografija, sastav tla, termalni izvori itd. On ipak
upozorava, da nas ta zavisnost ne sme zaslepiti, jer su tu i drugi uticaji, koji
oblikuju politički život date države. Strabon navodi da nije bila geografska
sredina ta koja je dala Atinjanima visoku kulturu, kao što nije geografski
položaj prouzrokovao da je nauka Vavilonaca i Egipćana bila tako razvijena.
Oboje, visoka kultura Atinjana i opsežna znanja Vavilonaca, uzrokovalo je
neprestano napredovanje oba naroda, što se ne može tumačiti kao
jednostavan proizvod prirodne geografske sredine. Strabon smatra da su
najbolje "prirodne podele" (tj. granice) među državama, i ravnomeran

19
razmeštaj stanovništva. Takođe ističe značaj geografskog položaja i
trgovine. Po njegovom mišljenju, Evropa (posebno Sredozemlje) obezbedila
je sebi vodeću ulogu u razvoju civilizacije zahvaljujući ne samo umerenom
klimatu nego takođe velikoj raščlanjenosti obalske linije i diferenciranosti
reljefa (knj. II, pogl. 5). Prema obliku vladavine države deli na monarhije (ili
carstva), aristokratije i demokratije. Geografska razmatranja o državama kod
antičkih autora više su praktična nego sistematska, dok kod Strabona nose
pečat političkog pragmatizma.

Ptolemej (90-168) iz Aleksandrije je autor niza dela među kojima

su najznačajnija "Megale Syntaxis", "Almagest", "Geografike hifegezis".
Geografija je po njemu, nauka o velikim prostorima u najopštijim crtama
(što odgovara matematičkoj geografiji i kartografiji), dok nauku o pojedinim
zemljama i manjim prostorima naziva horografija (što odgovara regionalnoj
geografiji). NJegova zasluga je što je u geografiju uveo kvantitativne
metode, broj i meru i istakao značaj karte. U njegovim delima dominira
kruti prirodni determinizam, determinizam planeta i zvezda (koji je kasnije
prihvatio Seneka) i bio je potreban još samo jedan korak pa da se pojave u
društvu i prirodi tumače božjom voljom. Taj korak je uskoro učinjen i nauka
je utonula u mrak srednjovekovne skolastike. Samo su neki mislioci (Toma
Akvinski, Ibn Khaldun) imali određeno mišljenje o uticaju klime na narode i
države.

U srednjem veku formirala se nova

2. Prosvetiteljski geopolitička struktura evropskog
materijalizam kontinenta, pod uticajem razvoja
saobraćaja i trgovine. Jaku poziciju u
državnoj upravi i politici imala je religija. Da bi se očuvao uticaj određenih
religioznih zajednica u "svetim mestima" organizovani su vojni pohodi,
krstaški i drugi ratovi, usled kojih se menjao geopolitički balans snaga.
Velika geografska otkrića u XŽV i XVI veku su promenila predstave o
svetu. Postavlja se novo načelo kolonijalne politike, po kojoj se
novootkrivene zemlje proglašavaju vlasništvom države otkrivača -
metropole. Između njih nastaju teški konflikti kao rezultat želje za
"pravednijom podelom" kolonijalnih zemalja i geostrateški važnih prostora.
Ideje antičkih mislilaca oživljavaju u doba renesanse u delima francuskih
materijalista i humanista, koji su koristili ideje geografskog materijalizma u
borbi protiv teoloških tumačenja i feudalne ideologije, za učvršćivanje
buržoaskog ekonomsko-političkog sistema.

Žan Boden (1530-1596)u delima "De republica libri sex" i

"Methodus ad facilem historiarum cognitionem" naglašava potrebu
geografskih znanja za razumevanje istorije i ističe uticaj prirode na karakter

20
naroda i državno uređenje. Boden smatra da klima i zemljište predstavljaju
osnovu koja uzrokuje razlike u pogledu psiholoških svojstava, kulture,
običaja, političkog uređenja raznih naroda. Veliki značaj pridaje
nadmorskim visinama, planinskim vencima, reljefu, vlažnosti, plodnosti tla,
ali odlučujući značaj pridaje klimi i - uticaju planeta. Narode deli prema
geografskoj širini na severne, umerene i južne; prema geografskoj dužini na
istočne i zapadne; prema nadmorskoj visini na planinske i ravničarske. On
zaključuje da su južni narodi inicijativniji i skloniji reformama političkog
sistema, dok se severni i planinski narodi (pod uticajem Marsa) odlikuju
većom političkom disciplinom i usled toga - trajnijim usvajanjem državno-
političkih formacija i državnih institucija. Tzv. "nordijskom" nacionalnom
karakteru pripisuje hrabrost, borbenost i sklonost za izgradnju kodifikovanih
pravnih sistema i moralno-etičkih normi ponašanja u okviru stabilne
društveno-političke organizacije. Nasuprot ovima, narodi iz južne zone (pod
uticajem Saturna), umesto fizičke snage i hrabrosti, raspolažu sposobnostima
u umetnosti i filozofiji odnosno genijalnosti. Narodi umerene zone (40-50o
s.g.š., pod uticajem Jupitera) objedinjuju karakteristike ovih ekstrema. Na
primer, Rimljani su bili sposobni da stvaraju velike države, da proširuju
svoje teritorije osvajanjem južnih krajeva, da imaju smisao za pravdu,
diplomatiju i kontrolisanu politiku, da raspolažu izgrađenim političko-
pravnim sistemima i naukama. Kao primer, on ističe svoj narod, Francuze,
za koje kaže da su gubili ratrove sa Englezima, ali od njih imaju razvijeniju i
jaču diplomatiju. On smatra da prirodni uslovi modeluju društvene odnose i
oblik vladavine, ali priznaje izvestan povratni uticaj države na karakter ljudi
i prirode, naročito putem vaspitanja.

Šarl Monteskje (1689-1755) u delu "O duhu zakona" polazi od

sledeće teorijske pretpostavke: "Ako je istina da su karakter uma i strasti
srca različiti u različitim klimatima, to zakoni moraju odgovarati i razlici tih
strasti, i razlici tih karaktera". Monteskje kao materijalist smatra da klimat
utiče na fiziologiju ljudi, a preko nje na karakter, sposobnosti za rad i
društveni život. Prirodna sredina po Monteskjeu, određuje sklonost naroda
koji naseljavaju široke ravnice Istočne Evrope i Azije, ka izgradnji
centralizovanih državnih struktura na višenacionalnoj osnovi. Za razliku od
njih, raznovrsni predeli Zapadne Evrope stimulišu izvesni nacionalni
identitet i težnju ka političkoj nezavisnosti. Druga geopolitička binarna
opozicija sadrži se u društvenopolitičkom razvoju ostrvskih i pribrežnih
naroda na jednoj strani i društava razmeštenih u centralnim delovima
kontinenata na drugoj. Ostrvske državnopolitičke konstrukcije se odlikuju
relativnom stabilnošću u vremenu, koja je uslovljena prirodnom
izolovanošću od spoljašnjih materijalnih i duhovnih uticaja. Monteskje se
poziva na primer Engleske s njenom unikalnom evolucijom državnih i
političkih institucija u vreme kada je kontinentalna Evropa bila rastrzana

21
protivurečnostima. Prema obliku vladavine države deli na monarhije,
despotije, aristokratije i demokratije (u knj. XVII i XVIII). On polazi od
misli da klima, plodnost, oblik i položaj, prostranstvo i slični geografski
uslovi igraju posebnu ulogu u formiranju pojedinih državnih oblika. Po
njegovom mišljenju despotizam u Francuskoj je u potpunoj protivurečnosti s
klimatom tj. on je protivprirodan, a bogatstvo francuskog kralja ne potiče od
prirode, nego od pljačke naroda. Monteskje je bio ideolog buržoaske
revolucije, koja je čovečanstvu ostavila poznati testament - jednakost, pravo
i sloboda. Pomoću prirodnih faktora on dokazuje da je najbolje državno
uređenje za Francusku - republika. Svoje delo zaključuje mišljenjem da, ako
u državi zakoni ne odgovaraju prirodnim uslovima, a odatle i karakteru ljudi,
to znači da te zakone treba menjati. Materijalistički pogled na svet istakao je
u prvi plan značaj geografskog prostora u životu naroda.

Žan Žak Ruso (1712-1778) u svom delu "Contract social" posmatra

u uzajamnoj vezi moć države, društveno uređenje, stanovništvo i
fizičkogeografske karakteristike teritorije. Njegov ideal je srednja država,
sklad veličine teritorije i stanovništva. "Ne sme biti ni suviše velika da bi
učinila dobro vladanje nemogućim, niti suviše mala da bi bila bespomoćna u
odbrani… Ljudi su oni koji čine državu ali zemlja je ona koja im obezbeđuje
hranu i sredstva za život. Ovaj ideal je postignut kada zemlja može da
obezbedi zalihe za svoje stanovništvo i kada je stanovništvo tolike veličine
da apsorbuje sve proizvode zemlje. Jedino kada su ova dva zahteva
ispunjena može se reći da je dati broj stanovnika postigao svoju maksimalnu
snagu" (Ruso: "Društveni ugovor", knj. 11, pogl. 9 i 10). Iz teze o jedinstvu
stanovništva i teritorije izvodi zaključak da je nezgoda država s velikom
teritorijom što se "socijalna veza sve više rasteže" te stoga ljudi manje misle
o sebi kao grupi sa zajedničkim ciljevima i idealima, dok država s manjom
teritorijom poseduje veću homogenost stanovništva i osećaj zajedništva ali je
njena nezgoda u maloj veličini. Zato zastupa princip osrednjosti veličine
države - ni suviše velika da se njome lako upravlja, ni suviše mala zbog
sposobnosti samoodbrane, nego osrednja sa stabilnim političkim uređenjem i
optimalnim uslovima za samoodbranu. Po Rusou, "administracija postaje
sve teža što je razdaljina veća" i tako sve manje efikasna, te se usled etničkih
i fizičkih razlika stvara regionalizam. Jer, kaže Ruso, nemoguće je da isti
zakoni budu pogodni za tako mnogo različitih provincija od kojih svaka ima
svoje običaje, svoje klimatske uslove i svoje ideje o tipu vlasti koji bi želela.
Zbog ovih principa koje je Ruso postavio, francuski kongres se našao u
nedoumici kada je 1792 g. raspravljao o priključenju Savoje, jer se postavilo
pitanje da li bi njeno pripajanje učinilo Francusku nesrazmerno velikom i
teškom za upravljanje. Zaključeno je, naravno, da je Savoja baš ono što je
Francuskoj potrebno da zaokruži svoju teritoriju. Međutim, Ruso nije tražio
geometrijske granice, nego prirodne. On kaže: "Položaj planina, mora i reka

22
koji služe kao granice različitim nacijama koje ih naseljavaju, izgleda da su
zauvek utvrdili svoj broj i veličinu. Možemo stvarno reći da je politički
poredak kontinenata, u izvesnom smislu, delo prirode" (Ibid.). U skladu s
ovim, jedan govornik u debati o prisvajanju Savoje Francuskoj je izjavio da
"pri razmatranju da li treba priključiti (Savoju) Francuskoj Republici, treba
konsultovati zakon prirode i videti šta on dozvoljava i traži u ovom
pogledu". A zakon prirode, naravno, zaključili su oni, dozvoljava Francuskoj
da priključi Savoju i ako to ne bi učinili prirodni poredak bi bio narušen
(Paunds, 1954).

Ruso oblike vladavine vezuje za veličinu prostora. On tvrdi da

demokratska vlast odgovara malim državama, aristokratska srednjim a
monarhija velikim. Za velike prostore u toplom klimatu, gde je narod
razasut, dolazi do izražaja tiranska vlast, što dokazuje primerima
istočnjačkih despotija. Marks je kasnije objašnjavao da su te despotije
nastale usled društvenih potreba da se organizovano vrše melioracije u
slivovima velikih reka. Ruso je smatrao da oblik vladavine zavisi od viška
proizvoda tj. društvenog bogatstva, a ovo zavisi od plodnosti zemljišta koja
je u vezi sa "snagom podneblja". Zahtevi za trošenje tog viška najveći su u
monarhiji, jer se i rastojanje između vlade i naroda nalazi u takvoj srazmeri.
Otuda on zaključuje da monarhija odgovara samo bogatim narodima,
aristokratija državama srednjim po bogatstvu i veličini, demokratija malim i
siromašnim narodima. Ruso je bio romantičarski skeptik u pogledu viših
ciljeva - sveopšteg mira i blagostanja. Prvi se može uspostaviti, smatrao je
on, samo uz pomoć sredstava nasilnih i opasnih za čovečanstvo, a drugi
mnogo zavisi od istorijski značajnih ličnosti. Podržavao je ideju društvenog
dogovora u međunarodnim odnosima i stvaranje Evropske republike.

Prirodno-deterministička objašnjenja kritikovao je Volter (1694-

1778) zapazivši da se prirodni uslovi od antičkih vremena nisu promenili,
dok se društveno uređenje menjalo. Bifon takođe naglašava ulogu čoveka u
preobražaju prirode. Proglašava čoveka "bogom" koji je slobodan od
prirode, kome je sve dozvoljeno. Poglede Monteskjea duhovito je kritikovao
Helvecijus (1715-1771). U delu "O čoveku, njegovim umnim sposobnostima
i vaspitanju" on kaže da "debeli Englez, koji se hrani maslacem i govedinom
i koji živi u vlažnom klimatu sigurno nema više pameti nego mršavi Španac
koji se hrani lukom i češnjakom u uslovima vrlo sušnog klimata". Didro u
delu "Sistematsko opovrgavanje radova Helvecijusa", kompromisno
zaključuje da "nećemo pripisivati mnogo značaja tim uzrocima, no nećemo
ih takođe svoditi na ne".

23
 Engleski teoretičari pored uticaja
3. Politička aritmetika "envajronmenta" tražili su ekonomske
motivacije za geopolitičku aktivnost
nacionalnih tvorevina. U njihovoj osnovi
stoje rastuće disproporcije između brzine rasta stanovništva i nacionalnih resursa u
najširem smislu reči - hrane, sirovina, intelektualnog potencijala.

Viljem Peti (1623-1687) je pripadao školi fiziokrata, koji su forme

proizvodnje posmatrali kao fiziološke forme društva. Francuski geograf
Goble (Goblet, 1956) smatra začetkom političke geografije Petijevu knjigu
"The political anatomy of Ireland" (1672). Tu se nalaze analize značaja
teritorije, geografskog položaja i stanovništva za privredni potencijal države.
On smatra da je bogatstvo države u brojnom stanovništvu, a siromaštvo u
malobrojnom. Druga njegova knjiga - "Political arithymetik" posvećena je
problemima optimalnog kvaliteta i kvantiteta državne teritorije u vezi sa
korišćenjem resursa i gustinom stanovništva. On je smatrao, kao kasnije
Ruso, da su suviše prostrane teritorije i suviše razređeno stanovništvo, kao i
nedostatak prostora nosioci političke slabosti zemlje. Slične stavove
zastupali su predstavnici merkantilizma i klasične političke ekonomije
(Adam Smit, David Rikardo ).

Tomas Maltus (1766-1834) nasuprot Viljemu Petiju, u svojoj teoriji

stanovništva tvrdi da postoji disproporcija između brzog rasta populacije
stanovništva (geometrijska progresija) i sporog rasta društvenog bogatstva -
hrane, sirovina (aritmetička progresija). Ta protivurečnost stvara borbu i za
opstanak u ljudskom društvu. Ratovi, bolesti i masovne nesreće su
neophodni prirodni regulatori za ograničavanje uvećavanja rasta ljudske
populacije, koji ugrožava njenu budućnost. Maltus deli narode na bogate i
siromašne i opravdava opstanak samo bogatih. U drugom izdanju knjige
"An Essay on the Principle of Population" (1806) Maltus kaže: "Čovek koji
je rođen u jednom već podeljenom svetu ako ne može da dobije izdržavanje
od svojih roditelja ili nema mogućnosti za dohodak od rada, ne može da
pretenduje na pravo da dobije ni malo hrane. Za njega nema mesta za
bogatom trpezom prirode". Oliver Goldsmit na to je duhovito primetio:
"Uvek sam bio mišljenja da je pošten čovek koji se oženio i odgajio brojnu
porodicu, učinio veću uslugu od onoga koji je nastavio da živi sam i samo
priča o stanovništvu" (Maltus je bio katolički sveštenik). Pripadnici
"ekonomske škole" suprotstavili su se maltuzijanstvu radikalnom kritikom
imperijalizma. Klasici marksizma su objašnjavali nastanak ratnih konflikata
borbom velikih kapitalističkih imperija za nova tržišta i raspodelu sirovina.

24
 Imanuel Kant (1724-1804) kao filozof i
4. Idealistička filozofija profesor geografije na Keningsberškom
univerzitetu, težio je da pomiri
nepomirljivo - materijalizam i idealizam. Kada govori o objektivnom
realnom svetu on je materijalist a kada kaže da je taj materijalni svet
transcedentalan, sam po sebi nespoznatljiv, on je idealist. Kant smatra da su
prostor i vreme subjektivne forme mišljenja a ne svojstva materije:
"Geografija i istorija ispunjavaju celu oblast našeg znanja, geografija -
prostor, istorija - vreme". Ta ideja bila je osnov kasnije horološke koncepcije
u geografiji. U tom smislu geografija ne bi imala vlastiti predmet
istraživanja, nego bi se bavila opisivanjem razmeštaja pojava u prostoru,
dok je suština pojava u njihovom razvitku (genezi), prepuštena istoriji. Kant
deli geografiju na fizičku, matematičku, političku, moralnu, teološku,
literalnu i merkantilnu. Među nabrojanim disciplinama on vidi jedino
formalno-horološku vezu. Takvo gledište imalo je velikog uticaja na razvoj
uporedne geografije (K. Riter), horologije (A. Hetner) i tzv. štandortne
geografije koja se bavi formalnim modelima razmeštaja (V. Kristaler, A.
Leš). Termini moralna i politička geografija su se u XX veku upotrebljavali
kao ekvivalent za antropogeografiju.
Kant je naglasio dualizam u geografiji, između izučavanja prirode i
društva, razdvajajući "mrtve" zakone prirode koje razum ne poznaje, od
"čisto" moralnih zakona, na osnovu kojih ljudi žive i rade. Prirodni i moralni
zakoni ograničavaju ljudsku slobodu ("zvezdano nebo nadamnom, moralni
zakon u meni"). NJegov ideal bio je večni mir, ravnoteža prirodnih i
moralnih zakona. Narodi su odvojeni prirodnim granicama. Narušavanje
takvih granica on je smatrao narušavanjem zakonomerne ravnoteže, koja
neizbežno dovodi do rata. Takođe je razmatrao ravnotežu na relaciji prirodni
resursi - privredne aktivnosti. U njegovim "Radovima" nalaze se beleške iz
političke geografije, koju on definiše kao "disciplinu, koja se bavi
istraživanjem odnosa između političkih jedinica i njihove fizičko-geografske
osnove". Kant je izrazio ideju za "univerzalnu i internacionalnu državu" koja
se odnosi pre svega na Evropu. On je osećao da ravnoteža evropskih snaga
može biti narušena zbog želje neke države da zavlada drugima. S druge
strane on tvrdi, da jedna mirna evropska federacija slobodnih država može
da nametne globalni mir. Filozofija Kanta ne prihvata nikakav drugi oblik
objedinjavanja osim globalnog. NJegovi sledbenici prihvataju i regionalni
koncept. Kant je označio kraj istorije kao realizovanje novog svetskog
poretka kroz ljudska prava, moral i globalnu federaciju - poretka u kojem će
ljudski razum ostvariti samog sebe.

Johan Herder (1744-1803) u delu "Ideje za filozofiju istorije

čovečanstva" uzima da je geografija osnova za razumevanje političke
istorije. Smatrao je da "raznorodnost ljudskih tipova, isto kao i svih drugih

25
stvorenja, ima posebna obeležja u raznorodnim područjima" uglavnom zbog
delovanja klimata i prirodnih granica, posebno planina. Razmatrajući
slovenske narode, Herder je zapazio da su glavne crte njihovog nacionalnog
karaktera trudoljublje, dobrodušnost, gostoprimstvo, miroljubivost prema
susednim narodima, težnja ka seoskom životu. Ukazavši na ugnjetavanje i
uništavanje Slovena od strane germanskih plemena (Franaka, Saksonaca),
Herder je predviđao slovenskim narodima nacionalno-kulturno oslobođenje i
svetsko-istorijsku ulogu. Međutim, njemu su bili nepoznati, na primer,
vizantijski i srednjovekovni izvori o Slovenima u kojima se ukazuje na
njihovu ratobornost, surovost, nisku kulturu u vreme njihovog osvajanja
Vizantije tj. iste one osobine koje su imali germanski varvari kada su
osvajali Zapadnu rimsku imperiju. Romantičarske konstrukcije Herdera, bile
su ideološka baza slovenskog preporoda u XIX veku (tzv. panslavizma među
austroslovenima).

Hegel G. V. (1770-1830) je stvorio sistem apsolutnog (objektivnog)

idealizma koji se sastoji u sledećem: U osnovi svih pojava prirode i društva
leži apsolutno, duhovno i razumno načelo - apsolutna "ideja", svetski
"razum" ili svetski "duh". Po Hegelu, ideja nije savršena, ona je protivurečna
u sebi i postoji samo u kretanju (razvitku). To znači da su konflikti nužni i da
su oni pokretači istorije (teza + antiteza = sinteza tj. konflikt). S tim u vezi
nameću se pitanja značajna za celo čovečanstvo: Ako bi stvorili svetski
poredak bez konflikata (večni mir) - da li će to značiti kraj istorije? Drugo,
da li je moguće stvoriti svetski poredak u kojem će se kontrolisanim
konfliktima predodređivati istorija?
Hegel u svojoj Filozofiji istorije kaže (str. 12 i dalje) da um vlada
svetom, da se prema tome u svetskoj istoriji sve zbivalo razumno, i da je ona
rezultat hoda svetskog duha. On govori o tome šta je "svrha večne mudrosti"
(i svom razmatranju daje vid teodiceje) a to je pobeda afirmativnog (dobra)
nad negativnim (zlom) i perfektabilnost tj. spoznajni napredak ka slobodi.
Ovo Hegelovo presmelo anticipiranje svetskog plana pokrenulo je jedno od
radikalnih pitanja filozofije istorije - da li je istorija niz zbivanja koja se
odigravaju stihijno, nezavisno od subjektivnog faktora, ili pak, niz procesa
koje organizuje, njime upravlja i manipuiliše subjektiuvni faktor, koji je
obično skriven iza scene. Ukratko - da li se istorija tačnije može objasniti
objektivnim uslovima ili subjektivnim faktorom tj. teorijom zavere.
Apsolutna ideja postoji kao civilizacijski plan, plan svetskog poretka, i tu je
ono što je za svetsku istoriju u stvari presudno. Na tu ideju nastavlja se
nacistički "neue ordnung", sa kojim je duhovno srodan "Novi svetski
poredak", koji se oslanja na civilizacijski plan zapadnog hrišćanstva. U tom
planu samo odabrani narodi imaju pravo da se nazivaju istorijskim. Ostali su
vanistorijski, osuđeni da nestanu. To je u suštini rasistički i hegemonistički
plan zapadne hrišćanske civilizacije, koji se danas ostvaruje. Formalnom

26
imitacijom dobra ostvaruje se zlo. Arogantnost svemoći predstavlja negaciju
Boga. Postavlja se pitanje gde je tu Bog?
Hegel (a to je prihvatio i razvio Riter) je našao mesto za Boga u
zemaljskoj prirodi. Međutim, sama priroda pokazuje bellum omnium contra
omnes, a ako iz toga proistekne neka harmonija, ona se ne može prenositi na
ljudsku istoriju. Hegel tu nije uočio suštinsku razliku te zaključuje da su
ratovi nužni, jer blagodareći njima, "čuva se moralno zdravlje naroda, slično
kao što kretanje vetra ne da jezeru da zaraste, što bi se s njim sigurno
dogodilo pri dugom zatišju, tako i rat čuva narode od truljenja, koje bi se
sigurno javilo usled dugog, pogotovo večnog mira" (Hegel, 1951: 90).
Takvim pogledima Hegel se solidarizovao s Makijavelijem i sa tih pozicija
kritikovao Kantove pacifističke predstave o svetskom poretku koji će
obezbediti večni mir. Za njega je rat "prirodno stanje", kad se "uzajamno
pričinjava zlo" u cilju zaštite ili osvajanja prostora. Njegovi pogledi su
uticali na poznatog teoretičara rata Karla fon-Klauzevica a takođe
antropogeografe K. Ritera i F. Racela.
Hegel ipak ne ide toliko u veličanje ljudskog duha (kao Niče u vidu
"nadčoveka") ili društvenog programa (kao Marks), već i fizičko-
geografskim faktorima daje određeni značaj. Pitanja kao što su ona o uticaju
tla i klime ili ona o kretanju svetske istorije sa istoka na zapad, o
kontinentima i rasama - smatra uvodnim za filozofiju istorije. Za pokretača
istorije Hegel uzima duh, apsolutnu ideju, ali da bi se ideja materijalizovala
kao priroda potreban je prostor. Prostor ne shvata apstraktno, nego kao
životni prostor: "Nama nije do toga da upoznamo tlo kao vanjski lokal nego
kao prirodni tip lokaliteta koji je u uskoj vezi s tipom i karakterom naroda
koji je sin takvog tla" (Hegel, 1951: 86). Hegel je razvio u osnovi rasističku
teoriju o "istorijskim" i "vanistorijskim" narodima, čije je postojanje vezivao
sa datim prirodnim uslovima. Smatrao je da je Azija ishodište svetske
istorije a "Stari svet" je njena pozornica, dok je "Novi svet" prostor
kolonizacije. Nevelika je ipak važnost njegovih zaključaka o jednom narodu
na osnovu drugog, o jednoj rasi na osnovu druge. On polazi od teze da je
svakom narodu apriori svojstveno neko "načelo" ili "princip" čije
ostvarivanje i čini njegovu istoriju. Zatim kaže da su Germani predodređeni
da budu nosioci "hiršćanskog principa" (ibid. 315). Gete je formulisao
faustovski princip kao opštehrišćanski princip, da je inženjerstvo,
graditeljstvo, plansko i svesno menjanje onoga što je Bog stvorio i što je po
prirodi savršeno - posao đavola koji radi protiv Boga. Kasnije su slovenofili
podelili hrišćanski princip na dva sveta ("stihije") od kojih se jedan nazivao
latinskim, katoličkim, romanogermanskim, zapadnim a drugi - istočnim,
grčko-slovenskim, pravoslavnim.
Hegel je analizirao geografiju tri stara kontinenta i doveo je u vezu s
istorijom njihovih naroda. U svojoj podeli "Starog sveta" izdvaja: 1.
Bezvodne visoravni, 2. Ravne doline (zemlje prelaza) i 3. Obalske zemlje.

27
Značaj mora, planina, ravnica, on izdiže u istorijske principe -"princip
ravnica", "princip planina", "princip mora". Oni narodi koji nisu poštovali te
principe nisu mogli da imaju značajnu ulogu u istoriji, sve dok ih drugi
"istorijski" narodi nisu otkrili. Ako razmotrimo njegove ideje o pomicanju
svetske istorije sa istoka na zapad, i određivanju pozornice svetske istorije u
severnoj umerenoj zoni između 40-60o s.g.š., onda nije teško zaključiti da je
središte svetske istorije upravo Nemačka i da su Germani veliki istorijski
narod.
Osnovna ideja nemačkih filozofa-idealista bila je teleologija sveta i
to sa jednim sasvim posebnim ciljem: sticanjem samospoznaje, svesti o sebi.
Oni zamišljaju svet kao materijalni, geografski svet, koji zahvaljujući toku
istorije, postaje potpuno svestan sebe i koji postaje jedno sa tom svešću.
Prema Hegelovoj "Phenomenologie des Geistes" krajnja tačka svetske
istorije, njena Omega, kako kaže katolički mislilac Tejer de Šarden (Teilhard
de Chardin) je stvaranje pruske države. Međutim, jedini mogući centar i
pokretač istorije ne može biti u geografiji ili večnoj mudrosti, nego u
čoveku, ljudskom društvu. Za Hegela društvo čini sistem potreba, pre svega
ekonomskih zavisnosti, dok je država ostvarenje ideje razuma, slobode i
prava. Hegel je tvrdio da je osnovni sadržaj nacionalne ideje da se
materijalizuje kao država. Ne kao religija, ne kao kultura, nego kao država.
Za njega država nije prost zbir članova, nego organsko jedinstvo, životni
organizam, gde svaki organ ispunjava funkcije u skladu s opštim interesima
celine. Istorija čovečanstva je istorija država. Narodi koji nisu stvorili držvu
su "neistorijski". Nemački istoričar Ranke, u svom delu "Srpska revolucija",
ispravio je ovu Hegelovu tvrdnju ukazujući da i mali narodi bez države,
poput Srba, mogu biti istorijski, jer borbom je mogu steći.

Tradicije deskriptivne političke

5. Kameralna statistika geografije iz perioda Velikih geografskih
otkrića našle su kontinuitet u kameralnoj
statistici (političkoj statistici), koja se predavala u visokim školama za
državne činovnike. To je bila mešavina različitih podataka o državama - o
teritoriji, granicama, stanovništvu, obliku državnog uređenja, privrednim
granama, vojnim snagama, diplomatiji, finansijskim resursima. Tako su
preko nje u XVIII veku geografski sadržaji uvršteni u obrazovanje. Ovi
sadržaji su imali statističko-nomenklaturni karakter a u njihovoj osnovi su
bili pogledi koji su negirali jedinstvo materijalnog sveta. Kameralisti nisu
imali predstave o dinamici geografske sredine a sve promene su svodili na
uticaj prirodnih faktora. Najistaknutiji predstavnici bili su nemački autori J.
Hibner (1719), Ahenval (1749) i A. Bišing (publikovao delo u šest tomova
"Neue Erdbeschreibung" - Najnoviji opis Zemlje, 1792). Bišing je uveo u
geografiju statistički materijal i zato ga neki smatraju osnivačem egzaktne
političke geografije (Nikolić, 1977). On je smatrao da plovidba može

28
osloboditi zemlje zavisnosti od prirodnih resursa. Proglasio je princip
ekonomske međuzavisnosti zemalja sveta, i to pre pojave parne mašine.
Slična koncepcija bila je u osnovi komercijalne (trgovačke) geografije u
Engleskoj (G. Čisholm) i Francuskoj. Prvi priručnik iz geografije u Rusiji
napisao je S. F. Nakovolnin, pod naslovom "Politička geografija" (1758-72)
u četiri dela, koji predstavlja statističko-geografski opis država. Kameralna
statistika našla je svoj kontinuitet u godišnjacima kao što su danas
Statesmans Yearbook ili L ,Etat du monde, Strani mira i drugi.

U XIX veku geografija prelazi iz

6. Nauka o Zemlji i deskriptivne u eksplikativnu (naučnu)
geoistorija fazu. Nemački geografi A. Humbolt i K.
Riter postavili su geografiju na nove
logičko-metodološke osnove. Riter se više zanimao za harmoniju sveta i
smatrao je da suština te harmonije ne može biti u slepim silama prirode, već
da ona potiče od višeg razuma odnosno "božanskog proviđenja" koje je
stvorilo Zemlju da bude "dom čoveka".

Karl Riter (1779-1859) je kao eksperimentalni đak vaspitavan i

obrazovan po metodu kojeg je predložio Žan Žak Ruso u romanu "Emil" a
razvili ga pedagog Johan Pestaloci i geograf J. Gutsmuts. Cilj tih metoda nije
bio mehaničko pamćenje i reprodukovanje reči i cifara nego razumevanje,
razmišljanje, opservacije i neposredno izučavanje objekata i pojava u
prirodi. Riter je te principe primenio u geografiji tako što je "zemljopis"
(Geographie) pretvorio u "nauku o Zemlji" (Erdkunde) kao domu čoveka
(Wohnort). Njegova knjiga "Allgemeine Vergleichende Geographie" (1822)
nosi karakterističan podnaslov - "...proučavanje Zemlje u zavisnosti od
prirode i istorije". Riterova "nova naučna geografija" zasnivala se na
dijalektičkom jedinstvu raznovrsnosti, proučavanju uzročno-posledičnih
veza (Zusammenhang) i odnosa među pojavama koje čine teritorijalnu
celinu (Landschaft). Viši zadatak geografije je da kroz spoznaju zakonitosti
tih odnosa spozna "božansko proviđenje". Istraživanja jedinstva
raznovrsnosti dovela su ga do regionalnog koncepta, za razliku od
sistematskih (granskih) istraživanja koja je favorizovao Humbolt. Kao
najkrupnije celine Riter je izdvojio kontinente. Smatrao je da je haos u
strukturi Zemljine površine prividan, da je Zemlja kao planeta božanski
organizam gde postoje tragovi "više simetrije i harmonije" te da
raščlanjenost kopna predodređuje sudbinu naroda odnosno rasa - Evropa za
belce, Afrika za crnce, Azija za žute i Amerika za crvenokošce. Po Riteru,
osnovna odlika strukture zemaljske površine je suprotstavljanje zemaljskih
polulopti - kontinentalne i okeanske. Zatim otkriva "zakon snižavanja centra
kopnene polulopte" i zaključuje da nizija u centralnom delu kopnene

29
polulopte čini polje delatnosti čoveka i "kao da je u tom pogledu morala
postati klasičnom osnovom svetske istorije" (Ritter, 1856: 157). Stari svet,
prema Riteru, ima suštinsku premoć nad Novim: proteže se od zapada na
istok, ceo leži u granicama jednog klimatskog pojasa, što omogućava
"raznovrsne međunarodne kontakte i veze". Amerika nije mogla postati
kolevka civilizacije, jer je rastegnuta od severa do juga; tu postoje veliki
klimatski kontrasti koji otežavaju razvoj i uzajamne kulturne veze. Još jedan
"zakon" ima primese mistike: razvitak kulture mora biti "harmonizovan s
obrtanjem Zemlje". Zato se ona rasprostirala uvek sa istoka na zapad. Riter
je obraćao pažnju na oblik i stepen horizontalne raščlanjenosti kopna, kao
činioce određenih tokova ljudske istorije. Kontrast između "ovalne"
neraščlanjene Afrike, "romboedarske" Azije i "trouglaste" Evrope nije
slučajan. Svakom delu sveta dat je poseban oblik, da bi mogao odigrati
određenu ulogu u istoriji čovečanstva. Riter izvodi zaključak o osobitoj
predodređenosti Evrope "koja poseduje savršenstvo prostornih formi prirode
u cilju najbržeg ispunjavanja predodređene planetarne funkcije". Ta funkcija
sastoji se u tome da je Evropa postala "prostornim vaspitnim domom Starog
i Novog sveta" a njeno stanovništvo "moglo se razvijati na osnovu
najhumanijih načela" (Ritter, 1856: 170-171).
U Riterovim delima provlači se misao da rešenje uzroka kulturno-
geografskih, političko-geografskih, ekonomsko-geografskih razlika treba
tražiti u razlikama položaja i u rasporedu kopna, jer "svaki čovek je
predstavnik svog prirodnog mesta naseljavanja, gde se rodio i vaspitavao...
Mesni uticaji sredine na njene stanovnike, izgled i građu tela, oblik lobanje,
boju kože, temperament, jezik i duhovni razvoj su neosporne" (Ritter, 1864:
9). Riter svoja razmišljanja privezuje najpre za kontinente a tek onda za
države. Država je, po njemu, odraz prirodnih uslova mesta na kome se
nalazi; stepen raščlanjenosti terena je faktor politike i kulture. On zajedno s
uporednim metodom koristi teleološka objašnjenja. Ako dve različite države
imaju slične prirodne uslove, to će i njihova uloga u svetskoj istoriji biti
slična. Zadatak uporedne geografije (Vergleichende Erdkunde), prema
Riteru, je da se za određene države nađu odgovarajuće najprostije
geometrijske forme i predstave njihove kvantitativne karakteristike, a to
mora dati osnovu za zaključak na temu njihovog posrednog delovanja na
istorijsku sudbinu naroda. S tog gledišta on je upoređivao kontinente,
uzimajući u obzir površine, obalske linije, a obraćao je pažnju i na
morfologiju, hidrografiju, klimu i organski svet.
Pošto je "uočio" mnogobrojne primere zavisnosti duha i kulture od
karaktera tla, on je istoriju nazvao tekućom geografijom a geografiju
tekućom istorijom, a obema je svrha - kontemplacija Boga. On pored
prirodnih faktora ističe samostalnu snagu ljudskog duha i smatra da
geografija treba da izučava promene fizičkog karaktera naše planete pod
dejstvom čoveka. Međutim, te promene ne nastaju iz proizvodnih procesa,

30
kaže on, već usled duhovnog usavršavanja ljudi, jer Zemlja sadrži duhovne
sile - čovečanstvo, kao što telo poseduje dušu; organizacija Zemlje krije neki
viši cilj. Time je on, poput Hegela, pokušao zasnovati razumnost gospodstva
Evropljana (pre svega Germana) nad stanovnicima ostalih kontinenata, jer je
priroda Evrope najviše izmenjena pa prema tome Evropljani su dostigli
najviši nivo duhovnog razvitka. Riter je u geografiju uveo neke pojmove koji
su postali temelj geopolitike, kao što su rasističke ideje o "istorijskim i
vanistorijskim narodima", o "državi kao prostornom organizmu privezanom
za tle" i druge. Uveo je u geografiju istorijski metod (iako mu je on služio
samo da bi dokazao teleološku hipotezu o božanskom proviđenju) i
dijalektički metod (na idealističkoj osnovi). NJegov uporedni metod zasniva
se na upoređivanju razmeštaja različitih pojava u prostoru i na osnovu
sličnosti razmeštaja zaključuje se o njihovoj međusobnoj vezi. Primena ovog
metoda zahteva prethodnu diferencijaciju sadržaja koji se upoređuju, podelu
prostora na karakteristične celine koje se upoređuju (regije, države) i podelu
vremena na karakteristične periode. Zato sa pojavom uporedne geografije
počinje proces diferencijacije ove nauke na discipline, prema objektima koje
proučavaju - počinje redukcionizam u geografiji.
Iako je bio veliki naučni autoritet, Riter je kritikovan još za života
(O. Peschel, J. Frobel). Švedski geograf Frobel je ustao protiv misticizma i
teleologije u geografiji i protiv "geološke sinteze" čoveka i prirode.
Duhovito je primetio da, prema Riteru: "Geograf ima malo više prava da
posmatra Zemlju prosto kao mesto naseljavanja čoveka, nego botaničar koji
tvrdi, da trava raste samo zato da bi dala hranu stoci" (Frobel, 1831). E. Kap
(Kapp, 1845) ističe da je "čovek određujući princip cele prirode".
Kombinujući Ritera i Hegela, on je smatrao da "nauka o Zemlji" (Erdkunde)
dolazi u vezu sa filozofijom istorije, a "istorijska nauka" (Geschichtskunde)
je povezana s filozofijom Zemlje, te da obe služe politici. Koristeći ideje
Ritera, Kap izdvaja tri forme uslova značajnih u političkoj geografiji: 1)
"Rečno-orijentalni" svet (Azija), 2) "Talaso-klasični" svet (Mediteran pre
Kolumbovih otkrića) i 3) "Okeansko-germanski" svet (zapadna Evropa). U
njegovom delu "Politička geografija" (Politische geographie) F. Racel je
našao inspiraciju.

31
 II glava

PRAVCI RAZVOJA MODERNE

POLITIČKE GEOGRAFIJE

Antropogeografija je u drugoj polovini XIX veka istakla da osim

poznatih političkih mehanizama, na formiranje sistema međunarodnih
odnosa, utiče širok spektar faktora geografske sredine. Na toj osnovi nastala
je politička geografija kao nauka o evoluciji države, u vezi s geografskim
prostorom. U suštini, nastaje ne jedna, nego više nacionalnih političko-
geografskih "škola" koje se međusobno razlikuju u nekim pogledima -
predmetnom i teritorijalnom obuhvatu istraživanja, udelu empirijskih i
teorijskih elemenata, naglašavanju fundamentalnih ili primenjenih
istraživanja, položaju u sistemu nauka, uzajamnim vezama s drugim
naukama i praktičnom politikom, ideološkim i političkim inspiracijama i
konačno, dužim ili kraćim prekidima u razvoju. Razmotrićemo najvažnije
među njima.

1. Antropogeografija i Geografija u Nemačkoj se intenzivno

razvija posle odluke Pruske vlade (1874)
politička geografija u
da se u svim pruskim univerzitetima
Nemačkoj uvedu katedre geografije kojima će
rukovoditi naučnici u zvanju profesora. To je bilo motivisano zahtevima
generala koji su u prusko-francuskom ratu (1870-71) osetili potrebu za
dubljim proučavanjem geografije. Sam general Fon Moltke, velik pruski
strateg i saradnik Bizmarka, u mladosti je studirao geografiju kod K. Ritera.
U tom ratu je kao dobrovoljac učestvovao (i bio dva puta ranjen) mladi
nacionalist Fridrih Racel, koji je kasnije postao profesor i tvorac političke
geografije kao naučne discipline. Osim toga, bilo je to vreme nacionalnog
zanosa, ujedinjavanja nemačkih državica i velikodržavnih vizija, za čije
ostvarenje je bilo potrebno dobro poznavanje geografije centralne Evrope
(Mitteleurope). Romantičarski nacionalizam Herdera pretvorio se u realni
nacionalizam, a kasnije i u nacizam. Staro nemačko carstvo, "Prvi rajh" ili
"Svetu rimsku imperiju nemačkog naroda" osnovao je Oton I daleke 962. a
ukinuo Napoleon 1806. godine. Ono je bilo teritorijalno jako rascepkano.
Ujedinjavanje Nemačke koje je prethodilo proglašavanju "II rajha" u
Versaju i potpisivanju ugovora u Frankfurtu 1871, dalo je podsticaj za
velikodržavne težnje. Posle Bizmarkovih pobeda i ujedinjenja Nemačke
stvoren je moćan geopolitički organizam u centralnoj Evropi, koji započinje
borbu za novi svetski poredak (u stvari hegemonizam i suparništvo), koja će
se završiti I svetskim ratom i teritorijalnim redefinicijama II rajha na

32
mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine, u istoj Dvorani ogledala u
kojoj je i proglašen. Nacisti su to smatrali nepravdom i pokušali su da stvore
"III rajh", od dolaska Hitlera na vlast 1933. do kapitulacije u II svetskom
ratu, odnosno mirovne konferencije u Parizu 1945. godine. U uslovima
nacionalnog zanosa, velikodržavlja i totalitarizma, rođene su politička
geografija i geopolitika - prva kao nauka a druga kao sofisticirana ideologija.

Fridrih Racel (1844-1904) je pokušao da nemačku nacionalnu

rascepkanost prevaziđe teorijom o državi kao nadnacionalnom
"superorganizmu". Bio je pod uticajem ideja geografskog determinizma
(Ritera i Reklija) i socijaldarvinizma (Darvina i Spensera) a takođe istoričara
(Kurtiusa i Momsena) i teoretičara rata (Klauzevica). U svom delu
"Antrpogeographie" (knj. I, 1882; II, 1891) zamenio je Riterovu "geološku
sintezu" Zemlje i ljudi, "biološkom sintezom" krvi i tla (Blut und boden). Za
njega je ljudsko društvo samo jedno od carstava prirode. "Zato je
antropogeografija zamisliva samo kao grana biogeografije, i celi niz
biogeografskih pojmova može biti neposredno prenesen na pitanja o
rasprostranjenju čoveka" (Ratzel, 1901: 84). Metodološku osnovu njegove
antropogeografije predstavljaju socijaldarvinizam i fizičkogeografski
determinizam. Racel mistifikuje značaj prostora. Za njega prostor nije
obična fizička kategorija, već je to životni prostor (lebensraum), jedinstvo
života i prostora. životni prostor utiče na čoveka četvorostruko (Ratzel,
1882: 59): 1. Utiče na telo i duh pojedinaca koji čine narod; 2. Utiče na
prostorno širenje naroda, u pogledu pravca i prostranstva (planine izoluju
narode a ravnice ih spajaju i pomažu širenje i prožimanje); 3. Širenje i
izmene prostornih odnosa deluju na održanje, ublažavanje ili jačanje
određenih osobina; 4. Vrši dejstvo na unutrašnji sastav narodnog organizma
svojim prirodnim bogatstvima i olakšava ili otežava saobraćaj.
Racel zaključuje da životni prostor mora da zadovolji tri osnovne
životne potrebe - hranu, stanište i razmnožavanje. Otuda potiče urođena
potreba svakog organizma, pa i čoveka, naroda, države, da osvaja prostor. Iz
protivurečnosti između ograničenog prostora (životni prostor čoveka iznosi
132 mil. km2 i on se označava grčkim izrazom ekumena) i urođene težnje
živih organizama (ljudi, naroda, država) da rastu, javlja se borba za prostor.
Borbu za životni prostor on svodi na borbu za opstanak, kako u biljnom i
životinjskom svetu, tako i u međunarodnoj zajednici. "Prodre li u oblast
jednog naroda, kakav jači narod, on mu, pre svega, oduzima prostor, a sa
gubitkom prostora jedan narod izumire." Narodi koji ne mogu da iskoriste
svoj prostor, ili ga izgube - iščezavaju, kao na primer Indijanci, starosedeoci
Tasmanije, Sibira, Australije (Ratzel, 1882).
Racelovo delo Politička geografija (1897) predstavlja sastavni deo
njegovih antropogeografskih gledanja i ima za cilj da proučava "prostorne
odnose država u njihovom razvitku". Poglavlja u njemu su sledeća: Odnosi

33
između tla i države; Rast države; Geografski položaj države; Prostor;
Granice i susedstvo; Države u odnosu prema morima, rekama, planinama i
ravnicama. On definiše državu kao organizam privezan za tle (Der staat als
Bodenstandinger Organismus) i na osnovu te analogije prenosi zakone iz
ekologije i biogeografije u političku geografiju. Govori o državi kao "formi
rasprostranjenja života na Zemlji" i kao "delu čovečanstva s jednim delom
tla"(Blut und Boden - krv i tle), tako da se "osobine države sastoje od
osobina naroda i osobina tla" (Ratzel, 1903: 4). Racel naglašava dva faktora
esencijalna za konstituisanje države: položaj (die Lage) i prostor (der Raum).
On smatra da državni organizmi, kao i svi drugi organizmi, prolaze kroz
normalni biološki ciklus (mladost-zrelost-starost). Za mlade države (kao što
je bila kajzerovska Nemačka) on utvrđuje specijalno "pravo teritorijalnog
razvoja" sve do prirodnih granica. Širenje "viših" naroda može se izvršiti
samo na račun prostora "nižih" susednih naroda, kao i širenje velikih država
na račun malih, što nameće nužnost ratova ili saveza. "Samo velike države
imaju smisla za prostor. Male države su kao okamenjene. Pomanjkanje
prostora i geografska osamljenost uzrokuje zakržljalost i smrt države. Za
život država mora imati prostor, teritoriju. Propadanje neke države je
posledica nepravilnog shvatanja vrednosti prostora; strah pred propadanjem
tera državu, da se širi i teži za osvajanjem terena ili ratom, ili kolonizacijom.
Velike države se šire i moraju sve više da se uvećavaju, počinju osvajati i
ugrožavati opstanak malih država, ili njihovu političku i kulturnu
nezavisnost. Svet će biti konačno podeljen na samo nekoliko velikih
političkih i ekonomskih oblasti." (Ratzel, 1903).
Po Racelu, porast broja stanovnika uporedo sa razvojem kulture,
pojačava nagon za ekspanzijom u prostoru. Da bi se širio u prostoru narod
mora da ga savlađuje, pri čemu najveću ulogu ima saobraćaj (tzv.
"progresivna organizacija prostora"). Svaka politika, pa i nacionalna, smatra
Racel, mora se podrediti prostornoj, odnosno geografskoj politici, ako želi
da ima uspeha. Nacionalna ideja i ujedinjenje bitni su samo zbog "dobijanja
tla bez ikakvog obzira na stanovnike" i njihovu etničku pripadnost (Ratzel,
1897: 32). Stoga se politika, ako hoće da bude zaista "realna" mora postaviti
u duhu zakona širenja političkog prostora. "U svakom slučaju, zemlja sa tako
velikim viškom stanovništva, kao što je Nemačka, mora težiti da stvaranjem
kolonija tu svoju osobenost bilo kako stavi u službu političke moći" (Ibid.:
261).
Racelov ideal su države u "prirodnim granicama" tj. države-
kontinenti. To bi, za njega, bio najveći ideal i najveće "delo". U tom smislu,
on kaže da se i pred Evropu iznosi kao ideal jedna politička celina koja
ispunjava jedan kontinent, ili barem jedan njegov veliki deo. "Ako bi ova
misao o veliko prostoru, trijumfovala nad geografskom podeljenošću i
etnografskom rascepkanošću, tada bi to bilo najveće delo za koje bi ona,
uopšte bila sposobna" (Ratzel, 1897: 328-329).

34
 Racel naturalizuje političku geografiju, upoređujući državu sa
organizmom ("Der vergleich des Staates mit hochentnjickelten Organismen
ist infruchtbar", Ratzel, 1903: 13), i na toj osnovi gradi ideju da postoji tesna
veza između tla i države. Idejom da je država nadnacionalni organizam
("superorganizam") hteo je da prevaziđe nemačku rascepkanost kao i
političko-teritorijalnu usitnjenost Evrope. Po njemu, politička geografija
proučava veze između države i njenog tla. Država i tle čine zajedno jednu
"organischen zusammenhang" celinu (Ratzel, 1903: 199).Položaj, prostor,
istorijsko kretanje i granice čine glavne kategorije racelovske geografije, sa
naglaskom na veze i odnose državnog životnog ciklusa i životnog prostora
koji ona zahvata. Racel je zanemario značaj jezičkih, religijskih i
kulturnogeografskih činilaca za opstanak naroda, nacije i društva. Uprkos
konceptualnim greškama "Racel je bio prvi, koji je razumeo složenost uslova
postojanja i funkcionisanja država, i koji je istraživanjima iz tog domena dao
naučni karakter" (Demangeon, 1932: 23). Naučni problemi koje je Racel
postavio postali su predmet brojnih rasprava njegovih učenika iz Nemačke
(Supan A. 1922, Dove K. 1920, Vogel NJ. 1922, Didž A. 1923, Maull O.
1925, Hennig R. 1931), a takođe iz Francuske (NJallaudž C. 1908-1911),
Amerike (Semple E. 1911), Švedske (Kjellen R. 1905, 1916), Rusije (Kruber
A.). NJegovo delo uticalo je i na poglede J. Cvijića o antropogeografskim
problemima Balkanskog poluopstrva.

Oto Maul (Maull, 1925, 1956) pored fizičkogeografske sredine daje

veći značaj ljudima kao nosiocima pojma države. Stoga cela poglavlja
posvećuje političkoj energiji ljudi, rasama, narodima i stanovništvu,
religijama, civilizacijama, kulturnim predelima, gradskim i seoskim
naseljima, migracijama, privrednoj i socijalnoj strukturi i njihovom značaju
za državu. Za Maula država je složen teritorijalni organizam
(Raumorganismus). Maul je definisao političku geografiju kao nauku koja
posmatra državu u njenoj zavisnosti od geografske sredine i njen uticaj na
oblikovanje, razvoj i uređenje geografske sredine. Pasarg (Passarge S.
1932) i Hasinger (Hassinger H., 1932) su razvili tu ideju, definišući zadatak
političke geografije kao razmatranje uzajamnog uticaja geografskog prostora
i političkih organizacija u najširem smislu. Ne samo da politička sredina
utiče na državu, nego takođe država utiče na predeo. Predmet geografije je
prostor, predeo. Geografska pitanja u vezi s državom su: Kako države
stvaraju svoj prostor i predele? Kakav pečat utiskuje država u predelu? Kako
se države manifestuju u predelu? Države se ne poznaju samo po granicama -
cela teritorija je podvrgnuta uticaju države. Uređenje države u celini se
ogleda u predelu na primer u saobraćajnoj mreži, vezama sa glavnim
središtem; glavni grad je slika države i njenog razvoja. Države se
međusobno razlikuju po ekonomskom razvoju, finansijskoj moći,

35
civilizaciji, religiji, međunarodnim odnosima i unutrašnjem uređenju, više ili
manje kulturnom predelu i slično.

Primer zloupotrebe nauke u političke svrhe

2. Geopolitički je nemačka geopolitika (Geopolitik). Pred
diskurs geografijom i srodnim naukama
postavljaju se pitanja: Kada se pojavila ta
nauka i ko su njeni prekursori? Koji su
njeni zadaci i u čemu se sastoji suština njenog sadržaja? Gde treba tražiti
njene korene?

Rudolf Kjelen (1846-1922), švedski pravnik i politolog, prvi je uveo

pojam "geopolitika"u jednom svom članku s početka XX veka, a zatim
pokušao stvoriti sistematsku nauku (nadnauku) o državi ili politici. U knjizi
"Država kao oblik života" izdatoj u Stokholmu 1916, razvio je osnovne
postulate geopolitike, koristeći se analogijama Racela, koji je upoređivao
državu s organizmom kojem je za rast potreban prostor. Kjelen je smatrao da
je država ( kao organizam) koncentracija specifične snage (moći) koja deluje
u međunarodnom prostoru (između skupine drugih snaga). Politiku koju
sprovode državni organi i političke institucije u određenom geografskom
prostoru on naziva geopolitika. U prvom delu knjige on razmatra funkcije
države, u koje ubraja: 1. Ekonomsku, kao jezgro ili centar svake države; 2.
Integrativnu, tj. objedinjavanje ljudi različitih po nacionalnim, rasnim,
religioznim i drugim karakteristikama; 3. Socijalnu, tj. objedinjavanje u
jedno društvo različitih klasa, profesija i sl.; 4. Upravnu, u koju ubraja
administrativnu, pravnu, finansijsku, poresku i slično.
Kjelen na osnovu razlika među funkcijama države, izdvaja sledeće
osnovne pravce nauke o državi: 1. Geopolitiku, koja izučava državu kao
teritoriju (rajh); 2. Ekopolitiku - koja istražuje ekonomsku organizaciju
države (budžet); 3. Demopolitiku - koja se bavi istraživanjem stanovništva;
4. Sociopolitiku - koja istražuje državu kao društvo; 5. Kratopolitiku - koja
analizira strukturu vlasti i moći države. Svaka od njih proučava državu po
tročlanoj shemi: položaj, forma i sadržaj države po datom pitanju. Kjelen je
geopolitiku definisao kao fundamentalnu "nauku o državi kao geografskom
organizmu ili kao pojavi u prostoru; to je takođe nauka o državi kao predelu,
oblasti ili u najširem obliku kao imperiji" čiji je krajnji cilj da istražuje
mogućnosti širenja "životnog prostora" (Kjelen, 1923). A. Diks (1925) je
predložio novu nauku - geoekonomiku, koja bi se odnosila prema
ekonomskoj geografiji kao što se geopolitika odnosi prema političkoj
geografiji.

36
Tab. 1. - Sistem nauke o državi ili politici ( po Kjelenu)
Opšta nauka o državi Specijalne nauke o državi
Sistemsko Hipoteze Subsistemi Kategorije Fenomeni i Optimalni
jedinstvo specijalne nauke oblik života
o njima

1. Država Topo
je samosta Geo Oblast Položaj politika
lno biće i politika (rajh) Morfo Prirodna
indivi države Oblik politika oblast
dualnost Fizio
Prostor politika
2. Biće Emporo
države je Budžet politika
pre svega i Autarko
posle svega Eko Privreda Potrošnja Autarkija
Politika
vlast (moć), politika države
pravo je Ekonomska
Gazdovanje politika
služba
Država (pomoćna) Pleme, Etno
i soj politika
politika 3. Predmet Demo Narod Pleto Nacionalnost
politike nije politika države Telo politika
ništa drugo Duša naroda Psiho
nego tle, tj. politika
poli Oblik (telo) Filo
tika društva politika
organiza Socio Društvo Socijalnost
cija tla ili politika države Društv. život Bio
rajha politika
Režim Nomo
Krato vlasti i Oblik politika
politika pravni Praksi Lojalnost
subjekt život politika
(=ustav) Moć Arho
države politika

Objašnjenje naziva: I. Geopolitika (geo - zemlja, teritorija): 1. Topopolitika (topos

- mesto, položaj), 2. Morfopolitika (morphos - forma, prostorni oblik), 3.
Fiziopolitika (phisis - priroda, prirodna bogatstva); II. Ekopolitika (oikos - dom,
privredni život): 1. Emporopolitika (emporoi - krupni trgovci, položaj države na
svetskom tržištu), 2. Autarkopolitika (avtarkie - privredna samodovoljnost), 3.
Ekonomska politika (oekonomia - unutrašnja privreda države); III. Demopolitika
(demos - narod): 1. Etnopolitika (etnos - pleme), 2. Pletopolitika (plethos - broj,
masa, količina), 3. Psihopolitika (psyche - duša); IV. Sociopolitika (socium -
društvo): 1. Filopolitika (fyle - društvena ćelija, komunalna i klasna organizacija
društva), 2. Biopolitika (bios - život, izučava "život društva: duh, dušu, sistem"); V.
Kratopolitika (kratos - vladalac, vlast): 1. Nomopolitika (nomos - norma, pravilo,
oblik organizacije državnog uređenja), 2. Praksipolitika (pradžis - državna uprava),
3. Arhopolitika (arche - vlast, izučava slobode i dužnosti građana).

37
 Jasne razlike između političke geografije i geopolitike ipak nema.
Osnovne metodološke greške Kjelena su u tome što je predstavio geopolitiku
kao sistematsku nauku o državi (a ne i horološku), i kao prirodnu nauku (a
ne i društvenu). Društvene elemente geoprostora on uključuje u druge
discipline nauke o državi. Međutim, politička geografija mora da se bavi ne
samo teritorijom države, nego i razmeštajem stanovništva, prostornom
organizacijom vlasti, regionalnom politikom i privredom, u onoj meri u
kojoj oni utiču na prostorni razmeštaj političkih pojava. Za Kjelena je država
nadindividualno živo biće a nauka o politici - nadnauka. Po Demanžonu
(ibid.: 24) "zloupotreba je ako pokušamo uporediti državu s individuom,
obdarenom životom i dušom. To poređenje ruši samu osnovu političke
geografije, zato što država nije čovek, nego skupina ljudi, koja nema tako
proste zakone opstanka". Organska teorija države nije bila bez političkih
ciljeva i tendencija. Kjelen je bio Šveđanin ali je nastupao kao germanofil i
rusofob. U uvodu knjige "Politički problemi svetskog rata" ( nem. izd.1918:
6) on kaže: "amica Germania, sed magis amica veritas - ja ne odričem, da
moje političke simpatije leže na strani jedne od zaraćenih strana... No ja
obećavam da ću težiti istini bez nedopustivih odstupanja od nje", a istina je,
po njemu, na strani Nemačke, zaštitnice Švedske protiv opasnosti sa Istoka.
Sugerisao je da Nemačka treba uz pomoć Turske da proširi svoj uticaj na
Dardanele i Persijski zaliv (program Elba-Eufrat) i na Egipat uključujući
Suecki kanal, Sudan i Afriku do ekvatora (program Elba-Ekvator). Kada je
Nemačka izgubila rat sledilo je prekrajanje političke karte na Versajskoj
konferenciji (1918-19), koje je zahtevalo dokaze na polju geografije i istorije
država. Najbrojniji su bili problemi granica. Po Kjelenovoj teoriji, ako je
država (u ovom slučaju Nemačka) živi organizam, onda ne možemo s njom
postupati kao sa ubijenom životinjom, koju možemo seći na željene komade.
Posle Versajske konferencije bilo je u Nemačkoj niz kritika novostvorenih
granica. Principi geopolitike u Švedskoj nisu naišli na interesovanje.
Prihvatili su ih ideolozi fašizma (Haushofer i saradnici) i stavili u službu
Trećeg rajha, a takođe ideolozi imperijalne nostalgije u Italiji, Španiji,
Japanu. Nacistička geopolitika bila je smeša principa geografskog
determinizma, rasne teorije, neomaltuzijanstva, mondijalizma i
socijaldarvinizma.

Karl Haushofer (1869-1946), nemački general i geograf, smatrao je

geopolitiku za umenje i veštinu korišćenja geografskih znanja u političkoj
strategiji države. On razlikuje političku geografiju koja "proučava državu sa
gledišta prostora" od geopolitike koja proučava "prostor sa gledišta države"
tj. "istražuje sve prednosti, nedostatke i ograničenja geografskog prostora za
razvoj date države". Cilj geopolitike je, po njemu, primena nauke u traženju
pravaca političkog kursa države i ona leži u osnovi "priprema za političke
akcije". Smatrao je da je strategija Nemačke do Prvog svetskog rata bila

38
pogrešna zato što njen industrijski i demografski razvoj nije bio praćen
teritorijalnim razvojem. Zato je sebi postavio zadatak da "izvrši regeneraciju
nemačke države uz pomoć geografije" i da orijentiše strategiju širenja
"životnog prostora" ka istočnoj Evropi. Osnovao je Institut za geopolitiku u
Minhenu (1924) i niz seminara, pokrenuo mesečnik “Zeitschrift für
geopolitik” sa serijom posebnih izdanja (Beihefte) i stvorio moćnu
propagandnu mašineriju u saradnji sa geografima O. Maulom, H.
Hasingerom, E. Obstom H. Lautenzahom i nizom ekonomista, pravnika i
politologa koje je A. Demanžon nazvao "kohortom profesora, pisaca
zadojenih istim duhom, prožetih istom misijom" (Demangeon, 1932). Sa
"žrecima" geopolitike nisu se slagali i nisu učestvovali u klanjanju pred tom
naukom neki istaknuti geografi (Hetner, 1927), a neki su se distancirali i
emigrirali iz Nemačke kada je časopis postao propagator nacističkih ideja i
germanomanije, posle dolaska nacista na vlast (1933). Geopolitika je postala
mistificirana apologetika rata, lansirajući propagandne parole kao što su
"novi poredak" (Neue Ordnung), "životni prostor" (Lebensraum), "narod bez
prostora" (Volk ohne Raum), "vladajući narod" (Herrenvolk), "moć i
prostor" (Macht und Raum), "prodor na istok" (Drang nach Osten) i druge.
Geopolitička kartografija, sa posebno pripremljenim kartogramima,
uslovnim znacima, strelicama i bojama, postala je takođe pogodno
propagandno sredstvo. Geopolitičko obrazovanje uvedeno je najpre u višim
a od 1934. godine u svim razredima osnovne škole, kao predmet ili kao
dopuna istorije i geografije, da bi svaki član društva od rane mladosti naučio
da misli na državu u nacionalnom duhu, da je zamišlja kao organizam,
ukorenjen u zemlji pradedova (jedinstvo krvi i tla), "s tim, da nastava
geopolitike mora po svaku cenu napuniti glave nemačke omladine,
ubeđenjem, da narod koji je tako gusto naseljen i visoko kulturan, ima pravo
na slobodno disanje i životni prostor, ako hoće živeti" (Thies, 1934).
Nemačka geopolitika (Geopolitik) predstavlja spoj realpolitike
(Realpolitik) Makijavelija (poznat po geslu "cilj opravdava sredstvo") koja je
primenjena u politici Bizmarka ("krvlju i gvožđem" stvorio Nemačku) i
političke geografije Racela. Taj spoj primenio je Hitler ( autor knjige "Mein
Kampf" i tvorac Trećeg rajha). Idejni tvorac te kvazinauke K. Haushofer
postao je predsednik Nemačke akademije nauka a njegov bivši ađutant,
učenik i asistent Rudolf Hes postao je (uz Geringa) Hitlerov zamenik.
"Naučna" delatnost Instituta za geopolitiku bila je usmerena u tri pravca: 1.
Obrazlaganje spoljašnje politike Nemačke u pravcu prodora na istok ka
Rusiji, Ukrajini (tzv. nemačkoj Indiji) i Bliskom Istoku (Drang nach Osten),
radi osvajanja životnog prostora (lebensrauma); 2. Nametanje hegemonije
Nemačke u centralnoj (mitteleuropi) i istočnoj Evropi sastavljenoj od delova
država (klainstaattengerumpel) razbijenih na Versajskoj konferenciji; 3.
Obrazlaganje "pravednog" karaktera te doktrine, za uspostavljanje
hiljadugodišnjeg (tj. "večnog") svetskog poretka, na čelu s Nemačkom.

39
40
 Plan prodora na Istok sastojao se u stvaranju jednog državnog bloka,
koji će u centru imati veliki germanski rajh. Češka, Moravska, Austrija bi
bile njegov integralni deo. Oko tog bloka venac od malih i srednjih vazalnih
državica činilie bi: Baltičke države, Poljska (svedena na najmanji etnografski
obim i odvojena od Baltičkog mora), uvećana Mađarska, razdvojene
Hrvatska i Srbija, umanjena Rumunija, Ukrajina (razdeljena na nekoliko
oblasti), južnoruske i kavkaske države. Tako je zamišljena konfederacija
Rajha, iz koje bi Nemačka crpila svoju moć. Kao ugaoni stub na
severoistoku bila bi Finska a na jugoistoku Gruzija ili zemlje severnog
Kavkaza (sl. 2). Sve to bilo bi cementirano jednom armijom, ekonomskim i
monetarnim sistemom, spoljnjom politikom. Da bi se takav konglomerat
večno održao, sačinjen je rasistički plan za selektivnu populacionu politiku i
etnoinženjering na tim prostorima. Pri tome, oni su kao sastavni deo
geopolitike (geografske ideologije) fašizma preuzeli četvrti "zakon"
prostornog rasta države F. Racela: "Granica je periferni organ države,
nosilac njenog rasta".
Uspeh kakav je geopolitika dostigla u Nemačkoj u prvoj polovini XX
veka objašnjava se činjenicom, da je u tom periodu svet postao "tesan" za
imperijalističke aspiracije, posebno nemačke. Kolonije su već bile
raspodeljene i osvajanja su bila moguća samo zauzimanjem zauzetog.
Nemačka, koja je dosta kasno, tek 80-h godina XIX veka, stupila na
pozornicu kolonijalne politike, morala se zadovoljiti mrvicama koje su
preostale, ili stupiti u suparništvo sa velikim imperijalističkim državama.
Usled teritorijalnih gubitaka u I svetskom ratu, "stešnjenost" Nemačke
postala je još veća. Otuda proističe neobičan interes, kojim je geopolitika
bila primljena u Nemačkoj. U uslovima "ponižavajućeg" Versajskog mira i
pod uticajem ekonomske krize, ideje geopolitike postale su ideološka baza
projekta "Velike Nemačke". Hitlerov projekat industrijskih i agrarnih
zemalja značio je da agrarne zemlje (slovenske) na istoku proizvode hranu i
sirovine za industrijsku Nemačku. "životni prostor" Nemačke sastojao se ne
samo od "etničkog prostora" naseljenog Nemcima, nego i "agrarnog
prostora" za hranu, "sirovinskog prostora" za industriju i strateški važnih
regiona i punktova kao "odskočnih dasaka" za vojnu ili trgovinsku
ekspanziju Nemačke. Kao nosioci imperijalističke borbe, velike države su
postale glavni predmet izučavanja geopolitike. Otuda je jasno, zašto je
Kjelen stavio akcenat baš na "velike države". Geopolitika je nastala kao
izraz imperijalističkih težnji, koje su delili dosta široki slojevi nemačkog
stanovništva (zemljišna aristokratija, krupna buržoazija, mnogi krugovi sitne
buržoazije).

41
42
 Nacisti su obećanjem širenja "nach Ost" pridobili podršku seoskog
stanovništva i bezemljaša u istočnim provincijama. Oni su propagirali novu
agrarnu politiku, ali ne liberalnim sredstvima, unutrašnjom kolonizacijom i
reformom, nego povećavanjem "životnog prostora", spoljašnjom
kolonizacijom i germanizacijom istočnih suseda. Na taj način su dobili
glasove nižih slojeva stanovništva, bezemljaša, sitnih zemljeposednika i
sitne buržoazije u perifernim istočnim a takođe severnim i centralnim
regionima države. Uticaj nacističke partije bio je najveći u seoskim
područjima s protestantskom većinom. Katoličko stanovništvo i radnički
sindikati nisu ih podržavali na izborima. U julu 1932. više od polovine svih
glasova za Hitlera da li su birači iz naselja ispod 25 hiljada stanovnika. U
velikim gradovima kao što su Berlin i Hamburg, nacisti su dobili jedva
četvrtinu glasova. (Perepečko, 1988). Hitler i nacisti su 5. marta 1933. g.,
sakupili 43,9% glasova u celoj Nemačkoj, što je bilo dovoljno da preuzmu
vlast (Lukacs, 1993).
Nemački geopolitičari smatrali su geopolitiku za praktičnu primenu
geografije u politici, koja ima za cilj: 1. Da pripremi Nemce za revanšistički
rat i da ih "naučno" uveri u nužnost borbe za osvajanje "životnog prostora"
na istoku-jugoistoku, i 2. Da moralno razoruža protivnike prikazujući
nemački imperijalizam kao "geografsku sudbinu". Da bi dostigli te ciljeve
bilo je potrebno da se prodube proučavanja vojnih potencijala drugih država,
da se razmotri odbrambena moć, vojne snage, naseljenost, nacionalni
problemi, položaj i granice protivnika. Geopolitičari su zato pozvali u pomoć
geografiju, ekonomiju, sociologiju, etnologiju i etnopsihologiju, da bi mogli
oceniti ofanzivnu i defanzivnu moć država, sve što bi moglo biti od koristi
da se postigne uspešno potkopavanje i rušenje odbrambenog sistema
protivnika. Za propagandne ciljeve oni su sastavili militantnu geopolitičku
doktrinu, koja se zasnivala na četiri principa, odnosno "prava":
1. "životnog prostora" ( germanskog imperijalizma).
2. "Krvi i tla" (germanske "više" rase).
3. "Prirodnih" granica (Trećeg rajha).
4. "Panoblasti" (novog svetskog poretka na čelu s Nemačkom). Zbog
tih ciljeva je stvorena moćna propaganda preko radija, i jake vazdušne snage
za bombardovanje industrijskih objekata i vitalnih centara protivnika iza
linije fronta.
Haushofer je dopunio teorije Racela i Mekindera. Po njemu narodi
su dužni da se orijentišu ka novoj formi političke organizacije (sl. 1). Takva
organizacija podrazumeva sledeće panoblasti: 1. Evroafrika, u kojoj
dominira franko-germanski tandem; 2. Pan-Rusija sa uticajem u Persiji,
Avganistanu i Indiji; 3. Istočna Azija na čelu s Japanom; 4. Severna i južna
Amerika pod rukovodstvom SAD. On je bio zagovornik nemačko-
sovjetskog pakta (Ribentrop-Molotov) 1939, a zatim je predložio plan za
veliki kontinentalni evroazijski savez između frankističke Španije, fašističke

43
Italije, Petenove Francuske, hitlerovske Nemačke, boljševičke Rusije i
imperatorskog Japana protiv Velike Britanije i SAD. Događaji su ipak
krenuli drugim tokom.
Britanski tužilac za ratne zločine na Nirnberškom procesu H.
Šoukros je izjavio: "Ta parola “životnog prostora” - od samog početka bila je
otvoreno priznata kao deo nacističke doktrine; na taj način, svaki misleći
čovek morao je znati, da ona ne može da ne dovede do rata" (Zbornik
materijala, 1954: 506). U svojoj odbrani koju je napisao u zatvoru u
Nirnbergu, Haushofer je izjavio da sve što je napisao posle 1933. godine je
uradio pod pritiskom. Sam je pao u nemilost nacionalsocijalističke partije
1938. godine, posebno posle bega njegovog prijatelja R. Hesa u Englesku.
NJegovog starijeg sina je ubio gestapo 1945, zbog umešanosti u puč protiv
Hitlera. Nirnberški tribunal oslobodio je Haushofera, imajući u vidu tri
olakšavajuće okolnosti - njegovu starost i slabo zdravlje, nedostatak dokaza
da je učestvovao u nekom nasilju ili zločinu, i stav da se zbog ideja ne sudi.
Posle toga izvršio je samoubistvo (10. marta 1946). Rudolf Hes, koji se nije
zadržao samo na nivou zločinačke teorije nego se tako i ponašao, osuđen je i
posle više od četiri decenije provedene u zatvoru u Špandau, izvršio je
samoubistvo (17. avgusta 1987), ne odrekavši se svojih ideja, zapravo
zločinačkih iluzija i antisemitizma. Same ideje geopolitike - borba za
"životni prostor", "prirodne granice" i "višu rasu" stavljene su van zakona u
međunarodnom pravu, zato što osporavaju svaku ravnopravnost, solidarnost,
međunarodno poštovanje i univerzalne humane vrednosti. Statut
Nirnberškog suda je utvrdio tri kategorije međunarodnog krivičnog dela -
zločin protiv mira, ratni zločin i zločin protiv čovečnosti. Međutim, on je
primenjivan samo protiv pobeđenih, iako je bilo primera da su i pobednici
(Saveznici) činili takve zločine (eklatantni primeri su bombardovanje
civilnih ciljeva u Nemačkoj i posebno bacanje atomskih bombi na Hirošimu
i Nagasaki).
Posle sloma fašizma 1945. godine, politička geografija je
marginalizovana a geopolitika tabuizirana. Bilo je pokušaja da se nastavi
kontinuitet reorijentisane geopolitike. Posmrtno je publikovana knjiga
Albrehta (sina Karla) Haushofera, pod naslovom "Opšta politička geografija
i geopolitika". U periodu 1951-1967 godine ponovo izlazi časopos
“Zeitschrift für Geopolitik”. Oto Maul je 1956. godine publikovao "Političku
geografiju" kao "prilog geopolitici" (Maull, 1956) dok je Grabovski 1960.
godine izdao knjigu o osnovama geopolitike u kojoj se zalaže za miroljubivu
geopolitiku koja podrazumeva širenje uticaja putem saveza, ugovora i
sporazuma (Grabonjsky, 1960).
Intenzivniji razvoj političke geografije u Nemačkoj počinje tek
sedamdesetih godina, posle pojave knjige Švinda "Opšta geografija država"
(Schnjind, 1972). U prvoj polovini osamdesetih redom se pojavljuju knjige
Antea "Politička geografija" (Ante, 1981), Osenbriga "Politička geografija

44
kao prostorno istraživanje konflikata" (Ossenbrugge, 1983), Beslera
"Politička geografija" (Boesler, 1983) i studije Antea "O problemu
određivanja predmeta političke geografije" (Ante, 1985) i Kosta "Uticaj
geopolitike na istraživanje i teoriju političke geografije od njihovih početaka
do 1945 g."(Kost, 1988). Nova nemačka politička geografija se distancirala
od prirodno-determinističkog (envajronmentalističkog) koncepta klasične
političke geografije i geopolitike. Ona se razvija kao nauka koja uvažava
teorijski i metodološki pluralizam. U njoj možemo pratiti različite pravce i
inspiracije; najvažniji je uticaj angloameričke geografije a takođe
neomarksističkih shvatanja (Ossenbrugge, 1983). Usled toga težište pažnje
je preneseno na svojevrsni "kulturni determinizam". Povećana pažnja za
procese koje uzrokuje kultura, rezultirala je pojavom socijalne geografije i
usmeravanjem intelektualnih snaga na empirijska istraživanja kulturnih
predela. Devedesetih godina geopolitika u Nemačkoj doživljava preporod.
Promenjivi odnosi između geografski uslovljenih faktora, sa jedne strane, i
političkog planiranja i odlučivanja sa druge strane, postali su predmet
strategijskih analiza. Kroz njih se mogu upoznati geopolitički ciljevi koje
sledi Nemačka.

Francuska je u XIX i prvoj polovini XX

3. Geografija čoveka i veka bila vojnopolitički rival Nemačkoj.
politička geografija u Stoga se i geografija čoveka (Geographie
Francuskoj humaine) u Francuskoj razvijala kao
oponent nemačkoj antropogeografiji,
političkoj geografiji i geopolitici. Elize Rekli (1830-1905) je još kao student
odbacio teleološko-idealističke poglede Ritera i prosto tražio istinu na
samom terenu. Geografiju je bukvalno "učio nogama" - pešačeći po Evropi,
Americi i severnoj Africi, gde je sakupio dragocenu građu. Glavno njegovo
delo je "Nova univerzalna geografija. Zemlja i ljudi" u 19 tomova (1876-
1894), koje predstavlja prvu u istoriji regionalnu monografiju sveta u
riterovskom maniru. Uveo je u nauku pojam "geografska sredina" a kao
pokretačku snagu istorije i promena geografske sredine istakao je ulogu
ličnosti. Naučni doprinos Reklia često je prećutkivan zbog njegovog
anarhističkog i revolucionarnog delovanja (bio je učesnik Prve
Internacionale i Pariske komune, saradnik K. Marksa).

Vidal de la Blaš (1845-1918) se smatra osnivačem škole poznate kao

"geografija čoveka" (Geographie humaine). On se svojom koncepcijom
posibilizma suprotstavio teoriji geografskog determinizma izloženoj u
drugom tomu Racelove "Antropogeographie". Prirodna sredina, tvrdio je
Vidal, postavlja ograničenja i nudi mogućnosti (posibilite) za svoje
osvajanje, ali načini ljudskog uticaja i prilagođavanja tim datim uslovima
zavise od njegovih sopstvenih tradicija i načina života (le genre de vie). Pod

45
le genre de vie podrazumeva stabilan skup institucija, tradicija, preferencija,
ciljeva i tehničkih navika ljudi, odnosno svega onoga što antropolozi
nazivaju kulturom (culture). On je primetio da jedne te iste prirodne
mogućnosti na različite načine koriste ljudi sa različitim genre de vie.
Osnovni faktor koji određuje koju će od različitih mogućnosti, koje nudi
priroda, izabrati određena socijalna zajednica, jeste le genre de vie (Vidal,
1899). Zato geografija svoja istraživanja treba da usmeri na veze između
čoveka i sredine koja ga okružuje (milieu) putem izučavanja manjih
jednorodnih celina - "pei" (pays), tj. pejsaža, što Nemci prevode kao
"Landschaft" (predeo). U kontekstu istraživanja "morfologije kulturnog
pejsaža" istražuju se i politički uzroci njegovog razvoja (fizionomski i
genetski pristup). Proučavaju se oblici političke delatnosti koji imaju svoj
odraz (pečat) u pejsažu. Za razliku od nemačke "politische geographie" u
francuskoj "geographie politiljue" nije toliko važno kako sredina utiče na
politiku, nego kako politika utiče na izmene sredine, kako svojim normama
usmerava i određuje rezultate "delovanja". Sledbenici ovog koncepta
koncentrišu pažnju na probleme kao što su položaj, površina i oblik državne
teritorije, administrativna podela, granice, teritorijalni integritet, politička
organizacija i karakter teritorije, teritorijalna morfometrija. Posibilizam je
veoma značajan, jer je osigurao mesto društvenom elementu u političkoj
geografiji. Pejsažni pristup ima svoje metodološke nedostatke, jer u načelu
fizionomija je mnogoznačna, što znači da u određenim okolnostima sasvim
različite snage i procesi mogu prouzrokovati isti formalno-strukturni sadržaj
u predelu tj. pejsažu. Socijalno-morfološki elementi pejsaža ne mogu se
poistovećivati s društvenim sistemima pojedinih država.
Fizičko-geografskom determinizmu suprotstavili su se u Francuskoj
ne samo geografi nego i sociolozi (Emil Dirkem). Povodom geografskog
faktora Lisijen Fevr kaže: "Nigde nema nužnosti, svuda postoje mogućnosti.
Čovek, gospodar mogućnosti, sudi o njihovoj upotrebi - to znači, nužnim
pokretom staviti ga ubuduće na pravo mesto - čovek a ne zemlja, ni uticaj
klime, ni određujući uticaj mesta" (Febvre L., 1922). Na bazi konceptualnih
razlika razvila se francusko-nemačka polemika o suštini granica. Nemačkoj
koncepciji "prirodnih granica" sensu stricto - oslonjenoj na zakone prirode,
Francuzi su suprotstavili koncepciju "istorijskih granica" - baziranu na
argumentima tradicije. Nemačkoj koncepciji "nacionalnih granica" koja se
bazirala na jeziku i "rasi" ili etnosu, Francuzi su suprotstavili koncepciju
"nacionalnih" granica baziranu na "kulturi" i načinu života.
U geopolitičkim raspravama i geostrateškim planovima našle su
odraz ideje anglofonskih geografa. Na Versajskoj konferenciji 1919.
Klemanso je obrazložio odnos geografije i političke moći u Evropi u stilu
geostrateških teza britanskog geografa Mekindera. Radi bezbednosti
Francuske od nemačkog revizionizma, on je postavio dva ključna zahteva:
prvi, da se demilitarizuje Porajnje prema zapadnoj granici Nemačke; drugi,

46
da se utvrdi bastion u Bohemiji pod Čehoslovačkom kao saveznicom
Francuske, obrazlažući to sintagmom: "Onaj ko drži Bohemiju taj kontroliše
Centralnu Evropu" (Seymour, 1951). Nemačke geopolitičke koncepcije su
preispitivane od mnogih francuskih autora, najtemeljnije od Demanžona
(Demangeone, 1932; 1939) i Ansela (Ancel, 1936). Ovog drugog smatraju
za stvarnog oca francuske političke geografije. Ansel je bio vrstan
poznavalac političke geografije i istorije zemalja Balkana i Srednje Evrope.
Bio je član Srpskog geografskog društva, dobitnik Cvijićeve medalje i
jugoslovenskih ordena Sv. Save, Jugoslovenske krune i Belog orla s
mačevima (Knjiga o Balkanu I, 1936). Streljan je od Gestapoa 1943
(Sanguin, 1979).
Posle II sv. rata uticaj anglofonske geografije je prisutan u delima ž.
Gotmana i P. Klavala. Gotman je u delu "Politika država i njihova
geografija" (Gottman, 1952), uveo pojam "ikonografije" za označavanje
simbola političkog sistema koji su deo političke socijalizacije građana i koji
pojačavaju političku koheziju, kao što su grb, zastava, himna, narodni heroji,
idoli, sveci, spomenici, predstave, ideologije. Krajem 70-ih godina,
blagodareći geografima-levičarima, u Francuskoj pojam "geopolitika"
počinje da se povezuje s konfliktnim situacijama ("konfliktna geopolitika").
Iv Lakost (Lacoste, 1976) predlaže da se geografska znanja koriste protiv
hegemonije supersila. On pledira za politički angažovanu geografiju. Razlika
između "konfliktne" i neoklasične geopolitike nije suštinska, obe se odnose
na države i njihove uzajamne odnose, samo što prva stavlja akcenat na
protivurečne interpretacije nacionalnih interesa. Osamdesetih godina procvat
doživljava "geopolitička geografija". Jedna od najaktivnijih škola u tom
pravcu, formirana je oko Iv Lakosta, profesora univerziteta u Parizu i
urednika časopisa "Herodot" (izlazi od 1976), godišnjaka "Stanje sveta"
(izlazi od 1981), redaktora trotomnog dela "Geopolitika francuskih regiona"
(1986) i "Geopolitičkog rečnika" (1993). Lakost fokusira analize na uzroke
pretenzija političkih aktera u konkretnom geoprostoru. On piše o mentalnim
kartama i "geopolitičkim predstavama". U razvoju i rasprostiranju tih
predstava karte igraju posebnu ulogu. Teritorijalni konflikt, a ne država ili
njen sistem, glavni je objekt analize. U obimnom "Geopolitičkom rečniku"
Lakost (1993) daje opširan pregled "konfliktne" geopolitike (subversive
geopolitics). Analizirani su geografski objekti koji su na neki način povezani
s geopolitičkim konfliktima (države i druge teritorije, gradovi, mora, reke),
geopolitički akteri (narodi, međunarodne organizacije i politički pokreti),
geopolitički pojmovi (država, nacija, granica, prestonica) i neke ideje
(mentalne karte, geopolitičke predstave). Krajem 1996. g. pojavio se novi
francuski geopolitički časopis "Limes", dvojnik istoimenog italijanskog
časopisa koji izlazi od 1993. godine. Časopis stavlja naglasak na unutrašnju
geopolitiku. Jedan od politologa koji radi u "konfliktnom" aspektu - Paskal
Loro - redaktor je novog časopisa za geoekonomiku (Revue française de

47
géoéconomie), koji izlazi od marta 1997. Po njemu, pod geoekonomikom se
podrazumeva analiza ekonomskih strategija država ili tačnije, njihovih
spoljnotrgovinskih strategija. Iv Lakost u prvom broju ističe da je
geoekonomika dopuna, ali ne zamena za geopolitiku. Druga škola
geopolitike formira se se oko Mišela Fušea, direktora "Evropske
geopolitičke opservatorije" (osnovana 1988). Pažnju zaslužuje njegovo
enciklopedijsko istraživanje granica u Evropi (Foucher 1991, 1993 i 1996).
Fuše smatra geoekonomiku kao novu paradigmu, ističući da se ona može
primeniti na one države, među kojima rat praktično nije moguć (Foucher,
1997). Svi navedeni radovi dokazuju da problemi politike spadaju u predmet
interesovanja geografa i da oni mogu kompetentno govoriti o tim
problemima.

Elektoralna ili izborna geografija u Francuskoj ima dugu tradiciju

koja potiče od stvaralaštva Zigfrida (1913) i njegovog učenika, sociologa i
političara Gogela (1970). Sve do sedamdesetih godina izborna geografija je
smatrana za stvar minorum gentium i kao dodatak političkim naukama, a
zatim je postala predmet niza publikacija iz domena političke geografije.
Trotomno delo Lakosta iz 1986 g. "Geopolitika francuskih regiona"
uglavnom sadrži analize koje predstavljaju elektoralnu geografiju francuskih
regiona. Tom problematikom se dosta uspešno bave demografi. Geopolitička
geografija i izborna geografija operišu opširnim faktografskim i cifarskim
materijalom, svestranim analizama, često (u slučaju izborne geografije) uz
pomoć rafiniranih metoda. Može im se zameriti slabija interpretativna
vrednost, teorijska neprodubljenost, enciklopedizam i nedovoljna
uopštavanja.

Kraj XIX i početak XX veka bio je

4. Politička geografija,
period krize britanske imperije na
geopolitika i ekonomskom, geostrateškom i
geostrategija u Velikoj kolonijalnom planu. Između Berlinskog
Britaniji kongresa (1897) i Versajske konferencije
(1918) svetski poredak na čelu sa
Velikom Britanijom (Pax Britanica)
zamenjuje se poretkom kojeg diktiraju Sjedinjene Američke Države (Pax
Americana). Dva glavna britanska industrijska rivala koji su brže
napredovali u tom periodu, iako nisu imali kolonijalne izvore zlata i sirovina
kao britanska imperija, bile su SAD i Nemačka. U to vreme javljaju se dva
kontradiktorna pogleda na britansku strategiju razvoja - konzervativni, kojeg
je zastupao geograf Mekinder (1861-1947) i liberalni, kojeg je zastupao
ekonomist Hobson (1857-1940), obojica su bili članovi parlamenta Britanije.
Oni su se služili terminima bruto nacionalnog dohotka, ravnoteže
trgovinskog bilansa, ili indeksa industrijske proizvodnje, a takođe

48
metaforama, prikazujući britansku državu kao jedan organizam sa čisto
biološkim i teritorijalnim potrebama.

Sir Halford Mekinder (MacKinder), prvi univerzitetski profesor

geografije u Oksfordu (1887.), autor je dela "Britanija i britanska mora"
(1902.) koje predstavlja primer moderne geografije. Bio je značajna
politička figura, član parlamenta između 1910. i 1922, član grupe ultra-
imperijalista okupljenih oko Čemberlenove tarifne reforme, odnosno
protekcionističke kampanje. Mekinder je zastupao na polju globalne
ekonomije protekcionistički imperijalizam; na polju globalne strategije -
trgovinski rat; na polju globalne politike - biološki imperijalizam. Hobson je
sa aspekta ekonomskih ideja Kejnesa napadao protekcionizam Čemberlena i
njegove grupe unionista (kasnije konzervativaca) i zastupao ideje slobodne
liberalne trgovine. Njegova dela "Evolucija modernog kapitalizma" (1894) i
"Imperijalizam" (1902), koristio je Lenjin za svoje spise na tu temu.
Osvajače poput Sesila Rodeza on naziva "beskrupuloznim" i "kratkovidim",
dok ih Mekinder smatra emisarima civilizacije. Prvi je bio protivnik
imperijalizma, drugi protivnik demokratije. NJihovi pogledi na svet su bili
totalni i oprečni u pogledu na put razvoja svetske privrede i na prirodu
ekonomskog bogatstva - za Mekindera su najvažniji bili stanovništvo i
resursi, za Hobsona akumulacija kapitala.
Mekinder je smatrao da "racionalna politička geografija ne može
postojati, ako se ona ne bazira na fizičkoj geografiji" (Mackinder, 1902).
Poput Hegelovog "principa kopna" i "principa mora", Mekinder je
razmišljao u kategorijama "sila mora" i "sila kopna" odnosno pomorskih
"talasokratskih sila" i kopnenih "telurokratskih sila". Prihvatajući ideje
ruskih "evroazijaca", posebno N. Danilevskog, on je 1904. godine održao
predavanje u Britanskom kraljevskom geografskom društvu pod nazivom
"Geografski stožer istorije" (pivot of history), u kojem je izložio teoriju
hartlenda kao koncepciju globalne strategije. Ta teorija shematski stavlja
istoriju čovečanstva u okvire globalnih geografskih predstava. Kontinente
Evroaziju i Afriku on naziva "svetsko ostrvo". Unutrašnjost svetskog ostrva
koja je teško dostupna s okeana, nazvao je "hartlend" (Rusija, Ural, Zapadni
Sibir, Kazahstan, Sinkjang i Mongolija). Oko te oblasti, koja je, po pravilu
retko naseljena i nedostupna za pomorske snage, po njenim rubovima
izdvajaju se dva koustlenda (pribrežne zemlje). To su evropski koustlend i
tzv. monsunski koustlend, oba lako dostupna s okeana. U njima je
koncentrisan veliki deo stanovništva sveta. Unutrašnjost Afrike južno od
Sahare Mekinder je označio kao sekundarni ili južni hartlend, koji nema
strateškog značaja, a obe Amerike, Australiju, Britaniju i Japan svrstao je u
ostrvski pojas.

49
50
 Glavna pažnja Mekindera bila je na doistorijskom procesu širenja
čovečanstva iz hartlenda u koustlende i ostrvski pojas, i na istorijski
ponovljivim upadima došljaka iz hartlenda u zone koustlenda. Po njegovom
mišljenju koustlend je uvek bio slabo zaštićen od napadača iz hartlenda, dok
je sam hartlend ostajao bezbedan, pošto je bio nedostupan za pomorski
saobraćaj. Zbog toga je on hartlend nazvao "stožer istorije". Time je ukazao
na pritisak iz nomadske zone na ekonomsku zonu u Evropi i Aziji, pre
pojave železnice. Ova ogromna kopnena snaga, ako bi se organizovala od
Nemačke ili (eventualno) od Rusije, može ugroziti Pax Britanicu i preseći
njene vitalne međunarodne veze, stvorene u vreme industrijske supremacije.
U knjizi "Demokratski ideali i realnost" (1919), Mekinder na osnovu
evroazijskih predstava formuliše dugoročnu geopolitičku strategiju Zapada.
On tu navodi da transportna tehnologija omogućuje da se region u istočnoj
Evropi i zapadnoj Rusiji kao koherentna kopnena sila može braniti protiv
pomorskih snaga i proširiti na ceo basen Crnog mora. Cilj Saveznica na
konferenciji u Versaju mora biti podela hartlenda između brojnih nezavisnih
nacija koje ne smeju nikad pasti pod okrilje Nemačke ili Rusije. Na
Versajskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine, usvojen je Mekinderov
pismeni predlog da se stvori tampon zona od malih država u istočnoj Evropi,
koja bi razdvajala Nemačku i Rusiju (tzv. "sanitarni kordon"). NJegova
evroazijska strategija se svodi na tri fundamentalne teze (Mackinder, 1919,
1942:150):
1. Ko vlada Evroazijom, vlada srcem kopna (Heartlandom);
2. Ko vlada hartlendom, vlada ostrvskim pojasom (World Islandom) ;
3. Ko vlada ostrvskim pojasom - taj vlada svetskom akvatorijom, sledstveno
vlada svetom!
Time je Mekinder ukazao da Nemačka nije geografski predodređena da
vlada svetom, kao što su tvrdili Hegel, Riter, Racel i drugi, nego da je to
Rusija. NJegovo upozorenje da, ako bi Nemačka i Rusija stupile u savez, ili
ako bi Nemačka uspela da osvoji Rusiju, to bi stvorilo uslove da ona osvoji
ceo svet, inspirisalo je nemačke geopolitičare za ratni plan "Barbarosa"
(1941) za prodor u dubinu Evroazije-Rusije. Međutim, pokazalo se da, kao i
u ranijim pokušajima Napoleona i Fon Falkenhajna, hartlend ne može biti
osvojen blickrigom. Osim toga, nemački geopolitičari nisu računali s
pretpostavkom u kojoj su britanske i američke pomorske snage udružene s
ruskim kopnenim snagama, a upravo je ona ostvarena u II svetskom ratu, što
je presudno uticalo na ishod rata. Sentiment (etnopsihologija) je važan faktor
jedinstva ili podele prostora. Na toj osnovi, Mekinder ističe da prepreka
ujedinjenju evroazijskog hartlenda, kojeg se on pribojavao, može biti
stvorena serijom koherentnih prostornih i etničkih ujedinjavanja u
jugoistočnoj Evropi bez mešanja imperija - Habsburške, Otomanske i Ruske.

51
52
 Govoreći o ovoj koncepciji britanskih intencija tokom I sv. rata,
Mekinder kaže:"Jedan od najprečih ciljeva mora biti da se osigura utočište
ljudi Jugoistočne Evrope tako da Jugoistočna Evropa mora biti izgrađena od
cigli a ne od parčića cigli; tako ćemo mi imati strukturu koja je čvrsta i
bazirana na nacionalnosti, a ne samo gomilu ljudi držanih zajedno pomoću
vojne kontrole (Hansard, vol. 93, 16. Maz 1917, col. 1652; Cfr. Kearns G.,
1993). On je smatrao da se mora odbiti Sovjetski Savez od izlaza na
Mediteran tako što će se stvoriti država Južne Rusije od neslovenskog
stanovništva (Jevreja i drugih) koje je živelo između ruskog i poljskog
naroda. (Hansard, vol. 129, 20 May 1920, col. 1713). Isticao je da u novom
svetskom poretku Velika Britanija ne može opstati kao svetski lider ako se
osloni samo na svoje industrijske mišiće. Ona treba da iskuje savezništvo ili
sa Anglo-saksoncima u Severnoj Americi ili da organizuje Imperiju u jednu
političku i ekonomsku silu i stavi te ogromne resurse u ravnotežu protiv
svake kontinentalne sile koja može zapretiti globalnoj vlasti ovog moćnog
ostrva. Te ideje su našle odgovarajući rezonans u stvaranju NATO pakta i
strategiji ograničavanja (containment) Sovjetske Rusije u vreme "Hladnog
rata".
Mekinder eksplicitno govori o zatvorenom svetskom političkom
sistemu. Teritorijalna zatvorenost sveta, po njemu, je fundamentalno novi
uslov mišljenja. U proteklim vekovima kolumbovske ere sukobi između
velikih sila su bili preneseni na otvoreni prostor "necivilizovane" periferije.
Po njemu problem nije samo u upravljanju i odbrani poseda, nego da se
održi monopol i jedinstvo Imperije a to se može osigurati, smatrao je on,
uvođenjem imperijalne tarife protiv konkurenata na tržištu robe i resursa i
stvaranjem imperijalnog parlamenta u koji bi ušli svi dominioni
(samoupravne, belcima naseljene kolonije). Implicitni (i ekološko-
geografski) imperativ je da bazu bogatstva čini teritorija i da putevi moći
proističu iz demografije.
Osećanje treba da ujedini i organizuje ljude i njihovu zemlju. Kao
primer on navodi tarifnu politiku Kanade: njen geografski položaj je takav,
da Kanada predstavlja veštačku konstrukciju. Granica preseca prirodne
pravce i država mora da sprovodi visoku tarifnu politiku protiv uvoza iz
SAD, da bi naglasila povezivanje (zavisnost) zapadne od istočne Kanade,
koja je orijentisana na uvoz iz Evrope. Tarifne mere iskrivljuju teritorijalne
relacije. Tarifna reforma je vitalna za razvoj ovog osećanja. "Kakav stav vi
imate o Nemačkoj, velikom organizujućem centru? Ona ima, praktično, više
nego što je dvostruko... njen normalni produktivni prostor. Nemačka je
anektirala, svojevremeno, ceo region proizvodnje hrane u Mađarskoj... Ona
ima Poljsku, Belgiju, deo Francuske, i ... ona će anektirati resurse još u
nedefinisanom prostoru na Bliskom Istoku." Nemačka je zauzela veliki
posed (Hansard, vol. 77, 10 Januar 1916, col. 1340). Posle rata Mekinder je
propagirao da se pomogne oporavak Nemačke industrije, ali samo u domenu

53
nižih tehnologija. U novom zatvorenom političkom sistemu, nacionalizam i
protekcionizam su pomogli ovoj zemlji da mobiliše resurse njenog tla i
njenih ljudi. Slobodna razmena proizvoda bazirana na envajronmentom
determinisanoj prirodnoj prednosti je neprihvatljiva kada je transportna
revolucija u svetu lokaciono oslobodila industriju: "U vreme Adama Smita
važila je teorija da prirodni uslovi, klima, proizvodnja hrane za narod i
drugo, su faktor koji odlučuje šta će biti glavni proizvod za razmenu. U
današnjem svetu sve je promenjeno. Danas možete odrediti mesto vaše
fabrike gde vi želite" (Hansard, vol 141, 9 mau,1921, col. 1565).
Mekinder je isticao da Britanija treba da ima privilegovan položaj na
tržištima kao što su Kina i tropska Afrika. Tržišta u Kini, Indiji, Africi, i
Americi, gde je prisutna Monroova doktrina, potrebna su za moć Imperije.
Britanija mora poći od zatvorene unije unutar imperije - organske unije.
Krucijalna pretpostavka je protekcionistička tarifa, koja će obezbediti
harmoničan razvoj i samodovoljnost (autarkiju). U Mekinderovoj viziji
Velike Britanije na različitim geopolitičkim pozornicama sveta, imperija je
centralna. Smatrao je da se centar svetske politike pomera ka Dalekom
istoku. Otvaranje Panamskog kanala pomeriće pažnju SAD sa Atlantskog na
Pacifički okean i ako Britanija želi da proširi imperijalno prisustvo u novu
arenu, ona mora raditi tesno u savezu sa Australijom i Novim Zelandom; ove
dve države će biti u savezu sa SAD na Pacifiku. Pomorske sile (Velika
Britanija i SAD) treba da budu u savezu, dok savez kopnenih sila (Nemačka
i Rusija) treba sprečiti. Za razliku od njega, Hobson je radije smatrao
moralnim činom unapređenje kooperacije, nego konkurencije između nacija.
Mekinder je zastupao biološki imperijalizam i njegova sumnja u finansijski
kapital ima osnovu u koncepciji razvoja kao pitanju organizacije biomase.
Za njega, novac je himeričan; svet pokreće moć, a moć konačno stoji na
organizovanoj "ljudskoj snazi" a ne na "snazi novca" (Mackinder,1905). Ako
je cilj razvoja akumulacija moći, sredstvo je organizacija biomase. Mekinder
smatra da je privreda više nego suma njenih delova. To je organizam. U
svojoj ideji o biomasi on je spojio ekonomsku i vojnu moć. Država mora da
neguje njenu ljudsku moć, pre nego industriju i trgovinu, da širi stepen
sposobnosti koje su važne u vreme rata. Imperija zauzima centralno mesto u
njegovoj strategiji. Čak, razvoj Imperije on je prikazao važnim ne samo za
bogaćenje metropole, nego i za svetsku civilizaciju; Mekinder je smatrao da
"britanska krv" ima civilizatorsku misiju u kolonijama (na primer u Nigeriji).
Suprotno, Hobson tretira imperijalizam kao biološki parazitizam bele rase u
odnosu na "niže rase" i kao konspiraciju finansijskog kapitala.
Šezdesetih godina u britanskoj elektoralnoj geografiji razvija se
psihološki (bihejvioristički) pravac. U političkoj geografiji taj pristup teži da
utvrdi međuzavisnost između psiholoških osobenosti ličnosti i njihove
orijentacije u političkom ponašanju (Muir, Paddison, 1981). Tu je važno da
se utvrdi način na koji ljudi dobijaju političku informaciju, kakva su im

54
sredstva javnih informacija i komunikacija dostupna, s ciljem da se odredi
sfera kontakata čoveka, rezultati njegovog političkog ponašanja i da se
odrede kanali političkog delovanja u prostoru. Po nekim autorima (Codž i
Golledge, 1969) bihejvioralna geografija treba da stvori geografsku teoriju o
ponašanju ljudi, usredsređujući pažnju na socijalni psihološki mehanizam
koji ima jasne prostorne komponente i koji utiče na prostornu strukturu.
Preskot (Prescott, 1972) i Mur (Muir, 1975) određuju sferu istraživanja
elektoralne geografije samo do identifikacije i objašnjenja geografskih
razlika u uticaju partija i faktički je odvajaju od političke geografije.
DŽonston (Johnston, 1979; 1988) naglašava sistemski, interdisciplinarni
karakter problema kojeg rešava elektoralna geografija i ubedljivo dokazuje
značaj sociogeografskih faktora kao motiva za političko ponašanje ljudi.
Radikalni ili kritički pristup u političkoj geografiji reafirmiše ideje
kritičara imperijalizma (Hobsona i drugih). Predstavnici toga pravca (Taylor
P., 1993) u kontekstu političke geografije u globalnim pitanjima naglašavaju
ekonomske činioce, u regionalnim - nacionalne i u lokalnim - ekološke. Piter
Tejlor (Taylor) i DŽon O΄Laflin (O’Loughlin) prave jasnu razliku između
"praktične geopolitike" aktivnih političara i "formalne" geopolitike
akademskih krugova koji promišljaju međunarodne odnose. Oni se
suprotstavljaju zloupotrebi geografskih znanja u praktičnoj geopolitici i
plediraju za naučno neutralnu, "negeopolitičku" geografiju međunarodnih
odnosa. Zadatak formalne geopolitike je da kritički analizira praktičnu
geopolitiku i da ponudi nove "humanije" aspekte geopolitike. Radikalni
politički geografi žele da zadrže akademsku distancu između geografske
nauke i političke i vojne prakse. To je dijametralno suprotno programu
Mekindera i njegovih sledbenika, koji su želeli da uključe geografiju u
političke programe i strategiju države. Negeopolitika se još naziva
"geopolitika mira", kao antipod geopolitici konflikta i geostrategiji.
Preovlađuju teme globalnih odnosa moći supersila i nadnacionalnih aktera
kao što su OUN i NATO, politička geografija rata i mira, novi svetski i
evropski poredak, ekonomski i socijalni dispariteti u svetu. Zavređuje pažnju
Geopolitički rečnik (O’Loughlin, 1984) u kojem su predstavljeni ključni
autori (na primer Kjelen, Mekinder, Spajkmen, Lakost), koncepcije i ideje
(hartlend, životni prostor, ograničavanje - containment itd.), geopolitičke
škole među kojima se izdvajaju klasična geopolitika (1870-1920), fašistička
i antifašistička geopolitika (1920-1945), hegemonističke američke teorije
(1945-1980) i pojava kritičke geopolitike (posle 1980 g.), zatim naučni
časopisi (Zeitschrift für Geopolitik, Hérodote, Limes), organizacije (EU,
OEBS, NATO i druge). Jedini ugledni časopis za političku geografiju i
geopolitička istraživanja na engleskom jeziku je "Political Geography
LJuaterly" (izlazi od 1982).

55
 Ideje Karla Ritera preneo je u SAD
5. Politička geografija,
njegov učenik, profesor harvardskog
geopolitika i univerziteta A. Gijo. Po njemu, "nova
geostrategija u Americi geografija" mora biti ne samo
deskriptivna nego takođe uporedna i
eksplikativna. Tvrdio je da je Zemlja
stvorena za čoveka i da svaki kontinent
ima svoju namenu u istoriji čovečanstva, pri čemu posebnu prirodnu moć
ima Evropa (James and Geoffrey, 1981). U to vreme svetski poredak je
diktirala Velika Britanija (Pax Britanica) a Amerikanci su verovali u
geopolitičku ideju "manifest destiny" - o sudbinskoj predodređenosti
severnoameričkog kontinenta za stvaranje SAD i zastupali izolacionističke
ideje u skladu s geslom "Amerika Amerikancima" kojeg je izrekao
predsednik Monro 1823. godine. Kontinentalnoj tezi američkog "manifest
destiny" suprotstavio se admiral Mehen (Mahan) tezom o pomorskoj moći,
s ciljem da tako privuče pažnju i dobije sredstva za razvoj mornarice, što je i
uspeo.

Mehen A. T. (1840-1914) je jedan od prvih ideologa novog svetskog

poretka - "pax Americana", koji će smeniti stari "Pax Britanica". U knjizi
"Uticaj morske sile na istoriju" (1890) naglasio je pomorski imperijalizam
SAD kao manifest sudbinske predodređenosti globalnim položajem,
dužinom obalskih linija, lukama i njihovim hinterlandom. Mehen je naglasio
da britanska supremacija počiva na kraljevskoj mornarici, koja kontroliše
evroazijski balans snaga. Amerika treba u tom lancu sigurnosti da bude
komplementarna Britaniji sa bazama na Pacifiku, gde će joj biti potencijalni
protivnik Japan. Mehen je predložio lanac baza od Kube, preko Paname (gde
je predložio da se prokopa kanal) do Havaja i Filipina. U knjizi "Problem
Azije" (1900), Mehen je proširio perimetar odbrambene strategije SAD od
kontinenta na celu severnu hemisferu i preneo težište pažnje sa Pacifika na
severni Atlantik. Po njemu, najvažnija komponenta na severnoj polulopti je
Rusija. On smatra da ta zatvorena kopnena forma ima strateške prednosti i
nedostatke. Određuje zonu između 30. i 40. paralele u Aziji, kao zonu
konflikta između ruske kopnene sile i britanske pomorske sile. On predviđa
da će anglo-američka alijansa ustanoviti svetsku prevlast preko ključnih baza
koje okružuju Evroaziju, uglavnom zbog prednosti morskog nad kopnenim
saobraćajem. Osim toga, on tvrdi da će savez između SAD, Britanije,
Nemačke i Japana, jednog dana da se sukobi s Rusijom i Kinom. Mehen je
doprineo geopolitičkoj teoriji time što je istakao značaj tehnološkog razvitka
nacija. Uvođenjem posredne komponente u trostranoj shemi "stanovništvo-
tehnologija-resursi" on je korigovao jednostranosti spora između pristalica
maltuzijanstva i kritičara imperijalizma. Mehenove ideje našle su

56
odgovarajući rezonans u američkoj geostrategiji u vidu plana "Oranž" za
odbranu Pacifika od Japana, na liniji Aljaska-Havaji-Panama (finalizovan
1938) i plana "Dog" za velike kopnene operacije u Evropi u savezu s
Velikom Britanijom (finalizovan 1940).

Elen Čerčil Simpl (1863-1932) u delima "Američka istorija i njeni

geografski uslovi" (1903) i "Uticaj geografske sredine" (1911), je zastupala
Racelove anmtropogeografske ideje. Klimatski determinizam u istoriji
civilizacije razvio je Elsvort Hentington (1876-1947). Razvijajući Racelov
"zakon rasta države" iz jednog malog jezgra, Vitlsi je definisao teoriju o
istorijskom jezgru države (NJittlesey, 1939). Svaka država smatra Vitlsi,
kristalisala se oko nukleusnog jezgra integracije. To jezgro je najnaseljeniji
deo - njena ekumena, sa mrežom transportnih linija, koje je u stanju da
izdržava brojno stanovništvo i koje je "priroda obdarila u odnosu na ostatak
države". Takođe, po pravilu, u njemu je glavni grad države. DŽons (Jones,
1954) je razradio teoriju ujedinjenog polja, po kojoj političko organizovanje
neke oblasti ima niz etapa i to: politička ideja - politička odluka - politička
aktivnost - političko polje delovanja - realizacija političke ideje.Kasnije su
Paunds i Bol (1964) izučavali 25 evropskih država i našli da njih 15 ima
centralnu oblast jezgra, četiri ima perifernu a pet jezersku oblast jezgra ili
nukleusa iz kojeg je krenula državna ideja. Mur (Muir, 1975) razlikuje
embrionalnu oblast jezgra, nacionalno jezgro (ako sadrži nacionalni
sentiment i nacionalne simbole), ekonomsko jezgro, separatističko jezgro i
druge.

Primenjena politička geografija prisutna je u diplomatskim i vojnim

poslovima američke vlade od perioda predsednika Vilsona. Grupa
informacionih istraživanja "Inkvajeri" (Inljuiery), formirana je na zahtev
predsednika Vilsona 1917, s ciljem pripremanja informacija za predstojeću
mirovnu konferenciju u Versaju. Grupu je sačinjavalo oko 150 istraživača
različitih specijalnosti. Geografskim istraživanjima rukovodio je Isaije
Boumen a kartografskim poslovima Mark DŽeferson. Osnovni poslovi
vođeni su baš u oblasti kartografije; ostvaren je širok program sastavljanja
raznovrsnih tematskih karata Evrope, uključujući i Balkansko poluostrvo.
Karte su sadržale informacije o geološkoj građi i reljefu, o gustini
stanovništva i njegovom etničkom sastavu, o poljoprivredi, industriji,
saobraćaju, naseljima i mnoge druge podatke, koji su mogli zatrebati
učesnicima konferencije prilikom razmatranja spornih teritorija i granica.
Svi pregovori na Versajskoj konferenciji praćeni su demonstriranjem karata,
tako da se govorilo: "Jedna karta vredi deset hiljada reči". Karte su postale
internacionalni jezik konferencije. Kopije karata Evrope ušle su u "Crnu
knjigu" a karte kolonija bile su u "Crvenoj knjizi" američke delegacije. One
su kasnije korišćene u nastavi visokih vojnih škola u SAD. Delegacije su

57
imale pri ruci svoje karte i savetnike - geografe. Komisijom za teritorijalna
pitanja predsedavao je Boumen a učestvovali su mnogi ugledni geografi - iz
Francuske Emanuel de Marton, iz Velike Britanije Alan Ogilvio, iz Srbije
Jovan Cvijić, iz Italije O. Marineli, iz poljske Eugenius Romer. Posredno ili
dopisno su sarađivali Mekinder iz Velike Britanije, Rudnickij iz Ukrajine i
drugi.

Isaije Boumen (1878-1950), glavni teritorijalni ekspert američke

delegacije na Versajskoj konferenciji i desna ruka predsednika Vilsona,
koristeći sakupljene podatke, karte i rezultate sa konferencije, napisao je
autoritativno političko-geografsko delo "Novi svet" (1921). Kasnije je bio
savetnik predsednika F. Ruzvelta, koji mu je 1938. godine poverio
rukovođenje tajnim "M-projektom" za iseljavanje Jevreja iz Evrope u
Latinsku Ameriku, pred nacističkom antisemitskom kampanjom, koji nije
realizovan. Boumen je učestvovao u misiji Stetiniusa u Londonu (1944), na
konferencijama u Dambarton Oksu (1944) i u San Francisku (1945) koje su
prethodile stvaranju OUN. Zahvaljujući njemu, geografski pristup bio je
primenjen na Versajskoj konferenciji posle I svetskog rata i u stvaranju
povelje OUN posle II svetskog rata (Martin, 1980). Boumen je u mladosti je
bio fizički geograf, ali je pod dojmom humane ekologije Perkinsa Marša
(1801-1882), nekadašnjeg visokog funkcionera Linkolnove administracije,
definisao geografiju kao socijalnu nauku (1934). On je u svojim
geostrateškim pogledima sledio ideje Mehena i Mekindera, o stvaranju
"bloka pomorskih sila" i "granice civilizovanog sveta nasuprot varvarima i
praznini" na Evroazijskom kontinentu. Uveo je termin "demokratska
geopolitika" za označavanje geopolitike u službi demokratskih režima
(O’Loughlin, 1994).

Nikolas Spajkmen (1890-1944) u delima "Američka strategija u

svetskoj politici" (1942) i "Geografija sveta" je sjedinio ideje Mehena i
Mekindera. Upozorio je da samo odlučan savez između angloameričke
pomorske sile i ruske kopnene sile može da odvrati Nemačku od zauzimanja
obalskih linija Evroazije i na taj način od prevlasti nad Svetskim ostrvom.
Spajkmen se trudio da dokaže da osnovni geopolitički i geostrateški značaj
nema centralni deo (hartland) nego rub evroazijskog kopna (rimland), koji
po njegovom mišljenju predstavlja tampon između kopnenih i pomorskih
sila (sl. 5). U njega je uključio Zapadnu Evropu, Tursku, Irak, Iran, Pakistan,
Avganistan, Indiju i Koreju. On parafrazira Mekindera na sledeći način:
1. Ko kontroliše obod (rimland), taj upravlja Evroazijom;
2. Ko upravlja Evroazijom, određuje sudbinu sveta.

58
59
 Ideje Spajkmena su bile osnova za strategiju "okruženja" koja je
rezultirala paktomanijom u zoni "Rimlanda" - NATO u Evropi, CENTO u
zapadnoj Aziji i SEATO u jugoistočnoj Aziji, ANZUS na Pacifiku. U toj
zoni napetosti, u vreme "hladnog rata", bilo je veliko suparništvo između dva
ideološka bloka - Zapada i Istoka, koje se ogledalo u nizu lokalnih ratova
(Koreja, Bliski Istok, Vijetnam, Kambodža, Avganistan...), ali do globalnog
konflikta između njih nije došlo.

Teorijskim pitanjima političke geografije posvetio se najviše Ričard

Hartšorn. Kao zastupnik funkcionalnog pristupa, definisao je predmet
političke geografije kao izučavanje funkcija i struktura političko-
teritorijalnih jedinica koje imaju organe vlasti - država, provincija, okruga,
grofovija ili gradova. Te političko-teritorijalne jedinice on definiše kao
realne "regione homogene u političkoj organizaciji, a heterogene u drugim
pogledima" (Hartšorn, 1954; 1957: 174). Svi drugi regioni su nestvarne,
intelektualne tvorevine. Svaka politička jedinica ima individualne
karakteristike, koje Hartšorn objedinjuje u četiri grupe: 1. Morfologija
(forma, razmer, unutrašnja struktura koja se sastoji iz centara, čvorova, linija
veza, granica); 2. Dinamika (istorijske promene relacija u hijerarhičnom
sistemu vlasti i veza izmeću političke organizacije i stanovništva); 3. Položaj
(mesto ili funkcije politički organizovanog regiona u sistemu sličnih regiona
istog ranga); 4. Spoljašnje veze (teritorijalne, političke, ekonomske,
strateške).
Hartšorn određuje četiri metodološka pristupa u političkoj geografiji
- morfološki, istorijsko-genetski, analiza moći (političkog i strateškog
potencijala) i funkcionalni. On smatra da se zadatak političke geografije
sastoji u iznalaženju odnosa između integracionih ("centripetalnih") i
dezintegracionih ("centrifugalnih") sila, od kojih zavisi stepen teritorijalne
kohezije države. Pre njega, Jovan Cvijić je govorio o "osobinama spajanja i
prožimanja" i njima protivnim "osobinama izolovanja i odvajanja" na
Balkanskom poluostrvu. Politička homogenost države je, po Hartšornu,
glavni cilj, faktor i smisao postojanja (raison d,etre) političkog regiona,
odnosno države. Kao faktore integracije analizira jezik, kulturu, granice,
glavni grad i druge. Hartšorn ističe da je "politička geografija neotuđivi deo
geografije u celini" (Isto: 176-177). Ukoliko se politolog bavi teritorijalnim
aspektom politike, to je onda regionalna politika. Od političkog geografa on
saznaje strukturu i funkcije regiona, koji je u političkom pogledu homogen,
zatim razmeštaj političkih snaga i odnose (položaj) među njima. Politologa
zanimaju geografske pojave sa gledišta politike i ako on hoće dati pravilnu
ocenu nacionalne moći, "spisak tih pojava može sasvim bukvalno uključivati
i takve stvari kao čizme i brodove, vosak, kraljeve i kupus" (Isto: 176).
Geograf vrši najobimnija istraživanja fizičkogeografskih i ekonomsko-
geografskih uslova pojedinih država, primenjuje metode kao što su

60
regionalni, uporedni, istorijsko-genetski i kartografski (Isto: 178). Hartšorn
se distancirao od geopolitike, ističući da "u političkoj geografiji nismo
stvorili atomsku bombu, ali je njeno polje posejano dinamitom. To nije
mesto pogodno za igranje šibicama za nekog golobradog" (Hartshorne,
1950).

Kritiku geopolitičkih ideja u SAD dao je Hans Vejgart u knjizi

"Generali i geografi" (1942), u kojoj kaže da američki geopolitičari mogu
naškoditi vojnim i političkim rukovodiocima SAD, ne manje nego
Haushofer i drugi nemački geopolitičari rukovodiocima hitlerovske
Nemačke. S. Koen (Cohen, 1982) je stavio pod znak pitanja strategiju
ograničavanja (containment) sovjetske Rusije i Spajkenovu teoriju
"okruženja". Nedostatak te teorije, kako je duhovito primetio, sastoji se u
tome što je politika ograničavanja hartlenda slična zatvaranju vrata
konjušnice kada su konji već pobegli. Imao je u vidu da su vojnopomorske
snage bivšeg SSSR već bile prisutne na svim okeanima i na Kubi. Koen
kombinuje bipolarni s policentričnim modelom svetskog poretka. On izdvaja
dve osnovne geostrateške sfere, od kojih u svakoj dominira jedna od dve
supersile i naziva ih "zavisan od trgovine svet morskih država" i "evroazijski
kontinentalni svet". Svaku od tih geostrateških sfera dalje deli na
geopolitičke regione u kojima centre moći predstavljaju države prvog reda:
SAD, Rusija, Japan, Kina i Evropa (EU). Za njima slede države drugog reda
(Indija, Brazil, Nigerija i druge, ukupno 30 zemalja), zatim trećeg, četvrtog i
petog reda. Njihovo izdvajanje zasniva se na razmeru sfere spoljnopolitičkog
uticaja koji je u proporcionalnoj vezi s vojnom, političkom i ekonomskom
moći, koja zavisi od "tehnološke distance" i moći diplomatije.

Geostrateške prognoze postale su moderna tema u vreme "hladnog

rata" i prestruktuiranja svetskog poretka. Jedan od uspešnih prognozera i
ideologa "novog svetskog poretka" je Zbignjev Bžežinski. Posle raspada
ideološkog bloka "Istoka" (Varšavskog pakta i SSSR), postavilo se pitanje
novih rizika i izazova za mir i bezbednost "Zapada", drugačijih od "hladnog
rata", koji će legitimisati oružane snage sa zadatkom nacionalne
samoodbrane. Semjuel Hantington u radu "Sudar civilizacija" (1993)
prognozira da će ideološke konfrontacije biti zamenjene sukobima na
kulturnoj osnovi, duž kulturno-civilizacijskih granica. Kao potrebu opstanka
saveza "Zapada" označio je pretnju kultura Istoka i njihovih alijansi:
pravoslavno-islamske i islamsko-konfučijanske. To zapravo znači da
"Zapad" (Evroamerika) preuzima ulogu svetskog "harlenda" (sl. 6).

Radikalna geografija (Harvej, Bunge i drugi), pojavila se 1970-ih

godina. Ona uzima u fokus socijalne teme i postavlja pitanje socijalne
odgovornosti za ekonomske i političke probleme savremenosti koji su jasno

61
izraženi u regionalnom preseku. Radikali kao svoje preteče ističu ne klasike
marksizma, nego anarhiste i kritičare imperijalzima E. Reklija i P.
Kropotkina.

Kritička geopolitika je postala moderna u SAD 1980-ih godina, u

vezi sa izučavanjem spoljnje politike kroz analize i diskurse. Taj pristup je
podstaknut poststrukturalističkom filozofijom Mišela Fukoa, koja koristi
dekompoziciju diskursa kao osnovni metod. Geopolitičke predstave se
razmatraju u vezi s konkretnim problemom, sam objekt istraživanja su
znanja i diskursi o geografskim crtama međunarodnih odnosa a ne same
geografske datosti (Mamadough, 1998). Razlikuju se tri dimenzije kritičke
geopolitike (Toal, 1994): dekompozicija geopolitičkih tradicija,
dekompozicija savremenih diskursa i istraživanje suštinskog značenja
pojmova kao što su "mesto" i "politika".

62
63
 Kritičkoj geopolitici su posvećeni neki brojevi časopisa
Environment and Planning, Society and Space (1994, tom 12, knj. 5) i
Political Geography (1996, t. 15, knj. 6/7), kao i knjige (Muir 1997, Agnenj
1997). Oni se bave problemima kao što su odnosi između znanja i vlasti,
vlasti i teritorije, teritorijalnosti i suvereniteta. U "Istorijskom pregledu
geopolitičkih tradicija" (Toal, 1996) pominje se termin "američki vertigo"
(vertigo - vrtoglavica) koji označava geopolitičke sporove oko spoljnje
politike SAD i njene uloge u globalnim odnosima. Zaista u američkoj
literaturi ima mnogo vizija i scenarija sukoba, koji su provocirali mnoge
diskusije: "Kraj istorije" (Fukuyama, 1989), "Od geopolitike ka
geoekonomici" (Lutnjak, 1990), alarmantne analize o zaostajanju SAD
(Luttnjak, 1993) i o "japanskoj opasnosti" na polju geoekonomike (Toal,
1993), teza o sukobu zapadne i drugih civilizacija (Huntington, 1993, 1996).
U "Geopolitičkoj antologiji" (Toal, 1998) predstavljeni su tekstovi 39 vrlo
različitih autora, od Hitlera do Martina Lutera Kinga. U kritičkom uvodu je
istaknuto da je geopolitika zajednička tekovina geografije i politike, pri
čemu su ključnu ulogu imali "eksperti" i intelektualci s njihovim
institucionalnim i ideološkim ograničenjima. Tol analizira sledeće periode s
različitim geopolitičkim diskursima: imperijalna geopolitika (suparništvo
UK Velike Britanije i Nemačke), geopolitika Hladnog rata (suparništvo
SSSR i SAD), savremena geopolitika Novog svetskog poretka (diktiranog od
jedne supersile - SAD) i ekološka geopolitika (održivi razvoj, globalni
problemi kao što su demografski pritisak i zagađivanje, koji predstavljaju
"nove opasnosti" za bezbednost države). Svaki geopolitički diskurs ima
svoju antigeopolitiku - kolonijalna antigeopolitika (protiv imperijalne
geopolitike), antigeopolitika Hladnog rata, antigeopolitika Novog svetskog
poretka.
U delu "Proizvodnja prostora, teritorija i međunarodna politička
ekonomija" (Agnenj & Corbridge, 1995) autori predstavljaju novu globalnu
geopolitiku. Osnovna ideja je da međunarodni odnosi treba da se izučavaju
u istorijskom kontekstu. Periodizacija globalnih odnosa svodi se na tri
svetska poretka (balansa) u XIX i XX veku: Evropska koncepcija (1815-75),
Britanski geopolitički poredak (1875-1945) i Bipolarni poredak supersila
(1945-1990). Svakom svetskom balansu odgovara specifičan geopolitički
diskurs, kojeg autori nazivaju civilizacijska ili ideološka geopolitika. Zatim
se analizira savremena trilateralna geopolitika i problem opadanja moći
Amerike u odnosu na eventualne suparnike - Evropsku Uniju na čelu s
Nemačkom i Daleki Istok na čelu s Japanom. Na kraju zaključuju da uloga
države slabi ali američke kompanije cvetaju, zahvaljujući međunarodnom
transgraničnom biznisu a ne međunarodnim političkim odnosima.

64
65
 Elektoralna geografija ima dugu tradiciju u istraživanjima
razmeštaja političkih snaga i ponašanja birača i kandidata u pojedinim
izbornim okruzima u SAD. Ona se zasniva na političkom regionalizmu,
kvantifikaciji i prostornoj statistici. U elektoralnoj geografiji postoje dva
osnovna pristupa - tradicionalni i bihejvioristički. Prvi istražuje geografske
karakteristike biračkog sistema (izborne okruge), drugi u centru pažnje ima
biračko telo (motive ponašanja birača). U istraživanjima subjektivnih motiva
birača koriste se statističke metode - višefaktorska analiza varijabli kao što
su način života, standard, stepen obrazovanja, dostupnost političkih
informacija, nivo obrazovanja, uzrast, pol, profesija itd., kao i svojstva
određenih okruga - udaljenost od glavnog grada, gustina stanovništva i
slično. U proučavanjima "difuzije informacija" naročito se obraća pažnja na
brzinu i domet, zatim, zavisnost od migracija, socijalnih kontakata
(individua, grupa ljudi, mitinga), pravaca saobraćajnica i čak učestalosti
saobraćaja i slično. U analizi rezultata izbora koriste se regresioni modeli,
kovarijantna analiza, kauzalni i drugi modeli. Jedna od modernijih metoda je
izrada tzv. "karata mišljenja" (mental maps) koje predstavljaju teritorijalne
razlike javnog mnenja. U vezi s tim postoje dva tipa "karata mišljenja" - tzv.
"planovi zapažanja" (image plans), nešto poput vizuelno-logičkih shema
sastavljenih na osnovu dokumentacije (diplomatskih govora, tekstova,
ugovora), i "bihejvioristički prostor" (behaviour space) - kompleksno psiho-
geografsko polje u kojem se kreću odgovarajući akteri u toku njihove
političke aktivnosti. Prve od tih karata su važne za planiranje politike, druge
za praktičnu diplomatiju (Henrikson, 1979).

6. Politička geografija i Teorijske predstave K. Ritera, F. Racela i

A. Hetnera bile su dobro poznate ruskim
geopolitika u Rusiji
geografima, pošto su mnogi od njih
studirali u Nemačkoj, ali su se oni više
bavili terenskim istraživanjima ogromne
ruske države. P. P. Tjanšanski je u
klasifikaciju geografskih nauka uvrstio i političku geografiju (1915), ali se
ona posle Oktobarske revolucije (1917), u uslovima dogmatskog marksizma
i staljinizma nije mogla razvijati. U skladu sa geografskim
indeterminizmom, koji je tada prihvaćen, suština odnosa između čoveka i
prirode nije zavisna od Boga (kao što je tvrdio Riter) niti od prirodnih
faktora (kao što je tvrdio Racel), nego od ekonomske baze društva (kao što
je tvrdio Marks), odnosno od proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa.
Mećunarodni odnosi svedeni su na borbu između kapitalističke i
socijalističke formacije. Promene na političkoj karti sveta služile su za
apologetsko prikazivanje uspeha i progresivnog karaktera "socijalizma kao
svetskog procesa". Politička geografija u zapadnim zemljama "demaskirana"

66
je kao ideologija imperijalističkih interesa. Antropogeografski i političko-
geografski problemi su svedeni na ekonomsko-geografske i stavljeni u
sastav ekonomske geografije, koja je vrlo široko shvaćena. Tako je po
rečima Baranskog, saradnika Lenjina i najvećeg autoriteta sovjetske
geografije, stvorena čudna simbioza "protivprirodne" ekonomske i
"obezljuđene" fizičke geografije, a sve "mostovske" discipline su
jednostavno izbrisane. Humanistički pravac i ekološki (adapcioni) pristup u
ono vreme represije i "preobražaja" prirode nisu imali pravo na postojanje a
metod oficijelnog priznanja postojanja nečega, bio je jedini put da se neka
stvarnost "otkrije" i proučava. Neki istaknuti geografi koji nisu prihvatali
dogmatski voluntarizam u nauci stradali su, kao na primer ukrajinski
akademik S. Rudnickij (nestao u GULAG-u 1937), L. Gumilev (proveo deo
života po zatvorima i logorima) i drugi. Elemente političke geografije
uvrstili su u program "stranovedenija", bliske tradicionalnom poimanju
regionalne ekonomske geografije, Baranskij, Vitver (1963), Majergojz
(1971).

Baranskij N. N. (1881-1963) je istakao: "Zaista da bi imali pojma o

nekoj državi, treba znati sve to, tj. teritoriju, granice, stanovništvo, oblik
državnog uređenja, sve grane privrede, vojne snage, diplomatiju - sve su to
suštinski momenti. i svaki obrazovan čovek, činovnik, mora savršeno jasno
znati kakvi su odnosi njegove zemlje s drugim državama, kakvi su
finansijski resursi itd.; sve to spada u oblast državnih znanja. U pripremi

67
obrazovanog činovnika znanje državnog uređenja, oružanih snaga, finansija,
budžeta, spoljnih odnosa, nije manje važno, nego znanje privrede zemlje"
(Baranskiy, 1980). "Stranovedenije" poput kameralne statistike, mora
objediniti znanja od geologije do ideologije, tj. raditi u vrlo širokom
dijapazonu, pri čemu se susreće s metodološkim problemom sinteze i
objašnjavanja raznovrsnih fakata. Nizak analitički nivo i propagandni jezik
učinili su da njene informativno-spoznajne i eksplikativne funkcije nisu bile
velike. Posle "glasnosti" metodološki preporod doživljavaju politička
geografija (Kolosov, 1988) i "stranovedenije" (Mironenko, 1993).

Geopolitika je u vreme "perestrojke" i demokratizacije društva u

Rusiji postala vrlo moderna. U ruskoj geografskoj naučnoj publicistici se
vode diskusije o strategiji ekonomskog i političkog razvoja zemlje, pri
čemu se eksponiraju tri koncepcije: 1) "atlantizam" tj. približavanje Zapadu,
2) "autohtonost" tj. slovenofilstvo, nacionalni preporod i samobitnost, i 3)
"evroazijstvo" koje polazi od posebne uloge Rusije na raskršću civilizacija i
pretenduje na evroazijsku rusko-islamsku i rusko-konfučijansku sintezu, u
cilju potiskivanja "atlantskog" (tj. američkog) uticaja iz Evroazije. Ovaj
"treći put" se svodi na neoimperijalizam i mondijalizam. Ideja evrazijstva sa
početka XX veka (Savicki P., "Progon na Istok", 1921) oživela je 1990-ih u
nauci (Gumilev L., "Ritmovi Evrazije", 1993) i političkim programima levih
i desnih partija (Zjuganov G., "Geografija pobede" 1998, "Ruska
geopolitika" 1999; Dugin A., "Osnovi geopolitike - geopolitička budućnost
Rusije", 1997; časopisi "Zavtra" i "Elementi: evrazijski obzor"). Evroazijski
geopolitički model sveta se svodi na Mekinderovu shemu suprotnosti
između kopnenih i pomorskih sila, u koju se uklapaju i suprotnosti kultura
na relaciji Istok-Zapad. Po Zjuganovu, "zlatna milijarda" ljudi, koji žive u
bogatim zemljama Zapada i pričaju o demokratiji, ne oseća dug prema
ostalom čovečanstvu koje prosto igra ulogu izvora resursa, skladišta za
štetne otpatke i mesta za lokaciju ekološki opasnih industrija. Po njemu,
istorijska uloga Rusije treba da bude zaštita Istoka.

Pavle Solarić je izdao u Veneciji 1804.

7. Politička geografija godine "Novo graždansko zemleopisanie,
u Srbiji Pervo na Eziku Serbskom" koje zapravo
predstavlja dopunjen prevod knjige A. G.
Gaspary-a "Allgemeine Einleitung in die
neueste Erdbeschreibung". Prema L. A. Batalki, đaku Velike škole, na ovoj
najvišoj školskoj instituciji Karađorđeve Srbije, u periodu 1808-1811, bili su
zastupljeni sledeći geografski predmeti: Opšti zemljopis (u I klasi),
Geografičesko-statistička istorija i Štatistika suvremene Srbije (u II klasi i
po potrebi u III klasi). U okviru ovog predmeta prezentirana je materija o
tada najznačajnijim državama sveta (Rusiji, Engleskoj, Francuskoj, Austriji

68
sa Ugarskom, Pruskoj i Turskoj). Dok su u okviru Štatistike Srbije,
polaznici sticali osnovna znanja o organizaciji svoje zemlje, njenoj podeli na
administrativne jedinice, broju stanovnika i naselja, njihovoj klasifikaciji i
funkcijama, zatim strukturi poljoprivrednog zemljišta, broju stoke. Na
Velikoj školi geografija tipa kameralne statistike smatrana je predmetom
kojim se postiže "kako društveno i nacionalno tako i političko i moralno
obrazovanje i vaspitanje" (Ristić M., 1948). NJen prvi predavač (1808) bio je
Pavle Jugović, koga nasaleđuje (1809) Miljko Radonjić a ovoga (1810)
Mihailo Popović koji je pisac prvog udžbenika iz geografije u Srbiji pod
naslovom "Vseopšte graždansko zemleopisanie - Geografija" (1811). U
Budimu je 1818. godine štampana knjiga J. Popovića-Mostarskog
"Geografsko-statistički pregled sviju evropskih država" a 1822. knjiga S.
Miloševića "Štatističeskoje opisanije Serbije (sa zemljeopisanijem ove
zemlje)". U delu Dimitrija Tirola "Političesko zemleopisanije" (Beograd,
1832), data je prva u Srbiji definicija geografije i njenih glavnih disciplina:
"Geografija ili zemljeopisanije uči sadašnje stanje zemlja poznati. Ona se
razdeljuje na: a) matematičesku, b) fizičesku i v) političesku... Kad zemlju
našu kao obitavalište umni stvari smatramo, među kojima je zemlja u mnogo
država, kraljevstva i okružja razdeljena, i učimo pravlenije građansko
poznati zemlja i njihovi žitelja i naroda nametodostojnosti, onda se naziva
Geografija političeska ili Zemleopisanije građansko" (Tirol, 1832, 1-2). U
njemu su opisane sve tadašnje zemlje sveta, među kojima i Kneževina
Srbija. Kasnije su se pojavila dela M. Spasića "Zemljeopisanije celog sveta,
za viša i niža učilišta" (1845); M. Zečevića "Građanski zemljopis svega
sveta, za srednje škole u Kneževini Srbiji" (1870) i druga.
Prvi geografi Srbije bili su "ljudi od pera". Vuk Karadžić je 1827.
štampao u Beogradu svoje delo "Geografičesko-statističesko opisanije
Srbije" koje čini dva odeljka: 1) Opis zemlje i 2) Opis naroda. Vuk je to delo
pisao po ugledu na delo Adama von Veingartena "Uber Serbien" ali je
shvatio bit geografije - njeno jedinstvo, odnosno "da opis naroda ne ide bez
opisa zemlje". Značajna su dela M. Milićevića "Kneževina Srbija" (1876) i
"Kraljevina Srbija" (1884), V. Karića "Srbija, opis zemlje, naroda i države"
(1887) i "Srpske zemlje" (1882) i drugih pisaca, u kojima se nalaze elementi
političke-geografije.

Jovan Cvijić (1865-1927) je uvrstio lekcije iz političke geografije u

svoja predavanja iz antropogeografije, malo posle pojave Racelove
"Politische Geographie". Delo "Opšta geografija - Antropogeografija",
nastalo tokom Cvijićevih predavanja 1901. a objavljeno 1966. godine,
sadrži poglavlje "Države - politička geografija", u kojem se vidi njegov
pristup problematici značaja mora, veličine teritorije, oblika države, vrsta i
značaja državnih granica, glavnog grada. Cvijić je studirao geografiju u
Beču i bio pod uticajem ideja F. Racela i ž. Brina, ali je kasnije shvatio da su

69
oni više obraćali pažnju na vrste i način zaposedanja teritorije, nego na ljude.
Od početka svoje naučne karijere on je imao na umu nacionalno ujedinjenje i
obnovu srpske države, i pripremao se za zadatke u vezi s tim. Proučavao je
fizičkogeografske i antropogeografske faktore koji spajaju i prožimaju
južnoslovenske zemlje i one koji ih odvajaju i čine posebnim u relaciji
prema okolnim terenima. Na osnovu terenskih istraživanja i beležaka,
sastavio je karte naseljenosti različitih etničkih grupa na Balkanskom
poluostrvu, izučavao njihove lingvističke, religijske, etnografske i etno-
psihičke karakteristike, uključujući i odnos prema organima vlasti.
Cvijić se u svojim radovima do I svetskog rata bavio problemima
tzv. Istočnog pitanja a u tom kontekstu srpskog i jugoslovenskog pitanja. U
radu "Promatranja o etnografiji Makedonije" (1903) i "Geografske osnove
makedonskog pitanja" (1916) on je dao originalan pogled na makedonsko
pitanje i istakao značaj moravsko-vardarske udoline za srpski narod i državu.
U radu "Aneksija Bosne i Hercegovine" (1908), kritički je analizirao
političko-geografske posledice koje je Berlinski kongres doneo srpskom
narodu, stavljajući ga u položaj "opkoljene zemlje". Značajni su mu takođe
radovi "Izlazak Srbije na Jadransko more" (1912) i "Raspored balkanskih
naroda" (1913), koji su uticali na strateške planove Srbije uoči i tokom I
svetskog rata.
Kao glavni ekspert srpske delegacije na Versajskoj konferenciji
(1918-19), znatno je doprineo pravilnom određivanju teritorije i granica
novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. NJegova regionalna
monografija "Balkansko poluostrvo" objavljena u Parizu (1918) na osnovu
predavanja koja je držao na Sorboni i građe prikupljene za Mirovnu
konferenciju, "primer je jednog od najuspešnijih istraživanja u tradicijama
Vidal de la Blaša" (Freeman, 1967: 72-100). U brojnim govorima i člancima
koje je objavio od 1918-1920. godine ("Jedinstvo Južnih Slovena", "Granice
i sklop naše zemlje", "O našoj državi" i drugi) Cvijić se bavio pitanjima
značajnim za političku koheziju južnoslovenskog geoprostora. Posebnu
pažnju je posvećivao osobinama spajanja i prožimanja tog prostora, etničkim
procesima, migracijama, saobraćaju i kulturnim vezama naroda (Grčić,
1996). Cvijića nije fascinirala politika kao takva, nije se bavio dnevnom
politikom, ali kao naučnik, predsednik Srpske akademije nauka i rektor
Beogradskog univerziteta, nije se ustručavao da posveti sve svoje snage
naučnoj istini u vezi s "mnogobrojnim i teškim pitanjima svoga naroda".
Cvijićevi sledbenici su nastavili istraživanja geografskih uslova i
faktora funkcionisanja jugoslovenske države. B. ž. Milojević je objavio delo
"Jedinstvo naših zemalja" (1928) a Mihajlo Radovanović je odbranio prvu
doktorsku disertaciju iz političke geografije i objavio ediciju "Mala antanta i
Poljska - političko-etnička razmatranja"(1937), u kojoj su analizirani
problemi geopolitičkog i etnodemografskog karaktera u zoni tzv. "sanitarnog
kordona" između Baltika i Jadrana. Na teorijskom planu zasluge u borbi

70
protiv dogmatskog dualizma u srpskoj antropogeografiji dao je V. S.
Radovanović u inspirativnom članku "Povodom jednog novog priloga
pitanju o promenama i razvitku geografske sredine" (1953) i u
"Antropogeografiji" (1959) a u društvenoj geografiji V. \urić ("Koncept
geografije", 1962). Brojne političko-geografske članke objavio je J. Ilić na
stranicama časopisa "Globus" (izlazi od 1969). Značajni su mu radovi
teorijsko-metodološkog karaktera - "Neki načini rangiranja i iznalaženja
kriterijuma za utvrđivanje stepena društveno-ekonomske razvijenosti
država" (Godišnjak GD Crne Gore, 2, 1979), "Prostorno definisanje
političko-geografskih jedinica" (Zbornik radova GI PMF, 37/38, 1990/91), i
(sa LJ. Sretenovićem) "Značaj i načini određivanja centralnih tačaka i oblasti
teritorija" (Geografski godišnjak SGD - Kragujevac, 27/1991). Vladimir
\urić i Milovan Radovanović objavili su niz odrednica u ediciji
"Enciklopedijski leksikon - mozaik znanja - Geografija" (Tom 18, 1969) a
takođe Jovan Ilić i Vladimir \urić u "Ekonomskom leksikonu" (1982). Posle
dezintegracije SFR Jugoslavije (1991) vrše se kolektivna istraživanja u vezi
s teritorijalizacijom međunarodnih odnosa (trotomni zbornik "Etnički
prostor Srba", Geografski fakultet, 1993; zbornik "Principi razgraničenja
država", VGI, 1994) i problemima granica i pograničnih područja Srbije (tri
zbornika u izdanju Geografskog fakulteta i SGD). Treba istaći radove J. Ilića
i M. Spasovske "Političko-geografske karakteristike, značaj i problemi
Balkana, s posebnim osvrtom na srpski etnički prostor" (časopis "Istorija 20.
Veka", 1992) i "Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije i
teritorijalno razgraničenje naroda" (zbornik "Principi razgraničenja naroda",
VGI, 1994). M. Radovanović je objavio niz radova antropogeografskog
karaktera među kojima se po dubini i značaju ističe "Desrbizacija i
albanizacija Kosovsko-metohijske stare Srbije" (Arhiv za pravne i društvene
nauke, 1998).
O geopolitici se u prošlosti uglavnom kritički pisalo (Mladenović,
1934; Stanković, 1938, 1966; Milutinović, 1957), da bi početkom 90-h ona
postala kurentna tema u političkoj beletristici u vezi s promenama odnosa
snaga u svetu, Evropi i na Balkanu i aktualizacijom srpskog nacionalnog
pitanja. Neki noviji radovi imaju nacionalno-patriotski značaj dok se drugi
bave dubljim epistemološkim i gnoseološkim pitanjima političke geografije
(Grčić, 1981; 1982; 1987; 1989; 1996; 1997). Politička geografija kao
akademska disciplina postoji na Geografskom fakultetu u Beogradu od šk.
1978/79 godine.

71
 III glava

METODOLOŠKI MODELI
POLITIČKE GEOGRAFIJE

Svaka nauka ima vlastiti predmet

1. Predmet političke proučavanja, to jest, nadležna je za
geografije određeni sektor stvarnosti. Proučavanje
predmeta podrazumeva sistematizaciju
istina o njemu, koja se postiže različitim
metodama (grč. metod - put, način dolaska do cilja). Ipak, njegova suština se
ne može spoznati ako se empirijska znanja ne stave u okvire teorijskog
koncepta. Nauka bez teorije ne može da postavi problem, a bez toga ona se
pretvara u besmisleno kolekcionarstvo fakata. S druge strane, teorija mora
biti formalizovani odraz ili model stvarnosti. U protivnom ona se spušta na
nivo praznih apstrakcija i ideologije. Dakle, u čemu je predmetno-
metodološka tajna političke geografije? Predmet političke geografije
uslovljen je celinom predmeta geografskih nauka. Obratićemo pažnju na tri
koncepta predmeta - politički prostor, politički region i politička teritorija.
Ovo su vrlo značajni pojmovi u političkoj geografiji, i šire, termini koji
postaju centralni u socijalnoj teoriji, političkoj filozofiji i imaju
odgovarajuće političko značenje. Geografi su uzimali po pravilu jedan od
ova tri koncepta i pokušavali da konstitušu naučnu disciplinu oko njih.

Koncept "političkog prostora" upućuje na ideju političke geografije

kao čisto horološke nauke. Ideja političke geografije kao prostorne nauke
povezana je s idealističkom filozofijom Kanta i koncepcijom apsolutnog
prostora (trodimenzionalnog), ispunjenog raznim objektima (elementima).
Politički prostor je pragmatički prostor, bez ideološke nadgradnje. Nije
integrisan u geopolitičku celinu (na pr. balkanski prostor, etnički prostor).

Koncept "političkog regiona" upućuje na ideološki prostor,

organizovan u geopolitičku celinu (na pr. Evropska Unija). Bazira se na
pojmu "relativnog prostora" (višedimenzionalnog), koji podrazumeva da
svaka pojava i proces u stvarnosti imaju svoj vlastiti, unikalni prostor -
fizički, ekonomski, politički. Pojam relativnog prostora odnosi se na
razmatranje funkcionalnih i prostornih relacija u okviru nekih skupova
elemenata sredine (u ovom slučaju političkih), koji čine neku celinu
(geosistem). Prostorne celine mogu biti u vidu formalnih regiona ili realnih
predela (geokompleksa). Formalni regioni se izdvajaju na osnovu

72
jednorodnosti klase elemenata, a realni predeli na osnovu morfologije
sredine (struktura, morfologija, fizionomija svih elemenata).

Koncept "političke teritorije" upućuje na "domovinu", tj. teritoriju sa

određenim emocionalnim nabojem (nacionalna teritorija). Bazira se na
apsolutnom (trodimenzionalnom) poimanju prostora. Pojam "teritorija" kao i
pojam "sredina" potiče iz bioloških nauka. Teritorija je prostor kojeg
kontroliše neki organizam ili populacija, čiji suverenitet (vlasništvo,
posebnost) garantuje zadovoljavanje određenih potreba toga organizma ili
populacije. Indijanci nisu imali koncept posedovanja zemlje i smatrali su da
je čitav kontinent njihova domovina. Evropljani su došli s konceptom
teritorije, i zahvaljujući "rum-ugovorima" i sličnim mahinacijama proglasili
su vlasništvo nad zemljom.
"Prostor" ima edžplicite samo ontološki smisao, dok "sredina" ima
ontološki i epistemološki smisao. Naime, "sredina" podrazumeva skup
materijalnih objekata i njihovo dejstvo, međusobno (ontološki smisao) i na
subjekt (epistemološki smisao). Posmatrajući kako ontološki tako i
epistemološki aspekt, sredina je sve ono što nije subjekt a s njim je u nekoj
međuzavisnosti. Subjekt može biti pojedinac, društvena grupa, etnos ili
čovečanstvo u celini. Tradicionalni pojam "čovekova sredina" blizak je
pojmu "geografska sredina" u čiji sastav ulaze elementi prirodne sredine,
čovek (društvo) i elementi koje je čovek materijalizovao i ugradio u tu
sredinu. Reč sredina je dugo privlačila pažnju antropogeografa koji su težili
ka proučavanju "zemlje i ljudi" ili relacija između ljudskih aktivnosti i
promena sredine. Upravo su oni pokušavali da razrade sveobuhvatnu i čvrstu
naučnu teoriju, koja će objediniti evoluciju države i promene na političkoj
karti sveta. Antropogeografi su polazili od Racelove koncepcije države kao
prostornog organizma (organski pravac), ili od posibilističke adaptacije
ljudskih grupa prirodnoj sredini (ekološki pravac), ili pak odraza ljudskih
aktivnosti u predelu (pejzažni ili landšaftni pravac).
Svako mesto ili region se uklapaju u dva poretka - teritorijalni
(državni) i prostorni (međunarodni). U vezi s tim, razlikuju se dva pogleda
na političku kartu:
1. Kao na skup suverenih država ("kontejnera") omeđenih granicama
koje nameću - održavaju poredak na svojoj teritoriji;
2. Kao na otvoren politički prostor ("paukovu mrežu") u kojem su
države uzajamno povezane u sistem, izvan kojeg ne mogu postojati.
Sve je to naravno tačno, ali postavlja se pitanje, gde je tu naučni
problem? Drugim rečima, čime se bavi u suštini politička geografija?
U literaturi posvećenoj političkoj geografiji ima različitih mišljenja i
definicija, u zavisnosti od specijalnosti naučnika, njegovog usmerenja i
spreme. Iz pregleda literature mogu se izdvojiti tri kruga, u koja se grupišu
različita stanovišta.

73
 U prvi krug se uključuju horološka stanovišta, koja razmatraju
političku geografiju kao disciplinu koja se bavi teritorijalnim izrazom
tekućih procesa. Po njima, politička geografija se bavi prostornim atributima
političko-teritorijalnih jedinica.
U drugi krug se grupišu pristalice envajronmentalizma i geografskog
posibilizma. Po njima, politička geografija je deo geografske nauke, i zato
treba da koristi metode geografije - antropogeografije (envajronmentalisti) ili
socijalne geografije (posibilisti). Oni polaze od načelnog predmeta
istraživanja celog sistema geografskih nauka - međudejstva čoveka i prirode.
U nekim istraživanjima značaj prirodnih uslova za razvoj ljudskog društva je
doveden do krajnosti, i leži - po njima - u osnovi svih većih ili manjih
izmena u ljudskoj istoriji. Nesumnjivo je da celokupno postojanje čoveka je
uzajamno povezano s prirodnim uslovima i resursima, ali hiperboliziranje
jedne ideje - o determinišućem uticaju prirode na razvoj ljudskog društva -
baca senku sumnje na mogućnosti ove nauke da dublje pronikne u svet
nepoznatog.
U treći krug ulaze pristalice funkcionalizma. Osnivač
funkcionalizma Hartšorn (Hartshorne R., 1950) je istakao da je centralno
pitanje političke geografije - kako i koliko prostor države funkcioniše
efikasno sa gledišta raison d’etre-a tj. državotvorne ideje. Prostorne
kategorije države, a to su pre svega geografski položaj, veličina i oblik
teritorije, granice, glavni grad i druge, nisu nastale delovanjem prirodnih
sila, niti kao akt ljudske volje. Ovi atributi nastali su osnivanjem države, kao
rezultat odnosa određenih sila u prostoru. Stoga se nameće objektivna
potreba da se istražuje mehanizam "sila" u prostoru, koje utiču na stabilnost
funkcionisanja države. To su centrifugalne sile, koje deluju dezintegraciono,
i njima protivne centripetalne sile, koje povećavaju unutrašnju koheziju
političke teritorije države. Proističe zaključak da je politička geografija
interdisciplinarna nauka.

Politička geografija istražuje političke

2. Ciljevi i zadaci pojave i procese s ciljem otkrivanja
političke geografije prostornih zakonomernosti koje u njima
postoje. Politička geografija kao prostorna
nauka o političkim pojavama, sređuje i
sistematizuje bitne činjenice na način koji omogućuje stvaranje teorije.
Geografskom metodologijom se sagledavaju, ili tačnije, pokušavaju
sagledati, uzroci i posledice. NJutn je kazao da isti uzroci proizvode uvek
iste posledice, ali okolnosti pod kojima se pojave u geografskoj sredini
pojavljuju nisu uvek iste. Mi svojim ljudskim mogućnostima ne možemo
sagledati okolnosti u njihovoj potpunoj složenosti, ali geografskim
istraživanjima možemo da utičemo da nesagledivog bude što manje. To
pitanje svodi se na podpitanja koja je postavio Kant: "Svekoliki interes

74
mojega uma sjedinjuje se u sledeća tri pitanja: 1. Šta mogu da znam? 2. Šta
treba da činim? 3. Čemu smem da se nadam?" Prvo pitanje se odnosi na
prošlost, drugo na sadašnjost a treće na budućnost predmeta istraživanja.
Po principu analogija, možemo poći od tzv. zlatnih pitanja
kriminalistike - nauke koja se bavi rasvetljavanjem okolnosti krivičnih dela i
pronalaženjem njihovih počinilaca. Ova pitanja, koja potiču još iz rimskog
vremena, su: Šta se dogodilo? Gde se dogodilo? Kada se dogodilo? Kako se
dogodilo? Čime je delo izvršeno? Ko je počinilac a ko žrtva? Zašto se
dogodilo (motiv)?
Idući sistemološkom logikom, predmet političke geografije se svodi
na pitanja: Koji su prostorni elementi političko-teritorijalnog sistema? Kako
su oni povezani međusobno i sa okruženjem (kakva je prostorna struktura,
konfiguracija)? Kako sistem funkcioniše u prostoru? Kako je sistem
organizovan u prostoru? Zašto je tako organizovan? Ko ga organizuje (i u
čijem interesu)?
Moderna politička geografija se najviše bavi prostornim
implikacijama političko-teritorijalnih procesa na svim nivoima organizacije,
u jednoj dinamičkoj dimenziji. Teritorija države kao prostorna baza
političkih procesa, s njenom strukturom i organizacijom, čini osnovni
predmet istraživanja političke geografije. Država se tu razmatra kao
konkretni teritorijalni politički sistem, a ne samo kao aparat vlasti. Predmet
političke geografije možemo saznati kroz listu njenih zadataka istraživanja:
- Prostorna struktura političkih pojava i procesa u različitim
prostornim razmerama, od lokalnog do globalnog;
- Zakonomernosti razmeštaja političkih pojava i procesa u smislu
teritorijalne sličnosti s prirodnim, društvenim, kulturnim i
ekonomskim pojavama i procesima;
- Uticaj faktora sredine (prirodne, kulturne, društvene i ekonomske)
na političko-teritorijalne pojave i procese;
- Mehanizmi sila (kulturni, društveni, ekonomski) koje utiču na
političko-teritorijalni proces;
- Stabilnost funkcionisanja političko-teritorijalnog sistema u vezi s
uslovima sredine (prirodne, kulturne, društvene i ekonomske);
- Percepcija političko-teritorijalnih odnosa i procesa od strane vlasti i
stanovništva, na osnovu (prirodnih, kulturnih, društvenih,
ekonomskih) uslova teritorije;
- Optimizacija prostorne strukture političko-teritorijalnog sistema na
bazi potreba i uslova sredine (prirodne, kulturne, društvene i
ekonomske).
Navedeni istraživački problemi su raznovrsni, a povezuje ih ipak
jedan zajednički imenitelj - ponovljiv problem veza političke organizacije
teritorije sa celinom uslova sredine. Razumevanje tih veza ključno je za
geografski prilaz problematici politike.

75
 3. Mesto političke Postavlja se pitanje, šta politička
geografija zna i šta specijalno može reći o
geografije u sistemu
političkoj sferi društva, a da to već od
nauka ranije nije poznato u istorijskim,
konkretnim društvenim i filozofsko-
sociološkim naukama?
Odgovor je da politička geografija nije nauka o pojedinim elementima i
faktorima političke stvarnosti, nego o vezama i odnosima između njih i
faktora sredine koji ih uslovljavaju. Politika za geografa nije samo
unutrašnja i spoljašnja delatnost političkog sistema (države). Geograf ne
istražuje međusobne zavisnosti elemenata tog sistema, nije za to
kompetentan. Geograf istražuje njihovu zavisnost sa geografskom sredinom,
koju shvata kao složen sistem. Samo u relacijama prema toj složenoj
strukturi geograf analizira promenjive koje opisuju politički sistem. Pristup
politologa problemu veza između političkog sistema i geografske sredine je
dijametralno suprotan. Politologa pre svega interesuje mehanizam
funkcionisanja političkog sistema, dok geografa intersuje ne sam sistem,
nego njegove interakcije sa sredinom u kojoj funkcioniše.

Tab. 2. - Mesto političke geografije u sistemu geografskih nauka i njena podela

Sintezne
Discipline Opšta Regional.. Teorijska Primenjena Geograf.
(globalna) geografija geografija geografija Kartogra-
Analitičke geograf. fija
Discipline
G. stanovništva
G. naselja
Društvena Istorijska geogr.
geografija Socijalna g.
Ekonomska g.
Politička geografija Opšta Regional. Teorijska p. Primenjena p. Pol. geo.
p. g. p. g. g. g. kartogr.
Biogeografija
Fizička Paleogeografija
geografija Geomorfologija
Hidrologija
Klimatologija
Inter Geoekologija
disciplina Matematička g.
rne Metodika
nauke Kartografija

Kod nas preovlađuje mišljenje da je politička geografija disciplina u

sistemu geografskih nauka, tačnije u podsistemu društvene geografije. Ona
konkretizuje naše predstave o prostornom aspektu političkog procesa, i
izučava političku kartu sveta. U pogledu vremenskog preseka graniči se sa
istorijskom geografijom. Politička geografija je u mogućnosti da na osnovu

76
geografske logike i metodologije prouči ulogu geografskih faktora u
političkim procesima različitog teritorijalnog nivoa - globalnog, regionalnog
i lokalnog. Ona se pri tom oslanja na: 1. Fizičkugeografiju (reljef, vode,
zemljište, biljni svet, klimatske osobenosti, životinjski svet, mineralni resursi
itd.); 2. Geografiju stanovništva i naselja (geneza, formiranje, gustina i
razmeštaj); 3. Ekonomsku geografiju (granske i regionalne karakteristike
privrede); 4. Geopolitičke karakteristike (političke granice, teritorije i regioni
na političkoj karti). Politička geografija se oslanja na dostignuća geografskih
nauka, koja su značajna za razumevanje političkog procesa.

Politička geografija je fundamentalna disciplina u sistemu

geografskih nauka i istovremeno pomoćna disciplina političkih nauka. Zašto
pomoćna politološka disciplina? Na prvom mestu zato što jedan veliki deo
izvora koje koristi, su "sekundarni" tj. oni su dobijeni analizom "primarnih"
izvora od drugih politoloških disciplina. Politička geografija je i samostalna
geografska disciplina, zato što raspolaže širokim obuhvatom metodološkog
instrumentarijuma za analizu, bogat spektar izvora različitog karaktera. Sve
to omogućuje da se traži najpogodniji pristup objektu izučavanja, da se
razmotre sve karakteristike - kako istraživanog objekta, tako i sredine, u
kojoj se taj objekt razvija. Mogućnost da se promeni "ugao" posmatranja,
omogućuje da budu istražene ponekad nevidljive strane objekta. Na primer,
u toku političkog procesa se pojavljuju promene ili oštra odstupanja od
logičnog toka događaja. Često su takva odstupanja izazvana faktorima koji
su izvan domena "normalnog" politološkog istraživanja - oštre klimatske
promene, prirodne nepogode, epidemije. Tu dolazi u pomoć politička
geografija, koja koristi primarne izvore iz geografskih nauka, demografije,
istorijske geografije, da bi se došlo do suštinskog uzroka koji je "povukao"
za sobom date poremećaje političkog procesa. Pristalice prirodnog
determinizma isticali su fizičkogeografsku suštinu političke geografije i
svrstavali je zajedno s antropogeografijom u grane fizičke geografije.
Geografski posibilizam je apostrofirao socijalnu suštinu prostora (Vidal de la
Blaš i drugi). U političkogeografskom smislu prostor je, pre svega, deo
socijalno-ekonomskog (ili društvenog) prostora, koji je polarizovan,
raznorodan i hijerarhično uređen. "Prostor - to je politička i ideološka
kategorija. On je bukvalno ispunjen ideologijama" (Lefebvre H. 1978).
Otuda proističe da je politička geografija društvena geografska nauka.

77
 Iz osnovnog zadatka geografskih nauka,
4. Metodološki pristupi u da istražuju forme geografske sredine,
političkoj geografiji proističu metodološke teškoće
istraživanja relacija "čovek (društvo) -
sredina" a takođe i funkcionalnih relacija
(povezujućih) između raznovrsnih elemenata sredine. U istraživanjima tih
relacija težište je na spoznavanju i vrednovanju sredine, pri čemu se
izdvajaju dva metodološka pristupa - scijentistički i humanistički.

SCIJENTISTIČKI PRISTUP nastao je na tlu prirodnih nauka

(pozitivizam). On odbacuje iz naučne spoznaje osećanja, vrednovanja,
autorefleksije samog istraživača i uzima činjenice kao osnovni kriterijum
istinitosti stavova. Objašnjenje jedinstva čoveka i sveta zasniva se na
fizičkom monizmu, tj. ontološkom jedinstvu i metodologiji prirodnih nauka
(envajronmentalistički, pejzažni, horološki, sistemski, delimično radikalni
pravac u geografiji), ili na percepciji sredine (bihejviorizam).
Envajronmentalizam polazi od činjenice da svaki sistem pa i
politički, ne egzistira u praznom prostoru, nego u totalnoj sredini, koja nije
"neutralna" prema tom sistemu ("organizmu" po F. Racelu). Krajnost
envajronmentalizma je geografski determinizam - to je "tiranija geografije"
(nad istorijom). Ovaj pristup ne može da odgovori na logično pitanje - kako
to da je geografska sredina istorijski relativno malo promenjena, a države su
se u istoj sredini menjale?
Horologija se smatra specifičnim geografskim metodom. Horološki
princip je rasprostranjen početkom XX veka zahvaljujući radovima
nemačkog geografa Hetnera. On je razvio riterovsku koncepciju opisa
"prostora ispunjenih zemaljskim objektima". Taj princip odbacuje
kantijansku apsolutizaciju prostora kao apriornog, pustog spremišta stvari.
Odbacuje takođe envajronmentalističku uzročnost i svođenje geografije na
nivo "fizičke geografije". Horološka geografija je tipična "geografija
objekata"(prirodnih i društvenih) koja je stvorena za potrebe vojnih
operacija. Hetner je još pre I svetskog rata publikovao članak "Naše obaveze
u ratu" i bio urednik šestotomne serije "Teatri vojnih dejstava" u kojoj su
obrađivani pojedini "frontovi" - poljski, srpski, rumunski, kavkaski, tursko-
azijski, makedonski. Hetner je autor dela "Englesko svetsko gospodstvo i
rat" (1915) i "Rusija" (1915) koja su imala takođe vojnopriručni karakter
(Taylor G., 1951). Prema učenju Hetnera, u knjizi "Geografija" (1927), ova
nauka se deli na dva dela: na opštu i regionalnu geografiju. On izdvaja i treći
deo - uporednu regionalnu geografiju, ali ga ne smatra suštinskim. Opšta
geografija izučava prostorni raspored određenih grupa objekata na Zemlji ili
njenim velikim delovima (zadržavajući pri tome horološkli pristup, po kojem
se jedan sistem razlikuje od odgovarajućih delova sistematskih nauka:
geografske botanike, geografske zoologije). Regionalna geografija izučava

78
skupove različitih grupa pojava u manjim delovima Zemlje. Prema tome,
regionalna geografija izučava karakteristike pojedinih država i predela u
pogledu sveukupnosti pojava u njima, razmatrajući svaku zemlju ili svaki
predeo (regiju) kao neku celinu koja ne može biti raščlanjena na delove.
Zato botanička geografija, zoogeografija, politička geografija, mogu biti
samo delovi opšte geografije. Izučavanje prostornog razmeštaja pojedinih
grupa pojava u granicama date države ili predela u regionalnoj geografiji
može se vršiti samo u vezi s izučavanjem svih drugih pojava koje karakterišu
tu zemlju ili taj predeo. Bez toga ono gubi svoj horološki karakter i prestaje
biti geografija, već postaje geobotanika, geozoologija, geopolitika i t.d., i
prelazi u sastav odgovarajućih susednih nauka. Otuda proističe da politička
geografija ne može biti deo regionalne geografije, kao što to ne može biti ni
botanička geografija, zoogeografija i sl. Politička geografija može postojati
samo kao deo opšte geografije, pošto ima za predmet opšti pregled političkih
pojava i njihovog rasprostranjenja na Zemljinoj kugli ili na njenim delovima.
Savremeni geografski metod bazira se na horologiji, kombinovanoj sa
principom kompleksnosti i principom regionalizma. Pored opšteg
horološkog postoji i regionalni horološki pristup (kojeg Hetner nije
predvideo), tako da discipline kao što su politička ili ekonomska geografija,
obuhvataju delove ne samo opšte geografije nego i delove regionalne
geografije (država) koji nose naziv "regionalna politička geografija" i
"regionalna ekonomska geografija".
Princip regionalizma podrazumeva specifično teritorijalno
jedinstvo, "celinu" prirodnih i društvenih pojava. Originalna geografska
koncepcija "celine" je u suštini intuitivna koncepcija funkcionalnog regiona,
zasnovana u francuskoj školi "geografije čoveka" (Vidal de la Blaša).
Funkcionalni region je skup objekata, prirodnih i antropogenih, koji postoje
na teritorijalno definisanom delu površine Zemlje, funkcionalno povezanih u
jednu celinu. Region može biti formalni (zasnovan na kriterijumu spoznaje),
funkcionalni (zasnovan na kriterijumu potreba) i planerski (zasnovan na
ljudskoj praksi). Drugim rečima, "region" je instrumentalni koncept koji
služi za sistematizaciju elemenata čovekove sredine (formalni region);
"region" je takođe objektivno postojeća celina u čovekovoj sredini
(funkcionalni region); "region" je i način rada čoveka, koji služi za
prilagođavanje sredine ili njenom menjanju u cilju boljeg zadovoljavanja
potreba (planerski region). U poslednjem značenju to je tvorevina koja ima
materijalne i humanističke osnove. R. Hartšorn (1950), smatra da su realno
postojeći regioni samo države, a svi ostali su intelektualne tvorevine.
Genetski princip posmatra predmet (region, državu, političku kartu
sveta) u procesu formiranja, razvitka i transformisanja, u "samokretanju"
kako je govorio Hegel. Genetski princip otklanja nedostatke horološkog
metoda, koji u hetnerovskom shvatanju glasi: "razmatrati stvari i procese
Zemljine površine s horološke tačke gledišta - to znači shvatati ih ne kao

79
takve i ne u njihovom razvitku u vremenu, nego kao ispunjenost prostora"
(Hettner, 1927). U belešci "Šta se podrazumeva pod izrazom geografsko
mišljenje?", Baranskij ističe da je to mišljenje, prvo, privezano za teritoriju,
koje stavlja sva rasuđivanja na kartu, drugo, kompleksno, koje se ne zatvara
u okvire jednog "elementa" ili "grane", drugim rečima, koje "svira akordima
a ne jednim prstom". Dalje on kaže da "geografski misli onaj, ko je u
dovoljnoj meri navikao da obraća pažnju na razlike od mesta do mesta ne
samo po prirodnim uslovima, nego i po istorijskim sudbinama" (Baranskij
N. N., 1980). Tako geografski metod (ili način) mišljenja omogućuje da se
raznovrsna znanja na adekvatan način integrišu i objasne.
Princip kompleksnosti ili sistemnosti se ostvaruje kroz primenu
koncepta teritorijalne strukture (geostrukture), odnosno sistema
(geosistema). Teritorijalna struktura predstavlja skup relacija koje povezuju
elemente u geosistemu. Prostorne relacije među elementima (udaljenosti,
pravci) nemaju povezujući karakter, za razliku od prirodnih relacija (kretanje
materije i energije) i društvenih (ekonomskih, političkih, kulturnih) koje su
povezujuće. Neke od teritorijalnih struktura mogu poprimiti vid teritorijalnih
sistema ili geosistema. To su skupovi elemenata tako integrisani, da imaju
svojstvo relativne celovitosti i svrsishodnog (teleološkog) funkcionisanja.
Društveno-teritorijalni sistem kao što je država, čini zajednica ljudi koji
stalno žive, rade i kontrolišu određenu teritoriju. Osnovni elementi tog
sistema su skup ljudi i materijalna podloga (teritorija). Elementi ljudske
zajednice su pojedinci i društveno-političke grupe, a elementi materijalne
podloge su objekti, prirodni i materijalni (veštački). Okruženje sistema
(sredina) predstavlja onaj deo materijalne podloge sa kojom se odvijaju
interakcije ljudske zajednice. Za svakog pojedinca i ljudsku grupu okruženje
čine drugi pojedinci i društvene grupe. Struktura sistema ili uzajamne
relacije koje povezuju pojedince i društvene grupe u ljudske zajednice, ima
karakter ekonomskih veza (tehničko-proizvodnih), političkih (upravljanje i
rukovođenje) i kulturnih (forme svesti). Veze mogu biti dvosmerne, kada su
elementi međusobno ravnopravni, i jednosmerne, kada nisu ravnopravni.
Sistemski pristup naizgled upućuje na fizikalizam i metodologiju
egzaktnih nauka. Međutim, pošto nema apsolutne egzaktnosti, razlikuju se
dva ideološka pristupa - liberalni i radikalni. Suštinska razlika među njima je
u načinu interpretacije ekonomskih, političkih i kulturnih relacija i ciljeva
funkcionisanja teritorijalnih političkih sistema. Liberalni pristup je više
konstruktivan, radikalni je više kritički. Liberani pristup razmatra te relacije
kao obostrane, uzajamne zavisnosti koje proističu iz funkcije određene
zajednice u sistemu (mesto u regionalnoj i međunarodnoj podeli rada).
"Liberali" istražuju ravnotežu teritorijalnog političkog sistema u pogledu
zadovoljavanja potreba i ograničenja, koja mogu biti rezultat sistema vlasti,
određene društvene politike, regionalnog planiranja i slično. Radikalni
pristup interpretira relacije između društveno_političkih zajednica kao

80
jednostrane (neravnopravne) zavisnosti, koje često dobijaju formu
privilegovanja i eksploatacije. Radikalni pravac stavlja akcenat na
disfunkcionalnost i protivurečnosti u teritorijalnom društvenom sistemu i
teži da demaskira postojeće društvene, ekonomske, političke i kulturne
protivurečnosti, polazeći od kritike strukture raspodele nacionalnog dohotka.
Oni se bave pitanjima, kako je političko-teritorijalni sistem organizovan, ko
ga organizuje i u čijem interesu.
Geografski metod se postepeno usložnjava. NJegovu suštinu čini
trijada - horologija (teritorijalnost), kompleksnost (sistemnost) i geneza
pojava (uzročnost i procesualnost). Sve više se ocrtava i četvrti element -
humanistički. Naime, da bi stvorili celovitu sliku sveta geografima nije
dovoljno da operišu samo činjenicama iz sfere scijentizma, potreban je i
nescijentički (humanistički) pristup u smislu ljudskih interesa i sistema
vrednosti koji je ukorenjen u kulturi, religiji, istoriji i tradiciji.

HUMANISTIČKI PRISTUP akceptiran je u geografskom

posibilizmu i bihejviorizmu. Prvi veći značaj daje materijalnoj i duhovnoj
kulturi, a drugi percepciji okoline (političkom i uopšte društvenom
ponašanju okoline). Neposredne opservacije faktora sredine (izazova) i
reakcija (odgovora) ljudskog ponašanja treba da garantuje objektivnost
formulisanih zaključaka u duhu scijentističke metodologije (pozitivističke).
Neobihejviorizam priznaje da u sistemu izazov-odgovor (reakcija) učestvuju
posredno različite promenjive - percepcija, aspiracije, preferencije, stavovi
subjekta. Kao konsekvence spoznaje sredine od strane subjekta, nastaje
adaptivno ponašanje. Posebno interesovanje političke geografije pobuđuju
motivi ponašanja na izborima a takođe adaptivno ponašanje u vezi s
kretanjem i zadovoljavanjem različitih potreba.
Humanistički pristup koristi najviše princip fenomenologije,
filozofskog pravca kojeg je početkom XX veka osnovao Huserl.
Fenomenologija naglašava potrebu revidiranja metoda spoznaje sredine, ne
kroz njeno objašnjenje (scijentizam), nego kroz razumevanje, mišljenje i
vrednovanje, emocije subjekta spoznaje. Spoznaja se bazira ne na
istraživanju objektivnih predmeta, nego načina, na koje se ti predmeti
prikazuju subjektu. Treba napustiti ubeđenje o postojanju materijalnog sveta
i pokušati dosegnuti do čiste svesti pojedinca, kroz analizu individualnih
doživljaja, utisaka, intencija prema okolini, koje u emocionalnim
kategorijama mogu da se nazovu terminima "geopijetet", "topofilija",
"geoetika", "geoestetika", "geopoetika", "geopacifizam", a takođe
"geopolitika" i slično. Za razliku od bihejviorizma, koji istražuje materijalne
i kognitivne veze čoveka i sredine, humanistička geografija se koncentriše
na emocionalno-intuitivne forme spoznaje kroz prizmu društveno-kulturnih
vrednosti. Humanistički pristup nema tako oštre obrise između stavova i
činjenica, zato što percepcija činjenica utiče na stavove. Subjekt je

81
istovremeno deo objekta, tako da postoji refleksivna (povratna) veza između
stavova i događaja.
Politička karta sveta, čija je primarna funkcija da služi za postepenu
racionalizaciju političkog prostora, takođe biva izvor emocionalnih energija.
To se artikuliše kroz nacionalistička suparništva, borbe za "etničke granice" i
"sveštene siluete" nacionalnih država, kroz geopolitičke ljubavi i mržnje
susednih naroda, država, regionalnih i globalnih sila, kroz "prirodne težnje",
"nacionalne" i vitalne interese određenih centara moći. Apstraktne konture
regiona, država, koridora, poluostrva, zasićene su sekundarnim
emocionalnim energijama i predstavljaju se metaforama, da bi se u svom
narodu ili u svetu izazvao željeni emocionalni odnos i određeno političko
ponašanje. Karta sveta se otkriva kao posebno geopolitična, a predstave o
zonama napetosti, konfliktima i pretenzijama se neprestano proizvode,
transformišu i prenose u javni prostor preko različitih posrednika - nauke i
prosvete, mas-medija, umetnosti različitih žanrova. Države ulažu velika
sredstva da stvore takvu geopolitičku sliku ili siluetu o sebi i drugima, kakva
njima odgovara. One najmoćnije su sazdale i vlastite geopolitičke "škole". U
takvim uslovima, postavlja se pitanje, mogu li geografi pisati objektivno,
ako kao i svi ljudi, podležu utiscima epohe i društva kome pripadaju?
Postmodernistički pravac kao kulturni pokret gradi se na negativnoj
reakciji korišćenja nauke u vezi s protivurečnostima posledica takvog
korišćenja i nemoći pozitivističke paradigme da objasni društvene procese. S
tim u vezi javljaju se ideje destrukcije scijentističke nauke. Možemo ih
označiti sa nekoliko "izama" - "endizam" (kraj epohe, kraj ideologije),
"postizam" (postomdernizam, postindustrijsko društvo, postsocijalistički,
postsovjetski i postjugoslovenski prostor), "nevizam" (novi svetski
ekonomski ili informacioni poredak, nova geografija), "globalizam"
(socijalna i ekonomska globalizacija, međunarodna zajednica), "ekologizam"
(pokret za "održivi" razvoj) i drugi.

82
 IV glava

SUBDISCIPLINE I
SUSEDNE DISCIPLINE

Model elektoralne geografije sastoji se u

1. Metodološki modeli sledećem: politički sistem, kao receptor,
elektoralne geografije odgovara elektoratu, koji izražava svoje
zahteve i podršku preko svojih
predstavnika. Sistem se održava kroz
izmene. Izmenama sistema menjaju se društveni odnosi i društveni ciljevi.
Elektoralna geografija uključuje širok krug pitanja o uticaju političkih snaga
i dinamici tih uticaja, izraženom kroz izborne rezultate. Osnovno mesto u
elektoralnoj geografiji zauzima istraživanje motivacije birača. U vezi s tim
izdvaja se više metodoloških pravaca.

1. Metodološka osnova elektoralno- geografskih istraživanja

ekološkog pravca, čiji je osnivač Zigfrid (1913) je pluralizam - sociološka
koncepcija koja objašnjava geografiju izbora mnoštvom raznovrsnih faktora.
Geografski razmeštaj elektoralnog ponašanja kolektiviteta, povezanih s
određenom teritorijalnom jedinicom određenih karakteristika prirodne i
socijalne sredine, on je objašnjavao mnoštvom faktora. Među njima su: 1)
prirodna sredina, 2) tipovi naseljenosti, 3) način korišćenja zemljišta, 4)
osobenosti istorijskog, administrativnog i društveno-političkog formiranja
države. Sledbenici ovog pravca dodali su da faktor obrazovnog nivoa i faktor
političke kulture mnogo utiču na političke preferencije i stranačko
opredeljenje birača. Pošto hijerarhija faktora nije utvrđena, značaj pojedinih
faktora može se glorifikovati ili minimizirati u ideološke svrhe.

2. Metodološka baza elektoralno-psihološkog pravca je

bihejviorizam - teorija koja objašnjava izborno ponašanje ljudi kao skup
reakcija na stimulanse lokalne sredine. Geografi "bihejvioristi" razlikuju tri
efekta povezana s uticajem spoljašnje sredine na elektoralno ponašanje
birača: a) "efekat susedstva" tretira se kao odlučujući uticaj stereotipa
političkih preferencija socijalne grupe stanovništva, koja živi u određenom
regionu, na glasanje birača za neku partiju. U kontekstu percepcije okoline
ne gubi se iz vida prirodna sredina. Priroda ima istorijske, moralne, etičke,
estetske i psihološke efekte i konsekvence. Ona utiče na formiranje
nacionalne ideje i na političku koheziju teritorije države. Prirodni objekti
često su simboli patriotskih osećanja i deo "ikonografije" države, političkog
sistema, kao što su grb, himna, spomenici i slično; b) "efekat spornog

83
problema" izdvaja se kada je određena tema na izborima važnija za neki
region nego za ostale; v) "efekat glasanja za svoga" dešava se kada neki
kandidat na izborima dobije većinu glasova u pokrajini, republici ili
saveznoj državi iz koje potiče.

3. Strukturno-funkcionalni pravac apsolutizuje procese stabilnosti,

ravnoteže i homogenosti društva. NJegova primena omogućuje da se prikažu
tri dela elektoralne geografije kao procesa: a) geografija uticaja partija, u
vezi s uticajem geografskih faktora na elektoralno ponašanje, b) geografija
izbornih predstavnika, i v) geografija rezultata izbora. Strukturno-
funkcionalna analiza u geografiji izbora podrazumeva razmatranje pojava
teritorijalne diferencijacije elemenata i funkcionalnih strana političkog
sistema - regionalne političke subkulture i sekcionizam u glasanju, proces
teritorijalne socijalizacije, teritorijalni mehanizam izbornog sistema,
političkogeografske modele parlamentarnih političkih režima, partija i
partijskih sistema. U novije vreme javlja se komparativizam - uporedni
pristup istraživanju politike na međunarodnom nivou, koji dopunjuje
istorijsko-uporedni metod elementima strukturno-funkcionalne analize i
bihejviorizma. Takav pristup ima metodološki nedostatak - oslanja se na
agregovane podatke, srednje vrednosti i makropolitičke zaključke. Iza
uopštenih podataka o državama skrivaju se unutrašnje regionalne, socijalne i
ideološke razlike.

2. Metodološki modeli Hegel u "Filozofiji istorije" postavlja

istorijski obrazac - velike imperije se ruše
geopolitike
i propadaju usled morbidnog jačanja
njihovog sopstvenog načela, tj. ideje,
ideologije. Na taj način i mali "vanistorijski" narodi mogu doći do svoje
države. Tri najvažnije ideologije modernog doba su liberalizam, komunizam
i fašizam. Po austrijskom filozofu K. Poperu (1945), komunizam i fašizam
imaju zajedničku crtu - oni svoje kvazinaučne dogme - prva političku
ekonomiju (marksizam) a druga geopolitiku - prikazuju kao apsolutnu istinu,
da bi nametnule svoju viziju "idealnog poretka". Načelo treće ideologije -
liberalizma - je pluralizam ideja i slobodna konkurencija (doktrina laissez-
fair). Postavlja se pitanje, zašto te ideologije ipak nemaju pristup konačnoj
istini? Zato, što apsolutna istina ne postoji, ili mi nismo posvećeni da je do
kraja spoznamo. Ako neku ideju, tj. ideologiju prihvatimo za večnu istinu,
ona se pretvara u dogmu, a to predstavlja kraj traganja za istinom, negaciju
istine.
Ukoliko se geopolitika shvati ne kao dogma, nego kao sukcesivno
približavanje istini, ona može da se uvrsti u naučne discipline. Geopolitika
kao naučna disciplina je srodna političkoj geografiji po predmetu, a različita
po metodu i funkciji. Predmet geopolitike može se sagledati kroz tri

84
tematska kruga: 1. Država i njeni strukturni elementi, 2. Stanovništvo u svim
aspektima (rasna, etnička, demografska, konfesionalna, socijalna i
profesionalna struktura), 3. Teritorija - fizički prostor ispunjen prirodnim i
antropogenim pojavama i objektima. U centru pažnje su politički
organizovane ljudske zajednice i zavisnosti između sredine i njihove
delatnosti i egzistencije. S filozofsko-metodološke tačke gledanja relacije
čovek-sredina mogu biti razmatrane sa dva aspekta - materijalističkog i
humanističkog, tj. sa gledišta bića i svesti. Materijalne veze imaju prirodni
karakter (fiziološki, biološki), ekonomski (oblikovanje sredine) i
sociopolitički (korišćenje sredine), dok humanističke veze imaju
sociopsihološki karakter (poznavanje, vrednovanje, osećanje). Mogu se
izdvojiti četiri osnovne komponente ljudskog odnosa prema geosredini -
korišćenje, oblikovanje, upoznavanje i vrednovanje. Dve prve komponente
odnose se na egzistenciju čoveka a dve druge na ljudsku svest. Geopolitika
stavlja akcenat na četvrtu komponentu - vrednovanje, koje ima
materijalističku (nauka) i humanističku komponentu (normativna ubeđenja
subjekta, etika, ideologija). S tim u vezi geopolitika ispunjava dve osnovne
funkcije - praktičnu (znanje) i humanističku (svest), (Grčić, 1997).
Geografi, bilo da su konzervativci, liberali ili radikali, uglavnom
smatraju da je geopolitika onaj deo političke geografije, koji izučava
geografske faktore u procesu nastajanja, funkcionisanja i evolucije države.
Spajkmen ju je definisao kao "određivanje politike državne bezbednosti na
osnovu geografskih faktora". Bez obzira na pristalice i protivnike,
geopolitika ima svoj rezon koji se sastoji u zadatku da izuči vezu između
geografije i države, njene istorijske sudbine, protivurečnosti razvoja, borbe
za opstanak. Geopolitika istražuje mesto određene države na političkoj karti
sveta i odgovarajućih geografskih regiona s ciljem da ukaže na najpovoljnije
oblike i načine za njen razvoj i funkcionisanje. Ona je okrenuta ka
budućnosti. Kao nauka o nacionalnoj strategiji ona je racionalna osnova
političkog projekta države. Geopolitika je "nacionalni projekat" i
"nacionalna strategija" koja je u istoriji svake države važnija od bilo kojeg
vladinog plana ili partijske platforme. Geopolitika je jedan dosledan skup
dugoročnih nacionalnih ciljeva, koji široj javnosti ne moraju ni biti poznati.
Kroz geopolitiku se formulišu osnovni nacionalni ciljevi, koji će
strateški učvrstiti nacionalnu bezbednost. Šta je nacionalna bezbednost? To
je relativni stepen garancija, koje država daje nacionalnoj zajednici da
postigne i očuva svoje ciljeve. Strategija nacionalne bezbednosti može biti
izolacionistička i intervencionistička. Izolacionizam je geopolitika koja
redukuje kontakte sa spoljašnjim svetom da bi sprečila uvoz (transplantaciju)
destabilizujućih principa, ideja i vrednosti. Intervencionizam je geopolitika
koja teži da pojača sopstvenu sigurnost tako što će nametati svoje principe,
ideje i vrednosti drugim državama.

85
 To je razumljivo ako se krene geografsko-istorijskom logikom. Ali
ako se krene od strukture društva, stvar se usložnjava. Naime, nacionalni
ciljevi treba da učvrste naciju ne samo u prostornom, nego i u ekonomskom,
političkom i socijalnom pogledu. Ko formuliše nacionalne ciljeve u socijano
protivurečnom društvu? Da li tvorci tih ciljeva na socijalno-ekonomskom i
političkom planu mogu da budu pristrasni? Može li biti nepodudarnosti
između "nacionalnih" ciljeva s ciljevima određenih etničkih, socijalnih,
religioznih grupa? Ko će da vodi ka realizaciji tih ciljeva i na koji način?
Otuda proističe pitanje ideološke funkcije geopolitike - nije li to u suštini
obična ideološka i pseudonaučna konceptualna shema, koja ima za cilj da
prikrije određeni sistem dominacije i eksploatacije?

Ideološka funkcija geopolitike proističe iz tri faktora - političke

orijentacije i ideološke pozicije autora, socijalnih zahteva vladajućih
krugova i teorijsko-metodoloških refleksija iz humanističkih nauka. Prema
ideološkoj poziciji autora, ideološka funkcija geopolitike može biti
konzervativna (desnoradikalna), ili reformistička (liberalna,
socijaldemokratska, levoradikalna). Razmotrićemo ih ukratko.

Konzervativna geopolitika bazirana je na holističkom shvatanju

čoveka i sveta koje je poslužilo kao izvor pseudonaučnih mitova kao što su
rasizam, nacionalizam, socijaldarvinizam, organska teorija države, "životnog
prostora", "prirodnih granica", "nacije_države", "vladajućeg naroda" i
geostrateške doktrine ("hartlenda", "rimlenda","pomorskih i kopnenih sila").
Nacistički geopolitičari su smatrali geopolitiku za praktičnu primenu
političke geografije, a njeni kritičari su je smatrali za zloupotrebu nauke. K.
Haushofer je razlike između njih nejasno formulisao tako što "politička
geografija razmatra državu pod uglom prostora, geopolitika pak prostor sa
gledišta države". Razlika ipak nije samo u igri reči - geopolitika se
primenjuje u realnoj politici države. Prema tome, "geopolitika je realno
postojeća sfera politike, čije osnove i rezultati u prostoru moraju biti
istraživani kroz političku geografiju" (Boesler, 1983). Države nemaju druge
principe, tvrde "konzervativci", osim nacionalnih interesa, i ti interesi su
određeni položajem i drugim geografskim osnovama (prirodno-geografski
determinizam). Polazeći od principa socijaldarvinizma, oni ne priznaju da je
međunarodna saradnja deo sistema kao i nadmetanje, i očekuju da će svetski
poredak iskrsnuti iz država koje se bore za sopstvene interese. Zaokupljene
suparništvom, države nisu spremne da žrtvuju deo svojih interesa za opšte
dobro, smatraju oni, što znači da prirodno stanje u međunarodnim odnosima
nije mir i saradnja, nego borba i suparništvo. Prema tome, državi ne dolazi
pretnja iznutra, od klasnih, nacionalnih i drugih suprotnosti, nego spolja, što
je odgovaralo totalitarnim režimima i lokalnim tiranima da zasnuju

86
unutrašnju dominaciju kroz spoljašnje sukobe i hegemonizam (primer
nacističke geopolitike).

Liberalna geopolitika glavnu pažnju posvećuje ulozi tehnološke

zavisnosti, odnosno "tehnološke distance" između industrijalizovanih i
resursima bogatih zemalja (NJright, 1965). Fizička "geografija planete se,
naravno, ne menja. No značaj prirodnih osobenosti planete u borbi za vojno
prvenstvo i bezbednost menja se s tehnološkim izmenama u ljudskoj
mogućnosti da ruši, prevozi i saopštava. Bez jakog čuvstva tehnologije
geopolitika se pretvara u zemaljski misticizam" (Dedney, 1983). "Liberali"
smatraju da međunarodna ravnoteža proističe iz obostrane međuzavisnosti
zemalja na relacijama tehnologija-resursi. Jedan od velikih teoretičara
savremenog liberalizma R. Aron (1984) definiše elemente geopolitičke
analize svodeći ih na: 1. Geografsku shematizaciju spoljnopolitičke
strategije, 2. Geografsko-ekonomsku ocenu nacionalnih resursa, 3.
Interpretaciju tih resursa u diplomatskoj delatnosti, pri čemu se prepliću
realne veze sa životom i slučajni elementi lokalne sredine. "Geopolitika -
kaže on - spaja geografsku shematizaciju diplomatsko-strateških odnosa s
ekonomsko-geografskom analizom resursa, s interpretacijom diplomatskih
odnosa u zavisnosti od načina života i životne sredine ljudi (narodi naseljeni
i nomadski, kopneni i pomorski)" (Aron, 1984). "Liberali" zastupaju
doktrinu "deideologizacije", kosmopolitizma i globalne ekonomske
međuzavisnosti. Takva gledišta odgovaraju transnacionalnim kompanijama
koje se zalažu za liberalizam u svetskoj trgovini.

Radikalna geopolitika bavi se kritičkim preosmišljavanjem

međunarodnih odnosa i demistifikacijom savremene uloge kapitalizma u
svetskoj ekonomiji. "Radikali" razmatraju te odnose kao jednostrane
zavisnosti, u kategorijama globalnog modela "jezgro-periferija" tj. kao
suparništvo između glavnih političko-ekonomskih centara u zoni "jezgra",
uslovljeno neravnomernošću razvoja, za dominaciju nad "periferijom"
(nedovoljno razvijene zemlje) i "poluperiferijom" (postkomunističke
zemlje). Geografi radikali (Harvey, 1985; Taylor, 1989; Raynolds, 1992),
ističu socijalnu suštinu prostora i stavljaju akcenat na kritičku analizu pitanja
kako je politički prostor organizovan, ko ga organizuje i u čijem interesu.
Francuski "radikali" (Lacoste, 1986, 1993), takođe razvijaju kritičku
geopolitiku, ne razdvajajući je od političke geografije (uvode termin
"geopolitička geografija").

Geopolitika u njenom tradicionalnom značenju je prevaziđena, njeno

mesto zauzela je neoklasična geopolitika. U savremenoj geopolitici uopšte,
možemo izdvojiti tri analitičke dimenzije: 1) političku i vojnostratešku, 2)
ekonomsku i 3) kulturno-istorijsku. Prve dve dimenzije povezane su

87
uglavnom s interesima država, treća - sa širim krugom subjekata političke
delatnosti, pošto etnokulturni procesi imaju transgranični karakter. Politička
i ekonomska dimenzija geopolitike obuhvataju integracioni potencijal
zemalja i regiona, procese globalizacije svetske privrede i politike, dok
dezintegracioni procesi, naprotiv, imaju u osnovi etno- i istorijsko-kulturnu
dimenziju. Geoekonomski pristup produktivan je u razumevanju
internacionalizacije svetske politike i privrede, koncepta održivog razvoja i
konkurencije regiona (na primer unutar "Evrope regiona"), dok je kulturno-
istorijski pristup produktivan za shvatanje procesa, koji nastaju u bivšim
socijalističkim zemljama centralno-istočne Evrope i Balkana.

Neoklasična geopolitika, za razliku od klasične, odbacuje organsko

shvatanje države i geografski determinizam. Granice se smatraju za stabilne
i ne prihvataju se promene putem sile već samo putem dogovora i
sporazuma. Ipak ostaje holističko shvatanje države - govori se o nacionalnim
interesima i nacionalnoj bezbednosti, kao da je država celovih objekt. Ostaje
i naglašena uloga fizičko-geografske sredine. U vreme "hladnog rata"
pojačan je interes za tzv. atomsku geopolitiku, tj. geopolitiku i geostrategiju
atomske epohe. NATO je u Vašingtonu i Parizu 1982. g. osnovao
Međunarodni institut za geopolitiku, koji izdaje časopis "Geopolitika"
(Géopolitiljue) na francuskom i engleskom jeziku. U geopolitičkim
studijama i atlasima 1980-90-ih godina, pažnja se posvećuje prirodnim
resursima, izvorima energije i pitke vode kao uzrocima konflikata (Chaliand
1993; Anderson 1993). Neoklasična geopolitika se bavi efektima
geografskog položaja, prirodnih resursa, saobraćajnih veza i drugih
geografskih osobenosti na spoljašnju politiku države i njen međunarodni
položaj.
Posle kraja "Hladnog rata", rušenja Berlinskog zida, raspada
ideološkog bloka "Istoka" i SSSR-a, u postsocijalističkom prostoru nastaje
deideologizacija društvenog života. Pažnju privlači proces etnokulturne
samoidentifikacije ljudi. U njemu veliku ulogu igra ikonografija - politički
simboli, mitovi, formiranje predstava o određenim teritorijama (posebno
prestonicama) i njihovim granicama, i naravno, elementi političkog predela
(lokalni fizički objekti). Razumevanje tog procesa zahteva suptilne analize
materijala štampe, školskih udžbenika, reči političkih lidera, književnosti i
likovne umetnosti, a takođe i procesa migracija, urbanizacije. Uloga
nacionalnog identiteta i političke kulture u formiranju i izmeni savremene
političke karte uočljiva je na primerima "politički aktivnih" regiona
("postprostora") - u bivšoj Jugoslaviji (scenariji podela i rat u Hrvatskoj i
Bosni) i bivšem SSSR-u (problemi nacionalnih manjina, granica i
pograničnih zona). Problematika političke kulture u savremenoj političkoj
geografiji i geopolitici, aktuelizira ideje velikog britansko-francuskog

88
geografa ž. Gotmana o ikonografiji, što možemo smatrati kao
postmodernizam.

Geopolitika se vezuje za vlast (moć) i prostor. NJen objekt je država

kao prostorna pojava, i međusobni odnosi država u prostoru. Osnovne
komponente klasične geopolitike se danas menjaju. Čak se osporava sam
razlog postojanja države kao teritorijalne konstrukcije - neki autori smatraju
da danas granice nemaju naročit značaj za globalnu ekonomiku, ili da su
države prevaziđene rastom nadnacionalnih ili regionalnih struktura moći.
Drugi pak tvrde da država ima značaj uglavnom kao otelovljenje određenog
identiteta a ne toliko kao teritorijalna tvorevina. Shvatanja savremenog
geopolitičkog (bez)poretka su takođe kontraverzna, ali je očigledan rast
interesovanja za ekonomske surevnjivosti među državama. Logičan
produžetak geopolitike u uslovima mira je geoekonomika a u uslovima rata -
geostrategija.

3. Šta je to Jedan od osnovnih nacionalnih ciljeva je

nacionalna bezbednost. To je moć države
geostrategija?
da porazi neprijateljske snage i tako stvori
uslove za ostvarivanje drugih nacionalnih ciljeva. Sredstvo za postizanje tog
cilja je rat. Kao što je rat nastavak politike drugim sredstvima (po fon
Klauzevicu), tako je geostrategija produžetak geopolitike. Suština
geostrategije kao fenomena uglavnom je vezana s idejom kontrole prostora
ili promene njegovih parametara. Forme kontrole prostora mogu biti
politička, vojna, civilizacijska, komunikacijska, demografska i informaciona.
Kategorije takve kontrole su kopnena, okeanska, vazdušna i kosmička.
Pitanjima vojne kontrole prostora bavi se geostrategija (grč. Gea - Zemlja,
stratos - vojska, agein - voditi). Ona razmatra uzročno-posledične veze vojne
veštine sa geografskim uslovima. Klasici geostrategije su Karl fon Klauzevic
("O ratu", 1831), A. T. Mehen ("Uticaj pomorske moći na istoriju", 1890) i
Đulio Duet ("O vladanju vazdušnim prostorom", 1921). U vezi s
geografskim osbenostima prostora geostrategija se može klasifikovati kao
kopnena, pomorska, vazdušna i kosmička. Razmer geostrategije može biti
globalni, makroregionalni i regionalni.

Geostrategija razmatra geografsku sredinu kao "arenu" diplomatske i

vojne "igre" u kojoj su akteri stanovništvo i vojne snage. Resursi - radni,
proizvodni, vojni - mobilišu se kao sredstva za dostizanje cilja -
"geopolitičke perspektive države". Iv Lakost (1992) predlaže da se termin
geopolitika odnosi na debate građana na unutrašnjem planu, kada se
razmatraju pitanja vezana sa teritorijom i granicama države, a geostrategija
da se odnosi na suparništvo i antagonizam između neprijateljskih država i
političkih sila. Ipak, razlika između geopolitike i geostrategije ne može se

89
definisati samo prema razmeru političkog mišljenja. Sa metodološkog
gledišta treba razlikovati geopolitičke procese i geostrateške interese,
globalnog ili regionalnog razmera. Obe discipline se bave pitanjima
teritorijalnih konflikata, sukoba i sporova. Geopolitika pokušava da odgovori
na pitanje: Ko ima pravo na neku teritoriju? Geostrategija se bavi pitanjem:
Kako ovladati nekom teritorijom?

Prefiks "geo" upućuje na geografske objekte kao što su putevi,

komunikacije, železnice, sela i gradovi... Geostrateg želi, da u cilju osvajanja
i kontrole teritorije, kontroliše geostrateške pozicije, utvrđenja, pristaništa,
ostrva, kanale, baze na velikim komunikacionim i logističkim arterijama.
Poznati su primeri iz zone Sredozemnog mora i Bliskog istoka - Gibraltarski
prolaz, Bosfor i Dardaneli, Suecki kanal, sektor Aden-DŽibuti, Ormuski
prolaz, i velika naftna ležišta u Persijskom zalivu, koja su objekt decenijskih
(čak vekovnih) suparničkih geostrateških politika. Teorijska geostrategija
izučava uz pomoć karata, koncepcija i istorijskog iskustva najefikasnije
načine za prekidanje komunikacija, za izolovanje armija i prostora, za
organizovanje pobuna među stanovništvom, za uspostavljanje stvarne
kontrole nad zauzetim prostorom. Geostrategija opisuje mogućnosti da se
protivnički prostor pretvori u tuđi za samog protivnika, i u isto vreme da
postane otvoren, prozračan i kontrolisan za osvajača. Suština geostrategije se
sastoji u prelazu datog prostora iz jedne kontrole u drugu. Sve to ima neki
geografski smisao.

Teže je odgovoriti na pitanje, šta je "strateško" u "geostrategiji"?

Sve ono što može da doprinese ubrzavanju, olakšavanju i poboljšavanju
rešenja, koja donosi strateg, je uistinu strateški element. Kako ipak može da
posluži prostor? Prostor može da bude od koristi u strateškoj praksi u vezi sa
vremenom i informacijom. Prostor kojim geostrategija teži da ovlada je
prostor-vreme. Možemo razlikovati tri aktivnosti uključene u strategiju: prvo
- prikupljanje informacija; drugo - logistika; treće - odluke za akciju (kojim
snagama, kuda se kretati i razvijati, gde napasti ili se braniti, napredovati ili
se povlačiti, gde postaviti puteve, mostove, pristaništa i odbranu?). Relacije
između informacija, logistike i akcija mogu biti sagledane u smislu da
geografska specifika terena informaciono i logistički ograničava slobodu
akcije. Ove relacije deluju u različitim geografskim razmerama, (lokalnom,
operativnom, regionalnom, globalnom), tako da manja područja limitiraju
slobodu odlučivanja i akcije na većim područjima, sve do globalnog.
Geostrategija je stvarno strategija jedino ako ume da za usmeravanje snaga u
borbi iskoristi prostor, geografsku realnost. Geostrategija je deo strategije
dotle, dokle se strateg bavi organizovanjem svog prostora tako da popravi
vreme i informacije s kojima raspolaže, pre komande. Fabius Kunktator
smatra se ocem geostrategije, ne zato što je učinio nemogućim život

90
Hanibala, nego zato što je uspeo da osigura Rimu vreme za odmor i
reorganizovanje snaga. Oklevanje i sakupljanje informacija - baš u tome se
sastoji geostrateška genijalnost ovog rimskog vojskovođe. Cilj geostrategije
ipak nije samo da dobija na vremenu zbog olakšavanja manevra, nego da
učini sigurnijom odluku stratega. Geostrategija radi da pomogne strategu da
ovlada jednim prostor-vremenom, koje bi mu pomoglo da optimizira svoju
odluku. Teorijska geostrategija pokušava da odgovori na pitanje, kako da se
organizuje na optimalan način prostor-vreme, s kojim će raspolagati strateg,
pri donošenju svoje odluke (naredbe). Teorijska geostrategija sledstveno,
služi da informiše stratega pri planiranju osvajanja teritorija, i da opravda, ne
toliko pred međunarodnim instancama, nego pred svojim narodom i svojim
potomcima, logiku njegovih postupaka.

Informacija je najvažnija, vreme ne služi ničemu, ako prostor ostane

nem. Zato treba onemogućiti protivnika da sakuplja i obrađuje informacije, i
prinuditi ga da odlučuje pri potpunoj neinformisanosti i nesigurnosti. To bi
možda bio jedan od geostrateških aksioma u savremenim ratovima. Dobar
primer je rat u Zalivu, gde su Amerikanci uspeli da svedu na nulu prednost u
vremenu, kojim prema Klauzevicu raspolažu branioci, pošto su učinili
prostor potpuno "nemim". Isto tako u operaciji "Oluja", sistem veza vojske
Republike Srpske Krajine bio je uništen, tako da glavni štab nije imao vezu
sa potčinjenim jedinicama. Sa druge strane, napadač je dobio od avijacije
precizne informacije za navođenje artiljerijske vatre.

Otuda proističe značaj zone osmatranja i izviđanja. Francuski autori

u časopisu "Stratežik" (Debie, 1993) koriste termin "glasi" (glacis -
grudobran) za označavanje informacionog prostor-vremena, što je nešto više
od običnog manevarskog terena. To je jedan ešalonirani sistem za
informisanje, gde se odlučnost protivnika sudara sa sve većim teškoćama.
Organizacija zone osmatranja na različitim nivoima je osnovno geostrateško
rešenje velikih sila u epohi "hladnog rata", možda zbog činjenice da
ozbiljnost strateških rešenja u atomskoj eri iziskuje više vremena i
informacija. "Unutrašnji polumesec" Mekindera bio je pretvoren u ogromnu
zonu, gde su SAD i bivši SSSR izgradili svoje sisteme za osmatranje i
obaveštavanje. Sovjetski Savez koji nije zaboravio nemački blickrig, mislio
je na odbranu svojih granica, a SAD je vizirao odbranu slobodnih mora i
industrijskih nacija. Politika Kine u Mongoliji, Tibetu i Kambodži,
motivisana je sličnim geostrateškim ciljevima. Slično, zona sigurnosti
Izraela u južnom Libanu, na zapadnim obalama reke Jordana i na Golanskoj
visoravni, su politička besmislica, ali su neophodni sa gledišta zahteva
geosatrateške racionalnosti. Zemlje članice NATO pakta igraju ulogu zone
osmatranja za SAD, a nove članice u centralno-istočnoj Evropi su slična
zona za zapadnoevropske države.

91
 Razlika između zone osmatranja i zone uticaja omogućuje da se
shvati razlika između geopolitike i geostrategije. Geopolitika čini politiku:
jedna zona uticaja je sredstvo da se za metropolu osiguraju resursi i dostup
do tržišta, pri čemu su takođe važni ideološki i kulturni uticaji. Zona
osmatranja osigurava da se sledi protivnik, da se sakupljaju informacije,
eventualno da se dobije vreme, da bi se donelo pravilno strateško rešenje za
pobedu. Geopolitika pokušava da ostvari jedan politički program, a
geostrategija - da olakša ostvarenje ratnog cilja, tj. pobedu.

Pri planiranju makroregionalne i regionalne geostrategije uključuju

se geopolitičke koncepcije prostora kao stavke u borbi među državama -
geoekonomska ili geostrateška. Ideologija borbe za "životni prostor" je
vezana s prvom, ideologija borbe za "prirodne granice" s drugom. Tvorac
prve bio je nemački geograf F. Racel (1897) a druge britanski geograf H.
Mekinder (1904). Prva je našla odraz u nacističkoj ideji "prodora na istok"
(Drang nach Osten), da bi slovenski narodi proizvodili hranu i sirovine za
Nemačku. Druga se oslanjala na stratešku, vojnu nužnost prisvajanja
teritorija i regiona drugih država, što je odgovaralo globalnoj strategiji sila
Zapada i Istoka.

Osnova strategije Zapada u "hladnom ratu" bila je da se saobraćajni

"hendikep" pomorskih sila nadoknadi prednostima u vazdušnim snagama i
raketnom naoružanju razmeštenom u vojnim bazama u zoni "rimlenda". Prva
eksperimentalna nuklearna eksplozija izvršena u SAD (NJu Meksiko, 16.
jula 1945) i atomska bomba bačena na Hirošimu (6. Avgusta 1945 sa oko 80
000 poginulih i 20 000 umrlih od posledica), kao i eksperimentalna
nuklearna eksplozija u SSSR-u (avgusta 1949), označile su početak trke u
naoružavanju na relaciji Zapad-Istok, koja je dostigla nuklearni paritet 1962.
Razvojem tehnologije sheme tipa hartlend-rimlend donekle gube značaj, ali
klasični elementi Mekinderove geostrategije - npr. balans između morskih i
kopnenih super sila, još uvek se smatraju važnim. Novi geostrateški ciklus
nazvan selektivna destrukcija sa velike distance, povezuje se s razmeštajem
laserskog i nuklearnog oružja u kosmičkom prostoru i projektima tipa "rata
zvezda". Mogućnosti novih oružja da deluju trenutno i uništavaju masovno,
uslovljavaju prioritet kosmičkog pravca u "novoj geostrategiji" nad
kopnenom, morskom i vazdušnom. U geostrategiji nuklearno-kosmičke ere,
informaciono-tehničke mogućnosti postaju ključne za održavanje i širenje
kontrole nad prostorom.

Danas se globalna geostrategija približila geoglobalistici. Tu je

prioritetno pitanje održivog svetskog poretka, neširenje nuklearnog i drugih
oružja za masovno uništavanje. Pri vođenju rata danas je brzina važnija od
strateškog geografskog položaja (zato se pojavio termin "hronopolitika") a

92
ekonomska moć je važnija od vojne. Neki autori (Lutnjak, 1993) koriste
termin "geoekonomika" da naglase stratešku vrednost ekonomskog prostora.
Po njima države se konfrontiraju međusobno u ekonomskoj sferi a ne zbog
teritorija (Rusi, 1977). Iako baziran na ekonomizmu, taj termin ulazi u
stručnu terminologiju kao blizanac geopolitike, potiskujući geostrategiju.

Ako je geopolitika osnova za vođenje

4. Geopolitička
određenog političkog programa, onda je
kartografija geostrategija osnova za vođenje rata. Obe
discipline su tesno povezane s
kartografijom, zato što jezik karte omogućuje da se vizuelno predstavi ono
što nije neposredno prisutno. Karta omogućuje da se predstave tri aspekta
odnosa - hronološki, horološki i sadržajni. Prvi aspekt se bavi vremenskom
sistematizacijom procesa i događaja u jednom vreme-prostornom
kontinuumu. Horološki aspekt se bavi razmeštajem događaja u konkretnom
prostoru. Razmeštaj je u tesnoj vezi s problematikom rastojanja (distance) i
gustine, što ima geopolitičke i geostrateške konotacije. Rastojanja mogu biti:
a) matematičko-katrografsko - linearno rastojanje (koristi se u avijaciji,
artiljeriji, meteorologiji i sl.); b) vremensko rastojanje - vreme potrebno da
se pređe put između dve tačke (tu je važna brzina - veća brzina, manje
rastojanje); d) psihološko rastojanje - subjektivne predstave o rastojanju
(mentalne mape); e) tarifno rastojanje, koje zavisi od cena prevoza.
Problematika gustine svodi se na brojni odnos tačaka i pripadajućih površina
(na primer, gustine stanovništva, naselja, saobraćajne mreže, objekata).
Kvantitativno gustina može biti mala, srednja i velika, a kvalitativno može
biti nedovoljna, povoljna, prekomerna.

Treći, sadržinski aspekt, odnosi se na objekte i pojave koji su

predstavljeni. Geografski sadržaji uopšte mogu biti: 1. Geografski objekti -
prirodni i antropogeni (planine, reke, puteve, granice, naselja); 2. Geografske
pojave - odgovarajuća stanja, delovanja i oblici pojavljivanja geografskih
objekata u datom prostoru i vremenu (poplave, suše, migracije, ratovi); 3.
Geografske sile - uzroci kretanja materije, tj. energija i informacija; 4.
Geografski procesi - prostorno-vremenske promene. Mala površina karte
omogućuje da se jednim pogledom obuhvati velika teritorija. Tako se stvara
mogućnost za poređenja i zaključke.

Za nas je suštinsko pitanje, šta se podrazumeva pod geopolitičkom

kartom? Odgovor može da ima različite aspekte. Posle oformljenja
geografske nauke karte su počele da služe kao ilustracije pri istraživanju i
predstavljanju političkih događaja, država, regiona, ili kontinenta. Stare karte
su izvor informacija za nova istraživanja, tokom kojih nastaju nove karte. Za

93
geopolitička istraživanja važne su raznovrsne karte - geografske, specijalne
(etničke, religijske), problemske, istorijske. Tu se postavlja pitanje
egzaktnosti karte? Ono se može razmatrati u kontekstu odnosa nauke i
ideologije. Konsultovanje geografske karte podrazumeva način gledanja koji
se ne može razdvojiti od načina sastavljanja, odnosno "ideologije
predstavljanja". Svaka karta je tačno matematički određena, data u razmeru,
ali ipak nije oslobođena predstave autora o sebi ili o stanovnicima sa
teritorije koju predstavlja. Na njoj je već urađena sistematizacija,
klasifikacija i generalizacija. Tu nastaje problem preciznosti i
verodostojnosti, pošto je autor subjektivno izvršio prethodni odbir izvora,
sadržaja i metoda kartiranja. One su koliko mape jednog političkog prostora,
toliko i mentalne mape njihovih tvoraca. Primer su pregovaračke mape i
planovi podela srpskog etničkog prostora, koje su predstavljale projekcije
krvavog spektakla, dijagrame etničkog čišćenja i raseljavanja, procentualnog
sravnjivanja, kombinatoriku ciničnog pragmatizma, nacionalističkih
fantazija i fantazmagorije. Treba istaći, da kartografski jezik omogućuje da
se vrši "manipulisanje" saznanjem korisnika karte. Tu se postavlja novo
fundamentalno pitanje jezika kartografije: naročito nerešiva (gotovo
hajzenberovska) dilema prenošenja zakrivljenog prostora na ravan karte,
odakle postaje jasno da egzaktnih karata ne može biti, odnosno da je svet
nepredstavljiv. Ipak, moguće je izračunati kartografske deformacije (Tadić,
1996). Kartografske projekcije mogu se koristiti u manipulativne svrhe zato
što neizbežno deformišu sliku prostora. To su vešto koristili nacistički
geopolitičari. Geopolitičke mape se sastavljaju i izrađuju s ciljem da budu
orijentir za geopolitičko mišljenje. Geopolitička mapa je politički simbol
preko koga autor kognitivno ucrtava svoj individualni društveni odnos
prema lokalnoj, nacionalnoj i međunarodnoj stvarnosti. Treba naglasiti još
jednu osobenost karte - da tokom vremena svaka "nova" karta prelazi u
grupu "starih" (istorijskih) karata. Izmena nekih prostornih parametara koji
su ucrtani na mapi, pravi je cilj svake "spoljnje" akcije. Mape su uvek bile na
dnevnom redu mirovnih konferencija i sastavni deo mirovnih ugovora.

Moćan instrument i simbol obaveštenosti

5. Vojna kartografija u miru i ratu je mapa. Vojna kartografija
se bavi izradom, ažuriranjem,
izučavanjem i korišćenjem karata namenjenih specijalno vojnim potrebama.
"Najčešće, predmet rada vojne kartografije su opštegeografske karte,
posebno topografske i pregledne karte, te razne tematske i specijalne karte
namenjene potrebama oružanih snaga" (Anđelić, 1990).

Zbog navigacionih potreba Britanski admiralitet je kartirao mora, a

kretanje i gađanje velikim topovima inspirisalo je precizno kartiranje kopna.

94
Merkatorov učitelj Frizius je 1533 upoznao tobdžije i geografe sa njegovom
metodom triangulacije. Posmatranje sa dve poznate tačke omogućuje da se
utvrdi položaj treće udaljene tačke. Diges je konstruisao Teodolit 1551 koji
je pojednostavio merenje i računanje udaljenosti na bojnom polju. Širenje
triangulacije i teodolita u Engleskoj i Francuskoj bilo je inspirisano
uzajamnim ratnim strahom sredinom XVIII veka i potrebama artiljerije
velikog dometa da ima precizne podatke o položaju i visini topova i ciljeva,
a takođe potrebama zemljišne politike. Britanski i francuski inženjeri su
1783. godine izvršili merenje egzaktne distance između Griničke i Pariske
opservatorije, zbog utvrđivanje pozicija njihovih meridijana, za potrebe
triangulacije. U rusko-poljskom ratu krajem XVIII veka, Rusi su se po prvi
put poslužili vojnom kartografijom, što su Poljaci nazvali "holandskim
lukavstvom". Napoleon je pomno proučavao pokrete i pravce akcija na
mapama. Emil Ludvig je o njemu zabeležio: "Bilo da je njegov zastoj kraći
ili duži, u ratno vreme mapa je uvek spremna u njegovim rukama, u kolima
ili u šatoru, u kampu ili kod logorske vatre... Kroz sve zemlje, za celo
trajanje njegovog života, mapa je bila s njim, pribodena sa obojenim
pribadačama, osvetljena noću sa dvadeset ili trideset sveća, i parom kompasa
koji su ležali na njoj. To je oltar pred koji on prinosi svoje molitve. To je
stvarna kuća za čoveka koji nema kuću." Pa ipak, Napoleon je napravio
sudbonosnu grešku na Vaterlou baš zbog pogrešne topografske percepcije.
Njegove mape i lokalni vodiči nisu dovoljno dobro raspoznavali blatni teren,
teško prohodan za konjicu i manevre artiljerije, što su Englezi iskoristili za
kontra napad (O’Sullivan & Miller, 1983).

U širem, geostrategijskom planu, potrebne su tačne informativne

karte koje pokrivaju veća područja. Znamenitost i izvrsnost nemačke
kartografije u ovom domenu vezana je s organizacijom pruskog štaba.
Superiornost ovog generalštaba u planiranju i izvršavanju rata,
demonstrirana 1866. i 1870, zavisila je od prikupljanja i angažovanja
ogromnog broja geografskih informacija kako u krupno razmernim kartama
za taktiku tako i u sitno razmernim kartama za strategiju. Nije beznačajno da
je pobednik iz 1866, fon Moltke, studirao kod Ritera geografiju.

Vrste mapa koje su potrebne za vođenje rata vremenom su se

menjale, zavisno od tehnologije ratovanja. Rastući domet i smrtonosnost
topova u DŽDŽ veku uzrokovali su potrebu za tačnim topografskim
listovima. Bataljonski nivo manevara sada se vodi pomoću kartografskih
koordinata, kao i navođenje artiljerijske vatre, aviona i sl. Dalekometna
artiljerija zahteva, osim preciznih mapa, izviđače i veziste, koji treba da
pozovu vatru na ciljeve koji nisu vidljivi sa vatrenog položaja topa. Osim
artiljerije i drugim rodovima vojske postale su potrebne precizne mape.
Uvećavanje uloge u vojnim dejstvima tenkovskih i motorizovvanih jedinica,

95
vojno-vazdušne flote, orijentisalo je vojno-geografski posao na direktne
potrebe oružanih snaga. Geografsko obezbeđenje potreba zaraćenih strana u
II svetskom ratu bilo je uslovljeno time, što su ratna dejstva obuhvatila
široka prostranstva na više kontinenata i okeana, nametnula problem
snabdevanja zaraćenih strana strateškim sirovinama i izbrisala bivšu dosta
jasnu u I svetskom ratu granicu između fronta i pozadine. Evolucija od
triangulacije, preko balona za osmatranje, aerofotografije i radara, do
satelitskih senzora, bila je praćena sukcesijom oružja od crnog baruta i
glatke cevi, preko eksploziva, žlebaste cevi, do bombardera i vođenih raketa.

Rastući dometi i destruktivnost oružja kroz XX vek je uzrok ne

samo rasta disperzije trupa nego i smanjivanja odgovarajućeg razmera karte.
U I svetskom ratu četni i bataljonski komandiri koristili su karte razmera
1:25 000 a u II svetskom ratu i u Korejskom ratu 1:50 000. U Vijetnamu,
vazduhoplovni komandiri su najviše koristili karte razmera 1:250 000, zato
što njihovi helikopteri imaju širok dolet. Disperzija snaga koje koriste
taktičko nuklearno naoružanje i brzinu modernog, mehanizovanog ratovanja,
zahtevaju korišćenje sitnorazmernih karata za sadejstvo jedinica. Terenske
informacije su u funkciji nivoa vojnog odlučivanja u vremenu i prostoru.
Taktičke odluke na divizionskom ili višem nivou, zahtevaju više detalja i
sveže informacije za usmeravanje vatre, kretanje motorizacije, helikopterske
letove. Na odluke na tom taktičkom nivou, mogu uticati minute. Na nivou
čete to dolazi do sekunda. Artiljeriski projektili mogu pretvoriti seoske
puteve u preorane tenkovske zamke, ili prohodnu šumu u neprohodnu
prepreku. Prolaz tenkovske jedinice može omekšati tle tako da ono postane
neprohodno za tenkove koji slede. Rastući značaj terenskih karakteristika i,
takođe, mapa za mehanizovane vojne operacije, može uticati da pogrešne ili
netačne karte budu potencijalno kobne.

Antropogene promene kao što su izgradnja puteva i uređenje

prostora, mogu dramatično promeniti teren u periodu između izrade i
upotrebe karte. Na ratištu mostovi nestaju, brane se probijaju, zgrade se ruše,
i tako promene nastaju brže nego što mogu biti unete na najbolje karte. U
Vijetnamu, snage SAD su radije koristile nove aerofotosnimke nego mape,
baš zbog brzih promena izgleda predela u zoni borbi. Na primer, evropska
Rusija je oko 40% šumovita. Netačne mape korišćene u Vermahtu u II
svetskom ratu prikazuju skoro kontinuirane šume, što je imalo za posledicu
taktičke greške na Istočnom frontu. Ruske karte različite namene, kao
posledica "oksidentofobije", obiluju nepreciznostima i (namernim)
greškama. U vijetnamskom ratu - južnovijetnamska armija je koristila
francuske mape dok su vazduhoplovne snage SAD koristile američke mape.
Rezultat toga bio je da su vazdušni udari bili usmereni na pogrešna sela ili na

96
prijateljske trupe, sve dok američke mape nisu distribuirane i Vijetnamcima
tako da su svi radili na istoj osnovi.

Maršal Montgomeri je okarakterisao faktore pobede u borbi kao

"transport, administraciju i geografiju", sa akcentom na poslednju. Postavlja
se pitanje, šta strateg treba da zna o terenu, na kojem se vode ratne
operacije? Pre svega on treba da zna prohodnost terena uopšte i posebno gde
su povoljni prolazi, koridori, strateške tačke. Značajna su takođe povoljna
mesta za zaposedanje sa mora ili iz vazduha, mesta za logorovanje, za
odbranu puteva i slično. Strateg treba da ima locirane bazne tačke i linije
kretanja, položaje protivnika na vatrenim linijama, odbranu i radijus
kontakata usklađen sa opštim tipom terena. U praksi moraju biti utvrđena
specifična mesta za odbranu ili za napad i vatreni položaji vojske i topova.
Ovi ciljevi koncentrišu kako antropogene tako i prirodne komponente
predela. Tenkovskom komandiru je svejedno da li je kanal ispunjen vodom
prirodni ili veštački, važno je da je to prepreka za kretanje na terenu.

Glavne komponente predela, koje se uz pomoć karte mogu sagledati

su: tačke posmatranja (osmatračnice), vatreni položaji, skloništa i skrovišta,
prepreke, ključni tereni, prolazi. Zbog toga je potrebno umeti pomno čitati
kartu - ne samo površinsku geometriju, nego i geologiju, tle i vegetaciju.
Generalizovani tipovi predela su komponovani od merenja nagiba, reljefa,
slojeva, i poprečnog preseka terena. Sve te karakteristike su ukomponovane
u sadržini karte.

Kao što se koriste za vođenje borbe, mape se koriste i za serviranje

geografskih dezinformacija i obmanjivanje protivnika ili grupe stanovništva.
Nemačka škola geopolitike izuzetna je u kartografskom predstavljanju
pretnji Rajhu od onoga što zapravo želi da zauzme. Smer strelica pokazuje
pretnju od okruženja. Granične linije su zasiđene agresivnim simbolima i
bojama. Mape koje su publikovane 1934., pokazuju većinu Rajha unutar
doleta bombardera koji lete iz niza tačaka duž češke granice, i preuveličanim
pretnjama iz Bohemijske "tvrđave", lažnim predstavljanjem reljefa regiona,
prikazujući Bohemiju i Moravsku kao blok visine slične kao Alpi. Ove mape
publikovane u Zeitschrift für Geopolitik su namenjene pretežno za korišćenje
novinarima, nastavnicima i stranim posmatračima. Časopis je izlazio kao
jeftin, da bi postigao što je moguće veću širinu cirkulacije vesti i tekstova od
lažljivih pisaca. Kao što je geopolitički teoretičar fon Šumaher istakao
"svaka politička mapa je oružje". Uticaj geopolitičara bio je vidljiv dugo pre
1933. i sa Hitlerovim usponom "patriotska geografija" i "odbrambena
geografija" postale su hit. Nemački prostorni planeri izrađivali su karte
fantastičnih "pejzaža budućnosti" centralizovane Evrope sa zamišljenim
objektima - elektranama, autoputevima, železničkim prugama, kanalima.

97
 Jedan izvrstan primer kartografske obmane uključuje putne mape
potencijalne prohodnosti sačinjene od britanskog Surveyors of the Royal
Engineers u Kairu tokom II svetskog rata. Oni su proizveli lažnu verziju
ovih mapa i dopustili da one budu zarobljene od nemačkog afričkog korpusa.
Ova obmana je bila važna u navođenju velike formacije nemačkih tenkova
na nepovoljan teren. Slične prirode je bio javni proglas onih mesta na koja će
padati nemačke rakete (1944). U vezi s tim proglašena je prividno
evakuacija na istok. Nemci su saznavši to pomerili svoje ciljeve dve milje
istočno od centralnog Londona, u ruralni Eseks. Geografska dezinformacija
može biti važno odbrambeno oruđe.

Danas mnoge države i armije u svetu imaju servise ili institute za

topografsko kartiranje, koje je neophodno za osvajanje i kontrolu prostora.
Geoinformacioni sistemi i tehnologije omogućuju integraciju prostornih i
vremenskih podataka u celovita informaciona polja, integraciju procesa
stvaranja i korišćenja karata. S tim u vezi nastaju novi proizvodi - cifarske
elektronske karte i atlasi (među njima i virtualni), kartografske animacije,
elektronske geografske enciklopedije, banke podataka, i novi kanali
njihovog prenosa - mreža Internet, elektronska sredstva masovne
komunikacije a takođe i kompleksi programsko-jezičkih instrumenata, koji
obezbeđuju realizaciju mehanizama formiranja, predstavljanja, obrade i
analize karata i njihovih sistema (u suštini mašinske verzije jezika karte).

Geografske analize terena za potrebe

6. Vojna geografija ratovanja naročito su razvijene u II
svetskom ratu. Geografske informacije u
vidu geografskih opisa, priručnika, bedekera, vojnih karata publikovane su u
milionskim tiražima. Može se reći da je geografija u to vreme doživela takav
razvoj, kojem nema sličnog u njenoj istoriji od Strabona do naših dana.
Stoga P. DŽejms tvrdi, da postoje dve profesije, za koje se rat pokazao
korisnim, prva - to je medicina, druga - geografija (Buttimer, 1983). Istina,
rat je bio koristan za usavršavanje samo nekih strana geografskog zanata, tj.
primenjene geografije, dok je istovremeno gušio fundamentalna istraživanja
zakonomernosti sveta koji nas okružuje i odneo živote mnogih talentovanih
geografa, što predstavlja nenadoknadiv gubitak.

Vojna geografija je vid primenjene geografije. U toku rata ukazala

se potreba geografske procene jednih te istih terena za različite vidove vojne
tehnike (tenkoprohodnost, uzletno-sletni uslovi), za različite vrste dejstava -
odbrane obale, iskrcavanje desanta, maskiranje, kao i za prilagođavanje
vojnih jedinica uslovima predela - morske pešadije, vazdušno-desantnih,
brdsko-artiljerijskih, mornaričkih i drugih. Te potrebe nisu mogli da

98
zadovolje univerzalni opisi pa su se pojavili specijalni vidovi geografskih
analiza i priručnika, namenjeni određenim rodovima vojske, na primer za
potrebe avijacije, mornarice, kopnenih snaga. Modernizacija ratne tehnike -
pojava oklopnih, motomehanizovanih i vazduhoplovnih jedinica, omogućila
je veću pokretljivost vojske i "skraćivanje rastojanja", "sažimanje prostora" i
povećavanje njegove "prohodnosti". S druge strane ona je povećala
zavisnost tempa vojnih dejstava od raznovrsnih uslova i sezonskih stanja
terena, tj. od prirodnih i antropogenih promena terena. Tradicionalni izvori
informacija o terenu - geografski opisi i topografske karte - nisu mogli da
obezbede adekvatne informacije potrebne neposredno u toku bojevih
dejstava brze avijacije i motorizovanih jedinica, za operativne i taktičke
zadatke. Topografske karte nisu sadržale podatke o sezonskoj smeni
karakteristika terena (zemljišta, vegetacije, stanja vremena, uslova
vodosnabdevanja, stanja snežnog pokrivača), važnih za ocenu prohodnosti
motorizovanih jedinica, izgradnje vazduhoplovnih pista, izvođenja desantnih
operacija, ili za izbor i formiranje prehrambenih obroka, maskirnih
sredstava, odeće i slično. Sve to nametnulo je potrebu za stvaranjem
specijalnih vojno-geografskih karata različite namene, na koje su mogli brzo
da se "unesu" vizualizirane informacije. Na taj način u toku rata bili su
modernizovani i stvoreni novi tipovi "papirnih nosilaca informacije" - opšti i
funkcionalno orijentisani opisi i specijalizovane karte. U toku stvaranja
funkcionalno orijentisanih opisa naglo se proširio obim unesenih u njih
"vizuelnih" informacija (aerofotosnimci, fotografije, fragmenti karata).
Postepeno shvatajući značaj geografske komponente za rešavanje složenih
tradicionalnih i vojnih potreba navelo je komande zaraćenih strana da traže
nove oblike organizacije njihove geografske pripreme. Geografija je postala
"specijalna vojna služba" a geografi - "vojni geografi", koji su prelazili iz
civilnih ustanova u odeljenja administrativno-ekonomske i vojne uprave kao
vojni službenici. Način rada i organizovanja geografskih istraživanja za
vojne potrebe bio je razvijen u Nemačkoj, SAD, Velikoj Britaniji i Rusiji.

NEMAČKA je u toku priprema za agresiju u II svetskom ratu

angažovala brojne geografe na formiranju i "naučnom zasnivanju" nacističke
ideologije, a u toku rata mnogi od njih su radili u vojno-geografskoj službi.
Najvažniji deo te službe bila je IV grupa Odeljenja vojnih karata i merenja
Vrhovne komande kopnene vojske (Mil-Geo), zatim analogna odeljenja
General štaba vojno-vazdušnih snaga (Luft-Geo) i Vrhovne komande vojno-
morskih snaga (Mar-Geo). Opisi terena su sačinjavani za one regione u
kojima je Nemačka nameravala da razvije vojna dejstva, oslanjajući se na
iskustva iz I svetskog rata i radove A. Hetnera. Početkom II svetskog rata
bili su izdati opisi za "sve zemlje Evrope, Severnu Afriku, Bliski i Srednji
Istok" (Abramov, 1985) a takođe i opisi Moskve u tri toma, opisi Povolžja,
Urala, Kavkaza i Severne Indije (Smith, Black, 1946). Razmer opisa varirao

99
je od pojedinačnih knjiga do obimnih tomova. Po pravilu, u njih su bili
uključeni tekst, fotografije, planove gradova, uputstva i karte razmera 1:500
000 ili manjeg, na koje su bili uneseni elementi prirodnog i kulturnog
predela. Prvi opisi predstavljali su rutinsku regionalno geografsku
kompilaciju tj. tipičnu "geografiju objekata". U kasnijim radovima jače je
izražena prostorna analiza. U toku rata, usled potreba ratovanja i terenskog
upoznavanja s okupiranim teritorijama (Zapadne i Južne Evrope, Norveške,
Italije i ostrva Sredozemlja, Dalmacije, Grčke), niz opisa bio je obnavljan i
poboljšavan. Mil-Geo je izrađivao takođe specijalne vojne karte, sa unetim
podacima o putevima i prohodnosti terena, industrijskim i drugim u vojnom
pogledu važnim objektima. Na poleđini i na manje važnim poljima karata
razmeštani su planovi gradova, spisak objekata i sažeti tekstovi, koji
karakterišu prirodne u kulturne uslove predstavljene na karti. Takve karte u
razmeru 1:100 000 do 1:500 000 bile su priređene za skoro sve okupirane
teritorije. Mar-Geo je pripremao specijalne pomorske karte i opise strateški
važnih delova evropskih obala. Luft-geo je izdavao "Vazdušno-geografske
opise" ("Luftgeographische Beschreibung" i "Luftgeographisches
Einzelheft"), od kojih je pet obimnih tomova posvećeno balkanskim
zemljama. Svaki tom u prvom delu sadrži pregled prirodnih uslova (položaj,
rastojanja, granice; reljef, klimat, vode, vegetacija), podatke o stanovništvu
(gustina, nacionalni sastav), regionalnoj i administrativnoj podeli,
komunikacijama i orijentirima iz vazduha. U drugom delu su opisi -
tekstualni, fotografski i kartografski prikazi pojedinih regiona i urbanih
aglomeracija. U zaključnom delu toma dati su podaci o "letačkoj
meteorologiji" ili "vazdušno-meteorološka uputstva". U mnogim tomovima
su kvalitetni aerofotosnimci naseljenih mesta i komunikacija i geografske
karte.
U toku rata (1942), formirana je specijalna služba pri vrhovnoj
komandi Vermahta - istraživačko odeljenje specijalne namene
(Forschungsstaffel zu besonderer Vervendung – FSzBV). U tom odeljenju su
radili najistaknutiji vojni geografi Nemačke - Oto Šulc-Kampfenhel, J.
Šmithjuzen, F. Bartc, E. Otremba, H. Bobek i mnogi specijalisti iz
geomorfologije, geologije, ekologije biljaka, hidrologije, pedologije,
kartografije, fotogrametrije. Oni su koncentrisali pažnju na osmatranje i
razvoj novih tehnika i metoda, posebno u sferi prostorne (teritorijalne)
procene i kartiranja. Na osnovu aerofotosnimaka i terenskih istraživanja
izradili su atlas Libijske pustinje sa 18 topokarata razmera 1:200 000, sa
detaljnim podacima o geologiji, vodosnabdevanju i prohodnosti terena za
mehanizovane jedinice. Kasnije su prešli u Rigu i izradili geobotaničku kartu
Litve razmera 1 : 1 000 000, a zatim su se bazirali u Kijevu i istraživali
mogućnosti isušivanja Pripjata, navodnjavanja juga Ukrajine i naseljavanja
Nemaca na jugu SSSR. Od sredine 1943. FSzBV se ponovo orijentisao na
terenska istraživanja vojne namene i izradu topokarata razmera 1 : 5 000 do

100
1 : 50 000. Do kraja rata štampali su 36 listova karata različitih delova terena
u istočnoj i jugoistoičnoj Evropi. Mnogo je značila njihova karta prohodnosti
za obezbeđivanje izlaza nemačke vojske iz blatnjavog šumskog područja
Pripjata, u vreme operacija sovjetske vojske marta 1944 (Preobraženskiy,
Aleksandrova, 1996).

Poslovi vojno-geografskih istraživanja bili su centralizovani.

Početkom rata (1942) formiran je Savet za nauku (Reichforschungrat), kojim
je rukovodio Gering. "Predstavnik za specijalna pitanja geografskih
istraživanja" u tom Savetu bio je Šulc-Kamfhenkel, botaničar i geograf. Taj
aktivni nacista i vešt organizator, postao je jedna od vodećih figura nemačke
vojne geografije. Inicirao je, da se pod pokroviteljstvom Saveta formira
specijalna "Grupa za naučnu analizu teritorija i vojnu geografiju".
Geografski fakulteti, instituti i pojedinci uključivani su u centralizovano
finansirane istraživačke projekte vojne i privredne namene. Tzv. civilna
istraživanja bila su orijentisana pre svega na opsluživanje potreba
okupacionih vlasti, kolonijalne interese Rajha - to je u stvari bila politički
orijentisana regionalna geografija. Za upravljanje okupiranim teritorijama
formirani su u Krakovu - Institut istočnih poslova, u Keningsbergu - Institut
istočnih istraživanja, u Vroclavu - Istočno-evropski institut, i drugi. Interese
imperije u sferi prostornog poretka (Raumordnung) uprave i privrede
opsluživalo je Odeljenje istraživanja zemljišta (Landeskunde) u sastavu
službe za premer zemljišta. Ono je radilo geografske opise listova
topografskih karata razmera 1 : 200 000 u "novim istočnim oblastima".
Civilne ustanove takođe su izdavale sitnorazmerne karte okupiranih teritorija
i regiona. Imajući to u vidu može se zaključiti da je "pojam prostorne
organizacije nastao kao čisto teorijski pojam, a svoju prvu primenu on je
našao u poslovima stvaranja "novog poretka" na okupiranim teritorijama"
(Zandner G., Osenbrige J., 1992).

U vreme II svetskog rata publikovano je 19-tomno izdanje "Afrika.

Priručnik praktične nauke - kolonizacije" (Afrika. Handbuch der praktischen
Kolonialnjissenschaft), 11-tomno izdanje o geografiji Nemačke
(Forschungen zur DeutscheLandeskunde) i 50 brošura o stranim zemljama
(Kleine Auslandkunde). Karakteristično je obilje radova posvećenih zaštiti
prirode, koji su imali propagandno-ideološki značaj, kao na primer,
publikacija "Zaštita prirode - nacional-politički zadatak" (Victinghoff-Reisch
A., 1936). Prema tome, "za zemlju-agresora tipični su bili mobilizacija
državnog vojno-geografskog aparata, prethodna blagovremena ideološka
geografska priprema ("tle", "krv", "duh", "prostranstvo"), vojno-geografska
priprema strateške dubine, organizacija geografskog "praćenja" u toku
vojnih dejstava a takođe zadovoljavanje potreba u geografskoj osnovi

101
regionalnog upravljanja unutar zemlje i na okupiranim teritorijama"
(Preobraženskiy, Aleksandrova, 1996).

SJEDINJENE AMERIČKE DRžAVE su u toku rata intenzivno

razvijale vojnogeografsku službu i preorijentisale deo "akademske"
geografije na "vojnu" geografiju. U toku I svetskog rata 51 član Asocijacije
američkih geografa učestvovao je u vojnim poslovima ili Mirovnoj
konferenciji koja je usledila, a u II svetskom ratu u Vašingtonu je u vojnim i
srodnim službama radilo preko 300 geografa (James, Martin, 1981). Preko
200 geografa bilo je u istraživačkoj i analitičkoj upravi Strateških službi
(OSS - Office of Strategic Service). U geografskom odseku Strateške službe
na početku su bile tri sekcije: kartografska, kartografske informacije i
geografskih podataka. Geografskim odsekom rukovodio je veliki teoretičar
R. Hartšorn. Sekcija geografskih podataka, koja je kasnije reorganizovana u
regionalne jedinice, imala je za zadatak da prikuplja, interpretira i
predstavlja u pismenom vidu sve podatke potrebne za različite ciljeve.
Geografi su obično radili zajedno s ekonomistima, istoričarima i
političarima, a na terenu su radili s vojnim licima, biolozima, geolozima,
klimatolozima. OSS je kasnije postao "Centralna Obaveštajna Agencija"
(Central Intelligence Agency – CIA) (Preobraženskiy, Aleksandrova, 1996).

Druga velika grupa geografa radila je u topografskoj službi Vojnog

obaveštavanja (Topographical Branch, Military Intelligence Service G-2 –
US Army). Oni su se bavili doslovno vojnom geografijom, i to analizom
prirodnih i kulturnih karakteristika teritorija koje su imale prvostepeni značaj
za planiranje vojnih operacija (Stone, 1979). Zato su morali dobro poznavati
ne samo geografiju, nego i vojne poslove. Vojno planiranje zahtevalo je pre
svega ocenu stepena prohodnosti teritorije za različite rodove vojske. Zato je
bilo neophodno objediniti znanja iz kvartarne geomorfologije, geologije,
biogeografije, o drenaži, nagibima i tipovima zemljišta sa znanjima o
razmerama ratišta, tipovima prepreka, opremi. Geografi su imali zadatak da
sakupe sve te informacije, pretoče ih u tačne i razumljive karte i priručnike,
neophodne za rešavanje taktičkih ili strateških zadataka.

Treća grupa geografa radila je u Intendantskom korpusu

(LJuartermaster Corps). NJihov zadatak bio je da analiziraju karakteristike
sezonske dinamike temperatura, vlažnosti, radijacije, vetra, što je bilo važno
za fiziologe, lekare i dizajnere odeće. Oni su izradili "Atlas odevanja" koji je
sadržao podatke o potrebama, u vezi s prirodnim uslovima za izbor i
podešavanje opreme (Stone, 1979).

Četvrta grupa geografa bila je u pomorskoj izvidnici (Office of

Naval Intelligence – ONI), koja se bavila procenom uslova za iskrcavanje

102
pomorskog desanta - otkrivanjem odbrambenih sistema i karaktera obala za
iskrcavanje, hidrogeoloških uslova, svojstava vremena i klime, političkih i
ekonomskih uslova. Oni su odigrali nesumnjivo važnu ulogu u planiranju
desanta na severnoj obali Francuske (6. juna 1944), okupiranoj nemačkom
vojskom. Organizacija desanta u Francusku bila je skopčana s velikim
teškoćama. Početkom juna 1944. na južnoj obali Engleske bilo je
koncentrisano više od četvrt miliona američkih i engleskih vojnika, spremnih
da se pomoću 5000 desantnih brodova prebace na obalu Normandije, na
kojoj su se utvrdili Nemci, i da tamo otvore novi front s ciljem da ubrzaju
kapitulaciju Nemačke, čija armija je već trpela poraze na istočnom frontu.
Nemci nisu očekivali taj dan "D" u vreme vremenske nepogode. Međutim,
Ajzenhauer je imao prognozu da će 6. juna biti kratkotrajno poboljšanje
vremena, koje se može iskoristiti za iskrcavanje. Komandant američke
vojske general Bredli piše da ih je 6. juna "loše vreme spasilo kako od
osmatranja protivnika, tako i od udara iz vazduha. Protivnik nije mogao
poverovati, da ćemo se mi odvažiti da uđemo u burni zaliv. Nemci nisu
raspolagali meteorološkim podacima, koje smo mi imali sa stanica na
Grenlandu i Severnom Atlantiku, i zato nemački sinoptičari nisu znali o
predstojećem poboljšanju vremena. Zbog jakog vetra i velike oblačnosti
izlaz nemačkih patrolnih čamaca u more bio je otkazan, a minopolagači su
stajali u lukama. Čak obično budna izviđačka avijacija je ostala na
aerodromima" (Bredli, 1957). Nemački admiral Ruge u knjizi "Rat na moru
1939-1945 g." takođe naglašava značaj pouzdane vremenske prognoze kao
"posebnog vida oružja". Amerikanci su imali takve prognoze zahvaljujući
meteorološkoj opservatoriji Tula, lociranoj na severozapadu Grenlanda
(Budiko M., 1998).

Uloga geografa u vreme rata bila je vidna i u Objedinjenoj armijskoj

i morskoj izvidnici (Joint Army Navy Intelligence Studies – JANIS), koja je
formirana 1942. od predstavnika OSS, ONI, G-2 i A-2. Oni su izrađivali
priručnike o pojedinim teritorijama, sa širokim spektrom podataka o istoriji,
prirodnim uslovima, saobraćaju i telekomunikacijama, socijalnim i
političkim pitanjima, ekonomici, nauci i kulturi, oružanim snagama,
stanovništvu, poljoprivredi, građevinarstvu, preprekama, društvenom
poretku i bezbednosti i tome slično. Geografi su radili i u drugim vojnim i
nevojnim organizacijama. Jedna od najstarijih je bilo Odeljenje geografskih
naziva, zatim Odeljenje vojne ekonomike. Posebno mesto pripadalo je radu
Geografskog biroa Državnog departmenta, gde je važnu ulogu imao I.
Boumen, koji je učestvovao u osmišljavanju svetskog poretka i povelje
OUN. Veliki broj geografa radio je i u "specijalnom armijskom programu
obuke" u mnogim srednjim i visokim školama. Verovatno, globalna priroda
rata učinila je geografiju privlačnom u očima studenata vojnih akademija.
Iskustva američkih vojnih geografa su obrađena u metodološkoj monografiji

103
brigadnog generala V. Pleta (Platt NJ., 1957). U novijim ratovima (u
Vijetnamu, Persijskom zalivu, u Srbiji) naglašena je ekološka komponenta u
načinu ratovanja SAD i NATO pakta.

VELIKA BRITANIJA je u vreme rata prilagodila univerzitetske

nastavne planove vojnoj pripremi i uvela ubrzane kurseve terenskog
kartiranja i merenja, crtanja i štampanja karata. Pri Generalštabu je bila
Geografska sekcija (formirana 1915) koja je izrađivala karte za vojne
potrebe, a pri Admiralitetu je radilo Hidrogeografsko odeljenje koje je
izdavalo karte za vojne i civilne potrebe.

Geografska sekcija u sastavu Uprave vojne službe (Directorate of

Military Survey) Britanskog General štaba, sastojala se iz četiri sekcije: 1.
Opšta organizacija, 2. Izrada i proizvodnja karata, 3. Snabdevanje i
distribucija karata, 4. Služba kolonijalnog planiranja. Vojnogeografskim
istraživanjima najviše se bavila Vojno-pomorska izvidnica, koja je imala
oslonac na Kembridžskom i Oksfordskom univerzitetu. Profesionalni
geografi sa univerziteta uradili su vojnogeografske priručnike za skoro svaku
pribrežnu zemlju Evrope (uključujući i Jugoslaviju), Bliskog Istoka, zapadne
Afrike, južne i jugoistočne Azije i ostrva Pacifika. Britanski admiralitet
izdao je 31 priručnik (NJilson, 1946). Priručnici su imali sledeća poglavlja:
fizička geografija, istorija, narod i uprava, ekonomska geografija, luke,
tesnaci i komunikacije. Priručnici se odlikuju profesionalnim majstorstvom i
kvalitetnim kartografskim prilozima.

Političko obaveštajno odeljenje (Political Intelligence Department)

bavilo se geopolitičkom i socijalnom strukturom Nemačke i okupiranih
teritorija, uglavnom u propagandne i komercijalne svrhe. Topografsko
odeljenje (Interservis Topographical Department – ISTD) bilo je
organizovano u Oksfordu i bavilo se fizičkogeografskim istraživanjima i
izradom složenih karata.

Geografi su takođe radili u Ministarstvu vojne ekonomike (Ministry

of Economic NJarfare). Oni su se uglavnom bavili istraživanjima geografije
industrije i drugih ključnih privrednih objekata i komunikacija na
protivničkoj teritoriji, koji mogu biti ciljevi vazdušnih udara. Karte i
spiskovi objekata izrađivani su na osnovu vazduhoplovnog osmatranja,
aerofotosnimaka i drugih izvora informacija. Inostrano odeljenje toga
ministarstva izdalo je 1943. "Putovođu bombardera" (Bombers Baedecker) u
dva toma, koji je sadržao materijale o preko 500 naseljenih mesta s preko
15000 stanovnika. Naime, doktrina vazduhoplovnog rata Velike Britanije
orijentisana je od 1942. godine ne toliko na razaranje vojne industrije, koliko
na rušenje duha nemačkog stanovništva. Istovremeno, u drugoj fazi rata

104
(1943-45), vršeno je regionalno i urbanističko planiranje za obnovu i
rekonstrukciju koja će uslediti posle rata. Urađeno je oko 11 regionalnih i 60
urbanističkih projekata, u kojima su učestvovali i geografi kao koordinatori
(NJilson, 1946).

SOVJETSKI SAVEZ, za razliku od Nemačke koja je počela još

1936. godine stvarati vojnogeografska odeljenja pri general štabovima, nije
imao vojno-geografsku službu na početku rata. Za razliku od SAD-a,
mobilizacionim planom u SSSR nije bio predviđen poziv geografa za vršenje
profesionalne službe, izuzev hidrometeorologa i topografa. Stoga su civilni
geografski instituti po narudžbini obezbeđivali raznovrsne potrebe kako
oružanih snaga, tako i vojne ekonomike. Te potrebe u zemlji na čijoj su
teritoriji vođena ratna dejstva, bile su drugačije od onih u zemlji-agresoru,
kao i od onih u zemljama koje su vodile rat na moru i pripremale obimne
desantne operacije. One su bile uslovljene osobenostima pozornice vojnih
dejstava i proporcijom rodova vojske u sastavu oružanih snaga.

U prvoj fazi rata, istraživanja su bila orijentisana na planiranje

evakuacije na istok, sa gledišta naseljenih mesta, racionalnog razmeštaja u
njima industrijskih objekata (evakuisanih i novih), organizacije transporta,
raspodele kompenzacionog zemljišnog fonda za gubitke na zapadnim
teritorijama i slično. Pri Odeljenju geološko-geografskih nauka Akademije
nauka SSSR-a, formirana je 1941. godine Komisija za geološko-geografsko
opsluživanje Crvene Armije ( GGO KA, pod rukovodstvom A. Fersmana).
U njoj je radilo oko 150 naučnih saradnika u više specijalizovanih grupa. U
početku su bile sledeće grupe: aerosnimaka i maskiranja, speleološka, za
strateške sirovine, za vojnu geografiju. Grupa za vojnu geografiju je
izvršavala zadatke General štaba Crvene armije za sastavljanje geografskih
karakteristika neprijateljskih teritorija, industrijskih centara, pojedinih
privremeno okupiranih regiona, a obrađivala je i materijale o klimatu,
snežnom pokrivaču i slično. Oktobra 1941. deo Instituta za geografiju AN
SSSR je evakuisan iz Moskve u Alma Atu (oko 60 naučnih saradnika) i
tamo nastavio s radom, najviše u oblasti privredno-transportnih i vojno-
geografskih opisa susednih zemalja. U decembreu 1941. Glavna vojno-
inženjerijska uprava (GVIN) poručila je kod AN SSSR, da izradi kartu
prohodnosti "od meridijana Moskve do meridijana Berlina". Za taj zadatak
formirana je grupa specijalnog kartografisanja (pod rukovodstvom I. P.
Gerasimova), koja je radila na izradi "Karte elemenata prohodnosti" za
Istočnu Evropu, u razmeri 1 : 500 000. Sledeće godine Komisija GGO KA je
radila u pet grupa: za strateške sirovine, za privredno-transportni i vojno-
geografski opis stranih zemalja, sastavljanje karata prohodnosti i opisa,
aerofotosnimaka, klimata. Civilni geografi su rešavali vojno-geografske
zadatke kao što su izrade karata prohodnosti, uzletno-sletnih uslova, albuma

105
"Predeli teritorije fronta" sa ocenama maskirnih svojstava terena, procene
zapadnih obala Crnog mora za iskrcavanje desanta i t.d. Odeljenje vojno-
geografskih opisa NII VTS formirano je 1943. Potreba za geografskim
opsluživanjem Crvene Armije je postepeno smanjivana, počela je priprema
geografskih materijala i karata, potrebnih za obnovu i razvoj regiona
postradalih od nemačke okupacije u evropskom delu SSSR-a i za rešavanje
pitanja o posleratnom svetskom poretku. Pri izučavanju stranih zemalja
vojno-geografski aspekt se potiskuje na račun problemsko-geopolitičkog
pristupa - pojavljuju se publikacije o Alandskim ostrvima, Pečenga-Petsamo,
Dunavski problem, Kurilska ostrva, Avganistan, i druge (Kotljakov,
Preobraženskiy, 1995).

U SRBIJI je još 1878. godine u Đeneralštabu osnovano Geografsko

odeljenje, sa zadatkom da obavlja poslove u vezi sa vojnim premeravanjem
Srbije, sastavljanjem karata i planova i da se bavi geografskim i
topografskim proučavanjem svoje države i susednih zemalja. To odeljenje
preimenovano je u Topografsko odeljenje (1912) a zatim u Vojno-geografski
institut (1920). Prvi premer u razmeru 1 : 50 000 i izradu vojnih karata
Srbije vršili su generalštabni oficiri među kojima su bili i tadašnji majori
Stepa Stepanović, živojin Mišić i Petar Bojović, kasnije vojvode i
proslavljene vojskovođe. Topografsko odeljenje je u toku I svetskog rata
izradilo Topografsku kartu jugoslovenskih zemalja, razmera 1 : 200 000, na
kojoj su prvi put prikazane jugoslovenske zemlje kao celina.
Vojnogeografski institut je između dva rata radio na premeravanju i
kartografisanju tadašnje Jugoslavije, a kapitalno delo mu je Topografska
karta 1 : 50 000, odnosno 1 : 100 000. Obe ove karte imale su značajnu
ulogu u toku II svetskog rata, a kopirali su ih Italijani, Nemci, Englezi,
Amerikanci i Rusi, jer je predstavljala najbolju i najsavršeniju kartu
jugoslovenskih zemalja u to vreme (Anđelić, 1990).

Posle rata, do 1967, VGI je radio na novom topografsko-

fotogrametrijskom premeru Jugoslavije u razmeru 1 : 25 000, a posle toga na
izradi razmernog sistema novih topografskih karata, izradi i ažuriranju
pregledno-topografskih, tematskih i specijalnih karata, izvedenih na osnovu
novog premera. VGI je učestvovao u velikim jugoslovenskim kartografskim
projektima kao što su Osnovna geološka karta Jugoslavije razmera 1 : 100
000 i niz preglednih geoloških karata (geološka, hidrogeološka, inženjersko-
geološka, metalogenetska, nafte i gasa, mineralnih i termalnih voda) razmera
1 : 500 000, Osnovna pedološka karta razmera 1 : 50 000, Klimatski atlas
Jugoslavije 1 : 1 000 000, Agroklimatski atlas Jugoslavije 1 : 1 000 000, kao
i niz etničkih karata.

106
 Geografska informacija za potrebe vojnih dejstava u savremenim
uslovima, ne može se ograničiti samo na topografske karte, aero- i kosmičke
snimke ili putne karte za kretanje tehnike. Savremena epoha mora imati
svoju geografiju, u tom kontekstu i vojnu, i ona mora da se razvija u saradnji
vojnih i civilnih geografa. Nova geografija ide u pravcu stvaranja i
korišćenja GIS tehnologije (Geografskog informacionog sistema), kao i na
osvajanja i korišćenja mogućnosti satelitskih tehnologija. Vodeće sile
raspolažu snagama za svemirske operacije posebno u oblasti obaveštajnih
delatnosti i informatičkog ratovanja. Sateliti i avioni opremljeni
odgovarajućim "hiperspektralnim" senzorima u stanju su da pretražuju i
izviđaju određenu teritoriju za vojne potrebe i da na osnovu njih vojni
eksperti izrade digitalnu radnu kartu sa razmeštajem vojnih i civilnih
objekata. Baš kroz te nove obrasce i rezultate rada geografija i kartografija
obezbeđuje sebi dostojno mesto u budućim informaciono-kulturnim,
upravljačko-tehnološkim i vojno-političkim sredinama društva.

107
 Drugi deo

POLITIČKO-GEOGRAFSKA
STRUKTURA DRŽAVE

OSNOVE ZA GEOGRAFSKU TEORIJU DRŽAVE. Geografski elementi

države. Teritorijalna država. Kulturalna država i koncept ikonografije.
Nacionalna država i koncept nacije. Teritorijalno-politički sistem i
teritorijalno politički proces. PROSTOR I MOĆ DRŽAVE. Funkcije države.
Determinante moći. Elementi moći. TERITORIJALNI SUVERENITET
DRŽAVE. Pojam suvereniteta. Teritorijalni suverenitet. Teritorijalnost,
bezbednost i povoljnost. Suverenitet kao međunarodna moć. TERITORIJA
DRŽAVE. Pojam političkog prostora i teritorije. Struktura teritorije.
Veličina teritorije - klasifikacija država po veličini. Parametri teritorije.
Politički status teritorija - suverenitet i zavisnost. Teritorijalni sporovi i
trgovanja teritorijama. GEOGRAFSKI POLOŽAJ DRŽAVE. Komponente
geografskog položaja. Tipovi apsolutnog ili primarnog položaja. Tipovi
relativnog ili sekundarnog položaja. GRANICE DRŽAVE. Pojam granice.
Koncept granice. Klasifikacija granica. Vojne granice. Principi razgraničenja
država. Funkcije političkih granica. Efekat granice. Bonitacija granica.
Granice na moru. Granice u vazdušnom i kosmičkom prostoru. Granični
sporovi. Promenljivost i stabilnost granica. CENTRALNO JEZGRO I
GLAVNI GRAD DRŽAVE. Pojam i vrste centralnog jezgra. Jezgra
urbanizacije. Pojam glavnog grada. Premeštanje prestonica. Tipovi glavnih
gradova.

109
110
 V glava

OSNOVE ZA GEOGRAFSKU
TEORIJU DRŽAVE

Država se geografski može definisati kao

1. Geografski elementi ograničena teritorija, koja je organizovana
države od strane autohtonog naroda, na politički
efektivan način, sa političkim sistemom
koji suvereno kontroliše tu teritoriju. Tu
su ključna tri elementa: teritorija - stanovništvo - politički sistem (vlast).
Države su svojevrsni političko-teritorijalni sistemi, koje razlikujemo po
veličini, kompleksnosti, njihovim ciljevima. One moraju imati osnove kao
što su: teritorija (veličina, oblik, položaj, administrativna podela),
stanovništvo (broj, gustina, razmeštaj, sposobnosti), resursi (vrsta, kvantitet,
kvalitet, lokacija, pristupačnost), stepen političke kohezije društva (koji se
ogleda u javnoj akceptaciji institucija, efektivnosti komunikacija). Tu se
mogu još ubrojiti patriotska osećanja i "ikonografija" odnosno simboli
političkog sistema koji su deo političke socijalizacije građana. U vezi s
prethodnim, država ima svoje granice, svoj glavni grad, svoju privredu i
saobraćaj, svoje susede, svoje saveznike i (ne)prijatelje. Država je
multidimenzionalan političko-teritorijalni sistem. On je horizontalan kad se
posmatra oblik (forma), veličina, položaj i resursi jedne države; on je
vertikalan kad se posmatra dejstvo političkih faktora, zakona, administracije,
kulturnih ciljeva na horizontalni plan. Političko-teritorijalni sistem ima i
treću dimenziju - vreme, koja implicira interakciju vertikalnih i horizontalnih
dimenzija u datom vremenskom periodu. Te dimenzije nisu apsolutne, one
su u procesu menjanja, a izbor kriterijuma za njihovo merenje i njihovu
interpretaciju je subjektivan.
Država je ponekad sinonim za vladu, ali ipak, ti pojmovi imaju
specifična značenja. Vlade dolaze i odlaze, a države su relativno
permanentne, uključujući opšti aparat upravljanja društvom: vojne snage,
policiju, javne usluge, pravosudni sistem i slično. Ti elementi sadržani u
klasičnoj definiciji države od nemačkog sociologa Maksa Vebera (1864-
1920), podrazumevaju monopol legitimne primene fizičke sile na određenoj
teritoriji. Reč država još označava zemlju koja ima nezavisnost,
međunarodno priznanje, i vladu. Tako se u države ubrajaju zemlje sa vrlo
različitim istorijama, etničkim kompozicijama, socijalnim strukturama,
ideološkim osnovama, veličinama teritorija, stanovništva i moći u
međunarodnim odnosima.

111
 Među modelima političko-teritorijalne
2. Teritorijalna država organizacije države dominantna su dva
pristupa - prostorna evolucija i prostorna
integracija države. Ona su stvorila dva
metodološka nasleđa za razmatranja teritorijalne države - procesualni
(evolucionizam) i funkcionalni (funkcionalizam).
Procesualni i funkcionalni pristupi u političkoj geografiji mogu
linearno da se vrate unazad na zajednički izvor - Racelovu organsku teoriju
države. Fridrih Racel je u "Političkoj geografiji" (1897), naglasio vezu
između osnovnog subjekta međunarodne politike - države i osobenosti
teritorijalne strukture. Država kao "duhovni i moralni organizam" je funkcija
teritorije. Kroz mehanizme kolektivnog razvitka nacije (zajednički život,
kolektivni rad i bezbednost) državni organizam je u neprekidnoj "duhovnoj
vezi sa tlom. Država raste zajedno s razvojem kulture. Na taj način država
treba da osigura razvoj kulture kroz proširivanje "životnog prostora"
(Hunter, James, 1983). Suština Racelove teorije države je ideja o
"geopolitičkoj osnovi moći" i zakonima prostornog rasta. Uspešna
geostrategija sledi kodove geografskog prostora. Teritorijalni imperativ
ocrtava geostrateške interese, gradi koalicije i stvara suparnike. Razvoj
države sledi zakone prirodnog organizma, čiji je cilj opstanak. Učenje
Racela predstavlja celovitu envajronmentalističku teoriju države i
međunarodnih odnosa. Racel je razvio ideju o "ravnoteži snaga" kao
vodećem principu u međunarodnim odnosima. Rudolf Kjelen je još više
produbio teoriju totalnog envajronmentalizma. Kjelen naglašava činjenicu
"da je teritorija organski deo državnog bića" iz koje ova crpi moć i od nje se
ne može živa otkinuti" te sa gubitkom teritorije gubi se i država (Kjelen R.,
1943). Politička moć velesila kao što su SAD, Britanska i Ruska imperija,
smatra Kjelen, leži u velikim prostorima koje one zauzimaju.

EVOLUCIONIZAM se ogleda u teoriji cikličnog razvoja i modelu

centralnog jezgra države.
Cikličnu teoriju države postavio je Van Valkenburg (1939), po
uzoru na Dejvisovu teoriju ciklusa prirodnog predela. U njoj države, kao i
ljudi, prolaze kroz četiri faze razvoja - detinjstvo, mladost, zrelost i starost.
Po njemu, SAD su prošle kroz prvu fazu od 1776 do 1803, kada su
konsolidovale svoju unutrašnju strukturu, i kroz drugu fazu od 1803-1918
kada su bile u ekspanziji. Zatim su ušle u treću fazu, kada su postale"zrele"
za nastup na međunarodnoj sceni, dok su evropske zemlje već u fazi
"starosti" i opadanja. Kasnije De Blij (1967) je našao da su evropske zemlje
u fazi "zrelosti". Ove i slične teorije, polaze od pretpostavke da su države
autonomni entiteti koji prolaze kroz paralelne faze razvoja, ali iz različitih
startnih vremena i različitim brzinama. Proces nije dovoljno samo

112
konstatovati, potrebno je da se on i objasni. Zato je važno pitanje, koje su
pokretačke snage tih procesa?
Jedan od mogućih odgovora je hipoteza Gumiljova (Gumilev L.,
1990), koja predstavlja spoj envajronmentalizma i teorije sistema. On
posmatra istoriju države i društva kroz proces etnogeneze, koju smatra
prirodnim procesom. Posredna karika između društva i prirodne sredine je
etnička istorija, tačnije - etnogeneza s njenim fazama. Ni jedan od etnosa ne
postoji večno. Oni nastaju istorijski, ako nema spoljašnjih smetnji žive 1200-
1500 godina. Zatim se ili raspadaju, pri čemu ljudi koji su ih sačinjavali
ulaze u druge, mlađe etnose, ili se pretvaraju u relikte, lišavajući se
samostalnog razvoja i sposobnosti za otpor. Taj proces etničke entropije
Gumiljov naziva etnogenezom. On je karakterističan za sve sisteme, koji
nastaju usled energetske ekspanzije (mutacije) sistema zatvorenog tipa, i
shema smene njegovih faza je jednoobrazna: 1) start, ili negentropijski
impuls, koji stvara fazu etničkog buđenja. U toj fazi deluje princip povratne
veze između etnosa i lokalnog prirodnog predela; 2) višak energije ili
akmatička faza, stvara "pregrevanje" unutar sistema. U toj fazi nastupa
vreme zavojevanja ograničeno protivljenjem suseda; 3) nagli pad
pasionarnog naboja povezan s trošenjem slobodne energije sistema, koja se
izražava u procvatu umetnosti, arhitekture, nauke, filozofije. Povećava se
sposobnost za širenje teritorije i pojačava se pritisak na prirodne resurse
sopstvene države; 4) kretanje sistema po inerciji, što se smatra procvatom
civilizacije. Nastaje konverzija i destrukcija biocenoza; 5) pri daljem
rasipanju energije razvoj usporava, nastupa faza opskuracije, odnosno
destrukcije etnosa; 6) posle gubitka slobodne energije etnos zapada u stanje
homeostaze - nestabilne ravnoteže s prirodnom sredinom. Energija etničkog
sistema je geobiohemijska energija biosfere, o kojoj je pisao Vernadski, a
njen efekat je pasionarnost. Odnos etnosa i predela zavisi od rasta
pasionarnosti.
Model centralnog jezgra (core-area) označava "kolevku" države.
Racel je pisao (1897) o "zakonima rasta države" iz jednog malog jezgra.
Cvijić je, govoreći o jezgru kao osnovnoj oblasti države, razlikovao proste i
složene države. U prostim (teritorijalno malim, ekonomski homogenim,
jednonacionalnim) državama "to jezgro je često prostorna inkarnacija
državne ideje, središte iz koga se zemlja vidi, prema kome je upravljen
pogled svakog državljanina kad ga od zemlje digne i pogleda na interese
svoje velike zajednice". U složenim državama "položaj državnog jezgra se
upravlja po prirodnom bogatstvu pojedinih krajeva, po privrednom i opštem
kulturnom stupnju njegovih stanovnika" (Cvijić, 1969).

113
 Jezgro države definisao je Vitlsi u svojoj knjizi Zemlja i država
(1935), kao "oblast iz koje ili oko koje država potiče". Paunds i Bol (1964)
su izučavali 25 evropskih država i našli da njih 15 ima uočljivu oblast jezgra,
četiri ima perifernu, a pet jezersku oblast jezgra ili nukleusa, od koje je
krenula državna ekspanzija (sl. 9). Oni su definisali dve kategorije država,
"arbitrarne" i "organske"; poslednji termin uglavnom odražava uticaj Racela.
U arbitrarnoj kategoriji teritorija je uključena u neki prethodni geografski
sklop, dok u organskom primeru teritorija evoluira postepenim
proširivanjem oko centralnog jezgra. Jovan Cvijić (1969) navodi da po
pravilu, prostor jezgra moderne države, mora imati neko inicijalno
preimućstvo nad pograničnim prostorima, kao i to da se jezgro istorijski
polako pomera, zavisno od promene važnosti pojedinih krajeva za državnu
celinu bilo zbog regionalnih promena u privredi, kulturi ili u stanovništvu.
Paunds i Bol (1964) navode da region centralnog jezgra mora biti moćan za

114
stvaranje ekonomskog viška u ranoj fazi. On treba da pribavi resurse, prvo,
za odbranu protiv osvajača i drugo, za širenje njegove dominacije na manje
bogato susedstvo. U feudalnoj Evropi to je značilo plodno tle za
poljoprivrednu proizvodnju, plus nodalna lokacija za trgovinu robom koja
nije lokalnog porekla. Ilustrativan primer toga envajronmentalnog
argumenta je ekspanzija vlasti francuskih kraljeva, od 987 godine, kada su
oni kontrolisali samo prostor oko Pariza (Il de France), do 1789, kada je
Francuska praktično završila svoje teritorijalno formiranje. Primeri
devetnaest evropskih država, potvrđuju opštost modela širenja iz centralnog
jezgra.
Kritički pristup ovom modelu sastoji se u tome, da sadašnja
centralna jezgra država, ne mogu biti argument za objašnjenje procesa u
prošlosti, i obrnuto. Neke države imaju nejasno centralno jezgro (primer
Norveške), a neke imaju više vrsta jezgara. Mogu se razlikovati bar tri vrste
centralnog jezgra:
1. Originalno jezgro - nedovoljno moćno za širenje teritorije;
2. Nukleusni centar - prostorno jezgro oko koga je širenjem nastala
teritorijalna država;
3. Centralni region - političko i ekonomsko jezgro države.
Originalna jezgra Poljske, Mađarske i Srbije, nisu bila baza procesa
širenja teritorija. Originalno jezgro Srbije je stara Raška, nukleusni centar je
Šumadija, a centralni region je Beograd. U Srbiji ima mnogo istorijskih
mesta, ali istorijska sudbina Srbije rešavala se u Beogradu. Geopolitičar
Kjelen je 1916 (1923) zabeležio da je Srbija sa Beogradom padala i sa
Beogradom vaskrsavala.
Većina centralnih jezgara vanevropskih zemalja su originalna jezgra
kroz koja su one inkorporirane u svetsku privredu. To su većinom lučke ili
sirovinske zone koje su izazvale kolonijalnu penetraciju. Nasuprot
evropskim jezgrama koja su centri moći, u neevropskim zemljama ona su
obično služila eksternim interesima. Ne može se isti koncept centralnog
jezgra primeniti na evropske zemlje i zemlje koje su gradile svoju istoriju
kao kolonijalni privesci imperijalnih država. Moderne neevropske države
nisu prošle kroz faze političkog procesa kroz koje su prošle evropske države.
Prema tome na političkoj karti sveta treba razlikovati dva skupa procesa -
jedan je karakterističan za "centar" (razvijene zemlje), drugi za "periferiju"
(nedovoljno razvijene zemlje), koji se prepliću u zemljama "poluperiferije".
U starim zemljama "centra" kao što su Španija, Portugalija, Francuska,
Engleska - ključni centralni prostori su koristili posebnu formu organizacije
prostora koja je balansirala između urbanog tržišta i zemljoradničkih
interesa. Uvek je jedan ili drugi od ovih interesa dominirao a politička
podela je bila takva da može biti od koristi

115
116
centralnoj vlasti države. To je neka baza moći države. Krajnji rezultat je
stvaranje država srednje veličine u Zapadnoj Evropi kojebalansiraju između
trgovačkih interesa grada i zemljoradničkih interesa. Prema tome, svi rade
nešto za državu, a ne samo centralno jezgro (sl. 10).

FUNKCIONALIZAM u geografskoj teoriji države polazi od

činjenice da svaki politički sistem mora imati cilj funkcionisanja. Racel je
još 1890. pisao, da državu čini deo zemlje i deo naroda organizovanog
prema nekoj posebnoj ideji. Ovu posebnu ideju R. Hartšorn je nazvao raison
d’etre (razlog postojanja) države. On smatra da je to kao "neki koncept ili
ideja koja opravdava postojanje te posebne države koja sadrži posebne
regione"(Hartshorne, 1950). Raison d’etre mora biti baziran na željama
stanovništva regiona koji su uključeni u državu. Nacionalna ideja bila je
uzrok raspada imperija i nastanka nacionalnih država. Na primer,
učestvujući u formalnoj politici Turske, Srbi su "svaki politički odnos, svaku
ideju, svaki poticaj ispitivali prema sopstvenoj životnoj vrednosti, jer je sve
primano i cenjeno pogledom na ispunjenje jedinog cilja - oslobođenja i
uspona nacije." Nacionalna ideja pretvara se u državotvornu. Još je Hegel
tvrdio da nacija ne postoji sve dok ne stvori svoju državu. Tako na primer,
"balkanskim čovekom potpuno vlada jedna jedina moćna državna pokretna
sila: nacionalni osećaj. Iznad toga on nema nikakvih "pogleda na svet", ni
"ideje", ni "sisteme". Sve što poznaje od ideja i pogleda na svet, od
sistematizovanja svoga ja ili života zajednice, on pretstavlja sebi jednim
pojmom, a to je crkva" (Kober, 1937).
Jovan Cvijić je zapazio da se državotvorna ideja mora nekada
potčiniti "antietnografskoj nužnosti" koja proističe iz geografskih uslova
teritorije. Na Balkanskom poluostrvu, Cvijić je 1922 (1966) identifikovao
dve vrste sila, koje proističu iz osobina terena, i to "osobine spajanja i
prožimanja ili protivne osobine izolovanja i odvajanja" naroda, koje stoje u
vezi sa kretanjem.
Kretanje i ikonografija za Gotmana (Gottman, 1951, 1952), su
ključni faktori državotvorne ideje. On je analizirao političku podelu sveta i
zaključio da je ona bazirana na dva glavna faktora - kretanju (cirkulaciji),
koje uslovljava nestabilnost, i ikonografiji, koja uslovljava stabilnost. U tom
pristupu kretanje uključuje sve promene širom sveta bilo ljudi, roba ili ideja.
Ikonografija je, za Gotmana, sistem simbola u koje ljudi veruju, uključujući
elemente nacionalnog osećanja, od državne zastave do kulture koja se
prenosi kroz državne škole. Ove dve sile su suprotne jedna drugoj, i karta
sveta u nekom vremenu je rezultat ravnoteže postignute između stabilnosti i
nestabilnosti.
Hartšornov funkcionalni pristup u političkoj geografiji (1950),
potpunije je razvio ideju o dve suprotne sile. Hartšorn je razvio teoriju
teritorijalne integracije. Teritorijalna integracija zavisi od dva skupa sila -

117
centrifugalnih, koje razbijaju državno jedinstvo i centripetalnih, koje
održavaju celovitost. Raison d’etre ne potiče uvek iz nacije (primeri
Napoleonove imperije, vizije imperije Sesila Rodeza, tamponskih država, i
drugi), te se javljaju slučajevi podeljenih nacija u dve ili više država (primer
kolonijalnih granica u Africi, podele etničkog prostora Srba, Kurda i drugih).
Fundamentalni cilj države, po Hartšornu, je da održi jedinstvo i celovitost
njenih različitih socijalnih i teritorijalnih segmenmata. Integrativna funkcija
može biti posmatrana "vertikalno" za socijalne grupe i "horizontalno" za
teritorijalne grupe. Problem "horizontalne" integracije proističe iz
teritorijalnih razlika i predstavlja, po Hartšornu, predmet političke
geografije.
Centrifugalne snage su pre svega fizičke karakteristike, veličina i
oblik državne teritorije. Fizički faktori su heterogeni i jako variraju po svom
značaju kao centrifugalne sile. Na primer, fizička podeljenost Pakistana na
zapadni i istočni deo, nesumnjivo je bila uzrok dezintegracije 1971, i
stvaranja Bangladeša u istočnom delu. Obrnut primer, SAD integrišu daleke
četrdeset devetu i pedesetu državu - Aljasku i Havaje. Kontinentalni položaj
(land locked) afričkih država ugrožava njihovu konkurentnost na svetskom
tržištu, dok za evropske kontinentalne (land-locked) zemlje Švajcarsku,
Austriju i druge, taj "geografski hendikep" ima mnogo manji značaj.
Hartšorn na takve faktore stavlja akcenat, iako smatra da su oni manje važni
nego "diverzitet karaktera stanovništva". Ovaj diverzitet može biti izražen na
više načina. Jezik, etničke i religijske razlike su vrlo često uzroci
teritorijalnih konflikata i građanskih ratova u državi, ali i druge
karakteristike kao što su politička filozofija, edukacija i nivo životnog
standarda različitih regiona mogu biti različiti. Ono što danas nazivamo
geodiverzitet - regionalne nejednakosti u materijalnim dobrima - može biti
značajna centrifugalna snaga u modernoj državi.
Šta integriše državu u homogenu celinu? Svaka država ima raison
d’etre, razlog postojanja, i to je moć "ideje" koja sprečava centrifugalne
snage. U modernom svetu ova državna ideja, slično Gotmanovoj
ikonografiji, tesno je povezana sa nacionalizmom. Nekad je opravdavana
potrebom - na primer, ona je bila izgovor za Centralnoafričku,
Zapadnoindijsku i neke druge federacije, koje su se raspale, zato što njihove
potrebe nisu šire sadržale državnu ideju.
Hartšornovu teoriju teritorijalne integracije razvio je DŽons (Jones,
1954) u njegovoj "teoriji jedinstvenog polja" u političkoj geografiji.
Hartšornov koncept državne ideje je proširen u obliku lanca od pet
povezanih koncepata: Politička ideja - odluka - kretanje - polje delovanja -
politička teritorija. Prema tome, svaka politička ideja ima cilj da se
materijalizuje u političkoj teritoriji. Politička ideja je raison d’etre moderne
države, odluka je specifičan ugovor o sprovođenju ideje, kretanje je
Gotmanov koncept ostvarivanja odluka u polju delovanja, i konačno,

118
politička teritorija je definisana kao teritorija države. DŽons daje primer
osnivanja Izraela na sledeći način: Sionizam je ideja, Balfurova deklaracija
iz 1917 je odluka o dozvoli kretanja (migraciji) Jevreja, koji stvaraju polje
(imigrantsku mrežu naselja u Palestini) na kojem dolazi do rata koji definiše
državu Izrael bez Palestine. Sagvin (Sanguin L. A., 191977) navodi, kao
ilustraciju tih sekvenci, primer nastanka Liberije: Politička ideja (ukidanje
ropstva u SAD) - odluka (ovlašćenje crnim robovima da se mogu vratiti u
Afriku) - kretanje (morski put iz Diksilenda do Afrike) - polje delovanja
(primorski deo Afrike još neokupiran od Evropljana) - politička teritorija
(osnivanje Liberije, 1847). Kada je lanac kompletiran, centripetalne snage
trijumfuju. Kada se lanac prekine, centrifugalne snage će verovatno ojačati.
Ovaj model je instruktivan za proučavanje nastanka država.
Kritika funkcionalnih teorija bazira se na dva problema. Prvi
problem je njihova konzervativna priroda. One prihvataju status ljuo i ne
rešavaju pitanja geneze, istorijske opravdanosti i unapređenja sistema.
Funkcionalisti prihvataju teritoriju kao datu i usmeravaju pažnju na snage
koje drže celovitost (države) ili integrišu njen aparat. Međutim, državne
zajednice se razlikuju jedna od druge ne samo prema stepenu nego i prema
tipovima jedinstva, kao i promenjivim faktorima (ekonomske veze, pravo,
prinuda). Narušavanje jedinstva (regionalizmi, separatizmi i sl.) isto treba da
bude "uvedeno u sistem". Gotmanov naglasak na cirkulaciju i ikonongrafiju
pretpostavlja egzistenciju države stabilnih teritorijalnih parametara.
Funkcionalisti imaju u vidu pojedinačnu državu, a gube iz vida postojanje
međunarodnog sistema. Stav o postojanju načelnog jedinstva i harmonije
interesa, za odstranjivanje konflikata i protivrečnosti lišava tu teoriju
mogućnosti da utiče na geopolitičke izmene, tj. na istoriju. Hartšorn (1950)
uvodi pojam "eksterne funkcije" države, ali nema koncepcije eksternog
okruženja u kojem ove funkcije egzistiraju. Tek koncepcija svetskog sistema
(Valerštajn i drugi), državu razmatra "odozgo", kao integralni deo
međunarodnog sistema.
Drugi problem je tvrdnja Hartšorna, da je integracija ili organizacija
teritorije fundamentalni cilj države. To je samo po sebi razumljivo, da
država radi za sebe. Ali ravnoteža sila koje su uključene u objašnjenje
napredovanja ili propadanja države, u njenom primarnom smislu, izvedena
je iz socijalne formacije u kojoj država egzistira. Tu treba imati na umu
poznatu izreku da je "cela organizacija predubeđenje". Osnivanje i
destrukcija država predstavlja pobede za neke socijalne grupe i gubitak za
druge. Zbog tog rezona, mi ne možemo isključiti "vertikalnu" integraciju
socijalnih grupa iz političke geografije, kao što to Hartšorn predlaže. Država
može biti shvaćena samo kao odgovor na potrebe izvesnih grupa na
ekspanziju drugih grupa. Integracija je proces koji može biti sagledan samo
sa aspekta dobitnika, ali mi nećemo zanemariti ni gubitnike u takvom
konfliktu. Marksističke teorije države eksplicitno razmatraju socijalne

119
konflikte i to je razlog što su one postale popularne u političkoj geografiji
Zapada u novije vreme, u vidu radikalne geografije. Radikalni geografi
razmatraju konflikte i prirodu države više "odozgo", sa aspekta sistema, i
preosmišljavaju neke od značajnih elemenata u tradicionalnoj političkoj
geografiji, bilo da su oni razmatrani u evolucionističkom ili
funkcionalističkom maniru (Taylor P., 1993).

3. Kulturalna država i Termin "ikonografija" se upotrebljavao

još u Vizantiji ne toliko za slike, koliko
koncept ikonografije
za stalne i uvek iste tipove ikona svetaca,
na kojima se čovečiji lik ne javlja radi
sebe samog, nego uvek samo kao simbol (ikona - neizmenjen, sveti lik). To
važi i za freske, i za minijature kod pojedinih balkanskih naroda, gde se
slikar uvek morao pridržavati crkvenih propisa. (Stžigovski, 1937). Polazna
tačka Gotmanovog koncepta u političkoj geografiji je fenomen političke
podele geografskog prostora. Za objašnjenje toga on koristi dva koncepta,
faktor kretanja (fr. Circulation) i ikonografije. Interakcija između ova dva
faktora kreira i menja političku kartu sveta.
Faktor kretanja je relativno pogodan za opisivanje efekata
premeštanja: "u političkom poretku, ono premešta ljude, armije i ideje; u
ekonomskom poretku, ono premešta robe, tehniku, kapital i tržišta; u
kulturnom poretku, ono premešta ideje, ono meša ljude"(Gottman, 1952).
Faktor kretanja je agens transformacije, promene, nestabilnosti. Delovanje
faktora kretanja je limitirano od druge sile, ikonografije, koja je definisana
kao agens rezistentnosti prema faktoru kretanja, koji nastaje zbog
"samoodbrane društva od pretećih promena" Navedeni termini ukazuju na
konzervativni karakter ikonografije. To se može smatrati "kao opozit prema
ekspresiji ikonoklastije" (Gottman, 1955, II). Ikonografija je zbir verovanja,
simbola, predstava, ideja itd., nasleđenih od društva i za koje njegovi članovi
pokazuju duboku odanost. Ova veza između ljudi i "ikona" čini grupni
cement. Ona vodi do definicije teritorije iz koje su isključeni članovi drugih
društava, privrženi drugim ikonografijama. Tako, ikonografija gradi podele,
najpre "u duši" a onda na tlu. Podela je takođe faktor društvenog poretka.
Kao ikonografija predstavljeni su različiti elementi: religija, jezik, istorija,
društvena organizacija, tabui itd. Nije značajan samo sadržaj ikonografije,
nego i njena funkcija unutar mreže relacija ustanovljene između društva i
geografskog prostora. Gotmanov koncept ikonografije je oslobođen svakog
determinizma. Društva mogu biti osnovana na vrlo različitim ikonografskim
elementima. Tu nije obavezno učestvovanje nekog jezika ili religije ni
posedovanje neke istorije ali poredak mora imati neku ikonografiju. Moć
neke ikonografije ne mora se ceniti prema njenoj kompoziciji, nego prema
njenim političkim efektima.

120
 Ikonografija nije neka geopolitička predstava. Ona je dublje
ukorenjena u prostoru i vremenu. Usled toga ona je sposobna da spreči
efekte faktora kretanja. Ikonografije mogu da se menjaju, ali ne vrlo često.
Ikonografije se razlikuju od neke ideologije; one se obraćaju više prema srcu
nego prema razumu.
Ikonografije mogu funkcionisati na različitim nivoima. U svetu
organizovanom na konceptu nacija-država, nacionalne ikonografije su vrlo
značajne. Istorija pokazuje da u drugim periodima ikonografije
korespondiraju sa drugim oblicima prostorne podele. Imperije su zasnovane
na univerzalističkim ikonografijama. Religijske ikonografije bile su
dominantne u Zapadnoj Evropi tokom srednjeg veka. To je odredilo da su se
teritorije završavale tamo gde je počinjao islam. Unutar ovog prostora,
fragmentacija i personalni karakter političke moći vodio je u razdrobljenu
(colloidal) formu političke organizacije (Gottman, 1952). Tokom sledećih
vekova, slabljenje religiozne ikonografije praćen je nastankom novih
teritorijalno-političkih jedinica zasnovanih na principu patriotizma i
nacionalizma. On vodi sve gušćem i strožijem parcelisanju evropskog
prostora. Regionalizam je još jedna ekspresija ikonografije. Prostorna podela
ima svoje poreklo u regionalizmu. Regionalizam je shvaćen ovde kao
"tendencija nekog sektora naseljenog prostora za svoju individualizaciju".
Gotman dodaje toj definiciji da "kada regionalizam uzima politički oblik, on
transformiše regione u države ili u druge administrativne jedinice" (Gottman,
1952). Koncept parcelizacije može biti primenjen na sve razmere političkog
prostora: mesta, regione, države, imperije. Hijerarhija ikonografija
korespondira sa serijom prostora podešenih u određenom poretku.
Koncept ikonografije nije bio suviše korišćen u političkoj geografiji.
To je uzrokovano velikim širenjem ekonomističkog pristupa koji je zahvatio
sve discipline tokom "hladnog rata", i pristupa koji je malo mario za
kulturalni faktor. Posle kraja hladnog rata, kulturalni faktor naglo ulazi u
nacionalnu i međunarodnu politiku. Tako, nasuprot stanju u prošlosti,
politička uloga kulture postala je vrlo moderna, posebno u kontekstu
regionalnih konflikata koji su počeli u Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi počev
od 1989. Međunarodni odnosi su analizirani kao rezultat delovanja
kulturalnih faktora ili "civilizacija" (Huntington, 1993). Ovo obnavljanje
interesa, u odnosima između kulture i politike nije bez opasnosti, zbog
pogrešnog pojednostavljivanja. Kulturalni determinizam je naučno
nedopustivo i politički opasno sredstvo za povratak ksenofobije i rasizma.
Posle II svetskog rata nameće se potreba novog koncepta za
razmatranje kulturalnog faktora u politici. Koncept ikonografije povezuje
kulturalno i političko i interpretira ih unutar zamršene mreže relacija. U
odnosu prema dijalektici konkretnog prostora ona štiti od ishitrenih i
shematskih interpretacija. Diskusija o ikonografiji ukazuje na površnost
analiza (marksističkih, radikalističkih), koje previše naglašavajući faktor

121
kretanja, vode u utopijski pogled na budućnost sveta bez političkih podela i
bez država. Štaviše, rast fundamentalizma ide u korak sa difuzijom
univerzalnog modela potrošnje. Takođe, stvaranje novih regionalnih entiteta
je reakcija prema sili međunarodnog ekonomskog sistema. Jake "prostorne
turbulencije", koje su kartakteristika našeg sveta, ne znače "kraj teritorija".
Pitanje ikonografije aktuelizovano je u traganjima za evropskim
identitetom u uslovima velike kulturalne raznolikosti i žive istorije. Religije,
jezici, istorija, patriotizmi, monarhije, pejzaži i folklorne tradicije, tipovi
kuća i naselja, načini iskorišćavanja zemljišta - sve to spada u ovu veliku
temu. Diferencijacija ikonografija i kompleksnost parcelizacije političkog
prostora Evrope, rezultat je njihovih kombinacija. Evropski projekat vodi ka
transformaciji geopolitičkog prostora našeg kontinenta. On vodi u de-
parcelaciju Evrope na nacionalnom nivou i u druge podele. Granice buduće
ujedinjene Evrope su veliko pitanje. Da li je moguće ovo pitanje tretirati
izvan pregleda ikonografija? Do danas Evropska Unija se gradila na bazi
ekonomističke ideologije. Evropska integracija je deo, implicitno, neke
antikomunističke logike koja ima ideološku i ikonografsku pozadinu.
Evropska Unija ima krhki karakter, bez srca, građen tokom hladnog rata na
bazi njene dihotomne podele između Istoka i Zapada. Nacionalne
ikonografije ipak nisu neutralizovane, naprotiv one predstavljaju
potencijalnu snagu koja preti destrukcijom evropske strukture. Posle
optimističkog ugovora u Mastrihtu, nameće se niz pitanja bez odgovora -
kakvu istoriju i koji jezik odabrati za Evropu? Kako smestiti različite
religije, monarhije, istorijske mitove, patriotska osećanja, lingvistički
determinizam, moderni nacionalizam, nacionalne i regionalne ikonografije u
evropsku ikonografiju? Mogu li se ti problemi prevazići postmodernističkim
simbolima tipa zastave Evropske Unije ili zastave Bosne i Hercegovine? U
Evropi se prepliću univerzalističke i nacionalističke ikonografije. Zbog toga
sve više urgentno postaje iznalaženje sinteze evropske ikonografije. Sa druge
strane, zemlje Centralno-istočne Evrope, Balkana, pa čak i Severne Afrike,
Bliskog Istoka (Turska, Izrael) i Kavkaza, u svojoj ikonografiji tragaju za
onim elementima, koji će ih kvalifikovati kao evropske. Zapravo, niko ne
zna šta čini suštinu pan-evropske ikonografije: koji elementi treba da budu
uključeni u nju? Šta povezuje pan-evropsku ikonografiju sa ikonografijom
evropskog susedstva? Koje su relacije panevropske ikonografije sa
ikonografijama država stvorenih od evropske dijaspore u Americi, Australiji,
Africi? Da li treba da se izuzme iz Evrope pravoslavni kulturalni prostor,
kao što sugeriše S. Hantington?

122
 4. Nacionalna država i Država je naziv za ukupni aparat vlasti
kojeg nacija stvara kao mašinu za
koncept nacije
funkcionisanje njenog političkog sistema.
Nacija-država ima usvojene simbole kao
što su nacionalna zastava, nacionalna himna, šef države u ličnosti monarha
ili predsednika. Šef države je ne samo simbol nacionalnog jedinstva nego i
političkog režima (demokratskog ili autokratskog), i nosilac političke moći.
Nacionalne države su u stvari vrlo mlade pojave u ljudskoj istoriji, iako neki
nacionalisti žele da nas uvere kako njihovo poreklo i njihovi nacionalni preci
su mitski heroji, bogovi, ili su (ako toga nema) "izgubljeno pleme Izraela".
Nacije su oblik imaginarne političke zajednice, koja je ograničena i
suverena. Imaginarne su zato što članovi svake najmanje nacije sebe
pripisuju toj naciji (nacionalno se izjašnjavaju) prema vlastitom osećanju i
uverenju; ograničene su zato što granica uvek deli "nas" od "njih" a
postojanje "njih" je suštinski deo "našeg" identiteta; suverene su zato što je
ideal svake nacije da bude slobodna a mera i simbol slobode je suverena
država. Državne granice postoje kao simboli suvereniteta nacije. Pojmovi
nacije i nacionalizma nastali su posle Francuske revolucije. U pogledu
suštine nacije razlikuju se četiri definicije:
1) Naciju kao "prirodnu" zajednicu definisao je nemački filozof
Fihte, protivnik Francuske revolucije i Napoleonovog objedinjavanja
Evrope. U često citiranoj sentenci iz njegovog "Govora nemačkoj naciji"
(1808) on kaže: "Razlika između nemačke i ostalih nacija u Evropi stvorena
je od prirode. Nemci su ujedinjeni u naciju različitu od svih drugih nacija,
zato što imaju zajednički jezik i zajedničke prirodne karakteristike... Oni su
ujedinjeni od prirode mnogo pre nego što su ljudi intervenisali". Prema tome
gledištu, pojedinci ne mogu birati svoju nacionalnost tako što će se
identifikovati sa nacijom, jer su rođeni u naciji i ne mogu pobeći ili se odreći
od svog nacionalnog identiteta.
2) Ideja nacije kao ugovorne ili kvazi-dobrovoljne asocijacije potiče
iz "Društvenog ugovora" Ž. Ž. Rusoa. Nacija postoji zato što se njeni članovi
identifikuju sa njom. Ona će nestati kada taj smisao (reason d’etre) pređe u
novi identitet. Poznata je izreka Renana: "Nacija je svakodnevni plebiscit...
Nacije nisu nešto večno, jer je ljudska volja promenjiva. One imaju početak i
kraj. Čovek nije rob svoje rase, ni svog jezika, ni svoje veroispovesti, ni
rečnih tokova, niti pravaca planinskih bila. Jedno široko objedinjavanje ljudi
hladnog duha i vatrenog srca stvara prirodno samosaznanje, nazvano nacija"
(Renan E., 1993).
3) Nacija kao metafizički ideal ili kao bezlični cilj; to je
vulgarizovanje nacije kao skupa simbola, aspiracija i određenih istorijskih
referenci. Primer ovog ideala nalazi se na prvoj stranici ratnih memoara

123
generala de Gola u kojoj se on, za objašnjenje šta je "Francuska", poziva na
simbole, istorijske figure, bitke, ideje i grupno iskustvo; time je "Francuska"
lišena ljudi.
4) Nacija kao politički projekat malobrojne elite koja sebe vidi kao
oličenje vrednosti nacije. Elita ima samozvanu misiju da integriše različite
etničke i socijalne grupe u naciju, sa ciljem modernizacije društva ili
otklanjanja eksterne dominacije. Primeri mogu biti "evropski nacionalizam"
i nacionalizam "Trećeg sveta".
Ove definicije imaju dve zajedničke crte. Prva, nacija je baza
političkog legitimiteta. Druga, sve pretpostavljaju da je nacija ograničena
teritorijalno - nacija je zamišljena kao limitirana. Zato i najveća među njima,
koja broji preko 1,2 mlrd. ljudi, ima granice koje je odvajaju od drugih
nacija. Centralni problem je da država ne određuje ko je član nacije, granica
države se ne podudara sa granicom nacije. Legitimitet države baziran na
naciji je ipak problematičan (Anderson, 1996). Danas su dominantna dva
koncepta nacije, zavisno od toga da li definišu naciju kao "prirodnu" ili
"veštačku" zajednicu. Ključni faktor u prvoj je jedinstvo etničkog porekla a
u drugoj političko jedinstvo.
Nacija kao politička (sociokulturna) zajednica se definiše kao
grupa ljudi, često različitog porekla, a ponekad i rase, koji zajedno žive na
određenoj teritoriji i prihvataju zajednički identitet. Jedinstvo nacije obično
je ojačano zajedničkim jezikom a ponekad i zajedničkom religijom. Pod tim
pojmom se podrazumeva "društvo građana", objedinjenih idejom o
zajedničkoj državnosti. Ovaj pojam je poznat još od francuskog
prosvetiteljstva, a primenjuje se najviše u državama kao što su SAD,
Francuska, Italija i druge, u kojima se svi građani tretiraju kao članovi
odgovarajuće nacije.
Etnička ("prirodna") nacija u osnovi ima etnos. Etnos ima dvojnu
prirodu kao "prirodna" zajednica ljudi, koji dele iskustvo dugog suživota na
određenoj teritoriji, i kao "kulturna" pojava koja ima originalni identitet i
samodovoljni sistem vrednosti. Po mišljenju etnopsihologa "rasu i pleme
čoveka istraživač određuje objektivno; narodu se čovek priključuje
subjektivno, on pribraja sebe ka njemu" i "narod je duhovni proizvod
individua; oni - nisu narod, nego ga samo neprestano stvaraju" (Špet, 1989).
Ta dihotomija (prirodno-kulturalno) prevazilazi se uticajem teritorije, koja je
u društvu jedan od "ključeva" kulture. Tu imamo u vidu geozofsko poimanje
teritorije, koja predstavlja jedinstvo "prirodnog prostora" (geodiverzitet
prirode) i "duhovnog prostora", tačnije njegove geografske projekcije
(geodiverzitet kulture i socijalnih sistema). U istoriji nauke još je Hipokrat
pokušao da nađe vezu između kultura naroda i geografskih uslova, klimatske
specifike. Od strane socijalnog sistema jezgro etnosa kao subjekta čini
nacionalno-kulturna i konfesionalna svest. Ovi koreni uvek se čuvaju u
kolektivnoj etničkoj svesti. Na primer, religiozna osnova je prisutna i u

124
"postreligioznim", sekularizovanim etnosima (ili etničkim grupama), pošto
je religija ukorenjena kao "filozofija etnosa". U tome se sastoji njegov
duhovni genotip, i dok se on ne rastoči, etnos je neuništiv. U naturalističkom
poimanju nacije snažna opna koja objedinjuje razne činioce i drži ih na
okupu je neki (često apstraktni) "nacionalni interes" i strasna etno-retorika.
Nasuprot tome, u političkim nacijama jedinstvo se postiže delovanjem
"veštačkih" institucija i kroz parlamentarne rasprave.
Na geografskom polju nacionalne zajednice graniče jedna s drugom,
žive pomešane na određenim prostorima, vrše asimilativni pritisak,
rasprostiru svoju jurizdikciju na "tuđe" teritorije. Usled takvog razmeštaja
obrazuje se međunarodno polje, koje sadrži potencijalnu energiju uzajamnih
odnosa. U vreme društvenih potresa, na prelomnim etapama ta energija
pothranjuje međuetničke i nacionalne konflikte, imajući s jedne strane
selektivno dejstvo, a s druge - tendenciju ka sveopštosti, totalnosti.
Geografsko polje konflikata odražava se u vidu formiranja "konfliktnih
zona" u društvenoj (etničkoj) svesti.
Na savremenoj političkoj karti sveta deluju dva naizgled suprotna
procesa: 1) globalizacija - stvaranje jedne superdržavne globalne zajednice, i
2) političko-teritorijalno usitnjavanje višenacionalnih država - stvaranje
mreže manjih relativno nezavisnih "nacionalnih država". Prvi je
karakterističan za "Zapad" a drugi za bivši "Istok". Promene u teritorijalnoj
državi direktno su povezane sa procesima geopolitičkog "usitnjavanja sveta"
i "vremensko-prostorne kompresije", koju Harvej (Harvey, 1989) navodi
kao najveću posle renesanse transformaciju u geoprostoru. Nacionalna
država je fragmentirana na manje subdržavne (subnacionalne) regione i
uključena u veće supradržavne (internacionalne) strukture. Državne granice
su bile i ostale porozne za kulturna i ekonomska kretanja. Zauzimajući
centralnu poziciju u širenju geopolitike globalizacije, ta ključna politička
institucija modernog društva je zapala u klešta pritisaka "odozgo" i
"odozdo". Globalizacija podstiče makro-regionalizam, koji, dalje, podstiče
mikro-regionalizam, a između njih je nacija-država, subjekt interakcijskih
pritisaka spolja i iznutra. Tu se postavlja pitanje smisla teritorijalnog
suvereniteta i veza između "spoljašnjih" i "unutrašnjih" odnosa. Pošto
transnacionalizam, "makro-regioni" i "mikroregioni" postaju politički sve
značajniji, da li se može smatrati da je nacija-država na rubu odumiranja? Da
li je na delu fundamentalno preuređenje političkog prostora u kojem države i
nacije, teritorijalnost i suverenitet gube svoj značaj?
Ima autora koji usled globalizacije ekonomije i kulture umanjuju
značaj države, ali ipak ne možemo govoriti o njenom odumiranju. Određene
tendencije u Evropi, u novije vreme u Rusiji i na Balkanu, pokazuju da uloga
nacionalizma kao ključne državne ideologije, nije nestala iz (post)modernog
sveta, ali se njen karakter menja. Konkurentski nacionalizam u istočnoj
Evropi uslovio je raspad višenacionalnih zajednica. To znači da su kontrolne

125
funkcije države - inherentne ulozi vlasti - pretrpele korenit proces
prestruktuiranja. Tejlor (1994) razmatra modernu državu kao teritorijalni
kontejner koji ima tri vrste sadržaja: sadržaj moći ima svoje granice;
ekonomski sadržaj prelazi granice i ide u pravcu globalizacije; kulturni
sadržaj crpi materijalne i simboličke resurse sa dateteritorije. Relacije
između ovih sadržaja se stalno menjaju u različitom prostornom razmeru.
Državne teritorije nisu izolovane od njihovog globalnog konteksta.
Ipak mi živimo u svetu država - danas postoji oko 192 države, i njihov broj će
se još povećavati. Zatim, poznato je da je broj etničkih i etnoregionalnih grupa
u svetu mnogo veći (preko 3500), te će zahtevi za formiranje država i
teritorijalni konflikti u XXI veku biti verovatno jaka tendencija. Funkcionalna
organizacija ekonomskih, političkih i kulturnih aktivnosti i njihovo
prestruktuiranje, prevazilaze delom apsolutni prostor nacije-države, ali ga ne
zamenjuju. "Teritorijalno definisane, teritorijalno fiksirane i uzajamno
isključive državne formacije koje su se pojavile u modernoj eri su svojstvena i
istorijski unikalna konfiguracija teritorijalnog prostora" (Ruggie, 1993).
Savremena politička karta sveta formirala se kao rezultat svojevrsnog
amalgama univerzalističkog i partikularističkog mišljenja. To je nerazmrsivo
povezano sa nastankom koncepta suvereniteta u teoriji i praksi evropske
politike od XV – XVIII veka. Suverenitet nije povezan sa posebnim oblikom
vlasti, može biti raznovrstan, ali je sine ljua non svake države.

Tradicionalni pristupi u političkoj

5. Teritorijalno-politički geografiji, tek zajedno uzeti otkrivaju
sistem i teritorijalno- celinu problema. Ni jedan od njih nije
politički proces uspeo da predloži holostički pristup,
primenljiv na svim nivoima političko-
teritorijalne hijerarhije. Potrebna je metodologija koja će da objedini
političke procese s njihovim prostornim oblicima. Cilj ovog odeljka je da
predloži sistemski model, koji će da utvrdi specifični političko-teritorijalni
proces. Taj proces je ključ ka prostornom sagledavanju uzajamnih veza
političkog i teritorijalnog procesa, što zapravo i zanima geografe.
Objašnjenje veza vlasti (države) i geografske sredine (predela) je predmet
geografskog izučavanja političkih procesa. Politička geografija se upravo
bavi prostornim atributima političkog procesa.
Polazna tačka za analizu političkog procesa je politički sistem, koji
funkcioniše na određeni način. U suštini koncept procesa i sistema su
nerazdvojni. Politički sistem ima svoje elemente (individualne, društvene,
institucionalne) i veze, koji zajedno čine političku strukturu, i okruženje koje
utiče na proces njegovog funkcionisanja. Politički sistem je organizovan
tako da njegovo funkcionisanje ima neki cilj (svrhu funkcionisanja). U tom
smislu politički sistem je proizvod procesa političke organizacije datog
društva i geografske sredine. Za geografe su važne veze s okruženjem iz

126
kojih proističe položaj i otvorenost ili zatvorenost političkog sistema.
Položaj može da bude važan deo političkog mita (primeri De Golove
Francuske kao partnera SSSR-a u Evropi od Atlantika do Urala, i današnje
Francuske kao lidera Evropske Unije i članice NATO). U pogledu
spoljašnjih veza sistem može biti zatvoren ili otvoren. Uprkos tome što ni
jedan sistem (fizički, ekonomski ili politički) nije apsolutno otvoren ili
zatvoren, politički sistemi mogu da se razvrstaju u širok spektar zavisno od
toga da li su više relativno otvoreni (primer Švajcarske) ili relativno
zatvoreni (staljinistički SSSR, maoistička Kina). Politički sistemi mogu da
se upoređuju međusobno u datom periodu (sinhronost) ili sa vlastitim
stanjima u prošlosti (dijahroničnost). Otvoreni/zatvoreni sistemi su proizvod
kretanja ljudi, roba i ideja. Oni mogu da se izmere putem viza, imigracione
politike, diplomatskih i političkih veza, tarifne i trgovinske politike,
međunarodnih komunikacija. Stepen otvorenosti i zatvorenosti sistema je
oslonac za analizu širih međusobnih veza između političke delatnosti i
prostornih atributa. Prostorni atributi političkog sistema nastaju usled
političkog delovanja u prostoru, koje ima svoje fizičke parametre (razmer,
distanca, pravac, masa, najbliži sused) i psihološke afinitete (topofilija,
teritorijalnost). Prostorni atributi formiraju političko mesto delovanja i polje
delovanja, a sastoje se iz četiri elementa - distributivni modeli i prostorne
veze, politička sredina, teritorijalnost i predeo.
Politički proces je hronološki redosled akcija i postupaka određenog
društva, usmerenih na uspostavljanje, razvoj i funkcionisanje političkog
sistema. Proces uključuje dva elemnenta - delatnost institucija vlasti
(zakonodavne i druge aktivnosti), koje su instrument državnog aparata, i uticaj
društvenih snaga, koje određuju grupno političko ponašanje. U širem
kontekstu politički proces je neodvojiv od: 1) delatnosti institucija (političkog
sistema), 2) društvenih snaga, 3. političkih ideologija i 4) ljudskih afiniteta
(bezbednost, autoritet, emocije, teritorijalnost). Politički proces je neodvojiv
od političkog sistema. Većina sistemskih zakona se koriste da se promeni
društveni poredak, usmeravajući direktno demokratizam, obećavajući
ekonomski progres s nadom da se održi politička stabilnost. Prostorni aspekt
primene zakona je odlučujući za razumevanje njihovog dejstva.
Politički proces stoji u tesnoj vezi s političkom teritorijom, jer je ona
relevantna za ekonomsku, političku i vojnu moć države. Još je Napoleon tvrdio
da moć svih država izvire iz njihove geografije (La politiljue d’un État est dans
sa géographie). Politički proces nastaje usled interakcija političkog sistema i
okruženja, na principu ponude i potražnje. U tom opštem okviru, vlada prima
"inpute" u obliku molbi i zahteva, i izdaje "autpute" u obliku odluka i političkih
akcija. Posledice tih akcija i odluka proizvode jedan retroaktivan, povratni
efekat (feedback efect) u toku funkcionisanja sistema. Konačno, građani
prihvataju ili se suprotstavljaju vladinim odlukama. "Inputi" i "autputi"
političkog sistema mogu prelaziti državne granice i poticati iz međunarodnog

127
spoljašnjeg konteksta. Funkcija države kao organizacije (institucije) je da gaji i
da zaštiti politički izraz onim idejama i idealima koji karakterišu naciju. Zbog
toga, svaki politički sistem u osnovi mora imati dva cilja:
1. Unutrašnji - stabilnost i prosperitet, blagostanje države i
zadržavanje moći u rukama donosioca odluka, i
2. Spoljašnji - sigurnost, teritorijalni integritet, politička nezavisnost
tj. odbrana kontrole nad teritorijom.
Prema tome, cilj države je blagostanje i integritet naroda čiji je ona
politički izraz. Stoga u svom obraćanju javnosti, naročito u predizbornim
kampanjama, činioci vlasti obično uvijeno izražavaju svoje dokaze tih
ciljeva opštim terminima, frazama ili parolama. Oni se bore za slobodu,
jednakost, bratstvo (liberte, egalite, fraternite), ili za "zaboravljenog čoveka"
(forgotten man) ili za demokratiju, socijalnu pravdu, ljudska prava, humane
vrednosti, duhovni i materijalni progres, i slično.
Politički proces deluje uvek na ograničenoj teritoriji; to je političko-
teritorijalni proces. U skladu sa međuzavisnostima između procesa i
prostornih atributa ima nekoliko vremenskih faza - ulazak u proces, promene
političke strukture (prestruktuiranje), aktiviranje društvenih snaga, menjanje
političkog predela. Političko-teritorijalni proces nastaje usled interakcija
između političkog i geografskog procesa, na principu povratne sprege.
Geografski proces je proces nastajanja, transformisanja i menjanja
geosistema. Istoričar A. Tojnbi formulisao je proces "izazov-odgovor"
(challenge-response) na relaciji prirodna sredina - ljudsko društvo ili
civilizacija. On tvrdi da sredina (envajronment) izaziva na veće napore.
Institucionalni uslovi i razlike u prirodnoj osnovi, dopuštenjima ili
barijerama, sugerišu razvoj novih oblika tehnologije, proizvodnje i društvene
kontrole (na primer, "orijentalni despotizam" izazvan je potrebama za
irigacijama u uslovima suve klime). Prethodno je K. Marks istakao da je
regulisanje reka u Egiptu, Lombardiji, Holandiji, Španiji, Siciliji ili u Indiji,
Persiji itd., uzrokovalo potrebu odgovarajuće političko-teritorijalne
organizacije države i načina proizvodnje. "Potreba da se izračunavaju periodi
kretanja Nila, stvorila je egipatsku astronomiju, a s njome i vladavinu
sveštenika kao kaste koja je upravljala zemljoradnjom... Regulisanje
navodnjavanja bilo je u Indiji jedina materijalna osnovica državne vlasti nad
nevezanim sitnim organizmima proizvodnje" (Marks : "Kapital").
Totalna sredina nije samo fizička, nego socijalna i kulturna sredina.
Tu nisu značajni samo položaj i prirodni uslovi, nego i materijalna delatnost
čoveka, stepen razvijenosti kulture i proizvodnih snaga, kao i percepcija
okoline. Usled toga, pojam sredine je relativna kategorija, istorijski
promenjiva. Konačno, usled stalnih "izazova", koji potiču iz okruženja,
država ne može da ima politiku, koja je više vekova usmerena istom cilju.
Politička stvarnost je proces, politički sistemi, strukture i institucije se grade
i razgrađuju. Politika je proces kontinuirane promene vlasti između grupa,

128
između institucija i struktura, u vezi s novim problemima koji nastaju.
Vladine institucije su društveni odgovor u nekom posebnom vremenu i
prostoru na socijalne probleme toga vremena i prostora. Kako se priroda
problema menja, kao odgovor menjaju se i ciljevi institucije (sistema).
Tu se postavlja pitanje, kako politički sistem uspeva da se održi, da
traje. Naime, politički sistem ima moć da reguliše svoje vlastito ponašanje,
transformiše svoju internu strukturu, i da menja svoje fundamentalne ciljeve.
Ovo gledište, menjanja (remodeliranja) fundamentalnih ciljeva, može se
shvatiti kao definisanje novog raison d’etre države (Douglas Jackson ,
Bergman, 1975). Oni politički sistemi koji to ne uspevaju, pre ili kasnije
propadaju. Novi politički sistemi i strukture mogu nastati samo na ruinama
starih. Na primer, Austrougarska monarhija je arhetip jedne stare političke
strukture koja je propala i na kojoj su nastale nove države. Transformacijom
unutrašnje političke strukture ili remodelovanjem ciljeva, neke od tih država
su takođe propale i zamenjene novim (bivša Jugoslavija, Čehoslovačka).
Bivši SSSR je izvršio samodestrukciju transformacijom svoje unutrašnje
strukture i remodeliranjem ciljeva.
Sistemski model treba da kompleksno prikaže veze društva
(izraženog u političkoj ideologiji, političkoj strukturi i političkoj delatnosti)
sa geografskim prostorom (izraženim kroz mesto, region, predeo) i uticaj tih
veza na formiranje političkog sistema. Veze između nekoliko karika
ljudskog političkog ponašanja i prostornih aspekata teritorije, mogu se
prikazati grafički u vidu matrice. Na primer, veza između političke delatnosti
i geografskog prostora je gradivna osnova za formiranje političkog prostora,
a veza između političke strukture i političkog mesta je izražena kroz položaj
i lokalne veze. Veze između političke delatnosti i mesta formiraju hijerarhiju
mesta, s obzirom na njihovu unutrašnju organizaciju i spoljašnje veze.
Model uključuje vremensku skalu, u kojoj sistem deluje. Prirodne snage
prethodile su vremenski političkom procesu. Ako sledimo model
dijagonalno, vremenski razmer procesa se produžava. Društvene snage
postepeno menjaju političku strukturu, koja se sa svoje strane menja sporije
od političkih delatnosti. Sličan je uticaj mesta, regiona i predela koji se
menjaju prema skali vremena: mesto se menja brže od regiona, a oboje od
predela. Uuopšteno, politički proces i geografski prostor čine politički
sistem. Političke delatnosti menjaju političke strukture tako da one sa svoje
strane utiču na promene sistema vrednosti društva. Osnovni problem je mera
međudejstva između političkog procesa i geografskog prostora, u kontekstu
političkog sistema, koje su granične vrednosti, gde se predeli i mesta
smenjuju, usled rasta populacije itd. Iznalaženje specifične mere
(parametrizacija sistema) ima za cilj da se opisni model pretvori u
normativni. Zakon prirode je ključ ka širim vezama delovanja na geografski
prostor. Politički sistem može da posluži kao okvir za razmevanje tih veza
(Cohen, 1971).

129
130
 VI glava

PROSTOR I MOĆ DRŽAVE

Po Aristotelu, cilj funkcionisanja države,

1. Funkcije države je da ostvaruje bezbednost i blagostanje
svoga stanovništva. Naravno, ti pojmovi
su relativni. Ne može država da ostvari
apsolutno blagostanje izgubenog zemaljskog raja ili blagostanje brojnih
socijalnih utopija, ali može da spreči da svet ne postane pakao. Sprečavajući
zlo ona već time pomaže dobru. Lična i porodična sigurnost, privreda,
trgovina, kultura, mogu se ostvarivati samo okviru organizovane države.
Država definisana organizaciono, razlikuje se od oblika organizacije kao što
su plemena ili male izolovane bande, sa nespecifičnom vlašću u rukama
grupe ljudi. Država je poseban kontekst vlasti. Državna vlast vrši i
primenjuje kontrolu, usmerava i reguliše društvo. Državni oblik vlasti sadrži
pet karakteristika: 1. Ima javni sektor svojine, za razliku od privatnog; 2.
Ima isključivi suverenitet nad njenom teritorijom; 3. Ima vlast nad
stanovništvom unutar njene teritorije; 4. Učestvuje u raspodeli dohotka
putem oporezivanja; 5. Ima politički sistem.
Značajna razlika između države i vlade je u tome, što vlada može
biti interpretirana kao organ koji postoji radi izvršavanja privremenih
poslova države. Vlade su kratkoročni mehanizmi za izvršavanje dugoročnih
ciljeva države. Tako svaku državu opslužuje kontinuirani redosled vlada.
Vlade samo predstavljaju državu, ali ne mogu da je zamene. Vlada nije
suvereno telo. Vladina politika moguća je jedino u okviru države, pa se mora
podrediti njenim interesima. Država je temelj političkog života. Aristotel je
smatrao da bez države mogu da žive jedino bogovi i zveri. Opozicija prema
vladi je normalna i vrlo živa u liberalnim demokratijama, dok je opozicija
prema državi veleizdaja. Vlade mogu pokušati da sebe identifikuju kao
državu i tako osude njene oponente kao "izdajnike", ali to je vrlo opasna
igra. Ako ova strategija ne uspe država se može naći pred izazovima pobune,
regionalizma ili separatizma. Na taj način vlada može ubrzati rušenje države
(primer SFRJ).
Državne funkcije se dele na unutrašnje i spoljašnje. Prva grupa
funkcija uključuje socijalno-ekonomsku organizaciju i upravljanje, očuvanje
načina proizvodnje, zakonskih, moralnih i etičkih normi ponašanja društva.
U spoljašnje funkcije države spadaju očuvanje teritorijalne celovitosti,
osiguravanje odbrane zemlje, učešće u međunarodnoj podeli rada i različiti
oblici integracija, članstvo u međunarodnim organizacijama za rešavanje
globalnih i regionalnih problema. Spoljnja politika svake države je prirodni

131
produžetak njene unutrašnje politike i organizacije. Zbog toga politička
geografija razmatra dinamiku i organizaciju unutrašnjih funkcija zemlje kao
važan i odlučujući uslov za otkrivanje geopolitičke strukture i strategije
različitih regionalnih jedinjenja u svetu. Funkcije države su u osnovi niza
teorija države.
Teorije države generalno se mogu podeliti na liberalne,
konzervativne i marksističke. One se baziraju na nekoj od sledećih funkcija
države:
1. Uslužna funkcija - država kao proizvođač javnih dobara. Moderni
život čoveka je od rođenja do smrti mnogo zavisan od javnih dobara - škole,
bolnice, policije, vatrogasne zaštite, komunalnih i poštanskih usluga i sl.
Teorija države kao proizvođača javnih dobara je koncentrisana na efikasnost
ovih usluga. Politički geografi više se bave stvaranjem optimalnog (ili
racionalnog) modela javnih dobara.
2. Ekonomska funkcija - država kao regulator i pomagač. Država
operiše makroekonomskim, regionalnim i drugim politikama za podršku
ekonomiji unutar njene teritorije. Država takođe proizvodi fizičku
infrastrukturu za unapređenje privrede - puteve, železnice, dalekovode,
telekomunikacije i slično. Politički geografi dosta su se bavili ovim
procesima jer su oni relevantni za prostornu integraciju države.
3. Pravna funkcija - država kao arbitar. Država je sudija koji je
iznad endemskih konflikata u društvu i treba u presuđivanju sporova da bude
neutralna. Ovo se odnosi pre svega na političke aktivnosti. U zemljama sa
višepartijskim sistemom političke partije preuzima država, koja je neutralna
(pravna) institucija. Harold Vilson, laburistički premijer u Velikoj Britaniji
1960-ih i 1970-ih, koristio je analogiju države sa automobilom. Ma ko da
dobije na izborima, dobija ključeve paljenja i posle toga može da sedne za
volan i pokrene auto bilo "levo" ili "desno". U sofisticiranijem obliku, ova
ideja spada u pluralističku teoriju države.
4. Socijalna funkcija - država kao socijalni inženjer. Država
obezbeđuje neki stepen distributivnih pravila unutar svoje teritorije. Zato se
obično naziva država blagostanja (njelfare state) i uzrok njenog stvaranja
može biti socijalni imperijalizam "odozgo" ili socijalni pritisak "odozdo".
Geografija dobrobiti, koncentrisana na prostorne nejednakosti, postala je
značajno područje političke geografije.
5. Bezbednosna funkcija - država kao zaštitnik. Ona se može
identifikovati sa prinudnom funkcijom države, po kojoj se država razlikuje
od drugih društvenih institucija. Ta funkcija je povezana sa aktivnostima
očuvanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta, sa borbom protiv kriminala,
i u nekim zemljama sa represijom.
6. Ideološka funkcija države - marksističke teorije države. Dobro je
poznato da Marks nikad nije razvio teoriju države, ali je dao dosta materijala
svojim sledbenicima da pokušaju da konstruišu takvu teoriju. Dve ideje su

132
dominantne za marksističko političko mišljenje. Prva, iz Komunističkog
manifesta (iz 1848), tvrdi da država nije ništa drugo nego "buržoaski komitet
za organizovanje odnosa " (buržoaska država). Druga, iz njegovih ostalih
dela, sastoji se od "baznog superstrukturnog modela" društva, gde su ključne
relacije između ekonomske baze i ideološke i političke nadgradnje. Ova
druga ideja redukuje sve politike države na odraz ekonomskih snaga. Taj
sirovi redukcionizam je nazvan "ekonomizam". Lenjin je predložio striktne
relacije između faza ekonomskog razvoja društva i tipa države, u duhu
istorijskog materijalizma. Tako parlamentarna demokratija je oblik države za
konkurentski kapitalizam, birokratsko-vojna država nastaje u monopolskom
kapitalizmu, kada dolazi do fuzije ekonomije i politike, i konačno,
socijalizam potiskuje ove sa "diktaturom proletarijata". Lenjinovo
objašnjenje, odnosno izjednačavanje države sa ekonomskom bazom, primer
je ekonomizma, koji je našao odraza u cikličnim teorijama države i
ekonomskog rasta (teorija Rostova).
Pluralistički koncept države, suprotno marksističkoj klasnoj teoriji,
polazi od teze da se moderno društvo sastoji iz mnogo preklopljenih interesa
- radnika, seljaka, biznismena, kućevlasnika, potrošača, penzionera i slično.
Nije jedna klasa uvek sposobna da upravlja državom. Ravnoteža interesa ili
konsenzus u državi mora da se postigne. Neke teorije polaze od međusobnog
odnosa pojedinaca. Postmodernista M. Fuko (1997), kroz istorijsku analizu
zatvora razmatra odnos države prema pojedincu i izdvaja dve funkcije
države - nadzirati (sistem nadzora naziva "panoptikon") i kažnjavati.
Instrumentalistički koncept države, nasuprot tome, tvrdi da je jedna
klasa uvek dominantna i da je pluralistička konkurencija mit. Dominantna
klasa je sposobna da manipuliše državnim aparatom bez obzira koja je
partija na vlasti. Ova teorija obnavlja klasnu bazu države i potkopava
neutralno pluralističko gledište. Koncept hegemonije italijanskog marksiste
Gramšija, polazi od marksističkog argumenta da vladajuća ideja u društvu je
ideja vladajuće klase. U Gramšijevom delu hegemonija je političko,
intelektualno i moralno liderstvo dominantne klase, koje toj klasi daje pravo
na dominaciju. Paralelno sa prinudnim državnim aparatom (politika, armija,
sudstvo i slično), postoji i ideološki državni aparat (školstvo, masmediji,
popularna zabava i slično), kroz koji se ostvaruje konsenzus. Ideološku
funkciju treba razlikovati od javnih ustanova - u toj teoriji država je nešto
više nego samo javni sektor. Istorijska borba za vlast uključuje potiskivanje
drugih nosilaca moći na državnoj teritoriji, lokalnih magnata, seoskih
"kulaka" i univerzalnih ideja crkve i nacije. Na polju školstva, nauke i
kulture cilj države je usmeren na borbu protiv nacionalizma i na zamenu
religiozne edukacije državnim ideološkim aparatom. Relativna ravnoteža
između prinudnog i ideološkog sredstva kontrole je promenjiva.

133
 Dva osnovna elementa države pripadaju
2. Determinante moći spoljašnjoj prirodi - teritorija i broj i
fizičke osobine njenog stanovništva. Treći
neophodan element je moć. Naime, država ima mehanizam vlasti
(demokratski ili diktatorski), ali država ne može da ima politiku koja se
ostvaruje samo donošenjem odluka ili naredbi. Oni koji odlučuju u bilo kojoj
državi moraju posedovati moć, da bi mogli zadržati ulogu donosioca odluka,
jer moć je ono što omogućava učestvovanje u donošenju odluka" (S. Jones,
1954). Nedostatak moći (vlasti) je anarhija (bezvlašće), u kojoj vlada zakon
xungle - svako protiv svih, koja može biti pogubna za državu. Zato se kaže
da je bolja i slaba vlast, nego bezvlašće. Kada kažemo "vlast" onda mislimo
na određeno telo koje ima političku moć da upravlja narodom u određenom
pravcu, što znači da je vlast legitimna.
Postoje dve vrste političke moći - unutrašnja (vlast nad sredstvima
javnog informisanja, uticaj na stavove policije, vojske, zakonodavstva i
pravosuđa) i spoljašnja (moć da se donose odluke koje se tiču interesa drugih
država). Međunarodna moć je u osnovi vezana za prostor, resurse,
stanovništvo, industrijski potencijal, geografski položaj i stepen tehnologije.
U tom kontekstu moć ima geografske osnove. Diplomatska aktivnost je
važan faktor moći zato što ona treba da interpretira u međunarodnoj
zajednici druge faktore - geografsku shemu spoljnopolitičke strategije i
ekonomsko-geografsku ocenu prirodnih resursa svoje zemlje. Ravnoteža
snaga među državama je osnovni faktor međunarodnog suparništva i
saradnje. Svaka država ocenjuje svoju moć prema drugima i teži da poboljša
svoju poziciju u međunarodnoj zajednici. U vezi s međunarodnom moći su
izrazi "velike sile" ili "svetski moćnici" ("velika trojka", grupa G-7),
"srednje sile" ili "regionalne sile" (Indija, JAR, Nigerija, Turska). Država
može da ima moć samo ako je suverena. Zavisne ili podeljene države
nemaju značajnu ulogu u svetskoj ravnotreži snaga. Saul Koen (Cohen,
1977) je izdvojio sledeće determinante moći:
- morfološke pretpostavke, koje proističu iz geografskih uslova kao
što su veličina teritorije, geografski položaj, konfiguracija teritorije;
- demografske pretpostavke, koje odražavaju broj stanovnika, njegove
strukture, migracije, moral, radne navike, nacionalni karakter;
- ekonomske pretpostavke, koje proističu iz resursne baze,
tehnološkog razvoja, učešća u međunarodnoj razmeni;
- organizacione pretpostavke, kao što su karakter uprave, stabilnost i
autoritet vlasti;
- vojne pretpostavke, kao što su živa sila i naoružanje, tehnička bojeva
gotovost, logistika, borbeni duh;
- spoljnja integracija ili uloga zemlje u međunarodnim
organizacijama i savezima, prestiž.

134
 Makijaveli je učio da politka ne sme da
3. Elementi moći bira sredstva da bi postigla cilj (vlast).
Postoje dva sredstva - zakon i sila, prvi je
svojstven čoveku, a drugi zveri, ali pošto je prvi nedovoljan - vladalac mora
biti pripravan na oba. Ovome možemo dodati i treći način - kapital, tako da
postoje tri načina da se vlada:
1. Moć znanja (nauka, pravosuđe, politika i diplomatija, gde se
generišu ideje; mediji koji služe za selektivno propuštanje ideja u realizaciju;
ideološke i religijske grupacije koje okupljaju mase i faktor su društvene
kohezije);
2. Vojna moć (vojska i policija kao instrumenti fizičke korekcije
zbivanja u pravcu glavne državne paradigme);
3. Ekonomska moć (finansijski centri koji podstiču ili blokiraju
razvoj određenih tendencija ulažući u njih novac - energiju).
Često biva da se druga dva oblika moći otuđe od prvog, ali tada
nastupa bezumlje koje ne može dugo trajati.

Moć znanja je važna za osvajanje i održivost vlasti. Vlast se osvaja

putem sile (nametanjem spolja) ili ideja (iznutra). Socijalna kohezija u
državi može se učvrstiti silom (diktaturom), ali ipak gruba sila se pokazuje
neefikasnom u slučaju ako ta vlast pretenduje na učešće u svetskom
političkom, tehnološkom i ekonomskom procesu. Da bi obezbedila svoje
pozicije u svetskoj zajednici, neophodni su između ostalog specijalisti -
ekonomisti, političari, geografi, tehnolozi, lekari, naučnici i profesori. Ako
država hoće da na njih računa, ona mora razvijati obrazovanje, jer
nespecijalisti ne mogu opsluživati čak ni zastarele ili ukradene tehnologije.
Specijalizacija ipak narušava harmoniju "socijalne homogenosti". Zato u
"socijalno homogenim" državama inteligencija nije baš poželjan element
društvene strukture. Ideologija "socijalne homogenosti" sastoji se u težnji da
se reše socijalni konflikti na račun preobražaja socijalne (ekonomski
determinisane) strukture u veštačku (klasnu, kastinsku, klanovsku, stalešku)
formu, u kojoj će biti moguća "pravedna" raspodela društvenog proizvoda.
Država kanališe aktivnost obrazovanih ljudi u kretanju u sistemu rangova i
počasnih zvanja i stvara organizacije sa hijerarhijskom strukturom
(akademije nauka, instituti, centri), u kojima se vrši statusna raspodela
sredstava koje dostavlja država. Socijalna homogenizacija može biti ojačana
ideološkom, nacionalnom ili verskom homogenizacijom. Problemi s
obrazovanim ljudima nastaju onda, kada specijalisti koriste svoje znanje ne
samo zato da "oduže dug" državi, nego za stvaranje sistema vrednosti ("za
koji se nije školovao") koji nije u skladu sa principima uređenja i
bezbednosti države. U tom slučaju primenjuju se metode biološke socijalne
selekcije - čistke, lišavanje građanskih prava i masovna eliminacija članova

135
socijalnih grupa, koji se ne uklapaju u određeni model društva. U
homogenim (totalitarnim) državama, gde se poredak oslanja na silu a ne na
znanje i obrazovanje, naučne i obrazovne institucije su pretežno demagoškog
i lukrativnog karaktera, osim za entuzijaste. U socijalno nehomogenim
državama intelektualci formiraju mrežu profesionalnih i drugih udruženja,
koja uzimaju učešće u formulisanju ciljeva države, izboru sredstava i
kontroli realizacije.
Svaka ideologija nastoji da se predstavi kao apsolutna istina. U tom
cilju poredak može da nameće "lažne istine" i demagogiju. To je literalno
prikazao Orvel u romanu "1984". Socijalna, ideološka i nacionalna
homogenizacija mobilišu svest i emocije masa za određene ciljeve. Ideje ne
znače ništa dok ne ovladaju masama, a kad ovladaju - postaju materijalna
snaga, pisao je jedan slovenački komunistički ideolog. Reči Hitlera, digle su
na noge celu naciju, spremnu da zgrabi oružje i krene u rat. Čerčil, Tito,
Lenjin, Mao i mnogi drugi pojedinci, zahvaljujući svom govorničkom daru
postali su svojevrsne političke mesije. Oni su prenosili ideje na mase.
Masmediji ("sedma sila") su sredstva da se masama plasiraju određene ideje.
Moć masa pokušao je da izrazi nemački geograf A. Supan početkom XX
veka, indeksom geopolitičkog pritiska (G = S/s) koji je jednak odnosu broja
stanovnika susednih zemalja (S) i stanovništva date države (s). Ipak nije
dovoljna samo populacija, potrebni su i kvalitativni elementi moći.
Ima primera manipulacije, netolerancije ili pogroma jeretika,
disidenata, u vezi sa političkom nepodobnošću. Oktobarska revolucija je
prognala oko 3 mil. ruske inteligencije. Otuda izreka "Revolucija je pojela
inteligenciju". Nacisti su prognali ili pobili oko 6 mil. Jevreja iz Evrope. U
SSSR pre II sv. rata bile su čistke antistaljinista a posle rata u FNR
Jugoslaviji obrnuto - čistke staljinista (informbirovaca). U SAD 1950-h je
senator Makarti organizovao "lov na veštice" odnosno komuniste (tzv.
"makartizam"). Postoje termini Brain drain - odliv mozgova (emigracija). U
psihijatriji postoji termin Brain Votching - ispiranje mozgova a u pravosuđu
- "verbalni delikt". Politički zatvorenici su po pravilu obrazovani ljudi. Još
kod Getea nalazimo citat da "u naukama ipak je neophodna apsolutna
sloboda - zato što se čovek tada bori ne za danas i sutra, nego za
nezamislivo vreme unapred".

Ekonomska moć je u vezi s resursima, radom, tehnologijom i

kapitalom. Bogatstvo je baza znanja i moći. Bogatstvo je takođe proizvod
znanja i njih dvoje zajedno kreiraju moć, koja se sastoji u mogućnosti da se
utiče na odluke i kontrolišu drugi. Termini "bogatstvo" i "znanje" uključuju
resurse, tehnička i naučna dostignuća (uključujući tekovine instrumenata sile
i prinude), društvene organizacije i socijalnu koheziju.
Ekonomska moć države proističe iz njenog ekonomskog potencijala,
koji ima više komponenata. J Ilić (1976) ih je izrazio ekopotima (E), u stvari

136
bodovima koji su ekvivalentni jednom milionu kvadratnih kilometara teritorije
(T), milionu stanovnika (S), milijardi dolara društvenog bruto proizvoda (D) i
milionu tona uslovnog goriva (En), tako da je sintezna jedinica ekonomskog
potencijala države - ekopot (E = T mil. + S mil. + D mlrd. + En mil). Metod
ekopota je dao uveliko realnu sliku opšteg ekonomskog potencijala država u
ono vreme - na prvom mestu bile su SAD, zatim SSSR, Kina, Japan, Indija,
SRN, V. Britanija, Francuska, Kanada, Italija.
Još je Tukidid kazao, a to je validno i danas, da "identičnost interesa
je najsigurnija veza kako među državama, tako i među individuama".
Ekonomska "pravila igre" polaze od činjenice da su ljudi pre svega realisti, a
posle sentimentalni. Stoga važan deo geopolitike predstavlja geoekonomika.
Ekonomski interesi utiču na političke odluke, ali tu nema apsolutne
uzročnosti. Za razumevanje relativnosti te relacije, možemo zemlje sveta
svrstati u dve piramide bogatstva i moći. U osnovi piramide bogatstva nalazi
se veliki broj siromašnih zemalja "periferije", u sredini su zemlje
"semiperiferije" a pri vrhu mali broj bogatih zemalja "centra". Na piramidi
moći raspored se razlikuje. Zemlje koje su bogate i moćne zauzimaju položaj
pri vrhu piramide, a na samom vrhu dominiraju SAD. Država kao što je
Japan može biti ekonomski "xin", ali politički "patuljak", bez raspoloživih
instrumenata sile. Obrnuto, SSSR je bio lokalizovan visoko na piramidi moći
(zahvaljujući vojnoj moći) ali nisko na piramidi bogatstva; to ga je na kraju
povuklo na dole na piramidi moći. Nemačka se nasuprot tome, kreće od
sredine ka vrhu obe piramide, što pokazuje uspon njenog značaja u
međunarodnim odnosima. Ekonomska moć je važnija u regionalnim, nego u
globalnim međunarodnim odnosima (Singh, 1995). Pozicija zemlje u
međunarodnoj zajednici zavisi od njenog bogatstva i moći. To je relativna
pozicija koja se menja u zavisnosti od celokupne galaksije država. Iz tog
razloga države nastoje da povećaju svoje bogatstvo, da unaprede ekonomiju,
da se integrišu u globalnu ekonomiju, ili traže oslonac moći u opremi i
naoružanju, makar po cenu prečih potreba ljudi.

Vojna moć je krajnji oslonac vlasti, za sprovođenje odluka u ratu ili

pod pretnjom rata. Primena sile u međunarodnoj politici dovodi do rata, a u
domaćoj politici do vojne diktature, revolucije ili građanskog rata. "Rat
vreba u pozadini međunarodne politike, kao što revolucija vreba u pozadini
domaće politike" (Carr E.). Krajnja mera koju donosilac odluka može
upotrebiti su sila ili rat, ili primena nekih manje drastičnsih mera. Ipak, ma
kakva bila, mera nema efekta ukoliko je ne podržava moć, koja se u krajnjoj
instanci oslanja na silu. Vojna moć u mnogim zemljama "iza scene" kreira
politiku.

Prostor i moć povezani su kroz sve tri navedene forme moći. Zato
svaka politička ideja teži da se materijalizuje i iskaže u realnom prostoru. U

137
strateškim planovima i operacijama veličina prostora se razmatra kao resurs,
u vezi sa strateškom dubinom, položajem, pravcima. Teritorija je izvor
ekonomske moći u vezi sa dostupnošću do resursa, ekonomskim distancama,
ekonomskogeografskim položajem. Intelektualna moć ogleda se u prostoru u
vidu cilja - ideje države. Svaka državotvorna ideja plod je promišljanja
prostora i ima sopstveni pogled na prostor. Izraz moći na određenoj teritoriji
je suverenitet države, kao jedno od njenih najvažnijih obeležja.
Ima pokušaja da se iznađe sintezno merilo moći. Formula R. Klajna
(Cline R. 1980) za određivanje moći pojedinih zemalja na svetskoj areni
nastala je u Americi u vreme doktrine "ravnoteže snaga". Ona definiše
"moć" države (Pp) kao funkciju više parametara u obliku zavisnosti:
Pp=(C+E+M)x(S+NJ), gde je S - kritična masa (stanovništvo + teritorija), E
- ekonomski potencijal, M - vojni potencijal (vojna sila), S - strateški cilj, NJ
- volja da se ostvari nacionalna strategija. Prva grupa parametara predstavlja
državnu moć (C, E i M). Druga grupa sastoji se od parametara sredine, koja
je sa svoje strane podeljena na prirodnu sredinu (uključujući geografski
položaj) i međunarodne ekonomske i političke uslove (uključujući
međunarodni položaj). Odnos između dva tipa parametara predstavlja
realnost za postizanje postavljenih geostrateških ciljeva (S), koji su
izjednačeni sa nacionalnim interesima. Po toj formuli izračunati su
koeficijenti i rangirano je deset najmoćnijih država sveta 1980. godine ovim
redom: SSSR, SAD, Brazil, SR Nemačka, Japan, Australija, Kina,
Francuska, Velika Britanija, Kanada. Određivanje moći države u određenom
istorijskom trenutku zahteva složenu analizu, koja mora obuhvatiti tri
elementa - geostrategiju, geoekonomiku i geopolitiku.

138
 VII glava

TERITORIJALNI SUVERENITET DRŽAVE

1. Pojam suvereniteta Pojam suvereniteta podrazumeva

postojanje države, i obrnuto, država je
države
definisana posedovanjem suvereniteta. To
razlikuje državu od svih drugih oblika društvene organizacije. Apsolutna
priroda vlasti potiče od suvereniteta nad teritorijom i nad pojedincima.
Suverenitet znači vrhovnu moć prinude na određenoj teritoriji. Suverena
država na svojoj teritoriji "ne priznaje više sile u odlučivanju osim sebe"
(Lane & Ersson,1994). Invazija od stranih sila ili unutrašnje pobune
usmerene na stvaranje nove države smatra se povredom državnog
suvereniteta. Ako napadač nije poražen država ne može više imati monopol
na prinudu na njenoj teritoriji i faktički se guši.
Ko je nosilac suvereniteta? Moderni politički sistem je baziran na
"nacionalnom suverenitetu" ili "suverenitetu ljudi". Jedan vrhovni i
nezavisni suverenitet na određenoj teritoriji i koncentracija moći u
administrativnoj organizaciji je obeležje moderne države-nacije koja je
proizvod renesanse i Francuske revolucije (1789). Srednjevekovni
personalizovani "segmentirani suverenitet" značio je autonomnu juridičku
vlast kraljeva, lordova, sveštenstva na nekoj teritoriji bez jasne specifikacije
granica. Koncept nacija-država bio je nezamisliv u antičko i srednjevekovno
vreme. Raznovrsne države su postojale hiljadama godina, ali za većinu toga
vremena "nacija" je nepoznata a suverenitet podeljen. U srednjevekovnoj
Evropi, ljudi su se identifikovali sa zajednicama i političkim jedinicama,
parohijama ili dijecezama, veleposedima, gildama ili gradovima a najčešće
gradovima-državama, vojvodstvima ili kneževinama koje su bile mnogo
manje (ili u nekim slučajevima veće) nego pretpostavljene "prirodne" nacije
ili današnje države. Ove male jedinice su bile deo kompleksne hijerarhije
političkih ili kulturalnih entiteta, kao što su crkva u Rimu, hanzeatska liga ili
dinastička Habzburška monarhija. Manje jedinice nisu uključivale sve
članove pojedinih kulturnih grupa, a veće su uključivale različite kulturne i
lingvističke zajednice. Ipak, suprotno nacionalnom mitu, taj nedostatak
geografske podudarnosti između političkih organizacija i kulturnih grupa
nije brinuo vlasti. Koncept nacije-države uvodi precizan smisao
teritorijalnog identiteta i teritorijalne kontrole. Danas je "prirodno" da se u
slučaju nepodudarnosti teritorije i nacije javlja teritorijalizacija nacionalizma
- iredentizam, autonomaštvo, regionalizam i separatizam.

139
 Politički suverenitet u srednjevekovnoj Evropi bio je podeljen
između vrlo različitih sekularnih i religioznih institucija i različitih nivoa
vlasti - feudalnih kneževina i barona, kraljeva i prinčeva, gildi i gradova,
biskupija, opatija i papstva - pre nego što je bio baziran na teritoriji per se
kao u moderno vreme. Teritorije srednjovekovnih evropskih država su bile
jako rascepkane, sa nedefinisanim i fluidnim frontijerskim zonama bez
preciznih i fiksiranih granica. Termin "nacija" bio je apolitičan i uopšte
predstavljao je grupu ljudi rođenih u nekom mestu. Različiti nivoi i stepeni
suvereniteta činili su određenu hijerarhiju, na primer parohije, biskupije,
arhibiskupije za duhovne stvari; feud, vlastelinstvo, baronstvo, vojvodstvo,
kraljevstvo, za sekularne stvari. Ljudi su bili članovi viših nivoa kolektiviteta
ne direktno, nego samo na osnovu njihovog članstva u telima nižeg nivoa.
Teritorijalnost je obeležje moderne države. Ona je nastala usled težnje
da se prevaziđe složena hijerarhija i razvije državni suverenitet kao apsolutna i
nedeljiva vlast unutar precizno delimitirane teritorije. Najpre je taj suverenitet
bio monopolizovan od "apsolutnih" monarha. Englez Henri VIII koji je ugušio
regionalne pobune, nacionalizovao crkvu u Engleskoj i isključio papsku vlast
jedan je od prvih primera. Stanovnici kraljevine postali su direktni podanici
kralja i nikoga više. Slično je učinio Nemanja u srednjovekovnoj Srbiji.
Kasnije teritorijalni suverenitet je "demokratizovan" kao nešto što je zadato od
"nacije". Pojedinci procenjuju pripadnost naciji učestvujući direktno u
kolektivnim ciljevima a ne više kroz članstvo u nižim telima. Tako je
"teritorijalna" država postala još i "nacionalna" država. "Moderne države,
nacije i nacionalizmi su svi teritorijalni pri tom eksplicitno pravni i bazirani na
posebnim geografskim teritorijama, za razliku od samo zauzetog geografskog
prostora koji je zakonit za sve društvene organizacije" (Anderson, 1986).
Nacionalizam definiše ljude pretrežno u smislu pripadnosti nekoj
naciji i teritoriji, pre nego statusu ili klasi. Nacionalizam je kulturalni i
politički fenomen. Svaki nacionalizam ima tipične vlastite simbole, smisao
identiteta i kriterijume "pripadnosti" posebnoj istoriji i geografiji određene
teritorije. Svaki nacionalizam je isključiv, u smislu veze sa posebnim
teritorijalnim okvirom i granicom prema drugim nacijama. Nacionalne ideje
su teritorijalno ograničene. Mnogi mesijanski nacionalisti nisu sanjali dan
kada će svi članovi čovečanstva biti uključeni u njihovu naciju, kao što na
primer hrišćani sanjaju celu hrišćansku planetu, muslimani islamsku ili
komunisti komunističku.
Moderna država, teritorijalni suverenitet i nacionalizam razvijali su
se istorijski paralelno. Nacionalistički ideal je da dva teritorijalna entiteta,
nacije i države, moraju da koincidiraju geografski u nacionalnoj državi.
Prema nacionalističkoj doktrini, nacionalna i državna teritorija treba da budu
jedno te isto - da svaka nacija ima vlastitu državu, svaka država da izražava
jednu naciju, to bi bila srećna koincidencija kulturalne zajednice i političkog
suvereniteta. Kao politička doktrina, nacionalizam povezuje istorijski i

140
kulturalno određenu teritorijalnu zajednicu, nazvanu nacija, sa državom u
stvarnosti ili fikciji.
Značajan pristup tome pitanju je teorija teritorijalnosti (teritoriality)
Roberta Saka. On je uveo transistorijsku teoriju ljudskog ponašanja u kojem
je teritorijalno ponašanje posebna strategija kontrole nad specifičnim
geografskim područjem ili teritorijom. Teritorijalnost je primarna geografska
ekspresija socijalne moći među ljudima, kao i u životinjskom carstvu.
"Teritorijalnost kod ljudi je dobro razumljiva kao prostorna strategija za
ponašanje, uticaj ili kontrolu resursa i ljudi, putem kontrolisanja areala".
Politički globus je podeljen na teritorijalno bazirane nacionalne jurizdikcije.
"Pristajanje društva na lokalizam u vidu nacionalne države ... jedna je od
najčistijih izraza mitsko-magijskog shvatanja lokalnosti u dvadesetom
veku"(Sack, 1986).
Tranzicija iz srednjevekovne u modernu državu uključuje
"teritorijalizaciju" politike, sa izoštravanjem razlika na granicama država i
nacija između "internog" i "eksternog", "pripadnosti" i "nepripadnosti",
"naših" i "njihovih". Hijerarhija i različiti nivoi vlasti u srednjevekovnoj
Evropi označavali su suverenitet funkcionalno pre nego teritorijalno. Kasnije
nivoi srednjevekovne vlasti su svedeni na jedan sveobuhvatan nivo, i to
suverenu teritorijalnu državu, tako što je moć unutar teritorije centralizovana
a spoljašnje vlasti su isključene. Formalno suverenitet nad sekularnim i
duhovnim je zajedno povezan u teritorijalne državne "parcele".
Naglasak na ostvaranju ideala nacija-država stvorio je mnogo ljudskih
nevolja i sukoba tamo gde su nacije geografski izmešane. Na primer, državnici
u Britaniji ili Španiji imaju svoj nacionalni program, dok suprotni
nacionalizmi u Velsu, Škotskoj, Irskoj ili oni u Baskiji i Kataloniji, imaju
svoje vlastite separatne aspiracije za nezavisni status. Državno ugnjetavanje
"nacionalnih manjina", lokalni oružani odgovori protiv države i konflikti
između različitih nacionalnih grupa u državi, samo su dokaz neostvarljivosti
ideala. Nacionalizam je u XX veku izazvao nekoliko slučajeva genocida.
Nacionalni konflikti nastaju u višenacionalnim državama kao što su Izrael,
Severna Irska, Bosna i Hercegovina. Takvi konflikti su u vezi sa zahevima za
redefinisanjem suvereniteta i teritorijalnosti. Od oko 192 postojeće države,
samo oko 25 su etnički jednorodne (nacionalne manjine su u njima ispod 5%)
a oko 35 se mogu smatrati multietničkim. Najveći etnički problemi u svetu su:
Kašmirski, kurdski, ujedinjenje Beluxa, palestinsko-izraelski, srpsko-albanski,
jermensko-azerbejxanski, gruzinsko-abhaski. Sudan ugrožava podela između
muslimanskog severa i hrišćanskog juga. Indija ima problem separatizma
Sikha a Indonezija Istočnog Timora. Separatizam u frankofonskoj provinciji
Kvebek ugrožava Kanadsku federaciju, dok unutar Kvebeka Kri Indijanci
imaju svoj politički program. Federacija Čehoslovačke je podeljena na dve
države. Zbog regionalnih nejednakosti i kriza nacionalizam je u porastu.
Svođenje suvereniteta samo (ili uglavnom) na teritorijalni odnos postaje

141
smetnja za međunarodne odnose. Veliki svetski problemi kao što su
degradacija životne sredine, humanitarni problemi, problemi mira i
bezbednosti, ne mogu biti rešavani od države do države. Novi svetski poredak
pokušava da redukuje pravo na suverenitet u rešavanju tih problema.
Sa funkcionalističkog gledišta nacionalizam će postati istorijski
anahronizam, potisnut od nove teritorijalnosti, koja će obuhvatiti regione.
Postmodernizam će redefinisati pojam suvereniteta u vidu novog
medievalizma. Suverenitet nacije-države će oslabiti i biti uključen u različite
institucije i različite nivoe, od kojih će neki bazirani na makro- ili mikro-
regionalnom ograničenom prostoru, biti definisani više u ne-teritorijalnom ili
funkcionalnom odnosu, slično duhovnom i sekularnom suverenitetu u
srednjem veku. Teritorijalni suverenitet u nacionalnoj državi predstavlja
značajan ključ za modernu politiku; "privezivanje" suvereniteta za
teritorijalne državne "parcele" stvara pogrešne predstave o geografskom
prostoru, državi i politici koje su neadekvatne; u postmodernističkom smislu
delom "nevezana" teritorijalnost može biti ključ za prostornu reorganizaciju
politike i države.

2. Teritorijalni Pojam teritorijalnog suvereniteta se

istorijski menjao. U prvobitnoj zajednici
suverenitet
teritorije su pripadale rodovima,
plemenima i plemenskim savezima koji
su ih naseljavali. Otuda nazivi: Dojčland (Nemačka), Ingland (Engleska),
Ajastan (Armenija), Sakartvelo (Gruzija). U robovlasništvu teritorija
označava prostor jurizdikcije grada-države. U Rimskom carstvu razlikovalo
se pravo zapovedanja (carski imperium) od prava svojine (privatni ili javni
dominium). Kao što je rimski filozof Seneka kazao - omnia rex imperio
possidet, singuli dominio – kralj vlada po pravu zapovedanja, pojedinci po
pravu svojine.
Feudalni tip države ima teritorijalni karakter. Privatno-pravni
dominium (sopstvenost) feudalca potisnuo je pravni imperium (vlast)
robovlasničke države. Dobijanje dominiuma na određenoj teritoriji značilo je
i dobijanje imperiuma. Iako vladari još neko vreme nazivaju sebe imenima
plemena ili naroda ("kralj Engleza", "kralj Francuza", "car Srba i Grka") u
stvarnosti granice njihove vlasti nalazile su se tamo gde su bile granice
njihovih teritorijalnih poseda. Feudalac je smatran za vlasnika zemlje i ljudi
koji na njoj žive, po principu "ljuiljuid est in territorio est etiam de
territorio". Sopstvenost teritorije se smatrala kao izvor vlasti nad
stanovništvom. Na osnovu vojnog reketa nastao je hijerarhijski sistem vlasti
i autoriteta. Apsolutni monarh je, podčinivši određene feudalce, proglašavao
sebe vrhovnim sopstvenikom teritorije (suverenom), koju je mogao bez
obzira na volju naroda, da ostavlja u nasledstvo, poklanja, razmenjuje, daje u

142
miraz, prodaje. Normanski vojvoda Viljem Osvajač polovinom XI veka
proglasio je čitavu Englesku za svoju sopstvenost i podelio zemlju među
svoje ratne drugove, zadržavši jedan deo lično za sebe. U XII veku znatan
deo francuske teritorije dat je Engleskoj - kao miraz kraljice Eleonore.
Šekspirov kralj Lir, koji deli državu među svoje kćeri, potpuno odgovara
srednjovekovnom shvatanju teritorije (Spektorski, 1933). Širenje Habzburške
monarhije vršeno je pomoću dinastičkih brakova. Razlozi za ratove u Evropi
bili su "špansko nasleđe", "austrijsko nasleđe", bavarsko nasleđe" i t.d. I tast
francuskog kralja Luja XV, Stanislav Leščinski, izgubivši svoju poljsku
krunu, dobio je u naknadu Lorensko vojvodstvo, a bivši lorenski vojvoda
dobio je Toskanu i ruku austrijske carice Marije Terezije. Osnovnu vezu
koja je obezbeđivala jedinstvo države činila je staleška hijerarhija, religija a
tek onda etnolingvistički odnos. Nasledno pravo je pretvorilo sopstvenost
nad gospodarećim mestom u stalno socijalno gospodstvo. Ratovi, bune i
ustanci vodili su se s ciljem da se osvoji neko gospodareće mesto; neka
citadela ili tvrđava. Čuveni primer naslednog prava je porodica Grimaldi u
Monaku - od X veka naovamo ta porodica neprestano izvlači počasti i
privilegije od sopstvenosti na toj dominantnoj osmatračkoj tački.
Kapitalizam je stvorio nacionalnu ekonomiju i nacionalnu državu. U
buržoaskoj državi, počev od Hugo Grocijusa, pravi se razlika između
dominiuma (vlasništvo) i imperiuma (suverenitet). Na taj način zemljišni
posed je postao dvostruk - privatni (pposed pojedinca, ili čak monarha i
države, ukoliko i oni imaju nekretnine), i javni (državna vlast nad
teritorijom). Pravo svojine na teritoriju ne pripada licima nego državi.
Teritorija je proglašena za javnu svojinu države. Pravo države na suverenitet
- to je pravo na vlast u granicama svoje teritorije. Suverenitet države
implicira sistem vlasti i teritoriju. Sistem vlasti mora imati legitimitet od
domaćeg stanovništva i međunarodno priznanje. Suverenitet pripada državi,
a vlasništvo narodu. Francuska buržoaska revolucija u "Deklaraciji prava
čoveka i građanina" proglasila je da "izvor celokupne vrhovne vlasti se uvek
nalazi u naciji." Ideologija buržoaske revolucije nastavila je da smatra
teritoriju kao objekt sopstvenosti, ističući narod kao sopstvenika. Prema
teoriji Rusoa, narod u odnosu prema državnoj teritoriji ima materijalna prava
sopstvenosti. Francuska buržoaska revolucija je podržavala jakobinsku tezu
"država pripada naciji".
Buržoaska doktrina nacionalnosti odigrala je ulogu u borbi s
feudalnim legitimizmom, na primer u periodu italijanskog "risorđimenta" ili
ratova i nacionalnih pokreta za oslobođenje balkanskih i bliskoistočnih
naroda od vlasti sultanske Turske u XIX veku. Oslanjajući se na princip
nacionalnosti, mnogi narodi su ujedinjavani ili oslobađani. Tako je 1830.
godine priznata nezavisnost Grčke i Belgije. Po principu nacionalnosti
izvrešene su teritorijalne izmene u Rumuniji 1858, ujedinjena Italija 1860-

143
1870, i Nemačka 1866-1871. godine. Na Berlinskom kongresu 1878. godine
priznata je nezavisnost Srbije, Crne Gore i Rumunije.
Princip nacionalnosti ubrzo je postao sredstvo osvajačke politike
kapitalističkih država. Francuska je njime prikrivala osvajanje dve provincije
Sardinskog kraljevstva - Savoje i Nice 1860. godine, Nemačka - osvajanje
Alzasa-Lorene u franko-pruskom ratu 1870-1871. Buržoaska nacionalna
država javlja se kao kolonijalna država koja postupa s teritorijom kao s
objektom svojih materijalnih prava. Kolonijalne i zavisne zemlje bile su
izuzete iz sfere "međunarodnog prava civilizovanih država" i anektirane pod
vidom mandata, kondominiuma, protektorata i ostalih kolonijalnih institucija
ili su prosto proglašavane "neraspodeljenom teritorijom". Posedi Francuske
dobili su status "prekomorskih departmana" a posedi Portugalije u Kini
(Makao) i Indiji (Goa, Daman i Diu) smatrani su "provincijama" Portugalije.
Posle osvajanja mahdističke države u Sudanu 1899. nad istočnim Sudanom je
bio utvrđen anglo-egipatski kondominijum, faktički engleska vlast, jer je pre
toga teritorija samog Egipta tri četvrtine veka bila pod engleskom vojnom
okupacijom. Protektorati su u pravnom smislu označavali pokroviteljstvo,
zaštitu teritorije protežirane države. Protektorat faktički znači aneksiju tuđe
teritorije. Među suverenim zemljama poznat je "protektorat" Japana nad
Korejom i nemački "protektorat" nad Češkom i Moravskom.
Ima niz primera trgovine teritorijama. Pod vidom "dugoročne
arende", u interesu "uzajamne odbrane" imperijalističke države su silom
dobijale prava eksteritorijalnosti na teritorijama formalno suverenih država.
U Kini je bilo 39 inostranih setlmenta i koncesija (Cjaočžou, Vejhajvej,
Kvančžouvan i druge), datih u "večnu arendu" (obično na 99 godina) stranim
silama, koje su ih držale do kineske revolucije 1943. odnosno 1947. godine.
Iran je dao Velikoj Britaniji 1901. koncesije na 60 godina za istraživanje i
eksploataciju nafte a anglo-persijska naftna kompanija dobila je slične
koncesije od 1935-1993. Primer "sfere uticaja" je doktrina Monro, po
formuli "Amerika Amerikancima" (zapravo SAD-u), za opravdavanje
mešanja u unutrašnje stvari zemalja Latinske Amerike i osvajanja SAD u
regionu Kariba i na Pacifiku. Doktrina predsednika Klivlenda (1896),
naglašava suverena "prava" SAD da rešava teritorijalne sporove na
američkom kontinentu. Doktrina Hejsa ističe da "svaki vodeni put iz
Atlantskog u Tihi okean, mora da bude pod kontrolom SAD". S tim u vezi,
vlada SAD je predložila Kolumbiji da joj preda u večnu arendu na
Panamskoj prevlaci pojas širine 10 milja (po 5 milja sa svake strane kanala)
za sumu od 10 mil. dolara i godišnju ratu od 250 000 dolara. Kada je
Kolumbija to odbila SAD su organizovale prevrat kojim je odvojena
republika Panama (1903), koja je potpisala željeni sporazum. Pred II svetski
rat SAD su koristile doktrinu "otvorenih vrata" i "jednakih mogućnosti" za
ekspanziju u Kini i zemljama koje su se nalazile u sferi uticaja drugih sila.
Posle II svetskog rata počele su da ostvaruju program dominacije nad

144
kapitalističkim ("zapadnim") svetom. U vezi s tim "Maršalov plan" i
"Trumanova doktrina" predviđaju program "pomoći" po osnovu "uzajamne
bezbednosti" i program "integracije" Evrope, NATO pakta i drugih saveza. Na
osnovu NATO pakta SAD su dobile "pravo" da grade vojne baze na
teritorijama zemalja članica i u njihovim kolonijalnim posedima. Na teritoriji
Filipina, koja je 1946. dobila nezavisnost, SAD su zadržale pravo da 99
godina koriste vojne baze. U Južnoj Koreji i Japanu su posle rata takođe
dobili pravo eksteritorijalnosti za svoje vojne snage i baze u kojima imaju "sva
prava, vlast i punomoći". Sve to svedoči da je suverenitet relativan pojam,
proporcionalan sa ekonomskom, vojnom i diplomatskom moći države.
U prvoj polovini XX veka je razvijena teorija kompetencije, koja
odriče isključivi karakter državne vlasti unutar granica države, i sledstveno,
opravdava mogućnost prodora moćnih država na teritoriju malih i slabih,
koje su u njihovoj "interesnoj sferi". Pojam državne teritorije izvodi se ne iz
pojma državnog suvereniteta, nego iz pojma državne kompetencije, koja
podrazumeva prostornu (teritorijalnu) i predmetnu (eksteritorijalnu)
kompetenciju. Po svom sadržaju ova teorija je slična fašističkoj
geopolitičkoj teoriji "velikog životnog prostora" (Grossraumordnung), koja
apstrahuje granice malih država, predviđa prostornu sferu (Grossraum) sa
vodećom državom (Reich) koja principijelno isključuje mešanje stranih
država u taj Grossraum. Od naroda se traži da "prevaziđu državni
individualizam i egoizam i da se nauče da misle i deluju u velikim
prostorima" (Obst, 1952).
Jedinstvo teritorije i suvereniteta, kao baza modernog
međunarodnog sistema, datira od 1494. godine koja se uzima kao početak
svetske ekonomije. Tada su ugovorom u Tordesiljasu podeljene interesne
sfere Španije i Portugalije "papskim meridijanom" (460 z. g. d.) što je
finalizovano Vestfalskim ugovorom 1648. Ovaj se smatra kao prvo mirovno
definisanje modernog međunarodnog prava, zasnovanog na nepovredivosti
teritorijalnog suvereniteta država. To je teritorijalna baza modernog
međunarodnog sistema - političke karte sveta. Sva lica, uključujući i strance,
i sve stvari koje se nalaze na teritoriji jedne države, potčinjene su njenom
teritorijalnom suverenitetu i pravosuđu, izuzev stranih diplomata i zgrada
diplomatskih predstavništava koje se po principu "eksteritorijalnosti"
fiktivno smatraju delovima svojih država.
U XX veku informatičko društvo relativizuje pojam suvereniteta.
Dosadašnje države su bile teritorijalizovane, suverene, sada veći značaj
dobija informacija, koja je ograničena vremenski više nego prostorno.
Informacija "sažima" prostor i "ubrzava" vreme. Završava se poredak
zasnovan na kontroli prostora i nastaje poredak zasnovan na kontroli
vremena, s ciljem da ubrza kretanje finansijskog kapitala, roba, ljudi i
informacija u globalnim razmerama. Finansijski kapital je u prošlosti uticao
na stvaranje dve osnovne grupe država: metropole i kolonije, danas postoji

145
niz raznovrsnih formi zavisnih zemalja, formalno suverenih, a u stvari
sputanih mrežama finansijske i diplomatske zavisnosti. Novi poredak uvodi
hijerarhiju suvereniteta. Teritorijom, koja pripada "pravno" jednoj državi,
upravlja u stvari druga, moćnija država. Transnacionalne kompanije kao
"nevidljive imperije" ruše i relativizuju teritorijalni suverenitet država.

Dve osnovne funkcije teritorijalne države

3. Teritorijalnost - su sigurnost i povoljnost (Gottman, 1973).
bezbednost i povoljnost Usled religioznih konflikata i ratova u
Evropi u periodu reformacije i
kontrareformacije nastao je zakonski
koncept teritorijalne suverene države, kao solucija prema problemu
sigurnosti. Zakonski koncept suvereniteta postao je osnova zaštite i
sigurnosti. Tehničko objašnjenje za ovu promenu je pronalazak baruta koji
je izazvao revoluciju u načinu ratovanja i učinio gradske bedeme
beskorisnim. Prvobitni "tvrdi oklop" obzidanog grada je proširen do granice
suverene države i novog sistema odbrane koji je baziran na mnogo većim
resursima. Novi način ratovanja je zahtevao snažnu teritorijalnu bazu, ne
više personalnu hijerarhiju srednjevekovnog perioda. Osim toga, sigurnost
zahteva unutrašnju stabilnost, koja je povezana sa organizacijom vlasti i
birokratije, poreskog sistema, armije.
U periodu kapitalizma, osim "političkih" faktora, postaju značajne
ekonomske relacije u međnarodnom sistemu i na svetskom tržištu. Uspon
svetske ekonomije imao je različite povoljnosti za preduzetnike u različitim
mestima. U poljoprivrednoj svetskoj ekonomiji koju je opisao Valerštajn
(NJallerstein, 1974, 1980), glavne klase bore se za novo svetsko tržište, gde
poljoprivrednik ima interese na jednoj strani a urbani trgovac na drugoj.
Ovaj konflikt je direktno povezan sa usponom moderne države koja je u
srednjem veku podržavala zemljoposedničku aristokratiju protiv daljeg rasta
urbane klase. Ali ta inicijalna alijansa (savez) između zemljoposedničkih
interesa i novih upravljača državnog aparata ubrzo je prešla u fleksibilniju
"politiku". U suparničkom sistemu sigurnosti traži se više nego priznavanje
suvereniteta. Ti zahtevi proističu iz ekonomskih odnosa sa susednim
državama. Odatle je nastao merkantilizam, koji je predstavljao transfer
komercijalne politike trgovačkog grada na teritorijalnu državu.
Merkantilizam je baziran na premisi da svaku državu treba razmatrati kao
deo svetskog tržišta, pošto one svojom industrijom i trgovinom utiču na
razvoj drugih država. Moć države je zavisila od napretka njihovog
merkantilizma. Tačna priroda različitih državnih politika na svetskom tržištu
odražavala je ravnotežu snaga između zemljeposedničkih i trgovačkih
interesa. Ova trgovinska politika osim ograničavanja gradova je proizvod

146
nove teritorijalne države i međudržavnog sistema. Bezbednost i poredak,
povoljnosti i merkantilizam su ušli u teritorijalnu državu.
Teritorijalnost je važna za državne poslove regulative i kontrole.
Regulativna i kontrolna strategija uključuju korišćenje diskretnih,
ograničenih prostora: mala deca se zatvaraju u prostore za igru, na primer, da
bi bila na oku zbog njihove bezbednosti i kontrole; opasni kriminalci se
zatvaraju u zatvore, da bi bili odvojeni od potencijalnih žrtava i držani pod
zatvorskim nadzorom; ugrožene zajednice (kao što su Muslimani u Mostaru,
Srbi u Bosni i Hercegovini, Rimokatolici u Belfastu), uzmiču u definisane
teritorije gde se mogu bolje braniti. U svim primerima teritorijalnost
povećava mogućnost nadzora. Tako organizacija velikog dela života -
ekonomskog, socijalnog, kulturnog, političkog - uključuje podelu prostora
na posebne "kontejnere", za pojačanu kontrolu i regulaciju. Unutrašnjost
teritorije omogućuje veći-brži nadzor akcija i aktivnosti nadgledanih, a
spoljašnjost je isključena teritorijalnim granicama, demarkacionim linijama
koje ne mogu biti menjane. Segregacija i aparthejd ilustruju korišćenje
teritorijalnosti od državnog aparata. Na primer, društvo SAD je podeljeno na
klase - grupe, koje se razlikuju po bogatstvu i dohotku, što je u direktnoj
relaciji prema obrazovanju koje pojedinci dobijaju i mestima koja
zauzimaju. Postoje takođe rasne podele (belci i crnci). Veliki deo belačkog
stanovništva gleda crnce kao ekonomsku, kulturalnu i socijalnu pretnju, i
preferira nemešanje sa njima (Giddens, 1985; Johnston, 1993). Vođenje ovih
klasnih i rasnih interesa se igra na različitim arenama, uključujući
rezidencijalne četvrti, koje čine milje za socijalni život, odgajanje dece i za
lokalni školski sistem. Tu su još mreže velikih kapitalnih investicija za
zdravstvenu zaštitu, pravnu zaštitu poseda i slično. Bogate familije belaca se
koncentrišu zajedno u ekskluzivnim suburbijima sa vrlo visokim kvalitetom
okoline i dobrim školama: oni žele na svaki način da spreče relativno
siromašna domaćinstva, i posebno crnačke porodice, da ulaze u njihove
areale i ugrožavaju ambijent lokalnog socijalnog i kulturalnog miljea,
kvaliteta školovanja u lokalnim školama i vrednost zauzetog terena.
Distanciranje i segregacija su karakteristični za urbane areale;
socijalno-prostorna separacija nastaje već na tržištu stanovanja. Ali u
mnogim suburbanim američkim klasnim i rasnim grupama se koriste
teritorijalne strategije, ozakonjene i primenjene od lokalnog državnog
aparata, za sprovođenje željene socio-prostorne posebnosti. Većina
američkih suburbanih areala je kompleksan mozaik malih, nezavisnih sa
lokalnom vlašću teritorija, od kojih svaka ima planove korišćenja zemljišta i
poresku vlast. Planerske vlasti koriste se za regulisanje socijalnog zoninga
gradske opštine. Regulativni zoning ne može reći da "crnci ne mogu živeti
ovde" ili "sirotinja ne može živeti ovde". Međutim, zoniranjem stepena
gustine - propisivanjem minimalne veličine parcele od nekoliko akara,
odobravanjem da samo mali delovi budu pod zgradama, visoko

147
restriktivnom izgradnjom koja dozvoljava gradnju samo apartmanskih
blokova - samo bogati belci u većini slučajeva mogu ispuniti sve uslove da
žive ovde. Populaciona kompozicija teritorija je na taj način regulisana kroz
korišćenje terena. Za limitiranje pristupa nepoželjnih rezidencijalnih suseda
uvedena je kontinuirana lančana razlika prema bogatstvu i rasi.
Drugi primer je vrlo sličan, iako je izvršen na nivou države više nego
lokalnih vlasti. To su sukobi Indijanaca i evropskih doseljenika, kolonista na
"Divljem zapadu". Ti sukobi su nastajali pre svega zbog posebnih koncepcija
prostora i vremena, u vezi sa njihovim načinom života i privređivanja, sa
sezonalnošću njihove resursne baze, lova i ribolova, dospevanja voća i drugih
proizvoda. Evropska koncepcija prostora i vremena sastoji se u ograničavanju
zemlje, poseda na kojem vlasnik ima stalna i isključiva prava, dok se Indijanci
slobodno kreću u prostoru, preko teritorije, i nemaju koncept ograničene
zemlje. NJihovi toponimi slikovito označavaju pripadnost prirodne sredine,
kao Jelenska Livada, Riblji Potok, Jezero Dabrova. Doseljenici daju nazive
zemlji prema imenu vlasnika, kao Xonstaun ili Kings Kantri. Opšti način
identifikacije i ograničavanja zemlje, koncepcija prava na zemljište i trgovanje
njime, nametnuto je domorodačkom društvu američkih Indijanaca u vidu
rezervata. Ta koncepcija prostora i vremena, totalno različita od načina života
domorodačkih Indijanaca, ograničila im je kretanje i razorila njihovo društvo.
Treći primer je teritorijalna strategija odvajanja crnaca od belaca i
stalne belačke supremacije u Južnoj Africi. "Houmlendi" (Homelands) su
bili definisani kao areali unutar kojih crnci mogu biti vlasnici i gde moraju
živeti, odakle mogu izlaziti - u vezi sa zaposlenjem - sa dozvolom da budu u
"belim gradovima". Oni naseljavaju posebne gradiće koji su namenjeni kao
crnački rezidencijalni areali, i prostorna segregacija crnaca i belaca je
prividno kompletna. Aparthejd je primer teritorijalnosti na delu par
exellence: belci su uveli željenu kontrolu crnaca kroz rigidnu demarkaciju
prostora u posebne "kontejnere" - bantustane.
Četvrti primer je Kina, koja pokušava da odvajanje politike i
ekonomije reši ne institucionalno nego teritorijalno, stvaranjem
"kapitalističkih enklava" na kineskoj teritoriji na kojoj ostaje jednopartijska
vladavina, po principu "jedna država - dva sistema". U tom pogledu Kina
već ima istorijsko iskustvo iz svoje kolonijalne prošlosti, kada je posle
"opijumskog rata" sa Engleskom 1840-1843. godine bila prinuđena da ustupi
ostrvo Hongkong i da engleskim građanima ustupi pravo eksteritorijalnosti.
Kolonijalna politika evropskih sila, politika komadanja kineskih teritorija
radi prodora kapitala, nastavila se i dalje tokom XIX veka. Dok su u to
vreme imperijalističke sile pravo eksteritorijalnosti osvajale silom, danas
rukovodstvo Kine to pravo ustupa stranom kapitalu dobrovoljno, ugovorima,
dakle na institucionalizovan način. Ekonomska suština odnosa ostala je ista -
strani kapital dobio je koncesije i koristi jeftinu radnu snagu, a kineska
država dobila je strani kapital. Iz istih razloga kineska vlada proglasila je 14

148
lučkih gradova slobodnim carinskim zonama, što ima značajne ekonomske
rezultate sa gledišta kineske privrede u celini. To je primer simbioze
transnacionalnog kapitala, koji je eksteritorijalan (transgraničan) i države
koja je teritorijalna ( ograničena). Vojne baze na teritorijama suverenih
država takođe predstavljaju primer "miroljubive koegzistencije"
teritorijalnog suvereniteta i geostrategije velikih sila.

Suverenitet implicira da država ima

4. Suverenitet kao isključivu i apsolutnu vlast na svojoj
međunarodna moć teritoriji. Poznato je da "dve suverene
vlasti ne mogu istovremeno, bok uz bok,
funkcionisati u jednoj državi. To liči na kvadraturu kruga" (Marks). U epskoj
pesmi car Murat piše: "Oj Lazare, od Srbije glavo / nit je bilo, niti može biti:
/ jedna zemlja, a dva gospodara, / jedna raja, dva harača daje; / carevati oba
ne možemo, / već mi pošlji ključe i harače, / zlatne ključe od svijeh gradova,
/ i harače od sedam godina; / ako li mi to poslati nećeš, / a ti hajde na polje
Kosovo / da sabljama zemlju dijelimo!" (Vuk st. Karaxić, II, 1975).
Teritorija je platforma za uspostavljanje međunarodnih odnosa;
suverenitet predstavlja međunarodni legitimitet. Drugim rečima "suverenitet
je osnovno načelo međudržavnih odnosa koje identifikuje teritorijalne
entitete koji su dostojni da učestvuju u igri" (James, 1984). Otuda nisu sve
teritorije suverene države. Nastanak novih država izaziva, prirodno, nužnost
uzajamnog razgraničenja teritorija. U protivnom slučaju država bi vladala
svuda, gde bi htela i mogla - oblast države imala bi faktički karakter a
teritorijalni odnosi bi se svodili na odnose sile i fakta. U prošlosti, kada je
bilo još regiona izvan svetske ekonomije, politički entiteti u eksternoj areni
(terrae nullius) nisu razmatrani kao da imaju neka politička prava. Irokezi u
Severnoj Americi, Zulusi u Južnoj Africi i Marati u centralnoj Indiji su
podjednako nepriznati kao legitimni akteri u međudržavnom sistemu. To je
uticalo da njihove teritorije budu inkorporirane u ekspanzivne suverene
države. Ratovi koji su iz toga rezultirali su smatrani "ekstra sistemskim".
Formalni imperijalizam je smatran kao legitimna aktivnost u međunarodnom
pravu, pošto on povređuje samo nepriznati suverenitet. Danas kao i u
prošlosti, nije moguće suverenitet steći samodeklarisanjem. Suverenitet nije
stvar samo jedne države, to je međudržavni ugovor, zato što suverenitet
može postojati samo za "države koje recipročno priznaju svaka svakoj
legitimno postojanje unutar okvira i normi među-državnog sistema"
(NJallerstein, 1984). Bantustani u Južnoj Africi (Bofutacvana, Transkej,
Ciskej, Venda) su proglasili nezavisnost, što je bio deo politike aparthejda,
ali nisu smatrani od drugih država kao suvereni i nisu pozvani da budu deo
međudržavnog sistema. Slično, otcepljenje severnog dela Kipra podržano
invazijom Turske 1974., nije priznala ni jedna država osim Turske. Posle

149
1945., priznavanje suvereniteta bilo je obično praćeno prijemom u članstvo
Ujedinjenih Nacija. Prvi zadatak novih postkolonijalnih država u Africi i
Aziji bio je da se uključe u UN i tako uđu u svetsku zajednicu. U
postkomunističkim zemljama republike bivših federacija su priznate kao
suverene države, dok samoproglašeni entiteti kao što su Pridnjeprovska
Republika i Gagauzija u Moldovi, Čečenija u Rusiji, Republika Srpska
Krajina u Hrvatskoj nisu priznate, a Republika Srpska se izborila da bude
priznata kao entitet u sastavu novostvorene federacije BiH.
Suverenitet daje teritorijalnu osnovu za međunarodnu moć u
svetskoj ekonomiji. Teritorijalni suverenitet je karakteristika modernog
državnog sistema koja ga razlikuje od oblika prethodnih političkih sistema.
Za Valerštajna (1984) ključna je činjenica da država u kapitalističkoj
svetskoj ekonomiji postoji u okviru međudržavnog sistema, da je differrentia
specifica moderne države, koja je razlikuje od drugih birokratskih politika.
Tako istorijski kontinuitet koji ponekad povezuje moderne države i
srednjevekovne politike (na primer Portugal, Francuska, Engleska, Srbija) su
obmane ili zabune. U XIV veku Srbija nije bila suverena država koja je
delovala u suparničkom međudržavnom sistemu, kao ni Engleska ili
Francuska. One su ostvarivale drugačije politike u drugačijem svetskom
sistemu. Recipročni suverenitet je ustanovljen tek u kapitalističkoj svetskoj
ekonomiji. Međunarodna zajednica danas može da otkaže suverenitet zbog
bezbednosti drugih država, putem vojne intervencije (kao u slučaju Iraka
zbog invazije na Kuvajt) ili zbog nametanja određenih rešenja ili ravnoteže
snaga, putem lažnih obećanja, sankcija i olakšica odnosno metodom "štapa i
šargarepe" ili metodom "kolača i korbača" (kao u slučaju Srba u Republici
Srpskoj, Republici Srpskoj Krajini, Kosovu i Metohiji).

150
 VIII glava

TERITORIJA DRŽAVE

Geografi koriste dva termina sa sličnim

1. Pojam političkog značenjem - prostor i teritorija. Prostor u
prostora i teritorije filozofiji je apstraktan pojam -
univerzalni oblik postojanja neodvojiv od
materije i kretanja (vremena), dok je u geografiji to konkretan zemaljski
prostor - geoprostor. To je trodimenzionalni kontinuum koji se sastoji iz
materijalnih elemenata - zemljišta (tla), vode, vazduha, biljnog i životinjskog
sveta, stanovništva i svega onoga što je čovek materijalizovao i ugradio u
teritoriju. U apstraktnom kao i u konkretnom smislu prostor izražava
postojanje veza, poretka i razmeštaja materijalnih objekata. U vezi sa
oblicima postojanja i kretanja materije, u nauci se razlikuje više tipova
prostora, kao što su: 1. Fizički prostor, ili materijalni prostor; 2. Biološki, ili
etološki, ili životni prostor; 3. Socijalni prostor, koji se deli na ekonomski
prostor, (geo)politički prostor i t.d.; 4. Psiho-socijalni prostor kao
subjektivna percepcija prostora. U procesu diferencijacije sistema
geografskih nauka, izdiferenciralo se više tipova geoprostora, kao što su: 1)
geodezijski prostor, koji je određen veličinom i oblikom Zemljine lopte
(geoida, elipsoida); 2) fizičko-geografski prostor (geosfera), koji se deli na
litosferu, hidrosferu, atmosferu, itd; 3) socijalno-ekonomski prostor ili
teritorija koja pripada čoveku ili društvenim grupama, uključujući prostor
suvereniteta.
Tradicionalne predstave o državi i suverenitetu zasnivaju se na
apsolutnom (euklidovskom i njutnovskom) shvatanju prostora. To označava
prostor kao homogen i nepromenjiv. U euklidovskoj geometriji najkraća
distanca između dve tačke uvek je prava linija, koja se meri standardnim
jedinicama za distance (kilometri, milje). Nasuprot tome relativna
koncepcija posmatra prostor kao varijabilan, u promenama, kao relativni
fenomen ograničen vremenski. U Ajnštajnovoj fizici materijalni svet
egzistira u četiri dimenzije "vreme-prostora". Distance u socijalnom prostoru
mere se vremenom ili novcem pre nego standardnim kilometrima ili
miljama. Socijalno definisane distance uključuju širi krug faktora i
ograničenja u vezi sa ekonomskim, socijalnim, psihološkim, političkim
komponentama prostora. To je prostor u kojem se dešavaju politički i
socijalni procesi - varijabilan geografski prostor, istorijski stvoren od
ljudskog društva (više nego što je "dat" od prirode), više "relativan" nego
"apsolutan". Koncepcija apsolutnog prostora je u osnovi škole "realizma", a

151
relativnog prostora u osnovi škole "funkcionalizma". U "realističkom"
poimanju država - teritorijalna, suverena, nacionalna - idealizovana je kao
trajna i nepromenjiva. Takav stav je neadekvatan za odgovor na pitanje,
kako to da se smenjuju države (plural) u istom društvu? "Funkcionalistička"
škola, nasuprot tome smatra da država "odumire". Ona polazi od "društva",
koje se svodi na stanovništvo, na primer, "američko društvo" ili "kinesko
društvo". Transgranični odnos kao što je "Evropsko društvo" ne uklapa se u
taj koncept. Geografi pretežno koriste predstave o apsolutnom prostoru,
bazirane na fizici Njutna, geometriji Euklida i koordinatnom sistemu
Dekarta, dok teorija relativnosti i gravitacije Ajnštajna nije našla širu
primenu. Što se tiče socijalno-ekonomskog prostora, to je relativan pojam.
On označava lokalizaciju i prostornu diferencijaciju ljudske delatnosti i
njenih efekata. Veza toga prostora sa vremenom ostvaruje se kroz ljudsku
delatnost, determinisanu režimom radnog vremena. U procesu istorijskog
razvoja socijalno-ekonomski prostor se "proširuje" u vezi sa razvojem
saobraćaja, a vreme se "sažima" .
Pojam teritorija razlikuje se od pojma prostora svojom
konkretnošću, koordinatnom određenošću. Teritorija (lat. terrritorium, od
terra - zemlja) je deo kopnene površine sa prirodnim i antropogenim
svojstvima i resursima (površinom, položajem, prirodnim predelom,
privrednim objektima) koji čine prostornu bazu društvene delatnosti.
Karakter teritorije kao materijalnog sistema suštinski utiče na funkcionisanje
svakog elementa u sistemu, i obrnuto. Posebno je važan položaj svakog
elementa, koji je faktor njegove individualnosti t.j. specifičnih svojstava, po
kojima se on razlikuje od drugih elemenata koji su analogni po suštinskim
svojstvima. Geografski položaj utiče na svojstva i procese funkcionisanja
objekta. Takav pristup ne treba mešati sa ekstremnim geopolitičkim idejama
"životnog prostora" kao apsolutnog faktora u političkom životu društva.
Najvažnija teritorijalna jedinica sa gledišta geografije je država (Hagget,
1979). Država je istovremeno permanentna i dominantna komponenta
modernog društva, sa osnovom koja je pretežno geografska. Zato državu
treba shvatiti kao teritorijalni sadržaj, kao predeo. Teritorija (i akvatorija)
države je granicom jasno definisan segment geoida, do tehnički dostupne
dubine i visine. Dakle, državna teritorija je isečak Zemljine lopte, definisan
državnim granicama.
Politička teritorija, jasno omeđena i definisana, uslov je da politički
sistem funkcioniše. Ona utiče na moć i ciljeve funkcionisanja političkog
sistema. "Politika i geografija zajedno postoje u trodimenzionalnom prostoru
dostupnom ljudskoj delatnosti (ekumeni); ni jedna ni druga ne postoje izvan
toga prostora" (Žan Gotman). Prirodna sredina (envajronment) kao
antropogeografski faktor fizičke vrste, u različitim prirodnim uslovima i na
različitim stupnjevima istorijskog razvitka, "utiče kako na proizvodnju
životnih potreba, na razvoj privrede, i ostalu materijalnu kulturu, tako i na

152
navike, sklonosti i karakter stanovništva, njegove duhovne osobine i čitavu
duhovnu kulturu" uključujući političku kulturu i politički sistem
(Radovanović V., 1959).
Teritorija ima ne samo ekonomske i vojnostrateške, nego i istorijske,
moralne, etičke, estetske i psihološke efekte i konsekvence. Svaka nacija ima
svoj "savez" sa teritorijom na kojoj živi. Apstraktne konture mogu da budu
deo političkog mita koji se artikuliše kroz geopolitičku težnju da se dostignu
"sveštene siluete" domovine. Siluete teritorija često se nalaze na poštanskim
markicama (Australije), ordenima i medaljama (Francuske, Poljske) a takođe
na grbovima (Mjanmara, Kameruna) i zastavama (Kipra), kao simboli
nedeljivosti teritorije. Politička teritorija omeđena je političkom granicom,
koja predstavlja prostornu i zakonsku granicu suvereniteta političkog
sistema. Vlada koja želi teritorijalno proširiti svoju vlast, neosporno se
sukobljava sa strukturama susednih političkih sistema. Politička teritorija
ima svoje prostorne determinante. To su: 1. Geografski položaj, 2. Veličina,
oblik i podela teritorije, 3. Državne granice, 4. Stanovništvo, 5. Prestonica i
centralno jezgro tj. "vitalni" delovi države. Prostorne kategorije države nisu
nastale ni delovanjem prirodnih sila, ni kao akt ljudske volje. Ova obeležja
nastala su osnivanjem države kao rezultanta odnosa snaga, i to su njene
prostorne determinante, koje se po pravilu ne mogu menjati bez primene
sile. Odbrana ili osvajanje teritorija su bili najčešći uzrok ratova u kojima se
nisu štedeli ljudski životi.

Teritorija je neophodan uslov postojanja

2. Struktura teritorije države. Državne teritorije su ne samo
političke, nego i statističke i geografske
jedinice. Teritorija je deo zemljine lopte, koji se nalazi pod suverenitetom
određene države. U sastav države ulazi granicom određena površina kopna
(teritorija) i vode (akvatorija) a takođe i vazdušni prostor (troposfera,
stratosfera, jonosfera) do neodređene visine i segment geoida do tehnički
dostupne dubine. Sve to zajedno neki nazivaju geotorija (Alaev, 1983).
Podzemlje ulazi u sastav teritorije države, ali tu ima izuzetaka.
Versajskim ugovorom Sarska oblast je stavljena pod međunarodnu kontrolu,
do plebiscita, a pravo na ugalj i rude dato je Francuskoj. Ipak, francuske
vlasti su posle plebiscita bile svesne neracionalnosti takve situacije i prodale
su to pravo 1935. godine Nemačkoj. Kada je Šleska (Šljonsk) pripala
Poljskoj, pripali su joj i podzemni hodnici ugljenokopa koji su se pružali
bočno u podpovršinski prostor Nemačke.
Teritorijalne vode takođe ulaze u sastav državne teritorije. Oko 100
primorskih država ima teritorijalne vode od 3 do 12 milja (Jugoslavija 12
milja), a 22 države, većinom latinoameričke, formalno su proglasile zonu do
200 milja teritorijalnim vodama. Konvencija o morskom pravu priznaje

153
pribrežnu ekonomsku zonu do 200 milja, kao zonu nacionalne jurizdikcije
na resurse, dok druge države imaju slobodu plovidbe i ribolova.
Na kontinentalnom šelfu pribrežna država ima suverena prava na
mineralne i biološke reusrse, pod uslovom da se šelf nadovezuje na njenu
teritoriju, da ne prelazi dubinu od 200 m i udaljenost od 350 milja od obale
ili rastojanje od 100 milja od izobate na 2 500 m. Države imaju isključivo
pravo na istraživanje i eksploataciju "svoga" šelfa ali nemaju suverena prava
na odgovarajuću akvatoriju iznad njega. Ribolovne zone i zone šelfa često su
veće nego kopnene teritorije država, a u nekim slučajevima imaju veliki
resursni potencijal. U kontinentalnim šelfovima nalazi se 40-50% svetskih
rezervi nafte a na okeanskom dnu su velike rezerve gvožđa, nikla, bakra,
kalaja, kobalta. Zato se 30 neprimorskih država, koje su lišene ovih prava i
mogućnosti, naziva "geografski hendikepiranim". Japanska vlada je 1988.
godine posvetila specijalno zasedanje jednom trošnom nenaseljenom ostrvu
Okinatori u Tihom okeanu. Naime, donji deo ostrva liči na nožicu od čaše,
koja preti da se prelomi i svali ostrvo u more. Za podvodno učvršćivanje
ostrva vlada je izdvojila veliku sumu od 30 mlrd. jena. Zašto? Pokazalo se
da je to ostrvo važan reper za merenje ekonomske zone, ako ono iščezne,
morska ekonomska zona Japana će biti smanjena po konvenciji OUN za oko
400 hilj. km2, što je veće od celokupne japanske teritortije. OUN su 1988.
podelile centralni ekvatorijalni deo Tihog okeana zainteresovanim zemljama,
da vrše istraživanja rezervi konkrecija.
Teritorija kao resurs ne može biti ničim zamenjena. Još u Starom
Zavetu je primećeno da: "Naraštaj jedan odlazi i drugi dolazi, a zemlja stoji
uvijek" (Propovjednik, 1, 4). Racionalno korišćenje toga resursa je složen
naučni i politički problem, kako u nacionalnom tako i u međunarodnom
razmeru. U svim državama dolazi do intenziviranja korišćenja teritorije, zato
što su njeni prostorni parametri (oblik i veličina) relativno statični a sadržaji
(stanovništvo, ekonomski potencijal) dinamični. Intenzifikacija korišćenja
teritorije ogleda se u koncentraciji stanovništva i delatnosti, povećavanju
proizvodnje po jedinici površine. U Japanu je vrednost proizvodnje po 1 km2
15 puta veća nego u SAD. U automobilskoj industriji Japana proizvode 5
000 automobila po 1 ha proizvodnog prostora, u Nemačkoj oko 4 000 a u
SAD oko 3 500 godišnje. Mehanizacija i "zelena revolucija" u poljoprivredi
je naglo povećala proizvodnju po jedinici površine agrarnog prostora. Na 1
ha poljoprivrednih površina u Holandiji dolazi 770 ljudi, u Mađarskoj 160, u
Jugoslaviji oko 80. U urbanim prostorima ide se u pravcu podzemne
urbanistike. Korišćenje teritorije praćeno je problemima prenaseljenosti,
neravnomernog regionalnog razvoja, ekološkim problemima, takođe i
socijalno-psihološkim odnosom prema njoj.

154
 Površina Zemlje iznosi 510 mil. km2 a
3. Veličina teritorije - ekumene oko 132 mil. km2 . Svetsko
klasifikacija država po kopno zahvata 149 mil. km2 i ono je
veličini izdeljeno na političke teritorije različite
veličine. Ekstremi su Vatikan (44 ha) i
Monako (1, 95 km2) na jednoj strani i Rusija (17, 075 mil. km2) i Kanada (9,
971 mil. km2) na drugoj. Površina svetskog kopna je relativno statična ali su
površine država relativno dinamične kategorije. Neke države su nestajale a
na njihovoj teritoriji su nastajale druge. Neke su se smanjivale, a na njihov
račun su se druge proširivale. Sukcesivno su se proširivale na primer
Francuska, Rumunija, Srbija, Nemačka i druge.
Postoji li ograničenje veličine, preko koje ili ispod koje, neka država
ne može funkcionisati? Odgovor je ne! Veličina je relativan pojam i ne
postoji mehanička veza između veličine teritorije i političke moći države. Na
primer, Mauritanija sa 1, 2 mil. km2 je veća od bilo koje države Evropske
Unije, ali sa populacijom od 2, 3 mil. i glavnim gradom od 450 hilj.
stanovnika ona ima slabu političku težinu. Egipat ima površinu od 1, 001
mil. km2 ali njegovih 60, 2 mil. stanovnika živi na samo 4,4 % površine (oko
44 hilj. km2, što je kao polovina Srbije). Obrnuti primeri su Japan i
Nemačka, koji se po površini nalaze na 60. odnosno 61. mestu, po
stanovništvu na 8. i 12., a po ekonomskoj i političkoj moći su među vodećim
zemljama sveta. Španija ima 15 puta veću teritoriju i 2,5 puta veću
populaciju od Holandije, ali ova manja ima tri puta veću međunarodnu
trgovinu a njena luka Roterdam je prva u svetu po tonaži i prometu.
Žan Žak Ruso, kao i Aristotel, smatrao je da su najbolje proprocije
između veličine teritorije i broja stanovnika onda kada zemlja može
prehraniti svoje stanovništvo. Teritorija je fizička baza države. Da li je bolja
mala teritorija sa pravilno raspoređenim stanovništvom, nego velika
teritorija sa retkom populacijom?
Teritorijalna prostranstva nekada nisu dobra, ako je deo teritorije
anekumena, koja prouzrokuje efekte granice. Kanadski sever, ruski Sibir,
Centralna australijska pustinja, gotovo su nenaseljeni prostori, naseljavani
prinudnom kolonizacijom. Da bi se motivisalo naseljavanje Amazonije,
Brazil je čak premestio svoj glavni grad 1960. godine iz Rija na Atlantskoj
obali u Braziliju u središtu tropske xungle. Mnoge države sa velikom
teritorijom ulažu velika sredstva da održe kontrolu nad njom do
najudaljenijih delova. Sve države sa velikom teritorijom (izuzev Kine) imaju
federalni sistem.
Koje su prednosti i nedostaci velikih i malih teritorija?
Ovde nema apsolutnog determinizma. Jedanaest velikih država sveta
zauzimaju 1/2 svetskog kopna i 1/2 svetskog stanovništva. Kanada je po
površini veća od SAD ali je njeno stanovništvo 9 puta manje, približno

155
onom u Kaliforniji. Kanada je nešto veća od Kine, ali ova druga ima 42 puta
više stanovnika od nje. Australija je poseban kontinent a ima stanovništvo
kao Šri Lanka, od koje je veća 117 puta. Politička moć države ne zavisi
samo od teritorije nego i od stanovništva. Ne samo to - politička moć države
zavisi od svega onoga što se podrazumeva pod pojmovima zemlja (prirodni
uslovi i resursi), rad (kvalitet i kvantitet radne snage a takođe znanje,
organizacija, tehnologija, preduzetništvo), kapital (fiksni i obrtni). S obzirom
na to donekle je jasno zašto kineski i indijski "mravinjak" ne dostižu
ekonomsku i političku moć kao SAD, Rusija ili Nemačka.
Sa ekonomskog gledišta prednosti velikih država sastoje se u
sledećem: Velike teritorije po pravilu imaju raznovrsnije i bogatije prirodne
resurse i raznovrsniju životnu sredinu. SAD poseduju vrlo raznovrsnu skalu
klime i tla, te na svojoj teritoriji mogu da gaje skoro sve poljoprivredne
kulture, izuzev tropskih kao što su kafa, kakao, banane. Taj aspekt veličine
ima efekte na privrednu samodovoljnost zemlje (autarkičnost), u relativnom
smislu. Veće su mogućnosti za kompletiranje strukture privrede, za razvoj
trgovine i podele rada, kao i za masovniju proizvodnju (ekonomiju obima).
Ali veličina nije uslov ekonomskog blagostanja - ima visoko razvijenih
zemalja koje nemaju veliku teritoriju (Japan, Velika Britanija, Nemačka). S
druge strane, ima velikih teritorija koje su privredno slabo vredne -
Australija ima skoro 2/3 teritorije pod sušnom klimom, a Kanada ima 1/4
teritorije pod tundrom. U Kanadi je u stvari naseljen samo uski pojas širok
oko 200 km duž američke granice.
Negativne ekonomske, političke i geostrateške konsekvence velikih
teritorija sastoje se u sledećem. Prvo, teškoće da se efikasno kontroliše
teritorijalna celovitost. Za velike države u poređenju s malim i srednjim
izražen je problem "savladavanja prostora" tj. problem saobraćajne
povezanosti i infrastrukture. Velika prostranstva ruske teritorije uticala su na
usporavanje njenog društveno-ekonomskog razvoja u odnosu na zapadno-
evropske zemlje. Na savladavanje ogromnih prostora odlazi veliki deo
nacionalnog dohotka. Primer Sudana - sever je arapski a jug tipično crnački,
između kojih je fizičko-geografska prepreka, pustinja. Taj fizičko-socijalni
kontrast predstavlja ozbiljan problem u komunikacijama i Sudan se znatno
iscrpljuje u kontroli tih centrifugalnih sila. Drugo, teškoće u saobraćaju i
transportu. Primer Australije - velike sušne i ekstenzivne regije u centralnom
području predstavljaju saobraćajnu barijeru. Do nedavno, šest federalnih
država Australijskog Saveza imale su zasebne železnice, sa različitim
širinama koloseka, što je dodatno otežavalo saobraćaj. Negativne
geostrateške konsekvence velikih teritorija su i u tome što imaju duže
granice koje je teže braniti, osetljivost na iznenađenja je veća, mobilizacija
sporija, organizacija prostora je teža.
U geostrateškom smislu velike teritorije imaju izvesnu prednost zbog
mogućnosti manevra u vidu "odbrane zaleđem" ili "trgovanja prostora za

156
vreme" ili "odbrane u unutrašnjosti". Tu prednost iskoristio je SSSR 1941.
godine u vreme nacističkog napada, povlačeći snage i industriju iza Urala i
praktikujući strategiju "spržene zemlje" do konačnog obračuna. Kina je u
periodu 1937-1945 koristila sličnu strategiju protiv Japanaca. Geostrateški
motivi bili su u osnovi ujedinjenja Australijskog Saveza 1901. godine.
Geopolitičke i geostrateške prednosti malih država u odnosu na
velike su u homogenijoj i operativnijoj društvenoj strukturi. Stepen
komunikativnosti je veći, organizacija prostora lakša, što se odražava u
njenoj političkoj koheziji. Ukupni troškovi saobraćaja su manji, intenzivnost
korišćenja prirodnih resursa je veća. Male države imaju kraće granice, koje
je lakše braniti. Osetljivost na iznenađenja je manja a mobilizacija brža.
Međutim, veća je osetljivost na gubitak dela teritorije u slučaju agresije i
veća je osetljivost na nuklearno, hemijsko i biološko oružje (NBH), kao i na
ekološke akcidente, nego u državama velikih teritorija. Osim toga, vrlo male
države imaju malo suseda, uglavnom su te enklave, okružene susednom
državom, što može biti nepovoljno. Male države su zavisne od spoljnjeg
tržišta, što takođe može biti nepovoljno u slučaju sankcija i blokade.
Male teritorije imaju svoje nedostatke. Prvo, resursi su ograničeni te
se javlja prenaseljenost i emigracija stanovništva (primeri Malte, Mauricijusa,
Lesota). Neke male države prevazilaze taj hendikep pomažući ekonomsko-
pravnu strukturu "fiskalnog raja" tj. stvaranjem bezcarinskih zona, ukidanjem
poreza itd. Postoje dve koncepcije slobodnih ekonomskih zona - "teritorijalna"
i "režimska". U "teritorijalnom" pristupu zona je posebna teritorija (enklava) u
okviru koje se utvrđuju posebne olakšice. U "režimskom" pristupu predviđene
su olakšice samo za neke kompanije, nezavisno od njihovog razmeštaja.
Velike države preferiraju "teritorijalnu" a male kombinuju obe koncepcije.
Primeri su Lihtenštajn, Bermudska ostrva, Andora, Gibraltar. Druge zasnivaju
svoju ekonomiju na trgovini poštanskih maraka, kao San Marino, Nauru,
Pitkern, Lihtenštajn, Mauricijus. Male države su često u ekonomskim
savezima sa velikim susedima, kao San Marino sa Italijom, Lihtenštajn sa
Švajcarskom, Monako sa Francuskom. Vatikan je specifičan po tome što ima
izvore moći i ciljeve izvan granica vlastite države - u katoličkom svetu. To je
faktički država bez teritorije, kao duh bez tela.
Male države su često gradovi-države. Bile su poznate u antičkoj
Grčkoj (polisi Atina, Sparta), Fenikiji, Indiji, u srednjem veku (Venecija,
Dubrovnik, Bremen, Hamburg), posle I svetskog rata (Gdanjsk, Rijeka) i
posle II svetskog rata (Singapur). Informacije o veličini teritorije mogu se
dobiti sa karte, ali pri tom treba imati u vidu deformacije površina usled
projekcije sferične površine na ravan karte. Osim toga, atlasi sadrže karte
različitih razmera, što dočarava određene zemlje i kontinente većim od
dimenzija drugih zemalja i kontinenata. Zato se javljaju razlike između
kartografskih predstava i realnog stanja. Na primer, Grenland je 8 puta manji
od Južne amerike, a na Merkatorovoj projekciji izgleda veći od nje. Elzmir

157
je manji od Australije, a na karti je približno isti. Kina i Kanada su veće od
SAD a Rusija je skoro jednaka kao SAD i Brazil zajedno. Veliki London
veći je od ukupne teritorije država Luksemburg, Andora, Monako, San
Marino, Lihtenštajn i Vatikan. Skala veličine država sveta vrlo je velika te je
teško izvršiti klasifikaciju na osnovu veličine. Taksonomija po veličini ima
smisla ako omogućuje da se svakoj određenoj kategoriji država daje
određeni naziv. S tim u vezi ima nekoliko pokušaja.

Tab. 3. - Klasifikacije država po veličini teritorije

Klasifikacija Racela Klasifikacija Maula

Kontinentalne: >5 mil. km2 Xinovske sile Male države
Srednje: od 5 - 0,2 mil. km2 Velike sile Patuljaste zemlje
Male: ispod 0,2 mil. km2 Srednje sile

Klasifikacija Paundsa Klasifikacija Švinda

Gigantske: >6 mil. km2
Ogromne: 2,5-6 mil. km2
Vrlo velike: 1,25-2,5 mil. km2
Velike: 0,65-1,25 mil. km2
Srednje: 0,25-0,65 mil. km2
Male: 0,125-0,25 mil. km2
Vrlo male: 0,025-0,125 mil. km2
Minijaturne: 0,005-0,025 mil. km2
Mikro-države: <0,005 mil. km2
Transkontinentalne: 7-20 mil. km2
Subkontinentalne: 3-10 mil. km2
Makrotope: 0, 9-2, 9 mil. km2
Mezotope: 0, 04-0, 9 mil. km2
Mikrotope: 0, 001-0, 04 mil. km2
Minitope: < 0, 001 mil. km2

Tab. 4. - Struktura država po veličini teritorije

Kategorije Broj država Ukupno mil. km2
Preko 3 mil. km2 7 65,2
1-3 mil. km2 22 36,9
0.5-1 mil. km2 21 14,5
0,225-0,5 mil. km2 31 10,3
0,1-0,225 mil. km2 24 3,5
< 0,1 mil. km2 87 2,1
Ukupno 192 132,5

Kategorije veličine su subjektivno određene. Oto Maul daje

klasifikaciju po snazi te izdvaja xinovske i patuljaste države - kao u svetu
bajki. Sensu stricto ove klasifikacije su slabo zadovoljavajuće i znatno su
kontradiktorne. Ipak na osnovu njih mogu se odrediti neki ekstremi i
veličinski odnosi.

158
 Interesantne su ekstremne veličine. U makro-države spada 7 zemalja
s preko 3 mil. km2 koje zahvataju blizu 1/2 svetskog kopna. Te države
obuhvataju velike kontinentalne nizije. Najveća je Rusija koja obuhvata
Sibirsku i istočnoevropsku niziju, slede Kanada sa "beskonačnim"severnim
pustinjama, Kina s monsunskim nizijama istočne Azije i suvim pobrđima
tzv. visoke Azije, SAD sa prostranim središnjim nizijama, zatim Brazil sa
Amazonijom, Australija sa prostranim ravnicama i pustinjama i Indija koja
zahvata najveći deo Indijskog potkontinenta sa Gangeškom nizijom. U
velike zemlje (2,1-3 mil. km2) spadaju još Argentina koja zahvata nizije,
visoravni i planine juga Južne Amerike, i neke zemlje koje su velikim delom
pustinjske - Sudan, Alžir, Kazahstan, Saudijska Arabija, ili prašumske - Zair,
ili zaleđene - Grenland. Takođe veliku površinu (1,5-2 mil. km2) zauzimaju
Meksiko, Indonezija, Libija, Iran, Mongolija.

Tab. 5. - Ekstremne veličine država

Makro države Mil. km2 Mikro države Km2
Rusija 17,08 St. Kits i Nevis 269
Kanada 9,97 Lihtenštajn 160
Kina 9,59 San Marino 61
SAD 9,16 Tuvalu 26
Brazil 8,51 Nauru 21
Australija 7,69 Monako 1,95
Indija 3,17 Vatikan 0,44

Nazivi mikro-države, mini-države, patuljaste, liliputanske, "xepne"

države odnose se na različite kategorije malih država. Mini-države su one s
površinom ispod 1000 km2. Broj stanovnika kreće se do 3 mil. (Singapur).
Većinom su to gradovi-države ili ostrvske države. Ima ih 24, od toga u
Evropi 6 - Andora, Lihtenštajn, Malta, Monako, San Marino i Vatikan.
Evropske mini-države su ostaci srednjovekovnih država ili dinastičkih
poseda, dok su vanevropske uglavnom ostaci kolonijalnih poseda i baza.
NJihova moć ne proističe iz teritorije, nego iz funkcija šireg značaja - verske
(Vatikan), trgovačke (Andora), lučko-industrijske (Singapur), sirovinske
(Bahrein), turističke (Monako). Grad-država se sastoji od jednog grada s
bližom okolinom (Singapur, San Marino, Monako) ili samo od jednog
gradskog kvarta (Vatikan). Države-gradovi imaju široku trgovačko-
ekonomsku mrežu koja im obezbeđuje ekonomski prosperitet (nekadašnji
Dubrovnik, Venecija).
Balkanizacija je termin koji označava političko-teritorijalno
usitnjavanje. Taj termin nastao je posle Balkanskih ratova i I svetskog rata,
u vezi s podelom Osmanske i Habzburške imperije na niz malih nacionalnih
država. Političko-teritorijalno usitnjavanje nastajalo je u Africi po
kolonijalnim granicama ("afrikanizacija"), u Libanu po etno-konfesionalnim
podelama ("libanizacija"), u SSSR po republičkim granicama mirnim putem

159
("evroazijski Balkan") a u SFRJ vojnim putem ("jugoslavizacija").
Kolonijalna podela Afrike a takođe nekih regiona Azije, Južne i Srednje
Amerike, oslanjala se ne na etno-kulturne kriterijume nego na prirodne
barijere (planinske masive, velike reke, šume, pustinje podeljene
geometrijskim linijama) i na mogućnost saobraćajnog povezivanja lučkih
gradova sa njihovim ekonomskim "hinterlandom". Balkanizacija ima osnovu
u reljefu, koji je po Cvijiću, imao "osobine izolovanja i odvajanja" naroda.
U geomorfološki izdiferenciranoj sredini nastajala je usitnjena
političko-teritorijalna struktura prostora. To je primetio još Aristotel. Taj
fakt može se primetiti upoređujući Istočnu i Zapadnu Evropu, Balkansko
poluostrvo sa Pirenejskim poluostrvom, Indiju sa Indokinom, istočnu stranu
sa zapadnom stranom Južne Amerike. Primećuje se da su se na velikim
formama reljefa (velikim platoima, nizijama, slivovima) formirale države
velike površine a da malim formama reljefa odgovaraju male zemlje.
Međutim, treba znati da korelacija između reljefa i veličine teritorije nema
apsolutno značenje. Glavne činioce veličine treba tražiti u istoriji a ne u
geomorfologiji. Ima mnogo primera da su u istoriji velike države propadale a
na njihovom mestu se formiralo nekoliko manjih (Rimska imperija,
Austrougarska, Osmanska, država Inka u Andima i druge), i obrnuto - na
mestu sada velikih država u prošlosti su bile brojne male državice (primer
Indije, Nemačke i slično). Takođe prirodno-geografskim se ne uslovima
može dokazati zašto su u Severnoj Americi nastale samo 2 države a u
Centralnoj Americi i na Karibima 21 ili u Južnoj Americi 12. Relativno
statičnim činiocima kao što su fizičko-geografski uslovi, ne mogu se
objasniti relativno dinamične promenljive kategorije kao što su površine
država. U nekim slučajevima prirodni uslovi su delovali kao "izazov" širenju
države. Još je Herodot u svojoj "Istoriji" pisao da narod koji živi u brdovitoj
i neplodnoj zemlji nosi u sebi nagon za proširenje svoje teritorije, navodeći
za to primer Persijanaca (Herodot, 1959, knj. IX, pogl. 122, s. 534). Samo
što takve tvrdnje ne treba uopštavati za opravdavanje ekspanzionističke
geopolitike.
Velike teritorije su rezultat vojno-političke moći država koje ih
stvaraju. Između njih su, po pravilu, teritorijalno razdrobljene zone. NJih
Saul Koen (Cohen, 1973) naziva terminom "šater-belt" (shatter-belt -
usitnjena zona), koji se između dva svetska rata odnosio na Istočnu Evropu a
zatim na Bliski Istok, Jugoistočnu Aziju, Centralnu Aziju, Balkan.

Izučavanje parametara teritorije ima ne

4. Parametri teritorije samo teorijsko-metodološki nego i
praktični značaj. Oni pomažu da se steknu
određene predstave koje su važne za
razumevanje administrativne uprave, saobraćajne mreže, infrastrukture i

160
razmeštaja proizvodnih snaga. Najvažniji parametri su kompaktnost, oblik,
razmer, centralna tačka i centralna teritorija. Oblik može da koriguje razmer
teritorije i da utiče na društvene procese.

KOMPAKTNOST (homogenost) teritorije, u vezi je sa razmerom i

oblikom. To je vrlo značajno svojstvo državne teritorije jer uveliko određuje
mrežu saobraćajnica, dostupnost centara moći iz perifernih područja, sistem
administrativne podele, regionalnu diferencijaciju države. Ako je u malo
kompaktnim teritorijama još i glavni grad ekscentrično položen, to može
pogodovati separatizmu, regionalizmu i lokalizmu, usložnjavati procese
organizacije i upravljanja teritorijom. Još je K. Riter istakao, da ako bi
kontinenti imali drugačije konture, istorija bi bila drugačija. Oblici država su
se istorijski menjali, udešavali i preudešavali. Poljska je između dva rata
imala oblik pipaljke (ticala) a posle II svetskog rata dobila je skoro
pravougaoni oblik. Norveška i Čile imaju vrlo uske i izdužene teritorije uz
obalu. Hrvatska je sklopljena iz više izduženih delova - Istre i Dalmacije u
primorju, Slavonije između reka Save i Drave, koji odražavaju pravce njene
ekspanzije i geopolitičkih pretenzija. Čehoslovačka je bila izdužena, uz to
presečena planinskom barijerom, što donekle objašnjava osećanje posebnosti
Slovaka i podelu države (1993). Idealan oblik političke teritorije je onaj koji
omogućuje najveći stepen kompaktnosti pa je razumljivo zašto su mu mnoge
zemlje težile. Na primer, Nemačka je u XIX veku imala glavni teritorijalni
cilj da ukloni teritorijalnu razuđenost i da dođe do jedne kompaktne forme.
Oblik Habsburške monarhije služio je austrougarskim geostratezima kao
argument za aneksiju Bosne i Hercegovine. Savijen oblik Hrvatske drži u
geopolitičkim kleštima Bosnu i Hercegovinu i podgreva njen apetit da
popuni svoj "prazan trbuh".
Kompaktna forma povećava koheziju i osećanje zajedništva kod
stanovništva a minimizira posebnosti i separatističke težnje. Kompaktna
teritorija je pogodnija za organizaciju života i rada stanovništva. Mađarska
ili Poljska, koje imaju kompaktan oblik, mogu lakše i jeftinije da organizuju
promet i javne usluge nego neke države sa razuđenim i fragmentiranim
teritorijama kao što su Italija, Filipini ili Indonezija. Kompaktnost je utoliko
vrednija ukoliko država na svojoj teritoriji nema fizičko-geografskih
prepreka - planinskih venaca, pustinja, močvara, topografskih praznina i
slično. Grifit Tejlor (1982) je utvrdio da forma teritorije utiče ograničavajuće
na dnevne migracije prema gradovima Kanade. Srazmerno izduženosti
teritorije i rastojanju smanjuje se stepen prostornih interakcija. Geometrijska
svojstva, forma i konfiguracija teritorije utiču na stepen njene
komunikativnosti, a to je faktor političke kohezije i ekonomskog progresa.
Države slične površine mogu imati vrlo različite oblike. Na primer,
rastojanje između dve najudaljenije tačke na Kubi je oko 1 200 km a u

161
Bugarskoj 650 km, što se odražava na različitu teritorijalnu organizaciju
saobraćaja i privrede.
Uloga konfiguracije u formiranju teritorijalne strukture države je
značajna. U konfiguraciji je često zapisan karakter istorijskih osobenosti
formiranja državne teritorije. Složena konfiguracija teritorija srednjeazijskih
republika odraz je podele plodne Ferganske doline. Forma Austrije odražava
istorijski proces širenja naseljenosti od Bečke kotline ka planinskim
dolinama. Ruska država širila se vekovima duž plovnih reka. Zemlje
Severne i Južne Amerike su nastale kao posledica kolonijalnih osvajanja.
U pogledu oblika sa državama je isto kao sa drugim geografskim
objektima - u mnoštvu nema ponovljivosti, svaki je unikalan. Postoje
kvalitativne i kvantitativne metode klasifikacije oblika.

A) KVALITATIVNI METOD zasniva se na upoređivanju oblika

date države sa oblikom nekog predmeta ili geometrijske figure. Poznati su
karakteristični oblici nekih država - francuski "heksagon", Španski
"kvadrat", urugvajski "trougao", italijanska "čizma", hrvatska "kifla",
portugalski "ljudski profil", britanska "dama s kučetom", "rakova štipaljka"
Haitija, "bisage" Republike Srpske i t.d. Po obliku se države mogu podeliti
na proste ("jednodelne") i složene ("višedelne" ili fragmentirane), koje se
dele na više tipova.
1. Izdužene države su one kojima je dužina najmanje 6 puta veća
nego širina. Čile je razvučen na uski koridor blizu 4 000 km tako da mu je
dužina 21 put veća od širine. Drugi primeri su Norveška, Švedska, Finska,
Italija, Benin, Gambija, Malavi, Panama, Vijetnam, Laos, Nepal, Burma,
Republika Srpska, Hrvatska. Prednosti takvog oblika su što zemlja može
imati velike klimatske raznolikosti i s tim u vezi ekonomsku raznovrsnost.
Na primer Čile ima skalu klime i zemljišta od pustinje do polarne tundre.
Nedostaci su u organizaciji transporta i političkog uticaja u krajnjim tačkama
i opasnost od separatizma u krajnjim područjima takve zemlje.
2. Kompaktne ili prikupljene države imaju bolje mogućnosti za
organizaciju saobraćaja i političke kontrole u svim svojim delovima. Primeri
su Belgija, Mađarska, Poljska, Francuska, Španija, Urugvaj, Kamboxa,
Zimbabve, Sijera Leone. Kompaktna država znači maksimum teritorije sa
minimumom granica.
3. Produžene države imaju iste karakteristike kao prethodni tip
izuzev nekog teritorijalnog produžetka u vidu "tiganjske drške" ili "rukava"
ili graničnog "xepa" koji ima ulogu koridora. Primeri su Holandija sa
Limburgom (ranijom enklavom koja je 1815 g. pripojena Holandiji, odvaja
Belgiju od Nemačke), Irska sa Donigolom, Austrija sa Tirol Forarlbergom,
Italija sa Trstom, Zair sa Matadijem, Namibija sa prstom Kaprivi Strip
(dugačak je 483 km a nastao je 1890 g. zbog geopolitičkih težnji Nemačke
koja je tada držala Namibiju), Afganistan sa Panx Vahanom (nastao 1859 g.

162
zato što anglo-indijska vlada nije želela granicu sa Rusijom), Tajland sa
Songkla-om, Argentina sa xepom Misiones između Urugvaja i Paragvaja,
SAD sa Aljaskom koja se produžava na jug duž Aleksandrovog arhipelaga i
obale. U Crnoj Gori je 1990-h bilo dosta diskusija o hrvatskom produžetku
Prevlaka, a u Republici Srpskoj o muslimanskom produžetku do Goražda.
Stvaranje takvih teritorijalnih produžetaka uglavnom je imalo
strateške motive. Država A želela je da odvoji državu B od države C ili da
odseče državu D od mora ili od plovne reke ili izvora neke važne sirovine.
Nekada su te isturene tačke i koridori imali ulogu "odskočne daske"
(NJachtumspitze) za agresivne ciljeve. Promenom vojnopolitičke i
ekonomske situacije ovi oblici su izgubili značaj i danas se uglavnom
smatraju kao hendikep za privredni razvoj i vojnu bezbednost. Teritorijalne
anomalije u vidu produžetaka mogu se podeliti u dve grupe:
a) Teritorijalne anomalije koje su nastale kao rezultat istorijskog
razvoja ili iz političkih i strateških razloga. Primeri anomalija usled
istorijskog razvoja su Limburg (Limburger Zipfel) u Holandiji i Aleksandrov
arhipelag na Aljasci. Limburški produžetak nastao je 1830. u vezi sa
razgraničenjem Belgije, Holandije i Nemačke. Produžetak na Aljasci sa
Aleksandrovim arhipelagom i primorjem ispred kanadske teritorije dugačak
je 875 km a širok 50-200 km. Nastao je još pre formiranja države Kanade i
nije imao nikakve namere protiv nje. To je u vezi s istraživanjem Beringa i
Čirikova u tom prostoru. Britanska Hadson’s Bay company nije uspela da
prodre u te delove obale u kojima su vladali ruski trgovci krznom a kasnije
(30. 03. 1867) SAD su kupile za 7,2 mil. dolara svu zemlju istočno od 193o
zapadne dužine, ukoliko se nalazila na Beringovom moru i na Aljasci. Tako
je ceo taj prostor prešao iz ruskih u američke ruke.
Primeri anomalija koje su nastale iz političkih ili geostrateških
razloga su Vahan pojas i Kaprivi Strip. Vahan pojas je dug 300 km. Pripada
Afganistanu a stvorila ga je anglo-indijska vlada u oblasti Aksu-Murgab kao
tampon zonu prema Rusiji. Danas on razdvaja Indiju (Kašmir) i Taxikistan.
Kaprivi Strip u Namibiji se pruža od Kauko Felta do Zambezija, na dužini
od 440 km. Ovaj čudan oblik nastao je ugovorom o granicama između
Nemačke i Portugalije (30. 12. 1886) i trebalo je da Nemačkoj obezbedi
izlaz na reku Zambezi i istovremeno da onemogući prodor Engleza iz
Bocvane i Rodezije prema severu. Sličan primer je "Papagajski kljun" - deo
Kamboxe koji u vidu kljuna prodire u vijetnamsku teritoriju na 30 km ispred
Ho Ši Mina (ranije Sajgona).
b) Koridori - uzane teritorijalne trake koje su nastale da bi
omogućile prilaz moru ili nekoj drugoj teritoriji a pri tome seku neku drugu
državnu teritoriju (Panamska kanalska zona) ili se protežu između granica
drugih država (Asamski koridor). Primeri su "Poljski koridor" stvoren na
konferernciji u Versaju 1918 g. ("Ovde - rekao je francuski maršal Foš
pokazujući prstom na taj koridor na karti - leži klica sledećeg rata"), Zairski

163
koridor (razdvaja Kabindu od Angole), koridor Petsamo (bio je "rođendanski
poklon" Finskoj 1918 g. za izlazak na more koje se ne zamrzava a krajem II
sv. rata SSSR je ponovo uzeo tu oblast), Leticija (koridor kojeg je Peru
ustupio Kolumbiji 1922 g. da bi izašla u Amazoniju a time u sliv Atlantskog
okeana). U južnoslovenskim zemljama u prošlosti bili su poznati Hrvatski
koridor za izlazak Mađarske na Rijeku, Sanxački koridor kroz kojeg je vodio
Bosanski put u vreme turske vlasti. Danas kao primeri mogu poslužiti
koridori Republike Srpske kod Brčkog i Srbinja, izlaz BiH na obalu kod
Neuma, koridor do Goražda i drugi.
4. Fragmentirane države su one koje se sastoje od mnoštva ostrva u
međunarodnim vodama, kao što su Malezija, Filipini, Indonezija, Japan,
Danska, Grčka, Italija, Maldivi, Kiribati i još neke. Na primer, Maldivi
zahvataju površinu od oko 100 000 km2 od čega je kopno samo 298 km2
(kao opština Grocka) To kopno je razbijeno na oko 2 000 ostrva od kojih je
209 naseljenih sa oko 251 000 stanovnika. Drugi primer, Kiribati, sastoji se
od 33 koralna ostrva površine 861 km2 koja su razbacana na Tihom okeanu
na 5 mil. km2 a naseljava ih oko 79 000 stanovnika.
Neke države su pretežno kopnene ali su odeljene morem od nekog
svog dela. Na primer, Ekvatorijalna Gvineja sastoji se iz kopnenog dela Rio
Muni, ostrva Fernando Po i ostrva Anabon. Fernando Po leži ispred
Kamerunske obale 150 km udaljen od Rio Munija; Anabon je ostrvo na
okeanu 300 km ispred obale Gabona. Ova tri dela nemaju nikakve, osim
kolonijalne istorijske veze - do 1968. bili su u sastavu Španske Gvineje.
Malezija je sastavljena od Malajskog poluostrva i severnog Bornea. U
sastavu SAD su Havajska ostrva, Danska je držala Island itd.
Nešto drugačiji je slučaj sa državama čiji su delovi teritorije
razdvojeni ne morem nego kopnom. To su tzv. eksklavne države, gde se
odvojeni delovi nazivaju eksklave sa gledišta države "matice". Na primer,
Nemačka je u periodu 1919-1939. bila razdvojena Poljskim koridorom.
Pakistan je od 1947-1971. bio razdvojen Indijom, Panama je razdvojena
zonom Panamskog kanala koja je dugo bila pod kontrolom SAD, Aljaska je
odvojena od SAD kanadskom provincijom Britanskom Kolumbijom. U
ovakvim slučajevima otežane su komunikacije među stanovništvom
odvojenih delova, vlast se teže sprovodi zbog odvojenosti i individualizma
pojedinih delova. Na primer, Bahami se prostiru na 700 ostrva i bilo je
potrebno osnovati nacionalnu vazdušnu kompaniju "Bahamasair" čija je
glavna uloga da integriše tu državu. SAD održavaju vazdušnu vezu sa
Havajima i Aljaskom, Francuska sa Korzikom.
5. Sužene države imaju neko teritorijalno suženje, kao da trpe
pritisak koji im daje nadut izgled. Primeri su Mali, Zambija, Izrael (u
granicama 1949-60), Somalija, Mozambik.
6. Zagrađene države su one koje su ograđene susednom državom i
morem, kao Monako, Gambija, Makao, Hong-Kong, Brunej, Singapur ili u

164
prošlosti Dubrovačka Republika, ili su okružene sa svih strana jednom
stranom teritorijom kao Lesoto, Svazilend, Vatikan, San Marino.
7. Perforirane države su one unutar kojih se smestila druga država,
kao što je Italija sa San Marinom i Vatikanom, Južnoafrička republika sa
Lesotom i Svazilendom. Umetnute države nazivaju se enklave i uglavnom su
slabije od svojih suseda. Ukoliko takve umetnute teritorije nisu države nego
delovi drugih država, onda se sa gledišta sopstvene države nazivaju eksklave
a sa gledišta države koja ih okružuje enklave. Takve pojave F. Racel je
nazivao "političkim ostrvima". Engleske eksklave su Gibraltar i
Normandijska ostrva. Španske eksklave su Seuta, Melilja, Alhukemas,
Kafarinas, Penjon u teritorijalnim vodama Maroka i Livija u francuskom
Rusiljonu. U Švajcarskoj su italijanska eksklava Kampione i nemačka
eksklava Bisingen. Grupa sela u Belgiji, Le Furon (Les Fourons), predstavlja
frankofonsku enklavu sa manje od 4000 stanovnika u Flandriji. Brčko je
enklava pod međunarodnom upravom na teritoriji Republike Srpske.
8. Geopolitički podeljene države mogu se podeliti u dve grupe s
obzirom na uzrok podele:
A) Podeljene nacije ("jedna nacija - dve države") su slučajevi kada
je država imala kulturno i lingvističko jedinstvo pre podele. Primeri su
Nemačka 1945-1990, Koreja, Mongolija, Kina, Vijetnam 1955-1974. Ove
podele su rezultat spoljašnjih snaga. Koreja je podeljena 1948. godine duž
38 paralele. Vijetnam je bio podeljen u periodu 1954-1974. duž 17 paralele.
Kina i Tajvan su podeljeni (odnos veličine 265:1) kada je Tajvan poslužio
kao utočište izbegličkoj vladi u doba Kineske revolucije 1949 godine.
Nemačka je bila podeljena 1945. godine na 4 okupacione zone, zatim su se
tri zapadne zone ujedinile i 1955. godine stekle suverenitet (SRN) a četvrta
je egzistirala kao nezavisna država (DDR) do 1990, kada je i ona
prisajedinjena. Berlin je takođe bio podeljen, posle 1960. i prezidan a rušenje
Berlinskog zida 1990. postalo je simbol ujedinjenja Nemačke i novog
poretka u Evropi.
B) Podeljene države - kada je podela rezultat unutrašnjeg pritiska.
To je posledica destruktivnog diverziteta unutar države. Primeri su Indija-
Pakistan, Pakistan-Bangladeš, Palestina-Izrael, Kipar, Irska, Jemen. Glavni
period sukcesije ovog tipa podele bio je posle I svetskog rata, kada je
nacionalno samoopredeljenje prihvaćeno kao kriterijum za formiranje
država, koji je vodio parcijalizaciji starih multinacionalnih imperija.
Austrougarska na primer, podeljena je na sedam novih država.
Socijalističke federacije (SSSR, SFRJ, ČSSR) podeljene su po principu
"prava naroda na samoopredeljenje do otcepljenja". Irska je podeljena 1922.
kada se 6 grofovija parlamentarnim putem i referendumom izjasnilo protiv
odvajanja iz unije s Velikom Britanijom. Kipar je podeljen 1974. usled
konflikta kiparskih Grka i Turaka i spoljašnjih uticaja. Invazija Turske je
došla kao odgovor na državni udar u Nikoziji iza kojeg je stajala vojna hunta

165
u Grčkoj. Jemen se podelio kada je Južni Jemen proklamovao nezavisnost
1967. ali nesloga datira još iz prošlog veka kao rezultat uticaja Istočno-
indijske britanske kompanije. Ponovo je ujedinjen 1990. Podela Pakistana
nastala je separacijom Istočnog Pakistana (Bangladeša) 1971. zbog
majorizacije Zapadnog Pakistana u vojnom i civilnom aparatu vlasti i
njegove nespremnosti da prizna izborne rezultate koji su davali dizgine vlasti
u ruke političkih partija Istočnog Pakistana (koji je više naseljen).
Međunarodna zajednica (posebno Indija) je pomagala centrifugalne snage
smatrajući to korekcijom kolonijalnih granica.
Te kvalifikacije odražavaju se na transport i komunikacije, državnu
kontrolu, državno jedinstvo, kulturnu homogenost, regionaliazm i
separatizam. Nije lako dokazati da neki oblik teritorije uzrokuje neko
posebno političko značenje. Tu nema opštih pravila. Nigerija je po obliku
kompaktna teritorija a ipak ima centrifugalne separatističke snage, imala je
građanski rat u Bijafri 1967-70. Austrougarska je bila kompaktnog oblika ali
se ipak raspala na niz država. Nasuprot, Čile je izdužen (dužina 4022 km,
širina 177 km) ali ipak nema separatistizma. Oblik ima značaja za političku
koheziju ali u analizama razmeštaja političkih snaga, procesa i pojava treba
uzimati u obzir i druge činioce - vojno-političke, etno-nacionalne, kulturno-
istorijske, verske i druge. Kvalitativni način određivanja oblika zasniva se na
subjektivnim poređenjima s nekim objektima ili geometrijskim figurama, te
ne daje osnovu za međusobna poređenja država. Za to su pogodnije
kvantitativne metode.

KVANTITATIVNE METODE omogućuju da se oblik teritorije

izrazi brojem koji je uporediv s brojevima drugih država ili geometrijskih
figura. Poznato je nekoliko kvantitativnih pokazatelja, koji se mogu
sistematizovati u pet grupa: 1) za upoređivanje dužine granica i površine
teritorije; 2) merenje izduženosti teritorije; 3) za upoređivanje teritorije s
određenim geometrijskim figurama; 4) za upoređivanje oblika teritorije sa
parametrima upisane i opisane geometrijske figure; 5) za merenje disperzije
elemenata teritorije oko centralne tačke.
1. Upoređivanje dužine granica (P) i površine teritorije (A):
k = P/A (100 km2).
Nedostatak ovog pokazatelja je u tome što on zavisi od veličine teritorije i
što neravnine terena povećavaju dužinu granice.
2. Izduženost teritorije može se izraziti kao: k = 2 ( A / π ) L max .
Jednostavniji je indeks elongacije E = Lmax/L’min, gde je L -
najduža osovina, L’ - sekundarna tj. kraća osovina. Vrednost E = 1 označava
kružni oblik prostora. Što je veća vrednost E prostor je više izdužen, a
granični slučaj je prava linija. Metoda je korisnija kada granica datog

166
prostora može biti prikazana aproksimativno pomoću n-straničnog poligona.
Na osnovu toga se razlikuju oblici:
1. Prikupljeni - kad su sve stranice približno jednake tj. a ≈ b, koeficijent
elongacije 1-1,5;
2. Poluprikupljeni (polurazvučeni), kada je a>b, sa koeficijentom elongacije
1,5-2,5;
3. Razvučeni oblik, kada je stranica a mnogo veća od b, a koeficijent
elongacije veći od 2,5 (primer Republike Srpske, Čilea).
3. Indeks zaokruženosti, upoređuje oblik teritorije sa krugom, koji
ima dužinu kružnice jednaku dužini granice. Krug je idealno kompaktna
figura. Koeficijent kompaktnosti države određuje se kao odnos površine
države prema površini kruga, čija kružnica je jednaka dužini granice države:

k = 4πA / P2
Obrnuto, indeks razuđenosti granice, upoređuje dužinu granice
teritorije i kruga iste površine. Na primer, površina SR Jugoslavije iznosi
102 173 km2 a dužina granice 2 727 km. Radijus kruga s istom površinom ( r
= √ Α/π ) iznosi 180,3 km a obim kruga s istim radijusom (O = 2rπ) iznosi 1
133 km. Proporcija između stvarne i kružne granice je indeks kompaktnosti,
koji za Jugoslaviju iznosi 2,4. Prema tome, stvarna granica duža je od
minimalne za 2,8 puta. Taj indeks za nepravilne oblike je visok. Za
Republiku Srpsku iznosi 3,6 što je redak primer u svetu, za Čile 3,1, Tajland
2,8, Meksiko 2,6. Kružni oblik tj. maksimalna kompaktnost, daje indeks 1.
Blizu toga su indeksi za Urugvaj, koji iznosi 1,05; Nigeriju 1,13; Rumuniju
1,37; Francusku 1,42; Mađarsku 1,47 - što ukazuje da su to dosta kompaktne
teritorije. Obim kruga može se izračunati kao O = 2√Απ. Kružni oblik je
optimalno kompaktan ali nije racionalan, jer između krugova ostaje nezauzet
prostor. Najbliža forma krugu koja pokriva prostor bez ostatka je
šestougaonik. Obim šestougaonika sa zadatom površinom izračunava se kao
H = 2 √6A / √3, i to se naziva racionalnim oblikom. Upoređujući stvarni sa
racionalnim oblikom može se govoriti o stepenu racionalnosti. Oblik blizak
heksagonu ima Francuska. Heksagonalni oblik ima kontaktni broj 6, tj. broj
suseda. Empirijske studije sugerišu prostornu pravilnost u tome, jer srednja
vrednost kontaktnog broja za različite države konvergira broju 6 te se i on
može smatrati racionalnim.
Mera Butsa (Boots) za klasifikaciju oblika teritorija zasniva se na
varijansi dužine stranica poligona, po obrascu:

V = ∑ ( Χi−⎯x2) / n,
gde je n - broj stranica, Xi – dužina i-te stranice; x - prosečna dužina
n - stranice. Pravilan poligon daje varijansu = 0.

167
 4. Sledeća grupa pokazatelja zasniva se na kvantitativnim odnosima
upisanih i opisanih geometrijskih oblika. Postupak Krumbein-Ptižon na
osnovu upisane i opisane kružnice izvodi pet nezavisnih koeficijenata:

S1 = A / 0,282 P; S2 = A / 0,866 L; S3 = R1 / R2; S4 = A / π (0,5 L)2 ; S5 =

1,27 A / L
Simbol A označava površinu teritorije u km2; P - obim države meren
dužinom granice u km; L - dužinu najduže unutrašnje osovine teritorije; R1 -
poluprečnik najvećeg kruga koji se može upisati unutar teritorije države; R2 -
poluprečnik najmanjeg mogućeg opisanog kruga oko teritorije države; L -
najduža linija koja prolazi kroz centar teritorije (prečnik opisane kružnice).
Treći koeficijent najlakše se koristi. Za kružni oblik je S3 = 1 a za
kompaktnu teritoriju S3 ≈ 1. Što je S3 veći time je kompaktnost manja a to
znači da je teže i skuplje povezati i organizovati sve delove teritorije. Ovi
koeficijenti mogu se koristiti za međusobno upoređivanje oblika država
približno iste veličine ili upoređivanje neke države sa geometrijskim
oblikom na kojeg liči, iste površine. Pri tome treba voditi računa o
uporedivosti površina. L. Sangvin (Sanguin, 1977) je upoređujuću
koeficijente za Švajcarsku, Belgiju, Mađarsku, Portugaliju i Austriju
međusobno i sa geometrijskim oblicima (kvadrat, pravougaonik, trougao)
iste i dvostruko veće površine, utvrdio da koeficijenti S1, S2 i S5 nisu stvarno
upotrebljivi. Metoda Li-Seli (Lee & Sallee, 1970) zasniva se na koeficijentu
arealne korespodencije:

ILS = 1 - površina (K ∩ L) / površina (K U L),

gde je K - kontura teritorije; L - kontura geometrijskog lika koji je najbliži
obliku teritorije; ∩ - matematički izraz za "presek" (površina teritorije koja
se uklapa u geometrijski lik), U - izraz za "uniju" (površina ostatka teritorije
izvan geometrijskog lika). Apstraktni geometrijski lik mora biti iste površine
kao teritorija za koju merimo koeficijent. Nedostaci su u tome što
koeficijenti različitih oblika imaju male razlike pa je teško odrediti
odgovarajući. Koeficijent nema veze sa vizuelnim utiskom.

5. Kompaktnost se može izraziti putem merenja disperzije

"elemenata" oko centralne tačke. Poznata je metoda Bojs-Klarka (Boyce-
Clark, 1964), koja koristi geometrijski centar teritorije i udaljenosti tačaka na
granici države od njega. Indeks Bojs-Klarka (IB) glasi:

IB = 100Σ⏐ ri / Σ r i − 1 / n ⏐
gde je ri - dužina poluprečnika i, između centralne tačke i određene tačke na
granici; n - broj poluprečnika (jednak broju tačaka na granici); vertikalne
zagrade označavaju apsolutne vrednosti bez obzira na predznak. Vrednosti

168
indeksa se kreću od 0 (za krug) do 175 (za pravu liniju) i imaju potpuno
određeno značenje za pravilne geometrijske figure (krug = 0, kvadrat = 12;
krst = 18; trougao = 21, zvezda = 25, pravougaonik = 28, linija = 175).
Nedostatak ovoga metoda je što rezultat zavisi od broja poluprečnika (n).
Usled korišćenja malog broja poluprečnika (vektora), različiti oblici mogu
imati slične koeficijente i obrnuto - isti oblici sa različitim brojem vektora
(n) imaće različite koeficijente. Korišćenje većeg broja poluprečnika
doprinosi većoj tačnosti.
Ima složenijih indeksa koji ocenjuje kompaktnost teritorije na
osnovu disperzije elemenata oko centralne tačke. Koeficijent kompaktnosti
izračunava se po formuli:

IC = A / 2 π∫ di2 d x dy

gde je A - površina; d - distance neodređeno malog pravougaonika dužine dx

i širine dy po osama koordinata od centroida prostora. Sličan je izraz:

C = A / √[2π(σχ2+σγ2)] ,

Gde su σχ2, σγ2 - srednja kvadratna odstupanja distanci po osama koordinata

svakog elementa teritorije dA od njenog centra.
Svaki pokazatelj odražava samo neku stranu konfiguracije. Zato
treba odabrati onaj koji najbolje odgovara konkretnom zadatku, ili koristiti
sistem pokazatelja.
PROBLEM CENTRALNE TAČKE I SREDIŠNJE TERITORIJE
nadovezuje se na problem oblika. Geografski centar (središte) teritorije je
tačka koja je u proseku najmanje udaljena od svih ostalih tačaka njene
površine. Centralna ili središnja teritorija odnosi se na 20% površine
koja se nalazi oko geografskog centra. Omeđena je perisredišnjom
izofrontirom koja je paralelna sa granicom teritorije države. Postoji više
metoda za određivanje centralne tačke. To su metod izofrontira, metod
koordinata krajnjih graničnih tačaka, metod dijagonala, metod
translacije, metod težišta, metod koordinata mnoštva unutrašnjih tačaka i
kombinovani metod izofrontira i translacije (Ilić, 1994).
1. Metod izofrontira. Izofrontire su linije koje povezuju tačke s
istom udaljenošću od granice države. Povlačenjem paralelnih izolinija sa
granicom, krug se postepeno sužava i približava centru. Na kraju se
izofrontira pretvori u tačku i to je centar. Ovde postoji problem ostrva i
izdvojenih teritorija.
2. Metod koordinata dolazi do centralne tačke tako što se nađu
srednje vrednosti koordinata zapadne i istočne tačke teritorije (po
geografskoj dužini), zatim severne i južne tačke (po geografskoj širini).
Srednje vrednosti su koordinate centralne tačke.

169
 3. Metod dijagonala svodi se na određivanje centra kao secišta
dijagonala između severe, južne, istočne i zapade tačke teritorije. Za
iskrivljene oblike kao što su Hrvatska i Republika Srpska nije primenljiv, jer
secište pada izvan teritorije.
4. Metod translacije ili pomeranja određuje centar kao tačku u kojoj
se pod pravim uglom seku dve ose koje dele teritoriju na 4 jednaka
kvadranta. Jedna osa deli teritoriju na severnu i južnu polovinu, a druga na
istočnu i zapadnu. Slično se može iznaći demografski centar države, samo
što se umesto površine uzima broj stanovnika.
5. Metod težišta služi za priručno iznalaženje centralne tačke uz
pomoć kartonskog modela teritorije i viska. Linija viska spuštenog iz tačke
na kojoj je vertikalno obešen model teritorije, prolazi kroz težišnu tačku. U
secištu više linija je težišna tačka.

DEMOGRAFSKI CENTAR je tačka (stanovnik) koja ima najmanju

prosečnu udaljenost od svih drugih tačaka (stanovnika) na datoj teritoriji.
Može se izračunati metodom težišta, translacije i koordinata mnoštva
unutrašnjih tačaka. Geografski centar je relativno statičan - menja svoju
lokaciju samo kada se promeni oblik teritorije. Demografski centar je
dinamičan - menja lokaciju u zavisnosti od promena regionalne demografske
ravnoteže. Pomera se pravcu regiona sa dinamičnom stopom rasta ili
koncentracije stanovništva. Demografski centar Srbije nalazi se između dva
pola koncentracije - Beograda i Kosmeta, na teritoriji opštine Topola.

TIPIČNO RASTOJANJE je parametar koji zavisi od veličine i

oblika teritorije. S tipičnim rastojanjem povezani su pokazatelji teritorijalne
podele rada i saobraćajne distance. Ono može biti:
1. Tipično geometrijsko rastojanje, koje se definiše kao srednje
međusobno rastojanje tačaka na teritoriji. Izračunava se tako što se uzme
određeni broj tačaka u kvadratnoj mreži i za njih se izračuna prosečno
rastojanje. Mogu se dodati tačke presecanja kvadratne mreže s konturom
teritorije, što povećava tačnost. Što je veći broj tačaka, pokazatelj je tačniji.
Ako se umesto pravilno razmeštenih tačaka uzmu gradovi, onda će
pokazatelj imati veći ekonomsko-geografski smisao.
2. Dubina teritorije države predstavlja tipično (srednje) rastojanje
tačaka do granice. Mala dubina teritorije govori o velikom stepenu
prigraničnosti. Sa strateškog gledišta to može biti nepovoljna a sa gledišta
spoljnjih ekonomskih veza to je povoljna karakteristika.

POVRŠINA TERITORIJE teško se može tačno izmeriti zbog

nepodudarnosti između fizičke, realne (nehorizontalne) površine i njene
horizontalne projekcije. Zato se površina određuje kao horizontalna
projekcija date stvarne površine. Otuda ni stvarni centar teritorije ne može

170
biti precizno određen. Pošto stvarna površina nije idealna ravan, to je njena
horizontalna projekcija manja od stvarne površine. Površine dolinskih i
planinskih strana veće su od njihove horizontalne projekcije. Što je
diferenciranost reljefa veća to su razlike između stvarne i projektovane
površine veće. Tako kod nagiba od 8o4’ kosa površina veća je od svoje
horizontalne projekcije samo za 1%, od 15o - 3,5%, od 25o - 10,3%, od 48o
11’ - 50%, od 60o - 100% što znači da je nagnuta površina dvostruko veća,
od 85o veća je 11,47 puta (Ilić, 1991). Sa povećavanjem nagiba smanjuje se
ekonomska vrednost teritorije, usled slabijih uslova za poljoprivredu,
izgradnju i komunikacije. Otuda je horizontalna projekcija u znatnoj meri
odraz faktičke društveno-ekonomske vrednosti fizičke površine.
Iskorišćavanje terena sve je teže što su nagibi i neravnine veće.

Termin "geopolitička jedinica" obuhvata

5. Politički status teritorija kako nezavisne (države) tako i zavisne
- suverenitet i zavisnost teritorije (entitete), koje imaju neki
politički status. U kasnom imperijalizmu
svetski poredak se bazirao na "ravniteži
snaga" i različitim oblicima zavisnosti - kolonijama, tamponskim državama,
protektoratima, dominionima, starateljskim i štićeničkim zemljama, sferama
uticaja i neutralnim zonama. Ostaci tog poretka vidljivi su i danas na političkoj
karti sveta. Geopolitičke jedinice smatraju se nezavisnim državama ako
ispunjavaju dva uslova: 1. Suverenitet na određenoj teritoriji (tj. kontrolu u
političkom i ekonomskom slislu), i 2. Međunarodno priznanje, tj.
kompetencije u međunarodnim odnosima, s tim što je situacija ponekad
komplikovana kada deo država priznaje a deo ne priznaje tu državu. Međutim,
kriterijumi suvereniteta, istorijskog opravdanja i međunarodnog priznanja su
rastegljivi, tako da na političkoj karti sveta ima niz nejasnih slučajeva.

SUVERENE DRŽAVE se naglo umnožavaju u XX veku: 1800. bilo

ih je 22, 1900. - 42, 1923. - 62, 1947 - 77, 1962. - 119, 1972. - 146, 1984. -
169, 1994. - 192. Proces nastajanja novih država počeo je dekolonizacijom
Severne Amerike u drugoj polovini XVIII veka koja je rezultirala
stvaranjem SAD (1776). Drugi period nastanka novih država bio je prva
polovina XIX veka, kada je nastalo 23 države, od kojih 18 u Centralnoj i
Južnoj Americi koja je bila oslobođena od Španske kolonijalne kontrole.
Treći značajan period stvaranja država bio je između 1944-1984, kada je
nastalo 97 država sveta, usled evropske dekolonizacije u Africi, Aziji,
Bliskom Istoku, Karibima i Okeaniji. Četvrti period stvaranja država je
između 1990-1994, kada je nastalo novih 25 suverenih država, većinom u
Centralnoj i Istočnoj Evropi i Centralnoj Aziji usled raspada socijalističkih
federacija Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke i Jugoslavije. Istovremeno neke

171
"povereničke teritorije", kolonije i semi-suverene mikro-države u Okeaniji i
Zapadnoj Evropi su postale potpuno suverene. Tri države su nestale sa
političke karte sveta ujedinjenjem dve Nemačke, dva Jemena, i nešto ranije
dva Vijetnama. Skoro polovina (98) postojećih država sveta nastalo je posle
1959. godine. Upoređivanjem etničkih i političkih karata sveta u prelomnim
godinama XX veka, vidljiva je sve veća podudarnost između prostornog
razmeštaja naroda i država. Navedeni proces oborio je tvrdnju F. Racela, da
"na ovoj maloj planeti ima dovoljno mesta za jednu državu", te da će male
zemlje biti progutane od nekoliko velesila, koje će dobiti prevlast nad
svetom" (Ratzel, 1897). Novi svetski poredak ide u pravcu hijerarhičnog
svetskog sistema, na čelu sa jednom velesilom (SAD), nekoliko regionalnih
sila i drugih zemalja različitog stepena suvereniteta. Suverenitet nije uvek
jasno definisan, što se vidi iz sledećih primera.

a) Podeljene države - to što je podeljeno može biti teritorija u

geografskom smislu, narod u etničkom smislu, ili vlast kada na teritoriji
jedne države nastanu dve vlade. Tako su postojale dve Nemačke (ujedinjene
1990), dva Vijetnama (ujedinjeni 1975), a još postoje dve Koreje, podeljena
Kina (iako je Vlada u Tajvanu efektivna, tajvanska država nije priznata -
priznaje je samo 28 država), podeljeni Kipar (deo pod vlašću kiparskih
Turaka nije priznat, tako da Republika Kipar de jure obuhvata celo ostrvo a
de facto deo ostrva, kao u slučaju Kine i Tajvana);
b) Patuljaste države - mogu biti "patuljaste" po površini i po broju
stanovnika. Najmanja i najveća u svetu po broju stanovnika stoje u razmeri 1
: 1 milion, a po površini 1 : 38,8 miliona. Već zbog toga ne mogu se smatrati
poodjednako važnim. To nije samo promena geografske skale, već se i
politički procesi i institucije na različitim nivoima razlikuju kvalitativno, ne
samo kvantitativno. Poznat je pojam "Guliverova obmana", prema dva
društva koja je Guliver susreo na svojim putovanjima - jedno je društvo
giganata, drugo patuljaka, ali oba tačno odgovaraju ljudskom društvu. U
svetu danas ima oko 20 državica sa manje od 200 000 stanovnika, u kojima
je i teritorija mala. Za neke spoljnju politiku vode susedne zemlje. One se
mogu smatrati državama pod međunarodnim starateljstvom susednih država.
To su Lihtenštajn, Monako, San Marino, Butan (za njega međunarodnu
politiku vodi Indija od 1949 godine). Nasuprot njima, Vatikan kao vlasništvo
Apostolske stolice, ima političke ciljeve na međunarodnoj areni i izvore
moći izvan njegovih granica u katoličkom svetu. Andora nema međunarodne
odnose, formalno je pod upravom biskupa iz Urhela (Španija) i francuskog
predsednika, ali kao slobodna carinska zona ima značaj u međunarodnoj
trgovini. Od ukupno 192 nezavisne države u svetu sedam nisu članice OUN:
Kiribati, Nauru, Švajcarska, Tajvan, Tonga, Tuvalu i Vatikan. One deklarišu
političku neutralnost, izuzev Tajvana koji je u periodu 1945-1971. u OUN
predstavljao Republiku Kinu.

172
 c) Složene države - su savezne države, konfederacije. Nedoumice
bude asimetrične države, koje sadrže neku teritoriju koja ima poseban status,
na primer Danska (autonomija Farskih ostrva), Norveška (Špicberška ostrva
su pod specijalnim međunarodnim režimom), Panama (zona Panamskog
kanala pod vlašću SAD). Kina je deklarisala formulu "mirno ujedinjenje u
jednu državu - dva sistema" za Hongkong, Makao i Tajvan. Sa gledišta
međunarodnog prava mogu se izdvojiti tri tipa:
1. Države čiji sastavni delovi nemaju nikakva međunarodna prava,
ali imaju garantovane kompetencije u oblasti opštih interesa;
2. Federacije čiji delovi imaju ograničene mogućnosti u
međunarodnim poslovima, kao što su kantoni Švajcarske, provincije
Kanade, zemlje (lander) Nemačke;
3. Federacije čiji delovi imaju opšte kompetencije u međunarodnim
poslovima i zato su same države u smislu međunarodnog prava. Primer je
bivši SSSR (Belorusija i Ukrajina su bile istovremeno republike u sastavu
SSSR i države članice OUN). Entiteti BiH imaju ograničeni suverenitet.
4. Konfederacije u kojima svaka članica zadržava sva prava. To su
na primer, Zajednica nezavisnih država (od 8. XII 1991), Senegambija (od 1.
II. 1982), Evropska Unija (od 1992). Bilo je ideja da se stvori Nilska
konfederacija (Egipat-Sudan).

MEĐUNARODNO PRIZNANJE može biti potpuno ili delimično.

Na političkoj karti sveta ima oko 50 država, teritorija i drugih entiteta, koji
nemaju nikakvo ili imaju nepotpuno međunarodno priznanje. NJihov status
je nestabilan i nejasan. To su:
1. Države sa specijalnim statusom - međunarodno priznate i
"slobodno pridružene" SAD-u (Portoriko, Mikronezija, Palau, Maršalska
ostrva, Severna Marijanska ostrva);
2. Kvazi suverene autonomne teritorije - Krim u Ukrajini, provincija
Kasai u DR Kongu, Gagauzija i Pridnjestrovska Republika u Moldovi,
Alandska ostrva, Južni Tirol;
3. Entiteti koji su nepotpuno priznati ali efektivno funkcionišu.
Najpoznatiji primeri su Tajvan, Čečenija, turski deo Kipra, Republika Srpska;
4. Entiteti u kojima postoji pokret za nezavisnost kao što su
Abhazija, Nagornij Karabah, Tamilski Cejlon, Kabinda, Kurdistan,
Palestina, Istočni Timor, Bugenvil, Zapadna Sahara, Nagorno-Badahšanska
autonomna oblast, Kosovo i Metohija.
5. Entiteti u kojima postoji svest o posebnosti od kojih su
najpoznatiji Tibet u Kini, Kalistan u Indiji, Gagauzija u Moldovi, Tatarstan u
Rusiji, Kvebek u Kanadi, Somalilend u Somaliji;
6. Teritorije koje se pominju kao geopolitičke jedinice bez nekih
ozbiljnijih osnova, kao što su britansko ostrvo Sark u Lamanšu, provincija

173
Hat River u Zapadnoj Australiji, Padanija na severu Italije, Nanavud
eskimska teritorija u Kanadi, Ilirida u Makedoniji.

ZAVISNE TERITORIJE su one koje nemaju puni međunarodni

politički subjektivitet. One sadrže dva elementa: teritorijalnu posebnost i
političko-upravnu zavisnost. U svetu ih ima oko 50. Zavisne teritorije mogu
biti nekolonijalne i kolonijalne.
Nekolonijalne teritorije su političko-teritorijalne tvorevine koje
imaju unutrašnji suverenitet ali nemaju šire međunarodno priznanje niti
istorijsko opravdanje. To su: Tajvan (sa vlastitim nazivom Kineska
Republika), Severni Kipar (koga je priznala samo Turska). Tu su spadale
marionetske države u JAR (Bofutacvana, Transkej, Venda, Ciskej) pre
ukidanja aparthejda, Zapadni Berlin pre ujedinjenja Nemačke, i eventualno
Jerusalim koji je od 1947. trebao biti pod povereništvom OUN ali zbog
arapsko-izraelskog rata ono nije stupilo na snagu, te njegov međunarodno-
pravni status nije jasan.
Kolonijalne teritorije su ostaci nekadašnjih kolonijalnih imperija.
Neke nemaju politički subjektivitet, a neke ga imaju samo formalno jer su
"kozmetikom ustava" proglašene za prekomorske zemlje nedeljive od
metropole, iako su hiljadama kilometara daleko od nje. U razlikovanju tih
slučajeva postoje dva kriterijuma:
a) Politički kriterijum - izdvaja kao zavisne takve teritorije, koje nisu
uključene u integralnu pravnu strukturu države. One su zavisne i najčešće
imaju politički cilj da se osamostale. One nemaju suverenitet ali imaju
istorijsko opravdanje;
b) Geografski kriterijum - izdvaja kao zavisne takve zemlje, koje su
"kozmetikom ustava" dobile status integralnog dela države metropole. Taj
formalni akt trebao ih je osloboditi kolonijalnog statusa ali se ipak u pogledu
zavisnosti nije ništa promenilo. Tako u grupu zavisnih zemalja spadaju
francuski prekomorski departmani, danske teritorije Grenland i Farska
ostrva, španska severnoafrička ostrva Seuta i Melilja. Geografski kriterijum
ne može se svuda primeniti. Havajska ostrva s američkim stanovništvom,
realno su integralni deo SAD. Neka pacifička ostrva pripadaju pribrežnim
zemljama - Uskršnja ostrva - Čileu, Galapagos - Ekvadoru, Kokosovo ostrvo
- Kostariki, Malpelo - Kolumbiji. U sferu geografskog kriterijuma takođe ne
spadaju ostrva naseljena stanovništvom vlasničke države (primer: Kanarska
ostrva su naseljena Špancima). Ipak se kao zavisne tretiraju zemlje koje su
bile nenaseljene u doba kolonizacije ali su daleko od matične države
(norveške teritorije u južnom Indijskom okeanu, francuski posed Reinion).
U nekim zavisnim zemljama nema pokreta za oslobođenje. Neke su
naseljene stanovništvom metropole i ne žele se oslobađati. Neke susedne
zemlje polažu pravo geografske blizine na njih (na primer, Argentina polaže
pravo na Malvinska ostrva koja pripadaju Britaniji, Maroko na Zapadnu

174
Saharu koja je pripadala Španiji, Indonezija na Istočni Timor koji je bio
portugalski). U širem smislu u zavisne se ubrajaju kolonije, semi-suverene
zemlje i sve teritorije koje imaju pokret za nezavisnost, kao što su okupirana
teritorija Zapadna Sahara, kineski "Autonomni region" Tibet, francuska
unutrašnja "Kolektivna teritorija" Korzika. U užem smislu zavisne zemlje su
samo kolonijalni relikti. Na političkoj karti sveta ima još 42 kolonije i
zavisne teritorije, koje kontroliše 11 metropopola. U njima živi manje od
0,3% svetskog stanovništva. Radi poređenja, taj procenat je 1945. godine
iznosio preko 33% a 1960. oko 5%. Kolonijalni posedi i zavisne teritorije se
razlikuju po zvaničnom statusu i stepenu zavisnosti.
1. Kolonijalni posedi su zemlje koje nemaju lokalnu državnost nego
prenesenu, putem namesnika, guvernera i sl. Izabrani zakonodavni i izvršni
organi realizuju unutrašnju samoupravu. Kolonije nisu zastupljene u
parlamentu metropole. Francuski, britanski i američki kolonijalni sistemi
imaju više oblika zavisnosti.
Francuski posedi sastoje se od četiri prekomorska departmana
(Francuska Gujana, Gvadelup, Martinik, Reinion), dve prekomorske
kolektivne teritorije (Majot, Sen Pjer i Mikelon), četiri prekomorske
teritorije (Francuska Polinezija, Francuske južne i antarktičke teritorije,
Nova Kaledonija, Valis i Futuna) i jedne unutrašnje kolektivne teritorije
(Korzika).
Velika Britanija drži još male ostatke kolonijalne "imperije u kojoj
sunce nikad nije zalazilo". Preostale su dve vrste zavisnosti: a) "Krunski
posedi" - Kanalska ostrva u La Manšu i ostrvo Man, koji se smatraju delom
Velike Britanije ali imaju unutrašnju samoupravu; b) "Britanske zavisne
teritorije" sa različitim stepenom unutrašnje autonomije - Angilja, Bermuda,
Britanske antarktičke teritorije, Britanske teritorije Indijskog okeana (sa
strateški važnim ostrvom Dijego Garsija), Britanska Devičanska ostrva,
Kajmanska ostrva, Falklandska ostrva, Gibraltar, Montserat, Pitkern ostrva,
Sv. Jelena, Južna Xorxija i Južna Sandvička ostrva, Ostrva Terks i Kejkes.
Visok stepen unutrašnje autonomije imali su protektorati (poslednji - Brunej,
dobio nezavisnost 1984). Neke nezavisne zemlje Komonvelta imaju status
pridružene države (primer: Sent Kits i Nevis), što znači da je međunarodnu
politiku i odgovornost za odbranu preuzela metropola. Hong Kong je vraćen
Kini (1997) ali je zadržao status specijalnog regiona u sklopu ugovora "jedna
zemlja, dva sistema", u narednih 50 godina.
Sjedinjene Američke Države su došle u posed nekoliko teritorija na
različite načine. Guam i Portoriko su ustupljeni kao deo plena posle rata;
američka Devičanska ostrva su kupljena; ostala su bila dobijena kao
Povereničke teritorije Ujedinjenih nacija; neka ostrva na Pacifiku SAD drže
kao odbrambeni štit. Osam teritorija, uključujući tri vojne baze, čine
američku "mini-imperiju". U statusu "eksternih teritorija" su Američki
Samoa, Guam i Devičanska ostrva; "pridružene teritorije" su Severna

175
Marijanska, Maršalska, Karolinska ostrva, Palau i Portoriko; "vojne baze" su
atol Xonston, ostrva Midvej i Vejk. Vojnih baza ima takođe na ostrvu Guam
(odatle su poletali bombarderi na Vijetnam), Američkim Samoa (baza Pago
Pago), na Marijanskim ostrvima (iz baze Tinian su poleteli avioni sa
atomskim bombama za Hirošimu i Nagasaki), na Maršalskim ostrvima
(Bikini i Enivetok su bili poligoni za atomske probe).
Australijski posedi se nazivaju eksterne teritorije. Ima ih sedam od
kojih su tri naseljena (Božićna ostrva, Kokosova ili Keling ostrva, Norfolk
ostrvo). Novi Zeland drži četiri nekadašnja britanska poseda - Kukova ostrva
(pridružena država sa unutrašnjom samoupravom), Niuej (prekomorska
teritorija sa unutrašnjom samoupravom), Tokelau (ostrvska teritorija) i
Rosovu zemlju (nenaseljena). Danska dva svoja poseda naziva "vanjskim
teritorijama" - Farska ostrva i Grenland. Holandija drži dva poseda, Aruba i
Holandski Antili, s tim što ovaj drugi ima elemente pridružene države.
Norveška ima pet poseda u polarnim oblastima, a samo jedan je naseljen -
Svalbard ili Špicberg. Portugalija drži još samo Makao (Aomin) kao
"Kinesku teritoriju pod portugalskom upravom" koju će predati Kini krajem
XX veka. Španski severnoafrički posedi Seuta i Melilja, smatraju se
sastavnim delovima španskih provincija Kadiz i Malaga.
2. Teritorije pod okupacijom su malobrojne. Zapadna Sahara je do
1975 g. bila Španska Sahara, zatim pod okupacijom Maroka (i Mauritanije
koja se povukla 1979). Izrael drži delove Palestine, Cisjordaniju, zonu Gaze
(od 1947. borbu vodi PLO). Indonezija drži Istočni Timor (posle
referenduma za nezavisnost 1999. usledili su sukobi i dolazak mirovnih
snaga OUN). SAD drže Zonu Panamskog kanala do kraja XX veka.
3. Dominioni su u prošlosti bili sinonim za kolonije a u XIX v. tako
su nazivani britanski posedi koji su dobili širu autonomiju. Status dominiona
prva je dobila Kanada (1867), zatim Australija i Novi Zeland (1900).
Vestministerskim sporazumom 1931. g. dominion je definisan kao suverena
država, uključena u Britansku zajednicu naroda (Komonvelt). Kondominijum
je dominion koji zavisi od dve države. Šlezvig i Holštajn bili su u od 1864-
66. g. prusko-austrijski kondominijum. Novi Hebridi (država Tuvalu) su bili
britansko-franciski kondominijum. Sudan je u periodu 1919-1952. g. bio
britansko-egipatski kondominijum, ali je pri tom i sam Egipat bio u
polukolonijalnoj zavisnosti od Velike Britanije.
4. Protektorat predstavlja privremenu upravu na nekoj teritoriji koja
nema status kolonije ili dominiona. Posle raspada Osmanske imperije Sirija
je bila pod francuskim protektoratom a Palestina pod britanskim. Posle I sv.
rata bivše nemačke kolonije u Africi - Kamerun, Namibija i Tanganjika su
bile protektorati Velike Britanije i Francuske. Namibijom je, do sticanja
nezavisnosti 1989 g., faktički upravljala JAR koja je bila dominion Velike
Britanije.

176
 5. Teritorije pod starateljstvom OUN, pod zaštitom mirovnih snaga
OUN i teritorije pod upravom međunarodnog administratora. Između dva
svetska rata Liga nacija je poverila mandat Japanu da upravlja bivšim
nemačkim ostrvskim kolonijama u zapadnom Pacifiku. Posle II sv. rata
OUN su ta ostrva kao teritoriju pod starateljstvom poverile SAD.
Povereničku teritoriju pacifičkih ostrva SAD su samoinicijativno podelile na
Severna Marijanska ostrva (1976), Maršalska ostrva, Federalne države
Mikronezije i Palau (1979). Priznavši ih kao države, da li su im status
"slobodno pridruženih država" SAD - Severnim Marijanskim ostrvima
(1976), Maršalskim ostrvima (1986), Mikroneziji (1986) i Palau (1994). Taj
status im obezbeđuje lokalnu autonomiju ali su pitanja finansija, odbrane i
spoljnjih poslova ostala u nadležnosti SAD. Međunarodni administrator
ustanovljen je Dejtonskim sporazumom u BiH (krajem 1995) i posle
intervencije NATO-a na Kosmetu (1999).
6. Teritorije sa specijalnim međunarodnim statusom su uglavnom u
subpolarnim i polarnim oblastima. Špicberg, koji pripada Norveškoj, je od
1920. pod međunarodnim nadzorom kao demilitarizovana, neutralizovana
zona koju mogu koristiti sve zainteresovane zemlje. Rusija tamo eksploatiše
ugalj a Poljska ima malu istraživačku stanicu. Norveške južne subpolarne
teritorije su ostrva Buve i Petra I. Francuske južne i antarktičke teritorije su
Kergelen, Krozeova ostrva, Novi Amsterdam, Sent Pol, Francuski sektor
Antarktika. Međunarodnim dogovorom 1959. Antarktik je trajno
demilitarizovan i internacionalizovan.

6. Teritorijalni sporovi i Principi teritorije i suvereniteta kao baze

međunarodnog prava imaju ključni značaj
trgovanja teritorijama
- države postaju "kolektivne individue"
koje imaju svoja "prava" i "interese".
Povelja OUN (čl. 2) podržava teritorijalni
integritet i stavlja van zakona intervencije i mešanja u unutrašnje stvari
država. Međunarodno pravo u suštini je konzervativno jer po prirodi štiti
status ljuo u međudržavnom sistemu. Ali to je uslov za stabilnost svetske
političke karte. Kada teritorijalni zahtevi nadvladaju zakonski
konzervativizam, može doći do promena na političkoj karti. U geopolitičkoj
teoriji poznate su dve koncepcije geoprostora koje se zasnivaju na
ekonomskoj (koncepcija "životnog prostora") i vojno-strateškoj (koncepcija
"prirodnih granica") nužnosti za proširivanje državne teritorije. Ako dve
države pretenduju na istu teritoriju one do nje mogu doći: 1) silom ili
pretnjom sile, 2) kupovinom i 3) sporazumom o razmeni. Najčešća
opravdanja političkih zahteva su "efektivna kontrola teritorije", "teritorijalni
integritet" i istorijsko-kulturalna pripadnost.

177
 Efektivna kontrola kao kriterijum državnog prava na teritoriju je
korišćen za legitimiziranje oružanog osvajanja. Ovo posedovanje čini devet
desetina međunarodnog prava. Pored idealizma OUN, politika moći ipak
živi u korenu međunarodnih odnosa. Na primer, Indija je zauzela bivše
portugalske kolonije Goa, Daman i Diu posle uspešne invazije 1962, sa
opravdanjem da uspostavlja efektivnu kontrolu nad svojom teritorijom.
Francuska je odugovlačila da preda Indiji de-jure suverenitet nad bivšim
svojim kolonijalnim posedima u toj zemlji - Pondišeri, Mahe i Janaon.
Suverenitet je priznat samo na teritoriji koja je efektivno kontrolisana. Taj
princip je primenjen za podelu Afrike među evropskim silama posle Berlinske
konferencije 1884.
Teritorijalni integritet može biti korišćen kao izazov pravu države
da ima efektivnu kontrolu nad teritorijom. Geografski zahtevi mogu biti u
različitom razmeru. Poznat je američki zahtev "manifest destiny" koji
opravdava ekspanziju na "divlji zapad", od okeana do okeana, a zatim i
preko okeana. Mnogi zahtevi su mikrorazmera, često strateške tačke. Crna
Gora odnosno SR Jugoslavija zahteva Prevlaku a Španija Gibraltar, strateški
značajne rtove. Činjenice da je prvi deo Boke Kotorske a drugi Iberijskog
poluostrva, čine osnovu za zahteve teritorijalnog integriteta. Republika
Srpska je grčevito branila grad Brčko koji je od vitalnog značaja za njen
teritorijalni integritet.
Istorijski i kulturni zahtevi se odnose se na neko prvenstvo ili trajanje
okupacije. Istorijsko pravo prvenstva u podeli Afrike bilo je redukovano na
"otkriće" evropskih istraživača. Suverenitet država koje su oni zauzeli u
"eksternoj areni" nije priznat. Drugi istorijski zahtevi su obično bili povezani
sa parolom "nacionalnog samo-opredeljenja". Uz malo izuzetaka današnja
nezavisnost afričkih država ima iste granice kao kolonijalne teritorije koje su
one nasledile. Tako granice u Africi koje su odredile evropske sile posle 1884.
su ostale pretežno netaknute. To je dobra ilustracija konzervativizma unetog u
međudržavni sistem koji blokira promene u izgledu svetske političke karte.
Uopšte, nove države nisu pomagale podelu drugih država zato što bi to
dovodilo u pitanje integritet njihove nasleđene teritorije. Tako kada je Bijafra
proglasila secesiju od Nigerije u građanskom ratu 1969-71, dobila je minornu
političku podršku od drugih afričkih zemalja. Danas većina afričkih granica su
starije nego evropske granice (!). Možemo zaključiti da je stvaranje političke
karte bilo rezultat politike sile. To je mapa promena rasporeda dobitnika i
gubitnika. Teritorija čini platformu suvereniteta, ali nije adekvatna zaštita za
državu protiv akcija politike sile od rivala rešenih da je eliminišu sa svetske
pozornice.
Preraspodela teritorija, kao posledica promene odnosa snaga,
predstavljala je istorijski složen problem koji je rešavan ratovima, trgovinom
teritorijama, međunarodnim kongresima, konferencijama i sporazumima. U
XIX i XX veku bilo je primera razmene, nagodbi ustupanja i trgovine

178
teritorijama i pripadajućim stanovništvom. Na primer, Napoleon je 1803 g.
prodao Luizijanu SAD (827 191 kvadratnih milja) za 15 mil. dolara (60 mil.
franaka). SAD su 1819. kupile od Španije za 5 mil. dolara Floridu. SAD su
posle rata 1846-48. sklopile ugovor s Meksikom (ugovor Gvadelupe-Idalgo)
po kojem su za 15 mil. dolara dobili Teksas, Nju Meksiko, Gornju
Kaliforniju i deo Arizone, ukupne površine oko 1 300 000 km2, ili preko
40% te države. Zatim SAD su 1853. su na osnovu ugovora Hadsdena kupili
još oko 140 000 km2 meksikanske teritorije između reka Kolorado i Rio
Grande, za 10 mil. dolara. Ruski car je 1867. prodao SAD-u Aljasku (oko 21
000 km2 ili 586 400 kvadratnih milja) za 7 200 000 dolara (11 mil. rubalja u
zlatu). Velika Britanija je 1890. ustupila Nemačkoj ostrvo Helgoland u
zamenu za Zanzibar u Istočnoj Africi. SAD su 1898. kupili Filipinska ostrva
od Španije za 20 mil. dolara a takođe su dobili ostrva Porto-Riko i Guam kao
kompenzaciju za vojne troškove. Španska vlada je 1899. prodala Nemačkoj
Palau, Karolinska i Marijanska ostrva za 25 mil. pezeta. Danska je 1917.
prodala SAD svoje posede na Antilskim ostrvima za sumu od 25 mil. dolara.
U kongresu SAD je 1952. dat predlog da se ispitaju "mogućnosti aneksije
Kanade od SAD" ili kupovine Kanade od Engleske. Američki milioner Xon
Henli, zvani "baron Brodveja", ponudio je 1951. da od Britanije kupi
Severnu Irsku za 18 miliona dolara a kasnije je povećao ponudu na 24
miliona, s ciljem da je pokloni državi Irskoj i na taj način razreši istorijski
spor između dve države. "Mi se ne prodajemo", glasio je odgovor.
U bivšem SSSR bilo je primera ustupanja teritorija iz ideoloških
razloga, koje su posle raspada SSSR postale predmet spora. Krimska oblast
je 1954. dobrovoljno predata iz Ruske Federacije u sastav Ukrajine, kao
primer "novog socijalističkog pristupa rešavanju teritorijalnih pitanja".
Kazahstan je predao Bostandijski rejon i delove Gladne stepe u sastav
Uzbekistana. Takođe, Kirgizija je 1958. predala Taxikistanu deo teritorije
Samarkandik, koji je produžetak Šutrabskog ugljenog rudnika. Peten je
predao francuske oblasti Alzas i Lorenu u sastav nemačkog "Trećeg rajha",
koje su vraćene posle II svetskog rata. Primer "ustupaka" tuđih teritorija je
francusko ustupanje Sirijskog sanxaka Aleksandrit (Iskenderun) u korist
Turske (1938-39). Teritorijalni ustupci ne bi trebalo da budu protiv volje suverenog
stanovništva. Zato se na spornim teritorijama sprovodi plebiscit.

179
 IX glava

GEOGRAFSKI POLOŽAJ DRŽAVE

Važnost geografskog položaja za državu

1.Komponente isticali su Aristotel, Monteskje, Racel,
geografskog položaja Cvijić, Gotman, Baranski i mnogi drugi.
Položaj ne određuje društveno - političko
uređenje države ali utiče na njegovu specifiku i individualnost. Pojam
geografskog položaja je složen kao i sama geografija. "Položaj je
najgeografskija karakteristika jedne teritorije. To je takođe najznačajnija
karakteristika politike, zato što položaj određuje sistem veza koje se nalaze
na toj teritoriji, te određuje delove prostora u odnosu na sve druge delove sa
kojima postoje direktne komunikacije ili ne postoje" (Gottmann, 1952).
Antički mislioci su isticali značaj fizičko-geografskog položaja
države. Još je Aristotel kazao da: "Što se tiče mesta pogodnih za odbranu,
nisu sva podjednako pogodna za odbranu, nisu sva podjednako korisna za
sva državna uređenja. Na primer, oligarhiji i monarhiji odgovara akropola,
demokratiji ravnica, a aristokratiji ni jedno ni drugo već više utvrđenih
mesta" (Aristotel, "Politika", knj. VII). Zatim on kaže: "Zemlja treba da bude
i kontinentalna i primorska, i ...da bude što je moguće bolje povezana. Treba
imati u vidu zdravlje...Što se tiče ostalih stvari, potrebno je da položaj zemlje
bude povoljan i za poslovne građane i za ratne operacije"(Aristotel, ibid.).
Aristotel ističe da "Katkad pobune izbijaju zbog položaja državne teritorije,
kad ta teritorija nije podesna za jednu jedinstvenu državu" (Aristotel,
Politika, knj. V, gl. II), i da "Svi ustavi propadaju ili sami od sebe ili pod
uticajem spolja kad se u blizini nalazi država sa suprotnim ustavom ili kad je
takva država doduše udaljena, ali vrlo moćna. To se pokazalo kod Atinjana i
Spartanaca: oni su svuda rušili oligarhije a ovi demokratije" (Aristotel,
Politika, knj. V gl. III). Takođe, on raspravlja o prednostima položaja Grčke
u odnosu na klimatske pojaseve i u odnosu prema moru, i u prednostima
položaja nalazi uzroke uspona i prosperiteta Grčke njegovog doba.
Strabon je napisao da "u studiju geografije ne interesujemo se samo
za oblike i dimenzije zemalja, već...Veliki deo geografije služi potrebama
države...Jer vladari mogu bolje upravljati svakom pojedinom zemljom ako
znaju, koliko je ona velika, kakva je njena rasprostranjenost, kakve su odlike
njenog klimata i zemlje" (Strabon, Geografija, knj. II). Zemlja ipak nije
sastavljena od ćelija poput saća, predodređenih da se u njih smeste države.
Za državu su važne i sociogeografske komponente položaja.

180
 Geografski polo`aj
Astrogeo Vojno
grafskii geogreafski

Fizi~ko Ekonomsko Antropogeogr Politi~ko

geografski geografskii afski geografski

Orogeo Saobra}ajno Kulturno Geopoliti~ki

grafski geografski geografski
Geostrate{k
Hidrogeo Turisti~ko Demogeografs i
grafski geografski ki

Ekogeo Trgova~ko
grafski geografski

Sl. 12. - Principijelna shema geografskog položaja države

Uopšte, geografski položaj možemo definisati kao promenjiv odnos

nekog mesta, regije ili države prema prirodnim (fizičko-geografskim) i
društvenim (ekonomsko-geografskim, saobraćajno-geografskim, političko-
geografskim i geopolitičkim) činiocima bliže i dalje okoline (na mikro-,
mezo- i makro-nivou razmera), koji su relevantni za procese njihovog
razvitka, funkcionisanja i transformisanja. Odnosi u geografskom prostoru
između izučavanog objekta (zemlje, regiona, grada) i uslova njegovog
postojanja, funkcionisanja i razvoja, mogu se definisati kao geografski
položaj objekta. U osnovi pojma leži kategorija "odnos". To je "teritorijalni
odnos" koji može biti:
Matematičko-geografski: u geografskom koordinatnom sistemu tj. u
geodezijskom prostoru;
Fizičko-geografski: u realnom fizičko-geografskom prostoru s njegovim
prirodnim zonama, oblastima, orografijom, rasporedom kopna i mora i sl.;
Ekonomsko-geografski: odnos prema centrima ekonomske moći;
Saobraćajno-geografski: odnos prema važnim saobraćajnicama;
Socijalno-geografski: odnos prema socijalno značajnim objektima;
Političko-geografski: odnos prema političkim činiocima (u vezi sa
geopolitičkim, geostrateškim i međunarodnim odnosima).
Pojam položaja se razlikuje od lokacije. Položaj se svodi na pitanje -
u odnosu prema čemu, lokacija - deo čega je i gde je nešto? Položaj određuje
uzajamni (sistemski) odnos objekta s njegovom spoljašnjom sredinom,
lokacija određuje deo nečega. S obzirom na karakter i sadržaj odnosa,
položaj se deli u dve kategorije - apsolutni i relativni.

181
 Apsolutni ili egzaktni položaj
2. Tipovi apsolutnog ili podrazumeva odnos države, mesta ili
primarnog položaja objekta prema prostornim koordinatama
(matematičko geografski položaj) i
činiocima koji proističu iz geografske
širine, nadmorske visine, odnosa prema moru (fizičko-geografski položaj). U
fizičkoj geografiji postoji praktično potpuna determinacija svojstava objekta
njegovim položajem. Klima nekog mesta zavisi od položaja u odnosu prema
centrima cirkulacije atmosfere, okeanima, kontinentima, elementima reljefa i
lokalnim osobenostima. Karakteristike reljefa zavise od položaja prema
sklopu orotektonskih struktura, baza denudacije i baza erozije. Apsolutni
položaj izražava tip predela i prirodnih oblika koji dominiraju u datoj državi.
Izdvaja se niz tipova položaja.
1. MATEMATIČKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ je položaj u
prostornim koordinatama. Poseban slučaj je antipodski položaj kao
najudaljenija tačka na suprotnoj strani, gledajući kroz centar Zemljine kugle.
Nalazi se na antipodskoj geografskoj širini i dužini. Na primer za Beograd
(200 i.g.d. i 450 s.g.š.) antipod je na koordinatama 1600 z.g.d. i 450 j.g.š. To
je negde kod Novog Zelanda.
2. OROGEOGRAFSKI POLOŽAJ je prostorni odnos prema reljefu.
Države se često imenuju kao alpske, andske, himalajske, panonske, ili na
primer:
a) ravničarske zemlje - Holandija, Danska, Finska, Paragvaj;
b) planinske zemlje - Norveška, Češka, Grčka, Maroko, Liban,
Japan, Filipini, Novi Zeland, Meksiko;
b) visoko-planinske zemlje na prevojima - Švajcarska, Lihtenštajn,
Andora, Nepal, Butan, Sikim;
v) planinsko-visokoplaninske zemlje - Iran, Avganistan, Somalija,
Južno Afrička Republika, Zimbabve, Zambija;
g) orografski heterogene zemlje - Francuska, Nemačka, Italija,
Jugoslavija, Burma.
Nazivi pojedinih oblika reljefa na karti nisu samo oznake za
orijentaciju poput etiketa. Planine su često simboli nacionalnog identiteta
(Lovćen u nacionalnom osećanju Crnogoraca, Triglav u Slovenaca) ili
etnopsihičkih osobina (dinarski psihički tip, po Cvijiću). F. Racel kaže:
"Kada politička geografija razmatra neku planinu, onda posmatra njen
položaj, površinu koju pokriva, terene različitih uslova za život i kulturne
prilike na njenim padinama, njen oblik i prostiranje. Pri tome politička
geografija polazi od sledećeg: Kako je planina nastanjena? Kako se ona
ponaša u odnosu na saobraćaj? A kako u odnosu na susedne narode i države?
Prvo pitanje vodi prvenstveno razmatranju dolina, drugo se odnosi na

182
prevoje, a treće na visinu i smer, a naročito na njene grebene. U svom
temeljnom razmatranju planina politička geografija pozajmljuje mnogo od
fizičke geografije metode istraživanja i definicije..." (Ratzel, 1903).
Značaj vodećih orografskih pravaca za privredu i saobraćaj može se
ceniti različito - kao bogatstvo i kao hendikep. Sistem vodećih linija
saobraćaja u okviru nekog prostora uveliko je orografski uslovljen. To može
biti osnova za vrednovanje prirodno-prostorne strukture države, koja te
izlaze prema ostalom svetu može zatvoriti u cilju svoje zaštite, ili otvoriti
kao vratnice za povezivanje sa ostalim narodima i državama. Cvijić je
zapazio u orografiji Balkanskog poluostrva "osobine spajanja i prožimanja i
njima protivne osobine izolovanja i odvajanja" koje stoje u vezi sa kretanjem
ili saobraćajem (Cvijić, 1966).
Nedostatak prirodno predisponiranih linija za saobraćaj u nekim
zemljama stvara tako veliki izazov da mu neke zemlje nisu dorasle.
Kolumbija je država podeljena masivom Anda tako da ni jedan značajan put
ne povezuje istočni sa zapadnim delom, a glavni grad Bogota ima tako
zabačen položaj da samo jedan put vodi ka obali. S tim u vezi može se
govoriti o orografski otvorenim, orografski zatvorenim (Bolivija, Malavi) i
prelaznim formama (SAD, Kina kao delimično otvorene, Kolumbija i JAR
kao delimično zatvorene).
Orografski hendikepirane zemlje ulažu velika sredstva i napore da
otklone taj hendikep izgradnjom tunela (na primer, Simplon je dug 20 km,
Gothard 16 322 m, Mon Blan 11 600 m, a najviši tunel u Andima dostiže 3
200 m n.v.), uspinjača, mostova, železničkih linija i autostrada koje
savlađuju moćnu energiju reljefa. Primeri su centralno-azijska železnica,
kineske autostrade istok-zapad koje idu pamirskom trasom, put za Tibet koji
savlađuje prevoj visok 5 500 m n.v., ili put Biškek-Oš u Kirgiziji koji
savlađuje 4 000 m n.v.
3. KLIMATSKI POLOŽAJ pokazuje odnos prema širinskoj
zonalnosti i visinskoj pojasnosti. U vezi sa klimom govori se o državama
subpolarnim (Island), tropskim vlažnim (Indonezija), monsunskim (Indija),
pustinjskim (Kuvajt), mediteranskim s vlažnom zimom (Grčka), okeanskim
vlažnim (Velika Britanija), subokeanskim (Nemačka), stepsko-pustinjskim s
hladnom zimom (Mongolija) itd.
Države s velikom teritorijom najčešće zahvataju dve ili više
klimatskih zona, bilo u planetarnoj ili hipsometrijskoj verziji. Klima je veliki
izazov za državu ako izaziva štete. Na primer, Rusija se bori za večito
zamrznutim tlom, sa stepom i pustinjom, sa sušom i ekstremnom
kontinentalnošću. Švedska i Finska imaju zimi zaleđene obale, mrazeve,
sneg na ulicama koji se mora čistiti, i troškove za grejanje. SAD moraju da
se suprotstavljaju tornadu iz Karipskog mora, sušama u unutrašnjosti,
prodorima hladnih vazdušnih masa sa severa. Uragan "Endrju" opustošio je

183
1992. godine Floridu i Luizijanu. Razorni efekti "El Ninja" iz 1997. i 1998.
bili su katastrofalni u Centralnoj Americi. Ciklon "Mič" je 1998. opustošio
Centralnu Ameriku (najviše Honduras i Nikaragvu) i odneo preko 26 000
života, što je izazvalo socijalne nemire i migracije seljaka prema gradovima.
U monsunskoj Aziji ciklonski pljuskovi izazivaju katastrofalne poplave, a
dalekoistočne zemlje posećuju i tajfuni (Japan, Filipini, Tajvan, Kina) koji
izazivaju velike štete i pustoš. U nekim zemljama suša ugrožava žetvu i
izaziva glad (Iran, Afganistan, Pakistan, Indija, Etiopija, Kina). Kina odkad
postoji bori se protiv tri oblika prirodne stihije - suša, poplava i tajfuna.
LJudski odgovori na klimatske izazove su gradnja kuća, sistema za
navodnjavanje, zaštitnih uređaja protiv grada, magle, mraza, podizanje
vetrozaštitnih pojaseva, brana, nasipa i slično.
4. MARITIMNI POLOŽAJ je geopolitički i ekonomski važan.
Države bez izlaza na more se nazivaju "zemlje sa lošim geografskim
položajem" ili "geografski hendikepirane zemlje"(landlocked states). Stepen
maritimnosti u fizičko-geografskom pogledu određuju ekvidistante - linije
jednakih udaljenosti od mora.
Tab. 6. - Pokazatelji stepena maritimnosti izabranih zemalja
Granica Morska Odnos morske Morska
Zemlje Ukupno granica granice prema granica
km /1000 km2
(km) (km) ukupnoj granici teritorije
Japan 8 967 8 967 1 24,2
Norveška 33 105 30 550 0,92 94,2
V. Britanija 5 267 5 267 1 21,2
Island 2 000 2 000 1 19,4
Italija 6 378 4 539 0,71 15,0
Danska 1 344 1 276 0,94 29,0
Portugalija 1 812 734 0,41 8,0
Španija 4 508 2 769 0,64 5,4
Čile 14 309 5 374 0,35 7,2
Meksiko 12 460 8 978 0,72 4,0
SAD 31 666 21 586 0,68 2,3
Kanada 27 111 20 611 0,78 2,0
Peru 9 460 2 133 0,22 1,7
Poljska 3 538 524 0,16 1,1
Rusija 60 000 42 000 0.68 1,9
Jugoslavija 2 751 154 0,06 1,5

Maksimalna udaljenost od mora u Velikoj Britaniji iznosi 120 km a

u Mongoliji, koja nema svoje more, 1 000 km. Veza države s morem meri se
takođe procentnim udelom morske granice u odnosu prema celoj dužini
granice, ili veličinom prostora koji pripada prosečno na 1 km obale.
Pokazatelj stepena maritimnosti dobija se deleći procente obalskih granica

184
date države s procentom njenih kopnenih granica. Najbolje pokazatelje u
tom pogledu imaju Velika Britanija, Japan, Norveška (vidi tabelu).
U odnosu prema moru države mogu biti:
1. Ostrvske (insularne) - Velika Britanija, Kuba, Japan, Island, Irska, Šri
Lanka, Indonezija, Filipini, Novi Zeland, Kipar i druge. Ima ih ukupno 45.
One mogu biti:
• Jednoostrvske, ima ih 17, od kojih 13 zauzimaju celo ostrvo a 4 su deo
ostrva. Najveće su Madagaskar i Kuba, zatim Šri Lanka, Jamajka,
Tajvan itd. Podeljena ostrva su Hispanjola (Haiti i Dominikanska
republika), Irska, Borneo, Nova Gvineja, Kipar.
• Države na arhipelagu su Indonezija (4,2 mil. km2 sa morem, 1,5 mil.
km2 kopna razbijenog na oko 13 677 ostrva), Malta (5 ostrva), Maldivi
(arhipelag od oko 2 000 ostrva), Tonga (32 veća i 150 manjih ostrva),
Zapadni Samoa (ostrva Savan i Upolu), Japan (4 velika i 528 manjih
ostrva, najveće je Honšu - 230 hilj. km2), Filipini (7 083 ostrva), Velika
Britanija (6 većih ostrva), Novi Zeland (2 velika i niz manjih ostrva),
Fixi (844 ostrva), Kiribati (33 koralna ostrva razbacana na oko 5 mil.
km2 okeana), i druge. Arhipelag može biti vrlo raspršen, pa se javlja
problem kriterijuma - šta se smatra pod pojmom aerhipelaga. Iz toga
proističu ponekad granični sporovi i problemi određivanja unutrašnjih i
međunarodnih voda države na arhipelagu.
2. Poluostrvske države mogu se podeliti u dve grupe:
• Kopneni tip, koji nema jako razuđenu obalu, kao što su Italija, Koreja
(Severna i Južna), Katar;
• Maritimni tip, sa jako razuđenom obalom, kao što su Danska, Grčka,
Malezija.
3. Prekomorske zemlje - pretežno su ostaci kolonijalnih imperija. Raspad
kolonijalnog sistema počeo je 1918. godine na Versajskoj konferenciji, kada
su Nemačkoj oduzeti kolonijalni posedi. Kasnije su se počele osipati i druge
kolonijalne imperije. Sada Britanija ima posede na oko 30 mesta u svetu a
Francuska na oko 14 mesta. Sve su to uglavnom mali posedi, izuzev
Francuske Gujane, Nove Kaledonije i još nekih.
4. Primorske zemlje sa izlazom na more. Tu spada veliki broj zemalja među
kojima se mogu razlikovati monomaritimne (Jugoslavija), bimaritimne
(Francuska), polimaritimne (Rusija, SAD).
5. Zemlje bez izlaza na more - ima ih 42. To su u Africi (15): Burundi,
Ruanda, Bocvana, Lesoto, Malavi, Mali, Niger, Burkina Faso, Zimbabve,
Svazi (Ngvane), Zambija, Čad, Uganda, Centralno Afrička Republika,
Etiopija; u Americi (2): Bolivija i Paragvaj; u Aziji (11): Afganistan,
Taxikistan, Kirgizistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kazahstan, Armenija,
Mongolija, Nepal, Butan, Laos; u Evropi (14): Andora, Lihtenštajn, Vatikan,
Luksemburg, Austrija, San Marino, Švajcarska, Češka, Slovačka, Mađarska,

185
Belorusija, Moldova, Makedonija a tu se može ubrojiti Bosna i Hercegovina,
koja ima mali izlaz kod Neuma ali nema luku.
Značaj mora za državu može biti neposredan (za saobraćaj, ribolov,
so, rude, turizam) i posredan (preko klime). Stepen iskorišćenosti mora
zavisi od nivoa ekonomske i kulturne razvijenosti zaleđa (hinterlanda), zatim
od dužine i razuđenosti obale, prosečne udaljenosti teritorije od obale,
pristupačnosti prirodnih uslova za izgradnju luka, otvorenosti mora prema
svetskom moru, bogatstva resursima mora i podmorja itd. Kvantitativna
mera je je koeficijent primorskog položaja, koji glasi: Pp=3L/S, gde je L
dužina obalske linije u km, S - dužina kopnene granice, 3 - korekturni
koeficijent koji omogućuje da se brojem 1 oceni položaj apstraktne države
koja ima oblik kvadrata čija je jedna strana primorska (Gladkij, 1984).
Ekonomski značaj mora Maul je pokušao izraziti formulom
stavljajući u odnos promet spoljnje trgovine pomoću flote prema prometu
spoljnje trgovine pomoću kopnenog saobraćaja (Maull, 1956). Neki narodi
od davnina žive u primorju a kontinentalno su orijentisani (primer
Crnogoraca, Abanaca). Drugi su poznati kao daroviti pomorci (stari Grci,
Feničani, Normani) a neki su se vekovima navikavali na plovidbu dok nisu
postali veliki pomorci (Portugalci, Britanci, Španci, Danci). Usponom
privrede rasla je pomorska moć nekih zemalja (primer SAD), a sa
opadanjem ekonomske moći opadalo je i pomorstvo (primeri Španije,
Portugalije). Rusija ima dugu morsku obalu ali njena geopolitička težnja je
izlaz na topla i otvorena mora. Značajan je položaj na ostrvima, moreuzima i
kanalima koji se nalaze na svetskim plovnim putevima. Značaj primorskog
položaja se menjao u određenim istorijskim uslovima i konstelacijama
snaga. Na primer položaj Velike Britanije posle Velikih geografskih otkrića
se izmenio jer se ta ranije izolovana periferna država našla na važnim
svetskim pomorskim pravcima kojima je vešto zagospodarila. Razvojem
železničkog, drumskog i vazdušnog saobraćaja značaj pomorskog položaja
donekle je umanjen.
5. HIDROGRAFSKI POLOŽAJ (rečni i jezerski) važan je pre svega
zbog vodnih resursa i plovidbe. Voda je neravnomerno raspoređeno prirodno
bogatstvo u svetu i unutar pojedinih država. U aridnim oblastima postoji
problem manjka pitke vode, dok u industrijskim zemljama postoji problem
manjka tehnološke vode i problem zagađivanja voda. U bezvodnim
predelima reke i jezera su nekad cilj teritorijalnih pretenzija. Rečna mreža
ima značajnu ulogu u konsolidaciji teritorije. Razlikuju se zemlje s
centripetalnim i centrifugalnim rečnim mrežama. Najmanje 214 reka su
međunarodne vode između dve (155), tri (36) četiri i više (23 reke) susednih
država.
U aridnim predelima poznate su "rečne države" - Egipat, za kojeg je
još Herodot kazao da je "dar Nila", Irak u Mezopotamiji, Niger koji se

186
naziva po istoimenoj reci na kojoj je glavni grad Niamej, ekscentrično
položen, udaljen od zapadne granice samo 100 km a od istočne 1 700 km,
zatim Jordan, Pakistan, Kina. Nije slučajno da četiri države dele jezero Čad.
Mauritanija i Senegal dele uzdužno reku Senegal. Novi Južni Vels i
Viktorija sporazumno koriste vodu reke Mari. Azerbejxan i Iran koriste
pograničnu reku Araks.
Međunarodni sporovi zbog korišćenja vodnih resursa postoje na
rekama Kolumbija (Kanada i SAD), Kolorado i Rio Grande (Meksiko i
SAD), Loa (Bolivija i Čile), Parana i Rio de la Plata (Argentina, Brazil i
Paragvaj), Nil (Egipat, Sudan i Etiopija), Jordan (Izrael, Jordan i Sirija),
Eufrat i Tigris (Irak, Sirija i Turska), Amu-Darja i Sir-Darja (Avganistan,
Iran, Kazahstan, Kirgizistan, Taxikistan, Turkmenistan i Uzbekistan), Ind
(Indija i Pakistan), Brahmaputra i Ganges (Bangladeš, Butan, Indija i Nepal).
Spor oko korišćenja vode reke Jordana, na koju polažu pravo Liban,
Sirija, Jordan i Izrael - spada u životna pitanja ovih država. Arapske zemlje
se protive odvođenju vode iz reke Jordana u pustinju Negev u Izraelu.
Izračunato je da je od ukupno 1 880 mil. m3 godišnjeg proticaja vode u reci
Jordan, 77% potiče iz arapskih država a 23% iz Izraela, i po toj proporciji su
zahtevale podelu vode. Izrael zahvata oko 60% te vode. Već sami ovi
proračuni svedoče koliko je ovde voda važno pitanje.
Egipat podmiruje 97% potrošnje vode iz reke Nil, koja potiče iz
Etiopije (oko 85%) i Sudana. Šire korišćenje vode u gornjem toku i na
pritokama Nila u Etiopiji, izaziva zabrinutost u Egiptu. Izgradnja brana za
energetiku i navodnjavanje u gornjim tokovima reka Tigris i Eufrat, u
jugoistočnoj Anatoliji (Turska), smanjuje dotok vode u Irak i Siriju. Količina
vode u Aralskom moru, manja je od 75% u odnosu na 1960. godinu i preti
mu ekološka katastrofa usled intenzivnog korišćenja voda pritoka Sir-Darja i
Amu-Darja. Zemlje Centralne Azije: Avganistan, Iran, Kazahstan,
Kirgizistan, Taxikistan, Turkmenistan i Uzbekistan su 1994. postigle
dogovor o zajedničkoj regionalnoj strategiji korišćenja vodnih resursa.
Indija i Bangladeš se spore oko korišćenja voda reka Ganges i
Brahmaputra. Izgradnjom brane Faraka na Gangesu u Indiji smanjen je
dotok vode u Bangladeš. Spor između Indije i Pakistana nastao je u Penxabu
zbog korišćenja vode reke Ind za navodnjavanje. Oštar konflikt izbio je
1959. godine. U to vreme navodnjavana površina iznosila je 65 mil. akara (1
akr = 0,40468 ha ili 40,468 ari) od čega oko 40% na teritoriji Indije (u tom
prostoru živelo je 22 mil. stanovnika) i 60% na teritoriji Pakistana (u tom
delu živelo je 20 mil. st.). Spor je rešen ugovorom na 10 godina o
postepenom smanjivanju isporuke vode iz istočnih pritoka reke Inda
Pakistanu i postepenoj izgradnji kanala u ovoj zemlji.
Spor između Meksika i SAD postoji povodom kvota na zahvatanje
vode i zagađivanje reka Kolorado i Rio Grande. Naime, vode ovih reke
koriste u Meksiku za navodnjavanje a iz SAD one dolazi sve više zagađene.

187
 Uređenje vodotokova i obuzdavanje vodene stihije je izazov takve
snage koji može u nekim slučajevima da oblikuje istoriju, kao na primer u
Egiptu, Mesopotamiji, Kini. Borba protiv razornog dejstva morskih talasa je
takođe veliki izazov za Holandiju, Englesku. Reke s velikim ekstremima
vodostaja često prouzrokuju katastrofe. Zaštita od visokih vodostaja kao i od
vodenih nanosa spada u zadatak države. Problem nanosa reka postoji u
Japanu, Indiji, Kini. Takve reke je teško regulisati jer nasipaju svoje korito.
Reka Hoangho (Žuta reka) je u proteklih 4 000 godina prosečno svakih 10
godina probijala nasipe a nekoliko puta je menjala svoj tok te je nazivaju
"reka hiljadu nevolja", "bič Kine". Kineska poslovica kaže: "Ko vlada
rekom, vlada nacijom". Za stvaranje kineske države reka Hoangho je zaista
bila od velikog značaja, jer je bilo moguće savladati reku samo
povezivanjem ljudi u jednu državu.
Plovne reke su geopolitički značajne. Ako je reka međunarodna
onda država u gornjem toku može uticati na režim reke i izazvati određene
poremećaje u srednjem i donjem toku (gradnjom akumulacija,
odvodnjavanjem, zagađivanjem). Na primer, Italijani su za vreme rata u
Etiopiji nameravali da odvrate vodu iz jezera Tana čime bi se iz osnova
izmenio režim Nila, a to bi imalo katastrofalne posledice za Sudan i Egipat.
Položaj na ušću ima drugačiji značaj. Ušće je ulaz u rečni sliv, poput
rudarskog okna kroz koje se ulazi u mrežu podzemnih hodnika. Onaj ko drži
ušće velike reke može monopolisati spoljnjom trgovinom njenog sliva. To su
znali još Kartaginjani, Grci, Mlečani, Đenovljani a zatim i drugi kolonizatori
koji su od obala i rečnih ušća počinjali kolonijalna osvajanja. Najpre su
osnivali faktorije na obali ili ušću, zatim su osvajali zaleđe i konačno,
uspostavljali vlast u gornjem slivu. Primeri mogu biti osvajanja Engleza u
Indokini uz reku Iravadi, francuska osvajanja u Indokini od ušća Mekonga
(koji se pokazao nepodesan zbog mnogih brzaka) i duž Crvene reke. Ušća
reka su služila ne samo kao odskočna daska za osvajanje unutrašnjosti nego i
za dominaciju i monopol u trgovini. Primer su strane koncesije i posedi u
Kini, od kojih neke i danas postoje. Još 1517. Kina je ustupila Portugalcima
ostrvo Makao blizu Kantona a 1841. je ustupila Engleskoj ostrvo Hong
Kong takođe u blizini Kantona. Osim toga otvorila je evropskoj trgovini
nekoliko pristaništa od kojih su najvažnija Kanton, Šangaj i Hankou. Kanton
se nalazi na ušću Biserne reke u koju se uliva Bela reka plovna oko 200
milja. Zbog sprudova ušće je bilo nepristupačno za velike brodove te su se
Hong Kong i Makao smestili u blizini gde su dobre luke. Šangaj se nalazi
blizu ušća Jang-Ce-Kjanga u Žuto more, a 700 milja uzvodno od Šangaja
nalazi se Hankou (blizu Vuhana) koji je železnicom spojen sa Hong
Kongom. Tako su se vitalne tačke Kine nalazile u stranim koncesijama. Bilo
je dovoljno da stranci zauzmu ušće Jang Ce Kjanga, životne niti osam
provincija, i još koji saobraćajni čvor pa da politički nezavisna Kina bude u
privrednom pogledu poput kolonije.

188
 Inversan primer - pokušaj da se ekonomski zavlada rekom od
gornjeg toka prema ušću - jest nemački plan prodora na Istok (Dran nach
Osten) kroz Podunavlje. U cilju saobraćajne inverzije na Dunavu Nemci su
još u prošlom veku planirali gradnju kanala Rajna-Majna-Dunav koji je
završen 1992 godine. Kanal je dug 171 km a plovni put od Roterdama do
Suline ima 3 505 km. Nedovoljna širina kanala (12 m) i visoke tarife
favorizuju nizvodnu plovidbu a destimulišu uzvodni prodor trgovačke
mornarice zemalja srednjeg i donjeg Podunavlja (posebno ruske) u
industrijsko srce Zapadne Evrope (Dukič, 1997).
6. BIOGEOGRAFSKI POLOŽAJ u vezi je s vegetacionim zonama.
Vegetacija je važan deo predela. Zbog značaja za privredu nije svejedno da
li je neka teritorija ispunjena šumama, stepama, močvarom ili
polupustinjom. Vegetacione zone smenjuju se jedna za drugom prema
geografskoj širini i nadmorskoj visini.
U istoriji ima mnogo primera sukoba šumskih sa stepskim narodima.
Te dve životne sredine, šuma i stepa, uveliko su uticale na način života,
kulturu i način ratovanja. Ti sukobi su se odigravali na Balkanskom
poluostrvu, u Krajini, Ukrajini, ruskoj stepi.
Danas brojne države imaju izazov da različite vegetacione zone na
svojoj teritoriji privedu korisnoj funkciji. Na primer Brazil, Zair, Indonezija,
Kolumbija, Venecuela - još uvek su u borbi sa svojom prašumom. Nasuprot
njima Alžir, Libija, Čad, Mali, Niger, Mauritanija, Egipat, Kina, Kazahstan,
Turkmenistan, Uzbekistan i druge zemlje, stoje pred problemom korišćenja
pustinja. Neke zemlje kao što su Sudan, Etiopija, Mongolija - imaju velike
stepske prostore kojima još nisu ovladale. Brazilska vlada je tek 1970.
godine objavila svoj "Nacionalni integracioni program" za otvaranje
amazonskog basena u kojem je do tada živelo 4% stanovništva Brazila sa
gustinom manjom od 1 st/km2. Jezgro programa čine 2 autostrade koje
otvaraju prašumu - jedna u pravcu sever-jug (1600 km) između Santarema
(na Amazonu) i Kujabe (na Mato Grosu) a druga, "transamazonika" u pravcu
zapad-istok, preko velikih južnih pritoka Amazona.
7. RESURSNI POLOŽAJ je apsolutan u pogledu razmeštaja a
relativan u vezi sa promenom važnosti pojedinih resursa i stepena
istraženosti ležišta. Prirodni uslovi nisu neposredno uključeni u delatnost
ljudi, ali utiču na razmeštaj proizvodnje, naseljenosti i slično (klima, reljef).
Prirodni resursi su komponente prirode, koji se koriste (ili mogu biti
korišćeni) kao sredstva za proizvodnju (predmeti i sredstva rada - zemlja,
voda, energetski izvori, mineralne sirovine, drvo) ili potrošnju. Resurs je širi
pojam od sirovine. Teritorijalna struktura prirodnih rersursa može biti
različita po količini rezervi, stepenu diferencijacije, teritorijalne
koncentracije, raznovrsnosti, dostupnosti. Posebno su važni sledeći
momenti:

189
 a) Teritorijalna nepodudarnost između resursa s jedne i proizvodnje
i naseljenosti s druge strane. Često u velikim državama, usled prirodnih
uslova dolazi do ekonomske i demografske polarizacije teritorije. To se vidi
na primerima SAD, Kanade, Australije, Brazila, Kine, Indonezije itd. Ovde
je značajan problem izgradnje infrastrukture za povezivanje potrošačkih i
resursnih regiona. Resursi nisu jedini faktor ekonomske efikasnosti, jer na
primer, postoje zemlje s visokim stepenom resursne obezbeđenosti, ali u isto
vreme s niskim rezultatima proizvodnog rada (Rusija, Argentina) i obrnuto -
ima zemalja s relativno niskom resursnom obezbeđenošću i s visokim
rezultatima proizvodnje (Japan, Singapur). Polazeći od geografskih činjenica
možemo reći da neke države nemaju ravnopravan položaj ni pred Bogom, ni
pred prirodnim mogućnostima, ni pred rezultatima rada.
b) Teritorijalna kauzalnost razmeštaja važnijih prirodnih resursa i
razmeštaja stanovništva i naselja. Koncentracija resursa često povlači za
sobom koncentraciju proizvodnje i stanovništva (primer basena crne
metalurgije u Šljonsku, Ruru, Dombasu). Složeniji primer je Mađarska -
ovde su brojna manja nalazišta mineralnih sirovina grupisana na severu, i to
odgovara severnom industrijskom pojasu. Ipak, veća teritorijalna
koncentracija privrede i stanovništva je u centralnoj zoni (Budimpešta) čemu
su pogodovali u prošlosti veliki poljoprivredni resursi, linearna koncentracija
vodnih resursa (reka) i povoljan položaj prestonice na Dunavu.
v) Različit je značaj prirodnih resursa za formiranje teritorijalnih
struktura pojedinih zemalja. Za male i srednje zemlje geografija prirodnih
resursa nema tako važnu ulogu, kao što je imala u prošlosti. Danas su važniji
sistemi naselja i infrastrukture, koji povezuju državu sa spoljašnjim svetom -
stranim izvorima resursa. To se najbolje vidi u uslovima međunarodnih
sankcija ili blokade neke zemlje. U industrijalizovanim zemljama kao što su
Japan, Italija, Holandija, Velika Britanija, vlastiti resursi već odavno ne
određuju teritorijalnu strukturu privrede. Otuda je u njima očigledan proces
litoralizacije (koncentracije u lučkim mestima) privrede i stanovništva. Pri
resursnoj preorijentaciji teritorijalna struktura se menja.
v) Komplementarnost resursno-sirovinskih baza povećava
međuzavisnost država i nadnacionalnu geokoordinaciju. Na globalnom i
regionalnom planu dolazi do specijalizacije proizvodnje, međunarodne
podele rada i trgovine između sirovinskih i industrijskih zemalja. Rudno
blago u svetu je neravnomerno raspoređeno. Glavni izvoznici su zemlje u
razvoju. NJihova prirodna bogatstva su bila jedan od glavnih razloga
kolonijalizma i neokolonijalizma.
Nisu sva mineralna bogatstva od prvostepenog značaja za privredu
jedne države a i rezerve nisu neiscrpne. Strateške sirovine su danas
energetski izvori (nafta, zemni gas, uran, ugalj), retki i plemeniti metali,
sirovine za metalurgiju i hemijsku industriju. S obzirom na resurse razlikuju
se sledeće grupe država:

190
1) Potencijalno siromašne (Irska, Island, Kamboxa, Paragvaj, Burkina Faso,
Mali, Niger, Mongolija);
2) Potencijalno umereno bogate (Mauritanija, Tajvan);
3) Potencijalno bogate jednom vrstom resursa (Nauru, Trinidad, Bahrein,
Katar, Kuvajt);
4) Potencijalno bogate sa nekoliko vrsta resursa (Velika Britanija,
Francuska, Italija, Nemačka, Češka, Australija, Brazil, DR Kongo);
5) Potencijalno bogate raznovrsnim resursima (SAD, Rusija, Kina, Indija -
to su uveliko autarkične države u pogledu sirovina).
U ovom grupisanju veličina teritorije ima značajnu ulogu, ali ne
odlučujuću. Male države ne moraju a priori biti siromašne (primeri su
Nauru, Trinidad, Bahrein, Katar i Kuvajt koje spadaju u 3. grupu). S druge
strane, neke države srednje veličine su potencijalno siromašne rudnim
blagom i spadaju u 1. grupu (Irska, Island, Kampučija, Paragvaj, Burkina
Faso ili čak Mali, Niger, Mongolija koje su vrlo velike).
Države bogate jednom vrstom sirovina ne mogu biti sigurne za svoju
budućnost, jer se rezerve mogu iscrpiti ili potražnja na svetskom tržištu
opasti. Na primer, Kuvajt koji je veličine 17 818 km2 (manji od Slovenije) na
11. je mestu po proizvodnji nafte u svetu, te za svojih 2,1 mil. stanovnika
može da obezbedi visok životni standard. Tamošnje vlasti znaju da tako ne
može trajati večno te izvoze kapital i investiraju u razvoj hemijske industrije.
Drugi primer, fosfatno ostrvo Nauru (21,4 km2 i 9 900 stanovnika) nalazilo
se u periodu 1914-1970. u posedu Britisch Phosphate Comision (BPC), koja
je odnela više od 35 mil. tona fosfata. Ako bi se nastavilo sa eksploatacijom
od 1,6 mil. tona fosfata godišnje, rezerve procenjene na 64 mil. t (1966) bile
bi iscrpljene pre 2006. godine. Tu se postavio problem budućnosti
stanovništva. Povratak na poljoprivredu nije moguć jer fosfatni atol sada
predstavlja golo stenje s puno otvorenih kopova. Postojala je ideja da se
teren rekultiviše zemljom iz uvoza, ali bi to puno koštalo. Vlada Australije je
predložila Nauruancima da se presele na ostrvo Kertis ali se oni nisu složili i
tražili su ostrvo Frejzer. Pošto do sporazuma nije došlo Nauruanci su
preuzeli eksploataciju fosfata u svoje ruke (1968). U pogledu budućnosti
imaju dve zamisli - da razvijaju turizam (za to im je potreban veći
aerodrom), i da planski eksploatišu fosfate kako bi produžili vek trajanja
rezervi. Osim toga svoj kapital ulažu u inostranstvu, pretežno u Australiji.
Ošti fizičko-geografski uslovi države zavise od položaja u pogledu
širinske zonalnosti, vertikalne pojasnosti, udaljenosti od mora i od opšteg
tipa predela. Kontrastnost fizičko-geografskih uslova jako utiče na
teritorijalnu strukturu prirodnih resursa i na geografsku podelu rada.
Uzmimo primer Nepala (Mironenko, 1993). Za njega je karakteristična
neravnomernost razmeštaja naseljenosti i privredne osvojenosti. Na tom
primeru možemo pratiti visinsku pojasnost. Donji pojas je plodna dolina
koja je prenaseljena. Srednji planinski pojas je dobro naseljen, ali je seča

191
šuma i ispaša planinskih padina dovela do jake erozije koja je na nekim
mestima katastrofalna. Seljaci već ne mogu sebe prehraniti i prinuđeni su da
odlaze u gradove ili da emigriraju u susednu Indiju ili u tople vlažne nizije
na jugu zemlje, koje ranije nisu bile iskorišćene, u takozvane "terai" -
neprohodne zamočvarene xungle sa rasprostranjenim tropskim bolestima.
Visoko planinski pojas je slabo naseljen. Složeni prirodni uslovi praćeni su
nezavršenom umerenom agrarnom reformom.

Položaj - to je sistem višestrukih

3. Tipovi relativnog ili prostornih odnosa, uzetih u svojoj
sekundarnog položaja posledičnosti i genetskim vezama.
Političko-geografski položaj - to je
položaj u političkom prostoru tj. prostoru
formiranom od istorijskih i prirodnih elemenata. Političko-geografski
položaj - to je odnos nekog mesta, regiona ili države prema političkim
činiocima bliže i dalje okoline. Važni njegovi atributi su: potencijalni
(posibilistički) karakter i istorijska promenjivost. To znači da političko-
geografske pojave i objekti postoje u "političkom prostoru" i menjaju se u
"istorijskom vremenu". Relativni položaj, za razliku od apsolutnog, nije
moguće precizno determinisati. Tokom istorije menjao se karakter položaja
Balkana, Srbije, Beograda. U relativnom položaju nema apsolutne
uzročnosti. Zato ga ne smemo apsolutizovati, ali mu moramo pridavati
značaj. To je značajan faktor (resurs) ekonomske i političke moći države.

1. POLITIČKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ sadrži istovremeno dve

komponente - geografsku i političku, između kojih postoje funkcionalne
veze. To je promenjiv odnos neke geopolitičke jedinice prema prirodnim i
društvenim činiocima bliže i dalje okoline, koji su relevantni za unutrašnje
političke prilike, njenu spoljašnju politiku i posebno za karakter odnosa i
poziciju prema drugim državama, naročito prema "političkom susedstvu"
,"centrima moći" i "kriznim žarištima".
Prilikom analize političko-geografskog položaja, moraju se
dijalektički posmatrati uzajamni odnosi i međuzavisnosti geografskog i
političkog procesa, apsolutnog i relativnog položaja. Primer Kine - čak sam
naziv "Čžungo" - "središnja država" nosi političko-geografski smisao.
Krajem XIX i u prvoj polovini XX veka glavna crta bila je otvorenost luka
za kolonijalnu ili polukolonijalnu eksploataciju. U doba Kineske revolucije
(1949) susedstvo sa SSSR je postalo važno. Posle 1960-h politika "otvorenih
vrata" omogućuje izgradnju "specijalnih ekonomskih zona" u pribrežnim
regionima i prodor stranog kapitala što podstiče litoralizaciju privrednog i
političkog života Kine.

192
 Uže značenje ima pojam geopolitičkog položaja, koji u fokusu ima
uticaj geografskih faktora na političko-istorijski proces. Suprotno, pojam
međunarodnog položaja podrazumeva ukupni, opšti položaj jedne zemlje u
međunarodnim odnosima i međunarodnoj zajednici kao rezultat unutrašnje i
naročito spoljašnje moći države. Ovaj se dalje sastoji iz više podvrsta sa
užim značenjem, kao što su međunarodni politički, ekonomski, kulturalni
položaji. Posebni slučajevi političko-geografskog položaja su tamponski,
enklavski, susedski, uklješteni, xepni, kontaktni, koridorski, mostovski ili
prelazni položaj i slično.
Tamponski položaj (ili amortizerski) je ilustracija političke vrednosti
teritorijalnog položaja. Tamponske države su obično male ali samostalne
političke jedinice koje teritorijalno razdvajaju suprotstavljene sile.
Niz zemalja u prošlosti je imao funkciju geopolitičkog tampona.
Tajland je bio tampon između Britanske Indije i Francuske Indokine.
Afganistan i Iran su bili tamponi između Ruske carevine i Britanske Indije.
U oblasti Panx Vahan ove dve imperije približile su se na samo 15 km ali
nikad nisu bile susedi. Nepal, Sikim, Butan, do 1951. godine i Tibet su bili
zaštitni pojas oko bivše Britanske Indije. Sada su tamponi između Kine i
Indije. Angola, Portugalski Mozambik i Rodezija bili su tampon zone između
militarističke JAR i "Crne Afrike". Urugvaj i Paragvaj su tamponi između
Argentine i Brazila. Argentinski ekspanzionizam se utisnuo između njih u
vidu xepa Misiones. Tri Gvajane (Britanska, Holandska, Francuska),
služile su kao tampon zona protiv rivalskog španskog i portugalskog
kolonijalizma. Tri baltičke države (Estonija, Latvija, Litva), služile su, do
1940, kao amortizeri između SSSR i skandinavskih zemalja. Tri zemlje
Beneluksa (Belgija, Holandija, Luksemburg), služile su kao tampon između
Velike Britanije, Francuske i Nemačke. Zona "Sanitarnog kordona" -
Poljska, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Jugoslavija -
stvorena je na Versajskoj konferenciji radi zaštite Evrope od komunističke
"crvene zaraze" iz SSSR. Grad Brčko je bio predmet spora između
federacije BiH i Republike Srpske. Po odluci međunarodnog tribunala 1999,
taj grad je dobio status "neutralnog samoupravnog distrikta pod
međunarodnom supervizijom".
Tamponske zone su imale funkciju razdvajanja velikih geopolitičkih
prostora. Promenom ravnoteže snaga neke su apsorbovane ili integrisane u
jedan od tih prostora (primer tri baltičke države koje su 1940. uključene u
prostor SSSR-a, "Sanitarni kordon" i Mongolija su posle II svetskog rata bili
uključeni u socijalistički lager, Tibet je ušao u sastav Kine).
U zatvorenom položaju treba razlikovati eksklave - kada je deo
teritorije države A zatvoren u teritoriji države B (posmatrano sa aspekta
države A) i enklave - umetnute teritorije (posmatraju se sa aspekta
okružujuće države B). Enklava može biti istovremeno i eksklava, ako
pripada nekoj drugoj državi. Španske eksklave Seuta i Melilja su enklave u

193
Maroku. Nahičevanska oblast je azerbejxanska enklava-eksklava između
Jermenije, Turske i Irana; Kalinjingradska oblast je enklava-eksklava Rusije
između Poljske i Litve. Specifične su kineske enklave-eksklave Hong Kong i
Makao ("jedna zemlja - dva sistema"). Enklave su mini-države San Marino,
Vatikan, Monako, Svazilend, Lesoto, Singapur. Enklave su takođe etničke
oaze okružene drugim većim etnosom. Na primer Nagornij Karabah je
enklava naseljena Jermenima u Azerbejxanu.
Eksklava je po sadržaju sinonim za enklavu ali istovremeno i
antonim, zavisno od toga da li se odnosi na sopstvenu ili stranu državu koja
je okružuje. Neke eksklave-enklave u Evropi, Indiji, Bangladešu i Butanu su
minijaturne lokalne zajednice nasleđene iz feudalnog doba. Na primer, Ivia
(Llivia) je španska eksklava u Francuskoj, Bisingen (Buessingen) je
nemačka eksklava u Švajcarskoj, Barle (Baarle) je belgijska eksklava u
Holandiji. Preko 120 indijskih seoskih eksklava nalazi se u Bangladešu
(ukupno 67 km2) i 21 eksklava Bangladeša u Indiji (44 km2). One su nastale
usled konflikata između Mogulskog carstva i Koh Bihara 1661-1712.
godine, koji je rešen mirovnim ugovorom i bolje rešenje do danas nije
nađeno. Eksklave imaju često stratešku funkciju "mostobrana" ili osvajačke
"odskočne daske". Austrougarska je posle Berlinskog kongrersa (1878)
okupirala Bosnu i ušla u Novopazarski Sanxak, koji je obuhvatao područje
između prekumanovske Srbije i Crne Gore, zatim se iz Sanxaka morala
povući ali je zadržala eksklavu kod sela Sastavci (opština Priboj) kao simbol
svojih pretenzija prema jugoistoku. Na teritoriji Kraljevine Jugoslavije
između dva svetska rata bile su italijanske enklave Rijeka i Zadar.
Pene-eksklave su delovi država koji su zbog fizičkih prepreka
(planina, močvara) pristupačni samo preko teritorije susedne države. Na
primer, da bi se došlo do severa teritorije Mejn u SAD treba proći kroz
Kvebek u Kanadi. Sličan primer ima u Austriji blizu nemačke granice.
Region koji politički pripada jednoj državi a gravitira drugoj naziva se
periklava. Pojam kvazi-eksklava označava prostor koji je tehnički enklava ali
nema funkciju enklave. Država čija je teritorija po sredi, priznaje slobodan
prolaz između dva dela susedne države. Primer je nemačka kvazi-eksklava
presečena delom belgijske železnice. Jugoslovenska pruga Beograd-Bar kod
Priboja prelazi na teritoriju Bosne i Hercegovine (Republike Srpske) na
dužini oko 10 km. Južni deo hrvatskog primorja odsečen je malim izlazom
BiH na more kod Neuma. Za prolaz kod Neuma Hrvatska je ustupila BiH
pravo korišćenja luke Ploče. U Švajcarskoj granice kantona su zamršene. Put
Lozana-Bern preseca sedam puta granice kantona. Kanton Slothern ima tako
komplikovan izgled granice, da na mapi izgleda kao meduza, Apenzel je u
celini enklava unutar kantona St. Galen. Sličnih primera ima u Ferganskoj
dolini (gornji tok reke Sirdarja) i u Zakavkazju.

194
 Kontaktni položaj je prelazni, povezujući položaj između različitih
etno-kulturnih i civilizacijskih krugova. Na primer Slovenija je na kontaktu
četiri različita naroda (germanskog, romanskog, ugarskog i slovenskog).
Makedonija je bila "jabuka razdora" i spona između grčkog, bugarskog,
srpskog i albanskog naroda. U Bosni i Hercegovini se prepliću tri religije -
pravoslavlje, katolicizam i islam.
Hijerarhija političko-geografskog položaja ima više nivoa. Makro
položaj je odnos prema svetskim centrima ekonomske i političke moći,
interesnim sferama i glavnim saobraćajnim pravcima. Ima malih država koje
su na važnom makro-položaju jer se nalaze na međunarodnim saobraćajnim
linijama, koridorima, pretovarnim punktovima i slično (primeri su Singapur,
Hong Kong, Xibuti). Mezo položaj je mesto države u geopolitičkom regionu,
u odnosu prema kriznim žarištima, susedima i regionalnim integracijama.
Susedstvo sa SSSR, SAD ili Nemačkom, imalo je suštinski uticaj na tokove
istorije i ekonomije nekih država. Mikro-položaj je odnos jednog dela države
ili granice prema susedstvu. Posebno je važan za "upisane" male države u
teritorije velikih suseda (Monako, Lesoto, Brunej, Singapur, Hong-Kong).
2. GEOSTRATEŠKI POLOŽAJ je istorijski promenjiva kategorija.
Države ili delovi država mogu u izvesnim okolnostima imati ulogu u odbrani
ili u napadu, kao baze iz kojih se može kontrolisati more, kopno ili vazduh,
zaštititi putevi ili ostvariti privredne veze. U svakom slučaju dobar položaj
povećava moć države u ratu i u miru. Vrednost geostrateškog položaja je
različita, zavisno od geopolitičke ravnoteže snaga a takođe od promena u
tehnologiji saobraćaja i komunikacija, što se vidi iz sledećih primera.
Prelaskom evropske civilizacije iz "mediteranske faze" u "atlantsku
fazu" izgubile su na značaju Venecija, Đenova, Dubrovnik i druge zemlje
istočnog Mediterana a dobile su na značaju Velika Britanija i druge
zapadno-evropske zemlje. Prokopavanjem Sueckog kanala donekle je vraćen
značaj istočnom Mediteranu. Razvojem avijacije opada značaj Velike
Britanije a dobija na značaju Island kao avionska baza u komunikacijama
između Zapadne Evrope i Severne Amerike. Slično dobija na značaju
položaj Havaja i ostrva Guam. Pomorski položaj Velike Britanije, Japana,
Švedske bio je jedno vreme, dok su brodovi bili glavno prevozno sredstvo,
faktor njihovog uspona. Danas takav položaj postaje sve više smetnja, te su
potrebni trajekti, prekomorski mostovi ili podmorski tuneli koji su prava
čuda građevinarstva (tunel ispod La Manša, ispod prolaza Cugaru i drugi).
Strategijski značaj Falklandskih ostrva posle prokopavanja Panamskog
kanala znatno je opao. Ili na primer, Francuska je olako prežalila gubitak
Kanade za koju je Volter kazao da je to samo "par gruda snega" a visoko je
cenila karipske posede. Rusi su jeftino prodali Aljasku a Američki kongres
je to smatrao avanturističkom transakcijom jednog kongresmena ("Sevard’s
folly"). Danas se na te prostore gleda drugačije. Pustinje Bliskog Istoka

195
smatrane su bezvrednim sve do otkrića nafte u tim oblastima a onda su
dospele u centar pažnje velikih sila i postale žarište svetskih zbivanja. Sa
razvojem reaktivnih aviona sa četiri motora, početkom šezdesetih godina, bili
su mogući letovi preko okeana bez potrebe sletanja. Značaj Islanda i Guama je
opao. Aerodromi kao što su Gander (NJu Faundlend) i Šenon (Irska) stoga su
bili ugroženi. Sa pojavom interkontinentalnih balističkih raketa koje mogu da
prelete 10 hilj. km za nekoliko minuta, kanadski Arktik i Grenland dobili su
veliki strateški značaj u sistemima odbrane. Arktik je dobio ulogu granice
protiv interkontinentalnih raketa načičkan radarima i vazdušnom odbranom s
obe strane. Kanada i Rusija su postale tako bliski susedi.
Strateške tačke od posebne važnosti su u morskim tesnacima kao što
su Gibraltarski, Doverski, Carigradski tesnac, Mesinski prolaz, Sicilijanska
vrata, Otrantska vrata, Skagerak, Kategat, Veliki i Mali Belt, Sund,
Belomorsko-arktički prolaz, na kanalima kao što su Suecki, Korintski,
Kilski, Panamski, i na pomorskim pravcima kao što su britanski "Veliki
imperijalni put" (Gibraltar, Malta, Kipar, Egipat-Suec, Aden, Sokotra), put
oko Afrike (Rt Dobre Nade), put za Daleki Istok (Singapur). Danas se neki
pravci za prevoz nafte smatraju "vitalnim" za zapadne industrijske zemlje. U
drugim vrstama saobraćaja kao što su vazdušni, drumski, železnički, PTT,
takođe postoje strateški važne tačke i koridori.
U osvajačkoj strategiji nekih zemalja posebnu ulogu su imali tzv.
mostobrani. To su prekomorske teritorije na suprotnoj obali mora koje su
trebale da osiguraju prevlast na moru državi vlasnici. Tako je Italija u skladu
sa devizom "Il mare nostro" zauzimala važne položaje na hrvatskoj obali, u
Albaniji, Grčkoj (Dodekanez ostrva) i Libiji, da bi osigurala prevlast na
Jadranskom moru i istočnom Mediteranu. Slično je Alžir značio za
Francusku u zapadnom Mediteranu.
Položaj u okruženju - neke države se nalaze u nepovoljnom
neprijateljskom okruženju, a neke teže da stvore okruženje oko drugih. Na
primer, strategija NATO pakta (i SAD) bila je u posleratnom periodu da
okruži Varšavski pakt (i SSSR) vojnim bazama i saveznicima. Kina je
smatrala da je u okruženju SSSR-a i njegovih saveznika (Vijetnam, Indija,
DNR Koreja). Sa uspostavljanjem novog svetskog poretka globalni odnosi
velikih sila se menjaju. Makedonija se takođe nalazi okružena susedima koji
imaju neke teritorijalne pretenzije prema njoj.
Koridorski položaj imaju teritorije koje prema vitalnim prostorima
(najčešće ka moru) izlaze uskom teritorijom. Zair ima koridor niz reku
Matadi ka Atlantskom okeanu, kojim odseca angolsku eksklavu Kabindu.
Pre rata je koridorski položaj imala Poljska, preko Dancinga (Gdanjsk) koji
je imao međunarodni status. Severoistočno od njega bila je Istočna Pruska.
Republika Srpska ima strateški osetljiv koridor kod Brčkog koji povezuje
njeno istočno i zapadno krilo. Koridor BiH kod Neuma preseca teritorijalni
kontinuitet Hrvatske.

196
 3. SAOBRAĆAJNO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ ima poseban
geopolitički značaj. Saobraćajna mreža povezuje skup aktivnosti (ekonomskih,
kulturnih i političkih) u unutrašnjem i međunarodnom prometu. Stoga važi kao
zakonomernost da politička organizacija prostora (kao i ekonomska) zavisi od
prohodnosti i pristupačnosti toga prostora. Poznato je da je prvi zadatak
velikih država bio da adekvatno povežu svoje teritorije. U Rimskoj imperiji su
"svi putevi vodili u Rim", u Austro-ugarskoj su čvorovi bili Budimpešta i Beč,
u Osmanskoj imperiji Istambul. Kina je mnogo napora uložila u gradnju
Tibetanske ceste. Železnica je u drugoj polovini XIX veka preuzela ulogu
kičme jedne države. Ona je na sebe preuzela najveći deo tereta u
međunarodnoj trgovini. Poznati su primeri s koliko napora su građene Trans-
američka i Trans-sibirska železnica. Nekad su železničke pruge izražavale
geopolitičke pretenzije. Nemačka je na Berlinskom kongresu (1878) stavila u
zadatak Srbiji i Turskoj da izgrade "južnu prugu" preko svojih teritorija a sama
je pomagala izgradnju Bagdadske železnice. Velika Britanija je takođe bila
zainteresovana za trasu tradicionalnog "Orijent ekspresa". Austrougarska je
želela da izgradi prugu preko Bosne, Sanxaka i Makedonije do Soluna.
Racelova "Politička geografija" izašla je (1897) s karakterističnim
podnaslovom "Geografija država, saobraćaja i rata". Cvijić je na Balkanskom
poluostrvu istakao fizičko-geografske osobine "spajanja i prožimanja" i njima
protivne osobine "izolovanja i odvajanja" koje utiču na kretanje. Osobine
izolovanja i odvajanja otežavale su efikasnu organizaciju prostora te ima
mišljenja da je to uzrok političko-teritorijalne usitnjenosti poznate pod
nazivom "balkanizacija". Ne ulazeći u raspravu koliko su usitnjeni oblici
reljefa zaista uticali na političko-teritorijalnu usitnjenost (tu ima niz
argumenata pro et contra) ne može se poreći njihov značaj za širenje naroda,
kultura i civilizacija, formiranje različitih socijalnih formi i institucija u
prošlosti. Osobine spajanja i prožimanja više su uticale na pristupačnost spolja
i bile su uveliko razlog "balkanskog kompleksa" velikih sila. Upravo zbog
važnog "prelaznog" ili evro-azijskog položaja ovaj prostor je imao tešku
istorijsku sudbinu jer su se na njemu susticali i prožimali narodi, religije,
kulture i civilizacije, sukobljavale i ratovale male države i velike.
Unutrašnja povezanost teritorije zavisi ne samo od saobraćajne
mreže (gustine, kvaliteta) nego i od kompaktnosti teritorije. Primeri slabe
kompaktnosti su fragmentirane teritorije (primer Indonezije), izdužene
teritorije (Čile), savijene teritorije (Senegal, Republika Srpska, Hrvatska).
Osim saobraćajnih linija važni su i saobraćajni čvorovi. To su tačke
nodaliteta tj. "tačke atrakcije koje privlače ljude" (Cvijić, 1966) zbog
razmene ideja i dobara. Na primer, monetarna kretanja su najintenzivnija u
NJu Jorku, Roterdamu, Bejrutu, Hong Kongu. Postoje berze i tržišta za
različite vrste robe u različitim centrima različitog gravitacionog dometa - od
lokalnog do svetskog. "Ne postoji mala politička teritorija koja nije imala u
svojoj polaznoj tački nešto geografsko; postoji čvrsta politička konstrukcija

197
u čijem poreklu možemo razotkriti kombinaciju snaga, jedan vid armature
oko koje se drže druge teritorije kao meso oko kostiju skeleta" (Lucien
Febvre, 1966). Taj kostur ili armatura (političke) teritorije u čijoj osnovi su
pravci ljudskih kretanja i "lente" gradova kao čvorišta, Baranskij je nazvao
"teritorijalni karkas" (armatura). Saobraćajna okosnica u velikoj meri
formira teritoriju, daje joj određenu privrednu i demografsku konfiguraciju i
karakteristična svojstva. S obzirom da se saobraćajne linije uveliko
podudaraju s rečnom mrežom, to se tačke nodaliteta mogu podeliti na
nodalitete konvergencije (Pariz, Beograd, Varšava) i nodalitete divergencije
(Moskva, Raška u srednjovekovnoj Srbiji, Sarajevo).
Prema tome, važan faktor teritorijalne integracije i konsolidacije jesu
karakteristike saobraćaja i to kompaktnost teritorije, pristupačnost, povezanost
delova i nodalitet gradova (posebno prestonica). Ove karakteristike utiču na
političke i opšte ciljeve kao i na unutrašnju i spoljašnju moć države. U
zemljama sa slabo razvijenim saobraćajem otežana je kontrola svih delova
teritorije te se lakše javljaju separatizmi. S druge strane, već smo rekli da su
Rimska i Austrougarska imperija bile "drumske monarhije" tj. da su gradile
svoju moć favorizujući centralističku politiku u saobraćaju. Slično danas
Francuska učvršćuje svoju moć gradeći saobraćajnu mrežu čiji je centar Pariz.
Evropska Unija takođe ima ambicioznu politiku u cilju modernizacije i
unifikacije saobraćajnih mreža zemalja članica. Kina takođe ulaže značajna
sredstva da integriše izolovane regione Tibeta i Sinkjanga. Zemlje bivšeg
SSSR imaju problem da se integrišu u železničku mrežu Evrope zbog veće
širine koloseka. Australija je tek u drugoj polovini XX veka izvršila
unifikaciju širine koloseka u saveznim državama i tako ubrzala saobraćaj.
Ključni prostori su luke, morski tesnaci, kanali, raskrsnice. Oni
predstavljaju strateška "vrata" na međunarodnim saobraćajnim koridorima.
Morski tesnaci su prirodni plovni putevi koji povezuju mora ili okeane.
Treća Ženevska konvencija o pravu mora obezbeđuje slobodu međunarodne
plovidbe kroz tesnace čak i kada su oni u obuhvatu teritorijalnog mora. To se
ne odnosi na vojne brodove i podmornice. To su na primer Gibraltarski
prolaz (dužina 65 km, širina 14-44km), Bosfor, Babelmandebski prolaz,
Beringov prolaz, Malakski prolaz. Bosfor i Dardaneli su bili pod kontrolom
Rimske imperije, zatim Vizantije, pa Osmanske imperije. Ugovorom između
Rusije i Turske 1774 g. Rusija je dobila pravo slobode plovidbe trgovačkih
brodova, a 1841 g. to pravo je dato svim državama, što je precizirano
ugovorima u Lozani (1923) i Montreu (1936). Prolaz vojnih brodova i
podmornica (bez ronjenja) je dozvoljen uz obavezu da se prethodno
službeno obaveste turske vlasti. Morski kanali imaju drugačiji status. To su
veštački izgrađeni plovni putevi i regulisanje plovidbe u njima spada u
nadležnost država kojima pripadaju. Međunarodni status s pravom plovidbe
trgovačkih brodova svih zastava (uz odgovarajuću taksu) imaju Suecki
kanal ( prokopan 1859-69., dužina 162,5 km, širina na površini 153 m a na

198
dnu 80 m, dubina gaza 13 m), Panamski kanal (prokopan 1914., dužina 82
km, širina 92-100 m, dubina gaza 13-25 m) i Kilski kanal (prokopali ga
Nemci 1913. a od 1919. ima međunarodni status). Veliki trgovački i vojno-
strateški značaj imaju luke kao što su Malta, Kipar, Aden, Singapur,
Hongkong, Havajska ostrva, Sidnej, Kejptaun.
Raskrsnica je presecište najmanje dve saobraćajnice a čvor -
presecište više saobraćajnica. To su mesta gde se prožimaju etnički,
religiozni i kulturni uticaji i obrasci; prepliću socijalne, političke, vojne i
ekonomsko-trgovinske veze; akumulira znanje, informacije i kapital. Značaj
raskrsnice se istorijski menja pod uticajem geopolitičkih, ekonomskih i
tehničkih faktora. Primer može biti Beograd, koji je u svojoj istoriji bio
"kastrum" (u sastavu "Limesa"), "predziđe hrićanstva" i "prag ratova",
"kapija Istoka", "kuća na drumu" i konačno - prestonica. Neke zemlje
prevazilaze svoju ostrvsku izolovanost intenzivnom plovidbom (Japan,
Indonezija, Filipini) a neke iz strateških razloga subvencioniraju unutrašnji
vazdušni saobraćaj (SAD, Francuska) ili samo neke linije. Takođe se
značajna pažnja posvećuje železničkim vezama koje se u mnogim zemljama
subvencioniraju i modernizuju. Francuska ima plansku radijalnu mrežu s
centrom u Parizu, SAD policentrično pravougaonu. U Francuskoj voz TGV
dostiže 260 km/h i vozi 1 000 putnika. Vozovi još većih brzina saobraćaju na
linijama Hamburg-Štutgart, London-Pariz sa krakom za Brisel i drugim.
Japan je odavno poznat po svojim brzim i tačnim vozovima ("Šinkansen" i
drugi) a takođe avionima i brodovima.
Izolacionistička saobraćajna politika nekih zemalja otežava trgovačke,
kulturne i turističke kontakte sa susedima i svetom. Unutrašnja teritorijalna
nepovezanost u početku ima centrifugalne efekte u domenu ekonomije a zatim
i politike. Otuda je saobraćaj od strateškog značaja za jedinstvo i moć države.
Zato je često meta antidržavnog terorizma. Slaba povezanost u ratu može biti
povoljna za branioca (primeri indokineske xungle u Vijetnamskom ratu,
afganistanskih planina i slično) ili za napadača (Kina je uspešno napala Indiju,
1962) zbog teškoća transporta indijskih trupa u Himalajima.
4. EKONOMSKO-GEOGRAFSKI POLOŽAJ sa gledišta svetskog
sistema može biti centralni, poluperiferni i periferni. Periferni položaj imaju
zemlje koje su na periferiji glavnih svetskih ekonomskih zbivanja. To sa
gledišta političke stabilnosti može biti povoljno (udaljeno od kriznih žarišta) i
nepovoljno (ekonomska zavisnost). Smatra se da su zemlje tzv. "Trećeg
sveta"na svetskoj "periferiji", bivše socijalističke zemlje na "poluperiferiji" a
"razvijene" u svetskom "centru". Ekonomsko-geografski položaj ima sledeća
svojstva (atribute):
1) Procesualnost što znači uzročno-posledični odnos položaja i
nastanka, funkcionisanja i razvitka ekonomsko-geografskog sistema;

199
 2) Potencijal položaja kao resursa. Po pravilu je ekonomski potencijal
periferne teritorije obrnuto proporcionalan ekonomskoj udaljenosti te teritorije u
odnosu prema centralnoj teritoriji i direktno proporcionalan obimu privrednog
potencijala ove druge;
3) Razmer (domet) položaja ukazuje na rastojanje koje se definiše
različitom metrikom. Distance se mogu meriti vremenom, cenom prevoza,
psihološko-saznajnim predstavama, socijalnim razlikama i interesima za
uzajamno upoznavanje i kontakte. Ekonomsko rastojanje je u vezi s
kilometražom (koja se ispoljava u saobraćajnim tarifama) ili vremenom
dostupnosti. U poslednjem slučaju mogu se primenjivati izodistante
(kilometarsko rastojanje) ili izohrone (linije jednakih vremenskih rastojanja).
Ekonomsko rastojanje ima vrednosni izraz preko transportnih troškova.
Distantnost je u osnovi niza normativnih modela lokacije tipa "izolovane
države" fon Tinena, "lokacionog trougla" Vebera, "centralnih mesta" Kristalera,
"tržišnih prostora" Leša, "teorijske geografije" Bungea i drugih.
Dekompozicija ekonomsko-geografskog položaja može se izvršiti na sledeće
načine:
1. U odnosu na faktore privrede razlikuju se:
a) Resursni položaj - u vezi je s cenom ekspolatacije i prevoza resursa do
tržišta;
b) Proizvodno-geografski položaj - u vezi je s položajem baze materijalne
proizvodnje, težišta privrednog života;
c) Transportno-geografski položaj - zavisi od položaja prema saobraćajnoj
mreži (kopnenoj, vodnoj, vazdušnoj itd.), s obzirom na prevoznu sposobnost,
brzinu i cenu tansporta;
d) Tržišno-geografski položaj - odnos prema regionalnim i svetskim
tržištima;
e) Demo-geografski položaj - odnos prema izvorima radnih resursa (visoko
kvalifikovanih kadrova, jeftinije radne snage);
f) Turističko-geografski položaj - odnos prema turističkim pravcima,
regionima i centrima;
g) Ekološko-geografski položaj - odnos prema izvorima zagađenja životne
sredine.
2. Položaj u prostoru (pozicija) može biti introarealni - centralni (dubinski)
ili ekscentrični (periferni) i interarealni (kontaktni).
Introarealni položaj može biti različit zavisno od vida prostora:
a) geometrijski centralni položaj - podrazumeva geodezijski prostor.
Geometrijski centar izračunava se centrografskim metodom, kao srednja
aritmetička vrednost apscisa i ordinata većeg broja tačaka (npr. gradova) na
datoj teritoriji. Primer idealnog centralnog položaja može biti prestonica Španije.
Neke države su prenele prestonice bliže geografskom centru, u cilju
ravnomernijeg regionalnog razvoja. Turska je prenela prestonicu iz Istanbula u
Ankaru (1923), Brazil iz Rija u Braziliju, Tanzanija iz Dar es Salama u

200
Dodomu, Beliz u Belmopan, Rusija iz Peterburga u Moskvu, Kazahstan iz Alma
Ate u Astanu.
b) Fizičko-geografski centri nalaze se u tačkama (zonama) presecanja
prirodnih "komunikacija". Primeri su Kijev, Budimpešta, Prag, Beograd. U
prošlosti to je imalo određeni značaj, kada su se razvijala mesta na prirodnim
međama i saobraćajnim čvorištima koji su pogodovali razvoju uslužnih,
centralnih funkcija;
c) Ekonomsko-geografski centar odnosi se na težište u socijalno-
ekonomskom prostoru. Ako je mi - "težina" (na primer, broj zaposlenih u
privredi) i-te tačke (i-tog člana skupa), xi i yi - dekartovske koordinate te tačke,
onda će koordinate težišnog centra biti: X0 = 1/Σmi (Σmixi); y0 = 1/Σmi (Σmiyi)
Za iznalaženje x0, y0 potrebno je na koordinatnoj mreži države naći koordinate xi
i yi, odrediti veličine mixi i mi yi, i sastaviti odgovarajuću tabelu.
d) Ekonomsko-geografska perifernost i dubina položaja suštinski utiču
na aktivnost, tempo i načine privrednog razvitka regiona ili gradova. S
perifernošću obično se povezuju udaljenosti od glavnih centara socijalno-
ekonomskog života. Dubina kao i perifernost položaja, povezane su s veličinom
i oblikom teritorije. U velikoj državi dubina se izražava, prvo, u udaljenosti od
glavnih koncentracija socijalno-ekonomskog života i drugo - od granica države.
To su dva različita vida dubine. Za region udaljen od granice karakteristična je
"sakrivenost" teritorije, koja može biti povezana sa glavnim trasama privredne
infrastrukture (primer Urala) ili izolovana u vidu "medveđih uglova" (primer
Sibira). To se može razmatrati na svim nivoima : makro-, mezo- i mikro-. Za
dubinske regione važno je savladavanje njihovih udaljenosti (Mironenko, 1993).
3. Interareralni položaj države može biti istovremeno prelazni, susedski
i kontaktni. U susedskom položaju vodeću ulogu igraju odnosi među zemljama i
karakter granica u prirodnom, ekonomskom i političkom smislu. Susedski
položaj karakteriše najbliže okruženje. Periferni položaj balkanskih zemalja
pokazao se istovremeno prelaznim ili tranzitnim položajem u "integracionom
polju" Evrope.
4. Integralni teritorijalni odnosi sintetizuju u sebi sve vidove
geografskog položaja, koji se razmatraju u zavisnosti od razmera ili distanci
objekata. Termini makro-, mezo- i mikro-položaja mogu se koristiti kao vrste,
rodovi i vidovi geografskog položaja. Dobar primer razgraničenja makro-,
mezo- i mikropoložaja može biti Beograd. U mikrorazmeru izdvaja se položaj
njegovog jezgra Kalemegdana - na Šumadijskoj gredi iznad ušća Save u Dunav,
unutar administrativnog područja. Mezopoložaj je određen sponom privredno-
geografskih celina Šumadije, Srema i Banata unutar Srbije. Makropoložaj je
određen raskrsnicom međunarodnih, transkontinentalnih (evroazijskih)
saobraćajnica. Značaj različitih kategorija relativnog položaja se menja s
promenama kvantitativnih (prostornih) i kvalitativnih (političko-ekonomskih)
parametara. Kvantitativna ocena geografskog položaja dobija se metodom
gravitacije (potencijala) i topološkim metodama baziranim na teoriji grafa.

201
 X glava

GRANICE DRŽAVE

Ako su teritorija i suverenitet dva

1. Pojam granice značajna koncepta, granične linije i glavni
gradovi su dva artefakta na terenu.
Granice i glavni gradovi su povezani sa dva oblika ponašanja - trgovinom i
diplomatijom, i sa dva različita tipa predela - pograničnim (perifernim) i
prestoničkim (centralnim).
Izučavanjem geografskih granica bavi se posebna disciplina -
limologija (lat. limes - granica). Granice predstavljaju kvalitativni prelaz
jednih geografskih pojava u druge, s tim što one mogu biti linearne (skokovit
prelaz) ili zonalne (postepen prelaz) i frontalne (vertikalne). Državna granica
je društveni fakt u vidu imaginarne linije, zone ili fronta koja deli teritoriju
države od svih drugih ili od otvorenog mora. Granica predstavlja limit državne
moći i instrument zaštite suvereniteta. Suverenitet mora biti ograničen - svet
suverenih država je svet podeljen granicama. To nije samo linija koja deli dve
države, nego takođe kontaktna zona. Granice su esencijalni element moderne
svetske ekonomije. One su takođe simboli nacionalnog identiteta; granice
uvek dele "nas" od "njih". Politička praksa u različitim državama uvek
pretpostavlja postojanje "drugih", "njihovo" je suštinski deo "našeg" identiteta.
Savremene državne granice su kao zamišljene membrane. U prošlosti granice
su često bile široke zone ili pogranični pojasevi sa neodređenom pripadnošću
(terra naulius). Bile su to obično pustinje, šume, planine ili močvare. Poznata
je bila na primer, nenaseljena zona širine 50-90 km, koja je nekoliko vekova
razdvajala Kinu od Koreje. Naseljavanje u toj zoni kažnjavalo se smrću, samo
tri puta godišnje mogli su na određenom mestu da se održavaju vašari za
stanovnike obeju strana. Tek 1870 godine likvidirana je ta veštačka barijera
(Ratzel, 1903).
U Africi, između država i plemena po pravilu su se nalazili više ili
manje nenaseljeni i pretežno šumoviti prostori. Široki granični pojasevi
poznati su i na ostrvima Tihog okeana. Ima plemena u Australiji i na Novoj
Gvineji, a takođe u Amazoniji, "koja su odstupila od koncepta graničnih zona i
svoje teritorije su ogradili plotovima i drugim oznakama" (Jones, 1959).
U starovekovnoj Evropi postojale su takođe široke granične zone
između nemačkih, keltskih i slovenskih zemalja. Prvi u istoriji poznati slučaj
postavljanja granice bio je postavljanje pogranične kolonije između
Peloponeza i Atike u II v. p.n.e. Rimska imperija nije poznavala granice u
današnjem smislu te reči. Rimski naziv limes označavao je odbrambenu i

202
civilizacijsku granicu a ne granicu države. Zidovi Vallum Hadriani i Vallum
Antoniani u rimskoj Britaniji bili su samo deo fortifikacija vojne zone
frontijera koji je odvajao civilizovani jug i istok (Engleska) od neromanskog
severa i zapada (Škotska). Ulogu linije odbrane imao je takođe Kineski zid,
završen u XVI veku, dužine 2 450 km (po nekima čak 10 000 km). On je
trebao čuvati stanovništvo 18 kineskih provincija koje su činile jezgro
države, od napada nomada, ali nije imao funkciju granice države. Sličnu
funkciju imao je Darijev zid između Kavkaza i Kaspijskog jezera. Staljin je
utvrdio "gvozdenu zavesu" kao sistem odbrane istočnog bloka u Evropi a
Istočna Nemačka (DDR) je podigla Berlinski zid 1961 godine na dužini od
44,8 km, koji su bili simboli "hladnog rata" i bipolarnog svetskog poretka.
Današnji pojam granice veže se s koncepcijom označenih i
utvrđenih graničnih linija. Taj pojam odgovara savremenoj koncepciji
države. Koncepcija granice je vezana s pojmom suvereniteta, koji ima
teritorijalne konotacije (Cristof, 1959). U srednjem veku funkcija i pravac
granice proisticao je iz suštinskog razmimoilaženja između pojmova
gospodstva (engl. Lordship, nem. Herrschaft, fr. Signeurie) tj. pravnog
feudalnog starešinstva i pojma suvereniteta. Granice su delile prostore sa
zajedničkom administracijom, ali različitim starešinstvom. Posedi nekih
holandskih gradova ležali su s obe strane francusko-nemačke granice. To
nije uzrokovalo konflikte, jer lokalni poslovi su bili odvojeni od "državnih"
(Pounds, 1951). Savremena koncepcija linearne granice datira od smrti
Karla Velikog, kada je njegova država podeljena između nekoliko
posednika. Ranije linije podele (kao što su bile Teodosijeva linija kojom je
podeljeno Rimsko carstvo na Istočno i Zapadno, ili podela Dušanovog
carstva, i td.), nisu bile granice u današnjem smislu već manje-više
orijentaciono određene zone. Relikte nelinearnih i nejasno određenih granica
danas nalazimo samo u nerazvijenim i slabo naseljenim prostorima na
Arabijskom poluostrvu, u planinskim predelima slivova Nila i Ubangia.
Ponekad su u pograničnim zonama suparničkih država stvarane tamponske
države (kao Avganistan, Butan, Nepal) ili demilitarizovane zone (na primer
1893, mirom između Francuske i Sijama bilo je predviđeno stvaranje
demilitarizovane zone širine 25 km na desnoj obali reke Mekong).
U engleskom jeziku za granicu postoje tri termina - frontier,
boundary i border - i četvrti, arhaičan termin - marche, koji je sadržan u
prethodnom.
Frontijer potiče od reči "in front" koja označava čeonu stranu
civilizacije, ili u vojnom značenju - zonu kontakta sa protivnikom. Frontijer
označava graničnu zonu države u ekspanziji. Doslovno, frontijer je zonalni
rub oko utvrde, predziđe. Zona frontijera je područje između dva socijalna
sistema ili entiteta. To je dakle civilizacijska granica ili granica velikih
imperija međusobno i prema okolnim manjim zemljama. Klasični primeri
su granice Kine i Rima. Iako su u oba slučaja one izgradile zidove između

203
njihovih "civilizacija" i varvara, zidovi su deo šire frontijerske zone. Šire,
"frontijer" je korišćen za označavanje pokretne zone naseljavanja
(kolonizacije) u unutrašnjosti kontinenta (Turner: "The frontier in American
History", 1953), i u tom smislu je blizak pojmu "metanastazičkih kretanja" u
Cvijićevom klasičnom delu "Balkansko poluostrvo" (1918; 1922).Postoje
frontijeri kolonizacije, kao što je naseljavanje Rusa u Kazahstanu i
centralnoj Aziji, naseljavanje "Divljeg zapada" u SAD, naseljavanje južnog
ruba Saudijske Arabije, ili metanastazička kretanja dinarskog stanovništva
prema peripanonskom i panonskom prostoru, i politički frontijeri, kao što je
bila Vojna krajina između Habzburške i Osmanske imperije, koja je imala
ulogu "predziđa hrišćanstva" (antemurale christianitatis), zapadnog naravno.
Sa razvojem kapitalističke svetske privrede frontijer nastaje između toga
sistema i sistema koji su potiskivani. Istorija imperijalizma zapravo je širenje
frontijera ovog novog svetskog sistema. On je stvorio "klasičan" frontijer
globalnih razmera početkom ovog veka. Zona "rimlenda" bila je neka vrsta
frontijera između kapitalističkog i socijalističkog sistema. Danas u svetu
nema više takvih granica - to je sada fenomen istorije. U savremenom
značenju frontijer označava preciznu liniju do koje se prostire jurizdikcija,
obično demarkiranu i kontrolisanu od strane carinskog, policijskog i vojnog
personala. "Frontijer" može još značiti region, kao što je Alzas između
Francuske i Nemačke, ili Vojna krajina duž mletačke (Crna Gora i
Dalmacija) i Habsburške (Lika, Kordun, Banija, Srem, Banat do Temišvara)
granice prema Osmanskoj imperiji.
Termin "baunderi" (boundary) potiče od reči "bounds" koja
implicira određenu liniju teritorijalne delimitacije ili demarkacije.
Uspostavljanje te vrste granice deli se, po pravilu, u četiri faze: 1) alokacija -
opšte političke odluke o podeli teritorije; 2) delimitacija - određivanje
specifične granice unutar alokacione zone; 3) demarkacija - markiranje
položaja granice oznakama kao što su stubići, žica, uzorani pojas i sl.; 4)
administracija - državni ugovori o prelazima, migracijama, funkcionisanju
granice. "Frontijer" je granica orijentisana prema okruženju, kojeg treba
osvojiti, razumeti, asimilovati, dok je "baunderi" orijentisan prema
unutrašnjosti, koju treba odbraniti, zaštititi. U Engleskoj frontijer najčešće
označava međunarodnu granicu a baunderi granicu političkih i
administrativnih jedinica nižeg nivoa - raznovrsne socijalne granice,
administrativne, regionalne.
Termin "border" može označavati zonu demarkacije, među. U SAD
"border" označava državnu granicu, dok "frontier" predstavlja istorijsku
zonu "Divljeg zapada". U francuskom jeziku ima četiri termina za granice -
frontiere, front (isključivo vojni), limite i marche (arhaizam). Samo je prvi
korišćen za označavanje međunarodnih granica. Španski jezik ima za njih tri
termina - frontera, marca, limite. Nemački ima samo jedan termin u opštoj
upotrebi - Grenze. Sadržaj pojma granice delimično se pokriva pojmom

204
barijere, s tim što ovaj drugi pojam ima šire značenje. Pojam granice
možemo smatrati formalizovanom barijerom. Koliko je pojam granice
vezan s konceptom formalizacije, toliko je pojam prostorne barijere vezan s
konceptom prohodnosti.

U političkoj geografiji se razlikuje pet

2. Koncept granice tipova koncepta granice: 1) "prirodne", 2)
"nacionalne", 3) "ugovorne", 4)
"geometrijske" i 5) granice "političke
moći". Ove kategorije nisu odvojene jedna od druge - možemo sve granice
posmatrati kao odraz "političke moći" njihovih tvoraca. Ipak, to su
promenljivi koncepti koji odražavaju različite ideje države u svetskoj
privredi (Jones, 1959).
Ideja "prirodnih granica" je proizvod prosvetiteljstva (Monteskje,
Ruso), koje se oslanjalo gde god je to bilo moguće na prirodu i njene zakone,
i težnje Francuske (Napoleonove) države u XVIII veku da zahvati veće
"prirodne" teritorije. Nasuprot tome ideja "nacionalnih" granica baziranih na
jeziku i rasi je germanska reakcija na francusku ekspanzionističku ideju. Ove
dve ideje su izraz posebnih pozicija politike moći u centru svetskog sistema.
Na osnovu francusko-nemačke polemike o suštini granica, mogu se izdvojiti
četiri koncepta granice (Pounds, 1954):
1) Koncepcija prirodnih granica sensu stricto - oslonjenih na "zakone
prirode", tj. na reke, vododelnice, planinske masive, mora, jezera itd. Ova
koncepcija sugeriše fizičko-geografski (posebno hidrografski) i kartografski
determinizam. Hidrografske granice mogu dovesti do protivurečnosti između
njihove političke i komunikacione funkcije;
2) Koncepcija "istorijskih granica" - oslonjenih na argumente tradicije;
3) Nemačka koncepcija "nacionalnih granica" oslonjenih na jezik i "rasu";
4) Francuska koncepcija "nacionalnih" granica oslonjenih na "kulturu".
Polemika je rešena na Versajskoj konferenciji (1919) zaključkom
da ukoliko je pograničje nenaseljeno - optimalne su prirodne granice, ako je
naseljeno - optimalne su etničke granice, zasnovane na jeziku ili plebiscitu.
Paunds smatra da je koncepcija prirodnih granica predstavljala ideološku
nadgradnju teritorijalne ekspanzije država i kao takva bila nerazdvojno
vezana s koncepcijom "životnog prostora". Peru (Perroux) smatra koncept
"prirodnih granica" i "istorijskih granica" jednim od četiri "patološka
kompleksa našeg vremena".

205
 Prema Hartšornu (1933) pojam prirodnih granica obuhvata pet
različitih tipova granica: 1) prirodne odbrambene linije; 2) granice stvorene
od prirode, pozajmljene od prirode ili vidljive u prirodi; 3) horografske
granice, granice prirodnih područja ili strukturalne granice; 4) organske ili
harmonične granice tj. granice privrednih područja; 5) granice kulturnih
pejzaža.
U doba kolonijalizma su nastala još dva tipa granica - "Frontijeri"
kao granice kolonijalnih osvajanja, i "ugovorne" granice između kolonijalnih
osvajača. One mogu biti u vidu tamponske države kao u slučaju Afganistana
između Rusije i Britanske Indije, ili demilitarizovane zone, ili "jasnih"
granica koje slede fizičke objekte kao što su reke ili planinski venci, ili su

206
prave geometrijske linije obično duž meridijana i paralela. Primeri
"ugovornih" granica su u SAD - zapadna granica prema severu duž 49-te
paralele i prema jugu duž Rio Grande. Najveća suparnička arena bila je
Afrika krajem XIX veka, gde je nastalo mnogo "ugovornih međunarodnih
granica" (sl. 13). Na svetskoj "periferiji" koncepti "prirodnih" ili
"nacionalnih" granica nemaju onaj značaj kao u razvijenom "centru", jer ne
razdvajaju kontrastne procese i centre vojno-političke moći.

Postoje klasifikacije granica po

3. Klasifikacija granica morfologiji ("geometrijske",
"astronomske", vijugave, prave), po
fizionomiji (orografske, hidrografske), po
genezi ("prirodne" i "veštačke"), po uslovima i uzrocima postanka
(posleratne, kompenzacione, nasleđene, kolonijalne, sporne), po funkcijama
(barijerne, filtrirajuće, kontaktne, otvorene). Prirodne granice su u vezi sa
prirodnim međama. Princip po kojem se granična linija odabira, može biti
prilagođavanje granice prirodnim odlikama okoline. Drugi princip može da
bude razdvajanje etničkih ili kulturnih grupa, ili prilaz bogatstvima ili
objektima i slično. Prvi princip je u osnovi "teorije prirodnih granica", drugi
u osnovi "teorije etničkih (ili jezičkih) granica". Obe teorije se mogu koristiti
za agresivne ciljeve. Prema prvom principu nastaju morfološki a po drugom
funkcionalni tipovi granica.
MORFOLOŠKA KLASIFIKACIJA GRANICA. Sa gledišta morfologije
ima dve vrste graničnih linija - one koje su stvorene po upadljivim odlikama
prirodne sredine, i one definisane geometrijskim terminima kao što su
paralele, meridijani, lukovi kruga i prave linije. Prirodne granice mogu da:
• Prate pravac planinskog venca ili grebena;
• Prate liniju reke, kanala ili jezera;
• Prate prirodnu granicu kroz pustinju, šumu ili močvaru;

207
• Prate neku drugu liniju koja je nekad bila uočljiva u prirodnoj sredini.
Planinske granice smatraju se za najtrajnije i najpogodnije za odbranu.
Međutim, planine su često celovite kulturne regije a ne granice. Planinski
venci su zone a ne linije.
Reke dele i spajaju suprotne obale. Rečna dolina je prirodna celina a
sliv može biti i kulturna celina. Rečna granica se obično pruža maticom reke,
nekad sredinom reke ili duž jedne od njenih obala. U cilju ujednačavanja
kriterijuma, na Versajskoj konferenciji 1919, usvojeno je da za neregulisane
reke granica ide po sredini, za plovne "glavnom maticom" ili talvegom. Ali
time nije sve rečeno. Sredina reke se menja u zavisnosti od vodostaja, a neke
plovne reke nisu cele godine plovne. Osim toga, neke menjaju pravac
matice, kao Rio Grande (sl. 14), Drina u donjem toku (Srbija-Republika
Srpska), Drava i Dunav na nekim sektorima. Stoga reke nisu sasvim
pouzdane granične linije, pa se često javljaju granični sporovi. Korišćenje
vode međunarodnih reka za hidroelektrane, plovidbu, navodnjavanje,
ispuštanje otpadnih voda, zahteva međunarodne sporazume (takve
sporazume imaju podunavske zemlje, porajnske zemlje, nilske zemlje).
Prirodne granice se javljaju kao barijere za kopneni saobraćaj. One
mogu biti povoljne kao "prirodne odbrambene granice", dok su po pravilu
nepovoljne kao "prirodne barijere" za saobraćaj i trgovinu. Razvoj vojne
tehnike, posebno avijacije i raketne tehnike, uzrokovao je reviziju branjivosti
granica i smanjio značaj prirodnih elemenata za odbranu. Ipak, treba znati da
su granice artefakti, veštačke tvorevine, te strukturni oblici prirode nemaju
primarni značaj.
Geometrijske i astronomske granice zasnivaju se na konvencijama.
Prva takva granica određena je papskom bulom Aleksandra VI Borxije iz
1481, koja je kasnije korigovana ugovorom u Tordesiljasu (Španija) 1494.
godine. Ta linija je delila svet na interesne sfere duž meridijana na 440 z.g.d.
i 1300 i.g.d., pri čemu je Portugaliji pripala istočna a Španiji zapadna sfera u
odnosu na 440. Geometrijske granice ima većina država SAD zapadno od
Misisipija i većina država Australije. Granice među sektorima Antarktika su
geometrijske. U Africi preko 40% granica su geometrijske. Granica Floride
nastala je ugovorom između Španije i SAD 1795. Američko-kanadska
granica pruža se od Šumskog jezera do moreuza Huan de Fuka duž
uporednika 490 s.g.š. Geometrijske granice po paralelama i meridijanima
nazivaju se astronomskim. Takva je bila granica podele Vijetnama na 17.
paraleli. Granica između NDR Koreje i Južne Koreje ide s malim
odstupanjima duž 380 s.g.š. Granice na jezerima su geometrijske.
Geometrijske granice se lako označavaju na karti i na terenu, ali ne vode
računa ni o prirodnim osobinama terena, ni o etničkim odnosima, ni o
privrednim celinama. To su pretežno nametnute (superimposed) granice, ili su
dogovorene za konferencijskim stolom od strane velikih sila. Većina afričkih

208
granica tako su nastale (sl. 13). Nazivaju ih "ožiljcima istorije" (the scars of
history). Usled tako postavljenih granica Somalijci žive u Etiopiji, Xibutiju,
Keniji i Somaliji. Jorube žive u Beninu i Nigeriji, Ivove u Gani i Togou.
GENETSKA KLASIFIKACIJA GRANICA bazira se na kulturno-
istorijskim relacijama i privrednim kriterijumima. R. Hartšorn (1933)
razlikuje antecedentne i subsekventne granice. To je zapravo formalno
genetska podela granica, faktički se ona ipak odnosi na funkciju prostorne
barijere.
1. Antecedentne granice prethodile su konačnom naseljavanju i
razvitku teritorije. To su prethodne ili pionirske granice koje su postavljene
pre kulturnog osvajanja teritorije. Primer je granična linija između SAD i
Kanade na 49. paraleli, ustanovljena u periodu 1782-1846 na slabo naseljenom
terenu, ili granica između Kanade i Aljaske ustanovljena posle kupoprodaje
Aljaske. Antecedentne su gotovo sve granice zemalja Latinske Amerike.
2. Subsekventne granice su naknadno delimitirane, posle formiranja
kulturnog pejzaža i to poštujući istorijske, privredne i etničke momente.
Takve su većinom granice u Evropi. Razvoj subsekventnih granica međutim
uzrokuje raskidanje prirodnih celina i komunikacija, što P. Šuler (Scholler,
1957) razmatra u kategorijama šteta koje uzrokuju granice toga tipa
(Grenzzerreisungsschaden). Zato on subsekventne granice naziva
"veštačkim", jer one okružuju homogene (iako ne monolitne) teritorijalne
društveno-ekonomske sisteme sa dugom tradicijom zajedničkog postojanja,
znatnim stepenom unutrašnje integracije i intenzivnim korišćenjem prostora
a razbijaju "prirodne" sisteme veza.
One granice koje koincidiraju sa kulturnim prostorom, etničkom ili
ekonomskom konfiguracijom nazivaju se konsekventne a one koje ignorišu
takvu konfiguraciju nazivaju se diskordantne ili superimposed granice (sl.
15). Nezavisno od svoje geneze, vremenom granica "urasta" (becomes
intrenched) u kulturni pejzaž regiona i postaje "prirodna". Mehanizam
"urastanja" granica u kulturni pejzaž Hartšorn (1936) je nazvao inercijom.
Suprotan proces je "erozija" antecedentnih granica tj. njihova degradacija
uporedo sa napredovanjem integracionih procesa. Hartšorn je time
(bezuspešno) pokušao da prevaziđe dihotomiju između "veštačkih" i
"prirodnih" granica. Antecedentne granice su više "prirodne" od
subsekventnih, jer imaju dužu tradiciju postojanja. Tragovi granice mogu
biti vidljivi (kulturni pejzaž) i nevidljivi (sistem vrednosti i svojine).

209
210
 Reliktne granice su tragovi napuštene granice u kulturnom pejzažu -
u stilovima gradnje kuća - naselja, načinu korišćenja zemljišta, folkloru.
Primeri su kulturni pojasevi na Balkanu, španska arhitektura na američkom
jugozapadu, tip poljoprivrede i pruska arhitektura u Poljskoj. Svojevrstan
spomenik veštačkoj granici je Kineski zid.
FUNKCIONALNA KLASIFIKACIJA može da se oslanja režim
funkcionisanja granice - stepen barijernosti - kontaktnosti, ili na hijerarhiju
granica. Režim i funkcije granica u određenom stepenu odgovaraju
ideološkim, geostrateškim i geoekonomskim ciljevima država na
međunarodnoj sceni.
Zemlje sa totalitarnim režimima obično imaju granice sa izrazito
barijernim funkcijama (tzv. frontalne) s posebnim režimom prigranične
zone. Izgradnjom sistema odbrambenih granica, koji su u suprotnosti s
integracionim tendencijama, barijerne funkcije se pojačavaju. U uslovima
međunarodne saradnje stepen kontaktnosti granica se povećava. Prema
stepenu kontaktnosti možemo izdvojiti četiri osnovna tipa državnih granica:
1) barijerna (izolujuća) granica, predstavlja projekciju
nacionalističkih i geopolitičkih suprotnosti. Karakteriše se
posebnim režimom bezbednosti, ekonomskom zatvorenošću,
depopulacijom u pograničnoj zoni;
2) filtrirajuća (polupropusna) granica je visoko militarizovana,
ali u ekonomskom pogledu ima pograničnu razmenu, koja je
delom
ilegalna;
3) kontaktna (sjedinjujuća) granica odlikuje se stabilnim i
raznovrsnim savezničkim odnosima, uveliko je otvorena za
tokove ljudi, robe, kapitala u oba pravca ali reguliše neke
disbalanse, kao što su imigracija, "siva ekonomija", pogranični
kriminal;
4) integraciona (povezujuća) granica je otvorena u svim sferama
društvenog života. Ona podrazumeva prenos velikog dela
kompetencija države na međunarodni nivo, u vidu carinske
unije, jedinstvenog ekonomskog prostora (tipa EU),
transgraničnih regiona (tipa "evroregiona").

211
 U svetu dominiraju polupropusne granice: granice sjedinjujućeg tipa
formirale su se samo u Severnoj Americi (NAFTA) i Evropi (EU) gde
nastaju integracione granice ("Šengenski sporazum"). Granice među
južnoslovensakim zemljama su "devoluirale" - od sjedinjujućeg tipa (u
bivšoj SFRJ) ka polupropusnom, a u odnosu prema srpskim zemljama ka
barijernom (sl. 16). Na kraju, stepen barijernosti se može protumačiti u
kategorijama akumulacije i degradacije značaja granice, što znači da granice
treba istraživati kao dinamične prostorne barijere u promenama. Promene
stepena barijernosti možemo interpretirati u kategorijama reorijentacije
prostornog sistema veza. Prema tome, kada je reč o granicama, treba uzeti u
obzir tri uzajamno povezana činioca: veze, prostor i vreme (Grčić, 1998).

212
 U vojnim operacijama najpre se određuje
4. Vojne granice linija prekida vatre, zatim demarkaciona
linija kao privremena granica. Ona ima
funkciju granice do povlačenja stalne granice. Linija prekida vatre naziva se
demarkaciona linija i ima ulogu privremene granice, koja se može pretvoriti
u stalnu, kao u slučaju granice između Belgije i Holandije, Severne i Južne
Koreje, Izraela.
Odbrambene linije nastajale su usled geostrateških koncepcija nekih
država.Te linije su uglavnom građene na tzv. "čeonoj strani" države, koja je
okrenuta prema potencijalnom neprijatelju. One su građene na strateški
važnim mestima, ali retko koja je odgovorila svojoj svrsi. Takve linije bile su
već pomenuti Kineski zid, Darijev zid (između Kavkaza i Kaspijskog jezera) i
rimski limes izgrađen protiv Pikta i Škota u Velikoj Britaniji i varvara duž
Rajne i Dunava u Centralnoj Evropi. Odbrambenu zonu hrišćanske Evrope
protiv Turaka predstavljala je Vojna granica (Krajina) na potezu od severne
Dalmacije, preko Like, Banije i Korduna, do Slavonije i Vojvodine. Mažino
linija (360 km) trebalo je da odbrani Francusku protiv Nemačke. Odlikuje se
grandioznošću, ali su je Nemci zaobišli u II sv. ratu i ušli u Francusku kroz
Belgiju. Sa nemačke strane bila je izgrađena Zigfridova linija i Vestval. U II
sv. ratu Hitler je podigao atlantski bedem. Staljin je u pre II sv. rata gradio
odbrambenu liniju između Lenjingrada i Odese a posle rata utvrdio je
"Gvozdenu zavesu" u Centralnoj Evropi. Između dva rata bile su izgrađene
Marenhajmova linija u Finskoj (protiv SSSR), Metaksasova linija u Grčkoj
(protiv tzv. "slovenske opasnosti" iz Bugarske i Jugoslavije), Čatalxa linija u
Turskoj (za odbranu Istambula) i druge.
Odbrambene linije na moru, pomorske baraže, uglavnom se grade u
tesnacima i moreuzima ili na ostrvskim linijama. Poznate su Otrantska
baraža protiv austrougarske i nemačke flote u I sv. ratu, Doverska baraža i
Severna baraža (Škotska-Norveška) protiv nemačke flote u II sv. ratu, linija
GIFUK (Grenland-Island-Farska ostrva-Ujedinjeno Kraljevstvo) koja ima
ulogu u strategiji NATO pakta.

Ima više principa, koji su nekad

5. Principi razgraničenja međusobno protivurečni, što izaziva
država granične sporove. Suprotnost između
međunarodno priznatog principa
nepovredivosti granica, s jedne, i nacionalnog samoopredeljenja s druge
strane mora voditi podređivanju jednog od ova dva principa. Da li će biti
žrtvovane granice ili samoopredeljenje - to zavisi od odnosa snaga, ali ipak
samoopredeljenje može biti samo privremeno suzbijeno. Princip
samoopredeljenja naroda i nacija danas služi kao jedan od osnovnih načela
savremenog međunarodnog prava. Polazeći od toga, nacionalni faktor, pri
ostalim jednakim uslovima, može igrati vodeću ulogu za rešavanje pitanja

213
granica. U prošlosti je jedan od glavnih bio princip prirodne sredine (iz
geostrateških razloga).
• Princip prirodne sredine teži da državna granica sledi geomorfološke
prirodne granice (morfotektonske, morfogenetske, morfološke) ili
hidrološke prirodne granice koje mogu biti linearne (vodni tokovi) ili
planarne (jezera, močvare, more). Često se zahteva da granica ide
razvođem. To je jedan od razloga sukoba Indije i Kine oko granica na
Himalajima. Koncept prirodnih granica svuda nema smisla, kao u
slučaju Portugalije ili Danske, a ponegde je samoevidentan, kao u
primeru Engleske.
• Princip geografske blizine potežu neke zemlje koje imaju aspiracije
prema tuđim ostrvima ispred svoje obale. Na primer, Argentina traži
Malvinska ostrva koja pripadaju Velikoj Britaniji, Turska traži neka
ostrva u Egejskom moru koja pripadaju Grčkoj.
• Ekološki princip sastoji se u zahtevu da granica treba da štiti (pravo na
zdravu) životnu sredinu države. Ekološki zahtevi podrazumevaju da se
poštuju potrebe svih živih bića koja egzistiraju na nekoj teritoriji, tako
da uspostavljanjem granica ne dođe do pogoršavanja životnih uslova
bilo kog živog bića. Ovaj princip podrazumeva nekoliko drugih
(LJešević, 1994):
- Princip ekosistemske potpunosti, koji znači da se državne
granice moraju poklapati sa granicama ekosistema, tako da živa
bića u njima budu jednako zaštićena i da imaju isti tretman.
Ipak, često su jezerski, rečni, šumski ekosistemi podeljeni i
podležu različitom režimu zaštite sa obe strane granice;
- Princip očuvanja zone uticaja koja je važna za očuvanje
zaštićenog ekosistema, na primer sliva, basena, planine i sl.;
- Princip očuvanja uslova životnih funkcija, što znači da granica
ne bi trebalo da preseca pravce migracija životinja (posebno
zaštićenih), da razdvaja pašnjake od pojilišta i sl.;
- Princip fizičkog kontinuiteta ili celovitosti teritorije,
podrazumeva da ekosistemski predeo ne bude prekinut
granicom;
- Princip jednorodnosti ili homogenosti, znači da granica ne bi
trebalo da ugrožava tipsku jednorodnost ekosistema, da ne bi
došlo do sukcesije, i genetsku jednorodnost kako ne bi došlo do
pojave entropije (neuređenosti, haosa) ekosistema.
Zaštita životne sredine podrazumeva ne samo zaštitu ekosistema nego i
zdravlja ljudi. U blizini granice ne bi trebalo da se lokalizuju ekološki
opasna postrojenja, koja mogu izazvati prekogranični transfer otrovnih i
radioaktivnih materija. Zato treba voditi računa o ruži vetrova, vodenim
strujama i tokovima, kapilarnom i strujnom kretanju podzemnih voda,
geološkoj građi terena i karakteristikama samog emitera. Zavisno od pravca

214
dominantnog vetra, nuklearna elektrana treba da bude na distanci 35-50 km
od granice, hemijska industrija 15-25 km, termoelektrane, železare,
topionice, rafinerije, bazna hemijska industrija 10-20 km dok staklarska,
mašinska i slične industrije treba da budu dalje od 5 km od državne granice.
Transgranična zagađenja vazduha, površinskih i podzemnih voda, ne bi
trebalo da prelaze dozvoljene norme. Takođe potrošnja transgraničnih
površinskih i podzemnih voda ne bi trebalo da ugrožava prirodni ciklus. To
može biti predmet sporova.
• Etnički princip ili princip nacije-države, premešta naglasak sa fizičkih
osobina predela na kulturne karakteristike naroda. Granica bi idealno
trebalo da razdvaja različite etnose, što ističe značaj samoopredeljenja
naroda. Separatističke težnje često se potkrepljuju principom
samoopredeljenja, dok se država i međunarodna zajednica pozivaju na
princip nepovredivosti granica. Ta dva principa međusobno su
protivurečna. Principom etničkog i istorijskog prava rukovodili su se
Srbija i Crna gora u oslobodilačkim ratovima protiv Turske (posebno u I
balkanskom ratu), a takođe bosanski Srbi i krajiški Srbi u ratu 1990-ih za
samoopredeljenje i ujedinjenje. Versajska konferencija (1919) uvažila je
Vilsonovih 14 tačaka o pravu naroda na samoopredeljenje, ali ipak nije
uspela da stvori etničke granice u Evropi. Etničku granicu je teško
definisati kao liniju, jer je ona u stvari prelazna zona. Cilj principa
nacija-država je da stvori granice koje u teritoriju države uključuju sve
pripadnike odgovarajuće nacije, i obrnuto - da isključi sve druge. Pri
tome se uglavnom uzima etnolingvistički kriterijum i princip
procentualne etničke zastupljenosti.
• Religijski princip može se definisati biblijskom izrekom "čije stado toga
i planina". Indija i Pakistan u Penxabu su razgraničene po tom principu,
uprkos što takva granica seče irigacione sisteme pa dolazi do sporova
oko korišćenja vode. Federalne i kantonalne granice u Bosni i
Hercegovini su uveliko religijski određene. Takođe granice Izraela.
• Ekonomski princip istaknut je na Versajskoj konferenciji kao princip
"životnosti" koji podrazumeva bezbednosne i ekonomske perspektive.
Gledalo se gde će sporni prostor bolje ekonomski prosperirati. Iz tih
razloga se vodilo računa da se osigura izlaz za trgovinu Poljske (dobila
koridor na Gdanjsk), Čehoslovačke, Jugoslavije, da se zadovolje
francuske potrebe za ugljem (dobila Sarsku oblast), da se podržava
"politika otvorenih vrata" u bivšim kolonijama, da se gradovi sa ivice
Panonske nizije priključe planinskim oblastima s kojima su u
funkcionalnoj vezi. Hartšorn (1933) je ukazao na empirijske teškoće u
vezi sa versajskom granicom između Poljske i Nemačke u Gornjem
Šljonsku. Sa gledišta na intenzivni razvoj industrije u tom regionu,
granicu nije bilo moguće povući jednoznačno i u praksi ona je išla
različito na tri nivoa: na površini tla, u dubini ležišta rude cinka i olova i

215
 u dubini ležišta kamenog uglja. Granica ne bi trebalo da seče
funkcionalne celine - luke od hinterlanda, gradove od njihovih
gravitacionih sfera, industrijska postrojenja od sirovinske baze,
saobraćajnice između dva grada iste države, irigacione sisteme, seoske
atare, pravce stočarskih kretanja, pašnjake od pojilišta za stoku, itd.
Ipak, ima primera zanemarivanja ovog principa.
• Pravni princip sadrži dva protivurečna načela: 1) princip prava na
samoopredeljenje naroda, što odgovara razilaženju na nacionalnoj
osnovi; 2) princip nepromenjivosti granica, očuvanja teritorijalnog
integriteta i suvereniteta, koji je zagarantovan ustavom i međunarodnim
pravom. Prema tome, u pravnom principu su sadržane protivurečne
etike: etika promenjivosti granica, do ostvarenja principa nacija-država,
i etika stabilnosti granica koja je uslov očuvanja međunarodnog poretka
i ravnoteže snaga. Princip neprikosnovenosti granica, kao i
teritorijalnog suvereniteta države, ne znači automatski odbacivanje
prava na samoopredeljenje. To samo znači da se granice ne mogu
menjati putem sile, već samo putem dogovora i sporazuma, što je u
praksi teško postići.
• Princip istorijskog prava dovodi do mnogih konflikata, jer se javljaju
zahtevi za povratak na stare granice, velikodržavne ideje i slično. Tako
je Kina zahtevala od SSSR neke teritorije koje su nekad pripadale
kineskoj imperiji. Stvaranje države Izrael je u vezi s istorijskim pravom
i biblijskom "obećanom zemljom". Takođe, oživljavanje nekih
velikodržavnih ideja - ideja Hitlera, bila je da obnovi "Sveto rimsko
carstvo", Musolini se zanosio idejom da obnovi Rimsku imperiju, a na
Balkanu skoro svaka država ima svoju velikodržavnu varijantu, što i
čini ovaj prostor zapaljivim "buretom baruta".
• Princip prava prvenstva potežu države koje su prve otkrile i osvojile
neku teritoriju. Ovaj princip se primenjivao za razgraničavanje
kolonijalnih poseda, naročito u Africi posle Berlinske konferencije
1884/85. Po njemu kolonija pripada onome ko je otkrio, odnosno državi
čija je zastava najpre pobodena na njenom tlu. Na to se nadovezivala još
doktrina hinterlanda, po kojoj onaj ko zauzme ušće reke ili morsku
obalu stiče pravo na sliv reke ili zaleđe obale.
• Vojno-strateški princip zahteva da granica bude takva da odvrati od
napada i da olakša odbranu. Može se uslovno podeliti na strategijski
princip, koji je neposrednije vezan za geopolitički pristup i
geostrategijska razmatranja položaja države u širim međunarodnim
konstelacijama i vojnogeografski princip, koji razmatra razgraničenje
države sa stanovišta oblika granične linije, položaja odbrambenih
objekata, prohodnosti u graničnom pojasu, tradicionalnih susedskih
odnosa. Pravilan oblik granice je povoljniji za odbranu, komandovanje i
snabdevanje graničnog sastava nego jako izvijugan, izlomljen oblik. Sa

216
 vojnogeografskog aspekta je značajan položaj privrednih, vojnih ili
drugih strateških objekata, čija odbrana je složenija ako su bliži
graničnom pojasu a pogotovu ako su podeljeni granicom, kao što su
hidroelektrane, naselja, saobraćajnice, ili ako su odvojeni od svoje
sirovinske baze kao termocentrale, silosi. Posebna pažnja se posvećuje
strateškim tačkama važnim u saobraćajnom (izlaz na more, rečne luke,
prevoji i koridori) ili dominantnim u odbrambenom pogledu (planinski
grebeni, rečne obale, "mostobrani", morske vojne baze, ključne tačke).
• Princip moći (prava jačega) bio je odlučujući u uspostavljanju
nametnutih (superimposed) granica. Velike sile na međunarodnim
konferencijama ili tajnim sporazumima iscrtavale su granice na tuđem
terenu, koje su odražavale balans njihovih političkih snaga u datom
momentu. Dobar primer je Balkansko poluostrvo krajem XIX i tokom
XX veka. Princip sile nameće zakon xungle i pravo jačega da kažnjava i
prašta. Ovaj princip se kosi sa važnim principima međunarodnih odnosa
kao što su:
- Princip mirnog rešavanja sporova, dogovorom i sporazumom;
- Princip nepromenjivosti granica putem sile;
- Princip uvažavanja teritorijalnog suvereniteta države unutar
njenih granica.
Granice su bile predmet tajnih sporazuma, nagodbi, trgovine
teritorijama, međunarodnih arbitraža. Svi navedeni principi trebalo bi da
čine kompleksan princip. Međutim, kompleksan princip teško da je moguće
postići i teško da postoji u svetu granica koja zadovoljava sve principe.
Svaka je u izvesnom stepenu kompromis, rezultat suprotnih pritisaka, ne
samo direktno zainteresovanih zemalja već i njihovih saveznika i
neprijatelja. Princip realpolitike (realpolitik) je politika bez principa i
pravila, gde dominiraju sila i lukavstvo. Na Bečkom kongresu Talejran
(Talleyrand) je ponavljao reči: "Najbolji princip je da nema ništa" (The best
principle is to have none). Na Versajskoj konferenciji najčešće su pominjani
principi: "demokratija" (democracy), "životnost" (viability),
"samoopredeljenje" (self-determination), ali bez jasne definicije i
priznavanja da bi oni mogli biti protivurečni na terenu. Kad je predsednik
Vilson primio njegove teritorijalne savetnike postavio im je inspirativan
zahtev: "Recite mi šta je dobro i ja ću se boriti za to. Dajte mi garantovane
pozicije" (Seymour, 1951). Stara je istina, da svaki narod ima pravo da teži
poboljšavanju svojih granica, ali ni jedan narod nema rezervisana prava na
tačno određene granice po bilo kojem principu. Politička granica bila je i
ostaje granica moći.

6. Funkcije političkih U teoriji granica važno mesto zauzima

granica funkcija barijernosti-kontaktnosti.
Kroz njihov odnos izražavaju se

217
funkcije države, s jedne strane u zaštiti nacionalnog geoekonomskog i
geopolitičkog prostora od nepoželjnih spoljašnjih uticaja (barijernost),
a s druge u korišćenju spoljašnjih faktora za ciljeve socio-ekonomskog
razvoja (kontaktnost).
Kontaktnost - propustljivost za kretanje resursa, ljudi, informacija,
finansijskih sredstava (investicija, kapitala) - zavisi od principa
funkcionisanja nacionalne privrede, a takođe od međunarodne infrastrukture.
Nekoliko stotina hiljada kilometara graničnih linija u svetu ima pre svega
ulogu "filtera" za kontrolisano propuštanje i cirkulaciju robe, ljudi, kapitala i
informacija između država.
Barijernost se sastoji u posebnom režimu izolovanja i odvajanja
nacionalnog prostora od ostalog sveta. Barijere mogu biti neformalne (fizičke,
kulturne) i formalne (političke, finansijske, tehnološke). Fizičke barijere čine
obično prirodne prepreke kao gorja, močvare, reke, jezera i slično. Među
fizičke barijere spadaju i artefakti koje je stvorio čovek (odbrambene linije,
zidovi, kanali, i sl.); Kulturne barijere mogu biti trojake: 1) psihološka ili
društveno-psihološka (tzv. frontalna), koja ima sakralni karakter ("Mi" i ostali
neprijateljski svet) - sastoji se u diferencijaciji jedne etničke, kulturne ili
socijalne grupe od drugih, očuvanju ili održavanju razlika i diverziteta,
nespremnosti stanovništva i društvene infrastrukture za usvajanje inovacija ili
političkih ideja; 2) Tehnička barijera - odnosi se na nedovoljan nivo tehničke
kulture i infrastrukture (mreže telekomunikacija, saobraćajnica, novih
tehnologija) za usvajanje i širenje određenih inovacija; 3) Organizaciona
barijera - odnosi se na sistem organizacije međunarodnih odnosa. Barijernost
može biti u funkciji unutrašnje politike - samoizolacija (primer Albanije 1960-
1990), ili spoljnje politike - blokada, sankcije (primer SR Jugoslavije 1990-ih).
Nosioci formalizovane barijernosti su raznovrsne administrativne i
ekonomske metode kontrole spoljašnjih veza: licence, tarifna i netarifna
ograničenja, vizni i pasoški režim, valutni kurs, pravila spoljnje trgovine,
carinska kontrola itd. Realizacija barijernih funkcija zahteva takođe troškove
za infrastrukturu: opremanje pograničnih ograda, sistema signalizacije,
održavanje pogranične zaštite, carinskih i drugih službi.
Odnos kontaktnosti i barijernosti je dinamičan, on se menja u
vremenu odražavajući stepen "otvorenosti" nacionalne privrede, stepen njenog
razvitka, izmene u spoljnoj politici države, u mehanizmu upravljanja
privredom. Stepen barijernosti, odnosno stepen formalizacije granice može se
pojačavati ili smanjivati pomoću granične kontrole (pasoša, viza, carinske,
zdravstveno-sanitarne, policijske kontrole) a takođe korišćenjem prirodnih
objekata. Zato granica istovremeno ima više funkcija, od kojih svaka ima
poseban režim u pogledu stepena barijernosti i kontaktnosti. To su:
1. Pravna (juridička) funkcija granica označava prostor suvereniteta.
To je linija do koje se prostire suverenitet jedne države, tu se porekida i

218
počinje suverenitet druge države. Ona označava prostornu nadležnost
državnih institucija - policije, vojske, sudstva i t.d.
2. Fiskalna funkcija - granica omeđuje prostor nacionalne privrede,
poreske politike, carinske kontrole i sl. Carinska politika može biti
izolacionistička i protekcionistička.
3. Kontrolna funkcija - na granici se vrši kontrola robe i putnika (na
primer, selekcija useljenika, kontrola viza i radnih dozvola, pasoška kontrola
i sl.), po utvrđenim kriterijumima. Kontrolnu funkciju ima i sanitarna služba
na graničnom prelazu, koja ima ulogu da sprečava širenje zaraznih bolesti.
Nekad, u vreme epidemija, na granicama su postojali karantini. U prošlosti
su bili poznati karantini "Kontumac" u Zemunu (radio u periodu 1730-1842),
"Lazaret" na Lapadu ispred Dubrovnika i u Herceg Novom. Danas na granici
se uglavnom traži lekarsko uverenje ili potvrda o vakcinaciji ljudi ili
životinja protiv određenih bolesti, ili potvrda o ispravnosti namirnica.
4. Vojna funkcija - politička granica je pre svega odbrambena linija
države protiv napada spolja. Ona je istovremeno linija koncentracije vojnih
snaga za eventualni osvajački napad. Stoga vojska obezbeđuje granicu na
celoj njenoj dužini.
5. Ideološka funkcija - u određenim uslovima granica ima ulogu
barijere za cirkulaciju političkih ideja. U veku telekomunikacija i drugih
dostignuća u prenosu masovnih komunikacija ova funkcija slabi. Granice su
sve manje u mogućnostri da spreče širenje zabranjenih ideologija. U vreme
bipolarnog svetskog poretka granice koje su okruživale vojno-političke
blokove imale su funkciju ideološke barijere (primer "gvozdene zavese" u
evropskom delu Varšavskog pakta). U uslovima ideološke borbe prijatelji se
često traže na neprijateljskoj teritoriji a neprijatelji se otkrivaju među
sugrađanima. Suparničke ideologije se ne bore da prošire teritoriju u ime
nacije, već da kontrolišu društveno-ekonomsku organizaciju i ljudsku misao.
Moć mišljenja postaje sredstvo za dominaciju.
Posebna kategorija prostornih barijera je stepen njihove prohodnosti.
Svaka politička granica (pa i administrativna) je neka vrsta prostorne
barijere, ali samo za relacije generirane kroz regionalizovane funkcije (koje
po pravilu ne prelaze granicu). Ta ista granica ne mora biti prostorna barijera
za relacije neregionalizovanih funkcija. Otuda proističe hijerarhija granica. S
obzirom na način razdvajanja teritorija, razlikuju se: a) granice bez pravnog
značenja (konceptualne granice, kao na primer kulturne, funkcionalne,
predeone); b) granice s pravnim značenjem (političke, administrativne). S
obzirom na stepen razdvajanja razlikuju se kulturne, funkcionalne,
administrativne (opštinske, provincijalne, oblasne), političke (republičke,
pokrajinske, državne), ideološke (granice između ideoloških sistema, vojno-
političkih saveza).

219
 Efekat granice ili "halo efekat" nastaje u
7. Efekat granice slučaju kada se "odbija" privreda i
stanovništvo od perifernih pograničnih
regiona, pogodujući formiranju teritorijalne strukture centripetalnog tipa.
Prema tome, efekat granice utiče na polarizacioni efekat u smislu stvaranja
teritorijalne strukture tipa "centar-periferija". Faktori koji uzrokuju
formiranje relativno stabilnog odbojnog efekta granice mogu biti:
1) Funkcionalne barijere - carinske tarife, etno-kulturne razlike,
regionalizovane funkcije (koje ne prelaze granicu) oslonjene na korišćenje
unutrašnjih faktora razvoja;
2) Vojna situacija na granici - vojno opasne granice pogoduju
formiranju dubinske teritorijalne strukture privrede u državi, i sledstveno,
zaostajanju pograničnih područja;
3) Sporne i konfliktne granice proizvode efekat destabilizacije
pograničja. U politički nestabilnom pograničju kapitalni troškovi obuhvataju
troškove visokog rizika, što povećava troškove proizvodnje i cene prodaje.
Usled odsustva stabilnosti, očekivanja i perspektive razvoja su slabi, što
osuđuje takve regione na zaostajanje ili u boljem slučaju na ekonomsku i
demografsku stagnaciju. Tako nastaje neravnomeran regionalni razvoj kojeg
možemo nazvati okrnjenim razvojem.
Procesi regionalnog integrisanja doveli su do druge krajnosti -
pojave mita o brisanju granica kao prevaziđenih "ožiljaka istorije". Ipak ne
treba zaboraviti da je državna granica bioetnosocijalna determinanta
društvenog života, koja poput svojevrsne membrane reguliše razmenu ili
kretanje roba, ljudi, kapitala i informacija između državne teritorije i ostalog
sveta. Bez granice državi preti haos, entropija ljudskih, materijalnih i
finansijskih resursa. Takođe, granica je birokratska institucija, koja ima
sopstvenu logiku i inerciju razvoja, i koja teži ka samoučvršćivanju i
urastanju u kulturni pejzaž i svest ljudi (Grčić, 1992).
Savremeni međunarodni odnosi počivaju na tri osnove: 1.
Komunikacija, 2. Kooperacija i 3. Integracija. To podrazumeva ne brisanje,
nego "defunkcionalizaciju" granice. Novi tip granice (povezujuća) odnosi se
na slabo formalizovanu i posrednu, lako propustljivu prostornu barijeru, koju
karakteriše efekat privlačenja, zahvaljujući koristima lokalizacije i prelivanja
investicionog kapitala sa druge strane granice. Granica u tom slučaju postaje
više atraktivno mesto lokalizacije nego linija razdvajanja. Otvorena
(povezujuća) granica vrši takođe funkciju posrednika u propagiranju
određenog stila života. Defunkcionalizacija granica vrši se u vezi sa:
1) Internacionalizacijom i globalizacijom u sferi proizvodnje,
usluga, nauke i tehnike, robnih tržišta, korišćenja izvora goriva i energije,
cirkulacije finansijskih i radnih resursa;

220
 2) Integracijom privrednog razvoja pograničnih i primorskih
teritorija. Usled prigraničnog položaja u njima nastaje mogućnost korišćenja
"efekta susedstva". Za prigranične teritorije susedstvo postaje važan resurs
razvitka usled migracija radne snage, kulturnih uticaja, prelivanja kapitala
preko državne granice, malograničnog prometa i sl. U uslovima integracije
Evropske Unije formiraju se transgranični "evroregioni" kao što su Bazelski
(Švajcarska-Nemačka-Francuska), Ženevski (Švajcarska-Francuska),
Mastrihtski (Belgija-Holandija-Nemačka) i oko 15 drugih. Ovi primeri su
rezultat spleta istorijskih činilaca, geografskih, političkih i ekonomskih -
kako unutrašnjih tako i spoljašnjih, koji deluju u uslovima stabilnosti
granice, sigurnosti ljudi i kapitala.
3) Decentralizacijom vlasti, kada autonomaški, separatistički i drugi
procesi etnoregionalnog karaktera, ističu zahteve za preraspodelu "centralne
vlasti" u korist regiona. Tu je reč o takvim regionima kao što su Baskija,
Škotska, Vels, Flandrija, Bretanja, Korzika, Bavarska, Sardinija, Trentino-
Alto Adiđe i drugi. U dugoročnoj perspektivi to može dovesti do stvaranja
neke međunacionalne zajednice na nivou ne država, nego regiona u Evropi.
Granica svojim funkcijama bitno utiče na formiranje kulturnog
pejzaža unutar cele države, a posebno u pograničnim područjima. R.
Hartšorn piše da "... to što čovek živi u vlažnoj, industrijskoj državi
Masačusets ili pak polusuvom, stočarskom regionu Novog Meksika jest -
možda - manje važno nego to, da u jednom i drugom slučaju živi u
Sjedinjenim Državama, a ne u Francuskoj ili Sovjetskom Savezu"
(Hartshorne, 1954). Barijerna funkcija granice postaje uzrok privredne
depresije i depopulacije pograničnih područja, te se u tim područjima javlja
specifičan pejzaž kojeg je Lapradel (Lapradelle) nazvao "voazinaž" (fr.
Voisinage - susedstvo) a Preskot (Prescott) "granični predeo" (engl. Border
lanscape). Pogranični predeli usled graničnog efekta zadobijaju ulogu
barijere za širenje inovacija. Sa gledišta načina propuštanja inovacija ta
barijernost se ispoljava kao: apsorpciona (upija inovacije ali ih ne propušta
dalje, zbog nedostatka radne snage, finansijskih sredstava, razvojne
perspektive), propusna (propuštaju ali oslabljuju inovacije), odbojna (menja
smer i intenzitet inovacija), višefunkcionalna (deo inovacija apsorbuje, deo
propušta, deo odbija).
Dijalektika razdeljujućih i povezujućih funkcija granice ogleda se u
terminološkoj nejednoznačnosti pojma graničnog predela. U francuskom
jeziku postoje dva termina: la region transfrontaliere i la region
cisfrontaliere, što ima drugačiji smisao od srpskih termina prigranični
(transgranični) i pogranični (rubni) region. Radi terminološkog preciziranja
uzećemo da se pridev prigranični odnosi na teritorijalni društveno-
ekonomski sistem položen s obe strane granice (međa) a pogranični - s jedne
strane granice (rub). U nemačkom jeziku postoji takođe razlika između
pojma pograničnog regiona (Grenzregion) i prigraničnog regiona, koji ima

221
dva naziva: die grenzuberschreitende Region (region koji prelazi granicu) i
die internationale Region (međunarodni region).
Pojam granice (frontier, boundary) često se meša s pojmom ruba
(border), a otuda se mešaju i pojmovi prigraničnog regiona i pograničja
(Cristoff, 1959). U literaturi je istaknuto (Friedmann i Alonso, 1964) da
pograničje ili rubni region (engl. Frontier region) je poseban slučaj
perifernog sistema; pojmovi perifernog područja i prigraničnog područja
nisu sinonimi. Pogranično područje je jednoznačno određeno političkom
granicom samo sa spoljašnje strane, dok je sa unutrašnje strane ono široka
prelazna zona. Pogranične zone leže izvan centra aktivnosti zemlje,
zahvatajući periferne prostore - iskorišćavane (deprimes) i zapostavljene
(defavorises) pri podeli dohotka (Sanguin, 1983).
Tako shvaćenom pograničnom području bliski su po značenju
pojmovi pograničnog regiona (border region) i rubnog regiona (frontier
region). U ovom drugom pojmu su ipak sadržane implikacije ekonomskog
rasta na periferiji (Friedmann i Alonso, 1964) a posredno i zatvorenost. Zato
neki autori naglašavaju da pogranične zone, a posebno prigranične, mogu
biti ne samo prostori iskorišćavani i zapostavljani, nego takođe centri punog
razvoja i procvata (Sanguin, 1983). Između te dve modelske krajnosti ima
cela lepeza posrednih empirijskih slučajeva. Glavna razlika između
pograničnog i prigraničnog regiona sastoji se u činjenici da je pogranični
region periferni sistem, dok je prigranični (transgranični) pak - centralni
region u ekonomsko-geografskom smislu. Ukoliko se pojam pograničnog
područja (regiona) odnosi na teritorijalni društveno-ekonomski sistem koji se
nalazi s jedne strane granice, utoliko se pojam prigraničnog regiona odnosi
na teritorijalni sistem presečen granicom, ali pored toga on čini funkcionalnu
celinu. Prigranični region integriše nacionalne delove međunarodnog regiona
u vidu zonalne granice sa centrima razvoja. Pogranični region se može
shvatiti u svetlu teorije "centar-periferija" a prigranični region - u svetlu
teorije "polova" ili centara rasta. Pogranični region vezuje se za koncepciju
rubnog regiona (Friedmann i Alonso, 1964) koja implicira postojanje centra
razvoja na periferiji, iz kojeg se zona uticaja širi s jedne strane državne
granice. Pojam prigraničnog regiona implicira međutim, postojanje pri
granici centra rasta, čija zona uticaja se širi s obe strane granice (Hansen,
1983). Taj pojam nalazi više izraz u koncepciji pola integracije (Boudeville,
1971). Pojam pograničnog regiona nadovezuje se na pojam jako
formalizovane granice i posredno, slabo propusne prostorne barijere, dok se
pojam prigraničnog regiona nadovezuje na pojam granice slabo
formalizovane i "prozračne", lako propusne prostorne barijere. Uopšte
možemo reći da u prigraničnom regionu postoji dijalektika centrifugalnih i
centripetalnih sila, ili - drugim, rečima - dijalektika konflikta i saradnje. U
najbolje istražene prigranične regione u Evropi spadaju regioni Bazela

222
(Regio Basiliensis), Ženeve, Trsta, Kopenhagena, donekle i Šćećina,
Lokarno-Belinzona, Komo-Verbanie (Regio Luganensis).

8. Bonitacija granica U jednom književnom delu stoji: "Ja sam

mu govorio da moje jabuke nikad ne
preskaču k njemu i ne sede šišarke pod
njegovim borovima. A on odgovara: Dobre ograde rađaju dobre susede"
(Frtost, Zlatni sid, 1914). Postavlja se pitanje, šta su dobre granice? Podela
granica na "dobre" i "loše" sadrži subjektivne elemente i zavisi od gledišta -
strateškog ili ekonomskog. Često biva da one geografske karakteristike koje
su dobre za ekonomiju nisu dobre za strategiju, jer ono što je dobro u miru
ne mora da bude dobro u ratu, i obrnuto. Nema apsolutno dobrih ni
apsolutno loših granica. Granica može biti dobra sa gledišta odbrane a vrlo
loša sa gledišta komunikacija tj. privrede. Vrednosti jedne iste granice
menjaju se u vremenu. Na primer, pustinjske granice starog Egipta imale su
pozitivnu geopolitičku ulogu - dobro su čuvale "kolevku civilizacije" oko
Nila pred napadima nomadskih naroda. Danas su one prepreka za
komunikacije i područja sa zamrlom privrednom aktivnošću. Splet granica
Namibije, Zambije, Zimbabvea, Bocvane i Angole je kolonijalno nasleđe.
Uopšte "dobrom" granicom se naziva granica koja ispunjava zadatke
zbog kojih je bila postavljena. Takva granica daje maksimalnu efektivnost
uz minimalne političke napetosti. Sa strateškog gledišta za dobre se smatraju
granice pogodne za odbranu. To su obično granice koje su najkraće moguće.
Teorijski, takva granica je u obliku kružnice. U praksi nema takvih granica.
Kanton Slothern ima tako komplikovanu graničnu liniju da na karti liči na
meduzu. Najduža neprekidna granica koja iznosi 6 416 km je između
Kanade i SAD, uključujući granicu na Velikim jezerima a isključujući 2 547
km granice sa Aljaskom. Kinesko-ruska granica je duga blizu 7 000 km ali je
prekinuta kinesko-mongolskom granicom. Granica sa najvećim brojem
prelaza je između Meksika i SAD (duga 3 110 km). Kina je zemlja sa
najdužom kopnenom granicom (22 000 km) i najvećim brojem suseda (14 ne
računajući Hong Kong, Makao i Tajvan). Najkraće kopnene granice imaju
Vatikan (4,07 km) i Gibraltar (1,53 km). SR Jugoslavija ima sedam suseda i
2 727 km kopnene granice.
Stepen sličnosti stvarne granice sa idealnom (kružnom) određuje se
pomoću tzv. koeficijenta razuđenosti granica, pod kojim se podrazumeva
odnos stvarne granice prema kružnoj granici prostora iste površine.
Izračunava se kao: G = D/O, gde je D - stvarna dužina granice, O - obim
kruga iste površine (O = 2 Pπ , gde je P - površina, π - 3,14). Za
Jugoslaviju koeficijent razuđenosti (G) iznosi 2,407, za Tajland 2,82,
Francusku 1,42, Nigeriju 1,13, Urugvaj 1,05, Rumuniju 1,37, Mađarsku
1,46, Švajcarsku 1,64, Belgiju 1,67, Meksiko 2,58, Čile 3,1.

223
 Parametar izgleda granice, kao i prikupljenosti teritorije, je
teritorijalno-granični koeficijent (Kt = površina/dužina stvarne granice). Za
Jugoslaviju on iznosi 37,4 km2/km, dok za Poljsku, koja ima prikupljen
oblik, iznosi samo 11,3 km2/km granice. Visok koeficijent imaju izdužene i
raščlanjene (fragmentirane) države, a nizak imaju prikupljene države. Obrnut
pokazatelj, granično-teritorijalni koeficijent (Kg = dužina granice/površina)
za Jugoslaviju iznosi
0, 02669 km/km2 teritorije. Populaciono-granični koeficijent (Kp =
stanovništvo/dužina granice), za Jugoslaviju iznosi 3791 st/km granice.
Granično-populacionikoeficijent (Ks=dužina granice/stanovništvo) pokazuje
da u Jugoslaviji dolazi 263,8 km granice na 1 mil. stanovnika. Koeficijent
čini samo formalan kriterijum boniteta granica.
Stepen optimalnosti granice zavisi ne samo od oblika nego i od
funkcija. Optimalna međunarodna granica bila bi ona koja se podudara sa
linijom najmanjeg kretanja. U ekonomskom pogledu to bi bila granica
regiona saobraćajno izolovanog, ekonomski autarkičnog i politički
suverenog. Linija najmanjeg kretanja između dva grada može se oceniti
pomođu gravitacionog modela. Na primer, gradovi 1 i 2 na rastojanju D 1-2
imaju određeni broj stanovnika M1 i M2. Tačka najmanjeg kretanja B2
merena u km od grada 2, odrediće se po modelu:

B2 = D 1-2 / 1 + M1 + M 2
Prema tome, dva grada jednake veličine (M1 = M2) na udaljenosti 12 km,
imaće tačku minimalnih kretanja B2 na udaljenosti 6 km od grada 2.
Bonitacija granica na "dobre" i "loše", kao i genetska podela na
"prirodne" i "veštačke", služila je u funkciji geopolitičkih pretenzija i čak
agresija.

9. Granice na moru Obala kao geografski pojam je kopneni

pojas koji je u povremenom dodiru s
morem, zavisno od plime i oseke. Obali
ne pripada deo kopna koji je stalno pokriven morem (morsko dno) ili mu
samo ekonomski gravitira (primorje). Obala kao geografski pojam sadrži tri
elementa - obalni pojas (primorje u ekonomsko-geografskom značenju),
obalni rub (obala u fizičko-geografskom smislu) i obalno more (unutrašnje,
međuostrvsko more). Granica na moru ne može se odvojeno posmatrati od
obale i morskog dna. Prema tome, morska masa, obala i morsko dno su
elementi mora kao geografsko-političkog pojma. Problemi u vezi sa
delimitacijom svetske akvatorije odnose se na eksploataciju resursa mora i
podmorja izvan državnih granica, na slobodu plovidbe i ribolova, status
tesnaca i zaštitu morske sredine, naučna istraživanja i slično.

224
 Međunarodno pravo mora dugo se oslanjalo na delo Holanđanina
Hugo Grociusa (1583-1645) objavljeno u Parizu 1625. godine, tačnije na
poglavlje Mare Liberum u kojem su istaknuta dva principa - o slobodi mora i
suverenitetu priobalnih država u obalnom moru, do dometa topa. Početkom
XIX veka sve zemlje su priznavale pojas do 3 milje (5560 m) kao
teritorijalno more, što je u ono vreme davalo sigurnost od napada. Tada je
preovlađivalo mišljenje o neiscrpnosti bioloških resursa mora i odnos prema
moru se uopšte oslanjao na "slobodu mora" (Mare Liberum). Krajem XIX
veka javljaju se sporovi oko korišćenja mora, ali još ne dolazi u pitanje
princip "slobode mora". Međunarodna konferencija o pravu mora u Hagu
1930, nije rezultirala sporazumom ali većina od 47 zemalja učesnica se
izjasnila za teritorijalno more do 3 milje.
Posle II sv. rata bilo je tri konferencije UN o pravu mora. Prva je
održana u Ženevi 1958. sa 86 država učesnica. Druga je održana u Ženevi
1960. sa 88 učesnica. Treća je posle šestogodišnjih priprema trajala devet
godina, od 1973-1982. uglavnom u Parizu sa 150-160 učesnica. Prva
konferencija je donela četiri Konvencije: o teritorijalnom moru i spoljnjem
morskom pojasu; o otvorenom moru; o epikontinentalnom pojasu; o ribolovu i
očuvanju bioloških bogatstava otvorenog mora. Nije precizirala širinu
teritorijalnog mora ali je zaključeno da ne može prelaziti 12 nautičkih milja
(22,2 km) od bazne linije. Mnoge zemlje koje nisu imale teritorijalno more do
12 milja, posle toga su primenile to pravo. Druga konferencija bila je u znaku
predloga Perua da se zameni termin "sloboda ribolova" (kao konsekvenca
principa "slobode mora") terminom "pravo na ribolov" i da se to pravo proširi
za priobalnu državu na prostor otvorenog mora do 200 milja. Osam
latinoameričkih zemalja 1968. godine je imalo ribolovni pojas do 200 milja.
Treća konferencija o pravu mora u Parizu odredila je principe za
korišćenje mora i okeana, njihovog dna i vazdušnog prostora nad njim.
Prema Konvenciji o pravu mora koja je potpisana 1982. u Montigo Beju
(Jamajka), izdvaja se teritorijalno more do 12 milja, ekonomska zona do 200
milja i zona isključivog prava na ribolov do 200 milja (sl. 17).
1. UNUTRAŠNJE MORSKE VODE spadaju pod suverenitet date
države kao i teritorija. Ono obuhvata prostor između obalne linije i bazne
linije od koje se mere zone podele mora. Ženevska konvencija o
teritorijalnom moru i pograničnoj zoni odredila je dva tipa bazne linije:
a) Normalna bazna linija, znači linija niske vode koja predstavlja nultu
dubinu odnosno hidrografsku nulu, što se nekad pogrešno izjednačava s
linijom oseke;
b) Prosta bazna linija, znači prava linija koja zatvara ulaz u zaliv, ili
povezuje istaknute tačke na razuđenoj obali i ostrvima.
Po Ženevskoj konvenciji u unutrašnje vode ubrajaju se:

225
- Vode u lukama i pristaništima unutar linije koja spaja najudaljenije tačke
lučkih uređaja i sistema;
- Vode zaliva, zatona, limana ako pripadaju jednoj državi, kada prirodan
ulaz u zaliv nije širi od 24 milje i ako površina polukruga čiji je prečnik
linija povučena na ulazu u zaliv nije veća od površine zaliva;
- Vode istorijskih zaliva čija širina prelazi 24 milje ali koji po istorijskoj
tradiciji pripadaju jednoj zemlji. Takvi su Bristolski kanal (širine oko 100
milja) i zaliv Mari Fert (oko 75 milja) u Velikoj Britaniji; zaliv San
Matias i San Jork (oko 100 milja) u Argentini; zaliv Sv. Lorenca i
Hadsonov zaliv u Kanadi;
- Vode unutrašnjih mora okružene teritorijom jedne države, koje su
povezane ili ne tesnacima s drugim morima. Na primer, Belo more,
Japansko more, Javansko, Molučko.
- Sve druge vode ograničene prostom baznom linijom koja spaja
spoljašnje tačke ostrva i rtova.
2. TERITORIJALNO MORE obuhvata pojas voda duž obale na koji
se proteže suverenitet pribrežne države, ali s jednim ograničenjem - na
teritorijalnom moru imaju pravo neškodljive plovidbe brodovi svih zastava.
Nemci imaju ispravniji termin "Kustenmeer" - obalno more. Ova zona pruža
se od bazne linije do zamišnjene linije na udaljenosti od 12 nautičkih milja
(22,2 km). U toj zoni priobalna država može sprovoditi carinsku, fiskalnu,
imigracionu ili pak sanitarnu i ekološku kontrolu. Teritorijalno more ne
obuhvata oko 120 tesnaca koji se nalaze u zoni 12 milja od susednih država,
koji su slobodni za međunarodnu plovidbu. Spoljna granica teritorijalnog
mora je ujedno državna granica na moru pribrežne države. Većina zemalja
odredila je širinu teritorijalnog mora na 12 milja, ali 13 zemalja odredilo je
tu granicu na 200 milja. U Sredozemlju su Grčka, Turska, Liban i Izrael
odredili granicu na 6 milja, Albanija na 15 milja, SAD na 24 milje, Sirija na
35 milja dok ostale pribrežne zemlje na 12 milja. Granice od 24 milje koje
su proglasile SAD 1999 g. važe i za njihove teritorije - Portoriko, Guam,
Američku Samou, Devičanska i Severna Marijanska ostrva u centralnom
Pacifiku. Razgraničenje korespodentnih država na moru koje nema dovoljnu
širinu, utvrđuje se međusobnim sporazumom. Bez sporazuma ni jedna strana
ne sme proširiti svoje teritorijalno more preko središnje linije tj. linije na
kojoj je svaka tačka jednako udaljena od najbližih tačaka baznih linija, od
kojih se meri širina teritorijalnog mora.
3. SPOLJAŠNJE MORE može se uspostaviti u cilju zaštite
teritorijalnog mora na još 12 milja (24 milje od bazne linije). Pribrežna država
može jednostrano uspostaviti ovu zonu u cilju zaštite posebnih interesa -
carinskih, bezbednosnih, imigracionih, koja ne narušavaju interese drugih
država, na primer radi sprečavanja širenja zaraznih bolesti, suzbijanja

226
krijumčarenja, piratstva. Spoljašnje more je deo otvorenog mora ili ekonomskog
pojasa, utvrđeno posebnim zakonom ili međunarodnim ugovorom.
4. EKONOMSKA ZONA zahvata akvatoriju do 200 milja od bazne
linije, u kojoj obalna država ima isključiva prava iskorišćavanja prirodnih
bogatstava, živih i neživih, uključujući iskorišćavanje energije mora.
Obuhvata oko 40% svetskog okeana ili 28% površine planete Zemlje.
Uvođenje ove zone uzrokovalo je stvaranje raznih ribolovnih zona u cilju
zaštite lovišta i bioloških resursa. Postoje kategorije: zona zaštite ribolova,
zona prvenstvenog prava ribolova, zona isključivog prava ribolova.
Ekonomska zona ne ugrožava interese drugih zemalja u pogledu slobode
plovidbe, preleta, postavljanja podmorskih kablova i uređaja za navigaciju i
komunikacije. Tu se javlja problem granica u zatvorenim morima na čijim
obalama ima više država ili problem ostrva na otvorenom moru. Na primer,
danski Bornholm na Baltiku, grčka ostrva u Egejskom moru blizu turske
obale, engleska ostrva u kanalu La Manš na francuskom šelfu (arbitražni sud
1977. godine im je priznao pravo britanske eksklave na francuskom šelfu).
Kada je Island 1952. godine proširio ekonomsku zonu na 50 milja, Velika
Britanija to nije priznala te je izbio tzv. "bakalarski rat". Postoje i sporna
ribolovna područja na Severnom moru.
5. SLOBODNO (OTVORENO) MORE su svi delovi svetskog mora
koji ne ulaze ni u jednu od prethodno navedenih kategorija. Međunarodni
status zasniva se na 4 principa slobode, koje mogu koristiti sve zemlje pa i
one koje nemaju izlaz na more:
- Sloboda plovidbe;
- Sloboda ribolova;
- Sloboda postavljanja podmorskih kablova i cevovoda;
- Sloboda preleta aviona.
Predviđeni su još:
- Sloboda građenja veštačkih ostrva i drugih uređaja;
- Sloboda naučnih istraživanja mora i podmorja.
Konvencija daje pravo formiranja unutrašnjih i teritorijalnih voda i
ekonomske zone do 200 milja oko naseljenih ostrva. To daje mogućnost
nekim ostrvskim državicama da znatno uvećaju svoju akvatoriju. Na primer,
ekonomska zona Naurua je 15 329 puta veća od njene kopnene teritorije,
Maldiva 2 432, Tonge 643, Mauricijusa 479, Malte 203 puta. Problem
nastaje takođe kod država na arhipelagu. Pod arhipelagom se podrazumeva
grupa ostrva i drugih prirodnih punktova koji su međusobno povezani tako
da čine neraskidivu geografsku i političku jedinicu, koja je takođe kao takva
istorijski poznata. Država-arhipelag je država koja se sastoji u celini od
jednog ili više arhipelaga, a u njenom sastavu mogu biti i usamljena ostrva.

227
228
Osnovna linija u tom slučaju povezuje spoljnje punktove najudaljenijih
ostrva, pod uslovom da se u okviru osnovne linije nalaze glavna ostrva i
prostor u kojem proporcija vodene površine prema kopnenoj može biti od
1:1 do 9:1 (Draft Convention, 1980).
6. PODMORJE ( DNO I PODZEMLJE) deli se na: 1. Morsko dno
unutrašnjih i teritorijalnih voda; 2. Kontinentalni šelf; 3. Dno slobodnog
mora (pod međunarodnom upravom). Pravni režim u epikontinentalnom
pojasu je ustanovljen odgovarajućom Ženevskom konvencijom 1958.
godine, do dubine od 200 metara, dokle obično dopire kontinentalni šelf.
Sada se isključiva prava obalne države mogu prostirati preko izobate od 200
metara, do granice ekonomske zone (200 morskih milja) i dalje ako je
kontinentalni šelf širi od toga, obuhvatajući strminu i podnožje, ali najdalje
do 350 milja ili do 100 milja merenih od izobate od 2500 metara. Granica
epikontinentalnog pojasa je ujedno granica međunarodne zone u podmorju
izvan nacionalne jurizdikcije. Na tu zonu i njena prirodna bogatstva
primenjen je koncept "zajedničke baštine čovečanstva", koja je u nadležnosti
institucije Međunarodnog dubokomorskog rudarstva. Delatnosti u zoni -
istraživanje i eksploatacija minerala, obavljaće se u korist čovečanstva kao
celine. Time je obustavljeno vekovno širenje vlasti pomorskih sila, nazvano
"puzajućom jurizdikcijom" prema pučini, i sprečena ponovna kolonijalna
deoba morskog dna i njegovog podzemlja, gde je na velikim dubinama
moguće iskorišćavati manganove oblutke koji sadrže metale kao što su
kobalt, nikal, mangan.

Kroz graničnu liniju perpendikularno

10. Granice u
prolazi zamišljena zavesa koja ograničava
vazdušnom i kosmičkom suverenitet države u dubini i u visini. To
prostoru znači da u prostor suvereniteta ulazi ne
samo površina teritorije nego i njena
geološka unutrašnjost, teritorijalno more, vazdušni i kosmički prostor. Državni
prostor je tako definisan u Konvenciji o civilnoj avijaciji 1944. i u Sporazumu
o istraživanju i korišćenju kosmosa 1967. godine. Pravni status atmosfere
razlikuje se od statusa kosmičkog prostora. Principi za korišćenje Kosmosa su:
1) ravnopravnost svih država koje mogu da ga istražuju i koriste; 2) zabrana
lansiranja objekata opasnih za bezbednost drugih zemalja.
Širenjem kosmičkih istraživanja, strateških planova "rata zvezda" i
korišćenja satelita različite namene, iskrsava problem određivanja granice
između državnog vazdušnog prostora i Kosmosa koji je izvan državnog
suvereniteta. Konačno se stiglo do predloga da visinska granica bude
određena najnižom tačkom trajektorije veštačkih satelita ili da se fiksira na

229
80 km od površine Zemlje. Ispod te granice vazdušni prostor je deo državne
teritorije. Prelet kroz taj prostor reguliše država, nad čijom teritorijom se
nalazi. Letovi u atmosferi do te visine se regulišu bilateralnim i
međunarodnim sporazumima koje su potpisale (u Varšavi 1929, Hagu 1956,
Gvatemala Sitiju 1971) članice IATA - Međunarodne organizacije za
vazdušni saobraćaj. U vreme leta avion, putnici, posada i objekti koje
prevozi su pod jurizdikcijom države čiji je avion.
Istraživanje Kosmosa počelo je 1957. lansiranjem prvog veštačkog
satelita iz SSSR-a. U OUN je 1959. formiran Stalni komitet za korišćenje
Kosmosa, koji od 1962. radi u dva potkomiteta - pravnom i naučno-
tehničkom. Nastali su ozbiljne razlike u definiciji pojma "nebesko telo" - da
li se on odnosi samo na prirodne objekte i da li taj pojam podrazumeva
gasovite i tečne materije u Kosmosu. To pitanje je dobilo na značaju kada su
se američki astronauti 1969. spustili na Mesec i kada se ukazala perspektiva
korišćenja sirovina iz Kosmosa.
Kosmički prostor bliži Zemlji već je uveliko "naseljen" satelitima za
vojne, komunikacione, meteorološke, kartografske, istraživačke i druge
ciljeve. Korišćenje Kosmosa je postalo predmet velikih političkih i
vojnostrateških nesuglasica i suparništva među dve osnovne kosmičke
supersile - SAD i SSSR (od 1991. Rusija). "Hladni rat" je dostigao apogej
kada je američki predsednik Regan početkom 1980-ih promovisao strategiju
"rata zvezda". Konfliktno je na primer pitanje "špijunskog" snimanja
teritorija drugih država iz Kosmosa i korišćenje dobijene informacije za
sopstvene geostrateške ciljeve. Zemlje koje nemaju kosmičke programe
smatraju da je to narušavanje njihovog teritorijalnog suvereniteta. Francuska
je predložila kompromisno rešenje - da države mogu da vrše kosmička
osmatranja (monitoring) na teritoriji druge države, ali se obavezuju da
dostave kopije sakupljenih informacija toj zemlji. Sporna su takođe pitanja
lansiranja laserskog i nuklearnog oružja, odlaganje radioaktivnog otpada u
Kosmosu i druga.

Granični sporovi nastaju usled dve

11. Granični sporovi protivurečne pravne etike - promenljivosti
i postojanosti. Na prvoj je zasnovano
pravo nacionalnog samoopredeljenja, cela ideja demokratije, na drugoj -
ideja teritorijalnog suvereniteta i nepovredivosti granica. Na granicama se
takođe ogleda dijalektika konflikta i saradnje. Između država nastaju oštri
granični sporovi zbog malih izmena, na primer, kada granična reka malo
promeni svoj tok. Dobitak ili gubitak od takve izmene je ništavan, ali
politička napetost time nije manja. Iza svega toga stoji etika postojanosti.
Etički značaj nepovredivosti granica sastoji se u tome, da se u "građanskom"
društvu, sve ono što je formalno-pravno razdvaja od svega ostalog
neformalizovanog, nacionalnog, samobitnog. Granica je formalno-pravna

230
kategorija, koja seče etničke, kulturne i druge teritorijalne zajednice.
Istražujući granice M. Fuše razlikuje tri tipa spoljnje politike, u skladu sa
stepenom međunarodne napetosti: odbrambenu, iredentističku (koja se bori
protiv ostajanja na teritoriji, naseljenoj drugim narodom) i ekspanzionističku
(Foucher, 1986). Prema tome, jedna država može istovremeno, zavisno od
konfiguracije granice, uzastopno da vodi tri politike, pošto druga i treća se
uvek opravdavaju prvom.
Sporne granice je francuski geograf Žak Ansel nazvao "političkim
izobarama" želeći time da posebno označi te linije političkih napetosti. Usled
postojanja spornih granica može se govoriti o dve vrste granica - o
granicama de facto i de jure. S obzirom na uzroke mogu se razlikovati četiri
vrste graničnih sporova:
1. "Pozicioni" granični sporovi - nastali usled različitih gledišta na
interpretaciju položaja granične linije koja je utvrđena ugovorom. Neke
granice su demarkirane posle izvesnog perioda vremena, što je dalo
mogućnost različitih interpretacija ugovora.
2. Teritorijalni granični sporovi - nastali kada jedna od strana negira
važnost samog ugovora, jer se situacija promenila (primer nasleđenih
kolonijalnih granica). Ovi sporovi mogu se bazirati na istorijskim zahtevima
(obnova velikodržavne ideje), etno-nacionalističkim argumentima
(iredentizam), ili nezadovoljstvu zbog podele dobitka u ratu (primer II
balkanskog rata zbog podele Makedonije);
3. Funkcionalni granični sporovi - proizilaze iz državnih funkcija
primenjenih na granicu (primer zabrane stočarskih kretanja, zabrane tranzita);
4. Sporno transgranično korišćenje resursa - nastaje zbog korišćenja
rečne vode, ležišta uglja ili nafte u pograničnoj zoni, ribolova u ekonomskoj
zoni, pogodnog geostrateškog položaja ili transgraničnog prenosa
zagađivača površinskih i podzemnih voda, vazduha, radioaktivnog zračenja.
Granični sporovi su potencijalna ili stvarna krizna žarišta. "Granice
su zaista oštrice britve na kojoj visi savremeni problem rata i mira, života ili
smrti nacija" kazao je Lord Kerzon (Pounds, 1963). Većina graničnih
sporova odnose se na formu granice, dok se naučna interesovanja odnose na
njihovu genezu i u novije vreme na funkcije granica (Kolosov, 1997; Grčić,
1992, 1998). Granično-teritorijalna pitanja često nisu mogla biti rešena u
kategorijama teritorijalnih promena, rešenje je nađeno u promenama
funkcija granica, tj. stepenu njenog formalizovanja na pojedinim sektorima,
u skladu sa odnosima nacionalnih i društveno-političkih zajednica koje ta
granica deli.

231
 Tab. 7. - Primeri graničnih sporova i kriznih žarišta u svetu
Zapadna Evropa
Južni Tirol (Alto Adiđe) - pripada Italiji od 1919. Germanofonska većina
(oko 300 000 ili 63% st.) traži pravo na samoopredeljenje.
Severna Irska (Alster) - katolički nacionalisti (pokret IRA) vode borbu
protiv većinskih protestantskih unionista (oko 57% stanovništva) koje
smatraju uljezima i britanske vlasti za ujedinjenje sa Republikom Irskom.
Ostrvo je podeljeno 1920.
Korzika - uprkos "unionističkoj" većini postoje mafijaške organizacije i jak
separatistički pokret predvođen Frontom za nacionalno oslobođenje Korzike
(FLNC).
Baskija - ekstremni nacionalisti (pokret ETA) traže stvaranje ujedinjenog
baskijskog entiteta sa obe strane špansko-francuske granice.

Jugoistočna i istočna Evropa

Kosovo I Metohija - Šiptarski separatistički pokret želi stvaranje "Velike
Albanije". Srbi tu pokrajinu smatraju hartlendom i istorijskom kolevkom
srpske nacije a Šiptare smatraju uljezima. Posle vojne intervencije NATO
1999 g. uspostavljena je međunarodna prinudna uprava.
Republika Srpska - izborila se za status konstitutivne republike u sastavu
federacije BiH, garantovan Dejtonskim sporazumom 1995. Grad Brčko je
distrikt pod međunarodnom upravom (1999). Efemerna Republika Srpska
Krajina u Hrvatskoj je ugušena 1995 g.
Severni Epir - deo Albanije na koji pretenduje Grčka.
Severni Kipar - naseljen kiparskim Turcima, otcepljen je 1974 g. posle
upada turske vojske, ali nije međunarodno priznat. Kipar je u periodu 1878-
1960 g. bio britanski posed. Grci Kiprioti smatraju Turke uljezima.
Egejsko more - Turska smatra spornom granicu na moru i neka grčka
ostrva.
Krim - bio 400 godina sedište tatarske države (Zlatne horde), 1783 g.
zauzeli ga Rusi a 1954. Hruščov ga poklonio Ukrajini povodom "300-
godišnjice ujedinjenja Rusije i Ukrajine". Na Krimu preko 90%
stanovništva govori ruski..
Pridnjestrovlje - u Moldaviji, naseljeno većinom Rusima i Ukrajincima koji
imaju separatističke težnje, kao i Gagauzi (oko 155 000), pravoslavci koji
govore turski.
Nagornij Karabah - jermenska enklava u Azerbejxanu.
Južna Osetija - nastala je 1922. Podelom Osetije na severnu (u sastavu
Ruske federacije) i južnu (u sastavu Gruzije). Pokušaj reunifikacije 1991. je
sprečila Gruzija.
Abhazija - separatistički pokušaj manjinskih Abhaza 1992 g. sprečila je
Gruzija.
Čečenija - samoproglašena nezavisnost (1994).

232
 Azija
Aksai Čin - oblast duž zapadnog sektora indijsko-kineske granice, koju je
zauzela Kina u kinesko-indijskom ratu 1962 g. Ova teritorija je značajna za
Kinu, koja je 1954-1957 preko nje izgradila vojni put, koji povezuje
Sinkjang i Tibet, zaobilazeći neprohodni masiv Kunlun. Aksai Čin Indija
smatra istorijskim delom Ladaka, regiona u Kašmiru.
Tajvan - de facto nezavisna država, nastala 1949 g. kada se na ostrvo
Formoza sklonila izbeglička vlada Kvomintanga, pod vodstvom Čang Kaj
Šeka, pobeđena od komunista pod vodstvom Mao Ce Tunga. Kina želi
reunifikaciju.
Tibet - Dalaj Lama je u izbeglištvu od 1959. Kina drži ovaj prostor od
XVIII veka.
Ostrva Spartli - potencijalno naftonosno područje na koje pretenduje pet
susednih zermalja. Kina je dala naftne koncesije američkim kompanijama.
Podela južnog kineskog mora je sporna, 1988. ovde je bio sukob mornarice
Kine i Vijetnama.
Istočni Timor - bio portugalska kolonija do 1975. Zatim uključen u
Indoneziju. Deluje separatistički pokret Fretilin. Posle referenduma za
nezavisnost 1999. g. došlo do vojne intervencije Indonezije i ulaska
međunarodnih mirovnih snaga.
Amur-Usuri - rečna granica između Kine i Rusije, posle oružanog sukoba
1983. regulisana tako da ide talvegom glavnog korita.
Kurilska ostrva - (Etorofu, Šikotan, Habomaj, Kunašir) koje je anektirao
SSSR 1945. Japan želi povraćaj.
Kašmir - indijska teritorija sa muslimanskom većinom, na koju pretenduje
Pakistan.
Kurdistan - teritorija naseljena Kurdima koji žive u Turskoj (oko 10 mil.),
Iranu (6 mil.), Iraku (3 mil.), Siriji (800 000) i zakavkaskim republikama (oko
350 000). Postoji pokret za nezavisnost i ujedinjenje (jak u Turskoj). Kurdi
nisu imali političku nezavisnost ili autonomiju još od biblijskih vremena.
Kuvajt - je zajedno sa Irakom bio turska provincija (vilajet Basra) kojom je
upravljano iz Bagdada; 1913 g. je odvojen kao britanski protektorat. Dobio
je nezavisnost 1961 g. i bio predmet iračke agresije 1961-63 i 1990 g. koja je
izazvala međunarodnu vojnu intervenciju protiv Iraka. Irak je priznao granice
Kuvajta 1994 g.
Iračko-iranska granica - spor je nastao još 1847 g. kada je Turska, koja je
držala Irak, oduzela malu teritoriju Irana i uspostavila granicu na Šat-el-
Arabu, koji je značajan za iračku luku Basra. Granica je Išla talvegom ali
donji deo reke i estuara pripali su Turskoj. Iran nije priznao da je Irak
sukcesor Turske i tražio je po međunarodnom pravu da granica ide
talvegom na celoj dužini reke od Koramšara do Persijskog zaliva.
Ispostavio je zahteve na oko 508 km2 na šta je Irak odgovorio zahtevom za
Kuzitan nekad poznat kao "Arabistan". Rat 1980-1988 g. odneo je oko

233
 milion žrtava ali nije promenio granicu.
Arapsko-izraelski spor - ima korene u istoriji koja seže do Avrama, Mojsija
i Starog zaveta koji su osnova nacionalnog identiteta Jevreja kao "izabranog
naroda" i njihove teritorijalizovane ideologije "obećane zemlje". Cionistički
pokret uspeo je da stvori državu Izrael 1948 g. na račun "deteritorijalizacije"
Palestinaca. Palestinski pokret Intifada (ustanak) ojačao je na zapadnoj
obali Jordana i zoni Gaze. Izrael je 1990-h prihvatio da im da neke
teritorijalne koncesije ("zemlja za mir"). Vašingtonskim ugovorom 1993 g.
dobili su autonomiju u zoni Gaze I Jerihona. Ostala su pitanja Zapadne
Obale, Golanske visoravni, raspolaganja rekom Jordan, Jerusalima.

Afrika
Aozou zona - pustinjski pojas Čada duž granice sa Libijom (114 000 km2),
potencijalno bogat uranom. Libija ga je okupirala 1973 g. pozivajućI se na
granicu koju je uspostavio Musolini 1935. Čad ga je povratio 1987., što je
Libija priznala 1994 g.
Bijafra - oblast u Nigeriji bogata naftom. Secesionistički pokret većinskog
plemena Ibo ugušen 1967-69.
Katanga (Šaba) - Oblast u DR Kongo (Zair), bogata rudom bakra.
Eritereja - bila pod italijanskom upravom 1890-1941., zatim u sastavu
Etiopije do 1993. Kada je stekla nezavisnost. Pozicioni sporovi oko
nekadašnje kolonijalne granice izazivali su vojni konflikt 1999.
Ogaden - Etiopska provincija na koju pretenduje Somalija (rat krajem
1970h). Unutrašnji problemi u obe zemlje 1990-h, separatizam provincija
Eritreja I Tigre u Etiopiji, i među klanovski građanski rat I glad, privremeno
su skinuli ovo pitanje sa dnevnog reda.
Zapadna Sahara - u predkolonijalnom periodu pripadala Maroku, u
kolonijalnom periodu Španiji koja se 1975 g. povukla. Potom okupirana od
Maroka i Mauritanije, koja se 1979 povukla. Za "reintegraciju Sahare" kralj
Hasan II je organizovao "zeleni marš" u toku kojeg je na te prostore došlo
350 000 Marokanaca. Razvio se oslobodilački front Polisario, ali je
Marokanska armija podigla "odbrambeni zid" dug 2 000 km da bi zaštitila
ekonomski važan deo Zapadne Sahare (bogat fosfatima). Referendum o
samoopredeljenju pod zaštitom OUN se priprema od 1983. Ali su duboke
razlike oko kriterijuma ko ima pravo glasa.
Egipatsko-sudanska granica - prema ugovoru iz 1899 g. trebalo bi da ide
duž 22 paralele koja prolazi preko drugog katarakta reke Nil kod Vadi
Haife. Zbog plemena Bašaria koje živi između Vadi Haife i Crvenog mora
granica je na tom sektoru 1958 g. izmenjena u vidu cik-cak linije. Egipat
traži da se granica vrati na 22 paralelu i 1991. tu počeo istraživanja nafte.
Tuarezi - nomadi koji žive u pograničjuAlžira, Malija i Nigera. Oni su
apolitični ali predstavljaju problem za bezbednost i kontrolu kretanja ljudi i
roba preko granica.

234
 Amerika
Ostrva u tesnacu Bigl - Argentina traži od Čilea ostrva Pikton, Lenoks i
Nueva. Međunarodna arbitraža 1977 g. dala je mišljenje u korist Čilea.
Argentina traži i izmenu granice u Andima. Sporno je I novostvoreno ostrvo
na ušću La Plate između Argentine i Urugvaja.
Faklandska (Malvinska) ostrva - naseljena Englezima. Argentina polaže
pravo geografske blizine. U ratu protiv Velike Britanije 1982 g. nije uspela
da ih zauzme.
Gvantanamo - baza SAD na Kubi.
Majnas (Oriente), Tumbez i Žen - mala područja u Kordiljerima del
Kondor kojih se Ekvador odrekao u korist Perua 1942 g. Sada ih tražI
natrag zbog nalazišta zlata. Izbio oružani sukob 1995.
Beliz - bivši Britanski Honduras, dobio nezavisnost 1981 g. ali Gvatemala
to smatra "farsom" jer je to bio deo teritorije Gvatemale.
Gran Čako - deo Paragvaja na koji pretenduje Bolivija (250 000 km2).
Severni deo Pustinje Atakama - bio uzrok "Šalitarskog rata" 1879-84
između Bolivije, Perua i Čilea.
Deo Gvajane - zapadno od reke Esekibo, međunarodnom arbitražom 1899
g. trebalo je da pripadne Venecueli.

Teorijska objašnjenja graničnih sporova u XIX-XX veku mogu

se svesti na ekonomski determinizam (ekonomizam), liberalni nacionalizam,
socijaldarvinizam i realpolitiku.
1. Ekonomski deterministi (marksisti) smatraju da postoje veze
između ekonomske organizacije, tehnološkog razvoja i političke karte.
Kapitalistički način proizvodnje teži da uz minimalne troškove postigne
maksimalan profit. To rezultira akumulacijom kapitala na račun širenja tržišta.
Konkurentska borba za širenje tržišta nalazi svoj izraz u širenju državne
teritorije. Borba za tržišne prostore je u osnovi Lenjinovog objašnjenja
imperijalizma i kolonijalizma, kao i novije teorije "međuzavisnosti" centra i
periferije. Neomarksista Valerštajn naglašava sistemske faktore kao što su
nove komunikacione tehnologije, tržišne snage i različiti oblici ekonomske
organizacije. Velika integracija svetskog tržišta i rastuća koncentracija kapitala
u "centru" kapitalističkog društva je, prema Valerštajnu, deo je neumitnog
istorijskog procesa. Globalna integracija (ili globalizacija) umanjuje značaj
geografske distance i čini granice propusnim; to ima indirektni efekat na
smanjivanje interesa bogatih i moćnih država da osvajaju teritorije i menjaju
položaj granica.
2. Liberalna nacionalistička pozicija je bazirana na konceptu
prirodnog prava čoveka i na lese-fer (laissez-faire) ekonomskom liberalizmu.
Liberali smatraju da slobodni ljudi nemaju razloga da čine teritorijalne zahteve
protiv drugih, već treba da harmonično sarađuju. Preteče liberalizma bili su
Macini, propagator ujedinjenja Italije i "nacionalnog internacionalizma"

235
Evrope (1834), Viktor Igo, francuski republikanski pesnik koji je zagovarao
Evropsku federaciju (1849) i drugi. Ideja slobodnih ljudi koji sarađuju u
međunarodnoj instituciji za rešavanje sporova je centralna u liberalizmu Vudra
Vilsona, inspiratora stvaranja Lige Naroda. Liberalna teorija je podržana od onih
koji smatraju da nacija nije slobodna asocijacija ljudi nego prirodni entitet
ograničen zajedničkim jezikom, istorijom i krvnim srodstvom. U kasnom XIX
veku taj pravac mišljenja je povezan sa novim biološkim teorijama u vidu
socijaldarvinizma i rasizma (Čemberlen i Gobino). Ključna ideja je da prirodna
konkurencija između nacija ili ljudskih vrsta rezultira u opstanku sposobnijih ili
bolje prilagođenih i gašenjem ili potčinjavanjem slabijih.
3. Organsko gledište izložio je F. Racel u knjizi "Politische
geographie" (1897). Racel smatra da države treba smatrati kao žive organizme
a granice kao ekvivalent za kožu. Države su u konstantnoj međusobnoj
konkurenciji. Da bi povećale svoju relativnu moć one se bore da postignu
optimalnu konfiguraciju teritorije - minimum granica a maksimum teritorije.
Racel je takođe razvio ideju lebensrauma kojeg je definisao kao prostorni
oslonac moći. Francuski geograf Lisijen Fevr odbacio je Racelov pogled da
teritorija "determiniše sudbinu ljudi sa slepom brutalnošću" u korist više
voluntarističkog koncepta - "nema nužnosti nego svuda su mogućnosti".
LJudska inteligencija i imaginacija su krucijalni u teritorijalnim odlukama.
Ovaj voluntaristički pristup ima više pristalica. Koncept lebensrauma je
prihvatio Haushofer. On smatra da dinamična država mora steći granice nužne
za optimalni unutrašnji razvoj; ako dinamična država ima potrebe i moći onda
ima i pravo da širi teritoriju na račun susedne ili konkurentske države.
Lebensraum i druge socijaldarvinističke koncepte geopolitike preuzeli su
nacisti za opravdavanje rasističke i ekspanzionističke politike. Teorije biološke
baze za ljudsku teritorijalnost su oživljene u vidu nauke sociobiologije.
4. Realpolitika (realpolitik) je više politička praksa nego teorija.
Primer je beskrupulozna politika nemačkog kancelara Oto fon Bizmarka,
izražena u poznatoj frazi "krvlju i gvožđem". Realpolitika se ne rukovodi
filozofijom već procenama ravnoteže snaga i interesa. Ona stavlja interese
svoje države iznad svih drugih obzira. Realpolitika bazira svoje akcije na
nekim premisama Makijavelija (1469-1527), koji je naveo da vladari nisu
ograničeni moralom nego treba da koriste lukavstvo i silu, zatim Bodena
(1530-96) i Hobsa (1588-1679) koji smatraju da sve treba da bude
podređeno poslovima vođenja države. Pogled na međunarodnu zajednicu
kao skup država koje se nemilosrdno bore za svoje interese je osnova
realističke škole međunarodnih odnosa u XX veku.
Opšta karakteristika marksističke, liberalne, neodarvinističke teorije
i realpolitike je da su one nemoćne da objasne kompleksnost sporova koji
postoje u svetu. Druga zajednička karakteristika je da, izuzev realpolitike,
klasične teorije ne vide kraj borbe za teritorije, iako samo marksizam
eksplicitno predviđa "kraj istorije" (Anderson, 1996).

236
 12. Promenjivost i Za državne granice važe dva protivurečna
principa - princip promenljivosti i princip
stabilnost granica
stabilnosti. Prvi proističe iz istorijske i
dijalektičke nužnosti, a drugi iz
konzervativnog stava međunarodne zajednice da održi postojeći poredak. S
tim u vezi postavlja se pitanje, da li postoji neka zakonomernost u pogledu
trajnosti granica. Istorijsko-geografskim istraživanjima došlo se do zaključka
da su najstabilnije granice bile u planinskim vencima Evrope - Pirinejima,
Alpima, Karpatima, Sudetima, skandinavsakom gorju i mestimično na
Dunavu. To su dakle prirodne granice i "linije najmanjih kretanja". Rečne
granice su takođe bile znatno stabilne - granične reke su Dunav, Drava, Prut,
Rajna a izvan Evrope Amudarja, Araks, Mekong, Kongo, Rio Grande (Bravo
del Norte), Parana. Etničke granice su takođe vrlo stabilne, dok su neetničke
često sporne i konfliktne. Ima granica koje nisu ni etničke, ni prirodne, ni
ekonomske, pa ipak dugo traju. Belgija nije menjala svoje granice u XX veku,
iako one nisu ni etničke ni prirodne. NJene granice su se očuvale zahvaljujući
ulozi tamponske države koju je Racel definisao kao "noli me tangere" između
Nemačke i Francuske. Suprotan primer su "nomadske granice" Poljske, koja je
menjala položaj kao "nomadska država".
Nestabilne političke prostore gde su se granice često menjale, neki
geografi nazivaju "zonama događanja", "trusnim zonama", "zonama plima",
"zonama napetosti" (tension areas) ili "zonama nestabilnosti". Ovi nazivi
upućuju na to da se radi o zonama u kojima su česti konflikti i promene
granica, kao što su Balkan ("bure baruta"), Bliski i Srednji istok, Jugoistočna
Azija. Zahtevi za promenom granica često su praćeni isticanjem etničkog
principa, ponekad istorijskog prava, principa prirodnih granica, geografske
blizine i drugih. U Africi sporne teritorije zahvataju oko 20% površine
kontinenta, dok u Latinskoj Americi, Centralnoj Aziji, Zakavkazju i na
Bliskom Istoku ima veliki broj teritorijalnih pretenzija.
Granice koje imaju prirodne i etničke karakteristike a uz to ne seku
privredno homogene regione, uopšte su stabilnije nego granice koje nemaju
takve karakteristike. Faktor stabilnosti granice jest pre svega moć države
(diplomatska, ekonomska, vojna), razmeštaj stanovništva na teritoriji države,
kao i strateški interesi zainteresovanih država. Promene granica su se retko
kad dešavale bez oružanih sukoba i ratova. Afričke granice na više mesta
seku plemenske teritorije, što ne garantuje mir. U rezoluciji konferencije
naroda Afrike koja je održana u Akri (1958) utvrđeno je da "granice koje
dele teritorije plemena (naroda) istog porekla jesu neprirodne" i preporučeno
da se sporni problemi rešavaju mirnim putem. Organizacija afričkog
jedinstva je na osnivačkoj konferenciji (1963) i u Rezoluciji o graničnim
sporovima (1964), prihvatila princip uti possidetis ita possidetis (onaj ko
poseduje, taj nastavlja da poseduje), čime se izjasnila protiv revizije granica.

237
 XI glava

CENTRALNO JEZGRO
I GLAVNI GRAD DRŽAVE

Većina država nisu nastale odjednom

1. Pojam i vrste nego su se postepeno širile, osvajale
centralnih jezgara nove teritorije ili gubile delove teritorija.
Ima u njima, po pravilu, jedna oblast u
kojoj je državna ideja dobila svoju početnu formu, iz koje država vodi
poreklo. To je centralno jezgro - kolevka državne ideje i centar integracije
oko kojeg se oformila data država. Ono se po pravilu karakteriše
geografskim crtama koje u ratu olakšavaju odbranu i izolaciju a u miru
omogućuju participaciju na komunikacijama šireg značaja tj. daju mu širi
nodalitet (centralitet). Prema tome, centralno jezgro je relativno mali ali
originalni prostor oko koga je formirano šire prostorno jedinstvo i prema
kome cela nacija gaji poseban psihološki odnos.
Evo nekoliko primera - Švajcarska je oformljena oko
Viernjaldstattena, Poljska oko regiona Poznanj-Gnjezno, Grčka oko ravnice
Atke, Rusija oko osovine Moskva-Jaroslav, Engleska oko basena Temze,
Francuska oko Pariskog basena (Ile-de-France), Italija oko Rima, Mađarska
oko Budimpešte, Nemačka oko Porajnja, Bugarska oko Trnova, Kina oko
doline reke Hoangho, Indija oko doline Gangesa. Kolevka Španije bila je
oblast Burgos-Leon, Portugalije Galisija, Irske Dablin. Neke države su
menjale (premeštale) svoje istorijsko jezgro. Kina je najpre imala jezgro oko
reke Hoangho, zatim Jang-ce-Kjanga (Nankin) i konačno oko Pekinga.
Kolevka srednjovekovne Srbije bila je Raška sa Kosovom a nove Srbije -
Šumadija. Srpska državotvorna ideja ponikla je na Kosovu a posle propasti
srednjovekovne Srbije ponovo vaskrsla u Šumadiji. Kosovo je za Srbiju ono
što je Pijemont za Italiju, Toledo za Španiju, Vladimirsk za Rusiju.
Centralno jezgro je činilac kohezije u državi. Međutim, važno je
znati da nema nikakve determinističke veze između države i njenog
centralnog jezgra. Neke države sa starim istorijskim jezgrom nisu dugo
imale političku koheziju (na primer Italija) a neke koje nemaju centralno
jezgro imaju visok stepen kohezije (kao Holandija). Neke države su
oformljene oko više istorijskih jezgara (Španija, Portugalija, Nigerija, Južna
Afrika, Ekvador, Jugoslavija). Neke su bez centralnog jezgra - kao da su
nastale ex nihilo ("iz ničega"), bez državne ideje i mimo volje naroda za
statusom države. NJihov raison d’etre leži u interesu stranih sila da se one
stvore, možda kao tamponske zemlje (Belgija, Jordan, Bosna i

238
Hercegovina), možda da bi se sprečile druge sile da zauzmu taj prostor (kao
Albanija) ili zato što strane sile nisu mogle drugačije da se dogovore (kao u
slučaju Libije). Holandija i Belgija su nastale podelom Španske Holandije na
kalvinističku provinciju na severu i katoličku na jugu. Nemačka je 1806.
godine još bila mozaik od 360 državica koje su se 1871. ujedinile bez
ikakvog centralnog jezgra - zapravo u korist Pruske. Neke višenacionalne
države nemaju centralno jezgro, kao ni države koje nisu politički izraz nacije
(stanovnici Monaka su Francuzi, Lihtenštajna Švajcarci koji govore
nemački, San Marina Italijani, u Bosni i Hercegovini tri nacije govore
varijantama srpskog jezika). Ipak, neke od njih traju više vekova i
karakterišu se političkom kohezijom.
U antičkim i feudalnim gradovima državama a ponekad i u velikim
imperijama kao što je bila Rimska, sama imena prestonica prenošena su na
državu. Kasnije u velikim državama očuvani su regionalni toponimi kao
uspomena na istorijsko-geografsko jezgro državnosti (Ras - Raška, Moskva -
Moskovija). Danas istoimenost prestonice i države imaju male države -
Andora, Kuvajt, Singapur, Gvatemala i druge.
U zemljama "Starog sveta" centralno jezgro je uglavnom u
unutrašnjosti kopna (hartlendu). U zemljama "Novog sveta" jezgra su na
obalama (sl. 13), od kojih su išla kolonijalna osvajanja ka zaleđu
(hinterlandu). U prvom slučaju izražava se težnja širenja prema moru, u
drugom - prema unutrašnjosti kontinenta. Paradoks je da se ekonomska
"periferija" SAD nalazi u unutrašnjosti zemlje a "centar" na istočnoj obali.
Danas od 110 većih primorskih država sveta 1/2 imaju prestonice s
"kopnenim" položajem. Takav položaj je uočljiv u izrazito primorskim
zemljama kao što su Čile, Vijetnam, a takođe u poluostrvskim i
bimaritimnim zemljama kao što su Indija, Saudijska Arabija, Španija, Italija,
Meksiko, zemlje Centralne Amerike. Oko 1/2 glavnih gradova leži u donjim
tokovima plovnih reka ili ima dostup do luka koje služe kao "ulaz" ("vrata")
u zemlju. Centralno jezgro ne mora se poklapati sa ekonomskim jezgrom
države (Donbas, Šljonsk).

239
 Proces urbanizacije doveo je do pojave
2. Jezgra urbanizacije aglomeracije i konurbacije, metropolisa i
megalopolisa, koji predstavljaju novi
oblik prostiranja gradskog načina života i
gradskih oblika komuniciranja. U periodu 1900-1990. broj milionskih
gradova u svetu je povećan od 12 na oko 275. Megalopolisi predstavljaju
najvišu do sada poznatu fazu urbanizacije. NJihov nastanak nije samo
rezultat mehaničkog rasta gradova, već regionalne koncentracije
infrastrukture, industrije i usluga. Visoko urbanizovanu regiju severoistoka
SAD-a Ž. Gotman je nazvao "megalopolisom". U metropolitanskoj fazi
urbanizacije formirali su se takvi megalopolisi kao što su "Bos-Vaš", "San-
San" i "Čipits". Megalopolis Bos-Vaš (Bosnjasch) obuhvata metropolitanska
područja NJu Jorka, Filadelfije, Baltimora i Vašingtona. Razvio se na
severoistoku atlantske obale SAD. Zahvata 2% nacionalne teritorije, 20%
stanovništva i ima gustinu preko 240 st/km2. Ima veliku ekonomsku,
saobraćajnu i političku ulogu. San-San (San Francisko-Los Anđeles-San
Dijego) se razvija na pacifičkoj obali SAD. U II svetskom ratu tu se naglo
razvila avionska industrija i brodogradnja, zatim vojnoindustrijski kompleks,
elektronska industrija, lučko-trgovinska i finansijska delatnost. Čipits
(Chippitts) obuhvata Čikago, Pitsburg, Klivlend i Detroit. Razvio se u vezi
sa crnom metalurgijom i plovnim putevima na pet Velikih jezera. Ima oko
30 mil. stanovnika. Čikago je do nedavno bio drugi po veličini grad u SAD i
smatran je za "drugu" prestonicu države. U Evropi je najveći megalopolis
Londona u kojem živi oko 35 mil. stanovnika (samo Veliki London ima
preko 12 mil. stanovnika a tu još spadaju Birmingem, Mančester, Liverpul,
Lids, Bradford, Notingem, Lejčester). Megalopolis Rajna-Rur ima preko 33
mil. stanovnika (Amsterdam, Diseldorf, Rur, Frankfurt, Minc, Manhajm,
Štutgart). Velike konurbacije predstavljaju Rur (Nemci ga nazivaju Rurštad),
Antverpen-Brisel-Lil (oko 7 mil. st.) i Ranštad u Holandiji (oko 6 mil. st.).
Ovaj prostor je deo "Zlatnog trougla" (između Amsterdama, Brisela i Kelna)
koji predstavlja centar gravitacije Evropske Unije kako u pogledu
proizvodnje tako i potrošnje. Japanski megalopolis razvio se na jugoistočnoj
obali ostrva Honšu (Tokio, Jokohama, Nagoja, Osaka, Kobe i Kjoto). Na
dužini od oko 500 km koncentrisano je oko 45 mil. stanovnika, 6 milionskih
gradova i oko 110 gradova sa preko 100 000 stanovnika. Na putu da se
razviju u megalopolise su zone La Plata - Buenos Aires - Rozario
(Argentina) i Sao Paulo - Rio de Žaneiro (Brazil). Metropolitanske
aglomeracije su gigantski gradovi kao što su Veliki London, Veliki Pariz,
Moskva - Podmoskovlje, NJu Jork-Xersi Siti, Čikago-Gari, Los Anđeles sa
okolinom, Tokio-Jokohama-Kavasaki. Megalopolisi su zbog visoke
koncentracije stanovništva, ekonomske moći i finansijskog kapitala, naučno-
tehničkog potencijala i "guste" mreže saobraćajnica, kulturnih ustanova,
primeri novog tipa centralnog jezgra (core area) s naglašenom društveno-

240
ekonomskom ulogom u državi. Na primer, u Velikoj Britaniji skoro 2/3
uprava velikih kompanija skoncentrisano je na jugoistoku a u Francuskoj
80% u regionu Pariza (Il-de-Frans). Oko 2/3 upravnih zgrada italijanskih
kompanija nalazi se na severu Italije, a 2/3 holandskih u regionu Ranštada.
Takav oblik zavisnosti stvara sve veće disproporcije u stepenu regionalnog
razvoja i menja teritorijalnu podelu rada na relaciji centar-periferija. U
krugovima dvočasovnih zona oko velikih gradova SAD živi preko 90%
stanovništva ove zemlje. Standardni metropolitenski statistički areali
(SMSA) u SAD zauzimaju oko 14% teritorije države. U Velikoj Britaniji
konurbacije zauzimaju oko 12%, u Belgiji čak 30% teritorije. To je između
ostalog u vezi s anglosaksonskim "prigradskim stilom života" ali i pojavom
"decentralizovane" ili difuzne urbanizacije, odnosno "koncentracije kroz
decentralizaciju".
Karakteristika hiperurbanizacije su velike socijalne i ekonomske
razlike izražene u teritorijalnoj segregaciji. Nasuprot simbolima krupnog
kapitala (kao što su Menhetn u NJu Jorku, Siti u Londonu, ili ulice Vol-strit,
Flit-strit, ulica Kenigzal u Dizeldorfu i druge), postoje sirotinjske četvrti bez
elementarnih uslova za život (kao na primer Harlem, Bronks, Donji Ist-sajd i
drugi), kao oličenje diskriminacije, bede i kriminala.
Nedovoljno razvijene zemlje još više pogađaju problemi "sirotinjske
hiperurbanizacije" i rast "pseudogradskog" stanovništva. Oko 1/3 gradskog
stanovništva zemalja u razvoju Azije, Afrike i Latinske Amerike živi u
straćarama po bidonvilima i favelama na periferijama velikih gradova. U
Bogoti (Kolumbija) i Dakaru (Senegal) 80-h godina udeo ovog stanovništva
dostigao je 60%, u Kazablanki (Maroko) - 70%, Limi (Peru) - 75%,
Mogadišu (Somalija) - 77%. U Rio de Žaneiru u tim uslovima živelo je 4,5
mil. stanovnika, u Limi skoro 3 mil. Stanovništvo sirotinjskih četvrti
udvostručuje se za 5-7 godina, a to je dvostruko brže nego ukupno gradsko
stanovništvo. Po nekim procenama, u sirotinjskim četvrtima živi 20-80%
stanovništva zemalja u razvoju. Ogroman demografski pritisak stvorio je tzv.
"gradove monstrume" čiji je rast praktično nemoguće planski usmeravati.
Pokušaji vlada nekih zemalja (primer Brazila) da preseli stanovnike
sirotinjskih četvrti u nova naselja nisu mnogo pomogli, jer su te četvrti
privukle novu sirotinju, koja je ubrzo zauzela raseljene favele (tzv. "efekat
gliste" kojoj odsečeni deo brzo naraste).
Posle svega rečenog nameće se pitanje, šta treba učiniti i kakvu
stratešku liniju treba zauzeti da bi se proces urbanizacije stavio pod
kontrolu? Urbanist Doksijadis, očigledno inspirisan formiranjem
megalopolisa, lansirao je koncepciju "ekumenopolisa" - "svetskog grada".
NJegovi kritičari su izneli mišljenje da bi u takvom gradu bilo nemoguće
živeti. Ruski geograf B. Rodoman je razradio koncept "polarizovanog
predela", slično konceptu beogradskog arhitekte B. Bogdanovića
formulisanom kao "ostrva grada u moru zelenila". Javljale su se koncepcije

241
"ekonopolisa" kao rezultata ekonomski racionalnog ponašanja čoveka u
prostoru, "profitopolisa" - poslovnog centra koji zanemaruje socijalne
aspekte urbanizacije (Hall, 1977) a takođe "humanopolisa" - koji daje
prednost faktoru "čovek" i "tehnopolisa" - koji daje prednost faktoru
"priroda". To su teorijske koncepcije. Evropske zemlje prostornim
planovima pokušavaju da uravnoteže razvoj mreže gradova, izgradnjom
novih gradova (Velika Britanija) ili stimulisanjem malih i srednjih gradova.
Francuska je planirala izgradnju tzv. "metropola ravnoteže" (Lion, Marselj,
Nant, Tuluz) za rasterećenje Pariza. Projekti izgradnje "centara i osovina
rasterećenja" razrađeni su za Ranštad, Veliki London, Kopenhagen,
Stokholm, velike aglomeracije Nemačke. Monocentrični model urbanizacije
u Evropi i SAD sve više se zamenjuje policentričnim. U evropskim
zemljama uporedo sa rasterećenjem pažnja se posvećuje rekonstrukciji starih
gradskih centara (tzv. "xentrifikacija"), razvoju manjih gradova sa starim
proizvodnim i trgovinskim tradicijama, starim univerzitetskim gradovima.

Prestonice su po pravilu centri donošenja

3. Pojam glavnog grada političkih odluka i nalaze se unutar
istorijskog jezgra (Pariz, London), ili
izvan njega (Bern, Varšava). To je navelo neke političke geografe da
identifikuju "prirodne" i "veštačke" glavne gradove, zavisno od toga da li se
nalaze u centralnim jezgrima. Ovo proističe iz pogrešno shvaćene prirode
politike. Status glavnog grada određuje se ustavom. To je rezultat političke
odluke u određenom vremenskom horizontu. Glavni grad je sedište institucija
za unutrašnje i međunarodne poslove države. U njemu su sedišta zakonodavne
(skupština), izvršne (vlada) i pravosudne (sudske) vlasti, šefa države,
političkih partija, generalštaba, diplomatskih predstavništava. Kao takav on je
kontrolni centar teritorije, locus političkog odlučivanja, simbol suvereniteta i
moći države. Zato je meta osvajača. Jedan od aksioma Klauzevica glasi:
"Najpre uništi silu protivnika a onda mu zauzmi glavni grad".
Glavni grad ima kosmopolitsku ulogu, kao kanal diplomatskih veza
koje se ostvaruju preko mreže ambasada i konzulata u njemu. On ima ulogu
centra integracije (ujedinitelja), kada je u pitanju nacionalni duh i svest o
zajedništvu. Glavni grad sa spomenicima, važnim građevinama, patriotskim
ceremonijama - ima veliki značaj za jedinstvo zemlje. Stoga nije čudo što
neke države troše fantastične sume za svoje glavne gradove, bilo zbog
prestiža, bilo zbog nacionalnog ponosa, ili isticanja budućeg cilja ili buduće
slike države. Neke siromašnije zemlje uređuju samo centar glavnog grada,
dok se iza mermernih oblakodera kriju sirotinjske četvrti (bidonvili, favele u
Brazilu, barios klandestinos u Peruu i Čileu). Konkretni primeri su Karakas,
Adis Abeba, Dakar, Meksiko Siti i drugi.

242
 4. Premeštanje Preseljavanje glavnih gradova vrši se da
bi se time usmerila pažnja na neki
prestonica politički cilj. Makijaveli je početkom
XVI veka pisao da vladar, ukoliko želi da
učvrsti vlast u nekoj provinciji, treba tamo da prenese prestonicu. Madrid,
Ankara, Brazilija - postali su glavni gradovi zbog svog centralnog položaja.
Osnivanje Brazilije 1960 g. imalo je za cilj da skrene pažnju Brazilaca ka
Amazoniji i da ih "dezatlantizira". Prenos prestonice iz Karačija u Islamabad
je rezultat težnje da se privuče pažnja Pakistanaca prema Kašmiru. Taj grad
je osnovan samo nekoliko kilometara od linije indo-pakistanskog primirja.
Bugari su ranije imali Pliskov i Trnovo, zatim (na predlog istoričara K.
Jirečeka i M. Drinova 1879) Sofiju - grad u relativnom centru tzv. "Velike
Bugarske" a ekscentrično položen u odnosu na današnju Bugarsku.
Kraljevina Crna Gora je imala prestonicu na Cetinju a istoimena republika u
Podgorici (1945-1991 g. pod nazivom Titograd), koja je na povoljnijem
saobraćajnom položaju. Prestonica Kneževine Srbije bio je Kragujevac a
zatim Beograd (1841), pogranični grad prema Austrougarskoj. Kroz
premeštanja prestonica može se pratiti istorijska sudbina srpskog naroda -
prva prestonica bio je Ras, zatim Priština, Prizren, Skoplje, Kruševac,
Smederevo, Beograd, Kragujevac i konačno Beograd. Raspravljajući o
"vitalnim delovima" koji uslovljavaju egzistenciju države Kjelen navodi
primer Srbije: "S Beogradom je srpska država bila složena i s Beogradom je
izgubljena" (Kjellen, 1943). Prema tome, ko drži Beograd taj drži Srbiju.
Beograd je stariji od Srbije, ali je on procvetao tek kada je postao prestonica
te države. U vreme propasti srpske države, Srbi su imali tzv. "ambulantne
prestonice" - duhovne centre kao što su bili Sremski Karlovci, Pećka
patrijaršija, Trst. U to vreme Beograd je bio samo pogranična utvrda.
Japan je u periodu 1637-1867. godine bio zatvoren za strance a
glavni grad feudalne države bio je Kjoto. Buržoaska revolucija 1867, zbacila
je poslednjeg šoguna i uspostavila apsolutnu monarhiju. U isto vreme
Mikado je izvršio reformu Mejxi (prosvećenost) i preneo prestonicu u Tokio,
primorski grad pogodan za uspostavljanje veza sa svetom. Bern je postao
glavni grad Švajcarske 1848, kao kompromis između katolika i protestanata,
frankofonskog i germanofonskog stanovništva.
Promene lokacija glavnih gradova nisu retke u istoriji. U Poljskoj
glavni grad bio je Gnjezno, od 1596. Krakov, zatim Varšava zbog centralnog
položaja. Ruski car Petar Veliki je 1712. godine premestio prestonicu iz
Moskve u novoizgrađeni Sankt Petersburg, koji je trebao biti "prozor na
zapad" i vrata za uključivanje Rusije u svetsku privredu. Sovjetska vlast je
1918. vratila glavni grad u Moskvu zbog centralnog položaja (Sankt
Petersburg je 1924. promenio naziv u Lenjingrad a 1991. vraćen je stari
naziv). Motivi premeštanja mogu biti težnja da se poveća ekonomska uloga

243
pojedinih geografskih regiona, da se učvrsti vlast i popravi politička situacija
u nekim regionima a mogu biti i vojno-strateški motivi ili čak prestiž i
demonstracija vlasti i moći.
Glavni gradovi su premeštani iz obalskog područja u unutrašnjost
radi koristi centralnog položaja, ili obrnuto, iz unutrašnjosti ka obali radi
veze sa svetom. Centralni položaj imaju Madrid, Varšava, a ekscentričan
Buenos Aires, Tripoli, Peking. Neki glavni gradovi imaju izrazito
ekscentričan položaj kao posledicu kolonijalizma. Primeri su Konakri, Dar
es Salam, Fritaun, Lagos, Monrovija. Neki su premešteni posle sticanja
nezavisnosti, kao Nuakšot (1960) u Mauritaniji, Gaberone (1970) u Bocvani.
Gaberone je izrazito ekscentrično položen na granici Bocvane i JAR. U
Burmi je prestronica premeštena iz mesta Mandalaj u lučko mesto Rangun a
u Tajlandu iz mesta Ajutaja u Bangkok. Indija je 1912. prenela prestonicu iz
luke Kalkuta u tada manji grad Delhi u unutrašnjosti. Turska je 1453. imala
glavni grad Konstantinopolj (turski Istanbul, srpski Carigrad). Od 1923.
glavni grad je Ankara, jer je Istanbul zbog izmene granica postao periferan
grad. Već pomenuta Brazilija počela je da se gradi 1960. oko 900 km od
mora i bivšeg glavnog grada Rio de Žaneira. Tanzanija je prenela glavni
grad iz Dar es Salama u unutrašnji grad Dodomu. Nigerija je rešila da
premesti glavni grad iz Lagosa u provincijsko, i što je važno, u etničkom
pogledu neutralno mesto Abuxu (tačnije u specijalno izdvojeni prestonički
federalni okrug površine oko 8 000 km2). Argentina je najavila 1986.
gradnju novog glavnog grada na ušću reke Rio Negro, daleko na jugu od
Buenos Airesa. Beliz je preneo prestonicu iz grada Beliz u Belmopan u
dubini teritorije države, da bi ojačao nacionalno jedinstvo i etničku
integraciju a i da bi izbegao stradanja od uragana. Obala Slonovače (Kot
d,Ivoar) gradi novu prestonicu Jamasukro. Kazahstan je preneo prestonicu
(1998) iz periferno položene i trusne Alma Ate u grad Akmoli ("Beli Grob"),
preimenovan zbog neprikladnog naziva u Astanu ("glavni grad").
Promene naziva glavnih gradova nastajale su usled nacionalnog
entuzijazma posle sticanja nezavisnosti. Burma je 1989. dobila ime Mjanma
a njen glavni grad Rangun - Jangon. Usled "afrikanizacije" 1960-70-ih
godina nekim gradovima su vraćeni stari nazivi. Leopoldvil je postao
Kinšasa, Fort Lami - Nxamena, Solzberi - Harare, Lorenco Markeš -
Maputo. Ima i drugih primera, da su gradovima davana imena separatističkih
vođa ili revolucionara (Sankt Petersburg - Lenjingrad, Podgorica - Titograd,
Sajgon - Ho Ši Min, Biškek - Frunze, Urga - Ulan Bator). Posle kraha
socijalizma u Istočnoj Evropi 1990-h većinom su vraćeni stari nazivi.

244
 Poznata su dva modela glavnog grada
5. Tipovi glavnih (Henricson, 1983): evropski koncept
gradova glavnog grada kao smišljeno formiran
centar države dominantan u političkoj,
kulturnoj i ekonomskoj sferi, i američki koncept odgovarajućeg centra koji
je specijalizovan samo u politici. Ova dva koncepta ne pokrivaju sve
primere. Mark Xeferson (1939) je definisao "zakon grada primata" po kojem
je državni glavni grad uvek "disproporcionalno velik". Ipak, glavni grad ne
mora biti najveći grad u državi, ali u oko 90% slučajeva on to jeste. U
engleskom jeziku ta razlika se ogleda u dva termina: capital city (glavni
grad, prestonica) i metropolis (veliki, "ključni" grad). Među 16 gradova sa
preko 7 mil. stanovnika (samo u urbanom centru, 1995.) pet nisu glavni
gradovi - Bombaj (13,6 mil.), Sao Paulo (12,1 mil.), Kalkuta (11,8 mil.),
Šangaj (8,8) i NJujork (7,5). Sledećih 11 su najveći glavni gradovi: Seul
(11,1 mil.), Meksiko Siti (10,5 mil.), Xakarta (9,4 mil.), Delhi i Moskva ( po
9,1 mil.), Tokio (8,1 mil.), Peking i Teheran (po 7,9 mil.), Karači (7,5 mil.),
Lima (7,1 mil.) i Kairo (7 mil.).
Evropski koncept glavnog grada je grad "primat" u svakom pogledu
- kulturnom, ekonomskom, naučnom, političkom, demografskom. Treba
razlikovati gradove "primate" u Evropi od onih u zemljama "periferije".
Evropski glavni gradovi funkcionišu kao kulturno-politički centri više
vekova i preživljavaju istorijsku sudbinu svojih naroda i država. Takvi
gradovi se nazivaju permanentne prestonice. Primeri su London, Pariz,
Stokholm, Atina, Rim, Kopenhagen, Lisabon, Budimpešta, Beč, Beograd.
Evropski glavni gradovi su kontrolni centri teritorija, nastali istorijskim
procesom akumulacije rada i kapitala. Oni su simboli ekonomske moći
svojih država.
Glavni gradovi "Trećeg sveta" su eksportni ili intermedijarni centri
(obično luke) na eksploatatorskim relacijama centar-periferija. U doba
kolonijalizma oni su bili "parazitski gradovi" a u doba neokolnijalizma
zadržavaju ulogu pumpe za isisavanje bogatstava iz njihovih zemalja. O
tome svedoče socijalni kontrasti u urbanoj strukturi na relaciji (poslovni)
centar - (sirotinjska) periferija grada. "Sirotinjska urbanizacija" dovodi do
hipertrofije glavnih gradova. U mnogim latinoameričkim, afričkim i azijskim
državama glavni grad je stihijski postao "primat". Navešćemo samo po dva
primera - Buenos Aires i Lima, Dar es Salam i Dakar, Xakarta i Manila.
Američki tip glavnog grada nije grad "primat" već "kompromisni
grad" ili "zajednički" grad (company tonjn). Vašington je postao glavni grad
1800. da bi se izbeglo rivalstvo Filadelfije i NJu Jorka. Naime, spor između
severnih i južnih država nastao je još 1790. Da bi izgradili glavni grad,
kupljeno je 100 mil. m2 u državama Virxinija i Merilend i tu formiran
samostalni federalni okrug - Kolumbija Distrikt, koji čini neutralnu

245
administrativno-političku jedinicu između bivših osnovnih regiona Severa i
Juga. Gradom Vašingtonom upravlja tročlana komisija koju imenuje
predsednik SAD. Stanovnici grada su lišeni prava na štrajk a ne učestvuju ni
u izborima za Kongres i nemaju u njemu svojih predstavnika. Tek 1964.
stanovnici Vašingtona su dobili pravo da učestvuju u izborima predsednika
SAD. Taj grad ima izrazito administrativnu funkciju. Manji je 11 puta od
NJu Jorka i 2 puta od Filadelfije. Otava je postala glavni grad 1858. kao
kompromis između Toronta i Montreala. Spor o sedištu parlamenta između
anglofonskog Ontarija i frankofonskog Kvebeka najpre je rešen tako što je
naizmenično zasedao u Torontu i Kvebeku. Posle usvajanja ustava 1867.
prestonica dominiona postala je Otava. Sada je taj grad 3 puta manji od
Montreala i 10 puta manji od Toronta. Kanbera je postala glavni grad
Australije 1923. kao kompromis u rivalstvu Meburna i Sidneja. Australija je
dobila teritoriju Kanbere od Novog Južnog Velsa 1911. a posle 1923. tu je
izgrađena prestonica koja je sada 13 puta manja od Sidneja i 11 puta manja
od Melburna. Svi ovi primeri (Vašington, Otava, Kanbera) predstavljaju deo
konkurentske strategije teritorija za uključivanje u svetsku ekonomiju.
Specijalizovane prestonice dobile su tu političku funkciju bez obzira
na ekonomske i druge uslove. Bon je izabran za glavni grad baš zato što nije
veliki industrijski centar te nema moćnu radničku klasu, nije bombardovan u
ratu i imao je centralni položaj u SR Nemačkoj. Posle ujedinjenja Nemačke
(1991) funkcije prestonice se postepeno vraćaju u Berlin. Neki glavni
gradovi dobili su tu funkciju zbog tradicije, kao Rim, Atina, Prag. Usled
specifičnih razloga, neki glavni gradovi su izvan privrednog jezgra države.
La Paz je u planinskom području, Pnom Pen u tropskoj šumi, Rejkjavik i
Velington na ostrvskim saobraćajnim pravcima.
Neoficijelne prestonice nemaju juridički status ali vrše važne
prestoničke funkcije u regionalnom, nacionalnom ili čak međunarodnom
razmeru. NJu Jork je metropolis bez državno-političkih funkcija (on nije
glavni grad SAD pa čak ni federalne države koja se po njemu naziva) ali
upravlja unutrašnjim i spoljnjim ekonomskim poslovima koji su prerogativi
glavnog grada. Ekonomski centar Nigerije je Lagos koji ima 6 mil
stanovnika (sam grad 1,5 mil) a glavni grad Abuxa samo 380 000.
Ekonomski centar Kine je Šangaj (12 mil. st.) a glavni grad je Peking (10,8
mil. st.). Ekonomski centar Italije je Milano (1,6 mil. st.) a politički centar je
Rim (2,8 mil. st.). U Švajcarskoj su Cirih (840 000), Bazel (310 000) i
Ženeva (400 000) veći i kulturno značajniji gradovi od prestonice Berna
(330 000 st.). Najveći marokanski grad Kazablanka (4 mil. st.) veći je 4,5
puta od prestonice Rabata.
"Dvopolne" ili "višepolne" države imaju dva ili više glavnih gradova.
Holandska kraljevska rezidencija je u Amsterdamu a vlada i parlament su u
Hagu, koji se između ostalog, formalno čak i ne smatra gradom, nego selom
(Gottmann, 1983). Glavni grad Izraela je de jure Jerusalim a de facto Tel

246
Aviv. U Boliviji mali grad Sukre zvanično je glavni grad, ali vlada i parlament
su u La Pazu. U Libiji pre rušenja monarhije (1969) funkciju prestonice imali
su Tripoli (sedište vlade i parlamenta) i Bengazi (kraljevska rezidencija).
Danas je zvanično glavni grad Tripoli (Tarabulus). U JAR Pretorija je sedište
vlade, Kejptaun parlamenta a Blumfontejn pravosuđa. U Švajcarskoj su
zakonodavna i izvršna tela u Bernu a pravosudni organi u Lozani, Lucernu,
Cirihu. U Nemačkoj osim Berlina i Bona neke političke funkcije imaju
Hamburg, Frankfurt, Keln, Diseldorf, Visbaden, Minhen. Bicentrični i
policentrični glavni grad postepeno izrasta u "metropolis". Primeri su "kružni
grad" Ranštad u Holandiji, region Kazablanka-Rabat-Kenitri u Maroku,
Johanesburg-Pretorija u JAR, Manila-Kezon Siti na Filipinima, Ravalpindi-
Islamabad u Pakistanu.
Međunarodni centri su raznovrsni. OUN ima sedište u NJujorku a
11 specijalizovanih organizxacija OUN su u Ženevi. U Briselu je sedište
NATO pakta i Evropske unije. Sedište Organizacije afričkog jedinstva
(OAJ) je u Adis Abebi. Sedište Varšavskog pakta i SEV-a bilo je u Moskvi.
Postoje verski centri koji nemaju političku moć ali imaju nacionalni značaj
(primeri Studenice u Srbiji, Ohrida u Makedoniji, Rilskog manastira u
Bugarskoj) kao i sveta mesta (Sveta gora, Jerusalim, Meka, Vatikan) koja
imaju univerzalni duhovni značaj. Holivud je kinematografska "prestonica" a
Pariz je kulturna "prestonica" sveta. Finansijsko-ekonomski centar svetskog
NJujork je simbol međunarodne zajednice (OUN), značaja je NJu Jork (Vol
Strit) a biznislideri su takođe Los Anđeles, Meksiko Siti, Buenos Aires,
Santjago, Frankfurt, Pariz, Rim, Istanbul, Moskva, Tokio, Seul, Hongkong,
Singapur, NJu Delhi, Johanesburg, Tel Aviv.
Neki gradovi su simboli raznovrsnih događaja. Bagdad i Beograd su
simboli novog intervencionizma Zapada, Sarajevo - etničkih sukoba, Rio -
suprotstavljanja svetske zajednice globalnim ekološkim rizicima, Hirošima i
Černobilj - nuklearne katastrofe.

247
248
 Treći deo

ANTROPOGEOGRAFSKE
DETERMINANTE DRŽAVE

STANOVNIŠTVO I DRŽAVA. Populaciona veličina države.

Stanivništvo i moć države. Geopolitičke teorije reprodukcije
stanovništva. Populaciona politika. Gustina naseljenosti i životni
prostor. Demografska struktura i strukturna politika. Političke
migracije i migraciona politika. KULTURNI PROSTOR I DRŽAVA.
Pojmovi kulture i civilizacije. Vrste rasizma i diskriminacije. Tipovi
etničkih zajednica. Tipovi etnokulturnih procesa. Tipovi
nacionalizama. Tipovi teritorijalnih partikularizama. Tipovi država
prema etnonacionalnoj strukturi. Lingvistička struktura i lingvistička
politika. Vrste državnih simbola. RELIGIJA, POLITIKA I DRŽAVA.
Pojam i tipovi religija. Geografske karakteristike religija. Religija,
nacija i država. Religija i geopolitika. EKONOMSKI PROSTOR I
DRŽAVA. Tipovi ekonomske strukture države. Slobodne ekonomske
i industrijske zone, ofšor zone. Geopolitika resursa. Tipovi
međunarodnih ekonomsko-političkih odnosa.

249
250
 XII glava

STANOVNIŠTVO I DRŽAVA

Ruso je istakao da se "političko telo može

1. Populaciona veličina
posmatrati na dva načina - s obzirom na
države prostiranje teritorije, ili s obzirom na
veličinu stanovništva, i podesna veličina
neke države zavisi od odnosa između njih" (Ruso, 1949). Slično je Fridrih
Racel definisao državu kao "ein Stück Boden, ein Stück Menschen" (parče
zemlje i nešto ljudi). Stanovništvo je u velikoj meri faktor moći države. Tu
su važni kvantitativni parametri kao i kvalitativne karakteristike
stanovništva. Najvažniji je broj stanovnika, zatim gustine stanovništva,
strukture (kontingenti), dinamika (strukturne promene) stanovništva,
prirodno kretanje i migracije. Takođe su važne demografske prognoze za
procenu moći države.
Broj stanovnika utvrđuje se popisom. Prebrojavanje ljudi počelo je
iz vojnopolitičkih razloga. Prvi popis se pominje još u Starom Zavetu
(Druga knj. Samuilova, 24) ali kao greh Davidov koji je kažnjen pomorom,
jer to Bogu nije bilo po volji. Prvi popis stanovništva izvršen je u SAD
1790. godine. U Evropi prvi popisi počeli su se vršiti u doba Napoleonovih
ratova i to u Švedskoj i Finskoj (1800), Velikoj Britaniji, Francuskoj,
Danskoj i Norveškoj (1801), Pruskoj (1810). Srbija je izvršila prvi popis
1834, Rumunija 1859, Italija 1861, Nemačka 1871, Indija 1872, Carska
Rusija 1897. godine. Većina zemalja sveta je prihvatila preporuku OUN iz
1950-h da vrše popise na kraju ili na početku svake decenije po
jedinstvenom programu Svetskog popisa stanovništva. Do početka 1980-ih
mali broj zemalja nije imao popis stanovništva (Etiopija, Oman) ili je on
davno sproveden (Liban 1932). Neke razvijene zemlje sprovode popise u
petogodišnjim ciklusima (Švedska, Danska) ili sedmogodišnjim (Francuska).
Predstave o tome šta je "normalan", šta je veliki i šta je suviše veliki
broj stanovnika države, istorijski su se menjale. Kleonovu Atinu koja je
imala oko 130 do 150 hiljada stanovnika, Sokrat je proklinjao kao polis koji
je dostigao svoju punu veličinu, pa pošto se dalje razvija i raste, ona u stvari
počinje da se raspada i truli.... Slično, za Vavilon, koji je mogao imati
između 300 i 700 hiljada stanovnika, Aristotel je kazao da i nije "polis" nego
"ethnos" to jest "obzidana nacija".
Populaciono najveće zemlje danas su (u milionima): Kina (1 220),
Indija (950), SAD (265), Indonezija (195), Brazil (160), Rusija (150),
Pakistan (145), Japan (125), Bangladeš (120) i Nigerija (101). Populaciono

251
najmanje zemlje su (u hiljadama): Vatikan (oko 0,7), Nauru (9,9), Tuvalu
(10,1), Palau (16), San Marino (24,5), Monako (30,6), Lihtenštajn (31), St.
Kits i Nevis (42,8), Maršalska ostrva (53), Antigva i Barbuda (63,9), Andora
(67,9), Kiribati (79), Dominika (83,9) i Grenada (91,9). Svetsko
stanovništvo je koncentrisano u manjem broju država. U 10 država sa preko
100 mil. stanovnika živi 57% svetskog stanovništva i još 16% u 13 država sa
50-100 mil. stanovnika. Prema tome u 23 države živi 73% svetskog
stanovništva, ostalih 27% je raspoređeno u 169 država. Najveća usitnjenost
država u pogledu broja stanovnika je u Africi, Centralnoj Americi i Okeaniji,
što je posledica fizičko-geografskih uslova i kolonijalnog nasleđa.

Tab. 8. - Zemlje sveta po broju stanovnika

Stanovnici (mil.) 1960. 1986. 1998.
<1 20 65 42
1‡5 42 25 47
5 ‡ 10 21 25 28
10 ‡ 25 26 25 38
25 ‡ 50 8 13 14
50 ‡100 6 9 14
100 ‡ 250 2 4 6
250 ‡ 500 1 1 1
500 ‡ 1250 1 2 2
Ukupno 127 169 192∗
∗
Uračunate su "slobodno pridružene države" SAD-a - Maršalska ostrva,
Mikronezija, Palau.

U vezi s izdiferenciranošću stope prirodnog priraštaja i procesima

migracija, broj stanovnika pojedinih zemalja i regiona je znatno promenjen u
relativno kratkom periodu. Stanovništvo Amerike od 1800-2000. godine je
(dobrim delom usled imigracije) uvećano više od 20 puta a udeo
Amerikanaca među stanovnicima planete Zemlje je povećan od 3,2 na 14 %.
S druge strane, neke zemlje su imale velike demografske gubitke usled
emigracija i ratova. Rusija je u periodu Oktobarske revolucije (1917-1923)
izgubila oko 15 mil. (tj. gotovo 10% od čega je oko 3 mil. činila "bela"
emigracija) a u II svetskom ratu oko 20 mil. stanovnika.
Regioni demografske eksplozije imaju prirast veći od 2% godišnje.
To su: srednja Amerika, tropska Amerika, jugozapadna i srednja Azija,
istočna Afrika, južna i zapadna Afrika, Mikronezija i Polinezija. Vrlo visok
porast u periodu 1920-1999. imale su zemlje Latinske Amerike - Brazil (od
27 na 160 mil.), Meksiko (od 15 na 90 mil.), Venecuela (od 2,4 na 22 mil.).
U periodu 1970-1995. stanovništvo u Nigeriji se uvećalo za oko 4/5, u
Pakistanu se udvostručilo dok je u Velikoj Britaniji i Nemačkoj broj gotovo
nepromenjen. Najvišu stopu porođaja imaju Bangladeš, Jordan, Laos,
Tanzanija. Najvišu stopu plodnosti imaju Jordan i Burundi (na 1 ženu

252
pripada prosečno 5 dece). Stanovništvo sveta povećava se godišnje za oko
80 miliona, dnevno za 240 hiljada. U Indiji se rodi svake godine oko 21
milion beba, umre 8 miliona osoba.
Na listi 10 populaciono najvećih država u XX veku održale su se
samo 4 i to Kina, Rusija, SAD i Japan, dok su ispale sa liste vodećih
Nemačka, Austrougarska, Engleska, Francuska, Italija, Turska. NJihova mesta
na tabeli zauzele su Indija, Indonezija, Brazil, Bangladeš, Pakistan, Nigerija.

Tab. 9. - Populaciono najveće države sveta na početku i na kraju XX veka

1900. godina Mil. stanovnika 1999. godina Mil. stanovn.
1. Kina 440 1. Kina 1 220
2. Rusija 132 2. Indija 950
3. SAD 72 3. SAD 265
4. Nemačka 56 4. Indonezija 195
5. Austrougarska 45 5. Brazil 160
6. Japan 44 6. Rusija 150
7. Engleska 41 7. Pakistan 145
8. Francuska 40 8. Japan 125
9. Italija 33 9. Bangladeš 120
10. Turska 28 10. Nigerija 101

Brojem stanovnika često se manipuliše u geopolitičke svrhe. Pitanje

ustanka i napada ogromnih ljudskih masa u (savremenoj) istoriji i kulturi,
bazira se na logici geopolitičke zloupotrebe velikih brojeva i demografsko-
statističkih činjenica. Veliki broj stanovnika, veliki procenat "svog" etnosa,
velika gustina naseljenosti - to su impresivne geopolitičke "činjenice" na
kojima počiva zahtev za priznavanjem nacije i države. Ipak etnonacionalna
aritmetika ne može da objasni zašto mala Gambija i sićušna ostrva Fidži,
Nauru i Grenada su uspele da postanu nacije -države dok velika Bijafra u
Nigeriji nije uspela da ostvari secesiju; kako je Pakistan kao velika mešavina u
koju ulaze Pendžabci, Sindi, Patani, Beludži i drugi, mogao da postane nacija-
država, dok država Nagalend u Indiji koja je takođe etnički mešovita to nije
mogla; zašto Patani iz Pakistana nisu uspeli da stvore svoju državu
Puštunistan, a Bengalci su uspeli da stvore svoj Bangladeš; mali Abu Dabi
postao je država-nacija, a Kurdi uprkos borbi i stradanju nisu dobili sopstveni
Kurdistan. Filipinci, Indonežani i Burmanci su dobili nezavisnost, ali ne i
muslimani sa ostrva Mindanao i Đolo, Ačini sa Sumatre, Kačini i Šani u
Burmi. Sve to govori da u geopolitici ne možemo svoditi suštinu na broj.
Velika je predrasuda ako kažemo da je povećavanje broja
stanovnika veliko blago, možda je istina i obratna. Masa je kvantitativno
pitanje i čini se da nema veze sa kvalitetom i višim vrednostima. Masu
karakterišu manje društvena obeležja, a više psihičke osobine. Želja za moć
privlači čoveka ka kvantitativnoj dimenziji mase, u kojoj se on oseća jačim
zbog imitiranja drugih. Čovek koji se pretvorio u masu, gubi svoj lični

253
identitet i svoju ličnost i postaje deo tehničke civilizacije; međutim, ona
teško prihvata kulturu i živi samo sa mitovima i simbolima koje joj nameću
laskavci i prevaranti. To su rasni, nacionalni, društveni i politički mitovi,
simboli, idoli. Sama civilizacija se može pretvoriti u idol kao i vlada, rasa,
narod, klasa ili društveni sistem. "Narod"(milla) nije masa. Narod ima
kvalitativnu definiciju i osobinu. On vodi računa o svom kulturnom
identitetu i jasnim oblicima svog postojanja. Aristotel s pravom kaže, da se
veličina države ne meri brojem stanovnika već potpunošću ispunjenja njenog
zadatka. Raspravljajući o veličini države on kaže da velika država nije isto
što i mnogoljudna država, da ne treba gledati na broj već i na snagu (vojnu)
i kvalitet stanovnika. On veličinu države posmatra kroz njeno uređenje -
država s najboljim uređenjem je i najveća. "Država ima svoj cilj, pa stoga
najvećom državom treba smatrati onu koja je u stanju da taj cilj ispuni"
(Aristotel, Politika, knj. VII, gl. IV, pogl. 3). Idealna ("srećna") država je za
njega ekonomski umerena, skladna po broju stanovnika i teritoriji.

2. Stanovništvo Problematika uticaja populacione veličine

države na njenu ekonomsku, političku i
i moć države
vojnu moć ne može se svesti na jednu
shemu već zahteva svestranu analizu svakog posebnog slučaja. Nema
optimalnog broja stanovnika koji bi mogao biti važeći za svaku državu.
Sigurno je samo to da veći broj stanovnika obezbeđuje više ruku za rad i više
vojnika za armije.
Vojna moć zavisna je neposredno i posredno od demografskog
faktora. U doba Napoleonovih ratova Francuska je bila najmnogoljudnija
zemlja Evrope. Imala je oko 24 miliona stanovnika, dok je Rusija imala oko
19 mil., Velika Britanija 11 mil. (1801). Francuske pobede 1792-1812.
godine bile su dobrim delom pobede velikih brojeva ili "pobede velikih
bataljona" kako je priznao sam Napoleon. Stara Francuska tj. područje
"starih departmana" u periodu 1800-1815. je izgubila preko 1 mil.
stanovnika. U istom periodu broj ubijenih i umrlih vojnika i oficira u Evropi
iznosio je 3 457 000 (od toga u Francuskoj 1 206 000, u Rusiji 579 000)
(Tarle, 1943; Urlanis, 1994). Gubici u Napoleonovim ratovima i u I
svetskom ratu uzrokovali su populaciono zaostajanje Francuske i stvorili kod
Francuza "mentalitet Mažino". Gradnjom utvrđene Mažino linije duž granice
prema Nemačkoj i formiranjem Legije stranaca, Francuska se nadala da će
izbeći dalja krvoprolića i obnoviti svoje stanovništvo. Još je Napoleon
podsticao stvaranje velikih porodica a De Gol je posle II sv. rata tražio
"dvanaest miliona beba u sledećih deset godina", da bi neutralisao
demografsku inferiornost Francuske. Nemačka je pretekla Francusku po
broju stanovnika oko 1870. godine (u to vreme ju je i porazila u francusko-
pruskom ratu) a Velika Britanija ju je pretekla 30 godina kasnije. Svaki šesti

254
evropljanin 1800. godine bio je Francuz a 1930. - svaki 30. Rasulo
Francuske pred nemačkim "blickrigom" 1940. imalo je demografsku meru.
Srbi su uložili mnogo ljudskih žrtava i truda da obnove svoju državu
i da je sačuvaju. Srbija je u periodu 1804-1999. vodili oko devet ratova koji
su uzrokovala četiri demografske katastrofe, odnoseći po 20-30% njenog
najvitalnijeg stanovništva. Navešćemo sledeće katastrofe, oslanjajući se na
procene srpskih istoričara: (1) u ustancima 1804-1815. (I i II srpski ustanak)
poginulo je oko 150 000 Srba a 150 000 ih je prognano. To je činilo 21%
ondašnjeg stanovništva Srbije, koje je brojalo oko 400 000 (na početku
perioda) do 700 000 (na kraju perioda); (2) srpsko-turski i srpsko-bugarski
rat odneli su manje žrtava, po 4000 -10 000; (3) ratovi 1912-1918. (I-II
balkanski rat i I svetski rat) odneli su oko 1 300 000 žrtava, što je činilo 28%
ukupnog ili 59% muškog stanovništva Srbije; (4) II svetski rat (1941-45)
odneo je oko 1 200 000 žrtava srpskog porekla na prostorima bivše
Jugoslavije. Prema tome, u periodu 1804-1945. izginulo je ukupno oko 2,7
mil. Srba a to je više od 1/4 sadašnjeg broja stanovnika Srbije, ne računajući
posredne demografske gubitke. Gubici srpskog stanovništva u srednjem
veku bili su takođe relativno veliki. Ni jedan od susednih naroda nije imao
tolike demografske gubitke. Uzroke treba tražiti pre svega u centralnom,
geostrateški dominantnom položaju na Balkanskom poluostrvu. Zbog tog
položaja su se istorijski događaji na Balkanu vezivali za Srbiju. Drugi uzrok
je svođenje društveno političkih odnosa na teritorijalne, geografski
šematizam i mit o prelaznom položaju ("između istoka i zapada", "kuća na
drumu", "evroazijske osobine"). Tako je u etnopsihologiji Srba nastao
etnocentrizam, kojem nije svojstvena fleksibilnost spoljnje politike. Jak
uticaj imaju mitovi (mit o "nebeskom narodu", o kosovskim junacima, o
hajducima) i kultovi (kult "nepogrešivog vođe", kult "vodeće nacije" na
Balkanu) koji dodatno podstiču fatalistički odnos prema životu Srba.
"Determinizam planina" i "avanturizam naroda" tj. prirodno-geografski
determinizam i biološko-psihološki fatalizam bili su faktor čestih ratova,
buna i ustanaka na ovim prostorima. Osim navedenih demografskih
katastrofa, srpski narod je više puta doživljavao etnička čišćenja, zbegove i
seobe. Pomenućemo samo dve velike seobe: 1. Seoba Srba 1689-90 g. iz
Stare Srbije (Kosova i Metohije) u južnu Ugarsku pod vođstvom patrijarha
Arsenija Čarnojevića (najčešće se pominju brojke od 60 000 - 80 000 ljudi),
kada je bitno izmenjena etnička struktura stanovništva te oblasti u korist
Albanaca; 2. Progon Srba iz Krajine 1995. kada su se nepregledne kolone
(preko 500 000) Srba iz Hrvatske slile u Srbiju.
U ratovima u XX veku uočava se porast broja vojnika angažovanih
na bojnom polju. Prema izveštaju Vorldvoč (NJorldnjotch) instituta (1999) u
ratovima u XX veku je poginulo tri puta više ljudi nego u svih 19 vekova
ranije. U rusko-japanskom ratu 1904-905. učestvovalo je 990 000 vojnika, u
I svetskom ratu 70 mil. a u II svetskom ratu 110 mil. Osim porasta

255
neposrednih učesnika rata, povećan je broj posrednih učesnika. Naročito su
porasle materijalne potrebe oružanih snaga. Za održavanje armije od milion
vojnika u II svetskom ratu bilo je potrebno 25 000 tona odeće i obuće i 60
000 tona hrane mesečno, odnosno oko milion hektara obradive zemlje
godišnje (Petrović, 1961).
U I svetskom ratu događaji su jasnije pokazali značaj stanovništva
kao faktora moći. U tom ratu bilo je mobilisano oko 70 mil. a poginulo oko
9,5 mil. ljudi a još toliko ih je pomrlo od gladi i epidemija. Većina vojnih
gubitaka otpada na Evropu (87%), a znatno manje na Aziju (10%) i ostali
svet (3%). Najveće vojne gubitke podnele su Nemačka (1 796 hilj.), Rusija
(1 451 hilj.) i Francuska ( 1 126 hilj.) a takođe Austrougarska (900 hilj.) i
Velika Britanija (624 hilj.). Značajne gubitke podnele su balkanske zemlje
(uključujući Tursku) - 733 hilj. što je pet puta više od gubitaka u vreme
balkanskih ratova 1912-1913. Srbija i Crna Gora mobilisale su oko 750 000
vojnika, od kojih je poginulo po srpskim izvorima oko 690 000 ("La Serbie"
No.14, 1919). Samo u prvom delu rata, od početka do prebacivanja ostataka
srpske armije na Krf, Srbija je izgubila oko 400 000 vojnika i oficira
(Mančev, 1999). Srbija je u toku rata podnela velike civilne žrtve, koje
zajedno s vojnim gubicima dostižu 1 264 000 ljudi.
Broj poginulih u II svetskom ratu kreće se oko 30 miliona. Vojni
gubici Nemačke procenjuju se od 4,5-5,5 mil. a civilne žrtve oko 2 mil -
ukupno oko 7,5 mil. Vojni gubici Japana, ne računajući civilno stanovništvo,
kreću se oko 2 miliona, Italije oko 400 hilj. ljudi, Rumunije oko 300 hilj.,
Mađarske 140 hilj, Poljske 123 hilj., Finske 84 hilj. Vojni gubici bivšeg SSSR
iznose 9,2 mil. (prema podacima Generalštaba ruske armije, 1994). Gubici
jugoslovenskih partizana iznosili su oko 300 hilj. (prema govoru Maršala Tita
u Zagrebu 21. maja 1945). U vojnim i civilnim gubicima na prostorima bivše
Jugoslavije (1 700 000) najviše su stradali Srbi. Vojni gubici Britanske
imperije iznosili su oko 1 246 hilj. (samo Velike Britanije oko 755 hilj., ostalo
otpada na Kanadu, Australiju i druge dominione), SAD oko 1,1 mil. Gubici
Kine u ratu s Japanom (1937-44) procenjuju se na 2,8 mil. (Urlanis, 1994).
Posle I svetskog rata počeo je opadati natalitet i prirodni priraštaj u
nekim zemljama južne i jugoistočne Evrope. Musolini je izjavio 1927. godine:
"Tvrdim da je demografska moć naroda činjenica koja nije osnovna, ali koja
uslovljava njihovu političku, a time i njihovu ekonomsku i moralnu snagu. Da
govorimo jasno o tome: Šta su 40. 000 000 Talijana prema 90. 000 000
Nemaca i 200. 000 000 Slovena? ... Italija, ako želi da bude od neke važnosti
mora imati bar 60. 000 000 stanovnika početkom druge polovine ovog veka"
(cit.: Kučinski, 1944). Igru velikim brojevima ilustruje Musolinijeva poruka
Etiopiji: "Nudim vam mir sa 100 000 bajoneta", ili Čerčilov sarkazam:
"Vatikan - koliko je to divizija?". Posle II svetskog rata rata, 1950. godine, u
Zapadnoj Evropi na prvom mestu po broju stanovnika bila je Velika Britanija,
ona danas zaostaje u tom pogledu iza Nemačke i Italije.

256
 Karakteristika modernog ratovanja bila je rastuća proporcija
civilnog mortaliteta. Prema UNICEF-u, od 103 oružana sukoba u XX veku,
97 su bili unutrašnji. U ratu 1914-18. udeo civila u ukupnom broju žrtava
iznosio je 14%, tokom rata 1939-45 oko 67%. U lokalnim ratovima posle
1945 g. 70% žrtava su bili civili a u ratovima 90-ih preko 90%. Tokom
lokalnih ratova krajem XX veka, poginulo je preko 2,5 mil. dece, oko 5 mil.
je ranjeno, 13 mil. oterano u izbeglištvo a isto toliko fizički traumatizovano,
veliki broj maloletnika je uključen u ratne operacije. U kratkotrajnom
"Zalivskom ratu" snage zapadne alijanse su bacile na Irak oko 120 000 t
eksploziva (što je adekvatno snazi atomske bombe bačene na Hirošimu) i
ubile oko 200 hilj. Iračana (što je dvostruko veći efekat nego u Hirošimi),
odnosno 1,4% iračkog stanovništva (radi poređenja, tokom dest godina
ratovanja 1965-75. u Vijetnamu je poginulo 4% stanovništva). NATO je u
agresiji na Jugoslaviju (1999) koristio navodno "inteligentne" bombe ali su
one namerno pogađale pretežno civilne ciljeve, odnevši preko 5000 žrtava.
Nije ipak reč samo o broju stanovnika, tim pre što borbenu
sposobnost ne određuje više broj vojnika, nego njihova pripremljenost,
kvalitet naoružanja, stepen obaveštenosti (špijunaža, izvidnica), strategija i
taktika. Brojčana nadmoć može biti pobeđena tehničkom superiornošću. Na
primer, moć antičke Grčke i Rima nisu počivali na velikom broju
stanovnika. Engleska kad je imala samo 10 mil. stanovnika stvorila je veliku
imperiju, a izgubila ju je kad je imala 50 miliona. Takođe u pogledu radne
snage, nije dovoljan samo broj, važan je i kvalitet ‡ znanje, tehnologija,
tržište, organizacija, produktivnost rada. Kada bi broj stanovnika bio
najvažniji, onda bi najmnogoljudnije zemlje bile vojno i ekonomski
najmoćnije. Ima primera da su i male zemlje vrlo moćne.
Ekonomska moć manje zavisi od broja stanovnika nego vojna moć.
Prednosti malih država su u većoj vitalnosti i homogenosti, lakšoj tehničkoj
prilagodljivosti novim tehnologijama (primeri Švajcarske, Luksemburga,
azijskih "malih tigrova"). NJihovi nedostaci su u tome što imaju malo
unutrašnje tržište i male serije proizvodnje, što poskupljuje proizvodnju i
onemogućuje neke vrste industrije (većina malih zemalja ispod 10-15
miliona stanovnika nemaju avionsku, automobilsku, tešku mašinsku,
atomsku, elektronsku, filmsku industriju). Osim toga, u njima se teže razvija
naučni potencijal pa je veća zavisnost od uvoza licenci. Smatra se da će
države koje nemaju bar 6 mil. st. u sledećem periodu nestati sa istorijske
pozornice, jer tehnološka revolucija zahteva povećavanje
naučnoistraživačkog kadra, što taj broj stanovnika ne može da proizvede.
Velike države su u prednosti jer imaju veće unutrašnje tržište, veće
potencijale radne snage i brojnije vojne snage. Međutim, te prednosti uveliko
zavise od društveno-ekonomskog uređenja, opremljenosti sredstvima za
proizvodnju i resursima potrebnim za zaposlenje. Bez ispunjenja tih uslova
veliki broj stanovnika nije izvor moći nego je naprotiv - izvor "socijalnog

257
rizika" (primeri Indije, Bangladeša, Indonezije). Populaciono velike države
su etnički i politički heterogenije, što može biti uzrok "rizika manjina".
Politička moć u međunarodnim odnosima na strani je populaciono
velikih država, ali to nije isključivo pravilo. Male zemlje u određenim
konstelacijama međunarodnih odnosa mogu imati veći značaj nego neke
veće. One svoju populacionu inferiornost mogu nadoknaditi ekonomskom,
intelektualnom, diplomatskom superiornošću. U OUN glavnu reč vode pet
članica Saveta bezbednosti ali su samo dve (Kina i SAD) među pet
populaciono najvećih zemalja, a dve nisu ni među prvih deset.

Dinamika stanovništva je istorijska

3. Geopolitičke teorije
pojava. Stanovništvo sveta je prve godine
reprodukcije nove ere imalo oko 200-300 miliona,
stanovništva 1805. je dostiglo 1 milijardu, 1926. - 2;
1960. - 3; 1974 - 4; 1987. - 5; 1999. - 6
milijardi ljudi. Porast od 1 na 2 milijarde trajao je oko 121 godinu, od 2 na 3
milijarde 34 godina, od 3 na 4 milijarde 14 godina, od 4 na 5 milijardi 13
godina, od 5 na 6 milijardi 12 godina. Po projekcijama OUN u XXI veku
svetsko stanovništvo će usporiti rast posle 2025, vrhunac od 10 milijardi će
dostići 2070. godine, zatim će lagano opadati i konačno se stabilizovati na
oko 7 milijardi u XXII veku ( sl. 18). U poslednjih 40 godina XX veka
stanovništvo sveta se udvostručilo. Jedina država u svetu koja, zbog
masovne emigracije i niskog prirodnog priraštaja, broji danas manje
stanovnika nego pre 150 godina je Irska. Demografska eksplozija i njena
regulacija je delikatno i složeno pitanje koje stoji pred čovečanstvom. Prvi
problem iskrsava u vezi sa definisanjem pojma "čovečanstvo". Prema
poznatom humanisti Erazmu Roterdamskom čovek se ne rađa, nego se
stvara, što zalazi u domen antropologije. Letimičan pogled na antropologiju
pokazuje koliko mnogo se menjalo građansko shvatanje čovečanstva kao
"višeg bića prirode".
Prema teološkom gledištu jednog od prvih demografa Zusmilha
(Süssmilch, 1707-1787) postoji harmonija i prirodni red koji upravlja
demografskim promenama i njegovo poreklo je božansko. Naslov njegove
najpoznatije knjige glasi: "Božanski red pri promeni broja ljudi, njihovog
rađanja, smrti i reprodukcije" (izdata u Berlinu 1741). On je vršio
demoekološku analizu tražeći "sistemski mehanizam" ili zakon homeostaze.
Po njemu, prirast stanovništva će automatski stati pri dostizanju prirodnih
granica egzistencije. Održiv rast stanovništva se može postići pomicanjem
prirodnih ograničenja upornim radom i znanjem, a ne putem demografskih
mera merkantilnih država. To gledište je i danas aktuelno u teološkim
krugovima. Na međunarodnoj Konferenciji o pitanjima stanovništva i
razvoja, održanoj u Kairu 1994, Papa Jovan Pavle II se založio protiv prava
na abortus i veštačke forme kontrole rađanja.

258
 Suprotno gledište izneo je engleski ekonomist i sveštenik Tomas
Maltus (1766-1834) u "Eseju o principima stanovništva" (izdato u Londonu
1793, 1803, 1806). NJegov "zakon" stanovništva sastoji se u tvrdnji da
stanovništvo raste geometrijskom progresijom (1, 2, 4, 8, 16...) a prirodni
resursi aritmetičkom progresijom (1, 2, 3, 4, 5, 6...), te da bi se izbegli beda i
siromaštvo nužno je sprečiti rast stanovništva merama "kontrole rađanja"
(moralno uzdržavanje, kasno stupanje u brak, nesklapanje brakova). U
odsustvu tih mera prirodne nedaće (glad, ratovi, kuga) će svesti broj
stanovnika na nivo postojećih životnih sredstava. Po Maltusu (1806, knj. 4,
gl. VI) "čovek, koji je rođen u jednom već podeljenom svetu, ako ne može
da dobije izdržavanje od svojih roditelja ili ne može da zarađuje svojim
radom, ne može da pretenduje na pravo da dobije čak ni malo hrane... Za
njega nema mesta na bogatoj trpezi prirode". Prema tome, "čovek koji dolazi
na svet u prenaseljenoj zemlji, suvišan je za društvo". Maltusov savremenik
Oliver Goldsmit duhovito je primetio: "Uvek sam bio mišljenja da je pošten
čovek koji se oženio i odgajio brojnu porodicu, učinio veću uslugu društvu
od onoga koji je nastavio da živi sam i samo priča o stanovništvu". Kritiku
maltuzijanstva dali su Marks i Engels (u "Anti Diringu" i "Dijalektici
prirode") tvrdeći da uzroci siromaštva, gladi i ratova nisu u prirodnim

259
zakonima nego u ljudskom društvu tj. u nepravednoj raspodeli dobara.
Prema podacima FAO danas skoro 1/3 stanovništva sveta je pothranjena ili
gladuje. Paradoksalno je da postoji s jedne strane nedostatak hrane (u
zemljama svetske "periferije"), a s druge "viškovi" (u zemljama "centra").
To je jedan od rezultata neravnomernog razvoja sveta.

Geoetička gledišta ističu da populacioni rast nije problem religije i

nauke nego globalne etike. U vezi s tim razlikuju se dve dijametralno
suprotne globalne etike - "etika kosmičkog broda" (Bolding, 1966) i "etika
spasilačkog čamca" (Hardin, 1968). U "etici kosmičkog broda" Zemlja je
predstavljena kao zatvoren sistem, sličan kosmičkom brodu, koji nema
neograničene rezerve. Dalji opstanak ljudi zavisi od solidarnosti posade u
tom brodu. Predstava o zatvorenosti sistema i ograničenosti resursa nije
nova, ali za razliku od Maltusa, rešenje se traži u solidarnosti ljudi i
racionalnom korišćenju resursa u jednom cikličnom ekološkom sistemu.
Druga, "etika spasilačkog čamca" ima maltuzijansku osnovu, uglavnom u
vezi sa tvrdnjom da pri ograničenosti resursa mogu da opstanu samo bogati
narodi, zato što plove u solidnom čamcu. Siromašni deo sveta je u drugom,
prepunom i nesigurnom čamcu. Mnogi od njih padaju u vodu i mire se sa
sudbinom ili traže spas na čamcu bogatih, ali ovaj nema dovoljno kapaciteta
da im bar delimično pomogne. Etika "spasilačkog čamca" podseća na
Maltusovu metaforu o "trpezi prirode". Hardin predlaže tri alternativna
postupka putnika u bogatom čamcu: 1. Čamac bogatih spasava svakoga i
zatim tone - "potpuna pravednost, potpuna katastrofa"; 2. Čamac bogatih
spasava selektivno, i tada iskrsavaju dve situacije: a) pre ili kasnije neko će
morati da plati za narušavanje normi bezbednosti i b) treba da se reši pitanje
kriterijuma selekcije za prijem u čamac - da li će to biti najbolji,
najpotrebniji ili oni koji dođu prvi. I šta da se kaže ostalima, izvan čamca; 3.
Čamac bogatih ne spasava nikoga, nego se brani od onih koji žele da uđu.
Ova mračna slika budućnosti čovečanstva može se uporediti sa
Fridmanovom teorijom "centar-periferija" i Hantingtonovom teorijom
"sukoba civilizacija" i samoodbrane bogate "Zapadne civilizacije" od
"gladnih" civilizacija Istoka.
Zaključak iz ovog stava je da principi etike daju pravo na opstanak
samo bogatima. Formalno, to je pravilno, zato što se broj siromašnih naroda
udvostručuju za četiri puta kraći vremenski period. Ipak, ne uzima se u obzir
da bogate, tj. razvijene zemlje, koje obuhvataju 1/5 stanovništva Zemlje,
prisvajaju 4/5 društvenog proizvoda sveta, troše 80% energije i izbacuju tri
puta više otpadnih gasova u atmosferu, koji izazivaju efekat staklene bašte,
kisele kiše, ozonske rupe. U tom smislu, prema "etici spasilačkog čamca"
trebalo bi izabrati koga spasavati - siromašne narode, koji su gladni, ili
bogate koji stvaraju više ekoloških poremećaja. U oba slučaja katastrofa je
na vidiku - u prvom demografska, u drugom ekološka.

260
 Naučne teorije koje pokušavaju da objasne populacioni rast mogu se
podeliti u tri grupe:
1) Biološke teorije - po kojima zakoni koji određuju rast populacije
u biljnom i životinjskom svetu, deluju i na ljudsku populaciju. Biološko
objašnjenje Maltusa je, da se broj biljaka i životinja menja u skladu sa
određenim ograničavajućim zakonom. LJudi uprkos naporima ne mogu da
izbegnu taj zakon. Kod biljaka i životinja taj zakon se ispoljava kroz
sterilitet, bolesti i ranu smrt, kod ljudi - kao siromaštvo i porok. To gledište
jako je uticalo na teoriju fertiliteta. Prema biolozima, postoje dva vida
strategije reprodukcije: R - strategija, karakteristična za niže forme života,
označava maksimalno mogući tempo reprodukcije; C - strategija, adekvatna
bićima sa nervnim sistemom (uključujući biosocijalnu prirodu), teži
"reproduktivnom samoograničenju" putem ekoloških zakona, kvalitativnog
odabiranja, borbe za opstanak i slično. Obe strategije vode do maltuzijanske
ideje o dugoročno neizbežnoj katastrofi. Maltuzijanstvo je uticalo na pojavu
teorija kao što su socijaldarvinizam i sociobiologija, koje su našle
odgovarajući rezonans u nemačkoj teoriji "životnog prostora". Izveštaji
Rimskog kluba od početka 1970-h godina imaju neomaltuzijanske osnove.
2) Ekonomske teorije - ističu značaj proizvodnih snaga, posebno da
potražnja posla determniše njegovu ponudu. Poznato je da je sam Maltus
jedan od osnivača klasične političke ekonomije. Po njemu, dugoročno je
nemoguće da cena rada prevaziđe egzistencijalni minimum, zato što sa
porastom nataliteta raste i ponuda radne snage. Od toga je D. Rikardo
napravio klasičnu teoriju radne vrednosti, koju je razradio Marks. U osnovi
ta teorija nije daleko od ideje za ograničavanje ljudske populacije
posredstvom siromaštva, ratova i bolesti. U neoklasičnoj političkoj
ekonomiji model statične ravnoteže zamenjen je modelima dinamične
ravnoteže (modeli Solou, Harod i Domar), koji predstavljaju održiv rast, tj.
tempo rasta je u geometrijskoj progresiji istovremeno za stanovništvo i za
društveni proizvod koji osigurava njegovu egzistenciju. Ta korekcija
bazirana je na uvođenju faktora "tehnički progres", kojeg je Maltus
prenebregnuo. Teorija demografskih ciklusa bazira se na tvrdnji da je ritam
stanovništva usklađen s dugoročnim ekonomskim ciklusima (Kondratjeva i
drugih). Tehnički progres uvećava mogućnosti za istraživanje i korišćenje
resursa, sa rastom dohotka raste potrošnja, koja iziskuje još više resursa, koji
nisu neograničeni te dolazi do ekološke, ekonomske i političke krize, koja se
može prevazići novim tehničkim progresom. Teoriju demografske tranzicije
postavio je Mekinro (Mackenroth, 1953) ali i njena makroekonomska
argumentacija, kao i prethodnih, je nedovoljna.
3) Kulturološke teorije - ističu uticaj kulture na fertilitet, smanjenje
fertiliteta u visoko razvijenim zemljama objašnjavaju željom za višim
socijalnim i ekonomskim standardom. Na primer: U I fazi (nizak prirodni

261
priraštaj, visok natalitet, visok mortalitet) Zapadna Evropa je bila pre
industrijske revolucije. U II fazi (visok prirodni priraštaj, niska smrtnost,
visok natatlitet) Evropa se našla u vreme industrijske revolucije. U III fazi
(nizak prirodni priraštaj, niska smrtnost, nizak natalitet) Evropa se nalazi u
postindustrijskom periodu. Ove faze su sinhronizovane sa ekonomskim
razvojem, tako da se zemlje ekonomskog "centra" nalaze u III, zemlje
"poluperiferije" u II a "periferije" u I fazi. S tim u vezi razlikuju se tri tipa
reprodukcije stanovništva:
1. Tradicionalni ili patrijarhalni tip (visok natalitet, visoka
smrtnost, nisko prosečno trajanje života) - karakterističan je za Nigeriju,
Etiopiju, Afganistan, Bangladeš i druge slabo razvijene zemlje.
2. Prelazni ili tranzicioni tip reprodukcije (smanjen mortalitet,
tradicionalno visok natalitet) - karakterističan je za neke zemlje u razvoju
(Meksiko, Brazil, Alžir, Pakistan, Albanija).
3. Savremeni ili racionalni tip reprodukcije (smanjen natalitet,
smrtnost bliska svetskom proseku, produžen prosečan životni vek) -
karakteriše zemlje sa visokim nivoom životnog standarda i kulture (Zapadna
Evropa, Japan, Severna Amerika, Australija).

Populaciona politika podrazumeva sistem

4. Populaciona politika mera i propisa o planiranju porodice,
ulaganjima u zdravstvo i obrazovanje, u
cilju usmeravanja populacionih promena
u pravcu poželjnog tipa reprodukcije i kretanja stanovništva. Državne mere u
toj oblasti mogu imati pravni, ekonomski, socijalni i propagandni
instrumentarijum. Generalno postoje tri moguća pravca demografske politike
- pronatalistički (ili populacionistički), antinatalistički i indiferentni
(stihijski). Antinatalističku politiku provodi Kina (politika "jednog deteta"),
Brazil (politika proste reprodukcije - 2 deteta po ženi), Tajland, Južna
Koreja, Bangladeš i još neke zemlje koje se smatraju za "demografske
bombe". Pronatalističku politiku provodili su gotovo svi veliki državnici i
vojskovođe u istoriji - Cezar, Napoleon i drugi, a takođe militantni režimi
Nemačke, Italije i Japana, u cilju učvršćivanja vojne moći. Poznato je da
kanoni katolicizma, islama i većine drugih religija odobravaju natalitet i
zabranjuju veštačko smanjivanje broja dece u cilju povećavanja broja
vernika i učvršćivanja vere. Tamo gde je uticaj religije veći, po pravilu je i
natalitet veći. Evropske zemlje provode ovaj tip populacione politike da bi
sprečile depopulaciju, starenje stanovništva i ekonomske probleme koji iz
toga proističu. U većini evropskih zemalja "nulti rast" stanovništva je već
prisutan, uprkos intenzivnoj populacionoj politici.
"Demografska eksplozija" ("bebi bum") u nekim zemljama i
regionima sveta konsekvenca je poremećaja ravnoteže između smrtnosti i

262
nataliteta - smrtnost je smanjena usled medicinskih i drugih dostignuća, a
natalitet nije regulisan. Povodom toga, pitanje fertiliteta može da se svede na
sledeće: Prvo, nizak nivo fertilnosti u razvijenim zemljama nije privremena
pojava, makar i ako je neželjena posledica ekonomskog, socijalnog i
kulturnog razvitka, koji vodi do slobode izbora u pogledu braka i broja dece;
Drugo, u zemljama u razvoju, koje slede put razvijenih zemalja, stvaraju se
uslovi za zakonodavnu, materijalnu i kulturnu slobodu, i postoji verovatnoća
pada nataliteta (primeri su Tajvan, Indonezija, Brazil, u poslednje vreme
Kina i druge zemlje Dalekog Istoka); Treće, velika grupa nerazvijenih
zemalja stagnira i ostaje na kritičnoj poziciji razvoja. Za njih ne važi pravilo
za minimiziranje rizika, i dugoročno se teško može očekivati da će one stići
do dobrovoljnog planiranja porodice. Koliki je udeo te kategorije u
svetskom stanovništvu (oko 60%), tolika je verovatnoća da će Zemlja biti
prenaseljena sa više od podnošljivih 10-11 milijardi stanovnika. U
međuvremenu počela je da otkucava jedna nova "bomba" - starenje
stanovništva. U industrijskim zemljama Zapada ljudi sa preko 65 godina
starosti predstavljaće sledećeg veka 40% stanovništva, što im ne daje osnova
za optimistički pogled u budućnost. U većini zemalja u tranziciji opadaju
fertilitet i natalitet a raste mortalitet stanovništva.
Regionalni trendovi stanovništva u obrnutoj su korelaciji sa nivoom
dohotka per capita. Na primer, u Španiji stanovništvo raste po stopi od 0,2%
koja je preko deset puta manja od one u susednim zemljama Magreba, dok je
u ovim zemljama bruto nacionalni dohodak deset puta manji od onog u
Španiji. Afričko stanovništvo (1990-95) raste godišnje po stopi od 2,8%;
pojedine zemlje idu brže: Libija (3,7%), Maroko (3,8%), Tunis, Mauritanija
(3,4%), Obala Slonovače (3,5%), Togo, Kamerun (3,6%) a rekorder je
Kenija. Najvišu stopu rasta imaju pojedine zemlje Bliskog i Srednjeg Istoka -
palestinska teritorija Gaza (5%) i Zapadna Obala (4%), Oman (4,9%), Irak
3,7%). Zemlje Latinske Amerike i Azije imaju godišnju stopu rasta od 1,9%.
Kina je "politikom jednog deteta" uspela da smanji stopu od 6,2% (1960-65)
na 1,9% (1990-95) ali zbog želje roditelja da imaju sina, javlja se visoka
smrtnost ženske odojčadi i neuravnotežena polna struktura dece. Ostatak
Azije bez Kine raste po stopi 1,6%. Južna Koreja je u istom periodu smanjila
stopu od 5,4% na 1,7%, Bangladeš od 6,2% na 3,4%. U industrijskim
zemljama stanovništvo raste po stopi od 0,2 do 0,6% (ekstremi su Nemačka -
0,1%, Italija 0,0%). Zemlje u tranziciji imaju umerenu stopu rasta
stanovništva od 0,4 - 0,7%.
Najveći prirodni priraštaj stanovništva imaju islamske zemlje
Balkana, Severne Afrike i Centralne Azije. U periodu 1965-1990. godine
prosečna stopa priraštaja svetskog stanovništva iznosila je 1,9 % a u
muslimanskom delu sveta oko 2,5% (u Egiptu 2,3%, u zemljama Magreba
2,7% a u Alžiru 3%). U periodu 1970-1993. godine, u republikama
Centralne Azije stopa rasta je bila sledeća: u Tadžikistanu 2,9%,

263
Uzbekistanu 2,6%, Turkmenistanu 2,5%, Kirgizistanu 1,9% a u Kazahstanu
gde skoro polovinu stanovništva čine Rusi - samo 1,1%. U Pakistanu i
Bangladešu stopa demografskog rasta prelazi 2,5%, u Indoneziji 2%. Udeo
muslimanskog stanovništva u svetu 1980. iznosio je 18% a prognoze za
2000. godinu su 20%, za 2025. preko 30%.
Regionalna diferencijacija prirodnog kretanja stanovništva na
etničkoj odnosno etnokulturnoj osnovi zabrinjava vlasti mnogih zemalja.
Izraelci su zabrinuti zbog visokog priraštaja Palestinaca. U bivšem SSSR-u
70-ih godina demografska ravnoteža se drastično menjala usled trostruko
većeg rasta muslimanskog nego ruskog stanovništva. Ubrzan rast albanskog
stanovništva zabrinjava vlasti Srbije, Makedonije, Grčke i Italije. U Srbiji,
demografski potencijal na Kosovu i Metohiji u periodu 1961-91. godine je
udvostručen, dok Vojvodina beleži depopulaciju a Centralna Srbija i Crna
Gora su na granici depopulacije. Stopa prirodnog priraštaja na Kosovu i
Metohiji iznosila je 1960. godine 3,2% a 1990. godine oko 2,7%. U ostom
periodu ta stopa u Albaniji je opala sa 3,3% na 1,9%, u Makedoniji sa 2,7%
na 1,8% i u Crnoj Gori sa 2% na 0,8%. Ukoliko se takvi divergentni
regionalni trendovi nastave do 2031. godine stanovništvo Centralne Srbije i
Vojvodine će se smanjiti za 15-20% a (dominantno albansko stanovništvo)
Kosova i Metohije će se povećati za 70%, što će potpuno izmeniti etničku
strukturu stanovništva Srbije (Rašević, 1995; Radovanović S., 1997). Ako se
ima u vidu da su 1991. godine Srbi činili 63% stanovništva Srbije, nije teško
zaključiti da bi u tom slučaju oni bili nacionalna manjina u vlastitoj državi.
Reproduktivno ponašanje Albanaca na Kosovu i Metohiji ne može se
objasniti pravilnostima "zakasnele demografske tranzicije" i "tradicionalnim
modelom reprodukcije" već samo populacionističkom politikom koja je u
funkciji nacionalističko-separatističkih ciljeva i ideja. Regionalno ili etnički
izdiferencirana populaciona politika, koja bi vodila relativnoj
homogenizaciji jugoslovenskog demografskog razvitka, kao jednoj od
pretpostavki socio-ekonomskog razvoja, nije bila moguća u SFRJ zbog
socijalističkog principa "čovek je najveće bogatstvo" i politike "bratstva i
jedinstva". U Srbiji takva demografska politika nije bila moguća zbog
protivljenja albanskih secesionista, koji su u demografskoj supremaciji videli
instrument za ostvarivanje svojih geopolitičkih ciljeva.

5. Gustina naseljenosti i Gustina naseljenosti pokazuje vezu

između broja stanovnika i površine (broj
životni prostor
stanovnika na 1 km2). Taj pokazatelj je
često korišćen pri proceni optimalne
gustine, privrednog potencijala ili moći
države, prilikom formulisanja regionalne politike.

264
 Naseljenost planete je vrlo neravnomerna - 1/10 kopna je
nenaseljena (ledene i žarke pustinje), 1/2 ima gustinu manje od 1 st/km2, 1/4
ima gustinu od 1-10 st/km2, mali ostatak ima gustinu preeko 10 st/km2. Na
naseljenom delu zemlje (ekumeni) prosečna gustina iznosi oko 35 st/km2.
Zone velike gustine naseljenosti (preko 50 st/km2) su: Evropa (bez severnog
dela), Indo-gangeška nizija, južna Indija, istočna Kina, Japanska ostrva,
Java, dolina Nila, nizija Nigera, delovi atlantskog primorja SAD, Brazila,
Argentine. Oko 80% stanovništva sveta živi na evroazijskom kopnu, 60% u
umerenom pojasu severne polulopte, oko 50% u nizijama (do 200 m.n.v.)
koje čine oko 30% površine kopna, oko 30% u litoralnom pojasu (do 50 km
od mora) koji čini 12% površine kopna.
Kontrasti u gustinama naseljenosti (1998) kreću se u rasponu od 1,5
st/km2 u Mongoliji, 3 st/km2 na Islandu i 7,3 st/km2 u Saudijskoj Arabiji do
849 st/km2 u Bangladešu i 403 st/km2 u Holandiji (ne računajući gradove-
države). Prosečna gustina naseljenosti ne daje vernu sliku razmeštaja
stanovništva. Na primer, srednja gustina naseljenosti u Egiptu iznosi 60
st/km2 ali u dolini Nila prelazi 700 st/km2 a u delti 1500 st/km2. U Indoneziji
prosečna gustina iznosi 102 st/km2 ali na pirinčanim poljima na Javi prelazi
1 000 st/km2. U Kini prosečna gustina je 126 st/km2 a u delu Kineske nizije
prelazi 1 300 st/km2 dok je na Tibetu samo 1 st/km2. U Čadu gustina je 5
st/km2 ali 1/2 stanovništva živi na 1/10 površine države, ostalo je pustinja.
Slično je u Nigeru, Burkini Faso, Maliju. U Nigeriji prosečna gustina je 108
st/km2 ali u Lagosu živi 8 mil ljudi na 145 km2 što je verovatno najgušće
naseljeno parče Zemlje. Irska je primer relativno ravnomerne naseljenosti. U
SR Jugoslaviji prosečna gustina iznosi 104 st/km2 a ekstremi su Kosovo i
Metohija sa oko 150 st/km2 na jednoj, i Crna Gora sa 42 st/km2 na drugoj
strani. Na teritoriji grada Beograda gustina je oko 500 st/km2. U Republici
Srpskoj prosečna gustina iznosi 56 st/km2 ali i tu postoje znatne regionalne
razlike - u Posavini i Semberiji ona dostiže 150 st/km2 dok u krševitoj
Hercegovini samo 20 st/km2.
Gustina je statistička mera koja ništa ne govori o kvalitativnim
karakteristikama stanovništva i površina koji su dovedeni u međusobni
odnos. Nije isto 1 km2 pustinje i 1 km2 plodne ravnice. Nije isto da li je reč o
pretežno poljoprivrednom stanovništvu ili o gradskom stanovništvu. Osim
toga, pogodnost pojedinih prostora za život određenog broja stanovnika
stalno se menja u zavisnosti od tehničkog progresa i otkrića novih resursa.
Neadekvatno je takođe dovođenje u vezu gustine naseljenosti i stepena
ekonomske razvijenosti. Po pravilu su gušće naseljeni prostori saobraćajno
razvijeniji, ali i u tom pogledu ima izuzetaka. Gustina stanovništva takođe
nije u vezi sa društveno-ekonomskim uređenjem.
Prema tome ne možemo na osnovu gustine kazati da li u nekom
prostoru živi mnogo ili malo ljudi, niti koliki bi trebao biti njihov optimalni
broj. Ideja optimalne gustine pripada muslimanskom misliocu XIV veka Ibn

265
Khaldunu. On je tvrdio da je zgusnuto stanovništvo dobro u pogledu
korišćenja radne snage i jačanja odbrambene sposobnosti države. Gustina
varira u zavisnosti od geografskih faktora (kao što su uslovi za
poljoprivredu, resursi za industriju), od demografskih kretanja (prirodnog
kretanja i migracija), i od stepena tehničkih dostignuća. Na 100 km2
polupustinje u Saudijskoj Arabiji jedva može da preživi šačica nomada sa
svojim stadom, ali geolozi i tehničari za naftu mogu mnogo više da zarade.
Gustina stanovništva je optimalna samo ako ide u korak s porastom životnog
standarda i kulture stanovništva. Životni standard zavisi ne samo od veličine
životnog prostora, nego i od kvaliteta životne sredine, načina života ljudi,
njihovih životnih potreba i životnih uslova.
Tab. 10. - Regionalna distribucija država prema gustini stanovništva
Gustine stanovništva država (st/km2)
Region <10 11-50 51-100 101-250 251-500 500< Svega
Azija 3 7 3 7 4 4 28
Cntr. Amerika i Karibi 1 5 4 6 4 1 21
Cntr., Ist., Juž. Evropa 1 3 12 9 - - 25
Cntr. i Južna Afrika 10 22 8 4 3 1 48
Bl. Istok, Sev. Afrika 3 7 4 1 2 1 18
Severna Amerika 1 1 - - - - 2
Sever. i Zapad. Evropa 1 4 2 10 3 3 23
Okeanija 2 5 2 3 3 - 15
Južna Amerika 3 9 - - - - 12
Ukupan broj država 25 63 35 40 19 10 192
Izvor: Derbyshire & Derbyshire, 1996.

Pošto ne možemo odrediti optimalnu gustinu, onda ne možemo

odrediti ni zemlje koje su "prenaseljene" i "nedovoljno naseljene". Zaključci
na osnovu pokazatelja gustine naseljenosti da su neke države "prenaseljene"
ili "nenaseljene" po pravilu su bez osnova a često i tendenciozni. Primer
manipulacije sa gustinama je fašistička propaganda "borbe za životni
prostor". Kao deo propagande nemačka vlada je pre II sv. rata iskoristila
tabelu gustine naseljenosti ukupne površine važnijih imperija, sa svim
zavisnim teritorijama. U Francusku su uključili veći deo Saharske Afrike, u
Veliku Britaniju ceo Komonvelt a u Belgiju i Holandiju njihove tropske
posede. Rezultat je bio da je Nemačka imala daleko veću gustinu (135
st/km2) nego Britanska imperija i SAD (15 st/km2) i druge kolonijalne sile.
Na osnovu te tabele nemačka vlada je opravdavala nužnost
ekspanzije Nemačke. Hitler je 1939. izjavio u Rajhstagu: "Gospodin Ruzvelt
dalje izjavljuje da je on apsolutno siguran da se svi međunarodni problemi
mogu rešiti za konferencijskim stolom. Ja odgovaram: Teorijski čovek bi
trebao da veruje da je to izvodljivo, jer bi zdrav razum zaista jasno pokazao
u mnogim slučajevima opravdanost zahteva jedne strane i nužnost ustupaka

266
druge strane. Na primer, po zdravom razumu, logici i svim principima opšte
čovečanske i više pravde, pa čak i po zakonima Božanske volje, svi narodi
treba da imaju podjednak deo dobara ovog sveta. Prema tome ne bi trebalo
da se desi da se jedan narod koji polaže pravo na toliki životni prostor smatra
nezadovoljnim iako nema čak ni 15 st/1 km2, dok su drugi narodi prinuđeni
da izdržavaju 140, 150 pa čak i 200 st/1 km2. I niukom slučaju ti srećni
narodi ne bi trebali dalje da smanjuju životni prostor naroda koji već pate,
otimanjem, na primer, njihovih kolonija. Stoga bih bio srećan kad bi se ti
problemi mogli zaista rešiti za konferencijskim stolom" (cit. Kučinski, 1944).
Zahtev za "životnim prostorom" imao je ideološki uticaj u Nemačkoj
i izvan nje. Ipak, Nemačka u to vreme nije bila prenaseljena jer joj je 1939 g.
nedostajalo bar 1 mil. radnika. Stoga je podsticano useljavanje a
zabranjivano iseljavanje "arijevaca", činjeni su veliki napori da se poveća
plodnost. Prema Hitleru, svi narodi treba da imaju podjednak deo dobara
sveta i podjednak životni prostor. To ne znači da svaka od ondašnje 72
države treba da ima 1/72 deo svetskog dohotka, nego da svaka nacija treba
da ima udeo u svetskoj površini srazmerno udelu u svetskom stanovništvu.
Treći rajh uključujući Češko-moravski protektorat obuhvatao je 0,5%
svetske teritorije i 4% svetskog stanovništva, a Britanska imperija je
obuhvatala 26% svetske teritorije i 24% svetskog stanovništva. Bio je to
zapravo zahtev za preraspodelu svetske teritorije odnosno za preraspodelu
kolonija. Musolini je takođe zahtevao više životnog prostora, i što je
nelogično, veći natalitet. Italija je svoje apetite za životnim prostorom
zadovoljila osvajanjem Albanije, čime je zapravo smanjila životni prostor jer
je Albanija bila gušće naseljena nego Italija. Takođe Abisinija (Etiopija) i
Libija, koje je jedno vreme držala, bile su siromašne prirodnim resursima.
Termini prenaseljenost, nedovoljna naseljenost i optimalna
naseljenost ne mogu se precizno odrediti, mogu se samo proceniti. Povećana
gustina stanovništva odražava viši stepen pogodnosti prirodne sredine za
život ljudi i njihovu proizvodnu delatnost, a takođe i radno intenzivni tip
privrede. Ipak, nema direktne funkcionalne zavisnosti između gustine
naseljenosti i tipa privrede. Među gusto naseljenim zemljama ima kako
industrijalizovanih i urbanizovanih (Velika Britanija 238 st/km2, Belgija 329
st/km2, Holandija 403 st/km2), tako i tradicionalno agrarnih zemalja (Indija
273 st/km2, Indonezija 102 st/km2, Bangladeš 849 st/km2). Među retko
naseljenim državama su neke razvijene zemlje kao Australija (2 st/km2),
Kanada (3 st/km2), Rusija (9 st/km2). Kapacitet teritorije države u pogledu
broja stanovnika zavisi od prirodnih bogatstava, tehničkih mogućnosti
stanovništva da koristi ta bogatstva, ekonomskih faktora i istorijskih
događaja. Stepen tehnologije se stalno menja pa se i značenje gustine menja.
Prenaseljenost se može pojaviti bilo gde, ako nedostaju resursi i kapital.
Optimalna je ona gustina, koja omogućuje optimalno korišćenje prirodnih
bogatstava na datom nivou tehnološkog razvitka.

267
 Nezaposlenost je jedan od pokazatelja (i nedostataka)
prenaseljenosti. U poljoprivrednim društvima, na primer u Kini i Egiptu,
nezaposlenost je više strukturalna. U Egiptu poljoprivredno stanovništvo
moglo bi 5 puta da obrađuje raspoloživo poljoprivredno zemljište (dakle 4/5
je "višak"). U industrijskim društvima nezaposlenost je više ciklična. Postoji
i skrivena nezaposlenost, gde dvojica rade posao za jednog čoveka, gde je
velika administracija ili gde je veliki broj "prinudnih odmora", bolovanja,
plaćenih odsustvovanja. To smanjuje akumulaciju kapitala za investicije u
nova radna mesta, za obrazovanje, zdravstvo, kulturu. Sve to slabi moć
države ne samo u ekonomskom nego i u vojnom pogledu. Prednost ovog
pokazatelja prenaseljenosti je u tome, što se u slučaju rata može mobilisati
velika masa radnika a da se ne ugrozi proizvodnja. Ali "veliki bataljoni"
takve države verovatno bi bili slabo naoružani i vojno neefikasni. Kao
prenaseljene zemlje često se pominju Kina, Egipat, Indija, Pakistan,
Bangladeš, Japan, Java, neke zemlje Centralne Amerike i Kariba.

Tab. 11. - Pokazatelji gustine naseljenosti za suverene države (bez kolonija i

zavisnih teritorija) po regionima sveta (1992-94)
Region km2 Udeo u Stanovn. Udeo u Gustina Svet
(mil.) svetu (%) (mil.) svetu (%) st/km2 100%
Azija 25.075 18.8 3,085.8 55.3 123 292
Centralna 2.692 2.0 151.6 2.7 56 133
Amerika i
Karibi
Centr., Ist., 20.350 15.3 435.4 7.8 21 50
Juž. Evropa
Centr., Južna 24.259 18.2 577.5 10.4 24 57
Afrika
Bl. Istok i 11.275 8.5 269.6 4.8 24 57
Sev. Afrika
Severna 19.343 14.5 285.6 5.1 15 36
Amerika
Sev. i Zap. 3.568 2.7 370.8 6.7 104 248
Evropa
Okeanija 8.781 6.6 93.7 1.7 11 26
Južna 17.703 13.3 307.7 5.5 17 40
Amerika
Svet ukupno 133.047 100.0 5,577.7 100.0 42 100
Izvor: Derbyshire & Derbyshire, 1996.

Ekonomski izraz prenaseljenosti je nizak životni standard, glad i

pothranjenost, slabija zdravstvena i socijalna zaštita. Politički izraz
prenaseljenosti su neki oblici regionalizma i separatizma koji mogu dovesti i
do građanskog rata. Nedostaci nedovoljno naseljenih država su slabosti koje
proističu iz malobrojnog stanovništva - malo tržište, nemogućnost

268
proizvodnje u velikim serijama, nerentabilnost nekih strateški važnih vrsta
industrije, slabija vojna moć, teža kontrola teritorije itd. Primeri retko
naseljenih zemalja su Australija (2,5 st/km2), Novi Zeland (13,2 st/km2) i
Kanada (2,9 st/km2), koje podstiču imigraciju da bi razvili domaću privredu.
Unutar velikih zemalja postoje velike regionalne razlike u pogledu
koncentracije stanovništva, usled čega neke od njih (primer Rusije) sprovode
specijalnu migracionu politiku za naseljavanje slabo naseljenih teritorija.

Demografska struktura je važan faktor

6. Demografska političke, ekonomske i vojne moći države.
struktura i strukturna Zato države vode određenu strukturnu
politika politiku u cilju usmeravanja strukturnih
promena.
Starosna i polna struktura podrazumeva relativan broj stanovnika u
pojedinim starosnim grupama ili kontingentima i udeo muškog i ženskog
stanovništva. Starosna struktura predstavlja se tzv. starosnom piramidom,
čiji oblik zavisi od prirodnog priraštaja, tj. stope nataliteta i mortaliteta. Kada
je stopa nataliteta visoka visok je i udeo mladog stanovništva pa piramida
ima oblik trougla sa širokom bazom. Takvu piramidu imaju zemlje u
razvoju. Kada je stopa nataliteta niska onda je manji udeo mladog
stanovništva pa piramida ima oblik bliži uspravnom pravougaoniku. Takvu
piramidu imaju razvijene industrijske zemlje. Neke od njih imigracionom
politikom pokušavaju da poprave udeo mlađeg stanovništva. Starosna
piramida je geopolitički važna jer od nje zavisi broj radnih ruku i broj
vojnika jedne države. Zapadno-evropske industrijske zemlje, posebno
Nemačka, Velika Britanija i druge, imaju dosta staro stanovništvo. Ratovi u
kojima su pretrpljeni veliki demografski gubici i danas su vidljivi u
starosnim piramidama stanovništva Nemačke, Francuske, Rusije, Srbije, u
vidu manjka muškaraca a "viška žena". Nasuprot njima, Japan ima dosta
mlado stanovništvo, iako je i on imao znatne ratne gubitke. Piramida
Nemačke odražava "savremeni" tip reprodukcije stanovništva i tragove
ratnih gubitaka a piramida Indije "tradicionalni" tip sa kratkim prosečnim
trajanjem života. Piramida Kuvajta odražava značajnu mušku imigraciju.
Gubici stanovništva u ratovima su predmet različitih procena i
manipulacija. Ipak ti gubici se dobro odslikavaju na starosnim piramidama u
vidu "prevage žena". Na primer, u Nemačkoj je 1946. godine bilo 7,3 mil.
više žena nego muškaraca, a 1950. taj broj se smanjio na 3,7 mil., usled
velike imigracije i povratka ratnih zarobljenika. Najveći "deficit" muškaraca
otpadao je na generacije rođene 1915-1919, i 1920-24 (oko 25% tih
generacija je poginulo a oko 30% ranjeno). U Nemačkoj je po popisu 1910.
godine na 1000 muškaraca bilo 1026 žena, 1919. - 1101, 1939. - 1048. Taj
broj je 1950. u starosnoj grupi 25-50 godina iznosio 1318. U Austriji je

269
1954. godine bilo 1220 žena na 1000 muškaraca. Japan je 1955. godine imao
1,5 milion žena više nego muškaraca. Bivši SSSR je 1939. godine zabeležio
8 mil. žena više nego muškaraca a 1959. godine 10,8 mil. (Urlanis, 1994). U
Rusiji 1998. "nedostaje" 5,9 mil. muškaraca, u Ukrajini 2,9 mil., dok u svim
zemljama bivšeg socijalističkog lagera ima 9,7 mil žena "viška" (prema
izveštaju OUN "Tranzicija 1999"). Tako velika "prevaga žena" posledica je
ne samo dva svetska rata, Oktobarske revolucije i staljinskih čistki, nego i
veće smrtnosti muškaraca u odnosu na smrtnost žena usled alkoholizma,
pušenja, bolesti i depresija.
Niska stopa prirodnog priraštaja je problem razvijenih zemalja.
Smanjivanje radne snage ne daje garancije za prosperitet privrede u
budućnosti. Smanjivanje nataliteta u ime višeg životnog standarda, može da
izazove kolektivni pesimizam u pogledu na budućnost u nekim evropskim
zemljama, uključujući i Srbiju. Smrtnost stanovništva, u vezi sa starenjem,
veća je u razvijenim nego u zemljama u razvoju. Na primer, u Velikoj
Britaniji i Nemačkoj udeo stanovništva starijeg od 65 godina (oko 16%) veći
je oko 4 puta a smrtnost (11-12%o) je veća dva puta nego u Meksiku i
Venecueli. Najveći koeficijent smrtnosti je u Sijera Leoneu i Gambiji (25-
28%o) a najmanji (ispod 5%o) u zemljama Persijskog zaliva (Kuvajt,
Emirati). Opšti pokazatelji smrnosti u svetu manje su kontrastni nego
pokazatelji nataliteta (od 5-15%o) usled različite dužine trajanja života.
Ekonomske strukture su veliki problem nerazvijenih zemalja. Ove
zemlje po pravilu imaju mlado stanovništvo, ali je kontingent aktivnih
malobrojan da bi mogao izdržavati veliki broj dece i nezaposlenih. Dakle,
ima dosta radnih ruku ali nema radnih mesta. Visok "demografski pritisak" -
odnos broja stanovnika u radnom uzrastu s ostalim delom stanovništva,
posledica je starenja stanovništva i velikog broja penzionera (u razvijenim
zemljama) ili visokog prirodnog priraštaja (u zemljama u razvoju). Jedan od
problema u ovim drugim zemljama je kvalifikaciona struktura, koja se slabo
poboljšava uprkos ulaganjima države u obrazovanje. Ove zemlje pogađa
emigracija školovanih kadrova ("odliv mozgova" - brain drain). Tu su dva
različita slučaja - u prvom država školuje podmladak ali ne može da mu
obezbedi zaposlenje te su diplomirani stručnjaci primorani da traže
perspektive izvan svoje zemlje (primeri Srbije, Bugarske, Poljske, Rusije). U
drugom slučaju studenti iz zemalja u razvoju odlaze na univerzitete Severne
Amerike i Evrope, ali kad diplomiraju tamo i ostaju. U oba slučaja
profitiraju razvijene zemlje. Slični procesi se odvijaju i unutar pojedinih
država na regionalnom nivou. Neke zemlje se tome suprotstavljaju
administrativnim merama i visokim taksama (primer Rusije).
Zdravstvena struktura je u vezi sa zdravstvenom zaštitom. Jedan od
prvih zadataka države je da zaštiti život svog stanovništva ne samo od
neprijatelja nego i od bolesti. Prema definiciji OUN - "Zdravlje je stanje
punog fizičkog, društvenog i socijalnog blagostanja a ne samo odsustvo

270
bolesti ili fizičkih defekata". Stanovništvo koje nije u tom smislu zdravo ne
može imati potpunog ekonomskog ni političkog značaja za jednu državu.
Samo zdrav čovek čini moć jedne države. Stoga je razumljivo da države
provode zdravstvenu politiku - ulažu u nauku, profilaktiku i medicinu,
učestvuje u troškovima lečenja i slično. Po ocenama OUN oko 1/4
čovečanstva nema elementarnu medicinsku zaštitu. Po pravilu, medicinske
usluge su koncentrisane u glavnim gradovima. Broj lekara na 100 hilj.
stanovnika prosečno u svetu iznosi 61 a ekstremi se kreću u rasponu od
ispod 50 (Indija, Iran) do preko 300 (neke bivše socijalističke zemlje). Broj
bolničkih kreveta na 100 hilj. stanovnika u razvijenim zemljama prelazi
1100 a u slabo razvijenim je ispod 100 (u Nigeriji, Indiji, Bangladešu).
Postoji pojam "prava na zdravlje" koji obavezuje državu da se bori protiv
infektivnih bolesti, epidemija, gladi, narkomanije.
Borba za zdravlje vodi se poboljšavanjem životnog standarda
(dohodak, uslovi života) i kontrolom spoljašnjih veza (na granici države). U
zemljama u razvoju 1/4 i više stanovništva strada od siromaštva. Po
podacima OUN samo 1/3 stanovništva sveta ima dovoljno kaloričnu ishranu
(2 400 kcal po stanovniku dnevno) a 1/6 hronično gladuje. Za zdravlje je
važna raznovrsna i uravnotežena ishrana u pogledu sadržaja belančevina
biljnog i životinjskog porekla, masti i ugljenih hidrata, mikroelemenata. Na
primer u Boliviji, zemlji udaljenoj od mora, zbog nedostatka joda u hrani
česta su oboljenja štitne žlezde ("gušavost").
Epidemije kuge, kolere, boginja, tuberkuloze, malarije, dečije
paralize, koje su uslovljavale visoku smrtnost u srednjem veku, danas su
iskorenjene. Danas najčešća infekcija je grip. U zemljama u razvoju najčešće
epidemije su stomačna oboljenja (usled loših higijenskih uslova i nedostatka
pitke vode), tuberkuloza, malarija (u tropskim zemljama) i "bolest spavanja"
koju prenosi muha ce-ce u Africi. Zdravlje savremenog čoveka ugroženo je
bolestima koje su posledica naučno-tehničke revolucije (zagađenja životne
sredine, ubrzanja tempa života i rada, stresa). Raste smrtnost ljudi od bolesti
srca i krvnih sudova, zloćudnih tumora, AIDS-a ("side"- stečenog
imunodeficita), od udesa u saobraćaju, psihičkih oboljenja, alkoholizma,
narkomanije, pušenja. Po procenama Svetske zdravstvene organizacije, u
junu 1995. godine bilo je oko 18,5 mil. ljudi zaraženih HIV virusom side (11
mil. u sub-saharskoj Africi, 3,5 mil. u južnoj i jugoistočnoj Aziji, 2 mil. u
Latinskoj Americi, 1,1 mil. u Anglo Americi) a do 2000. godine taj broj će
se udvostručiti. U svetu godišnje u saobraćajnim nesrećama gine oko 300
hilj. ljudi, a oko 10 mil. zadobije povrede. Po broju poginulih u saobraćaju
na 100 hilj. st. prednjače Portugalija (26,5), Mađarska (21,8), Poljska (19,7),
Španija (19,3). Po broju samoubistava (suicida) na 100 hilj. st. prednjače
ugrofinski narodi - Mađarska (37) i Finska (27,8) a takođe Austrija (20,6) i
Danska (20,4). Stopa mortaliteta od srčanih oboljenja na 100 hilj. stanovnika
najveća je u Češkoj (283,7), Mađarskoj (249,5), Škotskoj (246,4), Finskoj

271
(228,5), Bugarskoj (218,8), Novom Zelandu (202) a od cerebrovaskularnih
bolesti - Bugarska (231,3), Portugalija (199,3), Češka (175), Mađarska (172)
i Škotska (108,1). Narkomanija ili "bela smrt" odnosi godišnje hiljade
života, uništavajući prethodno svoje žrtve fizički i moralno. U SAD ima
preko 10 mil. hroničnih narkomana. U toj zemlji se potroši više od 1/2
svetske proizvodnje narkotika.
Osim uzroka i nivoa smrtnosti, važni pokazatelji su smrtnost odojčadi
(do jedne godine starosti) i prosečno trajanje života, koji preciznije karakterišu
stanje zdravlja stanovništva. Smrtnost odojčadi na 1000 živorođene dece,
važan je pokazatelj socio-ekonomskih i sanitarno-higijenskih uslova života i
efikasnosti službe zaštite zdravlja majke i deteta. U toku XX veka smrtnost
odojčadi u svetu je trostruko smanjena i iznosi oko 70 %o. Ekstremi se kreću
od 6-8%o u Japanu, Švedskoj, Finskoj, Holandiji, Švajcarskoj, do 150-180%o
u Maliju, Gvineji, Etiopiji, Somaliji, Avganistanu.
Prosečno trajanje života ljudi izračunava se na osnovu starosnih
koeficijenata smrtnosti. Po nekim procenama, u drevnoj Grčkoj i Rimu
iznosila je oko 25 godina, sredinom XX veka 46 godina a na kraju XX veka
64 godine. Geografska kontrastnost toga pokazatelja je velika, kreće se od
77,5 godina u Japanu do 50 godina u Nigeriji i Bangladešu. "Životni put"
skandinavskih naroda traje 77 godina a žitelja Afganistana, Etiopije i Malija
40-45 godina ili 1,5-2 puta kraće. Predstavnice "slabijeg pola" u svetu žive
prosečno 3 godine duže od muškaraca, ali ta razlika u Rusiji dostiže 9
godina, u Francuskoj, Mađarskoj i Poljskoj 8 godina, što je posledica veće
životne energije kod žena i češćeg alkoholizma, pušenja i nesrećnih
slučajeva kod muškaraca. U nekim zemljama (Indija, Pakistan) žene žive
kraće od muškaraca usled teških uslova života i rada. U razvijenim zemljama
smrtnost odojčadi i smrtnost muškaraca je veća u siromašnijim slojevima
stanovništva. U SAD prosečno trajanje života belaca je 6 godina duže nego
crnaca i "obojenih". Prosečan vek Indijanaca ne prelazi 50 godina.
Aboridžini žive 20 godina kraće od ostalog stanovništva Australije a
smrtnost odojčadi kod njih je višestruko veća. Pokazatelj smrtnosti takođe
zavisi od specifike prirodnih uslova i tipa naselja. Na primer, gradsko
stanovništvo živi 3-5 godina duže nego seosko, što se objašnjava boljom
medicinskom zaštitom. Prema izveštaju OUN "Tranzicija 1999" u bivšim
socijalističkim zemljama Istočne Evrope od 1980. naovamo naglo opada
prosečno trajanje života. Za muškarce u Rusiji ono iznosi samo 58 godina,
10 godina manje nego za Kineze na primer. U cilju popravljanja strukture
stanovništva neke države imaju dugoročne programe zdravstvene i socijalne
zaštite, zaštite na radu, ekološke zaštite, uključujući i beneficije "države
blagostanja" - njelfare state-a - besplatnu zdravstvenu zaštitu, penzije,
besplatno školovanje za decu kao i mere kadrovske politike.

272
 Može se reći da su migracije "svojstvo"
7. Političke migracije i čovečanstva, prisutno u njegovoj istoriji
migraciona politika od samih početaka (od širenja ljudi na
Zemlji) pa do danas. U prošlosti
migrirala su čitava plemena i narodi. U
tim migracijama Azija je odigrala ulogu centra difuzije (setimo se Velikih
seoba naroda, najezde Arapa, prodora Mongola u II milenijumu naše ere,
prodora Turaka). U periodu od XVI-XIX veka nastaje intekrontinentalna
migraciona "eksplozija" - migracije Evropljana u Novi svet; prevoz robova
iz Afrike na Antile, u Brazil i SAD; migracije Kineza u jugoistočnu Aziju;
migracije Rusa u Sibir i na Daleki istok.
Cvijićeva antropogeografska škola dobro je proučila metanastazičke
(etapne) migracije na Balkanskom poluostrvu. Uzroci tih migracija bili su: 1.
Istorijsko-psihološki (istorijske velike bitke, janičarski pohodi, bune, ustanci,
muhadžirske seobe, seobe muslimana u Tursku, organizovanje vojnih
granica) ili 2. Ekonomski (agrarna prenaseljenost, klimatski uslovi kao što su
suše ili poplave, nerodne godine, ponos i osetljivost stanovništva, kmetski
režim i kulučenje, promena vere kao što je islamizacija, epidemije i bolesti).
Cvijić je izdvojio sledeće metanastazičke struje: 1. Dinarska, 2. Kosovsko-
metohijska, 3. Moravsko-vardarska i 4. Seobe dinarskog stanovništva preko
Save i Dunava u Panonsku niziju.
S obzirom na uzroke migracije se uopšte dele na ekonomske i
političke. Ekonomske migracije su dobrovoljne a imaju za cilj poboljšanje
materijalnog stanja migranata. Na primer u Nemačkoj živi oko 720 000 Srba
"na privremenom radu" (1999). Političke odnosno politički uslovljene
migracije su masovna preseljavanja ("transferi") na osnovu jednostranog
pritiska ili dvostrane međunarodne razmene a mogu biti i masovna bekstva
pred različitim oblicima diskriminacije iz zemalja proganjanja u zemlje
tobožnje slobode i mira. Dele se na (Maryanski, 1984):
1. Masovna preseljavanja ("transferi", "egzodusi") etničkih, rasnih ili
religioznih grupa. U našoj istoriji poznate su i tzv. "genocidne migracije"
koje imaju za svrhu etničko i versko "čišćenje" teritorije;
2. Neorganizovana bekstva manjih grupa pred različitim oblicima
diskriminacije (izbeglice);
3. Formalno-političke migracije - na primer "lažni azilanti" u Zapadnoj
Evropi iz bivših istočnoevropskih socijalističkih zemalja.
Nemački geografi imaju dva termina za objašnjavanje te kategorije
populacije - Vertriebenen i Flüchtlinge (Sanguin, 1977). Flüchtlinge su
neorganizovana bekstva - primeri su preseljavanje oko 15 mil. lica iz Istočne
Evrope pred dolazak Crvene Armije 1944-45, bekstva Jevreja pred
nacističkom diktaturom u Ameriku, iseljavanje oko 1 mil. Palestinaca u
vreme osnivanja države Izrael (1948), iseljavanje "muhadžira" iz Bosne u
Tursku po dolasku austrougarske vlasti. Vertriebenen su lica prognana

273
legalnim ili vojnim putem (na primer progon germanskog stanovništva iz
Istočne Evrope preko linije Odra-Nisa (1944-45), progon krajiških Srba iz
Hrvatske (1995). U Srbiji je 1999. g. bilo 537 000 izbeglih i prognanih lica,
većinom iz Hrvatske, što je dvostruko više nego u vreme II sv. rata.
Novi vid izbeglica su "unutrašnja raseljena lica". Raseljena lica nisu
izbeglice, jer nisu prešli iz jedne države u drugu, nego su ostali u istoj zemlji
i prepušteni humanitarnim organizaciojama tih država. Oni mogu biti povod
strane intervencije. U svetu ima (1998) oko 25-30 mil. raseljenih lica u 35-
40 država. Raseljenih lica ima najviše Sudanu (4 mil. nemuslimana na jugu),
Turskoj (2 mil. Kurda iz 2000 kurdskih sela), Srbiji (oko 150-200 hilj. Srba
iz Kosova i Metohije).
Migracije se najčešće objašnjavaju kao posledica interakcija dve
vrste sila: "puš" (engl. Push – odbijanje) i "pul" (engl. Pull – privlačenje),
između mesta polazišta i odredišta. Dobrovoljne migracije su uzrokovane
pretežno "pul" faktorima a prisilna kretanja su više uzrokovana "puš"
faktorima. Migranti u prisilnim migracijama nemaju vlastitog motiva
preseljavanja, niti mogu birati gde će se preseliti.
U XX veku više od 150 mil. ljudi je migriralo kao rezultat
revolucija, teritorijalnih aneksija, promena granica ili lokalnih konflikata. U
drugoj polovini XX veka, oko 2,5% svetskog stanovništva moralo je
napustiti svoju postojbinu iz političkih, kulturnih ili religioznih razloga.
Pedesetih i šezdesetih godina najviše izbeglica bilo je iz socijalističkih
zemalja, koji su tražili "politički azil" na Zapadu. Izbeglištvo je danas
prvenstveno problem "Zemalja u tranziciji" i "Trećeg sveta". Visoki
komesarijat za izbeglice OUN registrovao je 1974. godine 2,4 mil. izbeglica,
1984. - 10,5 mil., 1991. - 17 mil., 1995. - 27,4 mil. Od tog broja oko 14,5
mil. su izbeglice koje su prešle u drugu državu, 5,4 mil. su unutrašnja
raseljena lica, 4 mil. su repatrirane izbeglice i oko 3,5 mil. su azilanti koji
nisu izbeglice ali su pod zaštitom (UNHCR, 1995).
Uzroci političkih migracija mogu se podeliti u dve velike grupe:
1. Ratovi i drugi oblici socio-političkih sukoba (međunarodni
konflikti, revolucije, državni udari, etnički i plemenski konflikti,
razgraničavanje i teritorijalne promene država);
2. Planirana ili administrativna preseljavanja ili progoni ljudi
(transferi i proterivanje manjinskih grupa). Razmotrićemo nekoliko primera.
Migracije usled antikolonijalnih i oslobodilačkih ratova su
intenzivirane u Aziji i Africi u drugoj polovini XX veka, u periodu
dekolonizacije. Iz portugalskih kolonija Angole i Gvineje Bisau, u vreme
oslobađanja 1970-h, oko 1 mil. ljudi se iselilo u Portugaliju a oko 600 000 u
susedne zemlje odakle su kasnije repatrirani. U vreme borbe za nezavisnost
iz Zimbabvea je izbeglo oko sto hiljada ljudi, a usled unutrašnjih sukoba
1978. oko 1,2 mil. Postepeno su repatrirani. U vreme oslobodilačkih pokreta

274
u Namibiji (SNJAPO), Zapadnoj Sahari (POLISARIO), Eritreji, Istočnom
Timoru (FRETILIN), izbeglo je na stotine hiljada ljudi u susedne zemlje.
Migracije usled međunarodnih konflikata bile su brojne. Od
1945-1999 bilo je preko 100 većih međunarodnih konflikata koji su
uzrokovali migracije. Rat za provinciju Ogaden između Etiopije i Somalije
(1977), rat u Avganistanu (1978 intervencija SSSR, kasnije građanski rat),
Invazija Vijetnama na Kambodžu (1978), napadi Izraela na južni Liban
(1976, 1983), građanski rat u Čadu s međunarodnim učešćem Francuske i
Libije (1984), pokrenuli su stotine hiljada izbeglica u susedne zemlje, koji su
uglavnom repatrirani. Broj izbeglica iz Avganistana u Iranu i Pakistanu
iznosio je 1986. godine 5 mil. Ima ih još oko 3 miliona. Rat u Eritreji i
Ogadenu je završen, ali je 1985. godine bilo još oko 1,6 mil. izbeglica i
azilanata, uglavnom u Sudanu, Somaliji, DŽibutiju. Konflikti u Kavkaskom
regionu početkom 1990-h između Jermenije, Azerbejdžana, Gruzije i Ruske
Federacije uzrokovali su migracije oko 1,5 mil. ljudi. Većina je posle
smirivanja konflikata repatrirana.
Revolucije, vojni udari i smene vlada su česti uzroci migracija u
Africi, Latinskoj Americi i Aziji. Posle pobede socijalističke revolucije pod
vođstvom Fidela Kastra (1959) sa Kube se iselilo u SAD preko 1,5 mil.
stanovnika (kubanske četvrti u Majamiju i drugim mestima Floride). Pokret
Sandinista u Nikaragvi, gerilski rat u Gvatemali (počeo 1954), građanski rat
u Salvadoru, pučevi i diktature u Argentini (1970-h) i Čileu (1973) bili su
uzrok emigracije stotina hiljada nevoljnika u susedne zemlje. Uglavnom su
repatrirani. Još oko 50 000 izbeglica iz Gvatemale čeka u Meksiku
repatrijaciju (1995).
Diktatura Idi Amina u Ugandi, represivna vlada Macie Ngueme
Bijoga u Gvineji Bisau, građanski rat između rivalskih partija u Angoli i
Mozambiku, izazvali su izbegličke migracije većih razmera u susedne
zemlje. Uglavnom su repatrirani ili raseljeni. U periodu 1992-95 vratilo se
1,6 mil. izbeglica u Mozambik. Konflikti u Liberiji i Sijera Leoneu oterali su
u egzil oko 1 mil. ljudi u susedne zemlje Gvineju i Kot d,Ivoar.
Komunistički prevrat u Laosu 1975, uspon Crvenih Kmera u
Kambodži, pobeda komunista u Vijetnamu, pad režima Crvenih Kmera
1979. godine, pokrenuli su preko 5 mil. izbeglica u drugoj polovini 1970-h.
U vreme diktature Pola Pota (1975 - 78) od ukupno 8 mil. stanovnika
Kambodže ubijeno oko 2-3 mil. ljudi, uglavnom pismenih, a izbeglo je oko
300 000 u Vijetnam. Zbog realizacije maoističke parole o "dominaciji sela
nad gradom", u vreme Pola Pota u Kambodži je izvršen urbicid -
preseljavanje praktično celokupnog gradskog stanovništva na selo (oko 4,2
mil. ljudi, od čega su 2 mil. prethodno došli u gradove da se sklone pred
ratom). Pnom Pen je 1975. godine imao oko 2 mil. stanovnika a zatim je
ispražnjen na samo 20 000 (uglavnom neposredna posluga Pola Pota). Posle
obaranja vlade 1979, počeo je povratni talas u gradove (Ea Meng-Try,

275
1981). U tom periodu 1 mil. stanovnika napustilo je Indokinu. Indoneziju su
posle oslobođenja (1949) napustile brojne privilegovane grupe iz doba
holandske vlasti. Bili su to većinom evroazijati - holandsko-indonežanski
mešanci (oko 200 000) i hrišćani sa Molučkih ostrva (30 000) koji su
većinom radili u policiji. Mnogi sada žive u Holandiji.
Relativno masovan "egzodus" stanovništva Tibeta uzrokovao je
neuspeli antikineski ustanak (1959) i kasnije represalije. Tada je emigriralo
preko 90 000 stanovnika (oko 7% stanovništva Tibeta), od toga znatan deo
lamaističkih sveštenika. Veći deo se naselio u podhimalajskoj Indiji i državi
Karnataka (bivši Majsur) a manji u Zapadnoj Evropi.
Socijalističke revolucije u nekim zemljama pred kraj II sv. rata
uzrokovale su veliku emigraciju. Iz bivše Jugoslavije se iselilo oko 500 000
Nemaca (folksdojčera pretežno iz Vojvodine). Na zemljištu koje su napustili
Nemci u Vojvodini, Slavoniji i Sloveniji, Italijani u Istarskom primorju i
Turci u Makedoniji, koje je dobijeno putem agrarne reforme, naseljavaju se
bezemljaši iz "pasivnih" krajeva. Plansko naseljavanje je vršeno u granicama
dotične republike. Izuzetak je Vojvodina, gde je naseljeno oko 41 000
porodica (264 000 stanovnika) iz cele Jugoslavije. Prilikom kolonizacije
vodilo se računa da se naseljenici grupišu na regionalnoj osnovi i po etničkoj
srodnosti, kako bi se lakše prilagodili novoj sredini. Iz Bosne i Hercegovine
13 534 porodice naseljene su oko Bačke Palanke, Novog Sada, Sente,
Kikinde i mesta pored Tamiša i Begeja, a iz Vojvodine 4 862 porodice
smeštene su oko Stare Pazove, Rume i Novog Sada. Crnogorci (5 394
porodice) su kolonizovani oko Kule i Bačke Topole; Srbijanci (6 472
porodice) u okolini Odžaka, Kovina, Pančeva, Ali Bunara i Vršca; Slovenci
(363 porodice) oko Vršca. Sem toga u neposrednoj okolini Zemuna ima
naseljenika iz gotovo cele ondašnje Jugoslavije. Sem planskog naseljavanja
na dobijenom zemljištu putem agrarne reforme, posle II svetskog rata bilo je
individualnog pomeranja stanovništva. Muslimani iz Stare Raške naseljavaju
se na zemljištu iseljenih Turaka u Makedoniji, a stanovnici iz Hrvatske i
Slovenije na mesta iseljenih Italijana u Istri i Slovenačkom primorju (Đurić
V., 1957; Lutovac M., 1958).
Iz Čehoslovačke je u periodu 1945-1947 iseljeno oko 2,3 miliona,
pretežno "sudetskih Nemaca", plus 1 mil. onih koji su napustili zemlju u
toku rata. U Mađarskoj je od oko 500 000 Nemaca pre rata, ostalo 1/3 posle
rata, i oni su deklarisali mađarsko poreklo. U Rumuniji od oko 600 000
Nemaca ostalo je 1/2 i to pretežno "sedmogradskih Sasa" i "banatskih
Švaba". Danas ih u Rumuniji opet ima oko 630 000. Iz Istočne Nemačke je u
periodu 1949-61 emigriralo oko 3,3 mil. stanovnika u Zapadnu Nemačku, a
u suprotnom pravcu 487 000. Masovna emigracija preko Berlina navela je
ondašnji vladu Istočne Nemačke da 1961 g. podigne zid dug oko 160 km
između istočnog i zapadnog dela grada (srušen 1990). Povolžski Nemci su
velikim delom raseljeni u Kazahstan i na druga mesta. Oko 6 mil. Nemaca iz

276
zapadne Poljske je preseljeno u Nemačku. Zajedno s Nemcima iz
Jugoslavije emigrirali su i domaći kvislinzi. U Nemačkoj odmah posle II sv.
rata našlo se 9 670 000 doseljenih Nemaca, približno isto koliko su iznosili
demografski gubici Nemačke u ratu.
Slična je bila posleratna repatrijacija Japanaca. Na početku rata bilo
je oko 2,5 mil. a na kraju rata oko 3 mil. japanskih civila na okupiranim
teritorijama (Mandžurija, Koreja, Južni Sahalin, Tajvan, Karolinska,
Maršalska i Marijanska ostrva), i još toliko vojnika. U periodu 1945-1956
repatrirano je oko 6,3 mil. japanskih vojnika i civila. Istovremeno je iz
Japana iseljeno oko 943 000 Korejanaca, 66 000 Kineza, 180 000 stanovnika
arhipelaga Rjukju (kojeg su SAD tada zauzele, a 1972. ga vratile Japanu).
Posle pobede revolucije u Kini (1949), emigrirali su oni koji su bili
u vezi s prethodnim režimom. U Hong Kong i na Tajvan prešlo je po oko 1
mil. stanovnika. Nekoliko desetina hiljada se naselilo u pograničnim
područjima Burme (okrug Šan, gde se bave pretežno švercom i gajenjem
maka za opijum). Emigracija iz Kine bila je intenzivna u periodu tzv.
"velikog skoka" (1960-h) i "kulturne revolucije" (1966-69). Broj stanovnika
Hongkonga u periodu 1950-1997. porastao je od 2 na 6 mil. a broj kineskih
imigranata ceni se na oko 3 mil. Kinezi su se naseljavali i u Singapuru (1,4
mil.), Maleziji (3,3 mil.), Tajlandu (2,6 mil.), Indoneziji (2,7 mil.),
Vijetnamu (860 000, u suprotnom pravcu je iseljeno 265 000 u periodu
1975-79), Mjanmaru (400 000), SAD (237 000, uglavnom u San Francisku i
NJu Jorku). Posle Oktobarske revolucije, naročito u vreme kolektivizacije
poljoprivrede, iz SSSR-a je prešlo 300-400 000 Kazaha u Kinu na teren
Sinkjanga. Šezdesetih godina, pod pritiskom kineskog nacionalizma oko 100
000 Kazaha i Ujgura prešlo je u SSSR.
Etnički i plemenski sukobi često su praćeni etničkom
homogenizacijom i prisilnom ili samovoljnom repatrijacijom manjinskih
grupa. Ideje o "etnički čistoj" državi nekad su ostvarivane pritiscima i
progonima a nekad genocidnim metodama. U prošlosti je bilo više primera
sukoba na verskoj osnovi - progoni muslimanskog i židovskog stanovništva
iz Španije na prelazu XV i XVI veka, emigracija krimskih Tatara u Tursku
po dolasku ruske vlasti krajem XVIII veka, iseljavanje Turaka sa
Balkanskog poluostrva u procesu povlačenja Turske od XVIII v. do kraja I
sv. rata ("muhadžiri" su bosansko muslimansko tj. poturčeno stanovništvo
koje je bežalo pred austrijskom vlašću, naročito posle aneksije), iseljavanje
Mađara i Slovaka posle I sv. rata usled raspada Austrougarske monarhije.
Srpsko stanovništvo se vekovima iseljavalo iz Makedonije, Stare Srbije,
Bosne i Hercegovine i Krajine u Šumadiju, Slavoniju i Vojvodinu bežeći
pred zulumom, terorom, represijama i genocidom. Migracije Srba u
Ugarsku, Ukrajinu i Rusiju u XVIII veku literarno je opisao M. Crnjanski
(roman "Seobe") a kolonizaciju posle II sv. rata u Vojvodinu i Slavoniju B.
]opić ("Vlak bez voznog reda").

277
 Drastičan primer je sukob stočarskog plemena Tutsi i
zemljoradničkog plemena Hutu, koji u više mahova traje u Ruandi i Burundiju
od 1959. kada su stekle nezavisnost. Oko 2,2 mil. ljudi iz Ruande je 1994.
godine izbeglo u Zair, Burundi, Tanzaniju, Ugandu. Etnički konflikt u Sudanu
krajem 1960-h i početkom 1970-h bio je između razvijenog arapsko-
muslimanskog severa i slabo razvijenog "crnog juga". Tada je preko 200 000
izbeglica prešlo u Ugandu, Zair, Centralnoafričku republiku i Etiopiju. Kasnije
su repatrirani, ali novi sukobi povremeno podstiču nove seobe. Nigerija je
vodila rat protiv katoličkog plemena Ibo u Bijafri na jugu i protiv izbeglica
plemena Eve iz Gane i Togoa (1967-69). Separatizam je okrutno ugušen
genocidom (oko 1 mil. žrtava), a 1 mil. je izbegao (oko 10% plemena Ibo).
U Šri Lanki sukobi su počeli 1983. između Tamila (manjina) i
Singaleza. Tamili su primorani da se koncentrišu na severu Šri Lanke, gde su
oni u većini. Oko 100 000 Tamila je izbeglo u Indiju, odakle je 1/3
repatrirana a ostali čekaju na repatrijaciju ( 1995). U Asamu (Indija)
naseljeno je oko 1 mil. Bengalaca u periodu 1961-1971, izbeglih usled
stvaranja Bangladeša. Oko 2/3 su kasnije repatrirani. Iz države Rakhine u
Mjanmaru je 1991-92 izbeglo u susedni Bangladeš oko 250 000 ljudi,
pretežno muslimanske manjine koja živi u budističkom okruženju.
Podele država i separatristički pokreti mogu izazvati migracije.
Rezolucijom OUN 1947. godine Palestina je podeljena na jevrejsku i
palestinsku državu. To je izazvalo izraelsko-arapski rat i emigraciju preko
800 000 Palestinaca. Izraelsko-arapski ratovi i borba PLO izazvali su veliku
emigraciju Palestinaca i imigraciju Jevreja. Samo u periodu 1948-1951
emigriralo je 850 000 Arapa a imigriralo 687 000 Jevreja. Broj Palestinaca
izvan Izraela dostigao je 3,5-4 mil., od toga 2,8 mil. je registrovala UNRNJA
agencija odgovorna za palestinske izbeglice. U Izraelu je ostalo oko 0,5 mil.
"nežidova", faktički Arapa.
Podela Vijetnama (1954) izazvala je preko 1 mil. izbeglica, pretežno
Vijetnamaca - katolika, iz Severnog u Južni Vijetnam. Usled ujedinjenja
Vijetnama (1975), izbeglo je uglavnom u SAD oko 130 000 ljudi koji su bili
u vezi s prethodnim južnovijetnamskim režimom.
Podela Britanske Indije (1947) na Indiju i Pakistan, a zatim
odvajanje Istočnog Pakistana kao Bangladeša (1971), izazvali su velike
migracije. Razgraničenje Indije i Pakistana izvršeno je po religijskom
kriterijumu. U prvoj fazi (1947-51) zbegovi "inoveraca" obuhvatili su oko
15 mil. ljudi (7,3 mil. hindusa i 7,2 mil. muslimana od kojih je 6,5 mil. otišlo
u Zapadni Pakistan i 700 000 u Istočni Pakistan). U drugoj fazi (1951-1961)
još oko 1,5 mil. hindusa se preselio u Indiju, dok u obrnutom smeru nije bilo
migracija jer su se muslimani već u prvoj fazi gotovo u celini iselili.
Separatizam Bangladeša (Istočnog Pakistana) od Zapadnog Pakistana
(udaljenog 2000 km), uzrokovao je emigraciju preko 10 mil. ljudi u Indiju.
Oko 500-600 000 tzv. biharskih muslimana koji govore jezikom urdu, 1947.

278
godine se preselio iz indijske države Bihar u ondašnji Istočni Pakistan, ali su
zbog jezičke izolovanosti i simpatija prema politici zapadnog Pakistana
posle proglašenja Bangladeša došli u težak položaj. NJih oko 150 000
zajedno sa još 100 000 Pakistanaca preseljeno je 1972-74 u zapadni
Pakistan, a u suprotnom smeru je repatrirano oko 100-150 hilj. Bengalaca.
Osim toga, 1983. godine bili su krvavi sukobi u Asamu između Bengalaca
na privremenom radu iz prenaseljenog Bangladeša, i domaćeg stanovništva.
Usled podele Kipra (1974) iselilo se oko 200 000 kiparskih Grka iz
severnog turskog dela na jug a u suprotnom pravcu oko 65 000 kiparskih
Turaka na sever ostrva. Raspad SFRJ 1990-ih izazvao je ratove za
jugoslovensko nasleđe i progone Srba iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine
(oko 500-600 000). U vreme vazdušnih udara NATO-a 1999. godine i
uspostavljanja prinudne međunarodne uprave na Kosovu i Metohiji iz te
oblasti je pred šiptarskim terorom izbeglo ili raseljeno 180-200 000 Srba.
Transferi stanovništva često su uzrokovali migracije. Prvi u istoriji
transfer stanovništva izvršen je posle tursko-grčkog rata 1923. godine. Oko
400 000 Turaka iz Grčke (egejske Makedonije i Trakije) razmenjeno je za
1,3 miliona Grka iz turske zapadne Anatolije. Posle I sv. rata repatrirano je
preko 100 000 Grka iz Bugarske. Posle II sv. rata repatrirano je oko 30 000
Italijana sa ostrva Dodekanez koja su pripala Grčkoj.
Repatrijacija Turaka iz Bugarske bila je intenzivna između dva
svetska rata, i posle - sve do danas. U periodu 1928-39. iseljeno je 125 000
Turaka, 1950-75. oko 200 000, samo 1978. oko 60 000. Zbog visokog
prirodnog priraštaja broj Turaka u Bugarskoj se povećava uprkos iseljavanju
- 1934. bilo ih je 750 000, 1965. - 759 000, 1992. - 822 000. Razmena
stanovništva između Bugarske i Rumunije bila je 1940. godine, kada je
Bugarska ponovo uzela južnu Dobrudžu (u periodu 1913-1940. pripadala je
Rumuniji, za to vreme udeo Rumuna u stanovništvu povećao se od 3% na
80%). Iz južne Dobrudže i drugih delova Bugarske repatrirano je 110 000
Rumuna, u zamenu za 70 000 Bugara iz severne Dobrudže i delte Dunava.
Repatrijacija oko 392 000 Nemaca iz SSSR izvršena je 1939-40. na
inicijativu Nemačke. Na Potsdamskoj konferenciji (1945) Poljska i ČSSR su
dobile pravo da isele nemačko stanovništvo. Tada se desilo "demografsko
čudo" - najveće političke migracije u dotadašnjoj istoriji Evrope. Na teritoriji
od oko 100 000 km2 koju je preuzela Poljska od Nemačke, živelo je uoči rata
(1939) 8,9 mil. stanovnika a posle velikih posleratnih preseljavanja samo 1
mil. domicilnog stanovništva koje se izjasnilo da je poljskog porekla (dakle 7
mil. je otišlo - 4,8 mil. se povuklo pri kraju rata u Nemačku, 2,2 mil. je
administrativno iseljeno). U tom prostoru 1950. godine bilo je već 6 mil.
stanovnika. Od toga 5 mil. su bili imigranti, od toga 2 mil. ili 30% bili su
repatrijanti iz SSSR, Francuske, Jugoslavije, ČSSR a 3 mil. iz drugih delova
Poljske. Tako je stara etnička granica između Slovena i Germana, koja je bila
u XVIII - XIX veku pomerena na istok, posle II sv. rata ponovo uspostavljena.

279
 Transfer stanovništva SSSR – Kina u regionu Dalekog istoka posle II
sv. rata vršen je postepeno. Naime, 1926 godine u SSSR-u (rejon
Vladivostoka) bilo je 69 000 Kineza od čega 4 000 sa sovjetskim
državljanstvom. Posle II sv. rata Kinezi su vraćeni u Kinu - 1959. bilo ih je još
26 000 a danas ih skoro i nema. Istovremeno, 1940. godine bilo je oko 100
000 Rusa u Kini, 1953. - 23 000, 1982 - 3 000. Posebno, 1963-65. godine,
prešlo je oko 100 000 Ujgura iz Kine u SSSR. Posle II sv. rata (1946-47)
izvršena je razmena 30 000 Čeha za 33 000 Ukrajinaca. Istovremeno je iz
SSSR-a repatrirano 424 000 Finaca. Sedamdesetih godina emigriralo je oko
200 000 Jevreja iz Ukrajine i Rusije u Izrael. Razmena stanovništva SSSR -
Poljska obuhvatila je oko 3 mil. ljudi, usled pomeranja granica Poljske na
zapad. U Rusiji je 1914. godine živelo oko 500 000 Poljaka, od kojih je 400
000 repatrirano u periodu 1918-24. Posle II sv. rata, u delu istočne Poljske koji
je pripao SSSR-u živelo je oko 3,1 mil. stanovnika sa poljskim maternjim
jezikom, a u Poljskoj je živelo oko 750 000 stanovnika sovjetskih naroda
(Ukrajinaca, Belorusa, Litvanaca). U glavnoj fazi repatrijacije (1944-48)
preseljeno je 1,5 mil. Poljaka a u drugoj fazi (1955-1959) oko 250 000.
Ukupno je iz SSSR-a repatrirano u Poljsku 2,4 mil. stanovnika, a u suprotnom
pravcu oko 518 000 ljudi (481 000 Ukrajinaca i 37 000 Belorusa). Interesantna
je sudbina vojne emigracije Poljaka iz SSSR-a. Oko 600 000 Poljaka
preseljeno je 1939-40. u unutrašnjost SSSR. NJih 115 000 (od toga 75 000
vojnika) prebeglo je u Iran i odatle stiglo u savezničku vojsku u Italiji. Posle II
sv. rata priključili su im se brojni logoraši tako da je grupa brojala 400 000
ljudi. Većina je raseljena po Engleskoj i SAD.
Vrsta transfera su deportacije ili progoni stranih radnika. Oko 40
000 Hindusa i Pakistanaca koji su radili u Ugandi, Keniji i Tanzaniji
deportovano je u Veliku Britaniju (1972). Oko 2,2 mil. stranih radnika iz
Nigerije (1983) proterano je u Ganu i Benin, odakle su i bili poreklom.
Nemačka se dvoumi da li da deportuje lažne azilante i izbeglice u balkanske
zemlje porekla. Grčka takođe ima sličnu dilemu u pogledu oko 100 000
ilegalno useljenih Albanaca. U Srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija ilegalno
je useljen veliki broj Šiptara iz Albanije.
Političke migracije su često posledica "etnoinženjeringa" tj. planske
promene etničke strukture stanovništva u određenom regionu države. Primeri
Staljinovog etnoinženjeringa su politika "mešanja naroda" i deportacije čitavih
etnosa (Čečena, krimskih Tatara, mešketinskih Turaka, povolžskih Nemaca,
Jevreja) u centralnu Aziju, Sibir i na Daleki istok. Povratak nije bio moguć jer
je za kretanje izvan mesta boravka bila potrebna dozvola ("propiska"). Takođe
je Turska planski naseljavala istočne teritorije, sa kojih su prognani Jermeni.
SFR Jugoslavija je podsticala kolonizaciju iz Dinarske u Panonsku oblast.
Albanija u vreme Envera Hodže i kasnije je podsticala etničku zastupljenost
Šiptara u srpskoj pokrajini Kosovo i Metohija.

280
 Razvrstavanje političkih migracija prema uzrocima je uslovno, jer u
nekim slučajevima je delovalo istovremeno više faktora. Krizna žarišta u
kojima se često javljaju političke migracije su rog Afrike, Zakavkazje,
Bliski Istok, Centralna Azija, Indokina, Centralna Amerika, Balkan. Prema
tome, najviše političkih migranata ima u geopolitički osetljivim regionima.
Političke migracije se najčešće dešavaju između susednih zemalja, ređe
između udaljenih zemalja i kontinenata. Imigranti se najčešće privremeno
smeštaju u prigraničnom području zbog strateških i političkih ciljeva zemlje
domaćina. Neki ostaju tu godinama (kao Palestinci, Etiopljani). Uopšte
uzev, opcije i solucije za političke migrante su sledeće:
1. Repatrijacija (povratak u zemlju porekla);
2. Spontano naseljavanje u novoj domovini;
3. Permanentno preseljavanje u treće zemlje.
Koja će se solucija primeniti to zavisi od konkretnih uslova -
političkih, vojnih, ekonomskih, i od strukture migranata (etno-nacionalne,
konfesionalne, obrazovne). Država ne može biti indiferentna ni prema
unutrašnjim migracijama. Migracije selo-grad nastale su u procesu
urbanizacije. U nekim agrarnim zemljama ih gotovo i nema (Nepal, Laos,
neke afričke zemlje) dok u drugim dobijaju monstruozne razmere (Meksiko,
Kalkuta, Bombaj, Kairo, Džakarta, Bangkok). U razvijenim zemljama udeo
gradskog stanovništva prelazi 80%. Druge vrste su migracije među
regionima nastale u procesu industrijalizacije i deagrarizacije. Stari
metalurški regioni kao Pensilvanija, severna Francuska, Donbas, Ural - gube
značaj na račun regiona novih industrija visokih tehnologija (Kalifornija,
Florida, srednje Povolžje, Bavarska). Tu mogu biti važni geografski faktori -
migracije sever-jug u Skandinaviji, planine-nizije u Jugoslaviji, unutrašnjost-
primorje u Kini. Treće vrste je pionirska kolonizacija slabo naseljenih
područja. U XIX veku tako su naseljavani neki prostori severne Amerike,
Australije i Sibira, a danas Amazonije, delovi Bornea, planinski prostori
Vijetnama, periferna područja Tajlanda, severni Kazahstan, Sibir i sever
Rusije.

281
 XIII glava

KULTURNI PROSTOR
I DRŽAVA

Pojam kulture podrazumeva relativno

1. Pojmovi kulture i stabilne stereotipe naučenog ljudskog
civilizacije ponašanja, kao što su predanje i tradicija.
Za razliku od rasnog biološkog nasleđa,
koje se predaje genetski, kulturno nasleđe se predaje učenjem, pri čemu
glavnu ulogu imaju jezik, religija i drugi simboli. Prema tome, kultura se
stiče posle rođenja. "Kultura je spoljašnji umetnički izraz narodnog uma i
osećanja. Narod je srpski uspeo da sazda svoju savršenu nacionalnu kulturu,
to jest da da savršen svojstven izraz svoga uma i srca u zidariji, u vezu i
tkanini, u pesmi i priči, u rezbi i boji, u neiscrpnoj mudrosti, u krasoti
običaja i otmenom ponašanju" (Velimirović N., 1938). Istorijsko pamćenje je
važan deo kulturnog nasleđa. Nemački istoričar Burkhart je u drugoj
polovini XIX veka pisao da se istorijskog pamćenja "u prvi mah odriču samo
varvari, koji svoj kulturni omotač, kao dat, nikada ne probijaju. NJihovo
varvarstvo jest njihova neistoričnost i vice versa. Oni imaju, na primer,
plemenska predanja i svest o kontrastu prema njihovim neprijateljima, dakle
istorijsko-geografske začetke. Ali tek znanje o prošlosti može osloboditi od
vezanosti morala itd. za simbole". A onda, nastavlja Burkhart, "istorije se
lišavaju i Amerikanci, to jest istorijski neobrazovani ljudi, koje se, polazeći
od Starog sveta, ipak ne mogu potpuno osloboditi. Ona se sada lepi za njih
kao starudija. U to spadaju grbovi njujorških bogataša, najapsurdniji oblici
kalvinističke religije, kult duhova itd., a svemu tome se na osnovu šarolikog
useljavanja pridružuje i obrazovanje novoameričkog telesnog tipa sumnjive
vrste i trajnosti" (Burkhart, 1996).
Pojam "kulture" ima tri smislena značenja: Prvo, kultura je naprosto
skup zajedničkih navika delovanja, onih koje omogućuju članovima pojedine
ljudske zajednice da se što bolje slože jedni s drugima kao i sa okolinom koja
ih okružuje. Treba razlikovati dve vrste grupnog identiteta - masovnu kulturu i
etničku kulturu. Drugo, kultura je naziv za svojstvo koje se stiče
obrazovanjem - u tom smislu govori se o više ili manje kulturnim
zajednicama, o civilizovanim i varvarskim narodima. Treće, kultura je
sinonim za "očovečeno", što je tokom istorije uzelo maha nad "prirodnim" -
nad "divljim". To je prevazilaženje niskog, iracionalnog i životinjskog nečim
univerzalno ljudskim, nečim što sve osobe i kulture više ili manje mogu da
prepoznaju i uvažavaju. Reći da je neka kultura "naprednija" ili "superiornija"
od neke druge, znači reći da je ona došla bliže realizovanju "suštinski

282
ljudskog" od druge kulture, da je ona bolji primer kulture, da je bolji izraz
onoga što je Hegel nazvao "samosvest apsolutnog duha". Univerzalna
vladavina kulture (u trećem značenju) jest cilj istorije, po Hegelovoj logici.
Po modelu Hakslija kulturu u širem smislu čini skup superstruktura
društveno-ekonomskog života, i to:
1. Mentifakti - religija, jezik, okultizam, folklor, umetničke
tradicije, književnost, nauka. To su proizvodi umne delatnosti čoveka,
duhovna kultura. Predstavljaju glavne i najstarije elemente kulture.
2. Sociofakti - odnose se na veze među pojedincima date ljudske
grupe ili društva kao celine. Na nivou individua uključuju porodične odnose,
odnose među polovima, principe vaspitanja dece, a na nivou celog društva -
političko uređenje i političku kulturu.
3. Artefakti - to su elementi materijalne kulture. Oni uključuju one
oblike proizvodno-ekonomske delatnosti ljudi, koji omogućuju da se
zadovolje osnovne potrebe čoveka u hrani, stanovanju, sredstvima
komuniciranja. Sistemi korišćenja zemljišta i poljoprivredne proizvodnje su
takođe artefakti, kao i oruđa rada i dati načini odevanja. Dakle, tu spada sve
ono što posredno povezuje dato ljudsko društvo s materijalnom (životnom)
sredinom.
Između kulture i etničkih karakteristika postoji povratna sprega -
etničke karakteristike odražavaju se na kulturu, a kulturne razlike odražavaju
se na etničke procese. Razvoj patriotizma i nacionalnih osećanja u vezi je s
kulturom. U SAD 1 dnevni list (novine) dolazi na 3 stanovnika, u Africi na
90 stanovnika. Među nepismenim plemenima teško je širiti bilo kakvu
ideologiju i patriotizam. Stoga je razumljivo zašto mnoge zemlje u razvoju
troše velika budžetska sredstva na obrazovanje i kulturu. Takvi napori imaju
i negativne posledice - deagrarizaciju i demografski pritisak stanovništva na
gradove, mase nezaposlenih i slično, što stvara nove probleme tim
državama. Kultura se često uključuje u političke igre - od stvaranja
"manjinskih geta" pa do "kulturnog genocida". Takođe, insistiranje na nekim
civilizacijskim krugovima ili kulturnim pojasevima, ima nekad političko-
ideološku pozadinu i cilj za prekrajanje političke karte.
Kulturni imperijalizam koji se danas ostvaruje u razmeni
informacija, ugrožava male kulture, njihov identitet i stvaralaštvo. Pariz,
London i Njujork su svetski informacioni centri. Od ukupnog štampanog
materijala u svetu, oko 70% izlazi na šest svetskih jezika, a u svetu ima
preko 3500 jezika. Oko 60% naučne dokumentacije u svetu štampa se na
engleskom jeziku. Američka koncepcija mondijalizma ima za cilj
uniformisanje kulture. Nasuprot tome, javlja se koncepcija kulturne
unikalnosti koja ima za cilj očuvanje kulturnog diverziteta i pluralizma, od
globalnog do lokalnog nivoa. Kulturni pluralizam podrazumeva
raznovrsnost, diverzitet u pogledu etničke (ili rasne), jezičke i konfesionalne
strukture. Kulturni pluralizam je prihvatanje različitih kultura u višeetničkim

283
društvenim odnosima. Uprkos tome što političari glorifikuju svoju ulogu,
baš je raznovrsnost kultura bila faktor raspada niza država u XX veku -
Austrougarske, Osmanske imperije, Britanske imperije, Sovjetskog Saveza,
Čehoslovačke, Jugoslavije. Kultura je delovala kao integrativni faktor u
nacionalnom ujedinjenju Italije, Nemačke, Evropske Unije, ali ne i u slučaju
Severne i Južne Koreje, Kine i Tajvana. Ipak kultura u mnogo manjem
stepenu nego država, pretpostavlja postojanje stabilnih teritorijalnih granica i
političke nezavisnosti. Pripadnici jednog naroda zadržavaju dugo vremena
svoje kulturno jedinstvo čak i kada su rasejani po različitim zemljama i
kontinentima. Kulturni pluralizam se ispoljava u dva oblika - unutrašnjem i
spoljašnjem. Unutrašnji pluralizam predstavlja etnički konglomerat u kojem
svaka grupa razvija svoj kulturni model, dok su su međuetničke veze
redukovane samo na ekonomske i političke odnose. Manjinske grupe i
subnacije po pravilu teže unutrašnjem pluralizmu. Etnocentrični separatizam
teži da očuva etničnost, ali to ometa unutrašnju integraciju u državi a često i
spoljašnje odnose. Spoljašnji pluralizam stavlja naglasak na međuetničke
odnose (bikulturalizam, multikulturalizam) koji su uslov za razmenu kultura.
Višeetničke države uglavnom stimulišu stvaranje kulturne sinteze tj.
spoljašnji pluralizam, koji konsoliduje integraciju etničkih grupa. Zatvaranje
kulture u nacionalne i teritorijalne okvire i kidanje veza sa širim kulturnim
tokovima - u krajnjoj instanci šteti i kulturi i naciji.

Pojam civilizacija (lat. civil - građanin) više označava društveni i

ekonomski razvoj, za razliku od kulture koja se odnosi na razvoj svakog
pojedinca. Na primer, kad kažemo da jedna osoba ima visoku kulturu, to ne
znači da je i visoko civilizovana, i obrnuto. Civilizacija je u skladu s
najvišim stepenom socijalizacije i prihvatanjem činjenica, a kultura je
vezana za ideju o ličnosti, duhovnosti i moralu. Materijalna kultura u svim
njenim aspektima, kao i jezik, državno-politička teorija, pravo, ekonomski
odnosi su komponente civilizacije. Sa druge strane religija, filozofija,
literatura i umetnost (kao duhovna suština) su komponente duhovne kulture.
Ipak tu nema jednoznačne razlike. Arnold Tojnbi u svom dvanaestotomnom
delu "Istraživanje istorije" smatra faktor religije kao osnovu rađanja,
procvata i opadanja civilizacija, razvoj "podsvesnog" religioznog života je
glavni faktor za sudbinu civilizacija i progres čovečanstva. Tojnbi ne
diferencira duhovnu kulturu od materijalne civilizacije. Po njegovom
poimanju "civilizacija" obuhvata u sebi obe realnosti. Cvijić u delu
"Balkansko poluostrvo" takođe ne pravi razliku među tim pojmovima. Pod
"kulturnim pojasima" na Balkanskom poluostrvu on podrazumeva: 1.
Preinačenu vizantijsku ili staru balkansku civilizaciju; 2. Tursko-istočnjačke
uticaje, 3. Uticaje zapadne i srednjoevropske civilizacije, 4. patrijarhalni
režim. Zatim razmatra "način rasprostranjenja civilizacija" i "procese
kulturnog izjednačavanja".

284
 U hipotezi o sukobu civilizacija Hentington (Huntington, 1993,
1996) je izdvojio osam civilizacija: Zapadnu, konfučijansku, japansku,
hinduističku, slovensku pravoslavnu, latinoameričku i afrikansku (vidi sl. 6).
Zapadna civilizacija postoji u dve osnovne varijante - evropska i
severnoamerička, a islam se sastoji od arapske, turske i malajske podvrste.
Između civilizacionih regiona postoji nekoliko zona bez sopstvenog
civilizacionog potencijala, u kojima se sukobljavaju dve ili tri različite
civilizacije (na pr. Turska, Liban, Kazahstan, Bosna). Prema Hentingtonu
civilizacija se definiše kako opštim i objedinjujućim elementima kao što su
jezik, istorija, religija, običaji, institucije, tako i samoidentifikacijom
individue. Jedna civilizacija može da objedinjava nekoliko nacionalnih
država, kao što je slučaj sa zapadnom, latinoameričkom ili arapskom
civilizacijom, ali može da bude i jedna posebna država, na primer japanska.
Očigledno je da se civilizacije mešaju i prožimaju, a mogu da postoje i
podcivilizacije. Uprkos tome civilizacije su znatno izdvojene celine i makar
da granice između njih nisu oštro ocrtane, one su realne. Civilizacije su
dinamične; sviću i zalaze, razdeljuju se i stapaju, no one mogu i da
iščezavaju, pogrebene pod peskom vremena. Osnovni uzroci za sukobe
među civilizacijama (pre svega zapadne protiv ostalih) po Hentingtonu
potiču iz same suštine civilizacija i sastoje se u fundamentalnim razlikama
među civilizacijama u pogledu jezika, istorije, kulture, tradicije i religije.
Koncepcija kulturne ikonografije Ž. Gotmana iz 1950-ih godina se
eksponira u pozadini ideje o sukobu civilizacija S. Hentingtona iz 1990-ih.
Obe uzimaju kulturu kao osnovni faktor i determinantu geopolitičkih
procesa i političko-geografskog diverziteta sveta. Razlika među njima je u
tome što Gotmanova kulturna ikonografija nije usmerena na konflikte, nego
na pokušaj razumevanja i upravljanja geopolitičkim rizicima i kulturnim
šokom, koji nastaje pri susretu različitih identiteta. Gotman shvata svet kao
polje delovanja ili jedinstvo suprotstavljenih sila: 1) sila dinamike, kretanja,
veza, komunikacija, koje uslovljavaju globalizaciju i otvaranje društva (po
Cvijiću to bi bile "sile spajanja i prožimanja"), 2) sila tradicije, utvrđenih
stereotipa mentaliteta i predstava o identitetu, "sopstvenoj teritoriji",
simbolima, mitovima o sopstvenoj istorijskoj ulozi ili čak "misiji". Ova
druga vrsta sila je oličenje statičnosti, ili parafrazirajući Cvijića, "osobina
izolovanja i odvajanja". Tu vrstu sila Gotman naziva kulturna ikonografija.
Naglašava se neophodnost unutrašnjeg poriva za toleranciju i integraciju,
dok spoljašnja prinuda obično pobuđuje negativnu, ponekad neprijateljasku
reakciju. Uloga kulturnih i civilizacijskih faktora koja je bila naglašena u
posibilističkom konceptu francuskih geografa Vidal de la Blaša, Ansela,
Demanžona, Brodela, sada se otkriva kao antiteza društvenim teorijama i
ideologijama baziranim na socijaldarvinizmu na jednoj i ekonomizmu na
drugoj strani. Hantingtonova teorija o sukobu civilizacija isto ima u osnovi
kulturni faktor, ali u jednom nekonstruktivnom i alarmističkom aspektu. Ona

285
ne daje odgovor na niz osnovnih pitanja vezanih za globalizaciju,
prožimanja kultura, interkulturalne i multikulturalne procese i odnose,
uzroke konflikata i mogućnosti njihovog sprečavanja ili prevazilaženja.
Nikolaj Berđajev u raspravi "Civilizacija i sloboda" smatra, nasuprot
Hegelu, da čovek nije samo rob prirode i društva, nego je i rob civilizacije.
Stoga, civilizacija ne može biti cilj postojanja čoveka, njegov kraj i
najdragocenija vrednost. Po Berđajevu, mi ne smemo da uporedimo
"dobrotu" (nevinost) i prirodnu slobodu sa zlom i ropstvom života
civilizovanog čoveka. Ono što je najvažnije od svega je to da čovek mora
biti gospodar kulture i tehnike, a ne njihov rob. Po Berđajevu, ako ovde
izuzmemo princip moći, a potom ovaj princip postavimo kao svoj model i
smatramo da stoji iznad istine i vrednosti, onda smo sami proglasili smrt i
kraj civilizacije. Tada ćemo morati da čekamo nove i snažne religije koje će
dominirati nad čovekom i savladati tragediju moći.

2. Vrste rasizma i Naziv rasa potiče od arapske reči ras -

glava, početak, poreklo, koja se u XIV
diskriminacije
veku susreće u italijanskom kao razza -
pleme, familija a u XVI v. u francuskom
kao race što ukazuje da jedna grupa ljudi ima iste biološke (somatske)
karakteristike. U to spada boja kože, oblik očiju, vrsta kose i stepen
kosmatosti čela, karakteristike skeleta, oblik vilice i nosa, osobine krvi. Na
toj osnovi antropolozi (pre svega Ž. Kivije, 1800) su izdvojili tri glavne rase:
1. Evropeidna ili bela (severna svetlija, južna tamnija);
2. Mongoloidna ili žuta (azijska i američka vrsta);
3. Ekvatorijalna ili crna (negroidna ili afrička vrsta, australoidni tip).
Tab. 12. - Rasni sastav stanovništva sveta
LJudske rase Procenti (%)
Velike rase
Evropeidna (evroazijska) 42,9
Mongoloidna (azijatsko-američka) 19,1
Negroidna (afrička) 7,0
Australoidna (okeanska) 0,3
Mešovite i prelazne forme
Evropeidno-mongoloidna 4,2
Evropeidno-negroidna 9,0
Mongoloidno-australoidna 17,2
Ostali rasni tipovi i nepoznato 0,3
Izvor: Bruk S. I., 1986.

286
 Smatra se da su rase nastale usled prilagođavanja ljudi geografskoj
sredini. Usled raznih rasnih mešanja ideja čiste rase je čista fikcija. Prelazni
rasni tipovi su:
1. Kontaktne rase - laponsko-sibirski (između evropeidne i
mongoloidne), etiopski i dravidski (između evropeidne i ekvatorijalne),
polinezijsko-mikronezijski i južni mongoloidni tip (između mongoloidne i
ekvatorijalne rase);
2. Mešoviti antropološki tipovi - evropeidi-negroidi u severnoj
Africi; evropeidi-mongoloidi u Centralnoj Aziji, Zapadnom Sibiru, Uralu i
Povolžju; američki mulati (mešanci evropeida i negroida), američki mestici
(mestizos - mešanci indijanskih mongoloida i evropeida), zambosi (sambos -
mešanci negroida i indijanskih mongoloida) i južnoafrički obojeni (mešanci
afričkih negroida i evropeida). Mestici danas preovlađuju u Meksiku i
Venecueli, mulata ima mnogo u Brazilu i na Kubi. U Latinskoj Americi
često se susreću i zambosi. Mešanci između azijatske grane mongoloidne
rase i australoida (tzv. "malajska" rasa) žive u jugoistočnoj Aziji (Filipinci,
Indonežani, Vijetnamci, Kmeri).
Stanovništvo Latinske Amerike je pravi mozaik rasa. Atlantska
fasada je bela s mestimičnim zonama crnaca i mešanaca, u unutrašnjosti su
Indijanci. Na jugu su belci (Argentina, Urugvaj), duž zapadne obale
Indijanci (Bolivija, Peru, Ekvador), na severoistočnoj obali i ostrvima
mestijci (Nikaragva, Paragvaj) ili crnci i mulati (Haiti). Crnci su ovde
doseljavani kao roblje, prvi put 1501. na Hispanjolu (Haiti), 1538. u Brazil.
U manjem broju doseljavali su se i Japanci, Hindusi a najviše Evropljani.
Procenjuje se da je u Ameriku dovezeno oko 20 mil. crnih robova. Zabranu
importa robova proglasili su: Haiti 1804, Argentina 1813, Brazil 1852.
godine. Ropstvo je ukinuto najpre na Haitiju (1804), zatim u Brazilu (1888),
Kolumbiji, Venecueli, Boliviji (1853).
Ropstvo se u velikoj meri zasnivalo na rasizmu. Rasizam i
nacionalizam su vidovi totalitarizma. Pojedinac pripada rasi (ili naciji) i ima
svojstva te rase (ili nacije). Po rasistima postoje "više rase". Tvorcem teorije
rasizma smatra se A. Gobino (Gobineau), francuski diplomat sredinom XIX
veka. U "Skici o nejednakosti ljudskih rasa" on oglašava rasnu nejednakost u
biološkom, intelektualnom i moralnom pogledu, pa je teorija ne samo
društveno štetna nego i nenaučna. Antropološka, biološka i psihološka
istraživanja pokazala su da predstavnici svih rasa imaju jednake mogućnosti
psiho-fizičkog razvoja. U biološkom pogledu nema "viših" i "nižih" rasa.
Klod Levi-Štros tvrdi da "razmišljajući da li kultura jest ili nije funkcija rase,
dolazi do ubeđenja da rasa - ili to što podrazumevamo pod tim pojmom - jest
funkcija kulture". Niče je govorio o "nadčoveku". Po L. Gumiljovu "rasa"
(pod kojom on podrazumeva etnos) pripada pojedincu - pasionaru, koji je
stvara. On je razvio teoriju pasionarnosti, po kojoj postoje "viši" pojedinci

287
(pasionari) koji predstavljaju predvodničku elitu. Po S. Hentingtonu postoji
"viša civilizacija" (zapadna).
Rasna diskriminacija se u različitim oblicima javljala tokom cele
ljudske istorije, počev od pojave eksploatatorskog društva. Prema
Međunarodnoj konvenciji o likvidaciji svih oblika rasne diskriminacije iz
1965. godine, vidom rasne diskriminacije smatra se svaka pojava
diskriminacije prema svakoj rasnoj, nacionalnoj ili etničkoj grupi u celini ili
pojedinačno. Ipak, još uvek postoji diskriminacija de facto (nelegalna) ili de
jure (ozakonjena). Poznata je diskriminacija Crnaca, Indijanaca,
Meksikanaca (Čikanosa) u SAD; Slovena, Cigana, Arapa i Turaka u
Zapadnoj Evropi; Maora na Novom Zelandu; Papuanaca na Novoj Gvineji;
Aboridžina u Australiji; mulata i mestika u Latinskoj Americi; Bantu crnaca
i azijata u Južnoj Africi; Eskima u Kanadi; kaste "haridžana" (nedodirljivih)
u Indiji ili "burakumina" u Japanu.
Diskriminacija se vrši ne samo po rasnim nego i po etničkim,
kulturnim, ekonomskim kriterijumima. S obzirom na razmere i dubinu
ograničavanja prava i sloboda diskriminisanih grupa, postoji pet vrsta
diskriminacije:

1. Genocid - predstavlja težak zločin protiv čovečnosti jer poseže na

osnovno pravo čoveka - na fizičko postojanje, samo zato što je pripadnik
druge rasne, nacionalne, etničke ili religiozne grupe. Prva definicija zločina
protiv čovečnosti data na sudu ratnim zločincima u Nirnbergu podrazumeva
ubistvo, masovno uništavanje, zarobljavanje, deportiranje i svaki neljudski
akt, izvršen protiv civilnog stanovništva; zlostavljanje zbog političkih, rasnih
i religioznih uzroka. Tada je bilo potrebno da se osude nacistički užasi i da
se stvori međunarodno pravo tako da se oni nikad ne ponove.
Genocidne metode su različite - od fizičkog uništavanja (anihilacija)
do bioloških (sterilizacija) i socijalno-ekonomskih (socijalni genocid)
metoda. Genocidu su u prošlosti bila izložena mnoga plemena, narodi i cele
civilizacije u Africi, Americi (u SAD od nekadašnjih 12 mil. Indijanaca
preostalo je samo 1,5 mil), Australiji (ima oko 300 000 Aboridžina a toliko
ih je bilo i na početku kolonizacije). Treba još pomenuti genocid u Bijafri (1
mil.), Vijetnamu, Alžiru (1,5 mil.). Turci su 1915-16. godine pobili 1,5 mil.
Jermena ("armenocid") a 1914-1922. godine oko 300 000 pontskih Grka. U
II svetskom ratu Nemci su pobili oko 6 mil. Jevreja (Holokaust). Termin
genocid nastao je 1944. godine baš da bi se naglasio unikalni karakter
Holokausta. Sastavljen od grčke reči genos - rasa, i latinske coedere -
ubijam, označava sistematsko uništavanje datog etnosa. Posle su Jevreji na
račun Palestinaca stvarali svoj "životni prostor". U Ruandi su ekstremisti
plemena Hutu provodili anti-Tutsi program koji je koštao pleme Tutsi oko
750 000 života - 1956-65. je ubijeno 105 000, 1972. oko150 000, 1994. oko
500 000. Tačan broj nikada nećemo saznati. Indeks genocidnosti (broj žrtava

288
genocida na 100 stanovnika naroda-izvršioca) za neke narode je vrlo visok -
za Nemce i Hrvate u II svetskom ratu po 32 ( ≈ na 3 stanovnika 1 žrtva),
Japan 15. Nacisti su vršili kolektivna kažnjavanja i odmazde.
Šta znači genocidan narod? To znači prihvatanje teorije ili doktrine
o kolektivnoj krivici, koja je krajnje destruktivna i iracionalna. Ona nema
nikakvo utemeljenje u etnopsihološkim, biološkim i kulturno-istorijskim
faktima pojedinih naroda. Ne može jedan narod u celini biti odgovoran.
Zašto? Jer nije narod kao celina nosilac slobodne volje. Čovek kao pojedinac
je nosilac slobodne volje i on odlučuje da li će činiti dobro ili zlo. Stoga
jedino pojedinac može biti odgovoran za rat ili snositi krivicu za zločin. Po
međunarodnom pravu nema kolektivne krivice - postoje samo pojedinačni
krivci i pojedinačna odgovornost. Dostojevski je u delu "Zločin i kazna"
napisao da postoje pojedinačni zločini, masovni zločini su statistika.
Pojava genocida vršena je ne samo prema tuđoj nego i prema
vlastitoj rasnoj, nacionalnoj, etničkoj ili religioznoj grupi. U tom slučaju je
pogodniji termin politicid, koji označava političke egzekucije i druge
metodama klasnog uništavanja (zatvori, logori, deportacije, veštačke
nestašice i glad), karakteristične za režime sovjetskog staljinističkog tipa.
Zlodela u ime ideologije opisao je Solženjicin u delu "Arhipelag Gulag".
Crveni Kmeri u doba režima Pola Pota, ubili su oko 2 miliona ljudi, tj. jednu
četvrtinu sopstvenog kambodžanskog naroda i to samo za četiri godine - od
1975 do 1979. Tu su genocid i politicid pomešani, jer se klasnom
uništavanju (inteligencije) pridružilo i etničko čišćenje - buduće žrtve
uglavnom iz provincija blizu vijetnamske granice, optuživane su za
nedovoljnu kmersku čistotu i primoravane da nose određeni znak, pre nego
što budu likvidirane. Osim toga, konflikt između grada i sela izazvao je
urbicid - uništavanje grada.
Sam princip genocida je protivurečan duhu prosvetiteljstva, koji je u
osnovi republikanskih vrednosti - svi ljudi se rađaju jednaki, - dok politicid
je nedeljiv od istorije revolucija. Genocid je ubijanje u ime čistoće rase,
politicid - u ime revolucije. Etnocid je politika uništavanja etničkog i
kulturnog identiteta i samobitnosti, bez fizičkih likvidacija njihovih nosilaca.
Ako je uključeno i ovo drugo onda je to genocid. Pravo države na
suverenitet ne znači i pravo na tlačenje, deportacije, likvidacije. Država
postoji zbog ljudi, a ne obratno. Zato je humanitarno pravo jače od prava na
suverenitet.
Srpski narod u svojoj istoriji nikada nije ispoljavao genocidnost
prema drugim narodima. U njegovoj moralnoj i pravnoj svesti je ukorenjena
duboka averzija prema toj pojavi. Poznato je koliko su Srbi u vreme
nemačke okupacije u II svetskom ratu štitili Jevreje od masovnih deportacija
u logore smrti. Srpski narod bio je više puta žrtva genocidnih, etnocidnih i
politicidnih dejstava. Osmanska Turska je provodila više vekova
najodvratniji oblik etnocida - nasilno odvođenje i poturčivanje hrišćanske

289
dece (tzv. danak u krvi ‡ janjičarstvo) a takođe nasilnu islamizaciju odraslih.
To je ostavilo dubokog traga u nacionalnoj svesti, kulturnom pejzažu i
rasporedu balkanskih naroda.
Već smo istakli da je u demografskim katastrofama u XIX-XX veku
Srbija izgubila oko 2,5 mil. stanovnika a posredno znatno više. Samo u I
svetskom ratu stradalo je u Srbiji 1 264 000 stanovnika koji su činili 28%
ukupnog i 59% muškog stanovništva. U II sv. ratu na teritoriji Nezavisne
države Hrvatske bilo je oko 1 500 000 žrtava fašizma, od toga u logoru
Jasenovac stradalo je oko 700 000 Srba, Jevreja, Cigana i drugih (prema
posleratnim zvaničnim podacima). Zbog istorijskog pamćenja Srbi (krajiški,
bosansko-hercegovački i kosovski) imali su kolektivni strah od pokolja, koji
je bio pokretačka sila koja se nalazila u osnovi celokupne fenomenologije
koja je dovela do rata za jugoslovensko nasleđe 1992-95. U tom ratu njihov
strah se pokazao opravdanim, jer su ponovo bili izloženi etničkom čišćenju.
Hrvatski izvori minimiziraju posledice navodeći da je Hrvatsku u periodu
1991-98 napustilo 410 000 stanovnika, od toga 130 000 Hrvata (podaci IDN
"Ivo Pilar" u Zagrebu). Iz Hrvatske je u istom periodu prognano oko 500 000
Srba a ubijeno 8 000 (Zbornik "Stradanja i etničko čišćenje Srba u Hrvatskoj
1991-98", Srpski Sabor, 1999).

2. Aparthejd - na jeziku afrikanera ili bura (stanovništva JAR

holandskog porekla) znači odvojen teritorijalni i politički razvoj evropljana i
neevropljana po mestu življenja i koliko je moguće po mestu rada. Taj vid
diskriminacije bio je specifičan za Južnoafričku Republiku u periodu 1948-
1991. U svrhu "odvojenog razvoja" izvršena je teritorijalna segregacija.
Formirano je devet rezervata za crnačko stanovništvo, tzv. bantustana ili
houmlenda (homelands), koji su predstavljali pseudofederalne države.
Stanovništvo JAR se delilo po rasističkom zakonu na četiri osnovne grupe:
1. Belci ili Evropejci; 2. Obojeni ili lica pomešane krvi; 3. Indijci ili Azijati;
4. Bantu ili Afrikanci. Postojala je i kategorija "počasni belci" tj. lica koja su
udostojena da se smatraju belcima. Zakon aparthejda je ukinut početkom
1990-ih ali su mnogi problemi ekonomske i političke prirode ostali nerešeni.
Vid aparthejda su indijanski rezervati u SAD. Oko 1/2 od ukupno 1,5 mil.
Indijanaca živi u preko 50 rezervata.

3. Sionizam - svojstven je Izraelu. Karakteriše se podelom ljudi na

Jevreje i nejevreje koje prezrivo nazivaju "goji". Sami Jevreji se dele na
kaste, zavisno od geografskog porekla - Aškenazi (zapadni Jevreji poreklom
iz Evrope) i Sefardi (slabo cenjeni istočni Jevreji poreklom iz zemalja
Bliskog Istoka i Severne Afrike). Sionizam je pre svega usmeren protiv
Palestinaca i Arapa.

290
 4. Segregacija - je termin nastao u čikaškoj sociološkoj školi (Park
and Burgess, "City", 1925). Segregacija poprima niz različitih formi s ciljem
odvojenog razvoja (kastinski sistem, geto, zona sigurnosti, rezervat), pri
čemu te forme podrazumevaju podelu i utvrđivanje nekih zona podvajanja.
Kvart čije stanovništvo uglavnom pripada jednoj kulturnoj ili etničkoj grupi
naziva se geto. Naziv potiče od jevrejskih četvrti u evropskim
srednjovekovnim gradovima. Poznat je jevrejski geto u Varšavi koji je
likvidiran u II svetskom ratu. Geta često imaju arhitektonski oblik i kulturni
kolorit karakterističan za datu etničku grupu (ciganske četvrti u nekim
evropskim gradovima, crnačko predgrađe Soveto u Johanesburgu, Harlem u
NJujorku). Elitne četvrti su takođe neka vrsta geta - Beverli Hils je "geto"
bogate filmske elite. U osnovi getoizacije je stambena politika i politika
zapošljavanja. Segregacija je ozakonjena u 12 južnih država SAD ( naročito
u Luizijani) u kojima se mulati koji imaju 1/8 ili samo 1/16 crnačke krvi
smatraju crncima.
Vid gradske segregacije su crnačke, kineske, kubanske četvrti u
nekim gradovima SAD, romske četvrti u nekim evropskim gradovima.
Prema Parku, etničke grupe u američkim gradovima prolaze kroz sledeće
etape - kontakt, konkurencija, konflikt, asimilacija. Data grupa se zatvara
spolja (izolacija) ili iznutra (samoizolacija) isključivo po etničkom
kriterijumu, jeziku, religiji, socijalnom statusu, imovinskom statusu,
građanstvu. Socijalna i etnička podela se "upisuje" u teritoriju u vidu
segregacije. Blizak pojmu segregacije je tribalizam (lat. tribus - pleme) u
smislu plemenskog ponašanja tj. grupašenja i samoizolacije u
"neprijateljskom" okruženju. Tribalizam se može bazirati na genetskom
srodstvu (u tradicionalnim društvima) ili na srodstvu identiteta (u savrmenim
industrijskim i urbanim društvima postoje zatvorene marginalne grupe kao
što su sekte, snobovske, hipi grupe).

5. Neorasizam - ili ekonomski rasizam, zasniva se na

neokolonijalističkim metodama eksploatacije zemalja "trećeg sveta" ili
"periferije". Tu se mogu ubrojiti i neke vrste ekonomskih pritisaka
(ekonomske sankcije, ekonomska blokada), medijske "satanizacije"
određenih naroda, selektivne imigracione politike (primer politike "bele
Australije", "šengenske" Evrope), politike "dvojnih aršina" u odnosima
prema određenom narodu i slično.
Neki oblici rasizma svojstveni su zemljama eksploatatorskog tipa,
kako u prošlosti tako i danas. On je teško breme kolonijalizma i
neokolonijalizma. Ilegalne rasističke organizacije tipa "Kju Kuks Klana" u
SAD, "Skin Hedsa", neofašista i drugih u Evropi ne priznaju nikakva ljudska
prava i slobode "obojenima". U SAD i delimično u Kanadi određene rasne
grupe (crnci, Indijanci, Čikanosi) ne osećaju se kao ravnopravni građani ni
legalno ni emotivno, te je rasni identitet kod njih postao princip političkih

291
pokreta (kao što su "Black ponjer" i "Red ponjer"). UNDP u "Izveštaju o
ljudskom razvoju" (Human Development report, 1993) koristi "indeks
ljudskog razvitka" (HDI), koji se izračunava na osnovu tri faktora: srednje
dužine života, nivoa obrazovanja i osnovne kupovne moći. Po tom izveštaju
oko 1/4 stanovništva sveta se bori za opstanak u uslovima apsolutnog
siromaštva. Najbogatijih 20% svetskog stanovništva ima 150 puta viši
dohodak od 20% najsiromašnijih. U rasnom i etničkom pogledu razlike se
dokumentuju na primeru SAD. Ako se stanovništvo SAD podeli na tri grupe
(crna, bela, španska), bela Amerika bi zauzela prvo mesto na rang listi HDI,
crna 31. mesto (posle Trinidada i Tobaga) a španska Amerika 35. (iza
Bahamskih ostrva). Diskriminacija afroameričkog stanovništva prema
UNDP počinje još u trenutku rođenja. Smrtnost odojčadi kod belaca u SAD
iznosi 8% od živorođenih, dok je kod crnaca 19%. Nivo obrazovanja je viši
kod belaca a dohodak po stanovniku (1990) za belce iznosi 22 372 dolara,
za crnce 13 378 dolara ili 60% od nivoa za belce. Osim toga, preko 1/2 crne
dece u SAD (1990) živelo je u domaćinstvima samo s jednim roditeljem, što
je tri puta više nego kod bele dece. Pokazatelji za stanovništvo koje govori
španski još su lošiji. U pogledu dužine života ono je u prednosti u odnosu na
crnce (76 prema 71 godina), ali po dohotku i obrazovanju je iza njih (10,6
prema 8,5 razreda). Takođe su diskriminisane žene. Japan, koji zauzima prvo
mesto na rang listi HDI, pao bi na 17 mesto ako bi se rangiranje izvršilo
samo za žene. U Japanu prosečan dohodak žena iznosi samo 51% od
dohotka muškaraca, žene zauzimaju samo 7% radnih mesta u upravi i
menadžmentu i 2% mesta u parlamentu (u industrijskim zemljama 9%).
Da bi izračunali dubinu diskriminacije pojedinih grupa stanovništva
trebalo bi uzeti u obzir veliki broj obeležja: zaposlenost, obrazovanje,
dohodak, etničku i versku pripadnost, poreklo, starost, veličinu porodice itd.
Indeks Taubera je mera za etničko grupisanje ili segregaciju na bazi zona
stanovanja. Formula glasi:
Iljo = ( ljo/to) – (LJ-ljo/T-to) * 100
gde je: Iljo = indeks segregacije grupe lj u naselju o, ljo = stanovništvo grupe
lj u naselju o; to = ukupno stanovništvo naselja o, LJ = ukupno stanovništvo
grupe lj u državi; T = ukupno stanovništvo države. Indeks treba da se
izračuna za sve etničke zajednica i sva naselja u državi i sistematizuje po
veličini (Duncan & Duncan, 1955). Veća prostorna segregacija može biti
mera privilegovanosti ili obrnuto - diskriminacije date etničke grupe.

292
 3. Tipovi etničkih Pojam etnosa podrazumeva grupni
zajednica identitet na osnovu prirodnih
(somatskih) ili kulturnih (jezik,
religija, teritorija) kriterijuma (sl. 19). Na različitim stupnjevima
etničke evolucije, kriterijumi za pojmove "mi-grupa", "oni-grupa" ili
"druge grupe" su se menjali. Najpre se javlja prirodni (genetski,
rodovski) kriterijum bliskosti, zatim teritorijalni (pretvara se u etnički)
kriterijum, i na kraju državni (nacionalni). Prema tome, lokalna forma
etničke veze su rodovi, nastali na osnovu krvne veze i porekla od
zajedničkog pretka. Skup rodova čini pleme, u kojem su takođe ostale
važne krvne veze i poreklo (primer crnogorskih plemena, albanskih
fisova). Pleme je kompaktna zajednica sa vlastitom teritorijom. Deli
se na rodove (klanove) koji se upravljaju prema običajnom pravu (na
primer, pravila za izbegavanje krvnog mešanja). Po legendi, od 12
sinova Jakova nastalo je 12 izraelskih plemena, na čelu svakog je stajao
sudija. U Rimskoj imperiji stanovništvo se delilo na seoska i gradska
plemena (lat. tribus). Konsolidacijom plemenskih zajednica stvara se
narod. Krvne veze su zamenjene vezama koje proističu iz zajedničke
teritorije, etno-psihologije, kulture. U formiranju nacije pored takvih
karakteristika kao što su zajednička teritorija, poreklo, jezik i kultura,
važan momenat postaje svest i tradicija političke posebnosti. "U narodu
se, dakle, rađa a za naciju (se) opredeljuje" (Rakić, 1983).
Principijelna logika istorijske etnogeneze je sledeća: rodovi -
plemena - narodi - nacije, i sve se to dešava u određenom vremenu i
na nekom realnom geografskom prostoru, u realnim socijalno-
istorijskim i kulturno-političkim uslovima. Pojam etnos označava
objektivno postojeću grupu a etničnost - osećanje pripadnosti k njoj.
Etničnost može da preraste u etnocentrizam - ponašanje koje
precenjuje kvalitete sopstvenog etnosa a potcenjuje druge.
Etnocentrizam može da pređe u nacionalizam, šovinizam a ako je reč
o potcenjivanju druge rase u rasizam. Etnogeneza može biti predmet
političkih manipulacija. Kada je Hitler razvio tezu o "nižoj vrednosti"
slovenske "rase", nacionalistički orijentisani teoretičari u NDH su
razvili tezu o "neslovenskom" poreklu Hrvata, samo se ni do danas
nisu složili oko toga da li su "gotskog" ili "persijskog" porekla.

293
294
 Geopolitički gledano, etnos je svojevrsno kulturno jedinstvo
prirodne, tehničke, socijalne i duhovne sredine - etnokulturni areal.
U vezi sa etnokulturnim arealom mogu se izdvojiti različite
teritorijalne forme postojanja etnosa: 1) mikroetnos (osoba kao
osnovna ćelija etnokulturnog organizma), 2) subetnos (etnografska
grupa), 3) mezoetnos (deo etnosa koji živi u nekom izdvojenom
predelu), 4) makroetnos (celovit etnos), 5) megaetnos (skup nekoliko
srodnih etnosa), 6) meta- ili super-etnos - skup nekoliko različitih
etnosa u granicama jedne države (Kine, Indije) ili više država (arapske
zemlje). Među 10 najbrojnijih etnosa (preko 100 mil. ljudi) spadaju Kinezi,
Hindusi, Amerikanci, Rusi, Japanci, Brazilci, Bengalci, Pakistanci, Indonežani,
Meksikanci. U Evropi su najbrojniji Nemci - oko 90 mil.
Etnotip predstavlja uopštene karakterne (stereotipne) crte datog
etnosa, nezavisno od socijalnih, kulturnih i drugih razlika među njegovim
članovima. Lafonten piše da svaka zemlja rađa svoje mišljenje. Otuda često
etnički stereotipi imaju svoj popularni, ponekad podrugljiv naziv - na pr.
Jenki, Švaba, Vanja (Rus), Janez (Slovenac), DŽoni (Englez), Boš (francuski
naziv za Nemca), Pepiček ili Švejk (Čeh). Etnički stereotipi se povezuju i sa
regionalnom pripadnošću (Bavarci, Tirolci, Hercegovci) ili dominantnom
delatnošću (Jevrejin je trgovac, Nemac - tehničar, Švajcarac - bankar, Grk -
pomorac, Srbijanac - seljak). Čovek misli onako kako živi (po Marksu) i gde
živi (po Lafontenu).
Etnografska (regionalna) grupa se ne identifikuje po etničkim nego
po regionalnim obeležjima (specifična geografska oblast, stereotipne crte
karaktera, dijalekt, folklor, kuhinja). Na primer, Šop, Bavarac, Tirolac,
Hercegovac, Krajišnik su etnografske grupe. Bugarska još nije priznala
nacionalne manjine na svojoj teritoriji te ih svrstava među etnografske grupe
bugarskog etnosa - "Trakijci, Dobrudžanci, Rupci (u Rodopima),
Makedonci, Šopovi, Torlaci (u severozapadnoj Bugarskoj), Kapanci (u
severoistočnoj Bugarskoj) i drugi" (Bačvarov, 1999).
Etnička teritorija (etnoekumena) nije potpuno homogena, na njoj
žive i ostaci prethodnih i naknadno doseljenih plemena i naroda.
Etnoekumena geografski može biti fragmentirana usled uticaja spolja ili
iznutra. Etnički areali su rezultat naseljavanja pojedinih etničkih grupa u
izdvojene teritorije ili zone u kojima čine većinu. Retko mogu da se održe u
čistom obliku, pošto se usled migracija, urbanizacije i etnokulturnih procesa
odvija proces mešanja etnosa. Tipični etnički areali su naseljeničke kolonije,
enklave i geta. Kolonije su obično privremeni etnički areali, koji
predstavljaju placdarm za osvajanje novih teritorija i stvaranje novog
društva. Imigrantske grupe se po pravilu brzo adaptiraju i asimiluju. Etničke
enklave ili etničke oaze održavaju se na bazi određene delatnosti ili svesti o
posebnosti. Poznata je etnička oaza Crnogoraca u Peroju (Istra), Šiptara u

295
Arbanasima (Zadar), Goranaca u Gori (Kosovo i Metohija). Geta su etnički
areali koji se održavaju zahvaljujući diskriminacionim merama i segregaciji
od strane autohtonog stanovništva na datoj teritoriji.
Etničko čišćenje je eliminacija drugog naroda ili manjine iz
određenog regiona s ciljem uspostavljanja hegemonije ("etničke čistoće") na
toj teritorji. Time se domicilni etnos lišava njegove etničke teritorije i prelazi
u dijasporu. Etničko čišćenje je odavno poznato u istoriji u vezi s različitim
oblicima rasizma, šovinizma, tribalizma i segregacije. Na primer, u VI v.
pre Hrista Vavilonci su proganjali Jevreje iz Palestine i držali ih zatočene u
Vavilonu. Tada je nastao pojam dijaspora. Rimljani su ih raseljavali po
celom carstvu. U ranom srednjem veku usled neuspeha krstaških pohoda,
saraceni su primoravali Jevreje da napuste Palestinu. Etničko čišćenje su
primenjivali kolonizatori prema domorodačkom stanovništvu u Americi,
nacisti u Nemačkoj. Etničko čišćenje se vrši putem pretnji, pritisaka,
progona, uništavanja imovine a često i genocidnim metodama. Deportacije
se razlikuju od etničkog čišćenja utoliko što imaju oficijelno administrativno
rešenje ili presudu. Neke kolonije su u početku naseljavane deportacijama
prognanika - Australija, Francuska Gvajana, Sibir. U nekim slučajevima
deportacije su metod etnoinženjeringa kao planske promene etničke
strukture određenog regiona. Deportacije celih naroda karakteristične su za
period staljinizma u SSSR (krimskih Tatara, Čečena, Nemaca iz Povolžja).
Etnička čišćenja i deportacije uzrokovale su etničke dijaspore.
Etnička dijaspora označava "rasejanje" etnosa sa gledišta matične
zemlje. U užem smislu dijaspora označava stara emigrantska jezgra koja su
organizovana i teritorijalno grupisana u zemlji-prijemniku. U tom pogledu
ključnu ulogu ima očuvanje tradicija, jezika, nacionalne crkve, medija,
nacionalne kuhinje i slično. Dobro organizovana dijaspora je uticajna ne
samo u zemlji-prijemniku nego i u zemlji-matici (primer jevrejska, grčka,
italijanska dijaspora u Americi). U širem značenju dijaspora označava sva
lica datog etnosa izvan njihove otadžbine (vidi tab. 13). Na primer, termin
"Polonija" obuhvata sve Poljake izvan Poljske, bilo da su oni autohtone
manjine u Ukrajini i Litvi ili emigranti u Evropi, Americi i Australiji.
Problemi dijaspore su različiti u zavisnosti od nacionalne politike zemlje-
receptora i njenih odnosa sa zemljom-donorom. Neke države sprovode
stabilnu geopolitiku suživota i očuvanja identiteta dijaspore (primer je
Kanada) a neke podstiču etno-kulturnu integraciju i asimilaciju (politika
melting pota u SAD).

296
 Tab. 13. - Srpska dijaspora u svetu (krajem 1990-ih)
Zemlja Broj Srba Zemlja Broj Srba
SAD 500 000 Albanija 10 000
Nemačka 300 000 Danska 8 000
Hrvatska 150 000 Italija 7 000
Austrija 130 000 Holandija 6 000
Australija 120 000 Belgija 6 000
Kanada 100 000 Argentina 6 000
Francuska 100 000 Mađarska 5 500
Švajcarska 100 000 Norveška 4 000
Makedonija 70 000 Luksemburg 2 000
Rumunija 60 000 Novi Zeland 2 000
Slovenija 57 000 Venecuela 2 000
V. Britanija 56 000 Brazil 2 000
Švedska 50 000 Čile 1 200
JAR 25 000 Urugvaj 1 000
Procena na osnovu različitih izvora.

Pojmovi narod i nacija imaju isti etimološki koren od lat. natio -

rađanje. U grčkom jeziku za narod postoje dva termina: etnos i demos. U
latinskom pojam nacija označava etnos a populus - demos. U slovenskim
jezicima narod se koristi u smislu etnosa (grupa ljudi, objedinjenih
zajedničkim poreklom, jezikom, naravima, običajima i verovanjima) i
demosa (masa, populacija, uopšte "stanovništvo"). U savremenoj nauci
pojam narod označava grupu ljudi koja se karakteriše biološkim (rasnim),
geografskim (teritorijalnim) i kulturnim (jezik, običaji, tradicije, religija)
osobenostima. Narod takođe označava stanovništvo, građane jedne države
nezavisno od etničkog identiteta. Nacija osim tih osobenosti podrazumeva
još i zajedničku društvenu svest, državnu organizaciju. U robovlasništvu i
feudalizmu ljudi nisu imali nacionalni identitet. Oni su se identifikovali kao
podanici ili građani, sa svojom crkvom, dinastijom, vlasnikom zemlje.
Nacija je nastala u doba prosvetiteljstva i razvila se posle Francuske
revolucije. Postoje dve koncepcije nacije: Etnička (etnonacija) i
sociokulturna (politička nacija). Prva polazi od istorijskog razvoja datog
etnosa (etnogeneze) a druga od društva građana objedinjenih idejom za
zajedničku državnost, bez obzira na njihove istorijske tradicije, jezik i
kulturu. Primer za prvu su evropske nacije, za drugu neke nacije Novog
sveta (američka). Iz pojma narod izveden je pojam narodnih masa (sa
marksističkom konotacijom), iz populusa - populizam, iz demosa -
demokratija a iz nacije - nacionalni interes, nacionalni ideal i nacionalizam.
Nacionalni interes predstavlja institucionalnu zaštitu nacionalnog identiteta,
izgrađenog na bazi zajedničkog porekla, jezika, istorijske tradicije, kulture i
samosaznanja. Nacionalni ideal označava skup načina i sredstava za razvoj
nacionalnog identiteta. Nacionalizam je doktrina koja izražava ideje za opšti
prosperitet nacije bez obzira na klasne i grupne razlike. Nacionalizam može
biti kulturni, politički, državni.

297
 Državotvorni narod postaje nacija. Nacije
4. Tipovi etnokulturnih nastaju u Evropi u doba kasnog feudalizma
procesa (XVII i XVIII vek), na kompaktnoj
teritoriji, u okviru zajedničkog jezika i
bliže kulturne i etničke srodnosti, kada se pojavljuje svest o zajedničkoj
političkoj konstituciji. Jedan od ciljeva države je da zaštiti ideje i ideale koji
karakterišu naciju. Država za uspešno funkcionisanje mora da obezbedi
opštost nacije, tj. posle učvršćivanja aparata i ekonomike, treba da pređe na
drugi nivo zakona teritorije i postane ne prosto institucionalni, nego kulturni
integrišući centar. S tim u vezi ona mora da podstiče centripetalne
(objedinjujuće) a destimuliše centrifugalne (razjedinjujuće) procese.
Razmotrićemo ih ukratko (sl. 21).

A) PROCESI ETNIČKOG OBJEDINJAVANJA u geopolitičkom

pogledu imaju centripetalni karakter. Integracioni procesi imaju za krajnji cilj
kulturnu asimilaciju, ređe kulturnu sintezu. U vezi sa politikom i
mehanizmima etničke unifikacije razlikuje se više tipova.

1. Etnogenetska miksacija u nauci se objašnjava teorijama

"cikličnosti rasnih vidova" i "kotla za pretapanje". Autor prve je jedan od
osnivača "čikaške škole" antropologije Robert Park. Po toj teoriji
etnoobjedinjujući procesi imaju ciklični karakter i svaki ciklus prolazi kroz
četiri faze razvoja: 1) kontakt, 2) akomodacija (prilagođavanje), 3)
asimilacija i 4) amalgamacija (promena identiteta). Druga teorija vezuje se
za ime američkog dramaturga Izraela Zangvila, po nazivu njegove pesme
"Kotao za pretapanje" ("melting pot") koja je uprkos skromnom umetničkom
kvalitetu dosta uspešno izvođena na Brodveju 1908-9. godine. Ta teorija
odnosi se na one, koji su kao emigranti došli u SAD iz raznih delova
Zemljine kugle, u uslovima modernizacije i industrijalizacije (kao metal u
kotlu za pretapanje) izgubili svoj etnički identitet i "pretopili se" u novu
američku etnonaciju. U zemljama Novog sveta nije bila prikladna "etnička"
koncepcija nacije kao "večne" (neprolazne i nadistorične) pojave u vidu
etnosocijalnog organizma i "duha nacije". U mešovitim sredinama,
prihvatljiviji je etatistički, psihološki, lingvistički, kulturološki, a u novije
vreme istorijsko-ekonomski koncept nacije. Na primer, u SAD nije toliko
važna etnička pa ni rasna pripadnost koliko "američki način života" i
državljanstvo (podaništvo). Amerikanci se u pogledu prava pred državom
dele na: 1) Amerikance rođene od roditelja Amerikanaca; 2) Amerikanci
rođeni iz mešovite veze (otac stranac majka Amerikanka, ili obrnuto); 3)
Amerikanci rođeni u Americi iz veze stranaca; 4) Imigranti (početkom XX
veka su činili 16,3%, danas ispod 5% stanovništva). Osim toga postoje
organizovane grupe na bazi rasnog ili etničkog porekla, tzv. lobi-grupe -
jevrejska, nemačka, italijanska, poljska, irska.

298
299
 2. Etnička erozija: akulturacija i asimilacija je kulturni proces koji
vodi ka niveliranju kulturnih razlika u polietničkim društvima. Usled procesa
industrijalizacije i modernizacije, izgrađuje se neka dominantna ili
"neutralna" oblast kulture kao jezgro homogenizacije multietničke zajednice.
Asimilacija (lat. - izjednačavanje, stapanje) označava uključivanje malih
grupa ili pripadnika jedne etničke zajednice drugoj, obično većoj i
razvijenijoj. To faktički znači priznavanje jedne dominantne grupe i
pretpostavlja da se druge grupe dobrovoljno ili pod pritiskom priključe k
njoj, odričući se svojih tradicija, jezika, verovanja, etničkih institucija.
Cvijić je u prvoj polovini XX veka u Makedoniji i Staroj Srbiji
proučavao pojave etničke flotantnosti kao specifični oblik etničke i
etnokulturne mimikrije. Kao primere etničke mimikrije on navodi Srbe u
dolini Drima i oko Skadra koji se javno izjašnjavaju kao Arbanasi a u kući
govore i smatraju se Srbima. M. Radovanović (1998) je utvrdio da su
procesima etničke mimikrije i etničke metamorfoze na Kosovu i Metohiji
bile izložene mase srpskog starinačkog stanovništva u uslovima rodovsko-
plemenske anarhije i nasilja tokom turske vladavine, a zatim i sve
nealbanske grupe muslimanske veroispovesti (izuzev muslimana Goranaca
koji su očuvali poseban etnički identitet) u vreme socijalističke pokrajinske i
jugoslovenske partijsko-državne oligarhije, u nastojanju da se u albanskom
okruženju identifikuju sa većinskim ekspanzivnim etnicitetom. Proces
arnautašenja bio je tolikih razmera da dovodi u pitanje tzv. "statističke
činjenice" o brojnosti određenih naroda i ostalih etniciteta (nacionalnih
manjina, etničkih grupa i flotantnih etničkih supstrata) na Kosovu i Metohiji.
Pojam "arnautaši" podrazumeva Šiptare koji su poreklom islamizovani Srbi
(islamizovani pa poarnaućeni). Taj proces bio je intenzivan u drugoj
polovini XIX i tokom XX veka. Osim toga, teorija o ilirskom poreklu
Albanaca, koju je lansirala albanska politička elita u cilju legitimizovanja
albanskih prava i nacionalnih pretenzija na Kosovo i Metohiju, je neodrživa.
Ona je služila kao krunski dokaz da su Albanci starosedeoci a Srbi
doseljenici - zapravo uljezi na njihovoj zemlji. Međutim, ne postoji direktan
kontinuitet između Ilira i Arbanasa - tu postoji prekid od oko osam vekova.
U doba Vizantije pominje se provincija Albanija na Kavkazu. Šiptari su prvi
put primećeni na Balkanu u XI veku (Srbi u VI-VII veku) a na Kosovu i
Metohiji u većem broju pojavljuju se tek posle Velike seobe Srba (1690) i
drugih seoba i događaja koji su usledili.
Sinonim za "asimilaciju" je termin "deetnizacija". Promena jezika je
prvi korak a zatim se menjaju vera i način života. Asimilacija označava
potpuni gubitak starih etničkih obeležja i usvajanje novih (primer Lužičkih
Srba, sl. 20). Ona može biti nasilna (putem asimilacione politike, etničke
diskriminacije i slično) i prirodna (demokratska, putem svakodnevnih
kontakata). Moguća je asimilacija imigranata prema autohtonom
stanovništvu (ili starijim doseljenicima) ili obrnuto - lokalnog (autohtonog)

300
prema doseljenom (alohtonom) stanovništvu. Na primer, deo autohtonog
stanovništva bivših portugalskih kolonija (Angola, Goa, Istočni Timor),
asimilovan je u portugalsku naciju (tzv. asimiladuš - asimilados).
Doprinos teoriji asimilacije dali su američki antropolozi Luis Virt i
Milton Gordon. U svom radu "Asimilacija u američkom životu" ovaj drugi
je podelio etničku asimilaciju na kulturnu (akulturaciju) i strukturnu
asimilaciju. Akulturaciju je definisao kao proces promena u etnokulturnim
vrednostima, običajima i tradicijama etničke manjine. Strukturnu asimilaciju
označio je kao proces promena u međudejstvima članova etničke manjine s
okolnom sredinom, usled slabljenja kontakata s članovima svoje grupe i
jačanja kontakata s članovima drugih etničkih grupa. Pri tome strukturna
asimilacija, po rečima Gordona, igra primarnu ulogu u procesu etničke
asimilacije.
Tab. 14. - Etničke manjine ili subnacije koje su izložene deetnizaciji
Inuiti: 80.000. Kanada i Grenland Arktički narodi: 1 mil. Rusija
Indijanci Sev. Amer.: 1,9 mil. Kineski manjinski narodi: 86 mil.
Indijanci Centr. Amer.: 13 mil. Nikaragva, Nomadska plemena Centr. Azije: 7,2 mil.
Honduras Mongolija, Avganistan
Indijanci Anda: 17,5 mil. Peru, Čile Aini: 50.000. Hokaido
Indijanci Amazonije: 1 mil. Brazil. Manjinski narodi Tajvana: 310.000
Afrički nomadi: 14 mil. Arabijski nomadi: 5 mil.
Sahel, rog Afrike Arabijsko pol.
Manjinski narodi Filipina: 6,5 mil. Manjinski narodi JI Azije: 16,6 mil.
Pigmeji: 170.000.Zair Manjinski narodi Indije: 78 mil.
San (Bušmani): 87.000. Australijski Aboridžini: 180.000
JAR, Namibija, Angola, Bocvana Pacifički narodi: 1,5 mil.
Sami: 80.000. Finska Maori: 307.000. Novi Zeland.
Izvor: Crystal, 1997.

Asimilacija je karakteristična za američki ideal izražen

abrevijaturom NJASP (NJhite, Anglo-Saxson, Protestant) tj. beli,
anglosaksonski i protestantski kulturni obrasci, koji su služili kao obrasci za
imigrante u američkom društvu. Taj proces usmeren je na gubljenje
specifične etničnosti. U američkoj literaturi model po kojem se manjine
slivaju u jednu opštu kulturu tj. prihvatanju standardnih u američkom životu
kulturnih obrazaca anglosaksonskog porekla, nazivaju se "anglo-
konformizmom" (Anglo-conformity). To je glavna asimilaciona ideologija
(Gordon, 1964; Parming, 1976).
Asimilaciona "ideologija" može se uporediti s principom "poziva
Sabinjanki" - mladih žena sa decom koje su oteli rimski vojnici. One se
posle izvesnog vremena vraćaju svojim muževima Sabinjanima, ali... s
"tuđom" zapravo rimskom decom na rukama, vodeći za ruku poodraslu
"svoju" sabinjansku decu, - i pozivaju muškarce obaju plemena: "Zbog dece
zaključujte večni mir!". Balkansko poluostrvo je usled svog prelaznog
evroazijskog položaja, bilo istorijsko polje raznovrsnih procesa asimilacije.

301
Prava smeša od romanizovanih Ilira, Rimljana, Grka, doseljenih različitih
slovenskih plemena, različitih hordi iz Centralne Azije - počev od Avara i
Huna, do osmanskih Turaka, koji su formirali etnički sastav svih naroda u
Jugoistočnoj Evropi, večna je tema sporova (posebno u Rumuniji) o njihovoj
etnogenezi. Srbi i Bugari su se sporili oko etnogeneze Makedonaca
početkom XX veka. Cvijić je ustvrdio da su oni poseban etnos u stanju
flotantnosti i time postavio naučne osnove za makedonsku naciju. Ideolozi
"Velike Bugarske" i danas smatraju Makedonce Bugarima i ne priznaju ih
čak ni kao nacionalnu manjinu (KarastoÔanov, 1997).
Na Balkanu je karakterističan još jedan sindrom koji može da se
definiše kao "janjičarstvo" - dvojnost i neizbistrenost etničkih identiteta u
mnoštvu grupacija, koji se ispoljavaju u razmimoilaženju objektivnih i
subjektivnih karakteristika etnonacionalnog identiteta. To je dvojni identitet
nastao usled nezavršenog procesa etničkog samosaznanja. To je
karakteristično i danas ne samo za Bunjevce, Pomake, Šopove, Gorance,
nego i za druge zajednice makar ne u tom stepenu i formi.
Primeri desrbizacije su mađarizacija, unijaćenje i bunjevčenje u
Austrougarskoj, poturčivanje, arbanašenje (arnautašenje) praćeno
islamizacijom u Osmanskoj imperiji. Gubljenjem pravoslavne vere Srbi su
gubili, tačnije odbacivali etničku svest i nacionalno se počeli opredeljivati
kao drugi narod. Dugačka je lista zauvek iščezlih srpskih etničkih enklava,
počev od Gordoservona u Vizantiji, Srba iz Beograda naseljenih u okolini
Carigrada, Galipoljskih Srba iz Pomoravlja (možda i Srema) koji su tamo
preživeli nekoliko vekova sve dok se nisu vratili u domovinu pa ih vlasti
naselile - na bugarsku granicu (!), "Šćavuna" - Srba u Južnoj Italiji,
nekadašnjih Srba u Gradišću ("Vlahi" i "Štoji"), Srba u Ukrajini (dve
kolonije - "Slavjanoserbija" i "Nova Serbija"), Srba u Ugarskoj, posebno na
severu (Komoran, Đur), katolika "Karaševaca" u Rumuniji koji su se
pohrvatili, Srba u Albaniji. Pa brojnih denacionalizovanih Srba i (Srba-)
"Vlaha", uskoka i graničara koji su pokatoličeni ili pounijaćeni, pa
nekadašnjeg srpskog stanovništva u Hercegovini (naročito zapadnoj) i
Bosni, u Boki, Konavlima, Stonu, Dubrovniku, Makarskom primorju, na
Korčuli i drugim ostrvima, u Bukovici i Kninskoj krajini, u Žumberku, u
Beloj krajini i dalje u Sloveniji - sve do Ptuja (i ovde to su bili uskoci -
"Skoki"),... da i ne spominjemo srpsko poreklo ili nekadašnje srpsko
nacionalno osećanje i opredeljenje (ako su i bili etnički Vlasi) - Bunjevaca u
zapadnoj Hercegovini, Dalmaciji, severnoj Bačkoj, po svoj prilici i Šokaca u
Posavini. A koliko se još osećaju Srbima, i u čemu - da i ne govorimo šta još
čuvaju od elemenata etničke kulture iseljenici u Kanadi, u SAD, u Južnoj
Americi i Australiji...(Rakić, 1989).

302
303
 3) Etnička konsolidacija (lat. - ujedinjavanje, grupisanje, jačanje)
podrazumeva objedinjavanje nekoliko etničkih jedinica, srodnih po jeziku i
kulturi, u jednu novu, veću etničku zajednicu. Može se govoriti o unutrašnjoj
konsolidaciji (etnoevoluciji) i međuetničkoj konsolidaciji (etnotransformaciji).
U unutrašnjoj, u okviru velikog etnosa postepeno odumire kulturni identitet i
razlike između subetnosa ili etnografskih grupa, a raste svest kolektivnog
identiteta. Među Francuzima na primer, skoro su nivelirane grupe francuske
etnonacije kao što su Burgundci, Gaskonjci, Provansalci, i drugi; među
Italijanima - Kalabrijci, Lombardijci, Sicilijanci, Toskanci; među Ukrajincima
- Bojke, Huculi, Lemki, Volinjani, Poleščani i drugi. U procesu međuetničke
konsolidacije oko 20 malobrojnih naroda Altajsko-Sajanskog gorja objedinjeni
su u dva veća naroda - Altajce i Hakase. Danas se slični procesi odvijaju
pretežno u Africi i jugoistočnoj Aziji.
U procesu konsolidacije formirani su neki narodi od potpuno
različitih plemena - na primer, Francuzi od galskih plemena, rimskih
kolonista, germanskih plemena, franačkih plemena, zapadnih Gota,
Burgunda. i dalje, francuska nacija formirana je od južnofrancuskog
provansalskog i severnofrancuskog naroda. Pojedini narodi koji su podeljeni
državnom granicom, mogu se formirati u posebne nacije (primeri
Luksemburžana, Nemaca) ili u formiranju jedne nacije mogu učestvovati
više naroda (primeri Indonezije, SAD). Ovi procesi su intenzivni u
nedovoljno razvijenim zemljama - formiranje u Nigeriji nacije Ibo, u
Tanzaniji NJamvezi, u Bocvani narod Cvana, na Kalimantanu Dajaci, u
Maleziji Kamaki. U procesu formiranja su nacije: Etiopska, Indonežanska,
Filipinska, Indijska. U Africi od plemena nastaju narodi ili čak nacije, kao
što su Hausa (Nigerija-Niger), Joruba (Nigerija), Ibo (Nigerija), Akan
(Gana), Luhja (Kenija). Etnička konsolidacija može biti podstaknuta
međuetničkom integracijom (primeri Švajcaraca, Kanađana).
4) Međuetnička integracija (lat. - zbližavanje, ujedinjavanje) je
proces interakcije (međudejstva) između etničkih grupa, koje žive u
zajedničkoj državi ali zadržavaju glavne etničke crte. Pored toga što
zadržavaju svest o etno-nacionalnoj i kulturnoj posebnosti, predstavnici
takve političke nacije razvijaju i svest o zajedništvu, čak uzimaju zajednički
naziv kao recimo Kanađani, Švajcarci, Sovjeti ili - Jugosloveni. Cvijić je
predviđao kulturnu integraciju južnoslovenskih naroda postupnim stapanjem
ili "amalgamisanjem". Međuetnička integracija bila je ideološka osnova
socijalističke etnosimbioze ("Bratstvo i jedinstvo") u cilju stvaranja nove
političke nacije. Migraciona politika i teritorijalno mešanje naroda služilo je
u bivšem SSSR kao instrument politike socijalističkog integrizma i stvaranja
"sovjetskog naroda". Slično je bilo i sa politikom stvaranja "Jugoslovena".
Lenjin je izdvojio dve glavne tendencije u razvoju nacija u kapitalizmu -
nacionalno buđenje i internacionalizacija ili slivanje nacija. Obe ove
tendencije sačuvale su se i u uslovima socijalizma. Štaviše, povezivanje

304
razvitka etničkog samosaznanja i konsolidacije s jedne strane, i
međuetničkog zbližavanja sa druge, smatralo se karakterističnim za etnički
razvitak SSSR. Lenjinova koncepcija "procvata nacija" i Staljinova ideja o
"zbližavanju" bile su u suštini protivurečne. U sovjetskim uslovima procvat
nacionalnih kultura razmatran je u vidu zadate formule "nacionalno po
formi, socijalističko po sadržaju". Tvorci boljševičke nacionalne politike
pretpostavljali su, da se razvojem nacionalne ravnopravnosti u svim
oblastima kulture, a pre svega jezika, može prevazići nacionalizam, to jest
dobiti nacije bez nacionalizma. Politika "glasnosti" i "perestrojke" (1985-90)
i dezintegracioni procesi koji su usledili to su demantovali.

B) PROCESI ETNIČKOG RAZJEDINJAVANJA ili dezintegracije

dele se na tri tipa: 1) etnička parcijacija; 2) etnička separacija i 3) etnička
disperzija (rasejanje). POčtni oblik je mentalitetna policentričnost.
Mentalitetna policentričnost etnosa ukoliko se produbi može preći u
neki oblik razjedinjavanja. Neki etnopsihički tipovi Srba su u XX veku
pretvoreni u nacije. Otuda izreka "Samo sloga Srbina spašava". Cvijić je kao
pobornik jugoslovenske ideje ("sjedinjenih južnoslovenskih država")
govorio o jedinstvu Južnih Slovena (Cvijić, Govori i članci II, Jedinstvo i
psihički tipovi dinarskih Južnih Slovena, Niš, 1914) ali i o njihovim
etnopsihičkim razlikama (Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske
zemlje - Osnove antropogeografije II, 1936).
Cvijić je Izdvojio sledeće etnopsihičke tipove i varijetete: 1.
Dinarski tip (šumadijski, erski, crnogorski, bosanski, muhamedanski,
jadranski varijetet sa primorskom i zagorskom grupom i lička grupa); 2.
Centralni tip (kosovsko metohijski, zapadno makedonski, moravsko-
vardarski, šopski, južno makedonski varijetet); 3. Panonski tip (slavonski,
sremsko-banatski, slovenački ili alpski varijetet); 4. Istočno balkanski tip
(varijetet donjodunavske ploče, varijetet Srednje gore, rumelijsko-trački
varijetet, pomnački varijetet). Cvijićev lik violentnog dinarskog tipa
(nesmotrenog, osionog, bahatog), ne bi mogao biti danas ideal u evropskim
kulturnim krugovima. On se nije nametnuo ni kao ideal "homo balkanikusa".
Taj tip se vezuje za srpski etnos, iako ne možemo govoriti o mentalitetnom
srpskom jedinstvu nego o policentrizmu. Na osnovu istorijskog pamćenja,
vojničkih tradicija i odnosa prema vlasti razlikuju se 1. Severnodalmatinski
Srbi (koje karakteriše nacionalni romantizam, emocija izneverenosti), 2.
Krajišnici bivše Austrougarske (nepoverljivost i nepomirljivost), 3.
Krajišnici Bosne (tvrd karakter, tvrda reč), 4. Crnogorci (narcisoidno,
pompezno junaštvo), 5. Srbijanci (stvarni junaci, patriote). To su samo
tragovi geopolitičkih podela, kulturnih uticaja i uticaja geografske sredine u
mentalitetu, koji ne ugrožavaju jedinstvo etničkog duhovnog prostora.
Etnička parcijacija (engl. - raščlanjavanje) ima u vidu podelu
ranijeg jedinstvenog etnosa na nekoliko novih više-manje jednakih delova,

305
od kojih se ni jedan ne identifikuje sa starim etnosom. Raščlanjavanje može
nastati usled migracija ili političkih podela. Na primer, postojbina ugro-
finskih naroda prostirala se na velikom prostoru između Volge i Oba a
njihova etnoekumena je za Mađare - centralna Evropa (Panonija), za Fince -
istočna Skandinavija, za Estonce - jugoistočni Baltik, za Nence - Paj-Hejsko-
Pečorska ploča. Primer političke podele je raščlanjavanje istočnoslovenske
etnoekumene na tri dela - Rusiju (Velikorusi), Belorusiju (Belorusi) i
Ukrajinu (Malorusi, od kojih su se izdvojili Rusini). Slični primeri su arapski
narodi, istočni i zapadni Bengalci. Kelti, tačnije ostaci tog naroda, danas žive
kao Velšani, Irci, Kornuolci, Škotlanđani, Bretonci (Francuska) i stanovnici
nekih ostrva na severu Engleske. Ima ih dosta u Americi.
Etnička separacija (lat. - deoba) je proces odvajanja jednog dela
etnosa koji se vremenom pretvara u samostalni etnos. Proces toga tipa odvija
se usled: 1) preseljavnja dela etnosa iza granice, 2) političko-državnog ili 3)
religioznog izdvajanja iz osnovnog etničkog masiva. Primer prvog slučaja
može biti stvaranje australijske nacije u britanskoj prognaničkoj koloniji.
Primer drugog slučaja je izdvajanje crnogorske, a trećeg - muslimanske
nacije iz srpskog etničkog korpusa.
Istorija poznaje mnogo primera da su granice država bukvalno "sekle
na komade", "rezale po živom" neke etnose ali su oni ipak uspeli da očuvaju
jedinstvo etničkog identiteta. Oko 20 mil. Kurda živi u 5 država kao
nacionalna manjina. U Nigeriji živi oko 250 različitih etničkih grupa. Narod
Eve je podeljen državnim granicama Gane, Togoa, Burkine Faso i Nigerije.
Somali žive u Etiopiji, Keniji, DŽibutiju i Somaliji. Ipak, mnogi afrički narodi
nisu manjine, ili ako jesu, oni ne stvaraju manjinske probleme u smislu
traženja više prava nego što ih ima većina. Posle dezintegracije SSSR ostalo
je oko 25 mil. Rusa i 8 mil. Ukrajinaca izvan svojih etničkih država. Posle
dezintegracije Jugoslavije oko 3 mil. Srba je ostalo izvan granica Srbije.
Etnička disperzija (lat. - rasejanje, dijaspora) je proces usitnjavanja
primarnog etnosa na niz relativno nevelikih grupa, najčešće usled migracija.
Na primer Vlasi (potomci romanizovanih Ilira, ne mešati ih sa Vlasima iz
Vlaške) su disperzirani na niz grupa (]ići, Karakačani, Cincari, Kucovlasi,
Karavlasi, Morlaci) na Balkanskom poluostrvu. Cigani su rasejani po celom
svetu. Poznate su dijaspore Jevreja, Grka, Poljaka, Iraca, Srba.

Država je sastavljena od tri osnovna

5. Tipovi nacionalizama
elementa - teritorije, nacije i mehanizma
vlasti. Glavno je osećanje nacionalnog
identiteta. Mehanizam vlasti je važna veza u svakoj političkoj zajednici, ali
ona mora biti pojačana osećanjem uzajamne identifikacije. "Verovanje ili
osećanje neke grupe je osnova socijalne kohezije, ali ako to treba da bude
izvor moći mora ga duboko osećati i velika većina stanovništva" (B. Russel,
1938). Svaka nacija ima svoj folklor, naročite običaje, simbole, heroje,

306
spomenike i uopšte "ikonografiju" (Gottman, 1952). Svako nacionalno
buđenje praćeno je traganjem za vlastitom ikonografijom, koja će učvrstiti
legitimni ponos nacionalnog kontinuiteta, formirati psihološko jedinstvo i
nacionalni identitet.
Na primer, metafora o kosovskom mitu postala je deo srpskog
nacionalnog mita i srpske državotvorne ideje. Naime, u Velikoj seobi 1690.
godine desetine hiljada Srba napustile su Kosovo i Metohiju. Sa sobom su
poneli i mošti Kneza Lazara i predanje o bici na Kosovu 1389. godine
Kosovski mit je bio osnova obnove srpske države. Kroz kosovski mit srpski
narod je stvorio mit o sebi kao herojskom narodu, disciplinovanog i uzornog
ponašanja. Kosovski mit je mit nacionalnog ponosa i slave. On je prethodio
programu srpske nacionalne države, izloženom u "Načertaniju" Ilije
Garašanina sredinom XIX veka. Međuzavisnost nacionalnih osećanja i
državne ideje sastoji se u tome što su s jedne strane nacionalna osećanja
spiritus movens državne ideje a s druge - državna ideja pomaže naciji da
stekne predstavu o sebi samoj, šta ona jest i šta će ona biti.
Nacionalni pokreti počinju po pravilu kao kulturni pokreti. NJihove
"vođe su sakupljali narodne pesme pre nego što su počeli sakupljati glasove"
(Paunds, 1963). Neki kulturni pokreti se sastoje u antikvarijanizmu i
romantičarskom čuvanju etničkih simbola i folklora, dok drugi sadrže dublji
politički smisao. Religija, istorija i tradicija su u nekim zemljama važan
faktor nacionalnog jedinstva ili nacionalnih podela. Ideologija "nacionalne
države" u nekim slučajevima ističe ideju "etnički čiste" države, što se naziva
nacionalizmom.
Nacionalizam je teorija političkog legitimiteta koja zahteva da se
etničke granice podudaraju s političkim granicama i da državne granice budu
podudarne sa nacionalnim granicama (Gelner, 1983). Osnovni argument
nacionalizma je samoopredeljenje, koje se smatra prirodnim pravom svakog
naroda na samoupravu. "Nacionalna ideja" postulira prioritet nacionalnih
interesa nad svim ostalim društveno-ekonomskim potrebama i nad interesima
drugih etnosa. Ideološku osnovu nacionalizma može predstavljati
etnocentrizam - koji polazi od kulturne supremacije, i rasizam - koji polazi od
biološke rasne superiornosti vlastite grupe. Dobroćudni oblici nacionalizma su
rodoljublje (ljubav prema svom narodu, naciji) i patriotizam (ljubav prema
svojoj otadžbini, domovini). Zloćudni oblici su šovinizam (mržnja prema
drugim narodima) i ksenofobija (mržnja prema strancima). Ksenofobija može
biti usmerena prema strancima određene kategorije (imigrantima, kolonistima,
gastarbajterima) ili etničkog porekla (srbofobija, rusofobija). Suprotno je
ksenofilija (germanofilstvo, slovenofilstvo). Patriotizam je opravdani
nacionalni ponos lepotom domovine, nacionalnom državom, nacionalnom
istorijom, dostignućima u privredi i kulturi. NJegovo krivo ogledalo je
šovinizam - ne priznavanje dostojanstva drugih etnosa i njihovih interesa.

307
 Šovinizam je paranoidni oblik netolerantnosti, potcenjivanja,
prezrenja i neprijateljstva prema predstavnicima drugih etnosa. Dobio je
naziv po imenu francuskog vojnika - Žana Šovena (Jean Chovin) -
ratobornog apologete Napoleonove imperije. Obično se šovinistima nazivaju
ljudi koji imaju neosnovane pretenzije i težnje za osvajanjem tuđih teritorija
i stanovništva, koji istorijski nisu nikad bili u sastavu države iz koje potiču
šovinisti. Kulturni, sportski šovinizam i slično, mogu da prerastu u agresivno
ponašanje. Šovinizam je agresivni nacionalizam, srodan rasizmu. Primer za
nadmen kulturni šovinizam je izraz Gobinoa (Gobineau): "Svuda po svetu,
oni koji se ne osećaju Francuzima, su stranci" (Brunet, 1993).
Pojmovi suprotni nacionalizmu su: Nacionalni nihilizam (odricanje
od nacije, nepriznavanje nacionalnih heroja i sistema vrednosti),
kosmopolitizam (negiranje značaja nacionalnih granica, vrednosti i ideala;
kosmopoliti su ljudi koji prihvataju nacionalnu pripadnost tamo gde se
osećaju najbolje) i mondijalizam (anihiliranje pojedinih nacionalnih
karakteristika, ideje o kraju nacija s ulaskom sveta u treći talas - epohu
globalizacije i informacionog društva). Multikulturalizam je "stil života"
(suživota) baziran na nacionalnoj, etničkoj i verskoj toleranciji. Ove
pojmove treba razlikovati od internacionalizma kao utopijskog cilja u vidu
međunarodnog "stila mišljenja". Marks-Englesova parola "Proleteri svih
zemalja, ujedinite se!" nastala je u XIX veku u ime klasne borbe i širenja
komunizma u svetu a himna "Internacionala" je ispevana 1871. u doba
Pariske komune. Regionalni internacionalizmi sadržani su u idejama
evroazijstva, panslavizma, panamerikanizma, panevropeizma i drugim.
Nacionalizam je pokretačka snaga geopolitike. Tipovi nacionalizma
koji utiču na promene savremene političke karte sveta su protonacionalizam,
separtistički nacionalizam, oslobodilački nacionalizam i nacionalizam
obnove (Orridge, 1981; Taylor, 1989). Razmotrićemo ih ukratko.
Protonacionalizam (pra-nacionalizam) je karakterističan za
razvijene zemlje Zapadne Evrope. Taj nacionalizam je izvor mnogih
konflikata u vreme nastajanja nacija i nacionalizma. Gotman (1973) uspešno
sledi trag ideje pro patria mori - smrt za otadžbinu - od 1429. kada je
Jovanka Orleanka probudila patriotsko oduševljenje za odbranu Francuske
od Engleza. Engleski nacionalizam prikazan u Šekspirovim delima krajem
XVI i početkom XVII veka, blaži je oblik ranog nacionalizma. Ovi primeri
predstavljaju lojalnost monarhu ili državi ili zemlji, ali nema kolektivne
ideje ljudi kao nacije koja uključuje sve grupe i klase. Centralistička vlast
unutar relativno stabilnih granica povećavala je kulturnu homogenizaciju.
Primeri nacije-države su Francuska, Engleska, Portugalija, Španija,
Holandija, Švedska. U svim ovim primerima država prethodi naciji i može
se reći da je država proizvela naciju. U tim proto-nacionalnim-državama
nacionalizam kao ideologija nije potpuno razvijen sve do XIX veka.

308
 Ujedinjujući (centripetalni) nacionalizam nastao je u Centralnoj
Evropi, gde su postojali s jedne strane mali gradovi-države, a s druge
multietničke imperije. Posebno su Nemačka i Italija mozaik malih
nezavisnih država pomešanih sa provincijama velikih imperija. Posle
Napoleonovih ratova 1800-h razbijena je ta struktura, koja je nastala vek i po
ranije mirom u Vesfaliji (1649). Iako je Bečki kongres 1815. naglasio
uspostavljanje stare Evrope, nove snage su preovladale u drugoj polovini
veka. Nacionalizam je opravdanje za ujedinjenje mnogobrojnih nemačkih
državica pod vođstvom Pruske u novu nemačku naciju-državu i
transformisanje Italije od pretežno "geografske ekspresije" u italijansku
naciju-državu.
Separatistički (centrifugalni) nacionalizam ima za cilj
dezintegraciju postojećih suverenih država. U XIX i početkom XX veka ovaj
nacionalizam je doveo do stvaranja velikog broja novih država na tlu
Austro-ugarske, Otomanske i Ruske imperije. Počev od Srbije 1804. stvoren
je niz država na Balkanu, Istočnoj Evropi i Skandinaviji. Primeri su
Norveška, Finska, Poljska, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska,
Jugoslavija, Albanija, Grčka. Ovaj tip nacionalizma krajem dvadesetog veka
uticao je na stvaranje 22 nacije-države na tlu bivših istočnoevropskih
federacija (SSSR, SFRJ i ČSSR), sa tendencijom daljeg usitnjavanja.
Istovremeno u razvijenim zapadnim zemljama budi se "autonomaški"
nacionalizam, na primer u Škotskoj, Velsu, Baskiji, Korzici, Kvebeku,
Valoniji, Južnom Tirolu. Oni nemaju za cilj stvaranje nezavisnih država
nego traže veće političke koncesije unutar postojećih država.
Oslobodilački nacionalizam karakterističan je za "nacionalno
oslobodilačke pokrete". Borba za nezavisnost SAD vođena je ne za
suverenitet nacije, nego za "ljudsku" slobodu. Latinoameričke revolucije,
koje su usledile posle Napoleonovih ratova, više su "nacionalističke" po
karakteru. One su bile liberalno nacionalistički pokreti. U XX veku nastaju
socijalistički nacionalistički pokreti, koji variraju od blage indijske verzije
do revolucionarne vijetnamske verzije. Drugi način podele oslobodilačkog
nacionalizma je između onog baziranog na evropskim naseljeničkim
grupama i onog baziranog na urođeničkom stanovništvu. U prvom slučaju
primeri su SAD i Latinska Amerika plus potpuno "bele" države Komonvelta
kao Južnoafrčika Republika, Kanada, Australija, Novi Zeland koje su dobile
nezavisnost bez oslobodilačkog pokreta. U drugom slučaju primeri su zemlje
Afrike i Azije koje su izborile nezavisnost posle 1945. godine.
Nacionalistički pokret obnove u nekim zemljama "periferije" teži
obnavljanju "stare" predkolonijalne kulture i buđenju nacionalne svesti.
Sličan je proto-nacionalizmu zemalja "centra" a u nekim slučajevima
ujedinjujućem nacionalizmu. Ove zemlje imaju dugu istoriju kao etničke
zajednice na bazi kojih grade novi nacionalizam. Nacionalna obnova bivše
veličine postaje osnovni moto. Tako Iran otkriva svoju persijsku prošlost.

309
Turska se posle propasti Otomanske imperije oslonila na turski etnicitet
(panturkizam). Klasičan primer ovog tipa nacionalizma je nastao u Japanu i
Kini. Noviji oblici su u Rusiji, Meksiku, Egiptu, Iranu.
Nacionalna svest u Evropi, od njenog buđenja u XIX veku, nalazi se
negde u četvorougaoniku narod-država-nacija-vlast. Teorijski ta četiri
elementa su se podudarala u vidu nacionalizma. Po rečima Hitlera (gde reč
Volk označava i "narod" i "naciju") Nemačka je predstavljala "Ein Volk, ein
Reich, ein Fuhrer", tj. jedan narod/naciju, jednu državu, jednu vladu.
Organska veza četiri elementa se uzimala kao datost. U tradicionalnom
etničkom konceptu nacije kao zajednice krvi i tla, nacionalizam se pretvara u
politički program, poziv na akciju u cilju dominacije, teritorijalne ekspanzije
i asimilatorskog pritiska. U liberalnom modelu nacije kao organizovane
zajednice građana, nacionalizam je više pragmatičan nego emotivan. Princip
nacionalnog samo-opredeljenja na Versajskoj konferenciji uticao je na
stvaranje nacionalnih država. LJudi su se opredeljivali za državu u kojoj će
živeti na bazi kulturnih karakteristika, obično jezika. Taj proces Tejlor
naziva nacionalni determinizam, navodeći primer različitih lingvističkih
karata Makedonije od Jovana Cvijića (Taylor, 1989). Tejlor te razlike
pripisuje Cvijićevom (velikosrpskom) nacionalizmu, ne shvatajući da je
Cvijić bio pristalica ideje jugoslovenstva i da su njegova dela bila osnova za
priznavanje identiteta makedonske nacije. Osim toga, Makedonci su u ono
vreme bili "flotantna masa" i nisu imali jasne predstave o svom nacionalnom
identitetu te su ga lako menjali.

U pogledu odnosa nacije i teritorije

6. Tipovi teritorijalnih razlikuju se tri slučaja: 1) "Dijasporne
partikularizama nacije" su one koje velikim delom žive
izvan granica svoje države (Jevreji,
Jermeni, Grci, Kinezi, Italijani, Srbi). Ima "anacionalnih država", kao i nacija
bez države. Irska nacija je održala svoj kontinuitet više vekova a da nije imala
svoju državu. Jevrejska nacija je skoro 20 vekova preživela u dijaspori (od 135
- 1948 g.) zahvaljujući verovanju u biblijsku "obećanu zemlju". Poljska nacija
se održala u periodu 1759-1919. bez vlastite države. Moravska, Slovačka i
Češka država bile su izbrisane sa političke karte od 1197-1918. ali su se
očuvale češka i slovačka nacija. Srpska nacija očuvala se u periodu oko 450
godina pod turskom vlašću.
2) Teritorijalne nacije, pri čemu se razlikuju: a) "jedinstvene" nacije,
koje žive na jedinstvenoj teritoriji u jedinstvenoj državi, i b) "podeljene"
nacije na dve ili više država (istorijski primeri su vijetnamska nacija,
nemačka, poljska i niz drugih, a savremeni primeri su korejska, kineska,
srpska nacija, koje su neprirodno podeljene);
3) Eksteritorijalne nacije, pri čemu se javljaju problem nacionalnih
manjina i subnacija.

310
 Nacionalne manjine nastaju tamo gde država i nacija nisu
teritorijalno podudarne, gde državne granice nisu etničke (vidi sl. 22). Posle
I svetskog rata prekrajanje političke karte Evrope vršeno je pretežno po
kulturno-lingvističkom principu. U skladu sa Vilsonovom deklaracijom o
pravu građana na samoopredeljenje (1918), nekim manjinama koje su bile u
sastavu pobeđenih država Nemačke i Austrije dato je pravo na
samoopredeljenje putem plebiscita. Održano je šest plebiscita, četiri za
određivanje sektora nove nemačke granice (Ojpen-Malmedi se opredelio za
Belgiju, Sar za Nemačku, istočni deo Gornjeg Šljonska za Poljsku i severni
deo Šlezviga za Dansku) i dva za određivanje delova nove austrijske granice
(Sopron se opredelio za Mađarsku, Koruška za Austriju). Poljska je zauzela
Viljnjus a zatim ga vratila Litvaniji 1939. Germanofonske oblasti Alzas-
Lorena koje je Nemačka držala u periodu 1871-1918, date su Francuskoj.
Problem manjina u "starim civilizovanim zemljama" (Italiji, Španiji, Velikoj
Britaniji, Francuskoj) tretiran je kao unutrašnja stvar tih država. Drugačiji
aršin bio je za novostvorene ili znatno teritorijalno proširene države na tlu
bivše Austrougarske i istočne Pruske. NJima je stavljen u obavezu princip

311
zaštite manjina, koji je ostavljao mogućnost mešanja "starih civilizovanih
zemalja" odnosno "međunarodne zajednice" u unutrašnje stvari tih država.
Pošto pojmovi nacionalnih manjina i manjinskih prava nisu bili jasno
definisani, to načelo zaštite manjina pokazalo se kasnije kao dobar eksploziv
za razaranje država Istočne i Jugoistočne Evrope, u kojima su manjine bile
brojne a narodno jedinstvo krhko. Data je takođe mogućnost rešavanja
problema manjina razmenom (transferom) stanovništva. Prvi transfer izvršile
su Grčka i Turska 1923, zatim Grčka i Bugarska, posle II svetskog rata
SSSR i Poljska, Indija i Pakistan (vidi odeljak o migracijama). Nakon
raspada SFRJ na nacionalne države, pitanje srpske manjine u nekima od njih
počelo se rešavati necivilizovanim metodom - etničkim čišćenjem, bilo
direktnim (genocid, progon) ili indirektnim (psihički pritisak da
"dobrovoljno" odu sa svoje tradicionalne teritorije, "etnoinženjering").
Termin "manjina" nije jednoznačno definisan u većini dokumenata
međunarodnog prava ni posle II svetskog rata. U Povelji OUN govori se ne o
"manjinama" u tzv. "civilizovanim državama" (kako je bila dogovorna
praksa u okviru Versajskog sistema), nego o "ostvarivanju prava čoveka i
osnovnih sloboda svih bez razlike na rasu, pol, jezik i veroispovest". Prema
Evropskoj konvenciji o zaštiti nacionalnih manjina (1994): "Manjina
označava grupu, malobrojniju od ostalog dela stanovništva jedne države, čiji
članovi, koji su građani te države (njho are nationals of that State; njui ont la
nationalite de cet Etat), imaju etničke, religiozne ili jezičke crte, različite od
onih u ostalom delu stanovništva i rukovode se željom da sačuvaju svoju
kulturu, tradiciju, religiju ili jezik".
Kompaktne etničke grupe se bore za veći stepen samostalnosti kroz
teritorijalno samoopredeljenje. Prema povelji OUN: "Svi ljudi imaju pravo na
samoopredeljenje, po sili toga prava oni mogu slobodno da određuju svoj
politički status i da se razvijaju slobodno u ekonomskom, socijalnom i
kulturnom odnosu". To ne znači odvajanje od države i ugrožavanje njenog
teritorijalnog suvereniteta (npr. Katalonci u Španiji, Maori na Novom Zelandu,
Indijanci u Americi). Prava manjina treba da štite manjinu od pokušaja
potpune asimilacije, ali ne treba da ugrožavaju prava država na teritorijalni
suverenitet i integritet, tj. da izrode neslogu a možda i pokušaj da pretvore
svoja manjinska u većinska prava (primer Albanaca na Kosovu i Metohiji).
Postoji četiri tipa agresivne ekspanzije koja dovodi do etničkog
konflikta: geografska (teritorijalna), ekonomska, asimilaciona i ideološka.
Danas na planeti postoji oko 230 etničkih sukoba. Oko 90% etnopolitičkih
konflikata u svetu su konflikti između nacionalne manjine i većine. Manjina
ističe pravo na samoopredeljenje a većina pravo na suverenitet. Manjina
optužuje većinu za etnokratiju (vladavina jednog etnosa) a ovi manjinu za
etnofobiju. Manjina optužuje većinu za diskriminaciju i teror a većina krivi
manjinu za terorizam, sabotažu i subverziju. Teror je nasilje države nad
svojim građanima, terorizam je nasilje pojedinaca ili (političkih)

312
organizovanih grupa protiv države. Konflikti uzrokuju nestabilnost koja vodi
ka teritorijalnom samorazaranju, regionalnom raslojavanju po kulturno-
etničkim karakteristikama.Usled nepodudarnosti nacije i teritorije mogu
proisteći sledeći tipovi konflikata:
1. SEPARATIZAM - centrifugalni proces koji teži odvajanju
nacionalne manjine od države s kojom se ona ne identifikuje. Separatizam
treba razlikovati od borbe za nezavisnost u uslovima okupacije. Primeri
mogu biti istupanje Singapura, naseljenog većinom Kinezima, iz federacije
Malezije (1965), otcepljenje Bangladeša od Pakistana (1971), odvajanje
turskog dela Kipra duž "zelene linije" (1974), odvajanje Eritreje od Etiopije
(1993). Separatističke težnje su uzrok međuetničkih sukoba u Šri Lanki
između Tamila i Singaleza; u Nagornom Karabahu između Jermena i Azera;
u Ruandi između Tutsija i Hutua; između Kurda s jedne i turske, iračke i
iranske države, s druge strane; između Čečena i ruske države; između
Tuarega i država Mali i Niger; između američkih Indijanaca iz države
Čijapas i meksičke države; između Tibetanaca i kineske države; između
Kašmiraca i Indije; između naroda Istočnog Timora i Indonezije; između
frankofonskih stanovnika Kvebeka i ostatka Kanade. U Evropi ima nekoliko
izrazitih separatističkih težnji. Španija ima baskijski problem, Francuska
korzikanski, Velika Britanija problem Alstera, Jugoslavija problem Kosova i
Metohije, Makedonija problem albanske "Iliride". Neki konflikti su rešeni na
miran način (u Belgiji između Flamanaca i Valonaca) a neki nasilno uz
podršku međunarodnih snaga (tri etnosa Bosne i Hercegovine, progon Srba
iz Krajine).
Pojmovi bliski separatizmu su secesija i particija (podela). Secesija
označava otcepljenje dela državne teritorije čije stanovništvo želi
suverenitet, i to obično nasilnim putem uz podršku spolja. Particija
označava podelu države putem raspada (sporazumno) ili razbijanja (nasilno).
Primeri su podele Češke i Slovačke, Severne i Južne Koreje, SFR
Jugoslavije, SSSR-a. Posebni slučajevi su mesto Čečenije u okviru Ruske
federacije, Kosova i Metohije u okviru SR Jugoslavije, Republike Srpske u
BiH, palestinske autonomije u Izraelu.
2. IREDENTIZAM - je komplementarni centripetalni proces koji
teži da spoji nacionalnu državu s delom susedne države (ili celom državom)
u kojoj su "odvojena braća" u manjini. Nazvan je zbog "terrae irredente",
oblasti u severnoj Italiji naseljene Italijanima, koja je neko vreme posle
ujedinjenja Italije ostala van njenih granica. Na Balkanu je prisutan u vidu
"velikodržavnih" ideja. Aneksija čeških Sudeta od strane Trećeg rajha
(1938), upad Turske vojske na severni Kipar (1974), upad Somalije u
etiopsku provinciju Ogaden, rat Pakistana za Kašmir, Šiptara za "Veliku
Albaniju" - to su neki primeri vojne konkretizacije iredentizma.
Subnacija je posebna kulturna ili etnička grupa smeštena unutar
neke nacionalne države, ali nije integralni deo neke nacije. Ti mali narodi

313
nemaju svoju "matičnu domovinu" izvan države u kojoj žive. Oni nisu
zasebne nacije (najčešće govore službenim jezikom države u kojoj žive ili
lokalnim dijalektom) a nisu ni delovi drugih nacija. Baski i Katalonci nisu
pravi Španci, Škotlanđani i Velšani nisu pravi Englezi. Ladini žive u
nekoliko država srednje Evrope, Laponci u nordijskim zemljama, Romi u
brojnim državama širom sveta, ali nisu nacionalne manjine. Domoroci kao
Indijanci, Eskimi, Aboridžini, brojni mali narodi Sibira, nalaze se u položaju
manjine iako to zapravo nisu. Neke subnacije kroz dugi istorijski period
očuvale su svest o svom identitetu (Baski, Katalonci) dok su druge podlegle
asimilaciji. Bretonci su apsorbovani od Francuza, Velšani od Engleza,
Lužički Srbi od Nemaca. Nemačka ima nekoliko subetničkih grupa - Bavarci,
Saksonci, Švabe, Prusi, dostigli su visok stepen političkog jedinstva pošto ih je
Bizmark ujedinio "krvlju i žezlom" u XIX veku. Većina subnacija u Evropi
očuvala je svoj lokalni partikularizam samo u pogledu negovanja folklornih,
umetničkih, literalnih i istorijskih vrednosti. Kulturne aktivnosti supstituišu
određeni politički aktivizam, koji može imati dva teritorijalna izraza:
3. REGIONALIZAM - kada subnacija ima reakcionaran stav protiv
unitarne vlasti u državi, zahtevajući lokalnu autonomiju. Regionalizam je
evolutivna forma subnacije, kada ona postaje samosvesna i želi preuzeti deo
političke odgovornosti u nacionalnoj državi. Regionalizam je prisutan u
Kataloniji i Baskiji (imale su autonomiju u vreme Španske republike 1931-
39), Bretanji i Korzici (Francuska). Regionalizam juga SAD (Teksas), Velsa
i Škotske (Velika Britanija), više je nasleđe ili nostalgija prošlosti.
Regionalizam otvara tri alternativce za budućnost subnacije. Prva je nestati,
prihvatiti asimilaciju (kao Bretonci, Velšani, Lužički Srbi). Druga je
preduzeti neki oblik borbe (terorizam, gerila, rat). Na primer, Sikhi se bore
za svoju državu Kalistan u Pendžabu (Indija). Takva borba nekad postaje
izvor legendi i inspiracija budućim generacijama. Takva borba može se
završiti stvaranjem nacionalne države. Treća alternativa je da regionalizam
pređe u autonomaštvo.
4. AUTONOMAŠTVO - razvoj svesti o autonomiji pre svega na
osnovu ekonomske baze. Autonomaštvo buja kada se razvije svest o
"eksploataciji" u razvijenim (Bretanja, Akvitanija, severna Italija - Padanija)
ili svest o "zaostajanju" u slabije razvijenim regionima, ili kada se otkrije
novo bogatstvo (nafta u Bijafri, nafta u Severnom moru kod Škotske).
Separatisti su više idealisti, dok su autonomaši više pragmatičari. Na
primer, separatisti bi morali ubediti stanovnike Kvebeka (koji su pragmatisti
više nego idealisti), da im nezavisnost neće oduzeti ništa od komfora, a uz
dohodak od 20 hilj. dolara po stanovniku u Kanadi to nije lako. Eskimi su se
1992. godine izjasnili na referendumu za stvaranje države Nanavud na
severozapadnoj teritoriji Kanade (50 000 stanovnika, 1/3 teritorije Kanade).
Indijanci koji tamo žive se protive, jer smatraju da će time njihova prava biti
ugrožena. Parlament nije ratifikovao tu odluku. Primer puta od regionalizma

314
do autonomije je Jura - frankofonska oblast koja je 1815. bila obuhvaćena
germanofonskim kantonom Bern a 1978. je proglašena za 23. kanton
Švajcarske.

Tab. 14. - Nacionalne manjine u nekim evropskim zemljama (u hiljadama)

ŠPANIJA BELGIJA
Galisijci 2 619,6 Valonci 3200,0
Baski 525,0 Holanđani 400,0
Katalonci 7 500,0 Flamanci 5300,0
ŠVEDSKA FINSKA
Laponci 8,5 Laponci 3,8
Aland Švedi 21,5 Švedi 345,0
VELIKA BRITANIJA FRANCUSKA
Irci katolici 500,0 Baski 90,0
Kornuolci 1,0 Katalonci 280,0
Velšani 2720,0 Korzikanci 200,0
Škoti 5230,0 Bretonci 1400,0
Man ostrvo 50,0 Lorenžani 354,0
DANSKA Alzašani 1500,0
Fareci 38,5
Nemci 20,0
HOLANDIJA NORVEŠKA
Zap.Frizijci 500,0 Laponci 3,8
LUKSEMBURG ŠVAJCARSKA
Nemci i Belgijanci 100,0 Retoromani 38,0
AUSTRIJA ITALIJA
Slovenci 25,5 Albanci 261,0
Mađari 4,1 Furlanci 800,0
Hrvat 37,8 Akvitanci 100,0
NEMAČKA Južnotirolci 235,0
LužičkiSrbi 60,0 Ladini 24,0
Sev.Frizi 60,0 Sardinijci 1450,0
Danci 50,0 Grci 36,0
Izvor: Elkar R. S. (Hrsg.): Europas unruhige Regionen. Stuttgart, 1981. c. 11.

Kohezija stanovništva je značajan faktor moći države. Različiti

separatizmi, regionalizmi i autonomaštvo, mogu biti motivi raznovrsnih
kvislinga i petokolonaša (u II svetskom ratu Flamanci, ustaše i drugi). Ima
država koje nisu izraz nacije (anacionalne), niti su nastale voljom naroda.
Neke države su starije od svojih nacija. U prošlosti, evropski suvereni su
manipulisali tronovima kao pionima i prekrajali političku kartu kako im se
htelo. Kao ilustracija može poslužiti slavna fraza Luja XIV "L’Etat, c’est
moi" ("Država, to sam ja"). Koncept nacionalne države rezultat je američke
revolucije, Francuske revolucije i Napoleonovih reformi, koje su potkopale
feudalizam. Prva deklaracija prava čoveka i građanina (1789) istakla je da
"Princip svakog suvereniteta bitno leži u naciji; Ni jedna grupa ili pojedinac
ne mogu vršiti ili obavljati bilo kakvu vlast koja ne proističe direktno iz
nacije". Neke države su nastale voljom stranih sila na diplomatskim
konferencijama (Albanija 1913; Libija 1951; Laos 1954; Malezija 1963).

315
Nacija nije jedini razlog postojanja države. Osnovni cilj svakog naroda nije
sama država, nego njegov što potpuniji i slobodniji kulturni razvitak (primer
višenacionalnih država kao što su Indija, Nigerija, Kongo). Prema tome, i
višenacionalne države imaju svoj raison d’etre. Politička nezavisnost nije
konačni cilj nacionalnih pokreta, nego samo prelazna etapa do svetske
međuzavisnosti naroda. Na svetskoj areni ocrtava se svojevrsna hegelovska
trijada: 1) politička zavisnost ‡ 2) politička nezavisnost ‡ 3) politička
međuzavisnost. U starom svetskom poretku ta trijada se razlikovala u
okvirima dva svetska sistema. U novom svetskom poretku nema dualizma,
nego razvoj hijerarhičnog principa polarnosti.

Etnonacionalna struktura države je jedno

7. Tipovi država prema od centralnih pitanja političke geografije.
etnonacionalnoj Tu se treba prisetiti reči D. Viko-a, koji
strukturi je još 1725. godine razmatrao kao subjekt
politike naciju, koja istupa ne u ime svog
naroda, etnosa, nego u ime države.
Država mora biti jasan izraz nacije. Suština države sastoji se u tome, što ona
kao sistem uprave, na čelu sa vladom, ima monopol na legitimno korišćenje
vojnih i drugih sredstava prinude na ograničenoj teritoriji i čiji je suverenitet
priznat od drugih država. Država može biti sastavljena od jedne ili više
nacija. Same nacije, sa svoje strane mogu biti polietničke (sastavljene od
subnacija). Razlike između "etničke grupe", "nacije" i "države" često se
manje-više podudaraju u istorijskoj realnosti. Ipak ima veliki broj
domorodačkih naroda i subnacija koje nisu dostigle status državotvorne
nacije. G. Nelson je 1981. uslovno podelio ondašnje 164 države na 5 grupa:
1) Jednonacionalne države, gde jedna etnička nacija zahvata preko
95% stanovništva. Bilo ih je 45, a predstavnici su Brazil, Danska, Italija,
Norveška, Poljska, Nemačka, Japan i druge.
2) Države s jednom osnovnom nacijom, gde jedna etnička nacija
zauzima 60-95% stanovništva. Bilo ih je 62, kao što su - Austrija,
Velika Britanija, Izrael, Španija, Kina, SAD, Finska, Švajcarska i
druge.
3) Države s jednom osnovnom nacijom koja je fragmentirana
drugim nacijama-grupama. To su one, u kojima najveća etnička nacija čini
između 40-60% stanovništva i gde postoji od 7 do 20 ostalih etničkih nacija.
Takvih država ima 17, između kojih su Afganistan, Gana, Indonezija, Iran,
Sudan, Filipini i druge.
4) Dvonacionalne (binacionalne) države, gde dve najveće etničke
nacije zajedno sačinjavaju od 65-96% stanovništva. Takvih država ima 21,
kao na primer Belgija, Kongo, Mozambik, Peru, Tajland i druge.
5) Višenacionalne (multinacionalne) države su one gde 3 najveće
etničke nacije zajedno čine od 34-97% stanovništva i gde postoji još od 5 do

316
19 ostalih etničkih nacija. Takvih država ima 19, na primer - Angola, Indija,
Kanada, Nigerija, Uganda i druge.
Razumljivo da ta podela ima nedostataka - Brazil nije etnička nacija-
država, kao ni druge zemlje Južne i Severne Amerike, nego kolonizovana.
Kolonisti su doneli jezik, običaje a svo lokalno domorodačko stanovništvo je
potisnuto u rezervate ili džungle. V. Konor je sve države podelio na 4 grupe:
1) Nacije-države u kojima je stanovništvo homogeno ili jednorodno.
Takve države su malobrojne - Island, Japan, Norveška, Poljska i još neke.
2) Imigrantske države u kojima se stanovništvo sastoji od imigranata
različitog etničkog porekla. Karakterističan primer su SAD. Takve države su
etnički neutralne i karakterišu se visokim stepenom akulturacije i asimilacije
svog stanovništva.
3) Mestijske države - to su pretežno latinoameričke države, u kojima
je stanovništvo mešovitog evroameričkog ili tačnije latiniziranog porekla.
Iako takve države predstavljaju poseban tip one su sličnije višenacionalnim
državama nego državama-nacijama.
4) Višenacionalne države danas čine većinu. Taj tip Konor je
podelio na 3 podgrupe. Kriterijum je etnonacionalni "houmlend", kao neka
teritorija ili region, na koji pretenduje lokalno stanovništvo i daje mu svoj
naziv. Primeri su Škotska, Zemlja Baska, Zemlja Zulusa. U houmlende V.
Konor je ubrojao takođe Litvu, Latviju i Ukrajinu, koje su u to vreme ulazile
u sastav SSSR, ili Hrvatsku, Sloveniju, Kosovo i Metohiju koji su bili u
sastavu SFRJ. Svi novopridošli smatraju se migrantima i u svako doba mogu
dobiti poruku "idite kući". Oni, koji žive u takvim houmlendima, pokazuju
ksenofobiju prema drugim grupama i veliki otpor akulturaciji i asimilaciji.
Polazeći od tog kriterijuma višenacionalne države se dele na: 1)
jednohoumlendske, višenacionalne države čije stanovništvo je imigrantskog
porekla. Stanovnici smatraju celu zemlju svojim houmlendom; 2)
višehoumlendske, višenacionalne države koje se sastoje iz nekoliko
houmlenda (bivša ČSSR iz dva, SSSR iz 53, Nigerija iz preko 100, itd.); 3)
nehoumlendske, višenacionalne države čije stanovništvo je: a) migrantskog
porekla; b) etničkog porekla, gde je svaka etnička grupa svesna svoje
posebnosti ali to ne ističe (Gvajana, Surinam, Trinidad-Tobago i druge).
Jedan od mogućih kriterijuma klasifikacije država prema etno-
nacionalnoj strukturi je:
1) Neetničke ili bezetničke države - stanovništvo se sastoji praktično
od predstavnika jednog etnosa. Ima ih oko 15, predstavnici su Island,
Luksemburg, Norveška, Portugalija i druge.
2) Monoetničke, gde broj predstavnika drugih etničkih grupa ne
prelazi takozvanu "kritičnu masu" koja se kreće od 5-10% udela u ukupnom
broju stanovnika. Takvih država ima oko 35, na primer Bangladeš, Egipat,
Irska, Kuba i druge.

317
 3) Polietničke ili multietničke - gde broj pripadnika drugih etničkih
grupa prelazi zadatu "kritičnu masu" od 5-10% udela u stanovništvu. Ali ni
jedna od njih, što je vrlo važno, nema državnost. Takva je većina država. U
nekim državama nedržavotvorni etnos ima većinu - Palestinci u Jordanu,
Kinezi u Singapuru, Indijci na Fidžiju, Gvajani, bezmalo i Surinamu.
Na kraju treba istaći barem četiri zaključka. Prvo, države se po
pravilu dele na jedno- ili više-nacionalne, a takođe na mono- i poli-etničke.
Drugo, nacije koje ulaze u sastav neke države, same mogu biti polietničke.
Treće, kako je zapisano u jednom dokumentu UNESKO-a, "jednorodnost
stanovništva nije neophodan uslov postojanja naroda ili države". Četvrto,
etničke ili nacionalne podele stanovništva države imaju veliki uticaj na sve
sfere društveno-političkog života čak i na opstanak samih država. Potvrda
poslednjeg je raspad višenacionalnih država, procesi decentralizacije
unitarnih polietničkih država, njihovo pretvaranje u federacije.
Etnosi su postojali dugo pre pojave države i nacije. Etnos i nacija
mogu postojati bez države, država može postojati bez nacije, ali bez etnosa
ne može izniknuti ni nacija ni država. U sastav države mogu ulaziti više
etnosa i nacija, takođe etnosi i nacije mogu biti podeljeni na više država.
Etnička nacija kao dominantna grupa može činiti većinu stanovništva neke
države, ali može biti i manjina. Slični paradoksi usložnjavaju razumevanje
suštine i karaktera međuzavisnosti između etnosa, nacije i države. Isticanje
ili apsolutizacija mesta i uloge kako nacije tako i države u životu etnosa,
predstavlja samo način veštačkog ili ishitrenog formulisanja prve i izgradnje
druge. Istina je da i nacija i država - nisu osnovna potreba u životu etnosa.
Ta misao, čini se, ne protivureči osnovnoj tendenciji prirodnog formiranja
nacija i nacionalnih država u XIX – XX veku koja se odvija pod uticajem
bar tri vrste integrativnih sila a to su: 1) moć prinude (vojska, policija,
zakonodavstvo) države, 2) moć interesa (ekonomska moć) nacije i 3) moć
emocija (simboli, rituali, ikonografija) etnosa tj. naroda.

Država ne može postojati bez jednog

8. Lingvistička struktura
savršenog sistema komunikacije kakav je
i lingvistička politika jezik (i pismo). Jezik je važan kao simbol
nacionalne i kulturne samosvesti i kao
sredstvo politike. Biblijska legenda kazuje kako su naslednici Noja započeli da
grade u Vavilonu toliko visoku spiralnu kulu, da mogu po njoj doći do neba.
Bogu to ne bi po volji te da bi ih sprečio, ukine im zajednički jezik, na kojem
su se građevinari međusobno sporazumevali. Ta priča koja jezičku
raznovrsnost predstavlja kao Božiju kaznu, vekovima je uticala na evropske
predstave o jeziku. Pre nove ere bilo je u svetu oko 12 000 jezika, dvostruko
više nego danas. UNESKO i druge međunarodne organizacije pokušavaju da
spasu "Vavilonsku kulu" odnosno jezički geodiverzitet na Zemlji, smatrajući
ga pre Božijim darom nego kaznom.

318
 Postoji nekoliko sistema klasifikacije jezika. Najpoznatiji je
genealoški, po kojem se jezici grupišu na nekoliko porodica( 15) i grupa
(preko 30), koje se dele na grane. Osim toga postoje posebni jezici, kao
japanski, baskijski. Jezicima indoevropske porodice (oko 100 jezika) govori
oko 50% stanovništva sveta (90% Evrope), kinesko-tibetanske 25%, nigero-
kordofanske oko 6% (glavna grupa - kongo), semitsko-hamitske 5%
(uglavnom arapski), itd. U Evropi samo baskijski i ugro-finski jezici nisu
indoevropski. Indoevropska porodica se deli na dva ogranka: 1) kentum
jezici (lat. centum = stotina) u koji spadaju romanska i germanska grupa,
zasebno grčki i nekoliko izumrlih jezika (starogrčki, keltski, toharski,
hetitski, latinski); 2) satem jezici (iranski satem = stotina) u koje spadaju
baltička grupa (staropruski, letonski, litvanski), indo-iranska grupa i
slovenska grupa (istočno-, zapadno- i južnoslovenski jezici), albanski i
jermenski jezik.
Jezik predstavlja kulturnu barijeru. Po Vitgenštajnu: "Granice mog
jezika čine granice mog sveta". LJudske zajednice su izmislile različite
strategije za prevazilaženje međusobnih jezičkih barijera. Jedan od načina je
da nauče, bar donekle, jezik susedne zajednice. Ta pojava se naziva aktivni
bilingvizam, pri čemu on može biti obostrani ( kad obe grupe nauče jezik
suseda) ili jednostrani (kad jedna grupa se služi jezikom suseda).
Bilingvizam je čest slučaj kod nacionalnih manjina. Na primer, Vojvodina je
u pogledu broja nacija (26), religija (oko 30), jezika (preko 10) i kulture
jedna od najheterogenijih oblasti u Evropi. Tipičan primer je Subotica, gde
među autohtonim žiteljima praktično nema nijednog Mađara (a oni čine 40%
stanovništva) koji ne zna srpski, niti Srbina, Hrvata, Bunjevca ili Crnogorca
koji ne zna mađarski. Kada članovi dve ili više susednih jezičkih zajednica
govore svojim jezikom ali se međusobno razumeju, taj slučaj se naziva
pasivni bilingvizam ili pasivni polilingvizam. Rasprostranjen je među
govornicima južnoslovenskih jezika na Balkanu, turskih i mongolskih jezika
u centralnoj Aziji a ima ga i u nekim regionima Afrike i Nove Gvineje.
Često se u međunarodnoj komunikaciji koristi treći jezik, strani za
sve učesnike u razgovoru (egzolekt). Nekad se strani jezik koristi kao znak
prestiža (na pr. francuski na dvoru pruskog kralja Fridriha II, u poljskom
plemstvu), dok se domaći zabranjuje (npr. lužički srpski u Nemačkoj,
posebno u doba hitlerovske Nemačke) ili potcenjuje (irski ili gelski u
Engleskoj, bugarski i srpski u vreme turske vlasti). Poznata je sentenca
monaha Pajsija Hilandarskog iz XVIII veka: "Zašto se sramiš da se nazivaš
Bugarin i ne čitaš i ne govoriš na svom jeziku".
Jezik koji se koristi kao sredstvo za interkulturalnu komunikaciju,
naziva se lingvafranka. Takvi jezici su se proširili usled kulturne nadmoći,
prestiža, trgovačkih veza. Trgovačkim vezama su se proširili kisvahili u
Istočnoj Africi, bazar malajski na Dalekom Istoku (koji je ustupio mesto
indonežanskom), i nekoliko jezika na Novoj Gvineji. U proteklim vekovima

319
iranski jezici kao sogdian i srednjepersijski, a kasnije savremeni persijski,
bili su korišćeni kao lingvafranka na Putu svile kroz celu Aziju. Neki
trgovački jezici su se pretvorili u uprošćene jezike - posrednike. Na primer,
rusko-kineski medijativni jezik je korišćen u Sibirskom pograničju dve
države od XVIII do XX veka. Eskimski medijativni jezik je nastao između
Inuita i Indijanaca u Severnoj Aljasci u XIX veku. U tropskoj Africi se
koriste ne samo jezici svahili i hausa, nego i različite varijante mešovitih
žargona (pidžin ingliš) za trgovinske i poslovne kontakte.
Najčešće se jezici-posrednici pojavljuju u kontaktima između
predstavnika zemlje kolonizatora i lokalnog stanovništva. Posrednički jezici
su, sa manje-više izmenjenom sintaksom i fonetičkom strukturom, postali
prvi jezik lokalnog stanovništva. Poznati su kao kreolski jezici. U nekim
slučajevima su tzv. "misionarski jezici" poznati i kao "crkveni jezici"
transformisani ušli u upotrebu kao lingvafranka (crkvenoslovenski, latinski,
arapski, persijski, turski). Ponegde se koriste iskonski religiozni jezici
(hierolekti), na primer jezik pali u Burmi. Arapski jezik, na kome je govorio
Muhamed, koristi se pri religioznim obredima u nizu nearapskih islamskih
zemalja. Osim toga, arapski je službeni jezik u nizu zemalja Azije i Afrike
od Iraka do Mauritanije i od Sirije do Jemena (izuzev Izraela). U Somaliji
ima status drugog jezika, a na Komorima, DŽibutiju, Čadu i Izraelu je
manjinski jezik. Persijski je drugi jezik islamskog sveta.
Kolonijalne vlasti u nekim slučajevima forsirale su ne svoj nego
neki lokalni jezik. Holanđani su u Indoneziji uveli standardni malajski kao
službeni jezik i kao lingvafranka. Posle oslobođenja, Indonezija je uvela
indonežanski jezik, koji je u osnovi malajski. Primer nametanja jezika
osvajača je nasilno uvođenje od Inka jezika kečua na teritoriji današnjeg
Perua, pre dolaska španskih konkvistadora. Pokušaja nametanja, ali bez
većeg uspeha, bilo je i u Evropi - rusifikacija u doba cara Aleksandra II,
mađarizacija u doba bana Kuena Hedervarija posle 1848, italijanizacija u
južnom Tirolu posle I svetskog rata. Jezik kolonijalne metropole predstavlja
drugi tip lingvafranka. Jezici kolonizatora su često ostali u upotrebi i posle
dekolonizacije, najčešće među visokoobrazovanim društvenim slojevima.
Najrasprostranjeniji lingva franka je engleski, kojim govori oko 500 mil.
ljudi kao prvim i još preko jedna milijarda kao drugim jezikom. Šest jezika -
engleski, ruski, francuski, španski, kineski i arapski su istovremeno radni
jezici u međunarodnim organizacijama. Jedan od pokušaja da se stvori
veštački međunarodni jezik je esperanto.
Od oko 6000 jezika koliko ih danas postoji u "Vavilonu" naše planete,
u oko 192 postojeće države, svega oko 70 uživa status službenog jezika. Mada
evropske jezičke manjine najviše dižu glas i traže svoja prava, odnos između
jezika priznatih kao službeni i onih koji nemaju taj status bolji je u Evropi
nego u drugim delovima sveta. U Evropi ima oko 30 službenih jezika (prema
60 manjinskih), u SAD samo 1 i u Kanadi 2 (prema 200 autohtonih, ne

320
računajući jezike imigranata), u Africi oko 10 (prema 2000 domorodačkih
jezika) i Južnoj Americi 5 (prema 2000 lokalnih i kreolskih jezika).
Zaštita i prava manjinskih jezičkih grupa najčešća su tema u
Evropi. Pod manjinskim jezikom se (prema čl. 1 Konvencije Evropskog
saveta) ne podrazumevaju samo oni jezici čiji govornici žive isključivo u
sastavu države s drugom, većinskom jezičkom zajednicom, najčešće bez
statusa službenog jezika (poput retoromanskog, bretonskog, baskijskog i
drugih), već i svi oni jezici čiji govornici doduše mogu imati svoje države,
gde čine većinsko stanovništvo, ali koji u okviru granica druge države, u
kojoj tradicionalno žive na svojoj lingvističkoj teritoriji, čine manjinu u
odnosu na ostalo stanovništvo (slučaj brojnih Mađara, nekih germanofonskih
grupa i slično).
Lingvistička politika je važna u uslovima bilingvizma i diglosije.
Uloga jezičke politike je da prati odnose među pojedinim jezicima; naime
reč je o primeni, širenju ili ograničavanju komunikacionih sfera pojedinih
jezika. Jezička politika može da podstiče konvergentni ili divergentni razvoj
u višejezičkoj zajednici. Primer konvergentne politike je reforma srpskog
književnog jezika i pravopisa. Veliki reformator Vuk Karadžić (1787-1864)
se usprotivio ranijim pokušajima da se stvori književni jezik na bazi
crkvenoslovenskog jezika i izgradio novi na bazi narodnog štokavskog
narečja, kojim su govorili Srbi pravoslavne, katoličke i muslimanske
veroispovesti, ili kako je Vuk govorio "Srblji grčkoga, rimskoga i turskoga
zakona", (na sličan način je stvoren savremeni ivrit putem adaptiranja
drevnog ivrita). Oni koji su bili "rimskoga zakona" su kroatizovani, a jezik je
preimenovan u srpsko-hrvatski, iako autohtoni hrvatski podrazumeva druga
dva narečja - čakavsko i kajkavsko. Primer divergentne politike je
"vavilonizacija" srpsko-hrvatskog jezika prema veroispovesti na hrvatski,
srpski i bošnjački jezik, kao i pokušaji podele srpskog na ekavsku i
ijekavsku varijantu prema refleksima praslovenskog vokala "jat". Izraz te
divergentne politike je Dejtonski sporazum o Bosni (1995) koji ima četiri
ravnopravna teksta - jedan na engleskom, i tri na reformisanom srpskom, s
tim što se srpskim jezikom u tom dokumentu smatra samo ekavska ćirilična
varijanta dok se dve ijekavske latiničke varijante nazivaju "hrvatskim"
odnosno "bosanskim" jezikom.
Jezičko planiranje ili "lingvistički inženjering" je u domenu
lingvističke politike. Obezličavanje datog jezika mnoštvom tuđica je siguran
znak deetnizacije. Druga krajnost, jezički purizam, znak je kratkovidog
etničkog samozatvaranja. U Hrvatskoj pročišćavaju jezik od turskih i drugih
tuđica i stvaraju hrvatski novogovor. Kod Bošnjaka, turske i arapske reči,
koje su ostale kao sedimenti posle četiri i po veka Osmanske vladavine na
Balkanu, ponovo ulaze u modu. U Ukrajini vrše derusifikaciju jezika i
prelaze na latinično pismo. Slična lingvistička samoidentifikacija se
primećuje i u muslimanskim republikama posle raspada SSSR, gde

321
Azerbejdžan, Kirgizistan, Turkmenistan i Uzbekistan napuštaju rusku
ćirilicu i prelaze na latinicu koju koriste i njihova turska sabraća. U
Tadžikistanu gde govore persijskim jezikom, usvajaju arapsku azbuku.
Etnički fundamentalizam je pogubna ideologija isto koliko i besmisleni
kosmpolitizam koji etničku raznovrsnost predstavlja kao anahronizam.
Lingvistička politika je koncentrovani izraz odnosa jednog
ideološkog sistema (države) prema razvoju i uzajamnom uticaju jezika,
prema njihovoj ulozi u životu naroda (nacije). Predmet jezičke politike nije
sam jezik (jezici), nego korišćenje određenog jezika u datom
komunikacionom društvu. U odnosu prema maternjem jeziku, lingvistička
politika je povezana sa problemima decentralizacije ili regionalizacije,
pitanjima socijalnih konflikata i harmonije, uopšte govoreći sa svim
problemima političke stabilnosti države. Lingvistička politika je u vezi sa
unutrašnjom i spoljašnjom politikom države, te se kaže: "Jezička politika je
jezik moći" (Lassvell & Leiters, 1965). Principi, ciljevi i strategije jezičke
politike su različiti, što se vidi iz sledećih primera.
Švajcarska ima cilj da zaštiti manjinske jezike i da podstiče
međuetničke komunikacije. Od ukupno 7 mil. stanovnika u Švajcarskoj
nemačkim ("švajcerdojč") jezikom govori 65%, francuskim 18%, italijanskim
10% i retoromanskim manje od 1% stanovništva. Uprkos ovom numeričkom
faktoru retoromanski nema status manjinskog, već četvrtog švajcarskog
nacionalnog jezika, a oni nastoje da i rumangrišun - neka vrsta retoromanskog
esperanta, dobije status četvrtog službenog jezika. Tu treba napomenuti da su
od 26 kantona 22 jednojezična, 3 dvojezična, a samo kanton Graubinden je
trojezičan (nemački, italijanski i retoromanski). Zbog toga funkcionisanje tzv.
teritorijalnog principa, po kome su organizovani švajcarski kantoni i koji je
prvobitno bio zamišljen upravo radi očuvanja homogenosti jezičkih teritorija i
kao zaštita manjinskih jezika na svojim teritorijama (pre svega italijanskog i
retoromanskog), u ovom kantonu predstavlja problem: gde i kako povući
granice nagrižene retoromanske jezičke teritorije i zaštititi je od dalje
asimilacije pred sve većom navalom nemačkog jezika? Da bi se jedan jezik
održao u životu, neophodno mu je obezbediti njegovu manje više homogenu,
pa bilo to i manjinsku, jezičku teritoriju i omogućiti mu aktivno i efektivno
funkcionisanje u svim oblastima javnog, a ne samo privatnog života. Treba
obezbediti njegovo prisustvo u medijima, školi, kulturi, izdavačkoj delatnosti,
službenoj upotrebi. To takođe znači, u slučaju dosledne primene teritorijalnog
principa, njegovo pravo da vlada svojom jezičkom teritorijom i da se spreči
njegova asimilacija od strane (u ovom slučaju nemačkog) jezika koji (usled
raznih istorijskih i uglavnom ekonomskih uslova) postepeno postaje većinski i
na njegovoj teritoriji. Drugi problem - međuetničke komunikacije, švajcarska
jezička politika pokušava da reši produbljivanjem dvo- odnosno trojezičnosti
ne samo manjinskih Švajcaraca, već postavljanjem tog cilja na nivou cele
zemlje (Švarc, 1994).

322
 U Briselskom modelu su u upotrebi tri službena jezika - francuski,
flamanski i nemački - ali francuski je prestižni jezik, koji omogućuje brže
službeno i poslovno napredovanje, približavanje eliti koja govori u Briselu
isključivo francuski.
Francuski model je striktan i jasan: drugih jezika, osim francuskog u
zvaničnoj komunikaciji nema i ne može biti. Pre više od dvesto godina
francuski nije bio maternji jezik za većinu ljudi rođenih u kraljevstvu. Danas
- obrnuto, nefrankofonski žitelji Francuske su manjina.
Evropska unija je uvela dva prostorna nivoa lingvističke politike: 1)
evropski prostor i 2) regionalni prostori. U prvu grupu spadaju radni jezici
Evropske unije - francuski, engleski, nemački, italijanski, flamanski, irski,
grčki, španski, portugalski, finski i švedski, ali faktički se službeno koriste
samo engleski i Francuski. Nemački ima značaj drugog radnog jezika. U
drugoj grupi su manjinski ili regionalni jezici, i to katalonski (kojim govori 7
mil. stanovnika u Španiji, Francuskoj i Italiji), baskijski, bretonski, frizijski,
furlanski, galisijski, akvitanski, ladino, sardinijski, srpski (lužički) i velški. U
tu grupu spadaju irski i luksemburžanski, iako imaju službeni status. Osim
toga, postoje manjinski jezici u pograničju susednih zemalja, i tzv.
"disperzivni jezici" kao što su sinti, romski, jevrejski. Neki transgranični
jezici označavaju specifične kulturne areale, na primer keltski. Jezički
diverzitet Evropske čini preko 40 regionalnih ili manjinskih jezičkih
zajednica (Kommision der Europaischen Gemeinschaften, 1993). Uprkos
načelnom opredeljenju za razvoj regionalnih jezika višenacionalne evropske
zemlje (pre svega Francuska) se protive ratifikaciji Povelje o regionalnim ili
manjinskim jezicima koju je usvojio Savet Evrope (1992), zato što smatraju
da ona suprotstavlja region naciji i vodi "balkanizaciji" Evrope.
SAD su za etničke različitosti odavno primenjivale princip melting
pot. Teodor Ruzvelt je to formulisao još 1919. godine: "Mi imamo prostora
samo za jedan jezik, a to je engleski jezik, pošto nam je namera da topionički
lonac naše ljude pretvori u Amerikance... a ne u građane u jednom pansionu
poliglota" (Ednjards, 1976). Takva unilingvistička politika nosi jasne poruke:
"Jedan univerzitet!" (angloamerički), "Jedan jezik!" (angloamerički), "Jedan
šef!" (angloamerički), (Gobard, 1966). Princip pretapanja se ogleda naročito u
kulturno razvijenim oblastima, uglavnom u metropolama. U bivšim
kolonijama se često primenjuju metode direktnog ukidanja ili pak izrazite
podrške u korist jezika bivših kolonizatora. Tu se često odvija proces
vesternizacije.
U mnogim postkolonijalnim zemljama nastavili su da funkcionišu
jezici bivših metropola - tzv. egzolekti, tako da se one još uvek "anglofonske",
"frankofonske" itd. Razlikuje se niz tipičnih jezičkih situacije. U prvi tip
spadaju zemlje, u kojima je neki evropski jezik maternji. Na primer,
anglofonski Amerikanci, Kanađani, Australijanci; frankofonski Kanađani
(Kvebečani); hispanofonski Meksikanci, Kubanci; portugalofonski Brazilci.

323
 Drugi tip su države u kojima evropski jezik nije nacionalni, maternji,
ali on ima poseban status. Tu spada većina bivših kolonija u Aziji i Africi. Tu
se mogu izdvojiti dva podtipa: a) zemlje u kojima je kolonijalni jezik
proglašen zvaničnim (Indija, neke zemlje crne Afrike). U Indiji postoji oko
200 velikih i 2000 malih kastinskih grupa. Tome se dodaje i podela na 179
jezika, koji se često poklapaju s etničkim razlikama, kao i na 544 dijalekta.
Najpoznatiji su bengalski, maratski, gudžerastski jezici. Ono što danas postoji
kao urduski jezik u zapadnoj Indiji je mešavina nekoliko jezika kao što su
sanskritski, arapski, persijski, gudžeratski, engleski i još neki; b) zemlje u
kojima su dva strana jezika proglašena zvaničnim (Kamerun - francuski i
engleski, Senegal - francuski i portugalski); v) zemlje u kojima evropski jezik
nije službeni, ali ima jake pozicije "drugog jezika" (arapske zemlje).
Treći tip je u vezi s funkcionisanjem konkretnog jezika kao
privilegovanog stranog jezika uporedo s drugim stranim jezicima (engleski
jezik u Etiopiji).
Četvrti tip su zemlje gde su u upotrebi brojni lokalni jezici
(etnolekti), regionalni jezici (demolekti) i jezici makroposrednici (endolekti).
Pored toga u službenoj komunikaciji se koristi jezik bivše metropole
(egzolekt). Na primer Nigerija kao i većina afričkih zemalja je višejezična, u
njoj se govori oko 400 jezika (ne dijalekata). Tri od njih (ibo, hausa, joruba)
su maternji jezici blizu polovine stanovništva države (101 mil. stanovnika), a
njima treba pridodati 10% Nigerijaca koji osim jezika svoga plemena govore
bar jedan od tri glavna jezika. U slučaju jezika hausa i joruba, razlikuju se
demolekti i metalekti. Uz demolekte, jezike naroda, kao drugi jezik se
primenjuje ili engleski ili metalekt, kao nadnacionalni jezik. Obadva ta
"lekta" se teritorijalno podudaraju sa nosiocima nacionalne kulture. Ta
podela je donekle uslovna, jer osim tri glavna, ima još desetak lokalnih
jezika koji se koriste u nekim državama: kanuri, ibibio, efik, tiv, idžo, edo,
fulfulde, urobo, nupe i igara. Iako su oni manjinski jezici, njima govori
značajan procenat stanovništva. Tako sa funkcionalne tačke gledišta u
Nigeriji ima tri tipa jezika: tri su nacionalnog značaja, desetak koji se koriste
u različitim državama, i mnogobrojni plemenski jezici lokalnog značaja. U
poziciji hegemona je engleski jezik. Raznovrsnost jezika predstavlja
centrifugalnu silu. Sa stotinama jezika i etnosa, koji uporno teže ka
separatizmu, nigerijske vlasti imaju teškoća da učvrste nacionalno jedinstvo.
Jezička politika Nigerije posle proglašenja nezavisnosti bezuspešno traži
odgovor na tri pitanja: Koji jezik treba da bude službeni u državi? Koji jezik
izabrati za nacionalni? Koji jezik odrediti da se koristi u školama? Sada te
funkcije vrši engleski.
Peti tip su zemlje u kojima postoje iskonski jezici međuetničke
komunikacije. Jezička politika tu može imati tri pravca: a) razvoj autohtonih
jezika i potiskivanje jezika metropole. To je išlo dosta brzo u Burmi, Šri
Lanki, Indoneziji, Vijetnamu, Koreji, koje su u kolonijalnom periodu već

324
bile u odmaklom stadijumu nacionalne konsolidacije. Jezik bahasa-
indonezijski se od manjinskog razvio u glavni jezik u državi, danas je on
maternji za većinu stanovništva te zemlje; b) korišćenje lingvafranka jezika
dok se ne steknu uslovi za primenu nekog od lokalnih jezika. Na primer
svahili jezik sa mnogo pozajmica iz arapskog, postao je lingvafranka za
veliki deo Istočne Afrike a u Tanzaniji je usvojen kao nacionalni jezik. Čini
se ipak, da svahili nije dovoljno pogodan za potrebe strane tehnologije. Zato
se fungira engleski jezik. Drugi takav jezik je uprošćeni anglomelanezijski,
koji se koristi kao nacionalni jezik u Papua-Novoj Gvineji; v) učvršćivanje
engleskog kao jezika međuetničke komunikacije, pri nedovoljnoj brizi za razvoj
lokalnih jezika (primer Gane, Kameruna).
Posebna jezička situacija nastala je u u zemljama Karipskog basena -
u bivšoj britanskoj Vest-Indiji. U anglofonskim zemljama kao što su
Barbados, Jamajka, Trinidad i Tobago, Gvajana i druge, u doba
kolonijalizma je uništeno domorodačko indijansko stanovništvo i na njihovo
mesto su dovedeni crni robovi iz Afrike ili radnici po ugovoru iz Indije, Kine
i drugih zemalja. Na primer u Gvajani blizu 1/2 stanovništva čine kreoli, tj.
potomci afričkih robova, 1/2 indo-pakistanci, domorodačko indijansko
stanovništvo čini samo 5%. Državni jezik je engleski, no ipak celokupno
stanovništvo govori na lokalnom kreolskom. Na Barbadosu je formiran
barbadoski etnos (crnci, ne mulati) koji govori kreolskim, iako je službeni
engleski jezik. Na Trinidadu i Tobagu, gde su najbrojniji anglofonski
Trinidađani, pretežno potomci crnaca-robova, na severu se govori francuski
kreolski, u nekim mestima španski. Na Jamajci 3/4 stanovništva su crnci, ostalo
su mulati različitog stepena, Indijanci i drugi. Službeni jezik je engleski, ali je u
opštoj upotrebi jamajski kreolski jezik.
Izbor jedinstvenog nacionalnog jezika se smatra za neophodan
preduslov modernizacije jedne države. Bez obzira koji jezik je izabran - neki
nametnuti jezik kao engleski, francuski, kineski, ruski, ili neki novostvoreni
kao filipino, - on treba da bude potpuno prevodiv u savremenim
komunikacijama. Upravo taj zahtev - prevodivosti, uništava manjinske
jezike, koji se smatraju za malovredne i anhrone. Opšti jezik često se
razmatra kao neophodna spona pri stvaranju jedne nacije. U Kejptaunu je
podignut spomenik "južnoafričkom jeziku", koji nastaje od mešavine jezika,
kao simbolu nacije koja nastaje. Osim toga, još 10 zvaničnih jezika
Južnoafričke Republike upisani su na nekom od devet najmanjih novčića
(jezici plemena Zulu, Svati, Ndebele, Venda, Tonga, Cvane, severni i južni
Soto, Afrikans, Koza). Suprotan primer je Singapur u kome je 77% od ukupno
3,2 mil. stanovnika kineskog porekla ali je najčešće u upotrebi engleski jezik.
Singapurske vlasti žele da zaštite kineski jezik jer je on važan za prenošenje
tradicionalnih kineskih kulturnih vrednosti s jedne generacije na drugu.
U bSSSR bila je objavljena politika "kulturnog stroiteljstva" čiji
zadatak je bio da razvije različite nacionalne kulture, jezike i tradicije s ciljem

325
da izgradi nov tip kulture - "nacionalni po formi i komunistički po sadržaju".
Posebnu pažnju zaslužuje problematika bilingvizma i diglosije. Na primer,
mala švedska etnička oaza u Poltavskoj oblasti (Ukrajina), koristila je švedski
kao jezik lokalne administracije; publikovan je prvi ciganski bukvar; država je
finansirala periodična izdanja na jezicima malih zajednica estonskih i
latvijskih imigranata u Sibiru, itd. U to vreme omiljena propagandna parola
bila je "procvat nacionalnih kultura" (vidi sl. 23). Ipak, pod uticajem
ekonomskih i kulturnih promena došlo je do procesa akulturacije i bilingvizma
(rusifikacije) malih naroda Severa i Sibira, mnogi cvetovi su počeli da venu
(Komi, Udihe, Oroksi, Čukče, Hanti, Mansi i drugi).
Prema UNESKO-vom Atlasu svetskih jezika, oko 1500 jezika danas
je ugroženo od izumiranja. Oko 2/3 jezika nema vlastito pismo. Velika
mozaičnost jezika je u Himalajima i u zapadnoj Africi oko reke Niger.
Najraznovrsnija u jezičkom pogledu je Papua - Nova Gvineja, gde 3 mil.
stanovnika koristi oko 1010 narečja. Rusija je takođe mozaik naroda i jezika.
U njoj postoji 101 etnička grupa a pri detaljnijim kriterijumima izdvaja se
800 etnokulturnih zajednica. Skoro su izumrli keltski jezici u Britaniji i
Irskoj, nekoliko laponskih jezika u Skandinaviji, veliki broj jezika malih
naroda Sibira i severa Rusije. U Africi su ugroženi jezici Hotentota i
Bušmana, u Kini - jezici u provincijama Sinkjang i Junan, u arktičkoj
Severnoj Americi - eskimski i indijanski jezici, u Australiji aboridžinski
jezici. Lingvističko osvešćenje je često povezano sa etničkim i nacionalnim
identitetom (primer gelskog jezika u Severnoj Irskoj, ainu jezika na Hokaidu
u Japanu). Oko 60% stanovništva sveta govori 14 glavnih jezika.
Najviše ljudi kao prvi jezik koristi neki dijalekt kineskog ( 1 122
mil.) a pre svega mandarinski kineski (oko 750 mil.), zatim engleski (oko
500), španski (oko 332), bengalski (190), Hindu (185), arapski (180),
portugalski (170), ruski (160), japanski (125), nemački (121), francuski
(120). Oko 250 naroda koji broje preko 1 mil. stanovnika, čine ukupno 95%
stanovništva sveta. Malim narodima (ispod 100 hiljada ljudi) pripada tek
0,5% svetskog stanovništva. U Africi ima preko 700 etničkih grupa (od toga
10 semitskih, 47 hamitskih, 182 bantu, 244 sudanske, 210 negroidnih). Samo
u Nigeriji živi 250 plemena, u DR Kongu oko 200. Radio program Gane
emituje se na engleskom i na još 6 lokalnih jezika. U Indoneziji živi preko
100 etničkih grupa, u Indiji 75, u Kini preko 50, u Iranu 28. To mnoštvo
plemena i jezika otežava proces stvaranja nacije u pojedinim zemljama i
potencijalni je izvor centrifugalnih sila. Svaki jezik na svoj način izražava
kulturu, mentalitet, pogled na svet određenog naroda. Jezik je u vezi sa
etnopsihologijom, te nije čudo što su lingvistički problemi i jezička politika
visoko emotivnog karaktera. Usled etno-kulturnih procesa ipak pojedini
jezici izumiru. Mrtvi jezici su latinski, gotski, hetitski, starogrčki,
staroslovenski. Drugi se šire, razvijaju i transformišu (kao na primer
engleski, sl. 24).

326
 Ključ. INDO-EVROPSKA PORODICA, SLOVENSKA GRUPA: 1 - ruski, 2 -
ukrajinski, 3 - beloruski, 4 - poljski, 5 - bugarski; UGRO-FINSKA PORODICA: 6 - estonski,
7 - finski, 8 - karelijski, 9 - samski, 10 - komski, 11 - mordvinski, 12 - marijski, 13 -
udmurtski; TURSKA PORODICA: 14 - čuvaški, 16 - tatarski, 17 - baškirski, 18 - krimsko-
tatarski, 19 - azerski, 20 - kazaški, 21 - kalmički; SAMOJEDSKA PORODICA: 15 - nenečki,
INDOEVROPSKA PORODICA, BALTIČKA GRUPA: 22 - litvanski, 23 - latvijski;
KAVKASKA PORODICA: 26 - abhaski, 27 - adigejski, čerkeski, kabardinski, 28 -
kabardinski, balkarski; INDOEVROPSKA PORODICA, IRANSKA GRUPA: 29 - osetinski;
KAVKASKA PORODICA: 30 - čečenski, inguški, 31 - dagestanska grupa;
INDOEVROPSKA PORODICA, ROMANSKA GRUPA, 32 - rumunski, moldavski;
GERMANSKA GRUPA: 33 - norveški, 34 - švedski.

327
328
 Standardizacija geografskih naziva je ne samo naučno nego i
političko pitanje. Geografski nazivi odražavaju državnu pripadnost i narodni
karakter teritorije, predstavljaju primenu jezičke kulture i jezičke politike i u
velikoj meri utiču na učvršćivanje identiteta i nacionalnog prestiža. O
naučnom značaju geografskih naziva ne treba posebno govoriti.
Onomastička istraživanja ukazuju na veliki značaj geografskih naziva za
istoriju jezika i narečja, za prošlost naselja, za spoznaju materijalne i
duhovne kulture naroda. Donedavno su u toponomastičkim istraživanjima
dominirala istraživanja o poreklu i značenju geografskih naziva. U novije
vreme pažnja istraživača se usmerava na pitanja fungiranja geografskih
naziva u društvenoj komunikaciji. Jedinstveno i ustaljeno korišćenje
geografskih naziva iz domaćeg i tuđeg prostora u oficijelnim državnim
dokumentima, u kartografskim radovima, u književnosti i naučnoj literaturi,
u masovnim komunikacijama i u školama, neizbežno pretpostavlja njihovu
kodifikaciju, standardizaciju (normalizaciju), da bi se obezbedila opšta
platforma i jednoznačna identifikacija geografskih objekata i ispravna
orijentacija na terenu i na mapi. Razumljivo je, da standardizacija mora biti
opšte prihvaćena od svih sfera društvene komunikacije.
Geografska terminologija predstavlja obično najstarije tragove a
često i najtrajnije elemente govornih resursa (fonda reči) narodnog jezika, ali
i ona se menja u skladu sa ostalim elementima narodnog i književnog jezika.
Tako danas pri standardizaciji i uređivanju geografskih naziva izniču nekad
dosta složene situacije i problemi. Osnovni zahtev pri standardizovanju
geografskih naziva sa domaćeg terena i korišćenih domaćih oblika tuđih
geografskih naziva (egzonima) je da njihov jezički oblik odgovara
kodifikaciji književnog jezika, i to pre svega s morfološkog gledišta. Pri
velikim društvenim promenama možemo pratiti promene zvaničnog odnosa
društva prema geografskim nazivima.

329
 9. Vrste državnih Osnovni simboli države su ime, grb,
zastava i himna. "U početku beše reč",
simbola
stoji u Svetom pismu. Bez imena svet bi
bio kao šuma u "Alisi u svetu ogledala",
koja je mesto užasa zato što nijedno biće nema ime.

IME DRŽAVE je njen prvi i najočigledniji simbol identiteta.

Istorijski imena su postojanija od država. Državne institucije se menjaju, ali
njihova imena ostaju ista. Samo ime retko je u suštini pitanje grupnog
identiteta, ali često nas vodi daleko u istoriju, odnose i čuvstva koja su u
osnovi grupnog identiteta.
Imena država obično odražavaju lik daleke ili bliske prošlosti datog
naroda, mesto ili predstavu. "Kina" označava "centralnu zemlju" - mesto gde
je započelo sve za svakoga, za svagda. Ime "Japan" ("Nihon" ili "Nipon")
označava "mesto odakle izlazi Sunce" i to ne samo metaforično. "Po mom
skromnom mišljenju - piše japanski mudrac iz prošlog veka - naša sveštena
zemlja je tamo, gde Sunce granjava i duh materije započinje... središte sveta
i osnova postanja" (Ajzaks, 1975).
Nedavne političke promene dovele su do promene imena mnogih
mesta. Na teritoriji istočnog Sibira, koji je pripao Ruskoj imperiji 1860,
kineski toponimi su se zadržali više od jednog veka a onda, 1973. godine,
devet gradova, 250 reka, planine, dobili su ruska imena. Političke promene,
koje su pretvorile bivše kolonije u nove države, pobudile su povratak starih
imena, na primer Vijetnam, Gana, Mali, Malavi, Zambija, Šri Lanka, kao
deo njihove identifikacije sa dalekom prošlošću. Ime "Zair" bivšeg
Belgijskog Konga potiče od "Nzadi", drevnog imena velike reke, koja
protiče kroz tu zemlju. Prestonica Leopoldvil, nazvana po imenu belgijskog
kralja, dobio je ime Kinšasa po nekom ribarskom selu koje je tu prethodno
postojalo. Ime Koreja potiče od drevnog kraljevstva Koreo. U Severnoj i
Južnoj Koreji drevno ime "Čosen" pobuđuje duboko poštovanje. U prevodu
to znači "zemlja jutarnje svežine, prohlade i spokojstva". Egipat je bio
preimenovan u "Ujedinjenu arapsku republiku", ali mnogi Egipćani se ne
osećaju arapima, te je ubrzo vraćen stari naziv - Egipat. Stari naziv za Iran je
Persija a za Irak Mezopotamija (gr. mezo - srednji i potamos reka). Ime
Irana potiče od drevnog naziva zemlje Arijana, što znači zemlja arijevaca
(plemenitih i poštovanih). Upotrebljava se i naziv Persija od imena centralne
oblasti Fars ili Pars (gr. - oblast naseljena Persima, koji govore na jeziku
Farsi). Iranska vlada se 1935. godine obratila svetskoj javnosti i
diplomatama da koriste naziv Iran.
Druge nove države sačuvale su stara imena, dobijena od drugih
naroda. "Indija" potiče od naziva kojeg su toj zemlji dali stari Grci, pošto
ljudi koji tamo žive nisu imali zajedničko ime, koje bi poslužilo za tu svrhu.
Gospodari zemlje nazivali su se "ariji", što znači "čovek veran religiji i

330
klanu" a ostali su bili "mlekča", što znači varvari ili prosto nearijevci. U
staroj Indiji nije bilo reči koja objedinjuje arijevce i nearijevce u opšti
pojam. Pet vekova pre nego što je starogrčka reč "Indija" uzeta za
označavanje naziva te države, evropski moreplovci su njome označavali
nepoznatu bogatu zemlju za kojom su tragali. Na sličan način su koristili
naziv "Tera Australis", koji je kasnije uzet za ime jedne države-kontinenta.
Ime Kanada potiče od naziva za indijanska naselja - kanata. Ime Brazil je
bilo poznato još pre otkrića Amerike, od naziva jednog drveta poreklom iz
Azije, od kojeg su flamanski tkači dobijali crvenu suknenu boju (brazilin).
Argentina znači "srebrnasta zemlja", verovatno od srebrnaste boje Pampasa.
Filipini su dobili ime od osvajača po njihovom kralju Filipu II Španskom.
Od 1946, otkako su Filipini samostalna republika, bilo je više predloga da se
ime promeni. Predloženo je bilo novo ime - "Maharlika", koje na jeziku
tagalog znači "blagorodan", "dostojan" ali bez uspeha. Burma je 1989.
preimenovana u "Mjanmar". Kampučija je vratila stari naziv Kambodža.
Venecuela je 1999. objavila da će u spomen borca za slobodu iz XIX veka
Simona Bolivara usvojiti novo ime Bolivarska Republika Venecuela. Po
njemu je dobila ime i Bolivija.
Neke zemlje nose ime sveca zaštitnika (St. Kits i Nevis, Sao Tome i
Principe, San Marino) dok sam Vatikan u kome se nalazi "sveta stolica" nosi
naziv po brdu Monte Vatikano. Monako potiče od grčke reči monaikos (hram
Herkulesa pustinjaka), što na italijanskom zvuči "monako" (monah). Ime
Meksiko (španski - Mehiko) potiče od imena actečkog boga rata Mehi-tli.
Nekim zemljama nazive su dali geografi. Nemački geograf M.
Valdzemiler nazvao je zemlje Novog sveta Amerika (a otuda i SAD) po
Amerigu Vespučiju, firentinskom moreplovcu u službi španskog i
portugalskog kralja, što je bilo nepravedno u odnosu na Kolumba. Po njemu
je dobila ime Kolumbija. Nemački geograf A. Bastijan sklopio je naziv
Indonezija 1884. od grčkih reči nesoz-indusnes oso - ostrvska Indija. To je
zamenilo stari naziv Holandska Indija upotrebljavan do 1920. Norvežanin
Floke je 874. dao naziv Island - "zemlja leda". U nekim imenima sadržane su
strane sveta: Vijetnam ("južna zemlja"), Južnoafrička republika, Jugoslavija,
Norveška ("severna zemlja"), Zapadna Sahara, Zapadni Samoa, Istočni
Timor ili geografski položaj - Ekvador, Ekvatorijalna Gvineja,
Centralnoafrička republika. Čile na jeziku Inka označava "kraj sveta".
Ukrajina znači "krajina", "okrajak" (Rusije prema Turskoj imperiji).
Antarktik je dobio ime od grčkih reči "anti" o "arktiko" - na suprotnoj strani
od Arktika. Neke države dobile su ime po boji Niger, Nigerija ("crna"), Crna
Gora, Finska (zemlja "belih linija"), Lihtenštajn ("svetli kamen"), Malta (grč.
melita - "crvena zemlja", po nekima na feničanskom to isto znači "dobra
luka"). Neke su dobile ime po metalima - Argentina ("srebrnasta"), Zlatna
Obala, Kipar (kuprum - bakar) ili drugim resursima (Obala Slonovače,
Brazil). Britanija je jedina zemlja na svetu koja ispred svog imena nosi još

331
epitet "Velika" mada to odavno nije - ni po veličini teritorije, ni po broju
stanovnika ni po vojnoj moći kojom raspolaže.
Jedinstven primer je "Pakistan", čisto veštačko ime, akronim,
sastavljen od inicijala osnovnih regiona, koji treba da sačinjavaju tu veštačku
državu - Pendžab, Afganistan, Kašmir i Sind. "Stan" u imenu nekoliko
centralnoazijskih država znači "zemlja". Inicijal za Bengaliju bio je
izostavljen, ali se ona nakon 25 godina odvojila u novu državu pod starim
imenom za Bengal - Bangladeš.
Primer "afrikanizacije" geografskih naziva i imena ljudi odraz je
nastojanja da se razvije nacionalna ikonografija iz afričkih korena prošlosti.
Usled toga novi nazivi na političkoj karti Afrike (nasuprot starim u
zagradama) su: Gana (Zlatna obala), Mali (Francuski Sudan), Zambija
(Severna Rodezija), Malavi (NJasalend), Bocvana (Bečuana), Lesoto
(Basuto), Benin (Dahomej), Tanzanija (Tanganjika i Zanzibar), DR Kongo
(Belgijski Kongo, Zair), Zimbabve (Južna Rodezija), DŽibuti (Francuska
Somalija, Francuska teritorija Afar i Isa), Burundi (Urundi), Etiopija (Habeš,
Abisinija), Gvineja Bisau (Portugalska Gvineja), Ekvatorijalna Gvineja
(Španska Gvineja), Centralno Afrička Republika (Ubangi Šari), Burkina
Faso (Gornja Volta), Kot d, Ivoar (Obala Slonovače).
Imena nekih država su starija nego te države. Egipat, Grčka,
Makedonija, nose imena prastarih država sa kojima nemaju istorijski
kontinuitet ni genetske veze. Izrael nosi biblijsko ime. Albanci nazivaju
svoju zemlju Šćipria što znači "Zemlja orlova" tj. visoka zemlja. Turci je
nazivaju Arnautstan a njene žitelje Arnauti. Naziv Albanija je nov,
međunarodno priznat 1925. godine, navodno od latinske reči albatus –
izbeljen. Taj naziv podseća na belu boju narodne nošnje Albanaca, koja je
zaista bela. Postojala je i vizantijska provincija Albanija u Zakavkazju a i
neka plemena Dagestana imaju slična etnografska obeležja. To je primer
kako etnografsko obeležje naroda može poslužiti kao osnova nacionalnog
imena. Ima država sa dva imena (međunarodno i lokalno): Jermenija -
Ajastan, Albanija - Šćiprija, Alžir - Al DŽezir, Butan - Druk-Jul, Brunej -
Darusalam, Kina - Čonguo, Kipar - Kibris (tur.), Egipat - Misr, Finska -
Suomi, Gruzija (DŽordžija) - Sakartvelos, Germanija - Dojčland (srp.
Nemačka, fr. Aleman, ital. Tedeska), Grenland - Kalatdlit-Nunat, Hong
Kong - Kanton, Indija - Barat, Japan - Nipon, Jordan - Al, Urdun, Severna
Koreja - Čosen Minjujui, Južna Koreja - Tehan Min,guk, Maroko - al-
Magreb, Mjanmar - Pidaungsu, Svazilend - Svatini. Etiopija je nepravilno
nazivana Abisinija. Ime domovine može da bude deo političkog mita.
Značenje nekih imena nije poznato, ali se održava u kolektivnoj svesti kao
"sveta tajna", koja posle propasti ponovo vaskrsava.

SIMBOL se po formi razlikuje od amblema. Simboli su apstraktni

uslovni znaci (hrišćanstvo - krst, islam - polumesec, hinduizam - čakra tj.

332
sunce u obliku plavog cveta, judaizam - "davidova" šestokraka zvezda,
fašizam - sanskritski znak "svastika" u vidu kukastog krsta, komunizam -
crvena petokraka). Amblemi su crteži konkretnih figura i predmeta (srp i
čekić, ukrštene kosti i lobanja, mačevi, sedmokraki svećnjak). Na grbovima i
zastavama često se susreću zvezda, Sunce, mesec, orao, planinski vrh, kula,
koji treba da simbolizuju neki viši cilj ili razlog postojanja države.
Zvezda sa četiri kraka slična krstu je simbol NATO pakta -
označava iskru u mraku. Petokraka - pentagram - je simbol zaštite,
bezbednosti. Šestokraka je simbol sionističkog pokreta i deo zastave i grba
država Izraela, Ekvatorijalne Gvineje, Burundija i Tonge. Sedmokraku
zvezdu u grbu i na zastavi ima Australija, na zastavi Jordan. Osmokraka
zvezda je u stvari zamaskirani krst (dve četvorokrake zvezde), te je u svojim
grbovima imaju katoličke zemlje - Kolumbija, Peru, Filipini. Grb
Aleksandra Makedonskog - šesnaestokraka zvezda nađena kod Veregine
(Grčka), poslužio je kao prototip za grb Makedonije, što je Grčka
protumačila kao pretenziju na teritorijalno nasledstvo te antičke države, te je
broj krakova smanjen na osam. Dvanaestokraka zvezda je znak savršenstva,
nalazi se u vidu Sunca na grbovima Naurua i Nepala. Trinaestokrake zvezde
nema nigde na grbovima a četrnaestokraka zvezda se nalazi na grbu i zastavi
Malezije i na grbu Etiopije. U heraldici se Sunce predstavlja samo sa 16
zraka, sve što ima manje od 16 zraka svrstava se u zvezde. Sunce se nalazi
na grbovima Angole, Bahama, Kot d, Ivoara, Kosta Rike, Kube, Liberije,
Malavija, Malija, Maroka, Mozambika, Mongolije, Paname, Čada,
Urugvaja, UA Emirata, Centralno Afričke Republike, Bangladeša, Japana,
Grenlanda (poludisk), Nigera, Afganistana (beli poludisk što može značiti
Mesec). Mlad Mesec je na zastavama i grbovima većine islamskih zemalja.
Krst je čest znak na zastavama skandinavskih zemalja (Danske,
Norveške, Islanda, Finske, Švedske) a takođe Velike Britanije, Farerskih i
Alandskih ostrva. Koriste se tzv. nacionalni krstovi koji predstavljaju
kombinaciju crvenog, žutog, belog i plavog krsta sa belim, crvenim ili
plavim poljem, koje je u kontrastu u odnosu na krst. Na britanskoj zastavi
krst je presečen dijagonalno sa dve tanje lente, tako da simbolizuje sve
strane sveta, gde su posedi Imperije. Na zastavi Švajcarske je beli krst na
crvenom polju. NJen negativ je zastava međunarodne organizacije Crvenog
krsta. Krst se nalazi u grbovima samo 12 država (Grčka, SR Jugoslavija,
Portugalija, Švajcarska, Dominikanska Republika, Malta, Gana, Burundi,
Jamajka, Tonga, Zapadni Samoa, Grenada).
Orao označava vlast, gospodstvo, nacionalni suverenitet, državničku
pronicljivost. Lik orla nalazi se u grbovima Bolivije i Ekvadora (andski
kondor), Meksika, Paname, Zambije, Malavija, Jordana (prirodni
tamnosmeđi orlovi), Nigerije (crveni), Sudana (crno-beli), Jemena (beli),
grupe arapskih zemalja - Egipta, Iraka, Sirije, Libije, Kuvajta, UAE, Jemena
(žuti orlovi, sokolovi). Upotreba orla u grbu bila je u srednjem veku

333
prerogativ samo država u rangu imperija - time su se njihovi grbovi
razlikovali od svih drugih. Ta tradicija potiče od Rimske imperije gde je
žezlo sa figurom orla bilo znak cezara - imperatora, vrhovnog vojnog
zapovednika imperije. Zato, kada su na razvalinama drevnog Rima iznikle
druge države-imperije, one su prisvojile amblem orla, želeći time da pokažu
da one vode svoj rodoslov od drevnog Rima, od rimskog cezara. Konstantin
Veliki je 326. prvi uveo amblem crnog dvoglavog orla na zlatnom polju kao
simbol vrhovne vlasti imperatora na Zapadnom i Istočnom delu Rimske
imperije. Taj amblem bio je simbol Vizantije više od 1000 godina! Na
razvalinama Zapadnog dela imperije Konstantina Velikog nastala je
"Sveštena Rimska imperija germanske nacije" koja je uzela amblem
jednoglavog crnog orla na zlatnoj podlozi, kakav je bio u prvih rimskih
imperatora. Karlo V Habzburg preneo je taj znak u Španiju, gde je i danas
grb Španije. Posle raspada "Svete Rimske imperije germanske nacije"
stvorene su Austrijska imperija (1806-1918) i Germanska imperija (1870-
1918), koje su, kao naslednice "Rima" preuzele jednoglavog crnog orla kao
amblem države. Kraljevina Italija, smatrajući se naslednicom Rimske
imperije, preuzela je taj amblem (1861-1946). Amblem crnog orla korišćen
je i u Vajmarskoj republici (1918-1933) a u vreme Trećeg rajha bio je
zamenjen u grbu "svastikom" (kukastim krstom) ali je ostao simbol oružanih
snaga (Vermahta). Danas je taj amblem u grbu Austrije (sa srpom i čekićem
u kandžama), Nemačke i Lihtenštajna koji se smatra ogrankom Austrijske
imperije. Tako je amblem crnog jednoglavog orla sačuvan u Srednjoj Evropi
od epohe Julija Cezara (oko 49 godine pre Hrista) do danas. U vreme
Napoleona I (1804-1815), koji je prisvojio carsku titulu, grb Francuske bio
je orao a on je takođe prenesen na grb Meksika u vreme imperatora
Maksimilijana I. Niz država Latinske Amerike preuzele su orla kao
naslednice kolonijalne imperije Španije, ali to su prirodni a ne heraldički
znaci, dakle nižeg nivoa. Amblem Poljske, srebrni orao na crvenom polju,
nastao je u XIII veku, ali ne kao simbol carske vlasti nego kao simbol borbe
protiv "Sveštene rimske imperije germanske nacije". Poljska kao vazalna
kraljevina imala je pravo da koristi imperatorskog orla ali u suprotnoj boji -
žutog orla na crnoj podlozi. Međuti, oni su ga izmenili. Poljski orao se u
svakom pogledu spori sa nemačkim - imperatorski orao bio je crn, poljski -
beo ili srebrni. Bela metalik boja simbolizuje čistoću i blagorodnost,
nasuprot crnoj - simbolu mraka i smrti. Crveno polje ukazuje ne samo na
sveto pravo poljskih kraljeva na nezavisnost nego i na osvetu.
Amblem dvoglavog orla preuzele su države koje su pretendovale na
vizantijsko nasledstvo. Posle pada Vizantije (1453) amblem dvoglavog
crnog orla na zlatnoj podlozi preuzela je Ruska imperija (1473-1917), koja je
sebe neopravdano proglasila "Trećim Rimom". Rusija nije nastala na
razvalinama Vizantije, te nije imala pravo na njeno nasleđe. Samo neke
balkanske zemlje s pravom pretenduju na heraldičko nasleđe Vizantije i čak

334
drevnog Rima. Jedna od njih je Srbija, druga - Rumunija i treća - Albanija
(Pohlebkin, 1989).
Srbija je još pre nove ere sačinjavala rimsku provinciju Gornju
Meziju a 638. je ušla u sastav Vizantije, pri čemu je već u XII veku ovde bila
stvorena nacionalna srpska država, koja je posle 1371. postepeno pala pod
vlast Turske. Amblem srednjovekovne Srbije bio je lav (takođe i Bugarske).
Srbija je 1806-1807. bila obnovljena kao država i po Bukureštanskom miru
1812. trebala je da dobije status vazalne kneževine, koji je Turska priznala
hatišerifima tek 1830. i 1833. Srbija je 1882. proglašena kraljevinom, kada
je bio usvojen grb sa belim dvoglavim orlom na crvenom polju - suprotno po
boji vizantijskom crnom. Taj amblem belog dvoglavog orla očuvan je u
Srbiji i Kraljevini SHS - Jugoslaviji u periodu 1882-1943, zatim je
monarhija ukinuta. Grb SR Jugoslavije, (usvojen 20. oktobra 1993) ima
srebrnog dvoglavog orla sa zlatnim kandžama i otvorenim kljunom na
crvenom polju, sa kvadriranim crvenim štitom na kome su u prvom i
četvrtom polju predstavljeni srebrni krst sa ocilima (grb Srbije) a na drugom
i trećem zlatni lav sa tri noge na zemlji, otvorenim ustima i uzdignutim
repom (grb Crne Gore).
Rumunija je imala pravo na rimsko heraldičko nasleđe kao teritorija
drevne provincije Dakije kao i dinastičkih veza sa nemačkom
imperatorskom kućom Hohencolerna. Kada je proglašena kraljevina
Rumunija (1881), usvojen je grb zlatnog jednoglavog orla na plavom polju.
Teritorija današnje Albanije bila je od 168. p. n. e. u sastavu Rimske
provincije Ilirije a od 1018. godine ušla je u sastav Vizantije. U Albaniju je
1250. uvedeno katoličanstvo (uporedo s pravoslavljem) a 1304. pri prvom
raspadu Vizantije pod udarima krstaša Albanija je ušla u Latinsku imperiju. U
nju se preselila jedna od grana vizantijske carske porodice (Komneni) čiji
potomci su vladali Albanijom sve do XV veka. Albanijom je vladala neko
vreme Mletačka republika. U drugoj polovini XV veka Albanija je pala pod
vlast Turske. Albanija je dobila nezavisnost 1912. na konferenciji u Londonu.
Bila je pod okupacijom fašističke Italije 1939-1944. Crni dvoglavi vizantijski
orao na crvenom polju, ali potpuno razoružan - bez kandži i kljuna - postao je
još u XIV-XV veku nacionalni amblem i grb Albanije.

NACIONALNE SIMBOLE treba razlikovati od simbola države

(uslovni znak). Nacionalni simboli mogu biti pojmovi iz istorije, kulture,
života naroda. Simboli nacionalne identifikacije mogu biti idoli iz prošlosti
(kao Tupak-Amaru iz Perua, Hose Marti sa Kube, Košut iz Mađarske),
herojske legende u kojima su dela istorijskih ličnosti preuveličana te daju
utisak bogate i slavne prošlosti (legende o Viljemu Telu u Švajcarskoj, o
Robinu Hudu u Engleskoj, o Marku Kraljeviću i kosovskim junacima u
Srbiji). Kult svetog nacionalnog oca ponekad ima veliku ulogu (sv. Patrik u
Irskoj, Virdžinija tj. Madona iz Gvadelupe u Meksiku, Bogorodica

335
Jasnogorska u Poljskoj, Sveti Sava u Srbiji, Sveti Ivan Rilski u Bugarskoj) a
ponekad i kult ličnosti bilo da se radi o monarhu (japanski car, britanska
kraljica i slično), šefu države (u totalitarnim režimima, kao što su bili Hitler,
Lenjin, Staljin, Mao i drugi), ili verskom vođi (ajatolah u Iranu, Dalaj Lama na
Tibetu, patrijarh, biskup i slično). Simbol britanske vlasti na Gibraltaru su
berberski majmuni tzv. magoti, koji tu žive u stenama - navodno dok je njih
biće i britanske vlasti. Stoga uživaju zaštitu i posebnu "platu" (hranarinu)
britanske vlade. Medved je simbol grada i kantona Bern (nem. ber - medved).
Nacionalni simboli često se koriste u šaljivom ili satiričnom smislu,
u političkoj karikaturi. Na primer, simboli Velike Britanije su lav, DŽon Bul
(oličenje karaktera Engleza), buldog (oličenje negativnog karaktera
Engleza), Big Ben (simbol Londona i cele Engleske), gardisti (dvorska
straža s visokim medveđim šubarama), Sveti Đorđe i aždaja (pokrovitelj
Engleske). Simboli Nemačke su konj (saksonski), orao, hrast. Simboli
Francuske su galski petao, Ajfelova kula, geografski lik Francuske. Simboli
SAD su "Ujka Sem" ("U. S. Am."), magarac - amblem demokratske partije,
slon - amblem republikanske partije, kauboj, zvono "slobode" (koje je 4. Jula
1776. u Independens-holu u Filadelfiji oglasilo da je Kongres usvojio
deklaraciju o nezavisnosti SAD), statua slobode, Bela kuća. Simboli Rusije
su mrki medved, crvene kule Kremlja, Sveti Đorđe.
Amblemi mogu biti konkretni prirodni objekti: Amblem Kanade - list
javora, bivše ČSSR - list lipe, Sibira - samur, Bengala - tigar, Libana - hrast,
Slovenije - Triglav, a često i utvrde, kule, građevine i slično. Zastava Kanade
je crveni (jesenji) javorov list na belom polju. Kanadski javor je plemenito
drvo iz čije kore se dobija sladak sok od kojeg se prave bomboni i drugi
slatkiši. Libanski hrast se našao na zastavi zato što su od njega Feničani pravili
brodove. Skraćena (krnja) šahovska tabla našla se na hrvatskom grbu krajem
desetog veka, navodno zato što je kralj Držislav posle vojnog poraza, pobedio
u šahu mletačkog dužda Petra Drugog Orseolu i tako povratio za stolom ono
što je izgubio na bojnom polju. Glavni gradovi imaju svoje ambleme. Amblem
Beograda sastoji se iz bele kule na vodi i bele lađe, što simbolizuje geografski
položaj na Dunavu i istorijsku ulogu "kapije istoka".
Geografska silueta predstavljena je na grbovima nekih zemalja
(češće na poštanskim markama), koje žele time da naglase teritorijalnu
nedeljivost. Oblik teritorije svoje države imaju grbovi Burme (1948; od 1989
g. Mjanmar), Kipra (1960. na zastavi), Kameruna (1972). Boja kamerunske
siluete je plava, što simbolizuje mir, bezbednost u skladu sa devizom "Mir,
domovina, rad". Burmanska silueta bila je do 1974. bela, zatim crvena, pošto
su proglasili Socijalističku republiku. Silueta teritorije Kipra na njegovoj
državnoj zastavi je tamno-žute boje, koja treba da podseti svet da je bakar
(kuprum) dobio svoj naziv po tom ostrvu (kiparski metal) i da je bakarno
doba (bronzano) počelo najpre na Kipru (skoro 2000 godina pre n.e.). Na

336
zastavama OUN i Organizacije afričkog jedinstva takođe su primenjeni
amblemi teritorija - odgovarajućih pet kontinenata i Afrika.
Neke zemlje imaju devizu na grbu koja ističe jedinstvo naroda:
Francuska - "Liberte, Egalite, Fraternite" (parola francuske revolucije 1789-
1794), Belgija - "Savez snagu daje ", Velika Britanija - "Bog i moje pravo",
SAD - "Pri raznolikosti - jedinstveni", Kanada - "Od mora do mora",
Gvajana - "Jedan narod, jedna nacija, jedna sudbina", Panama - "Po milosti
celog sveta", Salvador - "Bog, Savez, Sloboda", Sent Lucija - "Zemlja,
Narod, Svet", Trinidad i Tobago - "Zajedno smo stremili, zajedno dostigli
cilj", Jamajka - "Od mnogih pojedinaca - jedan narod", Indonezija -
"Jedinstvo u raznolikosti".

337
 XIV glava

RELIGIJA I DRŽAVA

Religija (lat. religere - "jedinstvo",

1. Pojam i tipovi religija "povezanost": ne samo s nekim vrhovnim
principom i načelom, nego i ljudi s ljudima)
je vera u jednog ili više bogova, koja
određuje ritualne, konceptualne i emocionalne načine ponašanja. Ona jako utiče
na kulturni razvitak naroda, na etničku, kulturnu i civilizacijsku
samodeterminaciju, sociokulturnu integraciju. Usled toga religije čine
osnovu velikih sociokulturnih regiona savremenog sveta. Religija je vera
(duhovnost, veronauka) a crkva je institucija koja ima svoju materijalnu
infrastrukturu (crkve, manastire, pagode, duhovne škole), kadrove (viši i niži
kler), posede (zemlju, zgrade), administrativno-teritorijalnu podelu ( u
pravoslavlju eparhije na čelu s vladikom tj. episkopom i parohije na čelu sa
sveštenicima). Crkva ima ima svoju vlast, koja može biti decentralizovana (u
islamu), centralizovana (u katolicizmu) ili policentrična (u pravoslavlju
nacionalne crkve na čelu s patrijarhom i sinodom). Religije imaju svoje
mitove, čudotvorne mošti, mučenike, svece, sveta mesta koja su meta
hodočasnika, kao što su Hilandar i Sveta Gora, Sv. Petar u Vatikanu, Fatima
u Portugaliji, Santjago di Kampostela u Španiji, Kijevska lavra u Ukrajini,
Zagorsk u Rusiji, Čenstahova u Poljskoj, Jerusalim u Izraelu, Meka u
Arabiji, Lasa i manastir Potala na Tibetu, Angkor u Tajlandu. Tipovi religija
mogu se izdvojiti na osnovu više kriterijuma.
1) Prema broju pripadnika, religije se dele na svetske i lokalne.
Svetske su hrišćanstvo, islam, hinduizam - koje ispoveda više od 2/3
stanovništva sveta. Lokalne religije su animizam, daosizam i konfučijanstvo
(Kina, Koreja). Postoje i religije koje su vezane samo za određene etnose i
predstavljaju deo njihovog grupnog identiteta. To su takozvane nacionalne
religije (judaizam, šintoizam, sikhizam).
2) Prema vremenu nastanka religije su više ili manje stare. Religija je začeta
još kod ljudi neandertalskog tipa, u paleolitu, u obliku totemizma i magije. U mezolitu
se javlja animizam i šamanizam, u neolitu kult prirode i fetišizam, u rodovskom
uređenju javlja se kult predaka i plemenskih vođa. U klasnom društvu duhovi, kasnije
i bogovi, dele se na "rangove". Centrali-zacijom vlasti izdvaja se glavni Bog,
sveštenstvo se profesionalizuje.
3) Prema sadržaju religije mogu biti monoteističke (judaizam,
hrišćanstvo, islam), politeističke (hinduizam) i filozofsko-etička učenja
(budizam, daosizam, konfučijanstvo, šintoizam). Razmotrićemo njihov
razvoj i razmeštaj.

338
 2. Geografske Zoroastrizam je jedna od najstarijih živih
religija, nastala oko 18. vekova pre Hrista,
karakteristike religija
na severoistoku Irana. Učenje Zaratustre,
zapisano u knjizi Aveste, zasniva se na
tezi o protivurečnosti svetla i tame koji
simbolizuju dobro i zlo. Zoroastrizam je kasnije silom istrebljen, ima još oko
50 000 sledbenika u Iranu i oko 200 000 u Indiji ( uglavnom u Bombaju) i
Singapuru.

Judaizam se pojavio u II milenijumu pre Hrista, prvobitno kao

politeistička religija a kasnije je proglasio jedinog boga Jehovu i Jevreje
bogoizabranim narodom (Zavet između Boga i njegovog naroda u i kroz
Toru). Sveštene knjige su "Tanah" (u suštini to je "Stari zavet", koji se
sastoji od tri knjige - Tora, Proroci i Pisma) i "Talmud" (III-V v.) koji
predstavlja tumačenje Tanaha. U VI veku u Palestini su se pojavile prve
religiozne opštine (sinagoge) na čelu s rabinima (učiteljima religioznog
zakona). U XV veku u judejskoj religiji pojavio se pravac kabala, sa
elementima pozajmljenim iz hrišćanstva i islama. Judaizam se teritorijalno
proširio u vezi s dijasporom - raseljavanjem jevrejskog naroda u VII i VI
veku pre Hrista od strane asirskih i vavilonskih osvajača. Najveća dijaspora
bila je u I i II veku posle Hrista, kada su ih Rimljani posle ustanka raselili.
Sada ih ima oko 14 mil. Jevreji se dele na aškenaze (zapadne) i sefarde
(istočne). Kuriozitet su pripadnici male crnačke sekte u Izraelu, koji tvrde da
su potomci izgubljenog plemena Izraela, te da su jedini zakoniti naslednici
"Obećane zemlje" (Izraela).

Brahmanizam se pojavio u I milenijumu pre Hrista u Južnoj Aziji,

kao produžetak drevnih religioznih shvatanja Veda, a u drugoj polovini istog
milenijuma se transformisao u hinduizam, koji danas ispoveda oko 764 mil.
ili 13% stanovništva sveta. Religiozni sistem hinduističke religije se zasniva
na veri u Karmu (kaznu) i reinkarnaciju (seljenje duše). Hinduizam je
politeistička religija, koja najviše poštuje bogove Višnu (bog-čuvar) i Šivu
(bog-rušitelj). Opravdava kastinski sistem. Iz hinduizma se izdvojio
džainizam (oko 4 mil.) i sikhizam (20 mil.).

Konfučijanstvo je nastalo u V veku pre Hrista u Kini, zatim se

proširilo u Koreju. Zasniva se na filozofsko-etičkom učenju Konfučija (551-
479 g. p.n.e.), koje je kasnije dobilo religiozni oblik. Sveštena knjiga je Lun-
Jui (besede i rasuđivanja sledbenika Konfučija). Osnovna ideja u toj knjizi je
neophodnost da svaki čovek čuva određene norme društvenog ponašanja,
koje odgovaraju njegovom društvenom položaju. U jezgru tog religioznog
sistema stoji kult predaka. Ima oko 6,5 mil. sledbenika.

339
 Budizam je nastao u V veku pre Hrista u Severnoj Indiji, kao
antiteza brahmanizmu i kao kompromisna religija. Budizam ublažava
kastinski sistem koji ima oslonac u brahmanizmu i proglašava da svi ljudi
imaju mogućnost za "spasenje". Na sanskritskom reč "buda" označava
omudrivanje, prosvetljenje, ozarenje. Budista ima oko 340 miliona.
Legendarni osnivač Sidharta Gautama živeo je u VI v. pre Hrista u regionu
grada Patna u Indiji. Početkom nove ere budistička religija se podelila u dva
pravca: 1. Hinajana - panteističko učenje, koje poštuje budu samo kao
učitelja. Zastupljena je u istočnoj Indiji, Indokini, Šri Lanki. 2. Mahajana -
politeistička religija u kojoj je Sidharta Gautama proizveden u Boga, a osim
njega obožavaju se stotine drugih buda. Od ovog pravca se izdvojio
lamaizam - religiozno učenje za postizanje tzv. Nirvane - stanja blaženstva.
Kako mahajana tako i lamaizam su rasprostranjeni u Kini, Koreji, Japanu,
Tibetu, Mongoliji. Lamaizam ima značajan uticaj na separatističke težnje na
Tibetu (oko 2 mil. st.). Posle gušenja antikineske pobune (1959) Dalaj Lama
XIV je sa mnogim sveštenicima i delom stanovništva emigrirao u Indiju,
zatim u Švajcarsku. Petrifikovani feudalni društveni odnosi i božansko-
vladarska uloga Dalaj-lame otežavaju sprovođenje vlasti i kontrole Kine na
toj teritoriji.

Hrišćanstvo je nastalo na početku I veka nove ere u Palestini (grč.

Christos - mesija, miropomazan). Zasniva se na veri u Božijeg sina, koji se
ovaplotio u čoveku, i koji je razapet na krst stradao, i vaskrsao, da bi spasio
sve ljude. Vladajući krugovi Rimske imperije su ga prihvatili u IV veku.
Podela na katolicizam i pravoslavlje je izvršena 1054. godine. Kao poseban
ogranak hrišćanstva nastalo je monofisitstvo u V v., koje se deli na
jermensko-grigorijansku i etiopsku crkvu. Danas hrišćanstvu pripada oko 1,9
mlrd. ili 32% stanovništva sveta, od toga su oko 60% katolici, 30%
protestanti i 10% pravoslavni.
Katolicizam (lat. Catolicismus - vaseljenski) je neautentično
hrišćanstvo, budući da se papska rimska crkva počela izdvajati posle pada
Zapadnog rimskog carstva 393 g., izdvojila se 800 g. a juridički se odelila
1054 g. iz zajednice izvornog hrišćanstva. Potom se i sama raslojavala na
manje ili veće kvazihrišćanske zajednice. Posledično, rascep hrišćanske
zajednice će i doprineti majorizaciji latinske i katoličke civilizacije.. U tom
smislu Tomas Hobs je konstatovao da "papstvo jest krunisani duh
nekadašnjeg Rimskog carstva na čijem grobu sedi". Razlike između
katoličke i pravoslavne crkve su ne samo dogmatske, nego i kulturno-
civilizacijske prirode. Cilj katoličke vere je razum. To je racionalna
filozofska religija, koja je iznedrila mnogo velikih filozofa i filozofskih
pravaca. Za pravoslavlje je bitno ljudsko osećanje. Pravoslavlje nije
filozofija, tumačenje Biblije, to je liturgija. Pravoslavlje se zasniva na
liturgijskom osećanju Boga, sabornosti. Čovek je ličnost koja nastaje

340
rođenjem kao bogočovek. Dete najbolje oseća, zato je najbliže Bogu.
Razumu pripisuje sekundarni značaj, koji treba da protumači sećanja na
iskustvo. Pravoslavlje je liturgija, "sveto pozorište" kako je rekao Laza
Kostić. Čovek može da bude vezan za zajednicu samo ako ima otadžbinsku,
užu zajednicu. Pravoslavlje je kolektivni patriotizam. Katolicizam je
kosmopolitizam. Oni filozofiraju, veruju da bi razumeli. Jung kaže da ličnost
treba da nastane posle rođenja, a pravoslavlje smatra dete za bogočoveka -
čovek je oslonac boga u svetu. Kolektivizam se zasniva na osećanju - ljubavi
prema bližnjem. To znači da đavo nije ateista, on zna da Bog postoji, ali ga
mrzi. Katolicizam se zasniva na individualizmu ličnosti, razumu. Otuda je iz
katolicizma proisteklo mnogo sekti, naročito posle reformacije. Pojam
bogočoveka u pravoslavlju znači da su Otac i Sin i Sveti Duh - jedno, i ono
postaje rođenjem i zasniva se na osećanju i liturgiji. Za katolicizam to su tri
odvojena pojma - Bog Otac je odvojen od čoveka, a čovek stiče duhovno
obrazovanje učenjem, vaspitanjem. Zato se može biti "dobar katolik". Papa
(tj. sveštenstvo) je tumač Biblije, odnosno posrednik između Boga i čoveka,
neka vrsta veroučitelja. Protestantizam i verske sekte tumače Bibliju na svoj
način. Katolički svet je potčinjen rimskom papi.
Pravoslavlje je organizovano na principu hrišćanskog podvižništva,
martirijuma - mučeništva, žrtvovanja za boga, za veru, za božiji put.
Predstavljeno je sa 16 samostalnih (autokefalnih) crkava, od kojih su u rangu
patrijaršije Konstantinopoljska (Carigradska), Ruska, Aleksandrijska,
Antiohijska, Jerusalimska, Srpska, Gruzijska, Bugarski egzarhat a na nivou
arhiepiskopije Grčka, Kiparska i nekoliko crkava sa malim brojem vernika -
Poljska, Albanska, Finska, Japanska i crkve u SAD, Kanadi, Južnoj Americi,
Zapadnoj Evropi i Australiji. Srpska pravoslavna crkva bila je u raskolu sa
Srpskom crkvom u SAD (1963 - 1992) a u novije vreme sa Makedonskom i
Crnogorskom. Pravoslavne crkve su podeljene po nacionalnom principu, ali
su one međusobno dogmatski solidarne i predstavljaju jednu crkvu. Svaka
nacionalna autokefalna pravoslavna crkva međutim pregovara sa državom u
kojoj egzistira samo u svoje ime, ne angažujući ostale crkve ili pravoslavlje
u celini. U pravoslavnom svetu, za razliku od katolicizma, nema totalitarnog
jedinstva već preovlađuje sabornost. Ruska pravoslavna crkva je od 17.
veka do Oktobarske revolucije (1917) sistematski negovala mit o "Moskvi
kao trećem Rimu". Ova ideja o velikoj zaštitnici pravoslavlja dobila je
zamah u XIX veku pojavom panslavističkog pokreta. Kao brana
panslavizmu među Južnim Slovenima u Austrougarskoj nastalo je
manipulisanje panilirizmom.
Krajem XX veka istočnopravoslavni hrišćani čine oko 3,5%
stanovništva sveta, pretežno u istočnoj i jugoistočnoj Evropi (Rusi, Belorusi,
delom Ukrajinci, Srbi, Bugari, Rumuni, Grci), istočnoj Africi (2/3
stanovništva Etiopije i Eritreje, Kopti u Egiptu), na Bliskom Istoku (Liban,
Sirija). Katolici preovlađuju u stanovništvu Evrope - Poljska, zapadna

341
Ukrajina, Italija, Španija, Malta, Francuska, Belgija, Luksemburg,
Mađarska, Austrija, Češka, Slovačka, južna Nemačka. Katolicizam je
rasprostranjen i u Aziji - Filipini, Makao, Istočni Timor. U Latinskoj
Americi preko 92% a u Severnoj Americi oko 50% stanovništva su katolici.
Ta religija je dosta zastupljena i u Australiji, na Novom Zelandu, ostrvu Guam,
Novoj Kaledoniji.
U XVI veku u Zapadnoj Evropi se pojavila reformacija, povezana s
imenima Martina Lutera (1483-1546) u Nemačkoj, Ultriha Cvinglija (1484-
1531) i Žorža Kalvina (1509-1564) u Švajcarskoj. Oni su začetnici
protestantizma, koji se na samom početku podelio na tri struje: anglikanstvo,
luteranstvo i kalvinizam. Danas protestanti čine oko 10 % stanovništva sveta
(oko 600 mil.). Pojava anglikanstva je vezana sa zvaničnim prekidom
odnosa između kralja Engleske Henrika VIII i Vatikana 1534. godine. Od
1549. godine u Engleskoj je uveden nov molitvenik i ukinut celibat
(bezbračnost) duhovnika. Osim u Engleskoj anglikanske crkve postoje u
Škotskoj, Irskoj, Kanadi, SAD, Australiji, Novom Zelandu i u drugim
zemljama. Od 1867. godine sve te crkve su objedinjene u savez. Za
Luteranstvo svete knjige su Biblija, Knjiga spasenja i Apologija Melanhtona
- Luterovog saborca. Religiozni obredi su kod luterana oprošteni (priznaju se
samo krštenje i pričešće), dopušteni su razvodi i ponovni brakovi.
Luteranskih crkava ima u oko 80 zemalja sveta, a broj sledbenika se kreće
oko 100 miliona. Kalvinizam je rasprostranjen u Švajcarskoj, Holandiji,
Engleskoj, Nemačkoj, SAD. Baptizam (grč. baptico - potapanje u vodu) je
religiozno učenje nastalo u Evropi početkom XVII veka, ali je najviše
rašireno u Severnoj Americi. Baptisti se pridržavaju obreda krštenja,
prelamanja hleba, rukopolaganja, praznovanja Božića, Pashe, Svete Trojice i
Dana žetve. Iz baptizma je početkom XIX veka u SAD proistekao
adventizam (adventus - dolazak), koji se bazira na veri u drugi dolazak,
strašni sud i hiljadugodišnje carstvo Gospodnje. Za njih istorija je borba
između Satane i Hrista a duša je smrtna kao i telo ljudsko. Jedna od
osobenosti adventista je visok moral, na primer, redovno uplaćuju 1/10
svojih prihoda u kasu religiozne opštine, koja je osnovni izvor finansiranja
mnogih škola, medicinskih ustanova, izdavačke delatnosti po svetu.
Početkom XX veka u SAD je nastala pentakostna (pedesetna) crkva, kao
oblik baptizma. Pedesetnici veruju u pojavu Svetog duha na 50-ti dan posle
vaskresenja Hrista.

342
 Tab. 16. - Savremene religije u svetu
Religija Grana Sakralni tekst Državna religija ≈ Broj
pripadnika
(1994)
Bahaizam ]itabal-Akudas, al-
Kalimat,
al-Maknah, 5 835 000
Bajan, Haft Vadi
Budizam Therevada Triptika Butan, Kambodža,
Mahajana Tajland 338 621 000
Tantrizam
Hrišćanstvo Anglikanstvo Biblija Engleska (UK)
Baptizam -
Crkva Hrista -
Luteranstvo Danska, Norveška,
Island, Švedska
Metodizam -
Pravoslavlje Grčka
Pentakostalna - 1901 148 000
Prezviterijani Škotska (UK)
Rimokatolici Bolivija, Kosta Rika,
Argentina,
Dominikanska Rep.,
Malta, Paragvaj, Peru
-
Unijati -
Mormoni Knj. Mormona
Konfučijanstvo Analekti, Lu, Su -
]ing, Ši ]ing, I ]ing, 6 334 000
Li ]i
Hinduizam Višnu Rigveda, Nepal
Šiva Džajurveda, 764 000 000
Šakti Samaveda,
Atharveda
Islam Sunizam Kuran, Hadith Avganistan, Bahrein,
Šiizam Bangladeš, Komori,
Sufizam Jordan, Irak, Kuvajt,
Ismailizam Iran, Malezija, Libija,
Maldivi, Maroko,
Emirati, Mauritanija, 1033 453 000
Katar, Pakistan, Sudan,
Tunis, Oman, Alžir,
Egipat, Jemen, Saudi
Arabija, Somalija
Džainizam Digambara Sidhanta, Pakrit - 3 987 000
Svitambara
Judaizam Torah, Talmud - 13 451 000
Sikhizam Guru Grant Sahib - 20 204 500
Šintoizam Kojiki, Nohon Šoki - 3 387 000
Taoizam Tao Te ]ing - 149 336 000

Izvor: Crystal D. (ed.) The Cambridge Factfinder, 1997. Napomena: Broj vernika je
procenjen. Mnogi ljudi se ubrajaju u vernike samo po tradiciji. U razvijenim zemljama broj
ljudi koji redovno posećuju crkve kreće se od 2-5%.

343
 U XIX veku istovremeno se javlja ateizam i spiritizam
(komunikacija sa duhovima; verovanje u reinkarnaciju i jogu). Neke sekte su
istočnjački projektovane (krišna i mun - učenje o reinkarnaciji, o progresu, o
jednakosti svih) i predstavljaju kombinaciju bramanizma (joga), budizma i
hrišćanstva. Sekte svojim učenjem i pravilima ponašanja dovode do raspada
porodice i imovine pripadnika, a zatim i drugih društvenih zajednica. Većina
sekti potiče iz SAD gde su im i centrale.
Islam je nastao u VII veku i povezan je s ličnošću Muhameda ibn
Abdallaha, koji je živeo u Meki i Medini (570-632). Širenje islama vezano je
s nasiljem (džihad - sveti rat), što nije karakteristično za ostala religiozna
učenja. Sveta knjiga je Kuran. Muslimani veruju u postojanje pakla, raja i
strašnog suda. Suštinska je vera u predodređenje - sve zavisi od volje Alaha.
Osnovni zahtevi za vernike su: 1. Poštovanje Alaha i njegovog proroka
Muhameda, 2. Obavezno izvršavanje 5 molitvi dnevno, 3. Pridržavanje
posta, 4. Plaćanje religioznog danka (zekjata), 5. Obavezno poklonjenje bar
jednom u životu svakog vernika ]abi u Meki (hadžiluk). Na početku islam se
podelio na dve osnovne struje: 1. Sunizam (arap. suna - sveto predanje i
tradicija) kao ortodoksni pravac i 2. Šiizam (arap. šia - partija), koji priznaje
samo kuranske propise, kao protestantski pravac. Kao oblik šiizma se u VIII
veku pojavio ismailizam - koji prihvata postojanje univerzalnog razuma,
stvorenog od Alaha. Šiizam je rasprostranjen u Iranu, Avganistanu,
Tadžikistanu, Azerbejdžanu, južnom Iraku, Jemenu, Saudijskoj Arabiji i
Bahreinu. O njega se odvojio haridžizam, koji se odlikuje velikim
fanatizmom i kaznama a održao se u Omanu. U Saudijskoj Arabiji nastala je
sekta vahabizam. Sunizam je rasprostranjen u Albaniji, Turskoj, Pakistanu,
Indoneziji, delom u Maleziji, Kazahstanu, Azerbejdžanu, severnoj i istočnoj
Africi. "Islamska duga" proteže se od Senegala do Filipina. Islam ispoveda
oko 20% stanovništva sveta (1,1 mlrd.), od kojih su 91% suniti i 9% šiiti.

3. Religija, nacija i Religija sredstvima sakralizacije utvrđuje

određene norme, vrednosti, znanja i
država
orijentacije, koje su povezane s
najvažnijim funkcijama sociokulturne regulacije. Država takođe ima
funkciju da reguliše opšte odnose, s ciljem da obezbedi specifične interese
vladajućih slojeva ili etničkih grupa. Zato između države i religije, koje
pretenduju da izraze interese društva i njegovih krajnjih ciljeva, izniču
protivurečnosti, koje se usklađuju u toku istorije.
Neke religije su nadnacionalne i transgranične. Na toj osnovi nastaje
konflikt između političke elite država i sveštenstva, npr. konflikti između
papa i kraljeva dugo su dominirali u evropskoj istoriji. U doindustrijskom
društvu religiozne zajednice su prethodile nastanku savremenih nacija.

344
 Na Balkanu u doba Osmanske vlasti religiozne zajednice nazivale su
se mileti. Ima religioznih zajednica koje se identifikuju s određenim
etnosom. Na primer, judaizam s Jevrejima, hinduizam s Hindusima,
šintoizam i zen-budizam s Japancima. Neke religije iako nisu nacionalne,
uticale su na etnogenezu (primer muslimana Bošnjaka) i etničke sukobe
(primer Srba i Hrvata u BiH i Krajini). Suprotan primer su Nemci koji se po
konfesiji dele na katolike i protestante ali to ne ugrožava jedinstvo nacije i
celovitost države.
Prihvaćene formule za odnose između religije i države se razlikuju u
svakom religioznom regionu. U hrišćanstvu za običajno pravilo se smatra
podela duhovne i svetovne vlasti: "Bogu božije, caru - carevo". Hrišćanstvo
ne može da se identifikuje ni sa jednim državnim modelom. Po Jevanđelju je
nemoguće izgraditi bilo koji tip države i svaki takav pokušaj u istoriji je
propao. Po rečima Vladike Nikolaja Velimirovića "Države su temporalne
pojave, a crkva je sekularna pojava. Srpska crkva je preživela dvadesetak
država. Sve su one bile temporalne, dok je crkva večita". Jevanđelje
propoveda poredak čovekoljublja (slogu, sabornost) i slobode, dok je država
nešto sasvim drugo - to je prinuda, vlast. Neke sekte su izrazito antidržavne,
protiv nacije i države, kao što su Jehovini Svedoci koji propovedaju
nesluženje vojske, nenošenje oružja. U hinduizmu svetovna vlast pripada
kasti kšatrija, a duhovna vlast je monopol brahmana. U islamu se ističe
princip za jedinstvo jedne i druge vlasti, koji je ovaploćen kako u ideji
halifa, tako i u sakralnom zakonu - šerijatu. U Kini vrhovna vlast imperatora
podleže kontroli od strane konfučijanskog staleža kao čuvara sakraliziranih
zakona Konfučija.
Odnos države i crkve u pojedinim zemljama može biti ustavom
regulisan na jedan od sledeća tri načina:

1) Režim državne crkve - kada je jedna crkva proglašena državnom

(po ustavu), ostale nisu zabranjene ali ne dobijaju podršku ili pomoć od
države. U tu grupu spada ukupno 51 država, od kojih su skoro 1/2 islamske
(pretežno arapske zemlje Bliskog Istoka i Severne Afrike), 1/4 su katoličke
(pretežno zemlje Latinske Amerike, Vatikan, Malta, Sejšeli), neke
protestantske (Engleska je anglikanska, Škotska prezviterijanska) i druge
zemlje (vidi tabelu 17).

2) Režim priznatih crkava - sve crkve su slobodne, a neke su među

njima priznate i kao takve su u određenom odnosu prema državi tj. država vrši
nadzor i pruža im materijalnu pomoć i beneficije (većinom pravoslavne
zemlje). U pravoslavnim zemljama istočno pravoslavlje nije proglašeno za
državnu religiju (izuzev Grčke), ali mu se priznaju specijalne zasluge za
očuvanje duhovnih i istorijskih vrednosti, simbola i nacionalne svesti. U Srbiji
je očuvan demokratski princip za ravnopravnost veroispovesti, ali moralno i

345
prirodno prvenstvo ima pravoslavna crkva zbog istorijskih zasluga SPC, za
koju je vezan srpski identitet i zbog učešća u borbi za nacionalne ciljeve.

3) Režim odvojenosti države od crkve, gde se crkva smatra

privatnom ustanovom u čiji rad se država ne meša, već ga samo reguliše
zakonom. Tu spada većina socijalističkih zemalja.

Tab. 17. - Državne ili zvanične religije

Islam (25)
Avganistan, Alžir, Bahrein, Bangladeš, Brunej, Komori, Egipat, Iran, Irak, Jordan,
Kuvajt, Malezija, Maldivi, Mauritanija, Mauricijus, Maroko, Oman, Pakistan,
Katar, Saudijska Arabija, Somalija, Sudan, Tunis, Ujedinjeni Arapski Emirati,
Jemen
Rimokatolicizam (12)
Argentina*, Kolumbija*, Kosta Rika, Dominikanska republika, Haiti, Malta,
Panama*, Paragvaj**, Peru**, Sejšeli*, Vatikan, Venecuela*
Evangelistička luteransko/protestantska crkva (6)
Danska, Engleska, Škotska, Island, Norveška, Švedska, Tuvalu
Grčka Pravoslavna crkva (1)
Grčka
Judaizam (1)
Izrael
Budizam (4)
Butan, Kambodža, Šri Lanka, Tajland
Hinduizam (1)
Nepal
Pančasila (1)***
Indonezija
* Kvazi-državna religija; ** Rimokatolicizam je zvanična religija, iako je ustavom
zagarantovana sloboda veroispovesti; *** Nacionalna sekularno-državna
ideologija, koja naglašava jedinstvo, socijalnu pravdu, koja je obavezujuća za sve
socijalne organizacije
Izvor: Derbyshire and Derbyshire, 1996.

Sistem odnosa između crkve i države svodi se na odnos svetovne i

duhovne vlasti. Cezaropapizam je sistem u kojem je poglavar države
istovremeno i poglavar crkve, što znači da svetovna vlast ima prevlast nad
crkvenom. Cezaropapizam je ostvario vizantijski car Justinijan (527-565).
Teokratija označava oblik upravljanja, koji vidi u Bogu izvor svake vlasti;
političko gospodstvo sveštenstva. Bilo je pokušaja u istoriji da se stvori tip
države na osnovu hrišćanske doktrine (klerikalni autoritarizam,
teodemokratija, hrišćanska demokratija, sabornost), ali bez uspeha. "Razdor,
svađa i rat između crkve i države sramoti istoriju zapadnih krštenih naroda
za poslednjih hiljadu godina. Čas je crkva bila u službi protivnika Božijih

346
zbog svoje teokratije, čas opet država zbog svoje autokratije, čas ona prva
zbog klerikalizma, tj. pogrešnog služenja Bogu, čas ova druga zbog
laicizma, tj. potpunog odricanja služenja Bogu"(Velimirović, 1938).
U strukturi vlasti pravoslavne crkve kao i davanju podrške njenim
spoljnim modelima (državnim) neprihvatljiva je piramidalna koncepcija.
Pravoslavlje prihvata načelo izbornosti koje podrazumeva smenjivost (u vezi
s pojmom rukopoloženja, hirotonije), i načelo sabornosti (u vrhu mora biti
jedno, a ne kolektivno telo, ali taj jedan ništa ne može da radi bez saglasnosti
ostalih). Katolicizam ima hijerarhijski poredak stepenica svetosti: 1. Papa; 2.
Kardinalski savet (103 kardinala); 3. Oko 3000 episkopa; 4. Oko 250 000
eparhijskih sveštenika; 5. Oko 150 000 redovnih sveštenika (monasi,
kanonici, klirici - na primer jezuiti); 6. Oko 180 000 svetovnih monaha, 7.
Oko 1 milion monahinja, 8. 1-2 miliona učitelja veronauke, od kojih su više
od 80% žene; 9. Mirjani (Grigorieff, 1989).
Rimokatolička crkva u težnji za svevlašćem u prošlosti je činila
užasne zločine (Vartolomejska noć 24. VIII 1572), progone (Jevreja,
protestanata) i diskriminacije. Inkvizicija (osnovana 1289 g.) je u ime zaštite
vere ("vera opravdava sredstva") spalila na lomači mnoge slobodoumne
ljude, kao što su bili Jan Hus (1415), Jovanka Orleanka (1431), Đordano
Bruno (1600). Katolička crkva je podržavala kolonijalne, fašističke i
konzervativne režime širom sveta. U SAD "baptizirani u duhu" katolici,
većinom crnci, izražavaju kulturalni konzervativizam pomešan sa liberalnim
pogledima na mnoga socijalna pitanja. U Latinskoj Americi uprkos rastu
pentakostalizma, velike religiozne tradicije ima rimokatolicizam, koji je
većinom konzervativna snaga. Nešto progresivniji uticaj imaju crkve u Čileu
i Brazilu. Papa Jovan II veliki deo života bio je u opoziciji prema
totalitarnom marksizmu u Poljskoj. Demokratske promene u Poljskoj, na
Filipinima, Južnoj Koreji, Južnoj Africi, El Salvadoru, Čileu, Nikaragvi,
Paragvaju, Salvadoru, kao i separatistički pokret na Istočnom Timoru, imale
su podršku u crkvi. Zbog političkih zasluga neki katolički sveštenici su
dobili Nobelovu nagradu za mir a neki su proglašeni za svece. Hrišćanstvo u
protestantskoj evangelističkoj formi brzo se širi, posebno u SAD, Centralnoj
i Južnoj Americi, Južnoj Africi i na Filipinima. Pentakostalizam je u porastu
u Latinskoj Americi (Gvatemala). Promene u religioznoj zastupljenosti
imaju značajne političke konsekvence. Novi pokreti su pretežno
antidemokratski i oslonac su desničarskim snagama.
Pravoslavna crkva se ne bavi dnevnopolitičkim pitanjima, ona se
bavi egzistencijalnim i suštinskim pitanjima spasenja, smisla života i opšteg
dobra. Pravoslavna crkva daje slobodu "carstvu zemaljskom"(tj. svetovnoj
vlasti) dok vernici streme ka suštini, a osporava "cara" zemaljskog i svet
kada oni prenebregavaju suštinu. "Istorijski greh pravoslavlja je, što se ono u
ime suštine uzdržalo od protesta" (Grigorieff,1989). Ako je istina, da je
imperija posvećena "službi za ljudska dela" (carstvu zemaljskom) a

347
sveštenstvo - "službi za božanska dela" (carstvu nebeskom), sveštenici ne
mogu da ostanu indiferentni ili da se zadovolje službom za božanska dela,
ako imperija ne ispunjava svoje obaveze. Crkva i druge religiozne
organizacije po pravilu deluju konzervativno u pogledu društvenih ideja i za
očuvanje poretka i vlasti. Srpska pravoslavna crkva je vekovima zamenjivala
državu, ona je bila nosilac državne ideje i nosilac kulturne vertikale.
Od vere do nacije samo je jedan korak, psihološki i istorijski.
Svetosavlje je kulturni fenomen koji formira identitet srpskog naroda. To je
oblik nacionalizma. "Ovaj Savin nacionalizam obuhvata narodnu crkvu,
narodnu dinastiju, narodnu kulturu i narodnu odbranu. Osnovu i centar svega
svetosavskog nacionalizma čini narodna crkva" (Velimirović N., 1938).
"Stvaranjem i organizovanjem srpske narodne crkve sv. Sava je i osnivač
srpske nacije. (...) Od 1389. javlja se kosovski kult, u suštini jedan religiozni
fenomen sa nacionalnom funkcijom" (Dvorniković, 1936: 21-22).
Pravoslavna crkva po strukturi svojih članova u principu nije ni anacionalna,
ni nadnacionalna ni nacionalna institucija, već multinacionalna. Ipak, u
pravoslavnim crkvama se poistovećuje vera i nacija - tzv. etnofiletizam. U
pravoslavnom svetu religija sakralizuje naciju, a nacija štiti religiju. Taj
odnos proističe iz istorijskog pamćenja, kada je crkva bila identitetsko
utočište, sklonište jezika i davala legitimitet naciji u borbi protiv Turaka
("nevernika"). Ruska crkva se danas predstavlja kao zaštitnica ruskog
identiteta, garant ruskog duhovnog prostora i ruske budućnosti. U
svetosavlju nalazimo takođe sakralizaciju identiteta ("nebeski narod"),
teritorije ("sveta srpska zemlja") i budućnosti ("spasenje") srpskog naroda.

4. Religija i geopolitika Crkva je politički faktor jer vernici i

sveštenici kao njen konstitutivni element
učestvuju u politici. Osim toga, najvažniji
princip duhovnog života je religiozno
spasenje. Šta znači spasenje? Spasenje je izbavljenje od moralnog zla
(zarobljavanja od greha) i od fizičkog zla (smrti i stradanja), potpuno
prevazilaženje otuđenja i neslobode. Spasenje je krajnji cilj religioznih napora
čoveka i viši dar od Boga (Avriencev, 1970). Spasenje može da zadobije viši
smisao, da se rasprostrani izvan okvira plemena, nacije, da se izjednači sa
spasenjem naroda i otadžbine. Nosioci takvog spasenja najčešće su vođe
nacije ili lideri pokreta. U mitologiji takve tendencije se odražavaju u vidu
kulta vođe.
Religija propoveda mir i toleranciju u ime spasenja. Zato ona ne bi
trebalo da bude uzrok ratova i sukoba. Ipak u ime religije su izvršavana razna
nedela - arapski "sveti ratovi", krstaški ratovi, ruska "zaštita" hrišćanstva u
Osmanskoj imperiji, inkvizicija, nacistički genocid Židova, građanski ratovi (u
Libanu, Bosni i Hercegovini), arapsko-izraelski ratovi, revolucije (u Iranu),

348
pobune (na Tibetu), separatizmi (u Alsteru, Čečeniji, Nigeriji, Šri Lanki),
terorizam (u Alžiru), političko-verski sukobi (u Indiji, Alsteru), migracije
(Jevreja iz SSSR u Izrael), civilizacijski antagonizmi Zapada i Istoka. Mnoge
društvene organizacije i političke partije u različitim zemljama imaju
religioznu boju. U zapadno-evropskim i latino-američkim zemljama postoje
demohrišćanske i hrišćanskosocijalne partije sa jasno izraženom
konfesionalnom orijentacijom. Postoje i hrišćanski sindikati, univerziteti i
druge organizacije. U Libanu postoje hrišćanska i šiitska milicija. U Japanu
postoji politička partija Komejto, koja je nastala na bazi budističke sekte.
Masonske organizacije po svetu imaju zametne i tajanstvene veze s
judaizmom. Religiozne simpatije često utiču na rezultate izbora i druge
događaje u nekim zemljama. U nizu zemalja nema verske ravnopravnosti i
tolerancije.
U nekim zemljama religiozna netolerancija više deli ljude nego
rasne ili neke druge razlike. Između holandske reformatorske crkve i države
postoji poseban uzajamni odnos otkako su holandski protestanti izvojevali
slobodu od katoličke Španije u XVII veku. U Španiji i nekim
latinoameričkim zemljama prava protestanata su prigušena u mnogim
sferama društvenog života. Obrnuto, u Alsteru, koji je pod upravom
Engleske, katolici se osećaju diskriminisanim.
U XX veku islam je igrao kompleksnu ulogu u političkom procesu.
U tradicionalnoj islamskoj monarhiji Saudijskoj Arabiji, religija je bila
konzervativna snaga, ali u Islamskoj Republici Iranu, ona je bila osnova
radikalnog teokratskog programa. U Libiji, islam je pukovnik Gadafi
interpretirao u reformističkom duhu a u Siriji Baas partija sledi sekularistički
socijalizam. Iranska revolucija je inspirisala islamski tradicionalizam i
podstakla tenzije između vlasti i radikalnih religioznih grupa, posebno u
Egiptu, Pakistanu, Bangladešu i Maleziji.
Država Liban, koja postoji od 1945. godine, obuhvata teritorije u
kojima vekovima žive populacije hrišćana maronita, muslimana šiita, sunita
i druza, u međusobnom suparništvu pod otomanskom a zatim francuskom
vlašću. Ustav nove države bio je sastavljen tako da osigura svakoj grupi
predstavništvo u vladi. Tome je dodat neoficijelni sporazum po kome će
predsednik biti hrišćanin maronit, premijer - musliman sunit, a predsednik
parlamenta - musliman šiit, dok se ministarska mesta dele proporcionalno
religijskim grupama stanovništva. Takva formula teško se održava usled
nerazrešenih protivurečnosti među Libancima po pitanjima njihove istorije,
porekla i kulturnog identiteta, kao i pritisaka panarabizma, islamizma i ideja
"Velike Sirije". U Bosni i Hercegovini tročlano predsedništvo predstavlja tri
vere i nacije - pravoslavne Srbe, katoličke Hrvate i muslimanske Bošnjake.
Religija zauzima važno mesto u potčinjenom životu parija u
hinduističkoj Indiji, iako je kastinski sistem zakonom ukinut. U Indiji
hinduisti i muslimani se žestoko sukobljavaju, ali oni sami se dele na grupe

349
povodom drugih vrsta razlika. Većina islamskih država pripada različitim
islamskim kombinacijama - Arapskoj ligi, Islamskoj konferenciji.
Muslimanski svet je podeljen iznutra ništa manje nego hrišćanski. Religija
učestvuje na neki način u desetinama sukoba u kojima se određene grupe
bore za vlast ili za teritorije. Evo nekoliko primera:
- u Sudanu građanski rat se vodio između dominantnih
arabiziranih muslimana na severu i crnaca hrišćana na jugu;
- građanski rat u Čadu vođen je između arapskih muslimanskih
partizana sa severa protiv prohrišćanskog crnog juga;
- u Nigeriji, u građanskom ratu u Bijafri (1969-70), crnci
muslimani Hausa na severu pobili su hiljade crnaca Ibo,
pretežno katolika; sam rat izbio je zbog spleta lokalnih,
plemenskih i ekonomskih problema;
- Kiparski problem nastao je zbog sukoba muslimana na severu i
pravoslavnih Kipriota na jugu;
- U arapsko-izraelskom konfliktu religiozne razlike imaju složenu
istoriju; sveti grad Jevreja, hrišćana i muslimana Jerusalim
simbolizuje centralnu ulogu religije u sadašnjoj borbi za prostor
i vlast;
- Šri Lanka je poprište borbi između budističke većine Singaleza i
hinduističke manjine Tamila;
- u Mjanmaru (Burmi) traje građanski rat između budističkih
Burmanaca i hrišćana Karena i drugih - Čina, Kačina, Šamna
koji imaju spostvenu veru;
- budistički Tajland se sukobljava s muslimanskim
separatističkim pokretom duž južne granice;
- u Maleziji dominantni Malajci podržavaju islam kao državnu
religiju, što ne prihvata velika kineska manjina;
- Na Istočnom Timoru katolici i protestanti vode borbu za
otcepljenje od Indonezije sa muslimansko-sunitskom većinom
(oko 80%);
- Filipini su pretežno katolička zemlja a pro-radikalna
muslimanska manjina pokušava da uspostavi kontrolu na jugu;
- Religionisti se sukobljavaju među sobom. Postoje antagonizmi u
Iraku između muslimana šiita i sunita, u Alsteru između
hrišćana katolika i protestanata, u Izraelu između antireligioznih,
nereligioznih, religioznih i ultrareligioznih Jevreja.

Sekularizam je ideologija koja smatra prevaziđenim tradicionalne

"iluzorne i pune sujeverja" religije. Ipak neke savremene ideologije
kopiraju religije. Tri najvažnije ideologije modernog doba u Evropi su
liberalizam, fašizam i komunizam. Ubeđeni da su otkrili ključ apsolutne
istine u biološkom (nacizam), u istoriji (staljinizam, maoizam) ili u nauci

350
(scientizam - vera u svemoć nauke), te ideologije su poput religije bile
"opijum za mase", spremne da se potčine vizionarskom otkrovenju vođe,
heroja ili proroka, da pretvore neki manifest-program u svoj kanon, da
prihvate prazničke i prigodne rituale. Ipak, religija uspeva kao ideologija, a
ideologija ne uspeva kao religija. Zašto? Religija se bori za vlast nad
pojedincem, za dušu (iznutra), dok ideologija želi da zavlada društvom,
masama (spolja). Budućnost je u pluralizmu ideja. Jedna ideja - ideologija,
vodi u totalitarizam.
Ateizam (bezbožništvo) se oslanja na filozofske ideje antičkih
filozofa Talesa, Anaksimena, Ksenofona ("ljudi stvaraju bogove po svom
liku"), Heraklita ("Taj kosmos, jedan jedini za sve postojeći, nije stvorio
nikakav Bog i nikakav čovek, no on je uvek bio, jest i bit će večno živa
vatra, koja se s merom pali i s merom gasi"), Demokrita (smatrao da sve
nastaje prirodnim putem, a religija nastaje zbog nepoznavanja prirode, kao
izraz straha pred nepoznatim silama), Epikura (smatrao da poznavanje
zakona prirode može da oslobodi ljude od religioznog straha). Značajni su
ateistički radovi Tit Lukrecija Kara ("O prirodi stvari"), Baruha Spinoze i
drugih. Bez obzira na sekularizam i ateizam, religija jako utiče na različite
aspekte materijalne i duhovne kulture. Religiozna stremljenja čine jedan
amalgam sa političkim procesima i postoji niz pojmova koji su religijsko-
političke prirode - islamski fundamentalizam, hindu-nacionalizam,
judaistička ortodoksija, katolički integrizam.
Religiozni fundamentalizam u nekim zemljama prelazi u teokratsku
kontrolu života ljudi. Paradoks savremenog doba je da uprkos boljim
sredstvima transporta i komunikacija koje omogućuju veće interakcije,
religiozne i rasne razlike se naglašavaju. Podela sveta na religijske regione,
ne može biti geopolitički irelevantna. Ovi regioni su istorijski dosta
postojani. Čak se može izvršiti podela sveta na šire religiozno-rasne regione,
kao što su: 1) Hrišćanski kružni pojas, koji obuhvata "Evro-Ameriku"
uključujući veći deo Ruske federacije, do Australije i Novog Zelanda, i
delova južne Afrike; 2) Islamski region ("islamistan"), proteže se od severne
i Zapadne Afrike, preko Bliskog Istoka, a zatim jednim krakom ide preko
Centralne Azije zahvatajući južne delove bivšeg SSSR i zapadne delove
Kine, a drugim krakom zahvata Iran, Pakistan, Indiju, Bangladeš, Maleziju i
Indoneziju; 3) Budistička Azija i "konfučijanija" na Dalekom Istoku i
Jugoistočnoj Aziji; 4) Hindu Azija ("hinduland") na Indijskom
subkontinentu i delu JugoistočneAzije; 5) Crna subsaharska Afrika sa
mešavinom hrišćanstva, islama i plemenskih religija. Tako islamski region,
koji se proteže se od Zapadne Afrike do jugoistočne Azije, zauzima centralni
položaj između drugih velikih religijskih regiona. U Indiji islam i kasno
hrišćanstvo čine šarijaž preko autohtonog hinduizma, što čini na jednoj
strani bazu sekularizma a na drugoj fundamentalizma hinduista i islamista.

351
 XV glava

EKONOMSKI PROSTOR I DRŽAVA

Ekonomska struktura države u vezi je sa

1. Tipovi ekonomske društvenim bogatstvom, koje se deli na
strukture države prirodno (prirodni uslovi i resursi) i
antropogeno (materijalno i duhovno) koje
je tekovina minulog i tekućeg rada. Na obim i strukturu društvenog
bogatstva utiču: 1) materijalni faktori (geografski uslovi i prirodni resursi,
tehnika i tehnologija, fiksni i obrtni kapital), i 2) nematerijalni faktori
(kultura, politika, rad, znanje). Po marksističkoj političkoj ekonomiji,
ekonomska baza uslovljava političku i uopšte društvenu nadgradnju.
Možemo prihvatiti, bez opasnosti da zapadnemo u apstraktni ekonomski
determinizam, da tu postoji povratna sprega, te ekonomsku strukturu
možemo posmatrati kao uzrok i kao posledicu političkih odnosa bilo da se
radi o konfliktu ili saradnji. Sa gledišta političke geografije značajna je
struktura međunarodne trgovine i nacionalnih resursa, jer su oni važni za
moć države i njeno mesto u svetskom sistemu. Posebno je značajna politika
vezana za uvođenje autarkične privrede i integraciju saobraćajnog sistema.
Ekonomske strukture stvaraju različite političke i ekonomske probleme.
Razmotrićemo četiri tipa strukture.

Prvo: Struktura delatnosti podrazumeva balans primarnog,

sekundarnog i tercijarnog sektora proizvodnje. Na toj osnovi govori se o
agrarnim, sirovinskim, industrijskim, postindustrijskim zemljama. Opšti
trend razvoja ide u pravcu deagrarizacije, industrijalizacije i tercijarizacije
strukture delatnosti. Industrija je u XIX i XX veku predstavljala pokretačku
snagu ili, po terminologiji francuskog ekonomiste Perua (Perroux, 1953),
"pol razvoja" u strukturi delatnosti. To je uočio još sredinom XIX veka Ilija
Garašanin: "Kuda bi Srbija za deset godina koraknula, kada bi joj se
industrijalni potisak dao...i kada se jednom shvati značaj ove velike grane
kao snage jednog naroda" (Garašanin, u predstavci Savetu, 1849. godine).
Struktura je važna sa gledištva samodovoljnosti i ekonomske stabilnosti
države - veća diverzifikacija obećava veću stabilnost i samodovoljnost i
obrnuto - specijalizovana i nekompletna struktura ne osigurava stabilnost.
Na pr., Nigerija i Bangladeš imaju dominantan primarni sektor, ali je
Nigerija u boljoj poziciji zato što ima širok spektar primarnog eksportnog
sektora i prerađivačke kapacitete. SAD i Japan imaju razvijen sekundarni
sektor, ali su SAD u boljoj poziciji zato što imaju široku resursnu i
energetsku bazu. Od strukture delatnosti zavisi struktura izvoza. Na primer,

352
Nigerija ima diverzifikovan izvoz poljoprivrednih proizvoda (palmine
proizvode, pamuk, kakao, kaučuk, tropsko drvo, arašidi) dok Gambija ima
samo jedan eksportni artikal. Razmotrićemo karakteristične tipove strukture
delatnosti.

1) Države koje imaju ograničene resurse i razvoj. Primarni

agrarni sektor ima dominantan udeo u BNP i ima samo jednu eksportnu
kulturu, koja čini skoro celokupnu vrednost izvoza (primer: Gambija). Druge
prehrambene artikle uvoze. Prerađivački sektor je slabo razvijen i sastoji se
samo od lake industrije potrošnih dobara kao što su pekare, pivare, fabrike
trikotaže. Zemlje koje imaju zaostao prerađivački sektor i preveliku
zavisnost od jednog izvoznog artikla su Gambija, Sudan (pamuk), Šri Lanka
(čaj), Zambija (bakar). Problem nedostatka resursa rešava se na dva načina -
supstitucijom ili stokiranjem rezervi.

2) Zemlje koje zavise od jednog mineralnog resursa, kao što su

veliki proizvođači nafte. Saudijska Arabija skoro potpuno zavisi od izvoza
nafte. To se pokazalo opasnim u vreme izraelsko-arapskog rata u oktobru
1973 g. kada je bio ugrožen naftovod TAP Lain i prolaz tankera kroz Suecki
kanal. Zemlje izvoznice nafte su stvorile vlastitu organizaciju (OPEK) u
cilju politike cena nafte.
Zemlje koje su bogate raznovrsnim resursima - mineralnim i
poljoprivrednim, ali siromašne prerađivačkim kapacitetima. Primeri su
Nigerija, Brazil, Malezija, Tajland, Obala Slonovače.

3) Zemlje koje imaju razvijen industrijski sektor i diverzifi-

kovanu eksportnu trgovinu, sa uravnoteženim trgovinskim bilansom (SAD,
Velika Britanija). Sve industrijske zemlje imaju potrebe za uvozom nekih
sirovina, ali među njima postoji razlika. Na primer, Australija i Kanada
proizvode veliki obim primarnih poljoprivrednih i mineralnih proizvoda za
eksport a poseduju i dobro razvijen prerađivački sektor. Japan i Velika
Britanija pak imaju manje značajan primarni sektor, ali prerađivačka
industrija je mnogo veća i više raznovrsna.
Stvaranje efektivnih vojnih snaga angažuje dobar deo prerađivačke
industrije. Vojno-industrijski kompleks predstavlja deo socijalno-
ekonomskog i tehnološkog potencijala koji je angažovan u proizvodnji
oružja. Vojno-industrijski kompleks u SAD predstavlja lobi (vlasnika,
akcionara, rukovodilaca vojnih preduzeća i instituta, specijalista) koji utiče
ne samo na politiku sopstvene države nego i niza drugih zemalja u NATO
paktu. Vojnoindustrijske zone i arsenali su ključni teritorijalni elementi
ekonomskog prostora države. To su po pravilu zone industrija visokih
tehnologija, kao što su aglomeracija Los Anđeles - San Dijego, Silikonska
dolina u SAD, Tuluz i Brest u Francuskoj, Birmingem - Koventri u

353
Engleskoj, Povolžje i Ural u Rusiji, Bavarska u Nemačkoj. Vojna industrija
je ekološki opasna zbog zagađivanja okoline ili proizvodnje opasnih materija
(radioaktivnih, hemijskih, otrovnih). U vojno-industrijski kompleks ulazi ne
samo vojna industrija, nego i niz pratećih delatnosti na liniji dostavki i
plasmana, instituti, poligoni, baze, skladišta. U zemljama bivšeg Varšavskog
pakta posle 1989 g. vrši se konverzija vojne industrije tj. promena profila
proizvodnje za civilne potrebe, što je zaoštrilo problem nezaposlenosti.
Politika prestruktuiranja u postsocijalističkim zemljama usmerena je na
stvaranje poželjne strukture. Strukturna politika često ima za cilj redukciju
uvoza hrane i postizanje samodovoljnosti u tom pogledu. U tom cilju
primenjuju se mere kao što su traktorizacija, hemizacija, kreditiranje
proizvodnje, zaštitne tarife, garantovane cene.

Drugo: Regionalna struktura ekonomskih aktivnosti, važna je za

identifikaciju nedovoljno razvijenih i nadprosečno razvijenih regiona.
Geoekonomika se bavi analizom ekonomskog potencijala u teritorijalnom
preseku, po zemljama i regionima, u vezi s njihovim prirodnim i
demografskim resursima i materijalno-tehničkom infrastrukturom (naselja,
komunikacije, privredni objekti). Razvoj zemalja i regiona je u vezi s
teritorijalnim faktorima, čiji značaj i uloga se menjaju u vremenu. Osnovni
ekonomski regioni su države, koje mogu da se dele na manje regione ili da
stvaraju međunarodne ekonomske integracije. Geoekonomski regioni su
velike grupacije država sa zajedničkim ekonomskim i vojno-političkim
interesima i ciljevima. Među njima takođe postoje kontrasti u pogledu
dohotka per capita (primer severa i juga EU). Kontrasti između Kanadskog
arhipelaga i sliva St. Lorenca, između Pariskog Basena i Centralnog Masiva,
između severne i južne Italije, ilustruju unutrašnje regionalne disparitete.
Moguće su dve situacije regionalnih dispariteta:
1. Kada je neki region depresivan, što se utvrđuje na osnovu:
a) dohotka per capita koji je znatno ispod državnog proseka; b) stepena
nezaposlenosti koji je viši od proseka; v) starosne strukture koja je
nepovoljna zbog emigracije mladih ljudi u potrazi za poslom; g) nedostatka
krupnih investicija i objekata ekonomske i socijalne infrastrukture.
2. Kada je neki region razvijen iznad proseka države. To može
biti uzrok secesionističkog pokreta. Primeri te situacije su Katanga u Zairu
(bakar), Istočni region Nigerije (nafta), ostrvo Bugenvil koje pripada Papua
Novoj Gvineji. Problem secesionizma postaje kritičan ako su ekonomski
dispariteti podudarni sa etničkim grupama. SFRJ se raspala kada su
dispariteti između Kosmeta i Slovenije dostigli raspon od 1:7 (Grčić, 1991).
Efekti regionalne politike uglavnom su ispod očekivanih u nizu zemalja.
Brazil ima problem razvoja Amazonije, Argentina problem Patagonije, JAR
problem teritorija bivših bantustana, Italija problem Mezođorna, Belgija
problem Valonije, Velika Britanija problem Severne Irske i Kamberlenda.

354
Regionalna politika retko gde je uspela da uravnoteži teritorijalnu strukturu,
najčešće je samo usporila produbljivanje dispariteta.
Regionalni dispariteti lako postaju faktor centrifugalnih težnji u vidu
regionalizma. Zato države posvećuju veliku pažnju uravnoteženom
regionalnom razvoju.

Treće: Vlasnička struktura. Društveno bogatstvo je neravnomerno

raspoređeno među ljudima. Kada nastane veliki disbalans u raspodeli
bogatstva u nekom društvu tako da je veliki deo skoncentrisan u rukama
malog broja vlasnika, to može imati političke konsekvence. Prema
istorijskom materijalizmu, vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju ima
klasno obeležje i predstavlja pokretačku snagu istorijskog procesa evolucije
društveno-ekonomskih formacija na relaciji prvobitna zajednica -
robovlasništvo - feudalizam - kapitalizam - socijalizam, odnosno
komunizam kao ideal. Lenjin je prognozirao da će socijalistička revolucija
najpre uspeti u siromašnim agrarnim zemljama, kao što je bila Rusija. S.
Hantington definišući pokušaje za prevrat kao aktove očajanja usled slabog
ekonomskog razvoja, uvodi kroz BNP per capita jedan ekonomski kriterijum
za uspeh takvih pokušaja: "U zemljama s BNP od 1000 $ ili više, prevrati ne
uspevaju; u zemljama s BNP od 3000 $ ili više nema pokušaja prevrata.
Uspešni prevrati su u zemljama s BNP ispod 500 $ po čoveku" (Huntington,
1996). Primarni uzrok građanskog rata u Španiji 1936. je nesposobnost
Druge španske republike da stvori efektivnu politiku agrarne reforme.
Prevrat u Etiopiji 1974. uzrokovan je rapidnim padom proizvodnje hrane i
koncentracijom bogatstva u rukama veleposednika etiopske aristokratije. U
marksističkoj političkoj ekonomiji dominantan je klasni pristup vlasničkoj
strukturi u uslovima razvijenog kapitalizma. U nedovoljno razvijenim
zemljama neuravnotežena vlasnička struktura rezultat je dejstva jednog od
dva sledeća procesa.
Prvi proces uključuje ekonomsko raslojavanje u etnički heterogenim
društvima, naročito između autohtonog i alohtonog stanovništva. Takva
situacija postoji u Istočnoj Africi, gde Azijati, uglavnom sa Indijskog
podkontinenta, kontrolišu većinu regionalne trgovine na malo. U JAR je
poznat kontrast u razvoju između autohtonog crnačkog i evropeidnog
stanovništva. U Severnoj Irskoj postoji kontrast između nivoa ruralnog
razvoja protestanata i katolika.
Drugi proces je istorijske prirode, rezultira u sistemu zemljišnih
veleposeda latifundija, koji akumulira bogatstvo u rukama malobrojne
oligarhije veleposednika, nasuprot velikom broju maloposednika. Španija,
Bolivija, Ekvador i Irak su neki primeri u vezi sa ovim procesom u XX veku.
Ovaj proces nastaje uglavnom u etnički homogenim društvima Južne
Amerike, Srednjeg Istoka i Azije. Sistem latifundija se smatra za loš oblik sa
gledišta socijalne pravde i ekonomske produktivnosti, te se javljaju zahtevi

355
za agrarnu reformu i redistribuciju zemlje. U Salvadoru je 1979. nastao
gerilski pokret (FMLN) upravo zato što 0,85% posednika zemlje drži 77,3%
ukupno obradivog zemljišta (Cassel, 1994).
Vrsta politike u državama u kojima ekonomske i etničke podele
koincidiraju zavisi od toga, koja grupa stanovništva kontroliše vlast. Tako na
primer, politika aparthejda koja je sprovođena u JAR, promenjena je 1991.
kada je vlast preuzelo negroidno stanovništvo. Slično se u Zimbabveu
sprovodi politika ekonomske integracije. Postoje još dva regiona u Africi
gde su politički problemi nastali usled koincidencije etničkih i ekonomskih
podela. Na Zanzibaru su 1963, kada je ostrvo dobilo nezavisnost, Arapi
činili 1/4 stanovništva. Oni su kontrolisali vlast i bili uopšte mnogo bogatiji
nego afrikanci koji su činili većinu stanovništva. U toku jednomesečne
revolucije situacija se preokrenula - Afrikanci su preuzeli vlast i uspostavili
političku uniju sa Tanganjikom, stvorivši novu državu Tanzaniju. U
Burundiju Tutsi čine oko 15% stanovništva države, dok plemena Hutu i
Pigmeji čine ostali deo. Tutsi su potomci ratničkih stočara iz doline Nila,
koji su došli u Centralnu Afriku u XVI veku i osnovali neku vrstu feudalne
vlasti nad plemenima Hutu. Ta aristokratska pozicija se do danas malo
izmenila u Burundiju, vlast i bogatstvo su ostali u rukama plemena Tutsi.
Posle odlaska belgijskih kolonijalnih vlasti 1959. usledili su etnički sukobi
sa elementima agrarne revolucije. Situacija je složena i u Ruandi, severnoj
susetki Burundija, gde vlast drže Hutu, koji čine 85% stanovništva.
U mnogim zemljama Afrike i Jugoistočne Azije stranci drže
dominantnu poziciju u trgovini na malo i u finansijskom sektoru. Primeri su
grupe Kineza u Sabahu i Saravaku, Indijaca i Pakistanaca u Keniji i Ugandi,
Grka i Jermena u Etiopiji, Libanaca u Nigeriji i nekim drugim
zapadnoafričkim državama. Mnoge vlade tih zemalja su započele politiku
"indigenizacije" (odomaćivanja) odnosno prenošenja ekonomskih aktivnosti
u ruke domaćeg stanovništva. U Ugandi tokom pet meseci 1972. general
Amin je prognao oko 60 000 Azijata, koji su imali britanske pasoše, i
nacionalizovao britanske poljoprivredne i trgovinske firme. Druge zemlje
primenjuju manje drastične mere - podstiču partnerstvo (joint venture)
domaćeg i stranog kapitala, uslovljavaju boravak stranaca poslovnim
vezama sa domaćim partnerima i slično.

Četvrto: Komparativna ekonomska struktura. Pošto države imaju

različite resurse i različite procese ekonomskog i političkog razvoja, to svaka
od njih poseduje ekonomiju sa unikalnom kombinacijom industrijske,
regionalne i vlasničke strukture. Skoro da nema države sa autarkičnom
privredom. One moraju stupati u relacije sa drugim zemljama zbog
prevazilaženja deficita u resursnoj bazi, ili zbog ostvarivanja dohotka od
prodaje viškova. Ove međunarodne transakcije koje uključuju bilo
kooperaciju bilo konflikte, rezultiraju stvaranjem ekonomskih saveza,

356
bilateralnih i multilateralnih trgovinskih ugovora, robnih ugovora i ugovora
o uzajamnoj pomoći. Posle II svetskog rata su nastale razne alijanse. Neke
od ovih alijansi imaju za cilj ekonomsku integraciju zbog poslova velikog
obima (primer je EU), liberalizacije trgovine (APEK) ili zajedničkog nastupa
na svetskom tržištu (OPEK). Druge imaju ograničene ciljeve, da bi
obezbedile dostup do određenih izvora sirovina, energije ili do morskih luka.
Na primer, Japan pokušava dugoročnim ugovorima da obezbedi snabdevanje
mineralnim sirovinama. Zemlje proizvođači tim ugovorima žele da osiguraju
stabilne cene, ali rizikuju gubitke u slučaju rasta cena ili rapidne inflacije.
Određeni ciljevi se postižu uvoznom ili izvoznom tarifnom politikom,
zaštitnim zalihama, izvoznim kvotama u cilju zaštite cena na svetskom
tržištu i slično.
Autarkična ekonomija je usmerena na zadovoljavanje sopstvenih
potreba na bazi sopstvenih (lokalnih) resursa, bez učešća u spoljnoj trgovini.
To je politika zatvorene samodovoljne privrede i ograničene spoljne
trgovine. Doskora je bila karakteristična za NR Kinu. Uzroci autarkije mogu
biti različiti: Nepristupačnost ili nepoznavanje terena (primeri starih
civilizazcija Amerike), vojnih sukoba (ratova, revolucija), ideološke
zatvorenosti (bivšeg Sovjetskog bloka, danas Severne Koreje, Mjanmara),
religioznog fundamentalizma (Avganistana, Jemena, Omana), ekonomske
nesigurnosti i nerazvijenosti (nekih balkanskih zemalja). Po pravilu autarkija
vodi do opadanja ekonomičnosti proizvodnje usled moralnog zastarevanja
tehnologije i raubovanja resursa. Primeri više-manje uspešnih pokušaja
autarkične privrede su bivši SSSR, fašistička Nemačka, predratni Japan,
maoistička Kina, Rumunija u doba Čaušeskua i u nekoj meri SAD u vreme
izolacionizma. Primeri prinudne autarkije, usled embarga ili blokade, bili su
su Irak, Iran, Sirija, Libija, SR Jugoslavija. Izrael je takođe bio blokiran u
neprijateljskom arapskom okruženju, ali je uz pomoć SAD i Evrope uspeo
da razvije visoke tehnologije i neutrališe negativne posledice.
Blokada u geopolitičkom smislu znači zatvaranje dostupa do date
države, regiona ili mesta, u cilju iznuđivanja određenih uslova (prihvatanje
ugovora, kapitulacije). To je oblik specijalnog rata u kojem se hrana, lekovi,
sirovine, energenti i drugi proizvodi koriste kao političko oružje. Blokada
pretpostavlja kontrolu graničnih prelaza i međunarodnih komunikacija.
Krajnji oblik blokade je opsada a blaža forma je embargo. Embargo se
najčešće odnosi na izvoz oružja, strateških tehnologija i radioaktivnih
materijala u određenu zemlju. Embargo može da bude deo međunarodnih
sankcija protiv date države - primeri Nemačke pre II sv. rata, SR Jugoslavije,
Libije, Iraka. Obično je blokada instrument embarga. Autarkične zemlje
lakše podnose embargo. Autarkična politika i embargo utiču na ekonomsko
prestruktuiranje putem supstitucije uvoznih sirovina, reciklaže, stvaranja
rezervi, štednje, regulisanja raspodele i drugih mera.

357
 2. Slobodne ekonomske i Slobodne ekonomske zone se stvaraju
uglavnom u pograničnim i lučkim
industrijske zone, ofšor
mestima. Razmena roba u njima vrši se
zone bez carina a primenjuju se i druge
preferencije za saobraćaj, trgovinu i investicije. U slobodnim zonama
najčešće se vrši finalizacija proizvodnje, sklapanje, pakovanje, etiketiranje,
tranzit i ostale prostije manipulacije sa sirovinama i robom. Neke slobodne
zone su poznate po "sivoj" ekonomiji, kriminalu, "pranju" novca, švercu
narkotika, te se mogu nazvati "sive zone". Takve su na primer Majami,
Makao, Kolon u Panami, Kirasao i Aruba u Holandskim Antilima.

Slobodne industrijske zone su pretežno centri razvoja u oblasti

visokih tehnologija (tehnološki parkovi) ili zone stvorene da budu polovi
razvoja ili prestruktuiranja (rekonversije) lokalne privrede. Industrijske zone
imaju carinske, poreske, radno-pravne i druge olakšice. Na taj način one
postaju atraktivne za inostrane investicije. Tako niz malih zemalja
obezbeđuje sebi visok dohodak. Primer su pet istočnoazijskih "malih
tigrova" (Južna Koreja, Tajvan, Hongkong, Singapur, Malezija). Kina je
svojih 14 lučkih gradova proglasila "otvorenim" za strani kapital. Zemlje
Jugoistočne Azije takođe su privlačne za strane investicije zbog jeftinih
lokalnih niskokvalifikovanih kadrova.
Niz slobodnih industrijskih zona iznikao je duž granice SAD i
Meksika. Ta pogranična zona, nazvana zona makviladora, bila je atraktivna
za kompanije iz SAD koje su koristile niže lokacione troškove, jeftiniju
meksikansku radnu snagu i slabiju ekološku kontrolu, kao i blizinu tržišta u
SAD. Koncentracija industrije je podstakla rast korespodentnih pograničnih
gradova, kao što su San Huarez sa meksičke i El Paso sa teksaške strane
granice. Osnivanjem organizacije NAFTA zona makviladora je proširena na
celu teritoriju Meksika.
U razvijenim zemljama slobodne industrijske zone se grade kao
instrument politike regionalnog razvoja. One treba da podstaknu razvoj
regiona zahvaćenih krizom, kao što su "crni" rudarsko-metalurški regioni i
stari tekstilni centri, koji su pogođeni krahom industrije, visokim nivoom
nezaposlenosti, jakom emigracijom lokalnih kadrova, nepovoljnim stanjem
životne sredine. Osnovni instrumenti za stvaranje slobodnih industrijskih
zona su široke preferencije za spoljnji kapital, nove tehnologije, stimulativno
planiranje. Neke slobodne industrijske zone se transformišu ili se planiraju
od samog početka kao tehnopolisi (tehnološki parkovi, silikonski pejzaži),
koji koncentrišu savremene razvojne i eksperimentalne visokotehnološke
proizvode. Oni su pretežno u okolini velikih univerzitetskih centara. NJihova
geneza je često povezana s naučnoistraživačkom bazom univerziteta i

358
naučnih instituta. Tehnopolisi isto imaju niz pravnih, upravnih,
organizacionih i drugih olakšica (Vidi: Grčić M., 1994).

Ofšorna zona (engl. off-shore - pribrežni) ima dva značenja. U

jednom označava ekonomsku delatnost u teritorijalnom moru date države ili
u njenoj ekonomskoj morskoj zoni. Najčešće je to proizvodnja nafte i gasa
sa specijalnih platformi, koje su istovremeno i lučki terminali, ili dobijanje
drugih mineralnih resursa sa kontinentalnog šelfa. U drugom konteksu
termin označava delatnosti koje su izvan jurizdikcije pribrežne zemlje i koje
su oslobođene carinskih i poreskih dažbina. Na taj način niz banaka
izbegava neka zakonska ograničenja i poreske obaveze, vrše zakonski
nedozvoljene operacije. Britansko ostrvo DŽersi u Lamanšu se smatra
bankarskim "rajem", zbog čega je na njemu registrovano mnogo stranih
firmi i banaka, uključujući i neke iz Švajcarske. Takve ofšorne zone postoje
u nekim zemljama u unutrašnjosti, ali imaju dozvolu za rad samo sa stranim
partnerima. Reč je o ekonomskoj eksteritorijalnosti. Često se centrale ili
filijale ofšornih firmi samo nominalno nalaze u mestu gde su registrovane,
iako tamo nemaju nikakvu delatnost. Poznate ofšorke su Antigva, Bahami,
Beliz, Delaver, Brit. Virdžinska ostrva, Gibraltar, Britanska ostrva Gernsi,
DŽersi i Man, Liberija, Mauricijus, Nevis, Panama, Ostrva Kejkes. Velike
ofšorne operacije vrše se takođe u Luksemburgu, Hongkongu, Filipinima,
Singapuru, Kipru, Bahreinu i drugim stranim zemljama, koje nisu obavezno
pribrežne.

Istorijski gledano problem sirovina kao

3. Geopolitika resursa
geopolitički problem pojavio se u XIX
veku. Prvi svetski ekonomski sistem - pax
britanica, koji je tada nastao, oslanjao se
na kolonijalnu imperiju i vojno-političku dominaciju metropola. Posle II
svetskog rata nastao je novi sistem - pax Americana, kojeg karakteriše
transnacionalni sistem i neokolonijalna ekonomska dominacija. Pojedine
zemlje u razvoju, koje su bile u periodu kolonijalnog i transnacionalnog
svetskog poretka "specijalizovane" za monokulturnu proizvodnju i usku
izvoznu strukturu, ostale su zavisne od uvoza industrijske robe. Za razliku
od industrijske robe, za sirovine je karakteristična velika nestabilnost cena i
obima izvoza (a time i dohotka izvoznika), kao i dugoročna tendencija
opadanja cena većine sirovina (koja proističe iz teškog ekonomskog i
finansijskog položaja izvoznika). Razvoj hemijske industrije sa sintetičkim
supstitutima za "strateške" prirodne proizvode (sintetički kaučuk, veštačka
vlakna, sintetičke belančevine, veštački materijali) a takođe "skrivene ruke"
transnacionalnih kompanija, berzanske špekulacije (nakupništvo) i
intervencionistička politika na unutrašnjim tržištima razvijenih zemalja,

359
nadalje pogoršavaju položaj na svetskom tržištu zemalja "specijalizovanih"
za proizvodnju prirodnih sirovina.

Tab. 19. - Mineralni resursi i vodeći proizvođači u svetu, 1980-ih

Resursi Zemlje i udeo u svetskoj proizvodnji (%) Σ%
Zlato JAR 56, SSSR 21, Kanada 4, SAD 2, Papua-N. Gvineja 2 85
Srebro Meksiko 15, SSSR 14, Peru 12, Kanada 11, SAD 11 63
Platina JAR 71, SSSR 27, Kanada 2, SAD 0,2, Kolumbija 100
Bakar SAD 17, SSSR 14, Čile 13, Zambija 9, Kanada 8 61
Kalaj Malez. 27, Tajland 14, SSSR 13, Indonez. 13, Bolivija 12 79
Olovo SAD 15, SSSR 15, Australija 12, Kanada 9, Peru 5 56
Cink Kanada 18, SSSR 14, Australija 9, Peru 8, SAD 5 54
Boksit Australija 30, Gvineja 14, Jamajka 14, Surinam 6, SSSR 5 69
Gvožđe SSSR 26, Brazil 14, Australija 11, SAD 10, Kina 7 68
Nikal SSSR 22, Kanada 22, Kaledonija 12, Australija 11, Kuba 5 72
Mangan SSSR 31, JAR 23, Brazil 12, Gabon 11, Australija 8 85
Hrom JAR 33, SSSR 23, Albanija 10, Brazil 6, Zimbabve 6 78
Molibden SAD 59, Kanada 16, Čile 12, SSSR 10, Kina 2 99
Vanadijum JAR 36, SSSR 30, SAD 19, Finska 7, Čile 3 95
Tungsten Kina 22, SSSR 20, Bolivija 7, SAD 7, R. Koreja 6 62
Kobalt Zair 28, Kaledonija 27, Zambija 14, Kuba 14, SSSR 8 91
Kolumbijum Brazil 76, Kanada 8, SSSR 6, Zair 4, Uganda 3 97
Tantal Zair 55, Nigerija 11, SSSR 7, Tajland 7, Malezija 5 85
Bizmut Japan 26, Australija 20, SAD 13, Meksiko 6, Peru 5 70
Živa Španija 41, SSSR 10, SFRJ 10, Kina 10, SAD 9 80
Merkurij SSSR 23, Španija 13, Alžir 13, Kina 11, JAR 10 70
Azbest Kanada 45, SSSR 25, JAR 7, Australija 4, SAD 3 84
Magnezit ČSSR 25, SSSR 16, R. Koreja 15, Grčka 11, Kina 9 76
Uran SAD 27, SSSR 18, Kanada 14, JAR 11, Niger 8 78
Lignit DDR 25, SSSR 19, SR Nemačka 12, ČSSR 9, SFRJ 5 70
Kam. Ugalj SAD 25, Kina 22, SSSR 18, Poljska 7, V. Britanija 5 77
Nafta SSSR 20, Arabija 16, SAD 14, Venecuela 4, Irak 4 58
Zemni gas SAD 38, SSSR 28, Holandija 5, Kanada 5, Rumunija 3 79
Fosfati SAD 40, SSSR 19, Maroko 15, Kina 4, Tunis 3 81
Potaša SSSR 33, Kanada 20, DDR 12, SR Nemačka 10, JAR 9 84
Dijamanti SSSR 27, Zair 25, JAR 21, Bocvana 10, Namibija 4 87

Izvor: Mansikkaniemi H., Regional differencies in the exploitation of mineral resources in the
NJorld. Reprint from Terra 96: 3, pp. 182-194 (1984). Podaci se odnose na 1978-80, za
goriva 1979-81. Udeo mineralnih sirovina u svetskoj trgovini u periodu 1980-1992. g. je opao
od 4,4% na 3,6%.

360
361
 Postoje tri strategije za otklanjanje opasnosti od nedostatka sirovina.
1) Stvaranje rezervi strateških materijala, što ne menja industrijsku strukturu
države. Tokom Korejskog rata SAD su stvorile enormne stokove minerala
kao što su hrom i bakar. Neke zemlje koje su izložene embargu stvaraju
rezerve nafte; 2) Istraživanje resursa na
vlastitoj teritoriji. Poznato je da su usled naftne krize 1973-74. u SAD
intenzivirana istraživanja nafte (posebno na kontinentalnom šelfu) i
tehnologija za ekstrakciju iz uljnih škriljaca (kojih ima u Koloradu,
Vajomingu i Juti). Takođe su ispitivane tehnologije za konverziju uglja u
čist gas i korišćenje alternativnih izvora energije; 3) Investiranje i transfer
tehnologije u zemlje bogate sirovinama.
Stabilizaciona strategija "nacionalnih rezervi" koju primenjuju
razvijene zemlje, u svom prvobitnom obliku određena je još u Bibliji (Prva
knj. Mojsijeva, gl. 40) gde Josif u Egiptu savetuje Faraonu da prikupi
rezerve žita za doba "sedam suvih krava" tj. sedam gladnih godina, kada će
ih moći prodavati. Siromašne zemlje nemaju finansijskih sredstava da bi
takav zahtev ispunile, te su primorane da prodaju sirovine ispod cene. Oko
17 zemalja je zavisno preko 50% od izvoza pamuka, 11 od šećera, 9 od
drveta, po 8 od kakaoa i banana, 7 od bakra. Bakar je krajem 1970-h donosio
Zambiji preko 90% eksportnog dohotka, Zairu i Čileu oko 70%, Namibiji
oko 60%; kakao Sao Tomeu i Ekvatorijalnoj Gvineji oko 70%, Gani oko
60%; kafa Burundiju preko 70%, Etiopiji, Ruandi i Kolumbiji 50-60%,
Haitiju oko 40% i Gvatemali 34%; šećer Mauricijusu 90%, Kubi 80% i
Gvadelupi 60%; gvozdena ruda Mauritaniji i Liberiji preko 70%; kopra
Tongi a drvo Laosu oko 80%, arašidi Gambiji a pirinač Nepalu po 85%, itd.
Po obimu trgovine u zemljama u razvoju dominira nafta, zatim bakar, kafa,
drvo, uljarice, biljna ulja, gvozdena ruda, boksit, šećer, fosfati, pamuk, kalaj i
kaučuk. Položaj sirovina na svetskom tržištu je promenjiv zavisno od
kombinacije raznovrsnih faktora - političkih, institucionalnih, tehničkih i
ekonomskih - koji su dobrim delom u rukama industrijski razvijenih zemalja.
Osnovna teorijska koncepcija koja objašnjava međunarodnu
geopolitiku resursa je "tehnološka distanca" između tehnologije i rersursa na
svetskom tržištu (sl. 25). Neravnoteža između tehnološkog razvoja industrije i
rezervi prirodnih resursa u jednoj državi K. Rajt je nazvao terminom
"tehnološka distanca" (NJright, 1965). Tu je prisutna sledeća zavisnost.
Spoljnopolitička delatnost svake države opslužuje konkretan ekonomski
interes, koji je proporcionalan "tehnološkoj distanci" između tehnologije koju
poseduje i potrebnih resursa. Ta zavisnost se ogleda u težnji tehnološki
razvijenih država ka političkom i ekonomskom uticaju u nedovoljno
razvijenim zemljama, bogatim prirodnim i antropogenim resursima, i
izdvajanju "sfera uticaja" u sirovinskim regionima putem stavljanja lokalnih
država u direktnu zavisnost od industrijske geopolitičke sile. Borba za širenje
tih "sfera uticaja" uslovljava konflikte ekonomskih velesila. Ta geopolitička

362
strategija zavisi od realnih mogućnosti koje su u vezi s ekonomskom, vojnom,
političkom i diplomatskom moći, i od nacionalnih ekonomskih interesa koji su
u direktnoj zavisnosti od razmera "tehnološke distance". Naučno-tehnološka
revolucija izazvala je industrijsku revoluciju (XVII-XIX vek), a ova je
uspostavila tehnološke disproporcije između industrijalizovanih i sirovinskih
država. Kolonijalni ratovi su isto važna posledica te nove socijalne dinamike.
Vojna sredstva za regulisanje tehnološke distance zadugo su očuvana kao
dominantna u međunarodnim odnosima.

4. Tipovi međunarodnih Kolonijalizam kao sistem zavisnosti i

eksploatacije na relaciji metropola -
ekonomsko-političkih
kolonija, nastao je usled "tehnološke
odnosa distance" koja je uzrokovala "glad za
resursima" u metropolama. Kolonijalizam se
karakteriše neuvažavanjem političko-ekonomskih i ljudskih prava lokalnog
stanovništva. Ideološka osnova kolonijalizma je rasizam i nacionalizam.

Termin kolonija ( kasnorimski kolonat - naseljavanje dalje od centra

države) ima dva značenja. U smislu kolonijalizma, označava udaljenu oblast
zavisnu od metropole. Ova šalje najpre vojsku, zatim administraciju i na
kraju koloniste. U smislu kolonizacije, to je naseljavanje zemljoradnika,
trgovaca, avanturista, osuđenika u nekom udaljenom mestu ili regionu. U
ovom drugom smislu, kolonija ne mora imati geopolitičko značenje - to
može biti etnička dijaspora u nekoj državi ili gradu ili naselje posebne
namene (nacistički i sovjetski konclageri su nazivani s eufemizmom
"radnopopravne kolonije"). Kolonizacija obično počinje od lučkog grada ili
od ušća reke, zatim se širi ka zaleđu (hinterland). Kolonije su bile poznate
još u antičkoj Grčkoj. Postoje dva tipa kolonija: 1. Iseljeničke, nastale
organizovanjem kolonista poreklom iz metropole (primer bivših britanskih
kolonija SAD, Kanade, Australije, Novog Zelanda, JAR), 2. Resursne, koje
nemaju za cilj lokalni razvoj već snabdevanje metropole sirovinama,
robovima i radnom snagom (primer su bivše kolonije u Africi, Latinskoj
Americi i Aziji). Ovde su kolonisti istovremeno i kolonizatori, malobrojniji
su od lokalnog stanovništva ali imaju komandne pozicije. Kolonizatori su
slabo integrisani u lokalno društvo tako da se, posle oslobađanja kolonija i
gubitka svojih pozicija, vraćaju u metropolu. Ekonomske strukture kolonija
ovog tipa su zavisne od metropola, one su njihov sirovinski privezak i tržište
i nakon dekolonizacije.

Proces dekolonizacije trajao je skoro dva veka. Prva faza počela je

oslobađanjem i stvaranjem SAD, druga je označila oslobađanje
latinoameričkih, treća azijskih i četvrta afričkih zemalja. Dekolonizacija se

363
razvijala pod uticajem faktora kao što su: 1. Slabljenje kolonijalnih imperija
usled dva svetska rata u Evropi i uspostavljanje bipolarnog svetskog poretka;
2. Jačanje SAD i republikanskog tipa demokratije, 3. Širenje socijalizma koji
je u svojoj suštini antiimperijalistička ideologija. Novonastale zemlje su
uglavnom zadržale kolonijalne granice i kolonijalnu strukturu privrede
(izuzev oslobođenih u prvoj fazi). Bivše kolonije su pretežno nedovoljno
razvijene zemlje. Bivše metropole su zadržale u njima vidno ekonomsko, pre
svega trgovinsko-finansijsko prisustvo a takođe jak vojni i kulturni uticaj.
Na primer Francuska u nekim bivšim kolonijama još drži stacionirane vojne
jedinice, kao što je slučaj u Čadu, Gabonu, Kongu (Brazavil),
Centralnoafričkoj Republici, DŽibutiju.
Zbog monokulturnog karaktera privrede niza zemalja "Trećeg sveta"
one jako zavise od izvoza mineralnih ili poljoprivrednih resursa a u nekim
slučajevima i od priliva stranih turista, stranih kredita i pomoći. Ta činjenica
stavlja ih u zavisan položaj od tržišta bivših metropola. Kolonijalno nasleđe
je uzrok jednostrane ekonomske strukture, "monoproizvodnje" u
poljoprivredi i jednostrane izvozne orijentacije. Zbog toga bivše kolonije
jako zavise od svetskih cena proizvoda koje izvoze. Primeri jednostrane
proizvodnje i izvoza mogu biti: Gana (kakao), Tanzanija (sisal, karanfilić),
Uganda (kafa, pamuk), Kolumbija (kafa), Surinam (boksit), Bolivija (ruda
kalaja), Venecuela (nafta). Više od 1/2 zemalja u razvoju ostvaruje preko 2/3
svojih deviznih priliva od izvoza samo tri artikla. Dalji problem zemalja u
razvoju je nedostatak finansijskih sredstava za investicije ali i investicioni
promašaji zbog lošeg prostornog planiranja.

Ta zavisnost se naziva neokolonijalizam - kolonijalizam s novim

metodama eksploatacije i dominacije. Vlade tih zemalja su svesne da
dobijanjem teritorijalnog suvereniteta nisu stekle ekonomsku (pa ni političku)
nezavisnost. Borba za političku i ekonomsku nezavisnost je u nekim zemljama
podržavana iz ideoloških i strateških razloga od strane bivšeg SSSR, bivše
SFRJ, Kine, Kube i drugih socijalističkih zemalja. Gradnja Asuanske brane u
Egiptu, sa sovjetskim učešćem, i železničke pruge od Dar es Salama do
bakarnih regiona Ndola i Kitve u Zambiji, sa kineskim učešćem, su primeri
razvoja koji su imali geopolitičke implikacije. Neke bivše kolonije su
prihvatile kvazi-socijalistički model razvoja, ali su ga se zbog ekonomske
neefikasnosti kasnije morale odreći. Primeri su Egipat, Alžir, Gana, Tanzanija,
Etiopija, Indonezija, Mijanmar, Madagaskar. Neke zemlje u razvoju vide
svoju šansu u industrijalizaciji kao metodu za prevazilaženje "tehnološke
distance". Mineralne sirovine i gorivo u datom trenutku mogu biti iskorišćeni
kao političko oružje. Pritisak arapskih zemalja proizvođača nafte na Japan
tokom arapsko-izraelskog rata 1973. uzrokovao je promenu njegovog odnosa
prema političkim događajima na Bliskom istoku.

364
 Kolonijalizam sam po sebi nije uzrok zaostalosti, kao što ni
dekolonizacija sama ne donosi blagostanje. Među bivšim kolonijama ima
razvijenih zemalja (Kanada, Australija, Novi Zeland, JAR), kao što među
zemljama koje nisu nikad bile kolonije ima nedovoljno razvijenih (Etiopija,
Liberija, Iran, Avganistan, Nepal). Nerazvijenost "Trećeg sveta" posledica je
ne samo kolonijalizma, već i geografskih uslova za naseljavanje,
privređivanje i saobraćaj, kao i načina života stanovništva.

Protekcionizam je instrument ekonomske i političke podele sveta na

interesne sfere u domenu tehnološkog razvoja i trgovinskih veza.
Protekcionizam je praćen ulaganjem u naučno-tehnički progres i razvojem
međunarodnih investicionih poslova kao što su koncesije, zatim banke i
berze. U koncesijama je priznata vlast i suverenitet lokalne države nad
teritorijom i resursima, ali je eksteritorijalni status stranih građana i njihove
imovine bio garantovan ugovorima i vojnom silom. U XX veku "tehnološka
distanca" se prevazilazi kroz razvoj međunarodne trgovine i saobraćajnih
veza, izgradnju sistema međunarodne sigurnosti, unificiranje međunarodnog
privatnog prava u oblasti zaštite stranih investicija i spoljnotrgovinskih
poslova, stvaranje spoljnopolitičkih i pravnih garancija za strani kapital i
strano vlasništvo. Brz raspad svetskog kolonijalnog sistema okončao je
prevazilaženje tehnoloških distanci metodama vojne dominacije i osvajanja
izvora sirovina. Novi ekonomski poredak stavlja težište na mirna ekonomska
sredstva i kontakte. U periodu posle II sv. rata se izgrađuju prve
međunarodne finansijske institucije, počinju pokušaji za unificiranje
međunarodnog investicionog prava u okviru Organizacije za ekonomsku
saradnju i razvoj (OECD).
Prema teoriji transakcionizma čikaške škole, tržište samo po sebi
ispravlja slučajne greške istorije i geografije. Liberalizam i tržišna
ekonomija samo treba da podele zemlje na industrijske i sirovinske. Neke
političkoekonomske koncepcije u socijalističkim i nedovoljno razvijenim
zemljama, predstavljaju "tehnološku distancu" kao tehnološki rasizam a
strane investicije i transfer tehnologije kao pretnju njihovom suverenitetu.
Mekinderova teza koja je nastala u doba kolonijalizma nije više aktuelna.
Neokolonijalizam ne zahteva kontrolu teritorije već monopol u trgovini,
investicijama, tehnologiji.

365
366
 Četvrti deo

POLITIČKA ORGANIZACIJA
PROSTORA

POLITIČKI SISTEMI I NJIHOVI OBLICI. Pojam i elementi političkog

sistema. Tipovi država prema obliku političkog režima. Tipovi država prema
obliku vladavine. Tipovi država prema obliku državnog uređenja.
ADMINISTRATIVNA PODELA I TERITORIJALNA KOHEZIJA
DRŽAVE. Administrativni sistemi, regioni i regionalizacija. Regionalna
struktura Srbije. Evropska Unija - regionalizacija i transgranična integracija.
Komunikacioni sistemi i kohezija države. IZBORNI SISTEMI
(ELEKTORALNA GEOGRAFIJA). Pojam izbornog sistema. Mažoritarni
(većinski sistemi). Proporcionalni sistemi. Mešoviti sistemi. Izborni okruzi i
elektoralna politika.

367
368
 XVI glava

POLITIČKI SISTEMI
I NJIHOVI OBLICI

Društveno-politički sistem je složen skup

1. Pojam i elementi
različitih političkih institucija, socijalno-
političkog sistema političkih zajednica, oblika uzajamnih
uticaja i odnosa među njima, u kojima se
realizuje politička vlast. Razmotrićemo tipove država prema osnovnim
komponentama političkog sistema, preko kojih se realizuje politička vlast
(sl. 26). "Ideologija" je skup ideja, pogleda, predstava i osećanja učesnika
političkog života društva. Ona se sastoji iz političke teorije (pogledi,
principi, ideje, ideali, koncepcije) i političke psihologije (emocije, mnenja,
predrasude, nastrojenosti, tradicije), koje odražavaju uverenja i vrednosti
nacija i njihovih političkih sistema. Ideologije mogu biti individualno ili
socijalno inspirisane, ili najčešće oboje. Političari su u suštini praktičari, više
nego mislioci, iako su neki bili i jedno i drugo. Oni prihvataju i koriste
filozofske platforme za političke akcije. Ideolozi liberalne demokratije bili
su "prosvetiteljski" filozofi i pisci kao što su Žan Žak Ruso (1712-78) u
Francuskoj, DŽon Stjuart Mil (1806-73) u Engleskoj i drugi, a ideolozi
komunističke demokratije bili su klasici marksizma - Marks, Engels i Lenjin.
Ideologija teži da se materijalizuje u vidu političkog sistema tj. da osvoji
vlast. To se obično dešava putem revolucija, bilo "krvavih" ili "plišanih".
Primeri anticarističkih revolucija izazvanih demokratskim idejama su
Francuska revolucija (1789), Oktobarska revolucija u Rusiji (1917), Kineska
revolucija (1947) i druge. Sovjetski stil komunizma je zapao u krizu 1980-h i
proizveo drugu revoluciju - "tranziciju" tj. beskrvni i manje nasilni postepeni
prelaz iz socijalizma u sistem liberalne demokratije i tržišne ekonomije. U
nekim slučajevima revolucija je zamenjena populizmom, kojeg karakteriše
naglasak na harizmatskog vođu, više nego na partijsku mašineriju, spretno
korišćenje medija i direktno obraćanje narodu preko čestih referenduma,
antivladina retorika, mobilizacija masa na etničkoj ili nacionalističkoj
osnovi, i u ekonomskoj i socijalnoj sferi, nuđenje "jedinog rešenja za
komplikovane probleme".
Politički sistem je skup organa vlasti (zakonodavnih, izvršnih i
pravosudnih) i odnosa između vlasti i naroda u čije ime vlast upravlja. On
povezuje vlast, državu i građane. Politički sistem je više nego mreža
političkih organizacija i institucija i više nego formalni proces vlasti. On
uključuje dinamičku utakmicu ljudskih ideja i interesa - politički proces
potražnje i ponude koji karakteriše određeni oblik društvenih odnosa. Ipak,

369
ako je vlast visoko autoritarna, dajući mali prostor za politički proces, može
umanjiti aktivnosti koje predstavljaju istinsku volju građana, i potčiniti ih
njenoj moći i vlasti. Politički sistem je okvir za vladinu administraciju i za
postizanje opštih (nacionalnih) ciljeva u obliku boljeg društvenog uređenja
(regulacije). U okviru sistema učesnici su pojedinci ili grupe koji određuju i
pomažu distribuciju vlasti (moći). Vlast doprinosi rešavanju opštih problema
i ostvarivanju društvenih ciljeva na određenoj teritoriji. Politički sistem ne
egzistira u praznom prostoru nego u totalnoj sredini, koja uključuje kako
fizičku, tako i socijalnu i ekonomsku sredinu (milje), koje nazivamo
političkom teritorijom.

Oblik političkog režima uslovljava

2. Tipovi država prema karakter političkog života u državi,
obliku političkog režima stepen političkih sloboda i odnos
organa vlasti prema pravnim osnovama
njihove delatnosti. Politički režim
pokazuje ko je nosilac vlasti u državi, ko i kako vrši kontrolu državnih
organa, koliko je narod uključen u donošenje političkih odluka. S tim u vezi
govori se o demokratskim i nedemokratskim (totalitarnim, autoritarnim)
režimima. U totalitarnom režimu dozvoljeno je samo ono što je vlast
propisala, sve ostalo je zabranjeno. U autoritarnom režimu dozvoljeno je ono
što nije u vezi s politikom. U demokratskom režimu dozvoljeno je sve, što
nije zabranjeno zakonom. Demokratski režim daje pravo narodu da donosi
političke odluke i da kontroliše organe vlasti. Danas je preovladalo mišljenje
da je demokratija najbolji politički režim. Od 192 države u svetu oko 115
spada u grupu formalnih demokratija. Demokratija je nedefinisan i
neograničen pojam, i uvek je može biti više. Zato se taj pojam često koristi u
političkom marketingu. Idealna demokratija bila bi totalni komunizam ili
totalna anarhija. Oba oblika su utopije, zato što ljudska priroda nije savršena.
Da su ljudi bili anđeli, ne bi im ni bila potrebna vlast odnosno državna
prinuda. Demokratije liberalnog tipa karakteriše ustavno organizovana
država sa opštim pravom izbora, parlamentom, pluralizmom političkih
partija. To je više politička nego ekonomska demokratija. Svaki oblik
političkog režima oslanja se više ili manje na birokratski aparat, kao subjekt
političke i građanske kontrole. U nedemokratskim režimima birokratska
vlast potiče ne iz naroda, nego iz određenih slojeva društva. Tako u vojnim
diktaturama vlast drži vojna elita i pridružena srednja klasa, u semifeudalnim
diktaturama vladaju veleposedničke porodice, klanovi, kaste, u totalitarnim
režimima birokratija potiče iz partije koja vlada "u ime naroda", u
nacionalističkim i rasističkim režimima demokratija važi samo za vladajuću
naciju ili rasu, dok u kolonijalnim režimima vladaju stranci u saradnji sa
lokalnom elitom. Razmotrićemo ideološko-političke režime na političkoj
karti sveta, imajući u vidu da se ideologije prožimaju i menjaju.

370
 1. LIBERALNA DEMOKRATIJA je proizvod dva koncepta - prava
na individualne slobode čoveka (ljudska prava) i prava na predstavničku
vlast (pravna država). Termin "liberalni" je izveden iz prvog a "demokratija"
iz drugog koncepta. Ipak se postavlja pitanje, na koji način vlast zaista
predstavlja mase naroda i koja ljudska prava i slobode štiti? Suštinske
karakteristike liberalnog demokratskog sistema su (Derbyshire &
Derbyshire, 1997):
1. Predstavničke institucije bazirane su na većinskoj vlasti, kroz slobodne i
višepartijske izbore;
2. Limitirana je moć vlade, što znači pluralističko društvo;
3. Vlada je odgovorna elektoratu;
4. Stručne i nepartijske javne službe su odgovorne vladi, a preko nje
elektoratu.
Praktično to znači postojanje: 1) ustavne vlasti; 2) više od jedne
političke partije; 3) odvojenosti i ravnoteže tri elementa vlasti - izvršne,
zakonodavne i sudske; 3) nezavisnog sudstva; 4) ljudskih sloboda (pre svega
slobode političkog organizovanja i slobode štampe); 5) stabilne demokratske
vlade. Najstarije i vrlo stabilne liberalne demokratije su nastale u Zapadnoj
Evropi. NJihova ideologija je eksportovana u bivše kolonije Novog sveta -
Severnu i Južnu Ameriku, Okeaniju i druge zemlje. Te zemlje karakteriše
visok nacionalni dohodak, visok stepen urbanizacije, industrijalizacije,
deagrarizacije i pismenosti, te ih nazivaju "Prvi svet". Među prvih 30
zemalja u svetu po dohotku per-capita, 26 su liberalne demokratije, a među
50 poslednjih samo dve su liberalne demokratije. Po istim autorima, 73
države koje spadaju u liberalnu demokratiju, zahvataju 41% svetskog
stanovništva i 86% svetskog bruto nacionalnog dohotka. Liberalna
demokratija stavlja naglasak više na slobode i prava čoveka, nego na
politički moral i odgovornost. U ime demokratije u međunarodnoj zajednici
čine se razne nedemokratske odluke - krivotvorenje geopolitičke realnosti
(medijska kampanja), prinuda i kazna (sankcije, vojne intervencije).

2. NOVE DEMOKRATIJE ili demokratije u tranziciji, imaju većinu

karakteristika kao liberalne demokratije, izuzev stabilnosti u njihovom
političkom sistemu (usled puča ili nedemokratske smene vlade), ili visokog
stepena demokratskih i građanskih sloboda. Sve kriterijume liberalne
demokratije formalno zadovoljavaju zemlje koje su kandidati za članstvo u
Evropskoj Uniji (Češka, Mađarska, Poljska, Slovenija, Latvija, Estonija,
Litva). U bivšim socijalističkim zemljama Centralne i Istočne Evrope koreni
demokratskih i građanskih sloboda su prosto presađeni u novonastale
režime. Brojne zemlje "Drugog" (donedavno socijalističkog) i "Trećeg"
(nedovoljno razvijenog) sveta, nalaze se između nove demokratije i
nacionalističkih, socijalističkih i autoritarnih nacionalističkih ideoloških

371
kategorija. Neke države formalno zadovoljavaju kriterijum višepartijskih
izbora (Kongo, DŽibuti, Ekvatorijalna Gvineja, Gabon, Mauritanija) jer iza
"izborne fasade" se često kriju izborne prevare i zastrašivanje opozicionih
kandidata. Zbog toga se smatra da je višepartijska demokratija zaživela u
onim zemljama gde je vladajuća partija priznala poraz i prepustila vlast
opoziciji (Zelenortska Ostrva, Mali, Sao Tome, Južna Afrika, Zambija).
Neke zemlje ugrožene su etničkim ili verskim sukobima, fragmentacijom
teritorije i anarhijom. Zbog zaštite suvereniteta i teritorijalnog integriteta iza
političke scene su uticajne vojne snage (Kambodža, Gruzija, Mozambik,
Jemen) ili je poredak nametnut spolja (Bosna i Hercegovina). U novije
vreme bilo je nekoliko vojnih pučeva (Zelenortska ostrva, Čad, Komori,
Ekvatorijalna Gvineja, Sao Tome). Ova grupa država je heterogena. Ona
obuhvata oko 73 zemlje od kojih je skoro polovina u Centralno-Istočnoj
Evropi i Jugoistočnoj Aziji. One zahvataju oko 23% svetskog stanovništva i
ostvaruju oko 9% svetskog društvenog bruto proizvoda.

3. DEMOKRATSKI SOCIJALIZAM bazira se na ideologiji

komunizma koja potiče iz filozofije Marksa i Engelsa i revolucionarne
prakse Lenjina (diktatura proletarijata). Prema Marksu, komunizam je ideal
koji može biti dosegnut kada sva privatna svojina i klasne razlike budu
prevaziđene i država kao suvišna "odumre". Prema ovoj tezi,
antikapitalistička revolucija će nastati najpre u Zapadnoj Evropi,
najrazvijenijem regionu sveta, gde će izbiti revolt industrijskog proletarijata
(radničke klase) protiv eksploatacije od buržoaske (industrijsko-trgovačke)
srednje klase. To će najpre imati prelaznu "socijalističku" fazu u kojoj
država ostaje, ali pod rukovodstvom komunističke partije kao "avangarde
proletarijata" i služi kao instrument u "revolucionarnoj diktaturi". U toj fazi
nejednakosti privremeno bivaju tolerisane a svaki proizvođač biva nagrađen
prema njegovom radnom doprinosu. Kasnije, sa rastom bogatstva, biće
dostignuta "viša faza" potpunog komunizma, u kojem neće biti borbe za
vlast niti države, sve podele rada će biti prevaziđene a svaki radnik će moći
da dobija prema njegovim potrebama. U stvarnosti, ipak, revolucija je uspela
najpre u nerazvijenoj Rusiji, a izvele su je "revolucionarne mase" pretežno
seljačkog porekla, predvođene pripadnicima inteligencije. Teorijsko
opravdanje za ovo bila je Lenjinova teorija "imperijalizma kao najviše faze
kapitalizma" u kojoj on "vizionarski" preporučuje da treba podsticati
revolucije na periferiji, koje će pokidati veze svetskog kapitalističkog
sistema a zatim se lančano pretvoriti u revolucionarnu kataklizmu u
razvijenim zemljama Zapada. Ova naknadna revolucija trebalo je da nastane
pod zaštitom Sovjetskog Saveza u međuratnom periodu. Međutim, pojavio
se fašizam u Centralnoj Evropi i Japanu, kao ozbiljna prepreka širenju
svetske socijalističke revolucije na Zapadu. Tek posle II svetskog rata
komunizam je značajnije proširen, ali opet u zaostalom "Drugom" i

372
"Trećem" svetu Istočne Evrope, Azije, Afrike i Kariba. Ideologiji
"komunizma kao svetskog procesa" i "izvozu revolucija" snažno su se
protivile zemlje liberalne demokratije, što je bio uzrok blokovskog "Hladnog
rata" i trke u naoružavanju u drugoj polovini XX veka. Posle "kraha
socijalizma" u SSSR i Istočnoj Evropi, S. Hantington svojom teorijom o
predstojećem sukobu civilizacija, zamenjuje strah Zapada od komunizma
strahom od civilizacija iz nerazvijene periferije (II i III svet) i time pravda
očuvanje NATO pakta kao odbrambenog štita Zapadne civilizacije.
Komunisti i islamisti smatraju obrnuto, da zapadna civilizacija eksploatiše i
ugrožava kulturne vrednosti ostalog sveta.
Komunističke zemlje karakterišu sledeća četiri obeležja: 1)
Marksizam-lenjinizam (u slučaju Kine maoizam-dengizam) je prihvaćen kao
zvanična ideologija; 2) administrativno (centralno) planiranje većine
ekonomskih aktivnosti; 3) jedna partija (komunistička) dominira u skladu sa
lenjinističkim viđenjem "demokratskog centralizma", 4) "vladajuća uloga" i
sveprisutnost komunističke partije u državnim organima, organizacijama,
medijima, pravosuđu, industrijskim i poljoprivrednim preduzećima,
posredstvom nadzora i direktnog članstva. Teorijski ideal komunizma
ozbiljno je uzdrmao Gorbačov, vođa komunističke partije SSSR, koji je
1985. pokrenuo inicijativu za "perestrojku" (ekonomsko prestruktuiranje),
"glasnost" (otvorenost) i "demokratizaciju" (socijalnu demokratiju). Ove
inicijative podstakle su brojne etničke i nacionalističke tenzije, uzrokovale
jake ekonomske potrese uslovljene tranzicijom iz planske na kapitalističku
ekonomiju, što je rezultiralo kolapsom sovjetskog bloka i samog SSSR u
periodu 1989-91. Dosledne komunističkoj ideologiji ostale su zemlje koje su
sledile "put u socijalizam" koji je znatno odstupao od sovjetskog modela
(Kina, Severna Koreja, Vijetnam, Laos i Kuba). Socijalizam korejskog tipa
rukovodi se idejama "čučhe" ( samostalnosti i oslonca na sopstvene snage) i
bezgranične odanosti "Velikom vođi". U Kini posle 1978, pod vođstvom
Deng Sjaopinga stavljen je naglasak na tržišno-centralizovanu ekonomsku
reformu, pod čvrstom političkom kontrolom. Tržište je zatim prihvaćeno u
Laosu, Vijetnamu i Kubi. Ovih pet zemalja zahvataju 24% svetskog
stanovništva i samo 2,4% svetskog društvenog bruto proizvoda. Udeo
troškova za oružane snage je visok i kreće se od 3,7% društvenog bruto
proizvoda na Kubi do 25,5% u Severnoj Koreji. Stepen urbanizacije,
industrijalizacije, deagrarizacije i pismenosti u njima je još uvek nizak. U
nekim bivšim socijalističkim zemljama komunistička partija je još uvek jaka,
dok je u drugim ona transformisana i zadržala je vladajuću ulogu (u
centralnoazijskim i zakavkaskim zemljama).

4. NARODNA DEMOKRATIJA ima jednu političku partiju koja

ispoveda socijalističku orijentaciju, ali za razliku od demokratskog
socijalizma, ta partija je više promoter nacionalne homogenizacije i oponent

373
imperijalizma nego "avangarda proletarijata" i radikalni transformator
vlasničke strukture. Privatna poljoprivreda i mali biznis su dominantni u
ovim zemljama. U nekim zemljama ovog tipa partijski vođa je postao
"harizmatski lider", kao na primer u Libiji, Zimbabveu, Tanzaniji, Eritreji,
Iraku, Siriji. Neki su stekli reputaciju kao gerilski ili politički lideri tokom
nacionalno-oslobodilačkog pokreta. Većina ovih zemalja bila je na neki
način umešana u vojne konflikte sa susedima (Irak čak sa međunarodnim
snagama), što je uticalo na jačanje nacionalističkog stanja i visoke vojne
troškove (u Iraku oko 15% B DP).
U nekim zemljama Afrike, u novije vreme i Centralne Azije,
nacionalistički socijalizam se brani argumentom da su njihova društva
podeljena vertikalno po plemenskim, regionalnim, etničkim, religioznim i
klanovskim linijama, više nego horizontalno na socijalne klase, te da
višepartijska demokratija može dovesti do haosa i da su jednopartijski režimi
sposobniji da održe veću stabilnost. Neki režimi kao što su u Alžiru,
Senegalu, Tanzaniji i Zimbabveu, uprkos monizmu njihove političke
strukture deklarišu demokratizaciju i uspostavljanje političkog pluralizma,
ali je još uvek dominantna vladajuća partija a u Alžiru i armija.

5. AUTORITARNI NACIONALIZAM je netolerantan prema

drugim rasama, nacijama ili etničkim grupama. U blažoj formi zagovara
šovinizam i ksenofobiju a u ekstremnoj formi etničko čišćenje i genocid.
Ekstremni oblici nacionalizma bili su fašizam u Trećem rajhu, aparthejd u
Južnoafričkoj Republici, "etnička čišćenja" u Burundiju i Ruandi. Mnogi
današnji eksponenti nacionalizma koriste to kao ideju za održavanje
lojalnosti i pokornosti naroda. Svaka demokratska država neguje neku blažu
formu nacionalizma, u vidu patriotizma, nacionalne zastave, nacionalne
himne, sportske reprezentacije i sl. Suprotan nacionalizmu je nihilizam ili
internacionalizam, koji je svojstven komunističkoj ideologiji.
Države koje prihvataju ideologiju autoritarnog nacionalizma imaju
sledeća obeležja: 1. Jednopartijska dominacija (ili nema partija); 2.
Autoritarni vođa (ili rukovodstvo); 3. Odsustvo skupštine (ili ako je ima ona
je servilna izvršnoj vlasti); 4. Desničarska politička orijentacija (za razliku
od nacionalističkog socijalizma koji je levo orijentisan). Veliki broj zemalja
je u svojoj prošlosti imao nacionalističku fazu. Danas ova ideologija
karakteriše države Zakavkazja (Azerbejdžan, Armenija), Centralne Azije
(Uzbekistan, Turkmenistan, Tadžikistan, Kazahstan) i Centralne i Južne
Afrike (Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo, Kenija), gde su plemenske i
etničke podele posebno akutne. Primeri autoritarnog nacionalističkog režima
u Aziji su Maldivi i Indonezija. Na Maldivima nema partija ni sindikata -
svaki atol i grad Male biraju u jednodomni parlament po dva delegata,
autoritarni predsednik imenuje još osam. U Indoneziji sve partije i
organizacije dužne su da se pridržavaju ustavom utvrđenih principa državne

374
ideologije i filozofije "pančasila": vera u jedinog boga; pravedna i civilizovana
humanost; jedinstvo Indonezije; demokratija; socijalna pravda. Instrument
podrške vlasti u masama je golkar (t.j. "funkcionalne grupe") koji objedinjuje
profesionalne, omladinske, ženske, religiozne i ostale organizacije koje ne
pripadaju političkim partijama. Vlast u zemlji ima vojska, kojoj zakonski
pripada "dvojna funkcija" - vojna i socijalno-politička. Kada su na Fidžiju
Indijci dobili većinu u vladi (1986-7), Fidžijanci koji kontrolišu vojsku su
izvršili puč i insistirali na novoj konstituciji koja će obezbediti njihovu
dominaciju u državnom aparatu.

6. VOJNI AUTORITARIZAM je oblik autoritarnog nacionalizma,

gde vojni lideri preuzimaju vlast "u ime naroda", da bi uspostavili "korektan
politički proces". Vojna vlast može biti privremena ili kvazi-permanentna. U
više slučajeva vojni autoritarizam koristi civilnu administraciju kao fasadu,
zadržavajući kontrolnu funkciju iza scene (primer Paname 1980-h). Mnogi
predsednici imali su vojne činove, pre nego što su došli na vlast. Vojska je
danas manje-više uticajna u svim zemljama, štaviše vojnoindustrijski
kompleks SAD i snage NATO pakta nameću novi svetski poredak celoj
međunarodnoj zajednici. U nekim zemljama, posle vojnog puča vojska se
"vratila u kasarne" (u Grčkoj 1967-73, Fidžiju 1987-90), dok je na sceni ostala
u brojnim afričkim (Alžiru, Angoli, Burundiju, Gani, Gvineji, Gvineji Bisau,
Mozambiku, Ruandi, Sao Tomeu), azijskim (Indoneziji, Iraku, Pakistanu,
Tajlandu) i latinoameričkim zemljama (Paragvaju, Peruu, Čileu). Vojni režimi
su nelegitimni i kratkoročni. Neki se duže održavaju iza predsedničke fasade i
civilne vlasti (u Somaliji od 1969, Mjanmaru od 1962, Nigeriji od 1983,
Liberiji od 1995). U Sudanu vojni režim je podređen muslimanskim
fundamentalističkim principima i vodi kampanju protiv hrišćanskog i
animističkog stanovništva na jugu države.

7. ISLAMSKI FUNDAMENTALIZAM je religiozna ideologija koja

vrši političku funkciju slično kao dogmatski marksizam i autoritarni
nacionalizam. U Iranu i Avganistanu na snazi je šerijatski zakon, verske
vođe (ajatolasi i mule) određuju stratešku liniju, politike (islamskih)
političkih partija su naglašeno oslonjene na Kuran i šerijat, a religiozni
učenici zauzimaju važne pozicije. U Iranu je islamska država uspostavljena
1979, posle revolucije inspirisane od ajatolaha Homeinija koji je bio u
egzilu, koja je svrgnula prozapadnjačkog šaha Rezu Pahlavija. U pozadini te
revolucije bilo je nezadovoljstvo mladih ljudi zbog socijalnih nejednakosti
izazvanih šahovom ekonomskom modernizacijom, i želja da se obnovi zlatni
vek islama kroz povratak tradicionalnim islamskim vrednostima. U
Avganistanu šerijatski zakon je uspostavljen posle 13-godišnjeg gerilskog
rata mudžahedina ("sveti ratnici") protiv proruskog socijalističkog režima.
Posle obaranja socijalističkog režima (1992), mudžahedini su se podelili na

375
regionalno i ideološki bazirane rivalske grupe, i građanski rat u Avganistanu
je nastavljen. Fundamentalizam u Iranu i Avganistanu je povezan sa
odbranom islamske kulture od "korumpirane" spoljašnje religije i ideologije,
posebno zapadnjačkog materijalizma i ateističkog komunizma. Tu je još
naglašeno širenje "džihada" (islamskog svetog rata) i izvoz
fundamentalističkog islama u susedne države, posebno u kavkaske i
centralnoazijske zemlje. U Iranu sveštenstvo ima monopol na vlast u zemlji i
nema političkog ili idejnog pluralizma. Ustav zabranjuje delatnost političkih
partija i neislamskih organizacija a štampa je slobodna "izuzev u stvarima
koje su suprotne javnom moralu ili vređaju religiozna uverenja", što znači da
su javni moral i religija iznad ustava. U još 23 zemlje islam je državna
religija. U većini od njih se sledi šerijatski zakon, ali politički procesi još
nisu pretvoreni u ideologiju islama. Fundamentalistički islam je uticajan u
Sudanu, Alžiru, Tadžikistanu, Čečeniji i Kašmiru (Indija), gde se nalaze
uporišta terorizma.

8. APSOLUTIZAM kao ideologija ima korene u srednjovekovnoj

hrišćanskoj doktrini "božijeg prava kraljeva". Po njemu legitimitet vlasti
potiče od Boga i ona je pravedna i neograničena, obično u obliku apsolutne
monarhije. Strahopoštovanje Boga prenosi se na monarha. Svaka pobuna
protiv vlasti, makar i tiranske, smatrana je za greh. Legitimitet je stican
rođenjem, odnosno dinastičkim nasledstvom, a zaboravljano je da je začetnik
dinastije morao steći legitimitet silom. Značajno za ideologiju apsolutizma je
delo "Leviatan" Tomasa Hobsa (1588-1679) koji je u vreme građanskog rata u
Engleskoj (1642-52) podržao monarhiju kao garant stabilnosti i poretka.
Apsolutističke monarhije karakterišu se: 1. Odsustvom bilo kakvog
parlamentarnog, ustavnog ili pravno zasnovanog oblika vlasti; 2. Odsustvom
političkih partija; 3. Upravnim sistemom baziranim na klijentizmu
(štićeništvu) i neopatrimonijalizmu (nasledstvu). U ovu kategoriju spadaju
četiri monarhije (Saudijska Arabija, Svazilend, Tonga, Jordan), dva sultanata
(Brunej i Oman), četiri šeikata i emirata (Bahrein, Kuvajt, Katar i Ujedinjeni
Arapski Emirati) i jedna teokratska izborna monarhija (Vatikan). Značajno je
da sve apsolutne monarhije, izuzev Svazilenda, imaju ozvaničenu religiju. To
su pretežno male zemlje (svih 12 ima 30 mil. stanovnika), koje imaju visok
dohodak na osnovu prirodnih resursa (nafta) ili religiozne funkcije (Vatikan).
Tamo gde je dohodak nizak (Butan, Jordan, Tonga) postoji pritisak naroda za
demokratizaciju. Jordan, gde su u većini potomci palestinskih izbeglica sa
teritorije današnjeg Izraela (oko 60%), demokratizacijom bi se mogao
transformisati u palestinsku državu.

Ravnoteža ideologija na političkoj karti sveta se menja. Marks je

predvideo odumiranje države i privatne svojine za kraj istorije, kada prežive
svi oblici otuđenosti. U poslednjoj deceniji XX veka komunistička ideologija

376
je transformisana u neki oblik višepartijske demokratije u nizu država na tlu
Istočne Evrope i bivšeg SSSR-a. Pluralističke demokratije se razvijaju
takođe u Aziji i Africi. Samo 13 od ukupno 192 zemlje sveta je ostalo
dosledno nekom tipu socijalizma. Broj apsolutističkih i autoritarnih
nacionalističkih država je opao na oko 25, broj vojnih režima takođe opada.
Broj liberalnih demokratija i demokratija u razvoju se približio broju od 150.
To napredovanje pluralističke liberalne demokratije, vezane za kapitalističku
mešovitu ekonomiju, prikazano je kao nezadrživ proces u delu "Kraj istorije"
od Frencisa Fukujame. Komunizam je shvaćen kao "veliki promašaj" ili
"propali eksperiment" koji nije odoleo konkurentskim pritiscima globalne
ekonomije i težnji za većim individualnim slobodama. Istorijski ideološki
sukobi mogu se svesti na dve suprotnosti. Prva je suprotnost desnice i levice,
odnosno slobodnog tržišnog kapitalizma, koji proizvodi "gubitnike" i
"dobitnike", i demokratskog socijalizma sa njegovim shvatanjima o potrebi
kompenzacije za prirodne i individualne osobine putem raspodele, koja se
svodi na filozofske protivurečnosti materijalizma i idealizma. Druga je
suprotnost između univerzalnih vrednosti i lokalnih ili nacionalnih
vrednosti, koja se svodi na sukob između globalizma i nacionalizma. Teško
je predvideti kako će se zaista završiti istorija - kao dijalektička sinteza koja
će označiti pobedu razuma ili kao biblijski Armagedon.

Oblik vladavine pokazuje na koji način

3. Tipovi država prema se određuje šef države. Može biti
obliku vladavine monarhistički i republikanski. U
monarhističkom obliku je vladar kralj,
car, šah, knez, šeik..., nasledno lice, s tim
što monarhija može biti apsolutna (despotska) i parlamentarna (ustavna,
konstituciona). U republikanskom obliku svaki punopravni građanin
teoretski ima pravo da bude biran za predsednika republike, koja može biti
parlamentarna ili predsednička. Vlast može biti personalna ili kolektivna.
Savremeni oblici titula su direktno izvedeni od personalnog autokratskog
apsolutnog monarha.
Demokratska vlast može biti višepartijska i jednopartijska. Države
sa više od jedne aktivne političke partije smatraju se kao liberalne
demokratije ili nove demokratije (demokratije u razvoju). Izuzev nekoliko
slučajeva, njihov izvršilac je predsednik ili premijer (predsednik vlade, prvi
ministar). S obzirom na nadležnosti države mogu biti predsedničke,
parlamentarne ili parlamentarno-predsedničke, gde predsednik i premijer
obično sarađuju. Jednopartijske države mogu se podeliti na komunističke,
nacionalističko socijalističke, autoritarne nacionalističke i autoritarne vojne.
U ovim slučajevima većinom oblik vlasti je opet predsednički, iako
komunistička vlast je delom personalna a delom kolektivna, jer vrh vlasti u
državi pripada partijskom vrhu. Konačno, postoji još nekoliko autokratskih

377
država, gde su partije zabranjene i vladaju pojedinci. Za označavanje oblika
vladavine koriste se različiti pojmovi - anarhija (bezvlašće), oligarhija
(vladavina malobrojne elite), demokratija (većina bira predstavničku vlast),
autokratija (samovlada), plutokratija (vladavina bogatih), politokratija
(vladavina partijskog vrha), birokratija (vladavina administracije),
tehnokratija (nametanje stavova tehničke inteligencije), teokratija (vladavina
sveštenstva), nepotizam (vladavina porodice i rodbine), lobizam (nametanje
stavova grupe za pritisak), diktatura (zloupotreba vlasti). Razmotrićemo
oblike vladavine na političkoj karti sveta.

1. APSOLUTNE MONARHIJE. U svetskoj nauci dugo se vode

diskusije o tzv. "istočnjačkom despotizmu". Despotizam se definiše kao
neograničena nekontrolisana vlast pojedinca, ili u slučaju Saudijske Arabije
porodice, koja se ne koriguje nikakvim formalnim pravilima ili zakonima i
oslanja se neposredno na silu. Odgovarajući antipod despotizma je
građansko društvo, zasnovano na političkim pravima i slobodama.
Konstitutivna monarhija zasnovana na očuvanju kako zakona, tako i prava i
prerogativa različitih staleža i korporacija, principijelno se razlikuje od
despotizma. Despotizam se pripisuje uglavnom neevropskim, a
parlamentarna monarhija evropskim političkim strukturama. Suština
despotizma se sastoji u ličnoj samovolji najvišeg nosioca vlasti, nekog
istočnjačkog (ili afrikanskog) tiranina tipa turskog sultana, persijskog šaha,
kineskog imperatora ili nekog "cara careva". Međutim, i u evropskoj istoriji
bilo je despotskih kraljeva (francuski kralj Luj XIV, engleski kralj Henrik
VIII, španski kralj Filip II). S druge strane, despotizam i autoritarnost
istočnjačkih vladara su ograničeni moralnim i religioznim zakonima. U
Starom zavetu primeri nedopustive samovolje su dati u likovima cara Iroda,
Navukodonosora, egipatskog faraona i drugih likova, koji su predstavljeni
kao ovaploćenje antrihrista. U islamskom svetu mnogo vladara je svrgnuto
ili egzekutirano od ruku ekstremista iz religiozne opozicije. U XVI-XVII
veku od 15 osmanskih sultana šestorica su svrgnuti zbog optužbi za
narušavanje šerijata a dvojica od njih su egzekutirani. U istoriji Kine poznato
je nekoliko seljačkih ustanaka koje su inicirali opozicioni konfučijanci.

378
379
 U svetu ima još 12 apsolutnih monarhija. To su 7 arapskih
monarhija, sultanata, šeikata ili emirata - Saudijska Arabija, Oman Katar,
Kuvajt, Jordan, Bahrein i Ujedinjeni Arapski Emirati koji su federacija
sedam emirata, 2 azijske - Butan i Brunej, i po 1 u Africi - Svazilend,
Okeaniji - Tonga i Evropi - Vatikan. Sve izuzev Vatikana su u vezi sa
Velikom Britanijom, posredstvom ugovora o zaštiti, trgovini ili oboje. U njih
deset su političke partije zabranjene. U Svazilendu postoji jedna partija,
podređena vladajućem režimu. Samo je u Jordanu višepartijski sistem (od
1976) i postoje višepartijski izbori (od 1991), ali i tu je demokratija krhka,
parlament je više puta raspuštan. Arapske monarhije se održavaju na idejnim
osnovama islama. Ujedinjeni Arapski Emirati su federacija 7 apsolutnih
monarhija, od kojih svaka ima apsolutnu unutrašnju samostalnost. Jedini
ustavotvorni organ je Najviše veće u čiji sastav ulazi 7 vladara svih emirata.
Oni biraju između sebe predsednika na 5 godina. U Saudijskoj Arabiji u
rukama kralja je sva ustavotvorna, izvršna i religijska vlast. Kralj je ujedno
titularna glava države, premijer i vođa muslimanske sekte Vahabita. U
Omanu apsolutnu vlast ima sultan. Pre dvorskog prevrata 1970 g. u kojem je
sin svrgnuo oca, Oman se nazivao Maskat i Oman. Nepal je imao
apsolutistički sistem do 1990 g. kada je usvajanjem ustava postao
konstitutivna monarhija. Sedam apsolutnih monarhija su bogate naftom i
imaju visok dohodak po stanovniku (u regionu 8 234 $). Zamena političke
slobode za ekonomsko blagostanje građana je evidentna u državama kao što
su Brunej, Kuvajt, Oman, Katar, Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski
Emirati.

2. KONSTITUTIVNE MONARHIJE su takve države, u kojima je

monarh kao nosilac državne vlasti, morao formalno ili prećutno odobriti
proces ograničavanja svoje moći tj. konstitucionalizaciju. To se ponekad
naziva "vestministerski model" zato što je u izvornom obliku nastao u
Velikoj Britaniji. Ima ih danas 31. Primeri su: Belgija, Danska, Lihtenštajn,
Luksemburg, Monako, Holandija, Španija, Švedska, Velika Britanija, Japan.
U Velikoj Britaniji, zakonodavni organ je parlament, koji se sastoji
iz dva doma - donjeg ili doma opština i gornjeg ili doma lordova.
Stanovništvo s pravom glasa na direktnim izborima bira za donji dom 651
delegata na 5 godina. Suveren (kraljica) smatra se vrhovnim nosiocem
izvršne vlasti, sudskog sistema, vrhovnim komandantom oružanih snaga,
svetovnom glavom anglikanske crkve. Vladu sastavlja lider partije koja je
dobila većinu na izborima ili najviše mesta u donjen domu, imenuje je
suveren a odgovorna je donjem domu koji joj može izglasati nepoverenje.
Suveren ima pravo da raspusti donji dom, da odbaci zakone usvojene u
parlamentu, ratifikuje međunarodne ugovore. Ipak većinu kraljevskih
prerogativa realizuju vlada i parlament. Gornji dom ili dom lordova sastoji

380
se od 1200 naslednih članova aristokratije i klera. On ima pravo odloženog
veta na odluke donjeg doma.
Posebna karakteristika "vestministerskog modela" je da je on
istorijski baziran na dvopartijskom sistemu. Donji dom je projektovan za dve
opozicione partije, vladajuća partija sedi u auditorijumu desno od
predsedavajućeg a opoziciona partija levo. Opozicioni lider je takođe
državni službenik. Ova praksa postoji još u nekim zemljama Komonvelta,
pre svega u Novom Zelandu, Australiji, ali to nije suština parlamentarne
demokratije. U Belgiji, Danskoj, Holandiji, Norveškoj partije i vlade su
frekventne i u brojnim slučajevima formiraju koalicije. Otuda pojam
"kosenzus demokratija". Obrnuto, u azijskim zemljama kao što su Japan,
Malezija, Nepal je efektivna jednopartijska izborna većina, iako postoje i
opozicione partije.
Monarhije su najstarija forma vladavine. U XX veku one postepeno
odumiru a nastaju republike. U Evropi se održalo još 11 monarhija, sve su
parlamentarne. To su: Velika Britanija, Belgija, Danska, Španija, Holandija,
Lihtenštajn, Luksemburg, Monako, Norveška, Švedska i Andora na čelu s
prvim sindikom. Tu se može dodati i Vatikan kao teokratska apsolutna
izborna monarhija. U Africi se održalo samo 3 monarhije - Maroko, Lesoto i
Svazi, od kojih su prve dve konstitutivne. Najviše monarhija se održalo u
Aziji - 13, od toga 9 apsolutnih monarhija - Saudijska Arabija, Bahrein,
Butan, Brunej, Jordan, Katar, Kuvajt, Oman, Ujedinjeni Arapski Emirati i 4
konstitutivne monarhije - Malezija, Japan, Nepal i Tajland. U Okeaniji je
prava monarhija Kraljevina Tonga a postoji još 5 konstitutivnih monarhija
koje su u personalnoj uniji sa UK Velikom Britanijom - Australija (do
1998), Novi Zeland, Papua Nova Gvineja, Solomonova ostrva i Tuvalu. U
Americi britanski dominioni koji formalno priznaju britansku kraljicu su
Kanada, Antigva, Bahami, Barbados, Beliz, Jamajka, Grenada, Sveta Lucija,
Sveti Vincent, St. Kits i Nevis.
Australija je stekla nezavisnost 1900. godine, ali je poput drugih
članica Komonvelta, priznavala britanskog monarha kao šefa države i tako
formalno bila parlamentarna monarhija. Parlament je 1998. izglasao raskid
sa britanskom monarhijom. Malezija je izborna monarhija - sultani 9
federalnih država biraju između sebe kralja na 5 godina koji nosi istorijsku
titulu Yang di-pertuan agong. Kralj imenuje guvernere za 4 federalne
jedinice koje nemaju status sultanata. Oni zajedno sa sultanima ulaze u
sastav Saveta upravitelja, ali bez prava glasanja. Zapadni Samoa je takođe
monarhija i član Komonvelta. Posle smrti sadašnjeg kralja, po ustavu vladara
će birati skupština na 5 godina. Izborno pravo u parlamentu tamo imaju
glave velikih porodica, tzv. matiove. U Nepalu je u periodu 1962-1990. bio
na snazi bezpartijski trostepeni sistem pančajata (saveta), koji je ustavom
1990. zamenjen parlamentarnom demokratijom na višepartijskoj osnovi.
Članovi donjeg doma biraju se neposrednim izborima, a članovi gornjeg

381
doma posredno - 10 imenuje kralj, 35 (minimum 3 žene) bira donji dom, 15
biraju izborni kolegijumi 5 ekonomskih zona. U Lesotu je 1970 g. raspušten
parlament i gotovo svu vlast je imao premijer Džonatan, koji je vojnim
udarom 1986. godine svrgnut a vlast je preuzela vojna uprava. Kralj je
formalno i dalje na čelu države. Maroko je formalno konstitutivna a faktički
apsolutna monarhija.
Na političkoj karti sveta postepeno odumiru monarhije a nastaju
republike. U Evropi je 1900 g. egzistiralo samo 4 republike (Francuska,
Švajcarska, Andora i San Marino), jedna u Africi (Liberija), dok ih u Aziji
nije bilo. U Evropi krajem XX veka ima 36 republika.

3. PARLAMENTARNE REPUBLIKE nadovezuju se na konstitutivne

monarhije. Predsednik republike ima pretežno reprezentativnu ulogu.
Izvršna vlast pripada predsedniku vlade a parlament je mesto političke borbe
za vlast. Parlament ima dve glavne funkcije: zakonodavnu i kontrolnu (u
odnosu prema vladi i izvršnim organima). Političku liniju održava vlada na
čelu sa svojim predsednikom. Istorijski izvor toga tipa uređenja je ustav
treće francuske republike iz 1875. godine. Parlamentarne republike imaju tri
karakteristike: 1) Uloga predsednika države i predsednika vlade su
razdvojene i distancirane od partijske politike; 2) Vlada crpi vlast iz
skupštine i ova joj može izglasati nepoverenje. Predsednik države tada može
pozvati lidera opozicione partije da formira novu vladu, ili da raspusti
parlament i zakaže nove izbore; 3) Lider partije ili koalicije koja ima većinu
u parlamentu postaje premijer i formira vladu.
Parlamentarnih republika ima 24. One se mogu podeliti na
višepartijske liberalne demokratije i nove demokratije. U prvu grupu spadaju
Nemačka, Austrija, Irska, Island, Italija, Malta, San Marino (na čelu dva
kapetana-regenta), Turska, Grčka, Izrael, Indija, Vanuatu, Zapadni Samoa,
Mauricijus, Dominika, Trinidad i Tobago. U drugu Bugarska, Mađarska,
Slovačka, Latvija, Bangladeš, Pakistan, Fidži. Singapur formalno spada u
liberalne demokratije, ali praktično dominira jedna partija. Oko 2/3
parlamentarnih republika su manje zemlje, ispod 10 mil. stanovnika i ispod
100 000 km2 površine. Četiri zemlje nove demokratije iz reda bivših
socijalističkih zemalja - Bugarska, Mađarska, Latvija i Slovačka imaju jaču
parlamentarnu demokratiju. Sledeće četiri - Češka, Estonija, Litvanija i
Slovenija imaju vlast koja se može kategorisati kao "dualna"
(parlamentarno-predsednička) ali je u suštini parlamentarna. Još 19 država u
ovom regionu i u eks-sovjetskoj Centralnoj Aziji imaju predsedničku vlast,
bilo ograničenu (13) ili neograničenu (6).

4. PARLAMENTARNO-PREDSEDNIČKE REPUBLIKE imaju vladu

i parlament ali je izrazito ojačana uloga predsednika države. Predsednik je
šef države i deli vlast sa predsednikom vlade. Takva "dualistička" vlast

382
zastupljena je u desetak država. Prototip je ustav Pete francuske republike iz
1958. godine, koji je s izmenama i danas na snazi. NJegovi autori, na
inicijativu tadašnjeg predsednika De Gola, kombinovali su elemente ustava
SAD i vestministerskog modela. Predsednik se bira od izbornog tela na 7
godina opštim i direktnim glasanjem po mažoritarnom sistemu (u dve ture).
On imenuje premijera i članove vlade, predsedava ministarskim savetom i
rukovodi oružanim snagama. Parlament se sastoji iz dva doma - senata od
319 članova (koji se biraju indirektnim delimičnim izborima po
teritorijalnom principu po 1/3 svake godine na 3 godine) i nacionalne
skupštine od 577 delegata. Predsednik ima pravo da raspusti nacionalnu
skupštinu jednom godišnje a ova ima pravo da izglasa nepoverenje vladi.
U Češkoj, Estoniji, Finskoj, Francuskoj, Haitiju, Libanu, Litvaniji,
Portugaliji, Sloveniji i Šri Lanki vlast se sastoji od saradničkog partnerstva
između predsednika i premijera (dvopredsednička vlast). Premijer je često iz
redova opozicije ("kohabitacija"). U Haitiju vojska ima znatan uticaj.
Kraljevine Kambodža i Maroko imaju sličan ustav, ali je odnos između
monarha i premijera više jednostran. U Libanu relacija između predsednika i
premijera je mnogo uslovljena religioznim kao i političkim faktorima. Zbog
religijske harmonije, predsednik je uvek, po tradiciji, hrišćanin maronit,
premijer musliman sunit, a predsednik parlamenta - musliman šiit.
Predsednik se bira na 7 godina, bez prava ponavljanja mandata, kao i
nacionalna skupština. U Finskoj predsednika takođe bira narod na 7 godina,
sa pravom ponavljanja. Predsednik je odgovoran za inostrane poslove, može
da raspusti eduskunta (parlament), ima pravo veta na zakone donesene od
eduskunta, da izdaje dekrete. Višepartijske koalicije ograničavaju moć
predsednika u legislativnoj i izvršnoj sferi. Portugalska varijanta dualizma
nastala je 1976, usled prelaska na civilnu vlast posle dugog perioda vojne
diktature, ali je predsednik bio postavljen od armije. Izmenama ustava 1982.
redukovana je moć predsednika a 1986. je izabran nakon 60 godina prvi civil
za predsednika. Politička moć danas je pretežno na strani premijera. U Šri
Lanki ustav iz 1978. takođe je baziran na francuskom modelu. Direktnim
izborima bira se predsednik na 4 godine, koji postavlja premijera iz članstva
skupštine, koji predstavlja njegovog ili njenog "parlamentarnog menadžera".
Dvojnu vlast dele ćerka i majka. Slično je u Kambodži koja je parlamentarna
monarhija, dvojnu vlast dele otac monarh i sin premijer. U Češkoj, Estoniji,
Litvaniji i Sloveniji vlast je u suštini parlamentarna ali direktno izabrani
predsednici imaju višak vlasti tako da se ona može smatrati za "dualnu". U
Češkoj republici položaj predsednika je uglavnom ceremonijalan.

5. PREDSEDNIČKE REPUBLIKE imaju odvojenu zakonodavnu i

izvršnu vlast. Predsednik je istovremeno šef države i predsednik vlade.
Termin predsednik je izveden iz latinskog praesidens što znači onaj ko
nadzire, vlada ili upravlja, i odnosi se na vladare koji su izabrani od naroda,

383
u svim vrstama republika. Zakonodavna i izvršna vlast su izborne,
međusobno nezavisne ali se uzajamno uvažavaju i sarađuju. Skupština je
zakonodavni organ. Na čelu izvršne vlasti je predsednik koji sastavlja vladin
kabinet. Klasičan primer je ustav SAD iz 1787. godine.
Predsednička republika ima četiri karakteristike: 1) Predsednik se
bira na određeno vreme za vršenje dvojne uloge šefa države i predsednika
vlade. Kao šef države on ima uglavnom ceremonijalnu ulogu. Kao
predsednik vlade on vodi izvršnu vlast i obično je vrhovni komandant
oružanih snaga i državne bezbednosti. Osim toga, on vodi inostrane poslove
i inicira zakonodavstvo; 2) Predsednička služba je osigurana, izuzev ako
počini ozbiljan neustavni akt. Predsednik SAD, na primer, ne može biti
smenjen od Kongresa, izuzev u slučaju sudskog postupka zbog neke afere
(impičment); 3) Predsednik upravlja savetodavnim kabinetom, čije članove
sam postavlja i koji su mu potpuno odgovorni; 4) Predsednička moć je
ograničena potrebom da neke njegove akcije budu odobrene u parlamentu.
Senat je jaka protivteža predsedniku.
U SAD narod na izborima bira kongres, koji predstavlja
zakonodavnu vlast, i predsednika koji predstavlja izvršnu vlast. Kongres se
sastoji iz dva doma - doma delegata (435 delegata na dve godine) i senata
(100 senatora na 6 godina, svake dve godine senat se obnavlja za 1/3).
Predsednik i podpredsednik se biraju dvostepenim izborima (posredstvom
538 birača) na 4 godine, a mogu imati najviše dva mandata. Predsednik
imenuje kabinet sa 14 departmenta i sudsku vlast (viši federalni sud, 12
federalnih apelacionih sudova, federalne okružne sudove), koja kontroliše
kongres. Senat kontroliše predsednika (bez izglasavanja poverenja), a
predsednik u senatu ima pravo veta (bez prava odlučivanja) koje može biti
preglasano 2/3 većinom. Izvršnu vlast u saveznim državama vrše guverneri,
koje bira stanovništvo država na 2 ili 4 godine. U SAD postoji dvopartijski
sistem. Za vlast se bore dve osnovne partije - Demokratska (osnovana 1928)
i Republikanska (osnovana 1854) koje nemaju stalnog članstva i pripadnost
partiji određuje se glasanjem na izborima.
U Švajcarskoj izborno telo (stanovništvo s pravom glasa) bira
federalnu skupštinu na 4 godine, koja se sastoji iz dva doma - saveta kantona
(46 delegata iz 23 kantona) i nacionalnog saveta (200 delegata). Savet
kantona bira iz svojih redova sedmočlani federalni savet (vladu, Bundesrat)
na 4 godine, a ovaj iz svojih redova bira predsednika (Bundesprasident) na
jednu godinu. Savet kantona bira federalni sud na 6 godina.
U Ruskoj federaciji, višenacionalni narod sa pravom glasa na opštim
izborima tajnim glasanjem bira predsednika i delegate za Federalnu
skupštinu na 4 godine. Federalna skupština (parlament) se sastoji iz dva
doma - saveta Federacije (178 delegata, po 2 iz svakog subjekta Federacije) i
državne Dume (450 delegata, 225 po partijskim listama i 225 po biračkim
okruzima). Predsednik države imenuje vladu (predsednika, zamenike,

384
ministre) koja mora dobiti poverenje državne Dume. Predsednik predlaže a
savet Federacije imenuje i razrešava dužnosti sudske organe (ustavni sud,
vrhovni sud, viši arbitražni sud, javno tužilaštvo). Savet Federacije može da
optužuje i razreši dužnosti samog predsednika. Predsednik je vrhovni
komandant oružanih snaga. On predlaže zakone koje usvaja Duma,
proglašava izbore. Predsednik može da raspusti Dumu.
U Jugoslaviji narod bira delegate za Skupštinu a ova bira
predsednika države na 4 godine. Skupština je najviši zakonodavni organ koji
se sastoji iz dva doma - Veća građana (donji dom, 138 delegata koji se biraju
po normi 1 delegat na 65 000 birača) i Veća republika (40 delegata, po 20 iz
redova delegata skupština Srbije i Crne Gore). Savezni delegati biraju se na
4 godine.
U Bosni i Hercegovini je Dejtonskim sporazumom krajem 1995,
predviđeno je rotaciono predsedništvo od 3 člana po nacionalnom ključu
(dva iz Muslimansko-hrvatske federacije i jedan iz Republike Srpske) sa
mandatom na 4 godine, i dvodomni parlament koji se sastoji iz doma naroda
(15 delegata: 2/3 iz Muslimansko-hrvatske federacije, 1/3 iz Republike
Srpske) i predstavničkog doma (42 delegata, 2/3 iz Muslimansko-hrvatske
federacije, 1/3 iz Republike Srpske). Odluke se donose konsenzusom, u
protivnom odlučuje visoki predstavnik međunarodne zajednice.
Od 78 predsedničkih republika u svetu, oko 2/3 spadaju u velike
zemlje, sa površinom preko 100 000 km2 i 1/3 je sa stanovništvom preko 10
mil. U Americi su sve zemlje, izuzev dve bivše britanske kolonije (Beliz i
Kanada) koje imaju parlamentarnu vlast, primenile ovaj model. Samo su dve
zemlje, Bangladeš i Pakistan, napustile predsednički i primenile
parlamentarni model. Ovaj model je atraktivniji za nove demokratske
republike, dok je parlamentarni sistem karakterističan za starije države, gde
predsednik ima ceremonijalnu ulogu. Drugi značajan faktor je potreba u
novim demokratijama da predsednik bude jaka i harizmatična ujedinjujuća
snaga. Usled toga ove države su dale prednost direktnim izborima
predsednika republike. U brojnim novim demokratijama ilustrativni primeri
su Egipat, Gujana, Meksiko, i brojne afričke zemlje, gde je konkurencija
između opozicionih partija ostala ograničena i gde dalje jača autoritet
predsednika. Tu su još neke zemlje kao Angola, Čile, Etiopija, Gana,
Mozambik, Peru, Tajvan, gde je vojska još uticajna snaga. U takvim
slučajevima predsednički sistem može se smatrati delimičnim. U Bocvani i
Ugandi postoji sistem gde vođa najjače frakcije u parlamentu postaje
automatski predsednik. U Albaniji, Bocvani, Gvineji-Bisau, Gujani,
Maršalskim ostrvima, Mikroneziji, Nauru, Južnoafričkoj Republici,
Surinamu i Švajcarskoj, predsednička vlast deluje na neki način kao
parlamentarna jedinica. U Latinskoj Americi u starim republikama buržoaski
demokratski pluralistički sistem jako se petrifikovao, i narušava se epizodno
vojnim prevratima. U Haitiju i Paragvaju, ranije na Filipinima, predsednici

385
imaju vrlo veliku moć. Od klasičnog ustavnog sistema odstupaju još
Panama, Filipini i Peru (premijera bira zakonodavna skupština, i on ima
široka ovlašćenja). U liberalnim demokratijama 1996 samo su 4 predsednika
bila na vlasti više od 9 godina (Bocvana, Dominikanska Republika, Egipat,
Maršalska ostrva). U sedam država predsednik je ograničen na jedan mandat
(Brazil, Kolumbija, Gvatemala, Južna Koreja, Paragvaj, Filipini,
Švajcarska), u 21 državi na dva mandata (Jugoslavija, Albanija, Argentina,
Gruzija, Peru, Poljska, Rusija, SAD, Venecuela i druge), u tri zemlje na tri
mandata (Angola, Sejšeli, Mozambik) a u dve zemlje predsednici su na
vlasti još od sredine 1960-h (Gabon, Togo). Nasuprot ovima, u
parlamentarnim republikama nema formalnog limita. U nekoliko zemalja
postoji donja starosna granica za predsednika 35 godina u SAD, Brazilu,
Poljskoj, 40 godina na Filipinima, 45 godina u Mongoliji.

6. SOCIJALISTIČKE REPUBLIKE nastale su po uzoru na ustav

bivšeg SSSR iz 1922. Bilo ih je ukupno 14. One su u nazivu imale reč
"socijalistička" (SSSR, SR Vijetnam, SFR Jugoslavija, SR Rumunija, SR
Čehoslovačka), "narodna" (NR Kina, NR Mongolija, NR Mađarska, NR
Bugarska, NR Poljska), "narodnodemokratska"(DNR Koreja),
"demokratska" (DR Nemačka), "narodna socijalistička"(NRS Albanija) i
"republika" (R Kuba). U suštini, sve su imale jednopartijski sistem i vodeću
ulogu komunističke partije, primat društvenog vlasništva nad privatnim,
centralizovanu plansku ekonomiju. Posle "perestrojke" u SSSR koju je
započeo Gorbačov (1985) istočnoevropske socijalističke zemlje počele su da
propagiraju "krah socijalizma" i "tranziciju" tj. prelaz na tržišnu ekonomiju,
privatizaciju sredstava za proizvodnju, liberalnu višepartijsku demokratiju.
Iz naziva su izostavljeni pojmovi "socijalistička" (Rumunija, Čehoslovačka),
"narodna" (Mađarska, Poljska), a odgovarajuće izmene unesene su u državne
simbole (grb, zastava, himna). Najradikalnija varijanta promena na
ekonomskom planu je tzv. "šok terapija" privrede i sveopšta privatizacija
koja je realizovana u Poljskoj ("plan Balceroviča"). Druge su manje
radikalne i teže da prevaziđu teorijsku i političku konfrontaciju između
kapitalističkog i socijalističkog sistema, protivurečnosti između rada i
kapitala, proizvodnje i eksploatacije. Svaka od njih ima svoj put izlaska iz
socijalizma, ali ni jedna nije prošla bez političkih potresa i kriza. Većina njih
zastala je na pola puta, tako da su u njima nastala društva mešovitog tipa ili
"nove demokratije", u kojima se prelamaju unikalni socijalni oblici, prepliću
istorijske, nacionalno-državne, ekonomsko-geografske, geopolitičke, etničke
i druge osobenosti navedenih zemalja i naroda. Dosledne komunističkoj ideji
ostale su vanevropske zemlje Severna Koreja (od 1948), Kina ( od 1949),
Kuba (od 1959), Vijetnam i Laos (obe od 1975).
U socijalističkom sistemu partija određuje političku liniju države,
formira državni aparat koji kulminira u koncentraciji moći u vrhu političkog

386
sistema. Dok u zemljama liberalne demokratije, kao što su SAD, ustav
određuje distribuciju i ciljeve vlasti, u komunističkim zemljama ustav je
podređen interesima države, koje interpretira partija. U socijalističkoj državi
se direktno ili indirektno bira narodna skupština, vrhovni sovjet (savet), ili
narodni kongres, koji je po ustavu ali ne i stvarno, vrhovno telo državne
vlasti. Nacionalni narodni kongres Kine broji blizu 3 000 članova, ali se
sastaje kratko nekoliko nedelja svake godine i raspodeljuje nadležnosti na
manje, približno 150-člane stalne komitete, i izabran od njih 40-člani savet
ministara ili državni savet (vladu) na čelu sa predsedavajućim koji je
ekvivalent premijeru. Tu je još predsednik države koji je izabran od
skupštine. Savet ministara, predsednik saveta i predsednik države su
eksterne, konstitucionalne manifestacije političke moći ali realnu moć u
komunističkoj državi ima komunistička partija, koja ima članstvo u
državnim institucijama. Politikom "nomenklature" ključne pozicije u
društvu, vladi i skupštini su rezervisane za "podobne" ili "zdrave" koji su
izabrani i postavljeni od partijskog aparata. U Kini postoji približno 200-
člani centralni komitet Komunističke partije u kome se nalazi istinska moć, i
to u politbirou, 12-članom kabinetskom telu koje je "izabrano" od
Centralnog komiteta i sastaje se nedeljno, i manjem sekretarijatu koji vrši
administrativne poslove i političke formulacije. Vodeći članovi ovih tela u
vrhu partije drže ključne pozicije, uključujući predsednika države i
premijera. Po pravilu, generalni sekretar partije je predsednik države.
Oružane snage imaju značajan uticaj iza političke scene. Slično je u
Vijetnamu, Severnoj Koreji i Kubi. Ekonomskim reformama Deng Sjao
Pinga (tzv. "dengizam") u Kini i Vijetnamu je značajan deo privrede otvoren
za tržišne odnose i privatnu inicijativu. Iako mali broj (5) država spada u ovu
kategoriju, one ipak ukupno zahvataju skoro 1/4 stanovništva sveta.

7. AUTORITARNE REPUBLIKE su zemlje sa "neograničenom"

vlašću predsednika ili diktatora. Ta vlast uglavnom se pravda potrebom
odbrane nezavisnosti na spoljašnjem planu, ili učvršćivanja plemenskog,
etničkog ili regionalnog jedinstva na unutrašnjem planu. Kao i u
socijalističkom sistemu partija je konačan izvor moći, ali za razliku od njega,
nad partijom dominira jak i ponekad harizmatičan lider, dok u
socijalističkim zemljama on je subordiniran nacionalnim ili partijskim
interesima.
Danas ima oko 23 države koje se mogu klasifikovati kao
nacionalno-socijalističke, autoritarno-nacionalističke i islamsko-
nacionalističke. To su većinom islamske zemlje Azije (Avganistan,
Indonezija, Kazahstan, Maldivi, Tadžikistan, Turkmenistan, Uzbekistan),
Bliskog Istoka i Severne Afrike (Alžir, Libija, Iran, Irak, Sirija), i neke
zemlje zakavkaske Evrope (Jermenija, Azerbejdžan) i subsaharske Afrike
(Burundi, Eritreja, Kenija, Ruanda, Senegal, Tanzanija, Uganda, Zimbabve i

387
DR Kongo). Uprkos regionalnoj koncentraciji ove zemlje se međusobno
znatno razlikuju po političkom sistemu. Neke imaju dugu istoriju
nestabilnosti i krvavih epizoda. To su na primer Alžir, Azerbejdžan,
Indonezija, Irak, Libija, Sirija, Togo, i Južni Jemen dok je bio posebna
država. Neke se iscrpljuju dugotrajnim sukobima, pobunama ili ratovima,
kao na primer Avganistan, Tadžikistan, Irak, Eritreja, Ruanda, Burundi.
Nasuprot njima, neke države kao što su Kazahstan, Maldivi, Senegal i
Tanzanija, imaju obeležja političke stabilnosti.
Ove zemlje imaju obeležje autoritarne vlasti. Ta vlast je zasnovana
na liberalnoj ili novoj demokratiji, ali odsustvuje izborna konkurencija koja
u višepartijskom sistemu efektivno funkcioniše. Oni nemaju opozicione
partije koje očekuju da preuzmu vlast preko izbora. Neke autoritarne vlasti
formalno tolerišu opozicione grupe, ali elektoralnim manevrima favorizuju
vladajuću partiju tako da značaj političkog lidera ne može biti ugrožen. Neki
postaju legendarne harizmatske ličnosti. U Iranu po ustavu nad svim
državnim organima vlast ima verski vođa - imam. U Avganistanu realni
politički kontrolori u pojedinim regionima postali su vojne vođe i snage
islamskih mudžahedina i talibana. U Alžiru posle uvođenja višepartijskog
sistema (1989) nastala je složena politička situacija praćena terorizmom i
uvođenjem vanrednog stanja. Državna forma Libije zasniva se na ideji "treće
svetske teorije" Moamera Gadafija, izloženoj 1973-79. godine u njegovoj
"Zelenoj knjizi", koja odbaciuje "lažne forme demokratije" (parlament,
političke partije, vlade) i proklamuje direktnu vlast masa ("džamahirija").
U Africi jednopartijski monopol u brojnim državama vodi poreklo iz
starih plemenskih političkih tradicija. Za ljude koji žive u liberalnim
demokratijama politički sistem i koncept jednopartijske vlasti i strogo
personalnog vođstva može izgledati represivno i nedemokratski. To je ipak
pogrešan zaključak. Državni politički sistem je, neizbežno, proizvod istorije,
kulture, resursne baze i većina država sa autoritarnom vlašću su na "uzlaznoj
krivoj" u njihovom političkom razvoju.

8. VOJNE DIKTATURE nastaju vojnim udarima ili konfliktima,

kada armija uspostavlja poredak. U nekim zemljama smene civilnih i vojnih
vlasti su česte. Burkina Faso, na primer, imala je šest vojnih udara u toku 30
godina a Tajland 17 od kada je ukinuta njegova apsolutna monarhija (1932
g.). Oko 3/4 afričkih država su podnele barem jedan vojni udar posle 1960.
godine. U Hondurasu posle proglašenja nezavisnosti (1938) bilo je preko
120 državnih udara. U Kolumbiji u periodu 1910-1945. upravljalo je 69
predsednika, triumvirata ili vojnih starešina. Bolivija je od svoje
nezavisnosti (1825) do danas imala 13 ustava a politička situacija još nije
stabilizovana. Vojne hunte u Brazilu (1964), Urugvaju (1973), Argentini
(1976) Panami, Paragvaju i drugim latinoameričkim zemljama su zamenjene
civilnom vlašću. U nekim slučajevima hunte su uspostavljale despotsku vlast

388
- u Centralno Afričkoj Republici (1965-1979), Haitiju (1957-1990). U Africi
vojne snage rutinski se koriste za održavanje plemenskog despotizma. Neke
vojne diktature postižu veliku političku stabilnost. Politika vojnih režima u
Južnoj Americi, bila je jako reakcionarna i konzervativna, čak fašistička (u
Čileu), usmerena na zaštitu interesa elite krupnog biznisa i stišavanje
narodnih socijalnih pokreta. Afrički režimi pretežno imaju lidere i podršku iz
ranga srednjih oficira i slede radikalne ekonomske i socijalne politike. Ovi
reformistički režimi obično su protiv korupcije civilne administracije i teže
puritanskom načinu vladavine. Primeri su populistički režimi u Gani i
Burkini Faso. Vojne diktature još su na sceni u desetak država Afrike i
Azije. Neke zemlje dugo imaju vojnu upravu, uz kraće periode civilne vlasti
- Mjanmar od 1962. godine, Liberija od 1980, Nigerija od 1966, Somalija i
Sudan od 1969. Vojnim pučem u Gambiji 1994. svrgnut je autokratski
predsednik a u Sijera Leoneu vojska je preuzela vlast 1992. U još oko 35
država klasifikovanih u druge kategorije vojska ima veliki uticaj iza
političke scene.
Oblik vladavine nije u direktnoj vezi sa stepenom ekonomske
razvijenosti države, kao ni sa veličinom teritorije ili brojem stanovnika. Ipak,
sa društveno-ekonomskim i civilizacijskim progresom, monarhije odumiru a
zamenjuju ih republike, diktatorske i vojne režime zamenjuju demokratije. U
XIX i prvoj polovini XX veka bilo je često rušenje monarhija i
uspostavljanje parlamentarnih demokratija.

Teritorijalna distribucija vlasti od interesa

4. Tipovi država prema
je za političku geografiju iz više razloga.
obliku državnog S jedne strane, lokalne vlasti su
uređenja odgovorne za sadržaje teritorije šireg
značaja (infrastruktura, komunikacije,
kulturni i sportsko-rekreativni objekti), a s druge one zastupaju lokalne
interese, te dolazi do protivurečnosti između susednih lokalnih vlada ili
između različitih nivoa vlasti. Formiranje većih administrativnih jedinica -
regiona, okruga, oblasti, departmana, potrebno je radi sprovođenja politika
države (politike regionalnog razvoja, populacione politike, ekološke politike,
prostornog planiranja). U zemljama u razvoju često se provode reforme
administrativno-teritorijalne podele, radi usklađivanja s etničkim,
demografskim i ekonomskim promenama. Lokalna i regionalna organizacija
teritorije utiče na efikasnost organizacije državne vlasti.

1. UNITARNE DRŽAVE. Pridevi "unitarna" i "federativna" država

su obeležja funkcija centralne vlasti. U unitarnoj alternativi postoji jedan
jedinstveni organ uprave i nosilac suvereniteta. Ako država odluči da
prenese deo svog suvereniteta na lokalne organe tako da devoluira deo

389
zakonodavne vlasti, onda je to federacija. Ako centralna vlada zadrži pravo
da nadgleda niže organe vlasti u svako doba to je nepotpuna federacija.
Zavisno od načina prenosa vlasti i prirode teritorijalne distribucije vlasti,
razlikuju se unitarni i federalni sistem. Unitarne države imaju jedan ustav,
jedan pravni sistem, jedan upravni centar, vertikalno-hijerarhičnu strukturu
vladinih ustanova ("piramidalni model vlasti") i višestepenu administrativno-
teritorijalnu podelu. Najčešće je trostepena ali u nekim slučajevima postoji
4-5 stupnjeva. Francuska ima četverostepenu strukturu: region, departman,
komuna (commune), opština (mairie) ili okrug (arrondissement). U
Republici Srbiji izdvajaju se 2 autonomne pokrajine, 29 okruga i grad
Beograd, 189 opština. Seoski atari i mesne zajednice se ne smatraju nivoom
administrativno-teritorijalne mreže, iako su njeni sastavni elementi. Preko
intermedijarnih nivoa država vrši vlast na određenoj teritoriji. U nekim
zemljama postoji stroga subordinacija nivoa vlasti (Francuska, Italija,
Nemačka) dok je u drugim labavija, u granicama određenih kompetencija.
Unitaristički sistem i preterana centralizacija objašnjava na svoj način zašto
Francuska nije bila sposobna da transformiše svoju kolonijalnu imperiju u
neki Komonvelt britanskog tipa. Decentralizovana administrativna uprava
utiče na regionalna zatvaranja u privrednom i političkom pogledu. Usled
procesa urbanizacije, migracija, neravnomernog regionalnog razvoja,
administrativne granice i podele postaju često neadekvatne i objekt su oštrih
političkih borbi.
Prototip moderne unitarne države je Francuska, koja je postala
unitarna u doba Francuske revolucije i Napoleonovih reformi, na osnovu
principa nacionalne države. Bila je podeljena na 81 ravnopravni departman
podjednake veličine sa glavnim gradom u centru države. Danas većina
država su unitarne (preko 3/4).
Prema obliku međuzavisnosti između centra i periferije tj. prema
stepenu centralizacije vlasti razlikuju se tri tipa unitarnih država:
1. Visoko centralizovane unitarne države - to su one u kojima
postoje neki oblici totalitarizma. Tu spadaju zemlje s jednopartijskim
sistemom u kojima partija nije odvojena od države, kao što su centralno-
planske socijalističke zemlje, i zemlje sa diktatorskim i vojnim režimima.
Mnoge zemlje koje su etnički, nacionalno, religiozno i lingvistički
heterogene, primenjuju unitarni sistem da bi očuvale jedinstvo;
2. Centralizovane unitarne države nemaju totalitarni akcenat, već je
stabilnost postignuta nacionalnom homogenošću stanovništva i jakim
centripetalnim snagama. Klasični primeri su Francuska, Švedska, Norveška,
Finska;
3. Decentralizovane unitarne države su uređene tako da određene
teritorijalne jedinice imaju neki oblik autonomije, što ne ugrožava stabilnost
sistema i trajnost institucija. Klasični primeri su Velika Britanija, Novi
Zeland, Japan. Noviji primeri su bivši bastioni unitarizma, u kojima su

390
autonomije postale faktor etnopolitičke stabilnosti: Španija (Zemlja Baska,
Katalonija, Andaluzija, Galisija), Portugalija (Azorska ostrva i ostrvo
Madeira), Finska (Alandska ostrva), Danska (Farska ostrva, Grenland),
Francuska (Korzika), Ukrajina (Krim), Italija i druge.

Tab. 19. - Decentralizovane unitarne države

Belau - 16 država, svaka bira skupštinu i guvernera; Bolivija - 9 departmana sa
imenovanim prefektima; Burkina Faso - 25 provincija; Burma - 14 država i okruga;
Vanuatu - 6 izbornih regionalnih saveta; Velika Britanija - različite oblike
autonomije imaju Kanalska ostrva, Anglsi i Man a zahteve za većom autonomijom
ističu Škotska, Vels, Alster; Gruzija - autonomne republike Abhazija i Adžarija;
Danska - Farska ostrva i Grenland imaju posebnu administraciju; Dominikanska
Republika - 31 provincija; Ekvador - 21 provincija; Zambija - 9 provincija sa
elementima samouprave; Indonezija - 24 provincije, metropolitanski distrikt i dva
autonomna distrikta, svi sa guvernerom; Izrael - okupirane teritorije Gaze i zapadne
obale Jordana naseljene Palestinicima dobile su 1993 delimičnu autonomiju; Italija
- 20 regiona sa izbornim savetima, pet ima "specijalni status"; Južna Afrika - 4
provincije sa postavljenim administratorima i izbornim većem koje ima
zakonodavnu vlast; Kina - 21 provincija i 5 "autonomnih regiona"; Kiribati - svako
naseljeno ostrvo ima relativnu autonomiju; Moldova - Gagauzija i Pridnjestrovlje
imaju specijalni autonomni status; Papua Nova Gvineja - 20 provincija sa
konsultativnim skupštinama; Portugalija - Azori i Madeira su autonomni regioni, sa
izbornom skupštinom i postavljenim šefom; San Marino - 9 delimično
samoupravnih "kastela"; Sao Tome i Principe - Principe ima unutrašnju autonomiju;
Senegal - 10 regiona sa izbornim skupštinama i postavljenim guvernerima;
Solomonova ostrva - 7 provincija sa skupštinama; Španija - 17 regionalnih
autonomnih jedinica sa izbornim parlamentom i vladom;
Šri Lanka - 8 izbornih provincijskih saveta; Tanzanija - Zanzibar ima svoj ustav,
skupštinu i ustavno pravo da potpredsednik države bude sa ostrva ako je predsednik
sa kopna i obrnuto; Trinidad i Tobago - Tobago ima skupštinu i samoupravu od
1987; Tuvalu - svaki naseljeni atol ima izborni ostrvski savet; Ukrajina - Krim ima
specijalni status; Filipini - 12 regiona, 75 provincija, autonomni muslimanski region
Mindanao; Finska - Alandska ostrva su samoupravna provincija; Francuska - 22
izborna regionalna saveta uticajna u procesu regionalnog planiranja, 96
departmanskih saveta i Korzika sa vlastitom skupštinom; Haiti - 9 departmana;
Holandija - 11 provincija sa izbornim savetom i postavljenim guvernerima;

2. FEDERATIVNE DRŽAVE. Federacije imaju jasno definisanu

podelu zakonodavne vlasti na centralnom i lokalnom nivou. Kada je samo
izvršna a ne i zakonodavna vlast decentralizovana, država ima unitarnu
konstituciju. Dok u unitarnoj državi centralna vlada vrši vlast na jednak
način na svim delovima teritorije, u federativnim državama centralna vlada
je nadležna samo nad stvarima od opšteg interesa svih učesnika (armija,
diplomatija, novac, pošta i komunikacije i slično). Prava i nadležnosti
konstitutivnih lokalnih vlada određeni su ustavom. Subjekti federacije imaju
vlastito pravosuđe, poreski sistem, glavni grad, vladu, budžet i zastupljeni su

391
u centralnim organima vlasti, čije sedište je u glavnom gradu federacije.
Prema tome, federacije se odlikuju sledećim karakteristikama: 1. Članice
federacije imaju vlastite ustave koji dokumentuju državnost (izuzev Indije
gde ustav imaju samo države DŽamu i Kašmir, a ostale koriste savezni
ustav); 2. Dvojno državno građanstvo (izuzev Indije); 3. Dvojno
zakonodavstvo; 4. Dvojni sistem sudstva; 5. Članice federacije su nosioci
državne imovine, ali ima izuzetaka. Ukoliko su sve članice federacije
ravnopravne i na isti način zastupljene u organima federacije, to je
simetrična ili prava federacija. Ukoliko postoji selektivna autonomija, tj.
sekundarnu državnost imaju samo neki delovi (ili jedan deo) države, onda je
to asimetrična federacija. Ove druge nisu prave federacije (primeri:
Tanzanija, Burma, Sent Kits i Nevis). Osnovni kriterijum za izdvajanje
federacija je ustavno regulisan federativni sistem. Neke zemlje su de facto
federacije, ali de jure nisu te se smatraju unitarnim decentralizovanim
državama (primeri: Španija, Belgija). Broj subjekata federacije kreće se od
2-3 (Belgija, Komori) do 50 (SAD) ili čak 89 (Ruska federacija). Razlikuju
se i nazivi subjekata federacije - "države" (Brazil, Indija, SAD), "zemlje"
(Nemačka, Austrija), "kantoni" (Švajcarska), "provincije" (Kanada,
Pakistan), "republike" (Jugoslavija). U Rusiji subjekti federacije su republike
(21), autonomne oblasti (1), autonomni okruzi (10), krajevi (6), oblasti (49) i
federalni gradovi (2).
U federativnom sistemu je vlast podeljena na dva nivoa (centralni i
regionalni), čije su nadležnosti regulisane ustavom. U federacijama postoji
politička i pravna subordinacija od viših ka nižim stepenima vlasti. Članice
federacije nemaju suverenitet, on pripada federaciji. U konfederaciji je
obrnuto - centralna vlada crpi vlast iz konstitutivnih država članica koje su
nosioci suvereniteta, i štaviše, pravno i politički im je subordinirana. Prema
tome, federacija je savezna država, dok je konfederacija savez država.
Federacija može biti čvrstog i labavog karaktera; u prvom slučaju se
približava unitarnoj državi a u drugom konfederaciji. S obzirom na stepen
političke integracije, postoje centralizovane konfederacije i decentralizovane
federacije. Razgraničenje tih pojmova je dosta arbitrarno.
Politička integracija u federativnim državama mora biti praćena
nacionalnom, ekonomskom i socijalnom integracijom kao centripetalnim
snagama. U protivnom jačaju regionalizmi, separatizmi i druge centrifugalne
snage. Kao što svedoče iskustva starih federacija Kanade i Australije, ili
novijih kao Nigerije i Pakistana, a takoće bivše Jugoslavije, Čehoslovačke i
SSSR, dispariteti regionalnog ekonomskog razvoja mogu biti eksplozivna
politička snaga, posebno kada oni koincidiraju sa lingvističkim i kulturnim
podelama. Autonomaštvo i separatizam u nekim državama, kao što su
Kanada, Indija, Malezija, Nigerija i druge, imaju uglavnom ekonomsku
osnovu. Američki federalni ustav 1789 g. bio je podržan od komercijalnog
(urbanog, farmerskog) istoka a ne i do frontijerskog "divljeg zapada" koji je

392
bio više izolovan i autarkičan. Izazov svetskog ekonomskog poretka išao je u
prilog korišćenju merkantilističke politike kroz federalnu vladu. To je
osnova američke "državne ideje". U građanskom ratu između Severa i Juga
SAD (1861-65 g.) federacija je očuvana zahvaljujući pobedi
protekcionističkih partija (republikanci) Severa. U Kolumbiji posle prvog
građanskog rata 1863 g. liberali koji su preferirali ekonomski laissez faire,
došavši na vlast uveli su federalni ustav. Posle drugog građanskog rata 1886
g. konzervativci su povratili "unitarnu republiku" pretvorivši federalne
države u administrativne departmane.
Federalistička revolucija od ustava SAD do danas deli se u tri etape:
prva od poslednje četvrtine XVIII v. do 1940. godine, druga od sredine XX
veka do 1980., treća - od 1980-h do danas. Prva etapa karakterisala se
širenjem federalističke ideje. Posle SAD federativnim državama postaju
Švajcarska 1848, Meksiko 1857, Argentina 1860, Venecuela 1864, Kanada
1867, Brazil 1891, Australija 1900. godine. Druga etapa karakteriše se
razvitkom federalizma u širinu (po horizontali) i u dubinu (po vertikali),
uglavnom u Evropi - SR Nemačka 1948, Austrija 1955, takođe u Aziji -
Pakistan 1947, Malezija 1948, Indija 1950. i u Africi - Nigerija 1963.
godine. U ovoj etapi pojavili su se novi ili produbili stari tipovi tvorevina
kao što su federacije, konfederacije, asocijacije, savezi, kondominijumi,
konsocijacije. Treća, savremena etapa federalističke revolucije karakteriše
se federalizacijom (Belgija) i decentralizacijom unitarnih država Evrope
(Španije, Francuske, Italije), federalizacijom konfederativnih tvorevina kao
što je Evropska unija, uporedo sa krahom "socijalističkog federalizma" u
Istočnoj Evropi (SFRJ, SSSR, ČSSR).
Federalizam je sredstvo kojim se postiže određena ravnoteža između
jedinstva i separatizma, između centripetalnih i centrifugalnih snaga. Tu se
javlja problem nacionalnog identiteta države. Teorijski, konstitutivni delovi
federacije imaju pravo na otcepljenje. Međutim, u stvarnosti, secesionizam
nije česta pojava, te imamo primera vrlo starih federacija (SAD, Švajcarska,
Kanada, Australija i druge). Konfederacije kao što su Savez švajcarskih
kantona (1803-48), Nemački savez (1815-66 ) i SAD (1778-1787 )
evoluirale su u federacije - Švajcarska 1848; Nemačka 1919. i 1945; SAD
1787. godine. Antiteza fedralizmu može biti unitarizam (kao u slučaju
Nemačke 1933-45), ili ekstremni partikularizam i separatizam (kao u slučaju
bivše SFRJ 1990-91). Kada ovaj drugi prevlada, onda dolazi do devolucije
federacije u konfederaciju ili raspada zemlje. Neke suspendovane federacije
svedoče da federalizam nije uvek najbolje rešenje - secesija Bangladeša od
Pakistana, separacija Singapura iz Malezije, pokušaj otcepljenja Bijafre od
Nigerije, dezintegracija socijalističkih federacija SSSR, Čehoslovačke i SFR
Jugoslavije, neuspeli pokušaji stvaranja federacije Zapadne Indije u
karipskom regionu kao i federacije Rodezije sa NJasalendom. Od 192
države na političkoj karti sveta, samo 24 imaju federalnu strukturu.

393
Geografija, istorija i kultura su značajni faktori koji su uticali na izbor
federalnog sistema. Posebno značajna je veličina teritorije. Žan Žak Ruso je
tvrdio: "Što je država veća, veće će biti unutrašnje razlike i problemi
administracije". Međutim, nema direktne veze između veličine države i
federalizma. Sedam od devet najvećih država u svetu, i pet od sedam
najvećih po broju stanovnika, ima federalnu strukturu. Jedan izuzetak iz ove
grupe je Kina, koja ima utvrđenih pet "autonomnih regiona" za ne-Han
manjinske zajednice, koje su kvazi-federalne po prirodi.
Federalistička revolucija promenila je političku kartu sveta. Iako su
malobrojne, na 24 federacije sa oko 450 subjekata, otpada oko 40% svetskog
stanovništva i oko 50% površine svetskog kopna. Po kontinentima najviše ih
je u Americi (7), Evropi (7) i Africi (5). S obzirom na različite istorijske
uslove, principe i uzroke postanka, razlikuju se sledeći tipovi federacija:
1. Nasleđene federacije, nastale pre nego što je teritorija dobila
nezavisnost (Malezija, Ujedinjeni Arapski Emirati, Nigerija i još neke afro-
azijske federacije). Neke su vrlo labave i nestabilne;
2. Fizičko-geografski princip federalizma bio je dominantan u
ostrvskim federacijama kao što su Komori, Mikronezija, St. Kits i Nevis.
3. Istorijsko-geografski princip federalizma zastupljen je tamo gde
je ujedinjeno više samostalnih država, zbog uzajamnog interesa - strateškog,
ekonomskog ili obadva. Tu se mogu razlikovati varijeteti:
a) Severnoameričko-australijski tip, nastao udruživanjem bivših zavisnih
zemalja, odnosno teritorija zemalja "kolonijalnog kapitalizma" (SAD,
Kanada, Australija);
b) Srednjeevropski tip, nastao na osnovu bivših feudalnih kneževina i
kraljevina koje sada čine federalne jedinice (na primer Nemačka, Švajcarska,
Austrija);
v) Latinoamerički tip, koji je nasledio granice bivših španskih i portugalskih
kolonija i njihovih administrativno-teritorijalnih jedinica. Neke države i
provincije nastale su u pojedinim etapama kolonizacije Amazonije i Pampe
(Brazil, Argentina, Venecuela).
g) Kompromisne federacije, koje su nastale zato što se nije moglo naći bolje
rešenje za etničke konflikte (bivša Južno-afrička unija) ili zato što narodi
nisu bili dovoljno zainteresovani za vlastitu državu (Indija);
4. Kulturno-geografski princip federalizma nastao je reorganizacijom
ustava bivših unitarnih država. Tu je spadala većina bivših socijalističkih
federacija (SSSR, Čehoslovačka, SFR Jugoslavija) koje su usvojile Lenjinov
princip etničkog federalizma. Slabljenjem kohezionih snaga kao što su bile
komunistička partija, armija i harizma vođe, etničke federacije su
dezintegrisane. Održali su se delovi federacija koji su imali dodatne kohezione
snage (kulturne, civilizacijske) - SR Jugoslavija i Ruska federacija.

394
 Tab. 20. - Federativne države

1. Nasleđene federacije: Malezija - 13 subjekata (9 sultanata, 4

guvernerstva) i 2 federalne tertitorije (Kuala-Lumpur i ostrva Labuan). Malajska
federacija je dobila nezavisnost 1957. Malezijska federacija je nastala 1963, kada su
priključeni Singapur, Sabah i Saravak (1965. je istupio Singapur). To je jedina
federacija gde su konstitutivne članice različite - republike i sultanati. Svaka država
ima svoj ustav, izbornu skupštinu, premijera i kabinet, šefa države. Subjekti imaju
ograničnu moć u sferi prirodnih resursa; Nigerija - pre nezavisnosti (1960),
podeljena je prema "Ričardsovoj konstituciji" 1946, na tri semi-autonomna regiona,
zatim na četiri 1954, 12 - 1967, 19 - 1979, 21 - 1987, 30 - 1991. Danas je svaka
država pod kontrolom vojnog guvernera postavljenog od centralne komande;
Ujedinjeni Arapski Emirati - 7 šeikata koji su bili pod britanskim protektoratom od
1892-1971. Nekadašnja Piratska Obala je 1892 sklopila sa Velikom Britanijom
ugovor o zaštiti i odrekla se piratstva. Otuda stari naziv Ugovorni Oman, koji je po
sticanju nezavisnosti 1971 dobio sadašnji naziv. Svaki šeik je nasledan i apsolutni
vladar u njegovom emiratu.

2. Ostrvske federacije: Mikronezija - sastoji se iz 4 države. Republika je

"slobodno pridružena" država SAD; Komori - tri ostrva, svako ima guvernera i
ostrvsko veće. Do sticanja nezavisnosti 1975. bili su "prekomorska teritorija"
Francuske. Ostrvo Maore (Majot) još uvek ima status "teritorijalne jedinice"
Francuske; Sent Kristofer (St Kits) i Nevis - unija dva ostrva koji su ostatak šire
Zapadno-indijske federacije. Ostrvo Nevis je zadržalo pravo na otcepljenje;

3. Istorijsko- geografske federacije:

a) Severnoameričko-australijski tip: Sjedinjene Države - najstarija
federacija i prva republika. U periodu 1607-1733 postepeno je nastalo 13 engleskih
kolonija, koje su se posle rata za nezavisnost dobrovoljno ujedinile (1776) u
konfederaciju. Severne su bile pretežno industrijske, južne plantažersko-
robovlasničke. Zbog odbrane od Britanije bila je potrebna centralna vlada, pa je
1787. donesen a 1789. ratifikovan federativni ustav. Od početka je predviđena
ekspanzija prema severozapadu, pa je uveden status "teritorije" pod kojim se
podrazumeva politički organizovana oblast koja šegrtuje pre primanja u Uniju.
"Dekretom o severozapadu" utvrđeno je da ako broj slobodnih građana pređe 60
000, teritorija može dobiti status države. Osim toga, neke države su nastale
kupovinom teritorija - 1803. kupili su od Francuske Luizijanu sa NJu Orleansom za
15 mil. dolara; 1819. kupili su od Španije Floridu u bescenje; 1867. kupili su od
Rusije Aljasku za 7,2 mil. dolara. Od Meksika su osvojili Teksas, NJu Meksiko,
Kaliforniju, Arizonu, Nevadu, Jutu, Kolorado, Vajoming. Poslednje dve države -
Aljaska i Havajska ostrva - nastale su inkorporacijom zavisnih teritorija 1959.
godine. Svaka od 50 država koje danas postoje ima svoj ustav, parlament, guvernera
i vrhovni sud. Čak se dokazivalo pravo na odtcepljenje od Unije, sve dok razoran
građanski rat između "Severa" i "Juga" (1861-1865) nije opovrgao tu pretpostavku.
Federalna vlada je odgovorna za odbranu i vanjske odnose i za koordinaciju
"međudržavnih odnosa"; Kanada - hibridna federacija. Neke članice su nastale po
etničkom principu a neke po istorijsko-geografskom. Kolonizaciju su počeli

395
Francuzi 1608, oko reke Kvebek i u širem prostoru tzv. Nove Francuske. Englezi su
se ograničili na atlantsku obalu, kasnije i unutrašnjost. Posedi Nove Francuske
(frankofoni, rimokatolici) razdelili su teritorijalno Engleze (anglofoni, protestanti)
na Gornju i Donju Kanadu. Nametnuti unitarni sistem nije se pokazao uspešnim i
1867. je usvojen federalni ustav po kojem su četiri britanske kolonije - Gornja
Kanada (Novi Ontario), Donja Kanada (Novi Kvebek), Nova Škotska i Novi
Bransvik, uključene kao provincije u federativni dominion. Te 4 inicijalne države
sada imaju različitu površinu od one iz 1867. Šest drugih bivših britanskih kolonija
pridruženo je dominionu kasnije (poslednji je NJu Faundlend, 1949). Da bi se
suprotstvili ekspanziji SAD formiran je lanac provincija duž 49. paralele, koje su u
početku bile slabo međusobno povezane. Tako je država organizovana suprotno
svojoj geografiji - politička osovina ima pravac istok-zapad, a opšti sklop terena je
orijentisan u pravcu sever-jug. Kanadski termin "provincija" je po značenju slabiji
od termina "država" koji se koristi u SAD, jer je ustav ostavio rezerve moći
centralnim organima uprave. Kanada sada ima 10 provincija koje imaju svoje
zakonodavne i izvršne organe vlasti, i 2 teritorije; Australija - šest bivših kolonija se
1901. ujedinilo u Australijski Komonvelt, i to verovatno ne bi uradile da nije bilo
opasnosti od imperijalističkih sila na Pacifiku. Federacija je bila labava, jer su
rezerve moći ostale u državama. Centralna vlada vodi poresku politiku. Federaciju
čini 6 država (Novi Južni Vels, Viktorija, Kvinslend, Južna Australija, Zapadna
Australija, Tasmanija) i dve teritorije (Severna i Australijskog glavnog grada).
b) Latinoamerički tip: U španskim i portugalskim kolonijama posle
oslobođenja je često dolazilo do građanskih ratova, pučeva i kontrapučeva između
federalista i unitarista. Federalisti su pobedili u četiri zemlje (izuzev prolaznih
tvorevina kao što su bile Sjedinjene srednjeameričke države u vreme Bolivara, ili
efemerna Zapadno-indijska federacija u Karibima u periodu 1958-1962). Argentina
- stekla je nezavisnost 1816. Prvu republiku srušio je građanski rat (1855), u kojem
su unitaristi bili poraženi, a federalni ustav formalno važi i danas. Danas ima 23
provincije i autonomni okrug glavnog grada; Brazil - po površini je veći od SAD
bez Aljaske, a po broju stanovnika je veći od Ruske federacije. Nezavisan od 1822.
integriše celu portugalsku Ameriku. Republiku je proglasio 1899. Ima 26 država i
federalni distrikt glavnog grada Brazilije. Svaka država ima jednodomni parlament,
izbornog guvernera, ustav; Meksiko - nezavisan je od 1821. Posle građanskog rata
usvojen je federalni ustav 1917. Ima 31 državu. Da bi teritorija bila država, mora imati
minimum 80 000 stanovnika. Meksiko je znatno centralizovana zemlja; Venecuela -
nezavisna je od 1831. Nastala je odvajanjem od Kolumbije. U građanskom ratu 1846-
1863 pobedili su federalisti. Do 1953. država se nazivala Sjedinjene Države
Venecuele, zatim je centralizovana. Podeljena je na 20 država (estados) od kojih svaka
ima parlament i guvernera, kojeg postavlja federalni predsednik.
v) Srednjeevropski tip: Švajcarska - federacija 23 kantona od kojih su tri
podeljena na polu-kantone. Najmlađi kanton Jura nastao je 1978 g. Kantoni su odraz
kulturalnih razlika između germano-, franko-, italijano- i retoromano-fonskih
zajednica i između područja katoličke i protestantske većine. Još 1291. je nastala
Švajcarska konfederacija kao slobodni savez tri prakantona - Uri, Švic i
Untervalden. Konfederacija se diplomatski i vojnički širila. U periodu 1798-1803
bila je unitarna Helvetska republika. Posle toga vraćen je kantonalni sistem. Savez
katoličkih kantona Zonderbund se počeo naoružavati 1840-h u cilju separacije, što je

396
rezultiralo građanskim ratom 1848. Novi ustav uspostavio je federaciju, iako je
ostao naziv Helvetska konfederacija i stara kantonalna organizacija države. Svaki
kanton ima svoj ustav, vladu, zakonodavstvo, sa izvornom moći u oblasti socio-
ekonomske sfere kao što su obrazovanje, ekologija, turizam, transport, politički
odnosi. Kantoni još imaju zaštićene izvore finansiranja i mogućnost, putem
referenduma, da stave veto na federalnu politiku; Austrija - uvela federalni sistem
1918. Prethodna Habzburška monarhija bila je decentralizovana unitarna država.
Ima 9 država (Lander), svaka sa vlastitom legislaturom, koje su nadležne u pitanjima
regionalnog planiranja, poljoprivrede, zdravstva i elektroprivrede; Nemačka -
ujedinjenjem 1990. oživljene su federativne tradicije iz doba Nemačkog carstva
(1871-1918) i Vajmarske republike (1919-1933). U doba nacizma Nemačka je bila
unitarna država. Sada ima 16 zemalja (Lander), svaka sa vlastitim ustavom,
izbornom zakonodavnom i izvršnom vlasti. Države imaju nadležnosti u oblasti
obrazovanja, zdravstva, policije, lokalne uprave i poreskog sistema. Nemački
federalizam je pretežno konsezusni, zbog toga ga nazivaju "birokratski federalizam".
g) Kompromisne federacije: Indija - Tokom britanske kolonijalne vlasti
bila je podeljena na protektorate (24) i kneževine maharadža (562). Nezavisnost je
stekla 1947. Jedna grupa država je nastala na osnovu provincija kolonijalne podele a
druga na osnovu bivših kneževina. Taj sistem je promenjen 1956 kada je stvoreno 14
država po principu etničko-jezičke podele. Kasnije je pristupio Sikim. Danas ima 25
samoupravnih država organizovanih primarno na lingvističkoj osnovi, i sedam
"pridruženih teritorija". Svaka država ima izbornu skupštinu i izvršne organe vlasti.
Guvernera figurativno postavlja federalni predsednik; Pakistan - apsorpcijom 12
kneževina u nezavisni Pakistan 1948. stvorena je federalna struktura od četiri
provincije: Beludžistan, Pendžab i Sind, koje su izdvojene na osnovu većinske etničke
grupe, i Severozapadna pogranična provincija. Takođe se izdvajaju federalni okrug
glavnog grada, zona plemena tj. "severne teritorije" i Azad Kašmir - deo teritorije
bivše kneževine DŽamu i Kašmir. Pakistan je u periodu 1947-1971 bio federacija dva
dela - Zapadnog i Istočnog Pakistana. Istočni Pakistan se 1971. osamostalio kao
Bangladeš a bivše administrativne jedinice Zapadnog Pakistana su 1973. postale
članice nove federacije. Vojnim prevratom 1977. prava provincija znatno su sužena.
Guvernere postavlja predsednik države a provincijalne skupštine su izborne.
4. Etno-kulturne federacije: Ruska Federacija - federalni sistem je
ustanovljen u Sovjetskom Savezu 1922, na osnovu Lenjinovog koncepta u Deklaraciji
o pravu naroda Rusije (16. 11. 1917). SSSR je pre dezintegracije (1991) imao 15
republika, od kojih su neke imale više autonomnih republika i oblasti, koje su stvorene
po nacionalnom ključu. Ruska Federacija sada uključuje 21 republiku - šesnaest od
njih su bile autonomne republike tokom komunističkog perioda, četiri su bivše
autonomne oblasti, dok je republika Ingušetija stvorena 1992 odvajanjem od Čečenije.
Republike su: Adigeja, Altaj (ne mešati sa Altajskim krajem), Baškortostan, Burjatija,
Dagestan, Ingušetija, Kabardino-Balkarija, Kalmikija, Karačajevo-Čerkezija, Karelija,
Komi, Marijska, Mordovija, Saha, Severna Osetija, Tatarstan, Tuva, Udmurtija,
Hakasija, Čečenija i Čuvašija. Jedinica koja se naziva Rusija sadrži one delove Ruske
Federacije koji nisu uključni u neku od navedenih 21 republike i sa pet šestina
ukupnog stanovništva Federacije, podeljena je na 68 subjekata. To su: 1 autonomna
oblast (Jevrejska); 10 autonomnih okruga (Adigejski, Burjatski, Komi-Permjacki,
Korjakski, Nenecki, Tajmirski ili Dolgano-Nenecki, Ust-Ordinski Burjatski, Hanti-

397
Manski, Čukotski, Evenkijski, Jamalo-Nenecki); 6 krajeva; 49 oblasti i 2 grada
federalnog značaja (Moskva i Sankt Peterburg). Prema tome, Ruska federacija ima 89
subjekata. Republike teorijski imaju slobodne ruke u ekonomskoj i socijalnoj sferi kao
i pravo na samoopredeljenje do otcepljenja; Jugoslavija - bivša unitarna Kraljevina je
počela da se decentralizuje 1929. stvaranjem banovina a federalizuje stvaranjem
Banovine Hrvatske 1939. Na II zasedanju AVNOJA u Jajcu 1943 dogovorena je
socijalistička federacija od šest republika, koja je stvorena 1945. Po ustavu iz 1974.
subjekti federacije bile su 6 republika i 2 autonomne pokrajine. Federalna struktura
bila je zasnovana na istorijskoj posebnosti različitih nacionalnosti i religioznih grupa.
Uz pomoć "dobrih usluga" međunarodne zajednice federacija je razbijena 1991-2, tako
što su stvorene četiri nove države - Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, i
Makedonija. Srbi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini su se usprotivili tome da budu
nacionalne manjine, što je dovelo do građanskog rata u tim državama, koji je završen
1995 "blickrigom" međunarodnih i hrvatskih snaga (operacija "Oluja") i Dejtonskim
sporazumom. Novu federaciju stvorile su 1992 g. dve republike, Srbija i Crna Gora, s
tim da unutar Srbije postoje dve autonomne pokrajine Kosovo i Metohija i Vojvodina;
Bosna i Hercegovina - po Dejtonskom sporazumu (1995), je dvostepena federacija.
Sastoji se iz dva entiteta - Hrvatsko-muslimansku federaciju (koja se sastoji iz 10
kantona) i Republiku Srpsku, podjednake veličine (51:49% teritorije). To je
konsenzusni federalizam pod nadzorom međunarodnog administratora; Belgija - na
severu su Flamanci teutonskog porekla a na jugu pretežno Valonci romanskog
porekla, dok je glavni grad Brisel sa mešovitim stanovništvom. Od 1980. Flamanci i
Valonci imaju regionalne "sub-vlade" dok je 1993. stvorena federacija od tri
autonomna regiona: Brisela, Flandrije i Valonije; Etiopija - 1952. je nastala federacija,
1962. suspendovana. U Etiopiji živi preko 100 nacionalnosti i etničkih grupa. Zbog
opasnosti secesionizma poput onog u Eritreji, vraćen je federalizam 1994, baziran na
devet etnički različitih država; Sudan - 1995 godine stvorena je federacija od 26
država od kojih svaka ima guvernera, postavljenog od federalnog predsednika. Ipak, sa
vojnom diktaturom ustav je sumnjiv.

Mogući kandidati za uvođenje federalnog sistema su Somalija, Šri

Lanka i JAR. Somalija je 1983. g. bila ustanovila federalni sistem vlasti
baziran na 18 autonomnih regiona, ali taj sporazum nije stupio na snagu
zbog građanskog rata 1980-h. Čak je jedan veliki region Somalilend na
severozapadu, bio proglasio "nezavisnu državu" u maju 1991. U nekim
zemljama federalni sistem je čvrst (Švajcarska, SAD, Kanada, Australija)
dok je u nekima mek (Nemačka, Indija). Federalizam u Nemačkoj je aktivno
sponzorisan od okupacionih snaga posle II svetskog rata, da bi se oslabila
moć i ratobornost nacionalističke centralne vlasti. Suprotno, Federacija
Bosne i Hercegovine je sponzorisana od međunarodnih snaga da bi se
ojačala centralna vlast i jedinstvo države. Slabo federalizovani sistemi usled
centralizacije zakonodavne vlasti su na Komorima i u Austriji. U nekim
zemljama federalizam je oslabljen usled dominacije partijskih i državno-
regionalnih asocijacija, kao u Meksiku, Rusiji, Venecueli, Maleziji. U
nekim zemljama federalni sistem je uspostavljen da bi se udovoljilo nekim

398
političkim aspiracijama regionalno baziranih etničkih zajednica, koje žele
posebnost ili secesiju, kao u Belgiji, Bosni i Hercegovini, Etiopiji, Nigeriji,
Sudanu i Jugoslaviji. Neke federacije su zbog secesionističkih pokreta
dezintegrisane, kao bivši SSSR, Čehoslovačka i SFR Jugoslavija, 1991-92.
Secesionističke težnje postoje u Bosni, Kanadi, Etiopiji, Indiji, Meksiku,
Pakistanu, Ruskoj Federaciji, Sudanu i Jugoslaviji. Poslednjih decenija
postoji opšti trend u pravcu političke i ekonomske decentralizacije, što se
može zapaziti u procesu regionalizacije Evropske unije, posebno u
Francuskoj, Italiji i Španiji. Tako razlika između "slabo federalizovane"
države kao što je Austrija i "jako decentralizovane" države kao što je
Španija, vrlo je mala.

3. TIPOVI KONFEDERACIJA. Konfederacije su savezi,

zajednice ili unije više država. Primeri mogu biti antičke lige grčkih
gradova, srednjovekovne lige nemačkih, belgijskih, italijanskih gradova.
Dugovečne konfederacije bile su u Švajcarskoj (1291-1849), Holandiji
(1579-1795), Nemačkoj (1815-1864), SAD (1776-1787). U savremenoj
istoriji bio je samo jedan pokušaj da se stvori konfederacija kao
konsolidovana država - Senegambija (1981-1989) koja se ubrzo raspala na
sastavne delove Senegal i Gambiju. Danas nema pravih konfederacija ali
ima niz sličnih međunarodnih integracija.

Konfederalne integracije dele se na tri tipa: 1) unija; 2) asocijacija;

3) liga. Unija je novi tip konfedracije čiji je prototip Evropska unija, koja
ima 15 članica, koje su nejednako zastupljene u zajedničkim organima vlasti.
Stvoren je jedinstven ekonomski prostor unutar kojeg je slobodno kretanje
ideja, ljudi, roba i kapitala. Ali najvažnije je to, da su procesi unifikacije i
unitarizacije koji su prevladavali u prvim decenijama njenog postojanja,
ustupili mesto procesima federalizacije ili regionalizacije. Uvodi se princip
subsidijarnosti koji podrazumeva trostepeni sistem: region (zemlja, kanton,
provincija) - država - unija. Znači da na svakom nivou postoje vlastiti
zakonodavni i izvršni organi, čije funkcije su jasno razdvojene. Regionima
(zemljama, kantonima i slično) su ostavljene funkcije koje su neophodne za
njihovu samoupravu i uključivanje u ekonomski, socijalni i politički život
kako u vlastitim državama tako i na međunarodnom nivou. Zvanični model
Evropske unije postala je "Evropa regiona", sa dugoročnom težnjom ka
čvršćoj federativnoj tvorevini - Sjedinjenim Državama Evrope.

399
 Tab. 21. - Neki oblici asocijacija u svetu (1999)
Naziv Oblik Matična država
Azorska ostrva Samouprava Portugalija
Alandska ostrva Samouprava Finska
Andora Kondominijum Španija-Francuska
Butan Pridružena država Indija
Gernsi o. Samouprava V. Britanija
Grenland Samouprava Danska
DŽama i Kašmir Samouprava Indija
DŽersi o. Samouprava V. Britanija
Kukova ostrva Pridružena država Novi Zeland
Madejra Samouprava Portugalija
S. Marijanska ostrva Pridružena država SAD
Maršalska ostrva Pridružena država SAD
Makao Samouprava Portugalija
Men o. Samouprava V. Britanija
Mikronezija Pridružena država SAD
Monako Pridružena država Francuska
Holand. Antili Pridružena država Holandija
Ostrvo Niue Pridružena država Novi Zeland
Republika Palau Pridružena država SAD
Porto-Riko Samouprava SAD
San Marino Pridružena država Italija
Republika Srpska Entitet Bosna i Hecegovina
Farerska ostrva Samouprava Danska
Lihtenštajn Pridružena država Švajcarska

Na suprotan način je nastala Zajednica nezavisnih država (ZND)

1991. - ujedinjavanjem država koje su prethodno bile u federaciji. Ima 12
članica od kojih su 10 punopravne (Azerbejdžan, Belorusija, Jermenija,
Gruzija, Kazahstan, Kirgizistan, Moldova, Rusija, Tadžikistan i Uzbekistan)
i 2 pridružene (Turkmenistan i Ukrajina). ZND po svojoj formi, suštini,
karakteru, principima i parametrima je konfederacija.

Asocijacija predstavlja savez malih država ili državnih tvorevina sa

velikom državom, često kolonijalnom metropolom. Asocijacija se bazira na
tzv. asimetričnim odnosima zajedništva, kada se male države umesto
dobijanja nezavisnosti zadovoljavaju unutrašnjom autonomijom,
samoupravom ili pokroviteljstvom velike države. Slobodne asocijacije
postoje u tri osnovna podtipa: 1) pridružena država (entitet), 2) samouprava
(autonomija), 3) kondominium. Pridružena država (entitet) je savez u kojem
velika i mala država mogu jednostrano raskinuti "specijalne" veze u skladu
sa utvrđenom procedurom. Samouprava dozvoljava mogućnost izmena
"specijalnih odnosa" samo uz saglasnost obeju strana, velike i male države.

400
Kondominijum je redak tip konfederativnog uređenja, gde nekom teritorijom
upravljaju dve ili više država. U istoriji je bilo nekoliko takvih slučajeva. Na
primer, 1906-1980 g. postojao je kondominijum Velike Britanije i Francuske
na ostrvima Novi Hebridi, koji su 1980 g. dobili nezavisnost kao republika
Vanuatu. Danas je Andora formalno kondominijum Španije (zapravo
biskupa od Urhela) i Francuske.

Liga je savez nezavisnih država, koji je stvoren sa određenim

ciljem. Koordinativno-konsultativnu ulogu ima zajednički sekretarijat. Svaka
država članica zadržava pravo da istupi iz nje. Primeri su NATO pakt, Liga
arapskih država, Komonvelt i slično.

401
 XVII glava

ADMINISTRATIVNA PODELA I
TERITORIJALNA KOHEZIJA DRŽAVE

1. Administrativni Glavni gradovi su kontrolni centri širih

sistemi, regioni i teritorija (izuzev nekoliko gradova-
država). Teritorija između glavnog grada
regionalizacija
i granice ne može se uvek kontrolisati iz
centra, što pogoduje regionalizmu.
Regionalizmi su znak slabosti, propasti države. Primer je srednjovekovna
srpska država. "Kad postaja bude poželela da bude glavni grad države, tada
će nastati Armagedon", glasi zapis jednog rimskog centuriona. Država
sprovodi vlast na svojoj teritoriji preko administrativnih regiona (lat. regio -
prostorna celina). Evolucija koncepta regiona može se pratiti od renesanse
kroz administrativne i vojne podele. Za geografa region je neki entitet sa
određenim fizičkim i kulturalnim sadržajima. Fizički regioni su više-manje
konstantni. Ali ljudska kultura je dinamična, evolutivna, difuzna. U
istraživanju neke države treba odrediti kakvi tipovi regiona postoje u datoj
zemlji - da li ti regioni imaju svoju individualnost, osećanje posebnosti (u
kojem stepenu) ili su to samo regioni tehničkog i administativnog značaja.
Drugo pitanje odnosi se na "pravce" regionalne posebnosti (regionalizma) -
da li je taj regionalizam "centripetalni" ili "centrifugalni".
Politički regioni, elektoralni okruzi i lokalne vlasti, imaju jednu
karakteristiku - to su podele državne teritorije koje ne ugrožavaju državni
suverenitet. To nije slučaj sa federalnim podelama države. Administrativni
način podele uključuje "vertikalnu" podelu suvereniteta, tako da je on
"sastavljen" od različitih geografskih razmera (sl. 27). Federalizam je
"horizontalna" ili geografska podela suvereniteta, tako da dve ili više država
čine jednu. Regionalni pokreti su u osnovi socio-ekonomski po karakteru.
Snage koje čine bazu regionalnih pokreta mogu biti administrativne potrebe,
kulturalni sekcionalizam, potencijali resursa i njihova zaštita, uticaj velikih
industrijskih i urbanih centara.
Političko-ekonomske regionalne strukture možemo opisati u
kategorijama koncepcije centar-periferija. Najčešće se susreću sledeći tipovi:
1) "normalni" model centar-periferija, kada je jedan isti region
politički, ekonomski, tehnološki i kulturni centar države (primer Francuske);

402
 2) "obrnuti" model centar-periferija, kada jedan region vrši funkciju
političkog centra, drugi region ili regioni imaju ulogu ekonomskog centra
(primeri bivše Jugoslavije, Španije);
3) policentrični model, kada u državi postoje dva ili više relativno
uravnoteženih političkih centara (Belgija);
4) model bez regionalnih političkih centara (Poljska).
"Obrnuti" model centar-periferija, u poređenju s "normalnim"
modelom, odlikuje se manjom političkom stabilnošću i manjom
ekonomskom efektivnošću (Lasuen, 1985).
Region je jedinstvo različitosti ili pak različitost u jedinstvu. To
jedinstvo može biti izvedeno kroz tzv. politički ili prirodni region. Po
Hartšornu, realno postoje samo politički regioni. Političku podelu prati
određeni poredak u pogledu na fizičku granicu, potencijale resursa,
kulturalnu koherencu u smislu jezika, literature, nošnje, načina života,
naselja i socijalnih organizacija. Nesklad u tom pogledu istorija je ispravljala
ili korigovala kroz ratove, političke ustanke ili pokrete. Cilj svih
regionalizacija je neki kompromis između konfliktnih ideja na polju
regionalizma. Geografi obično više teže prirodnim regionima i ne obožavaju
političke podele. Realno govoreći, politički region nije u velikom raskoraku
sa prirodnim regionom.

403
 U FRANCUSKOJ regionalizam je rođen pre revolucije 1789.
godine. Administrativne rekonstrukcije su imale dve svrhe - da uvedu više
stepenica centralne vlasti i da razbiju tradicionalno nelojalne jedinice.
Kolber (1619-1683) je pokušao da organizuje francuski prostor tako da bude
usredsređen na Pariz, na prestonicu, zato što je bio zainteresovan da
stimuliše apsolutnu vlast države i monarhije. NJegov naslednik Turgo (1727-
1781) bio je liberalnijih nazora. Naručio je izradu preciznih katastarskih
mapa velikog dela Francuske upravo zato što je nastojao da stimuliše
privatne svojinske odnose, disperziju ekonomske i političke moći i da olakša
promet robe kako u Francuskoj tako i van nje. Obojica su nastojali da
ojačaju fiskalni temelj državne vlasti, ali su za postizanje toga cilja
pribegavali sasvim različitim prostornim politikama, zato što su na odnose
snaga između privatne svojine i države sasvim različito gledali. Turgo je
poznat po projektu studije koja bi sadržala: 1. Jednu obrazloženu istoriju
sveta, 2. Političku geografiju (prvi pomen toga naziva) i 3. Nauku o upravi.
Maršal i ekonomist Voban (Vauban) je početkom XVIII veka napisao
"Project d’une Dime Rojale" gde ističe takođe potrebu regionalizacije države
za vojne potrebe. Jedan od vođa Francuske buržoaske revolucije i osnivač
Jakobinskog kluba, Abe Siejes, 1789. godine je stvorio kompletno novu
prostornu strukturu Francuske, koja je izbrisala sve tradicionalne
provincijalne institucije. Serije pravilnih oblika i istih površina prostornih
jedinica su kreirane tako da seku staru socijalnu konfiguraciju života.
Crtanje ovih departmana je primer prostorno-socijalnog inženjeringa radi
prekidanja odanosti prema starim provincijama. Zbog redukovanja lokalnog
identiteta čak, nazivi departmana su izbegavali svaki odnos sa istorijskim,
socijalnim ili ekonomskim konfiguracijama života. Umesto toga departmani
su nazivani prema "neutralnim" fizičko-geografskim crtama kao što su reke i
planine. Ova strategija je postala kasnije uobičajena. Filozofi i sociolozi su
istakli nove ideje i od 1900 regionalna škola je otišla u istoriju. Eksponent
regionalizma Vidal de la Blaš je geografske radove prilagodio njihovim
različitim pogledima. On je istakao da su prirodni regioni neprikladni za
potrebe administracije. On je takođe zapazio da provincijski gradovi
Francuske imaju odgovarajući ekonomski uticaj na teritoriju koja ih
okružuje. On je opisao ove gradove kao "noduse" (noedus - centri)
ekonomske koncentracije u Francuskoj. Po njegovoj oceni regioni su
stvoreni uravnotežavanjem prirodnih regiona i nodusa. Od početka I
svetskog rata regionalna ideja je ušla u skupštinu, institute, akademije nauka
i fakultete u Parizu. Mogućnost pada Pariza u ruke Nemaca otkrila je
opasnost prekomerne centralizacije. Pre 1914. Francuska je bila podeljena u
dvanaest armijskih oblasti za potrebe brze mobilizacije. Ova područja imala
su homogeno stanovništvo sa pogodnim centralnim ili nodalnim gradom u
mreži železničkih komunikacija i predstavljala su ekonomske celine. Podela
zemlje na ekonomske regione između dva rata korespondirala je u glavnim

404
linijama sa teorijskom podelom koju je predložio Vidal de la Blaš. Od 1939.
u Francuskoj funkcioniše regionalni sistem za administraciju pravosuđa,
školstva, za vojnu organizaciju, ekonomske i druge važne potrebe. Posleratni
regionalizam u Francuskoj bio je orijentisan, kao i u drugim zemljama, za
potrebe socijalnog planiranja. Urbano i regionalno planiranje sporo se
razvijalo. Za to postoji više razloga. Posednici zemlje u Francuskoj imaju
neograničena prava na zemlju, uz to, zemlja u gradovima je izuzetno
izdeljena na sićušne parcele. Izuzev velikog Pariza, planirani razvoj širih
područja je još u začetku.
Planiranje širih prostornih jedinica bazirano je na veličini i ravnoteži
stanovništva, dostupnosti prema glavnom gradu i njihovim zajedničkim
interesima kao i istorijskim provincijama. Ima više predloga revizije sistema
teritorijalnih jedinica u kojima figuriraju korespondentni centri, kao što su
Lion, Lil, Nansi, Marselj, Tuluz, Bordo, Nant, Klermon-Feran i Pariz.
Regionalni glavni gradovi sa razvijenim saobraćajem mogu opsluživati
prostor od oko 150 km u radijusu. Fundamentalna potreba za svaki centar je
da ima univerzitet i dobru štampu, sa minimalnim tiražom od 100 000
primeraka. Područje usluga treba da ima najmanje 1 mil. stanovnika. Takva
podela treba da ima efektivne i nezavisne organe vlasti. Region treba da
bude iznad svih ekonomskih entiteta i organizacija, ograničen svojim
sistemom uprave školstva, bankarstva i planerskih ustanova.
Francuska je ustavom iz 1958. godine podeljena na 22
administrativna regiona. U drugom stepenu podeljena je na 96 departmana,
od kojih je svaki dalje podeljen na arondismane, a ovi na kantone i komune,
što znači da ima ukupno 5 nivoa administrativne podele. Osim toga,
Republika obuhvata još 4 prekomorska regiona i departmana (Gvadelup,
Gijana, Martinik i Reinion), 2 teritorije (Nova Kaledonija, Francuska
Polinezija) i antarktičke zemlje. Visokoobrazovni sistem podeljen je na 27
akademija, kojima upravljaju rektori. Crkvena administracija je podeljena na
18 katoličkih nadbiskupija. Vojne oblasti Francuske sastoje se iz 7 kopnenih,
4 vazdušne i 3 pomorske oblasti. To su dobri primeri lokalnih jedinica vlasti
koje doprinose napoleonskom etosu "ujedinjene i nerazdeljive nacionalne
države". Ipak, danas je prisutno buđenje regionalnog identiteta u mnogim
oblastima Francuske, prvenstveno kroz nostalgični kult lokalne tradicije i
poluzaboravljenog jezika predaka. U ovome se naročito ističu Bretanja,
Alzas, Normandija, Korzika, Savoja.

VELIKA BRITANIJA ima različite forme regionalizma. U Irskoj,

Škotskoj i Velsu regionalizam je "centrifugalnog" karaktera, ipak pretežno
akademski. U Engleskoj "grofovije" (shires – šajri) ili provincije (counties)
su areali koje su u srednjem veku kontrolisali šerifi (shire = šerifat). Fabian
Societi je 1905. godine vodeće ideje regionalizma nazvao "nova heptarhija"
(sedmovlašće), ističući da veliki gradovi Liverpul, Mančester, Birmingem,

405
NJu Kastl, Notingem, Lids i dr., moraju biti priznati kao centri, ne kao
samostalne jedinice za lokalne vladine potrebe, posebno u pogledu usluga i
transporta, elektroprivrede i vodosnabdevanja. Ova ideja nove heptarhije
privukla je pažnju nekih geografa. Favcetova (Fanjcett, 1919) "prirodna
podela Engleske" (Natural Division of England) je naglasila podelu
Engleske u potpuno nova administrativna područja koja ne samo da su veća,
nego su više usklađene sa geografskim činjenicama nego sa zahtevima
države. Kolova (G. D. H. Cole) podela je bazirana pretežno na političkim i
ekonomskim rezonima a ne striktno na geografskim kao Favcetove.
Favcetov predlog je naišao na odobravanje kao novi tip administrativne
podele, koji je zahtevao veće regione kao posrednike između lokalnih vlasti
na jednoj strani i države na drugoj. Ustanovljavanje regionalnih centara za
usluge velikih provincija Engleske dala su impuls regionalnoj svesti,
različitoj od starog državnog duha. Ciljevi zbog kojih Engleska i Vels su
podeljeni u regionalna područja su sledeći: Na prvom mestu te podele su
stvorene zbog statističkih potreba (popisa stanovništva). Drugo, to su
administrativni regioni organizovani za neke specijalne državne potrebe
(pravosuđe, pošta). Treće, to su regioni podele privatnih organizacija, za
njihove zajedničke potrebe. Četvrtu grupu sačinjavaju regionalne sheme za
potrebe vojne ili civilne bezbednosti.
Važan cilj koji proističe iz proučavanja regionalizma je uticaj
regionalnog glavnog grada ("kapitala"). Američki naziv "Metropolitanski
regionalizam" u Engleskoj je realizovan tako da su neki gradovi dobili više
kontrole nad određenim regionima koji ih okružuju. London, Birmingem,
Lids, Bristol i Kardif su dobili status metropolitanskih grofovija. Sedam
gradova su postali metropolitanski centri nove heptarhije - regiona velikog
Londona, Midlandsa, Lankašira, Jorkšira, Zapadnog Midlandsa, Velsa i
Severo-Istoka. "Standardni regioni" Engleske izdvojeni su ne samo kao
"regioni ekonomskog planiranja", za administrativne potrebe zdravstva,
školstva, distibucije električne energije i gasa, nego prvenstveno kao regioni
civilne odbrane u slučaju invazije. U slučaju nuklearnog napada, kada bi bile
prekinute sve komunikacije sa Londonom, ovi regioni bi postali suverene
jedinice čiji "glavni gradovi" bi postali podzemni kontrolni centri (Taylor,
1989).

NEMAČKA je usled promena u regionalnoj ekonomskoj strukturi

imala potrebu da ustanovi nove provincije za opsluživanje administrativnih,
socijalnih i ekonomskih interesa. Cilj regionalista nije bio da umanje efekat
centralizacije, nego pre svega da prilagode granice novom konceptu
ekonomske i geografske logike. Hugo Preus je 1918. godine napravio novu
shemu lendera (lander = makroregije) za Vajmarsku Republiku. To je bila
federalna država, sa lenderima približno jednake veličine, sa približno
milion stanovnika. Između dva rata nacisti su stavili veliki naglasak na plan

406
za nacionalni ili regionalni razvoj. Centralno pitanje bilo je: Šta će biti baza
nove mreže političkih jedinica kao sastavnih elemenata u novom Rajhu?
Preporuke su se kretale od administrativne podele do plemenskih prostora
koji pokazuju regionalne razlike u dijalektu, tradiciji, temperamentu i
folkloru. Rešenje je nađeno ne u istorijskim jedinicama, ili u postojećim
podelama, ili u kulturalnim zajednicama, nego u prirodnim entitetima
modernih aktivnosti, interesa i organizacija koje su inherentne strukturi
društva. Tako su nacisti stvorili nove funkcionalne regione. Posle II svetskog
rata Britanija i Francuska su insistirale da ustav za Zapadnu Nemačku bude
federalni da bi se tako stvorila slabija država koja će biti manja potencijalna
opasnost. Danas se Nemačka sastoji iz 16 zemalja (lendera): Baden
Virtemberg, Bavarska, Berlin i Brandenburg (izjasnile se za ujedinjenje),
Bremen, Hamburg, Hesen, Meklenburg-Prednja Pomeranija, Donja
Saksonija, Severna Rajna-Vestfalija, Rajnland-Pfalc, Sar, Saksonija,
Saksonija-Anhalt, Šlezvig-Holštajn i Tiringija.

SAD u pogledu regionalizma ne mogu se upoređivati s Evropom.

Tarner je to nazvao "sekcionalizam" američkog života. Naglasio je značaj
očuvanja resursa. U pogledu federalnih regionalnih shema, TVA (Tennessee
Valey Authority) je dobro poznat. Rastući ekonomski i socijalni uticaj
velikih gradova je učinio granice država nepodesnim. U Evropi preovlađuje
potreba da nove političke jedinice, veće ili manje, budu više konsonantne sa
činjenicama iz socijalne i ekonomske geografije. "Metropolitanski
regionalizam" SAD u kojem veliki gradovi upravljaju sferama uticaja bez
obzira na državne granice, može biti shvaćen kao baza za novu regionalnu
podelu.

ŠPANIJA je podeljena na 17 autonomnih oblasti: Katalonija,

Baskija, Galisija, Andaluzija, Valensija, Estramadura, Kastilija-Leon,
Kasilija-La-Manča, Asturija, Navara, Mursija, Rioha, Aragon, Kantabrija,
Madrid, Balearska ostrva i Kanarska ostrva. Regionalna situacija u Španiji
rezultat je "centripetalnih" i "centrifugalnih" snaga. Španija je nastala kao
proširena Kastilija. Na prostorima istorijske Kastilije identifikacija sa
Španijom je najveća. Centripetalne snage različitog intenziteta postoje u
perifernim regionima, posebno u zemlji Baska i Kataloniji, u manjoj meri u
Galisiji, Andaluziji, Valensiji i na oba arhipelaga. Posebno mesto ima
Baskijski regionalizam (nacionalizam) koji teži secesiji Baskije. Posebnost
regiona ogleda se uglavnom u etnopsihološkoj i folklornoj sferi. U nekim
regionima takođe se postavlja pitanje jezika, zato što u Kataloniji, Baskiji,
Galisiji, Valensiji i na Balearima pored španskog (zvanog takođe
kastilijanski) koriste se regionalni jezici. Regionalne osobenosti dugo su
negirane od centralnih vlasti, dominiranih pretežno od "centripetalnih" sila.
To je značilo odbacivanje regionalizama. Karakterističan izuzetak bilo je

407
podržavanje kastilijanskog regionalizma ("centripetalnog") u periodu
diktature generala Prime de Rivere dvadesetih godina. Regionalne
posebnosti ispoljene su posle smrti generala Franka u vidu nove organizacije
države koja je dala autonomiju regionima. Regionalne autonomije pokazale
su značajne razlike u stepenu osećanja posebnosti regiona. Delimitacija
perifernih regiona, sa izrazitim osobenostima, nije bila problematična, za
razliku od centralnih regiona (kastilijanskih) koji su slabo homogenizovani i
slabog osećanja regionalnog identiteta. Tako je nastalo 17 autonomnih
regiona koji se razlikuju po veličini teritorije i broju stanovnika, stepenu
autonomije, stepenu unutrašnje kohezije i stepenu osećanja posebnosti.

RUMUNIJA je 1938. godine reorganizovana na deset potpuno novih

distrikta. Oni su specijalno oblikovani tako da seku tradicionalne etničke i
istorijske provincije tako da ne budu oslone tačke za secesionizam. Jedinice
su nazvane prema rekama, planinama i moru. To je trebalo da dovede do
nastanka novog regionalnog identiteta. Rumunija je danas unitarna država sa
40 regiona (ujezda).

INDIJA je u kolonijalnom periodu imala političku i administrativnu

podelu baziranu na klimatskoj klasifikaciji (Blanford, 1889). Shema prirodne
podele bila je usvojena od popisnih vlasti 1901. a zatim modifikovana 1928.
(autor L. Baker) i 1939. (D. Stamp). Posle sticanja nezavisnosti (1947)
formirana je Državna reorganizaciona komisija (1955), koja je koncentrisala
pažnju više na kulturnu geografiju zemlje i stvorila 14 jezički baziranih
država (Bhattacharya, 1974). Ova struktura je kasnije doterivana tako da
Indija danas ima 25 država koje su subjekti federacije i 7 manjih saveznih
teritorija (bivše neengleske kolonije - francuske i portugalske). Federalna
podela šire odražava kulturalni diverzitet teritorije Indije, koji je potencijalno
centrifugalna snaga. Međutim, indijski federalizam je centripetalna snaga.
Ustav definiše Indiju kao "savez država" koje nemaju prava na
samoopredeljenje do otcepljenje. Indijske države su administrativno-
teritorijalne jedinice čiji status ne može biti promenjen bez saglasnosti u
federalnom parlamentu, u kojem je odnos snaga uvek u korist centralne
vlasti (Ivanov, 1997).

NIGERIJA koristi federalizam kao strategiju regionalnog

ekonomskog razvoja. Federalne države (30) korespondiraju sa zajedničkim
planom razvoja. To je novi oblik regionalne politike. Svaka država je "forum
za razvoj" i svaki novi glavni grad države je potencijalni ekonomski centar
rasta (Ikporukpo, 1986; Taylor, 1989).

408
 Srbija je u vreme Cara Dušana bila
2. Regionalna struktura podeljena na zemlje (oblasti), gradove,
Srbije župe, krajišta (pogranične župe), sela i
i SR Jugoslavije katune (Dušanov zakonik, čl. 145). Na
čelu zemalja stajali su despoti, ćesari,
sevastokratori, veliki župani ili vojvode. Gradovi su bili pod upravom
kefalija, župama su upravljali župani ili kefali, krajištima - krajiške vojvode
ili kefali. Na čelu sela i katuna stajali su knezovi, vladaoci, premićuri,
predstojnici ili čelnici. Za vreme turske vladavine Srbija južno od Save je
sačinjavala jednu upravnu jerdinicu - Beogradski pašaluk, koja je bila
podeljena na 12 nahija - beogradsku, valjevsku, šabačku, rudničku,
kragujevačku, gročansku, smederevsku, požarevačku, ćuprijsku, jagodinsku,
užičku i požešku. Ove su bile podeljene na knežine i sela, kojima su
upravljali muselimi, oberknezovi i knezovi, koji se u doba srpskih ustanaka
nazivaju vojvode ili komandanti. Odlukom narodne skupštine 1834. godine
Srbija je bila podeljena na serdarstva: raško, podunavsko, mačvansko,
timočko i rasinsko, na čelu sa serdarima, a nahije i knežine su prozvani
okruzima i srezovima. Po kasnijim zakonskim uređenjima Srbija je isto bila
podeljena na okruge, srezove i opštine. Pred ujedinjenje 1918. godine bila je
podeljena na 33 okruga i varoš Beograda, 137 srezova i oko 2250 opština.
Okružni i sreski načelnici bili su organi centralne državne uprave, a
opštinske predsednike birao je narod. Crna Gora bila je podeljena na šest
oblasti a ove su se delile na kapetanije, varoške opštine i sela. Bosna i
Hercegovina za vreme Austro-ugarske okupacije bila je podeljena na 6
okruga - banjalučki, bihaćki, mostarski, sarajevski, travnički i tuzlanski, i na
54 sreza. Na čelu okruga i srezova stajali su načelnici a na čelu opština -
glavari, knezovi ili mukatiri. Gradske opštine imale su posebno uređenje.
Hrvatska, Slavonija i Vojvodina delile su se na županije, srezove i opštine.
Slovenija - na srezove i opštine, kao i Dalmacija. Na čelu županija stajali su
veliki župani, a na čelu srezova - sreski načelnici, dok su opštinama
upravljali: u Hrvatskoj, Dalmaciji i Sloveniji - opštinski načelnici, u
Vojvodini knez, a u Sloveniji - župan (Ručnov D. i Ručnov V., 1997).
Prema Vidovdanskom ustavu (1922) uprava u Kraljevini SHS se
vrši po oblastima, okruzima, srezovima i opštinama. Podela na oblasti se vrši
zakonom prema prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama. Jedna oblast
može imati najviše 800 000 stanovnika. Na čelu oblasti stajao je veliki župan
koga je postavljao kralj. Po tom principu, Kraljevina je podeljena na 33
oblasti, a Srbija na 16 oblasti, i to: bačku, beogradsku, kosovsku,
kruševačku, moravsku, nišku, podrinjsku, podunavsku, požarevačku, rašku,
sremsku, šumadijsku, timočku, užičku, valjevsku i vranjsku. Oblasti su imale
izvesnu samoupravu u domenu oblasnih finansija, javnih radova, zdravstva,
prosvete, socijalne i ekonomske politike. Oblasti su 1929. godine zakonom
ukinute a formirano je devet banovina. Granice banovina nisu bile etničke,

409
izuzev Slovenije tj. Dravske banovine. Banove je postavljao kralj. Politički
ciljevi centralizma su bili ispred istorijskih i privrednih momenata. Pri tom
su neutralno nazvane prema rečnim basenima, da bi se oslabili nacionalizmi
velikih etničkih grupa. To su bile Vardarska (sedište Skoplje), Vrbaska
(Banjaluka), Dravska (LJubljana), Dunavska (Novi SAD), Drinska
(Sarajevo), Zetska (Cetinje), Moravska (Niš), Primorska (Split) i Savska
(Zagreb). Ove dve poslednje s još nekim srezovima sačinjavale su kasnije
(1939) tzv. Banovinu Hrvatsku, koja je sporazumom Cvetković-Maček
dobila posebna prava. Beograd sa Zemunom i Pančevom sačinjavao je
zasebno upravno područje (Uprava grada Beograda).
Federalizacijom (1945) po nacionalnom ključu Jugoslavija je
podeljena na šest republika i dve autonomne pokrajine u Srbiji. Ukazom
1949. godine u FNRJ su formirane 23 oblasti, od kojih su 5 bile u Srbiji. Od
tada nadalje često su vršene reforme administrativne podele. Ustav iz 1974.
oslobodio je centrifugalne nacionalizme. Pre Ustava 1991. godine Srbija je
imala 18 međuopštinskih regionalnih zajednica a posle je ustanovljeno 29
okruga i grad Beograd kao posebna administrativna jedinica. Ipak vlast nije
decentralizovana.
Postoji više ideja o promenama regionalne strukture Srbije. Među
geografima nema jednoznačnog stava. Po V. \uriću (1959), koliko je bilo
autora, toliko je bilo i mišljenja o regionalizaciji Srbije. \urić je po
ekonomsko-geografskim kriterijumima izdvojio 14 oblasti: beogradsku,
podrinjsko-kolubarsku, zapadno-moravsku, ibarsku, timočku, topličko-
nišavsku, južno-moravsku, kosovsku, metohijsku, banatsku, bačku i
sremsku. U Prostornom planu Srbije (1996) govori se o sistemima centara
(nodalni sistemi) različitog hijerarhijskog ranga od makroregionalnog
(Beograd, Novi Sad, Niš, Priština, Kragujevac i Užice), preko regionalnog
do subregionalnog, ali ta ideja nije elaborirana u vidu političkih regiona. M.
Jovičić (1997) je u svojoj knjizi "Regionalna država" predložio
regionalizaciju SR Jugoslavije na 13 regiona podjednake veličine od 0,5 - 1
mil. stanovnika. To su: Crna Gora, Bačka, Banat, Srem, Kosovo, Metohija,
Zapadna Srbija, Šumadija, Podunavlje, Istočna Srbija, Južna Srbija, Stara
Raška, Beograd. Glavni kriterijumi regionalizacije bili bi privredni,
geografski i istorijski. Realizacija tog modela zahtevala bi kompromis
između federalizma i unitarizma, odnosno ravnotežu centripetalnih i
centrifugalnih sila u državi. U nekim regionima Centralne Srbije izražen je
centripetalni a u nekim centrifugalni regionalizmi.
Uslov političke stabilnosti i integracije teritorijalnog sistema je brzi
ekonomski rast. Međutim, ekonomske krize uzrokuju razvoj centrifugalnih
snaga, koje s jedne strane izazivaju rast političkih napetosti a s druge strane
otežavaju sprovođenje antikrizne politike. U krajnjem slučaju to može
dovesti do secesionizma perifernih regiona. To potvrđuje 500-godišnja
istorija Španije i 70-godišnja istorija Jugoslavije u glavnim crtama.

410
 Vekovna borba i napori za stvaranje
3. Evropska unija - nacionalnih država u Evropi nije dovela
regionalizacija i do idealne raspodele teritorija međui
transgranična njima. Istovremeno usled procesa
integracija regionalne diferencijacije rastao je značaj
stvaranja kompleksnog hijerarhičnog
sistema granica od administrativnih do državnih i supradržavnih. U
Zapadnoj Evropi međunarodne i nadnacionalne strukture kao što su NATO,
Evropska unija, Savet Evrope, ekonomska unija Beneluks, Nordijski savet i
EFTA uzrokovali su postepeno erodiranje barijernih funkcija granica.
Šengenskim sporazumom je ukinuta granična kontrola unutar Evropske
unije. Uporedo sa slabljenjem nacionalnih granica jačao je politički značaj
regiona. Stvaranje Saveta regiona posle Mastrihtskog dogovora 1992. g.
održava te nove tendencije u Evropskoj uniji. Slabljenje nacionalnog
centralizma, jačanje regionalnih identiteta i regionalnih nadležnosti u sferi
odlučivanja, otvara put transgraničnoj saradnji i stvaranju međunarodnih
regionalnih zajednica i transgraničnih regiona.
Međunarodna saradnja i njena organizacija u Zapadnoj Evropi
otpočela je kao reakcija na početak Hladnog rata. Prve integracije su nastale
kao protivteža SSSR-u i oslonac za oporavak moći Zapadne Nemačke.
Najpre je stvorena vojna organizacija NATO (1949) kao i Savet Evrope.
NATO nije uključio Irsku, Švajcarsku i Austriju. Zapadna Nemačka je
postala članica NATO-a 1950. a Španija 1970. godine. Vojno neutralne
zemlje kao Irska, Švedska, Austrija uključene su u Savet Evrope koji je
stimulisao evropsko jedinstvo kroz kulturnu, ekonomsku i administrativnu
saradnju. Istovremeno su nastali značajni oblici ekonomske integracije. Tri
zemlje - Belgija, Holandija i Luksemburg su 1948. osnovale carinski savez,
koji je 1960. prerastao u ekonomski savez. Nordijske zemlje Danska, Finska,
Island, Norveška i Švedska su 1952. stvorile Severni savet. Iste godine su
Francuska, Zapadna Nemačka, Italija i tri zemlje Beneluksa stvorile
Evropsku zajednicu za ugalj i čelik. Nešto kasnije, 1958. nastala je Evropska
zajednica za atomsku energiju. Iste godine istih šest država je stvorilo
Evropsku ekonomsku zajednicu. Te tri organizacije bile su klica sadašnje
Evropske unije. Asocijacija za slobodnu trgovinu (EFTA) nastala je kao
alternativna organizacija 1960, objedinivši članice Severnog saveta i neke
druge zemlje - Veliku Britaniju, Dansku, Norvešku, Portugaliju, Švedsku,
Austriju, Švajcarsku a kasnije i Island dok je Finska postala njen pridruženi
član. Kasnije su sve te zemlje, izuzev Švajcarske, Norveške i Islanda
uključene u Evropsku uniju.
Evropska unija podstiče decentralizaciju u privrednom i političkom
odlučivanju, jačanje izborne vlasti na subnacionalnom nivou upravljanja i
jačanje metropolitanskog nivoa upravljanja (princip subsidijarnosti). U tom
cilju podstiče stvaranje transgraničnih "evroregiona", koji treba da olakšaju

411
defunkcionalizaciju državnih granica i otvore put ka "Evropi regiona".
NJeno stvaranje je olakšalo međunarodni transport, komunikacije i saradnju
a takođe podstaklo stvaranje regionalnih struktura. Ovi procesi utiču na
postepenu decentralizaciju vlasti u zemaljama članicama.
Neke članice Unije su nerado regionalizovane zbog unutrašnjih
centrifugalnih snaga. Prema stepenu centralizma - decentralizacije zemlje
Evropske unije mogu se grupisati na četiri kategorije: 1. Klasične unitarne
države bez izborne vlasti na regionalnom nivou (sedam država - Danska,
Grčka, Irska, Luksemburg, Finska, Švedska, Velika Britanija); 2. Unitarne
države sa smanjenim centralizmom, s izbornim predstavnicima koji imaju
ograničene prerogative (Portugalija, Holandija, Francuska); 3.
Regionalizovane unitarne države s direktno izabranim regionalnim vladama i
širokom administrativnom i zakonodavnom autonomijom (Italija, Španija); 4.
Federalne države u kojima su regionalne jedinice samostalne ali bez prava na
samoopredeljenje do otcepljenja (Nemačka, Austrija i Belgija). Velika
Britanija se klasifikuje kao unitarna država iako je sprovela administrativnu
decentralizaciju kao odgovor na pritiske i zahteve za autonomijom u Velsu,
Škotskoj i Severnoj Irskoj. Francuska je centralizovana država iako je 1980.
uvela kao novi oblik uprave regionalne vlade u 22 regiona. Danska ima 15
administrativnih regiona, Švedska 24, Holandija 11, Finska 12. U Španiji
veliku autonomiju imaju Katalonija, Galisija i Biskaja (Baskija). Italija je
podeljena na 20 provincija od kojih 5 imaju visok stepen autonomije - Sicilija,
Sardinija, Trentino-Alto-Adiđe (Južni Tirol), Vale D’Aosta, Friuli-Venecija-
\ulija. Glavni motiv za federalizaciju Zapadne Nemačke i Austrije posle
poraza fašizma u II sv. ratu, bio je demokratizacija kroz decentralizaciju vlasti.
Italija se takođe distancirala od jako centralizovanog fašističkog režima kroz
stimulisanje regionalizma. Španija je decentralizovana posle Frankovog
fašističkog režima, ali je taj proces bio podstaknut etnonacionalnim i
regionalnim pokretima. Belgija je federalizovana 1993. g. kao rezultat
centrifugalnih tendencija između Flamanaca i Valonaca. Stvoren je složen
federalni model s tri jezičke zajednice.
Otvaranje granica utiče na razvoj transgranične saradnje. Ovde
ćemo pomenuti samo transnacionalne zajednice Arge-Alp (Arđe-Alpi) i
Alpen-Adria (Alpi-Adria) kao platforme za relativno nezavisne regione u
alpijskoj oblasti Nemačke, Švajcarske, Austrije, Italije, Slovenije i Hrvatske.
Evroregioni su manje teritorije. Oni olakšavaju koordinaciju ekonomske,
ekološke i infrastrukturne politike. Integrativnu funkciju takođe imaju
projekti "evrogradova" ili "evropolisa" (Lil-Rube-Turkuen i drugi). U nekim
slučajevima stambeno, industrijsko i komunalno planiranje podstiče
stvaranje pograničnih urbanizovanih regiona. Primeri su Regio Basiliensis
(region Bazela) u francusko-nemačko-švajcarskom pograničju i Sar-Lor-
Luks sa centrima Sarbriken i Longvi u francusko-nemačko-belgijsko-
luksemburškom pograničju. Germanofonsko stanovništvo Južnog Tirola

412
(oko 300 000 ili 63% stanovništva) uključeno je u medijski i kulturni prostor
Austrije preko grada Insbruka. Procesi međunarodne kooperacije,
regionalizacije i transgranične saradnje do izvesnog stepena smanjuju stepen
barijernosti granica i potiskuju ulogu politike u korist ekonomije.

Komunikacije su značajne za teritorijalnu

4. Komunikacioni organizaciju vlasti. Glavni grad se može
sistemi i kohezija države uporediti s mozgom a komunikacije s
nervnim sistemom državnog organizma.
Za antičke Grke odredba veličine grada-države ("polisa") je imala smisla
ukoliko je bila u funkciji graničnih mogućnosti neposredne, nesmetane
komunikacije. Taj princip objašnjava i čuvena Aristotelova metamorfoza da
"polis treba da bude veliki onoliko dokle dopire ljudski glas!" Iako su
različite vrste komunikacija danas na mnogo višem tehničkom nivou, ova
ideja je još aktuelna. Doseg "ljudskog glasa" je mera dijaloga, dogovora i
sporazuma, i može se uporediti sa modernim idejama o "regionalnoj državi",
o njenom raščlanjavanju na desetine manjih, demokratskih, samoupravnih i
humanih lokalnih zajednica. Međutim, treba dodati da ni taj scenario nije
besprekoran, prosto zato što je svaka prava država, pa i lokalna zajednica,
kulturna forma, a ne tehnosociološki stereotip, pa se prema tome ne može
praviti po porudžbini, već nastaje prema nekim složenim, zametnim,
skrivenim i relativno slobodnim pravilima igre, do kojih moderna politička
geografija još uvek ne može da pronikne.
Iz ovoga je razumljivo da "glas" iz glavnog grada kao komandnog
punkta, mora da dopire do granica države. Teritorija države je informaciona
nodalna regija glavnog grada. To je uslov političke kohezije države. Analiza
vlasti i poretka (discipline) pokazuje tesnu vezu sa "naučnom revolucijom" u
domenu komunikacija. U XIX veku razvoj komunikacionih tehnologija
postao je ključni za vojna i ekonomska pitanja imperija. Električne
komunikacije razvijane sredinom XX veka u relaciji su prema kompleksu
mreže vojnih, komercijalnih i administrativnih potreba. Stvaranje ovih
pogodnosti doprinelo je intenziviranju regulacije i nadziranja kako na
lokalnom tako i na globalnom nivou međunarodnih relacija.
Značaj komunikacija za državu ogleda se na primeru relacija između
teritorije i vlasti. U centru pažnje političke racionalnosti koja je razvijena u
XIX veku nije više grad ili teritorija (zemlja) nego društvo (society).
Upravna država nije više definisana u relaciji prema njenoj fizičkoj teritoriji,
njenom površinskom arealu, nego u relaciji prema njenoj socijalnoj
geografiji, njenom stanovništvu i njenoj ekonomiji (Foucoult, 1991). Uprava
u ovom kontekstu nije imala posla sa teritorijom, sa zemljom (posedom), i sa
njenim subjektima, nego je pre svega imala posla sa kompleksnom
društvenom stvarnošću koja ima svoje vlastite zakone i mehanizme reakcije,

413
svoja pravila kao i svoje uslove menjanja. Teritorijalni prostor postao je više
socijalan, a to je nametnulo problem kako da se organizuje, definiše i
upravlja tim prostorm. Kako je moguće obezbediti njegov integritet protiv
mogućih poremećaja? U vezi s tim problemom vlasti nastale su dve tehničke
solucije. Jedna je razvoj različitih oblika "socijalne"ekspertize. Ekspertiza u
socijalnoj i ekonomskoj statistici, postala je medijator između odluka i
kalkulacija administrativnih vlasti i kompleksa socijalnih i ekonomskih
procesa. Druga je razvoj obima i brzine komunikacija za potrebe vojske,
ekonomije i administracije. Komunikaciona tehnologija postala je značajna u
regulaciji protoka stvari, informacija i ljudi u političkom prostoru. Ove
relacije između komunikacija, prostora i vlasti imaju dve dimenzije -
kolektivne akcije i liberalne organizacije (demokratizacije) društva.
Prva - asocijacija između vlasti, javne sfere i brzine administrativne
i vojne akcije je vrlo važna. Od XIX veka naovamo javne ustanove su
sposobne da učine brzi odgovor na svaki preteći rizik prema stanovništvu,
bilo da je taj rizik vojni, ekonomski ili biomedicinski. Ranije, jedan od
velikih nedostatak vlasti (na svakom nivou) bio je nedovoljna budnost prema
mogućim opasnostima.
Druga - uvećavanje gustine, intenziteta i prostornog opsega
interakcija pogoduje liberalizaciji i demokratizaciji društva. Fuko navodi, da
suština političke ekonomije liberalizma proističe ne iz mreže raznovrsnih
relacija između stanovništva, teritorije i bogatstva (Foucault, 1991), nego iz
komunikacione mreže kao kompleksa suprastrukturalnih relacija unutar
socijalnog prostora. Komunikacione tehnologije su osnova liberalnog javnog
prostora u smislu jačanja samoorganizujuće mogućnosti društva.
Na primeru telegrafske politike može se pratiti sprega između države
i tehnologije komunikacija. Električni telegraf je od samog nastanka
sredinom XIX veka zapažen kao instrument administrativnog nadzora i
interne političke sigurnosti. Telegrafska politika Velike Britanije još od
sredine XIX veka favorizuje London kao centar imperijalne telegrafske
mreže, pre svega zbog koordinacije u vojnim i mornaričkim poslovima, a
zatim zbog političke agitacije, ekonomskih transakcija i poštanskog
saobraćaja. Mreža je imala vitalnu ulogu u obezbeđivanju ekonomskog i
političkog jedinstva imperije. U Francuskoj razvoj električnog telegrafa je
povezan više sa potrebama administracije i bezbednosti. Kada je 1850
Napoleon III ubrzao izgradnju električne telegrafske mreže dao je prioritet
za "brzi prenos poretka vlasti kroz teritoriju". Ukratko, telegraf je shvaćen
kao instrument javne vlasti ali ne kao deo infrastrukture civilnog društva.
Krajem XIX veka stvaranje sigurne telegrafske mreže je smatrano kao
esencijalno za imperijalnu sigurnost Velike Britanije. Pretnja imperijalnoj
koheziji je sagledana kao eksterna i interna. Interno, telegraf je ipak
beznačajan za građansko jedinstvo geografski disperznog, i socijalno i
kulturno razbijenog društva. U uslovima kohezije imperije, telegraf je

414
omogućio održavanje kontakata periferije sa centrom, štaviše povezivanje
"svih slobodnih zemalja u različitim delovima sveta".
Geopolitika komunikacija posle XIX veka stavila je naglasak na rast
kapaciteta, sigurnosti, brzine i geografske pokrivenosti mreže. Inovacije kao
što su telefon, telefaks, radiodifuzija, televizijski ekran, internet, doprinele su
demokratizaciji društva. Radiofonija je od samog početka imala političku
funkciju. Za DŽona Rajta, prvog direktora BBC-a, radio ima potencijal da
bude "kao integrator" za demokratiju i saradnik za intelektualno i moralno
zdravlje zajednice, zato što omogućuje javni dijalog. U slučaju eksternih
zahteva nacije i imperije, komunikaciona mreža imala je centralnu ulogu u
održavanju političkog i vojnog poretka. Poznate su propagandne uloge Radio
Berlina, Radio Londona i Radio Moskve u II svetskom ratu. Bi-Bi-Si se
danas može smatrati, zajedno sa krunom, funtom i engleskim jezikom, kao
jedno od uporišta britanske kohezije i identiteta.
Televizija je najuticajniji medij. Televizija kreira geopolitičku sliku
o nekom regionu, državi ili narodu, često pogrešnu (primeri lošeg "imidža"
Balkana i posebno Srba u svetskim medijima). U savremenom društvu
dominiraju ne konceptualno-racionalni pristup nego geopolitičke "slike",
predstave. Politički, ideološki i geopolitički pogledi formiraju se u znatnom
delu društva isključivo preko ili na osnovu telekomunikacija. Geopolitička
"slika" se formira smišljenom i ciljanom sintezom geografskih, ekonomskih,
etničkih, kulturnih, ideoloških i političkih informacija. To je suptilno
("orvelovsko") usmeravanje načina mišljenja i manipulisanja javnošću.
Geopolitičke "slike" postaju roba na svetskom tržištu, a time i javnost
postaje roba, u rukama moćnih kompanija (britanska Bi-Bi-Si, američka Si-
En-En i druge). Komercijalizacija odnosi prevagu nad istinom - demokratija
postaje mediokratija. Mas-mediji u savremenom društvu ne igraju čisto
pomoćnu ulogu, kao ranije, nego "postaju moćan samostalni geopolitički
faktor, sposoban da jako utiče na istorijske sudbine naroda" (Dugin A.,
1997). Globalna mediokratija postepeno stvara globalno društvo.
Nekadašnje sveštene granice država gube barijernu funkciju u domenu
cirkulacije informacija pod uticajem interneta, satelitske televizije, mobilne
telefonije, masmedija "bez granica".

415
 XVIII glava

IZBORNI SISTEMI
(ELEKTORALNA GEOGRAFIJA)

Važno pitanje predstavničke

1. Pojam izbornog sistema demokratije je elektoralni sistem -
način izbora predstavnika. Samo šest
država nemaju predstavnički sistem - Brunej, Oman, Katar, Saudijska
Arabija, Ujedinjeni Arapski Emirati i Vatikan. U još 14 država, među kojima
su Afganistan, Bahrein i države pod vojnom upravom, "suspendovana" je
skupština a time i elektoralni sistem. Pitanje najpravičnijeg izbora jedne
brojno utvrđene grupe lica, koja bi bila što verniji izraz sredine koja ih bira,
prividno je prosto, ali sporno pitanje. Svaki izborni sistem nosi izvesne
prednosti ili nedostatke za određenu političku snagu. To je uzrok borbe
između političkih snaga za nametanje izbornog sistema koji im osigurava
izvesne prednosti.

Tab. 22. - Klasifikacija i vidovi izbornih sistema (po Lijphartu, 1984)

Čist mažoritarni (sa Kanada, Novi Zeland,
relativnom većinom) SAD, V. Britanija
Mažoritarni sa dve ture (s Francuska
MAŽORITARNI apsolutnom većinom) (V republika)
Mažoritarni sa alternativnim Australija
(prenosivim) glasom
POLUPROPOR Jedan neprenosiv glas Japan
CIONALNI
Austrija, Nemačka,
Finska, Norveška,
Sa partijskom listom Švedska, Holandija,
PROPORCIO Danska,Francuska (IV
NALNI republika), Belgija
Luksemburg, Italija
Island, Švajcarska,
Izrael.
Sa jednim prenosivim Irska
glasom

Za razumevanje mehanizma izbornog sistema i značaja njegovog

geografskog izučavanja neophodno je razmotriti tri osnovna elementa: 1)
elektoralnu formulu (različiti oblici proporcionalnog predstavljanja i sl.); 2)
elektoralni prag (neophodni minimum osvojenih glasova) i 3) način

416
teritorijalne podele birača na okruge (broj predstavnika po okrugu). U skladu
s njihovim kombinacijama izdvajaju se 3 osnovna tipa: A) apsolutne ili
relativne većine (mažoritarni), B) proporcionalni, V) mešoviti sistemi. U
odnosu na prednosti i nedostatke izbornih sistema postoje rasprave
matematičara i politologa (M. Petrović-Alas 1936/1997; Lijphart, 1994).
Osnovno za geografa je dublji smisao svakog izbornog sistema.

2. Mažoritarni Mažoritarni ili većinski sistemi dele se na

tri tipa: 1) sistem relativne (proste)
(većinski) sistemi
većine, 2) sistem apsolutne većine sa dva
kruga i 3) preferencijalni sistem.

1. RELATIVNA (PROSTA) VEĆINA u jednomandatnom

mažoritarnom sistemu svodi se na to da se teritorija države podeli na izborne
okruge, od kojih svakog predstavlja jedan delegat, koji dobije makar jedan
glas više od svih suparnika zajedno (apsolutna većina), ili makar jedan glas
više nego bilo koji od njegovih suparnika (relativna većina). U
dvomandatnim okruzima glasači imaju dva glasa tako da dva kandidata sa
najviše glasova pobeđuju. Ponekad se na prvom glasanju bira apsolutnom
većinom, pa ako ni jedan od kandidata ne dobije takvu većinu, na drugom
glasanju izabran je onaj koji ima relativnu većinu. Ponekad se odmah bira
relativnom većinom. Svi glasovi koje su dobili suparnici "propadaju", a njih
može biti ukupno znatno više nego što ih je dobio pobednik. Pobednik može
postati ne samo kandidat koji nema većinu izbornog tela (pošto je
rasprostranjen absenteizam), nego nema ni većinu izašlih na izbore. Ovaj
sistem korišćen je u parlamentarnim izborima u SAD, Indiji, Velikoj
Britaniji i u većini njenih bivših kolonija koje su zadržale "vestministerski
model" ustava. Taj izborni sistem ipak ne može da uskladi broj mesta sa
brojem dobijenih glasova. Tako u zemljama sa dve glavne partije, treća ili
četvrta partija osvajaju proporcionalno manji broj mesta nego broj glasova.
Na izborima 1992 u Velikoj Britaniji, članovi parlamenta Konzervativne i
Laburističke partije osvojili su u proseku po 42 000 glasova, Škotske
nacionalne partije 210 000 a Socijalne i Liberalne demokratske partije po
300 000. U Velikoj Britaniji taj sistem obično garantuje parlamentarnu
većinu partiji koja dobije 33-40% glasova. Zabeleženi su slučajevi da partija
koja je osvojila najveći broj glasova dobije manje mesta u parlamentu nego
druga partija.
Mažoritarni sistem zapostavlja minorne partije i po pravilu ne koristi
donji prag. Jedna značajna nacionalna partija može konsekventno da drži
vlast, uprkos osvajanju relativno malog udela ukupnog izbornog tela. Primer
je Indija, gde je Kongresna partija bila dugo na vlasti iako nikad nije
obezbedila više od 49% izbornog tela. U zemljama gde postoji čvrsta,

417
lokalizovana, etnička koncentracija kao što je Severna Irska, Škotska i Vels,
ovaj sistem može biti povoljan za male partije. Na Filipinima u
predsedničkim izborima 1992, među sedam kandidata pobednik je dobio
samo 23,6% glasova. "Indeks proporcionalnosti" pokazuje stepen u kojem
partijski udeo u nacionalnom izbornom telu odgovara njenom udelu u
parlamentu. Taj indeks kreće se od 79% u Velikoj Britaniji do 94% u SAD,
gde deluju samo dve značajne partije. U državama sa proporcionalnom
sistemom taj indeks je veći, kreće se od 87% (Španija) do 100% (Malta). U
Novom Zelandu sistem proste većine nije davao šansu manjinskim partijama
i zajednicama, što je srdilo Maore. Na referendumu 1992. je usvojen
mešoviti proporcionalni sistem nemačkog modela, sa četiri mesta
rezervisana za maorsku zajednicu (Derbyshire & Derbyshire, 1997).
Atraktivnost ovog sistema je u njegovoj sposobnosti da stvori jaku partijsku
izvršnu vlast na bazi relativno niskog udela nacionalnog izbornog tela.
U višemandatnom mažoritarnom sistemu svaki glasač ima onoliko
glasova koliko delegata treba izabrati iz datog okruga (izbori lokalnih organa
vlasti u Velikoj Britaniji i Novom Zelandu) ili nešto manje (izbori za donji
dom japanskog parlamenta). U ovom drugom slučaju glasač se opredeljuje
za partiju i za kandidata. Zato partija koja ima ograničen uticaj u datom
okrugu, treba da istakne samo jednog kandidata, da ne bi rasipala glasove
svojih potencijalnih birača.
Posredni mažoritarni sistem, koristi se u predsedničkim izborima u
SAD. Birači ne biraju neposredno predsednika, nego svaka savezna država
je izborna jedinica koja bira kolegijum posrednih birača. Broj posrednih
birača je različit u svakoj državi. On je jednak zbiru broja senatora (tj. dva) i
broja članova u predstavničkom (donjem) domu iz date države. Broj
predstavnika u donjem domu proporcionalan je broju stanovništva date
države po rezultatima poslednjeg popisa. Pri tome svi birači su obavezni da
glasaju za kandidata čija partija je dobila prostu većinu glasova u datoj
državi. Tako pobeda čak s malom prednošću u velikim državama kao što su
NJu Jork, Kalifornija, Ilionois, Teksas i neke druge, pokazuje se znatno
važnijom (jer one daju brojniji kolegijum birača) nego velika prednost nad
suparnikom u slabo naseljenim državama. U istoriji SAD bilo je tri slučaja
kada je predsednik postao kandidat koji je dobio manji broj glasova od
suparnika. Odnos glasova u kolegijumu birača 1980. godine bio je
katastrofalan za Kartera (49:489 u korist Regana) dok je u biračkom telu
njegov poraz bio manji (42%:52%).

2. SISTEM APSOLUTNE VEĆINE sprovodi izbore u

jednomandatnim okruzima, ali u dve ture. U prvoj turi ako nema pobednika
sa više od 50% ukupnih glasova, kandidati sa najmanjim brojem glasova se
eliminišu i održava se drugi krug. Pravila određuju ko može učestvovati u
"trčanju drugog kruga". U Francuskoj, u izborima za nacionalnu skupštinu,

418
donji "prag" je 12,5% registrovanog elektorata koji treba da se osvoji da bi
se ušlo u drugi krug. Kandidat koji dobije većinu u drugom krugu je
pobednik. Na predsedničkim izborima u Francuskoj, samo prva dva
kandidata idu u drugi krug izbora. To je zato da bi se obezbedilo da
predsednik bude izabran većinom izbornog tela, da ima čist narodni mandat.
Ovaj sistem u pogledu proporcionalnosti nije ništa bolji od sistema proste
većine i alternativnog glasa, ali je postupak skuplji. "Indeks
proporcionalnosti" na izborima za Nacionalnu skupštinu Francuske iznosi
samo 81%. Razlog za njegovu primenu u ustavu Francuske Pete Republike
je težnja da se stvori više usmerenih i organizovanih partijskih grupa, jer su
brojne partije na taj način prinuđene da ulaze u koalicije da bi ušle u drugi
krug izbora. Ovaj sistem koristi oko 25 zemalja za izbore donjeg doma. U
predsedničkim izborima koriste ga Belorusija, Bugarska, Kipar, Ekvador, El
Salvador, Gvatemala, Peru i Ukrajina, a u guvernerskim izborima neke
države SAD. U Peruu sistem apsolutne većine je neuobičajen zato što je za
pobedu u prvom krugu potrebno osvojiti minimum 36% glasova. U
Belorusiji, Ukrajini i Makedoniji, može biti neograničen broj ponavljanja,
sve dok pobednik ne osvoji najmanje 50% glasova. Ovaj sistem ima
tendenciju da promoviše koalicije između manjinskih partija ili većinskih i
manjinskih partija. Većinski izborni sistemi su koncentrisani na ponavljanje
efektivne vlade, obično jedne partije. Nasuprot njemu, proporcionalni
sistemi daju prioritet željama elektorata.

3. PREFERENCIJALNI SISTEM ili princip alternativnog

(prenosivog) glasa je oblik mažoritarnog sistema gde glasač rangira
kandidate na glasačkom listiću, pored kandidata kojeg preferira markira "1".
Ako želi, može još označiti "2" pored alternativnog kandidata i tako dalje, ali
to nije obavezno. Prva mesta se zatim sabiraju i onaj kandidat koji sakupi
više od 50% prvih mesta biva izabran. Ako niko ne dobije apsolutnu većinu,
tada kandidat sa najmanjim brojem "jedinica" se eliminiše iz spiska a listići
na kojima je on prvi se raspoređuju na druge kandidate prema alternativnoj
"dvojki". Taj proces se nastavlja dok jedan kandidat ne dobije apsolutnu
većinu glasova - svojih prvih mesta i svojih drugih (trećih i t.d.) mesta koja
su prešla k njemu iz listića eliminisanih kandidata. Danas samo Australija
primenjuje ovaj izborni sistem. On je prvi put primenjen 1919 za izbore
donjeg doma. Manje je osetljiv na uticaj partijskog sistema, indeks
proporcionalnosti od 87% pokazuje manje razlike od onih u sistemu proste
većine. Ovaj sistem može dati iznenađujući rezultat.

419
 Proporcionalni sistemi mogu biti: 1)
3. Proporcionalni sistemi sistem stranačke liste i 2) sistem
transferabilnog glasa.

1. SISTEM STRANAČKE LISTE je oblik proporcionalnog

predstavljanja, pogodan u uslovima regionalno ili nacionalno (kao u slučaju
Holandije i Izraela) raščlanjenog izbornog tela. Karakteriše se raspodelom
mesta u parlamentu, po okruzima saglasno njihovom udelu u stanovništvu
zemlje (ili birača), u direktnoj vezi s udelom glasova, koje je dobila svaka
partija u velikim, višemandatnim izbornim okruzima. Prva faza u
komplikovanom delovanju sistema je sačinjavanje liste kandidata od svake
političke partije. Svaka lista sadrži imena u nizlaznom redosledu prvenstva,
predložena od partije. U većini slučajeva, glasač samo glasa za partiju ili
njen predlog i mesta se tada dodeljuju svakoj partiji prema ukupnoj
proporciji glasova. Tako partija koja dobije 30% glasova će biti nominovana
za 30% mesta i toliko imena će biti uzeto sa partijske liste za popunjavanje
tih mesta. "Indeks proporcionalnosti" između partijskih udela u nacionalnom
izbornom telu i skupštinskih mesta (oko 94%) je viši nego u drugim
sistemima. U nekim verzijama sistem liste, kao što je nefleksibilna
"zatvorena lista", korišćena u Izraelu i Španiji, glasač bira ne kandidata nego
samo glasa za partiju. Druge verzije dopuštaju glasaču da označi prednost za
pojedince i za partije. Različiti primeri ovog sistema su "fleksibilne liste"
korišćene u Belgiji, sistem "otvorene liste" u Finskoj, i najliberalniji od svih
sistem "slobodne liste" ili sistem panašaže ("mešanja") u Luksemburgu i
Švajcarskoj, koji omogućuje glasaču da izabere određeni broj pojedinaca
kroz liste. Donji prag je različit, u Danskoj to je ispod 2%, u Bugarskoj,
Moldovi, Švedskoj 4%, u Češkoj, Estoniji, Nemačkoj, Mađarskoj, Latviji,
Slovačkoj 5% i Šri Lanki 12,5% (Derbyshire & Derbyshire, 1997).

2. JEDAN TRANSFERABILAN GLAS teorijski je najbolji metod

za osiguravanje proporcionalnog predstavljanja, eliminiše problem ostatka
glasova koji je svojstven većinskom sistemu. Kandidati su ispisani na
glasačkom listiću, obično po alfabetskom redu, i glasač sastavlja poredak
prvenstva od "1" na niže. Glasovi se zatim saberu i izračuna se za dati okrug
"elektoralna kvota" ili minimalni broj glasova potreban da delegat bude
izabran. Izračunavanje se vrši na sledeći način:

Elektoralna kvota = (ukupan broj glasača):(broj mesta + 1) + 1.

Tako u tročlanom izboru sa ukupno 120 000 ubačenih glasova, kvota će biti
(120 000)+(3+1)+1 = 30 001 i svaki kandidat sa 30 001 ili više prvo-
stepenih glasova će automatski biti izabran. Ako neki kandidat dobije više

420
glasova od potrebne kvote, sve druge preferencije glasača na listićima toga
kandidata će biti izbrojane i izračunata njihova procentna distribucija prema
ostalim kandidatima. "Suvišni" glasovi će tada biti redistribuirani na toj
procentnoj bazi. Ako ta redistribucija dovede nekog kandidata do kvote od
30 001 i on će biti izabran a proces će se nastaviti dok sva tri mesta ne budu
popunjena. Sistem transferabilnog glasa zahteva višečlana izborna
mesta, ali manje nego u nekim oblicima sistema stranačkih lista.
Transferabilni glas je obično više "personalizovan" nego sistem lista,
teorijski dajući glasačima mogućnost da biraju ne samo između partija nego
i između kandidata, koji pripadaju nekoj partiji. Indeks proporcionalnosti, u
smislu korelacije između partijskog udela u nacionalnom izbornom telu i
skupštinskih mesta, kreće se od 95% do 100%. Opisan kao "anglo-saksonska
verzija proporcionalnog sistema", sistem transferabilnog glasa je do sada
korišćen u izborima za donji dom u Irskoj (od 1922 g.) i Malti (od 1921 g.),
a takođe u Australiji, u irskom senatu i za donji dom parlamenta države
Tasmanija (od 1907 ), u predsedničkim izborima u Šri Lanki, lokalnim
skupštinskim izborima u severnoj Irskoj i u skupštinskim izborima u Indiji
kada su birani članovi za federalni gornji dom (Raya Sakha).

Mešoviti sistemi mogu biti: 1) sistem

4. Mešoviti sistemi
mešovitog članstva i 2) sistem
ograničenog glasa.

1. SISTEM MEŠOVITOG ČLANSTVA koristi partijske liste ali

takođe daje mogućnost biraču da glasa za kandidata; daju se dva glasa, jedan
za kandidata u okrugu i jedan za partiju. Polovina skupštine je tako izabrana
na bazi proste većine, ili u Albaniji, Gruziji i Mađarskoj preko sistema
drugog kruga, a druga polovina koristeći partijske liste. Partijske liste se
dakle koriste za korekturu nekih nepravilnosti sistema proste većine. Indeks
"proporcionalnosti" je vrlo visok. Sistem mešovitog članstva poznat i kao
sistem dodatnog člana, u njegovoj najčistijoj formi korišćen je u izborima za
nemački Bundestag. Tako polovina delegata Bundestaga se bira po principu
jednomandatnog mažoritarnog sistema putem blokiranja partija, druga
polovina - po proporcionalnom sistemu, prema spiskovima, ponuđenim od
partija u svakoj od 16 zemalja (lander). Na taj način, birač ima dva glasa:
jedan - za kandidata u okrugu, drugi - za spisak partije. Pri raspodeli
mandata na osnovu glasanja za spiskove ne računaju se glasovi, dati za
partije, koje nisu dobile minimum 5% nacionalnog biračkog tela, ili koje
nisu pobedile u najmanje tri okruga po "prvim" glasovima. To pogoduje
učvršćivanju postojeće partijsko-političke strukture države, diskriminiše
većinu manjih partija. Mnogi birači smatraju, da će njihovi glasovi promašiti
ako glasaju za "malu" partiju, zato podržavaju jednu od "osnovnih" partija.

421
Ako partija dobije više izbornih mesta (erestimme) nego što joj je
"dozvoljeno" na državnoj procentnoj bazi, ona može da zadrži ta slučajna
mesta (uberhangmandate) i veličina Bundestaga se povećava za taj broj
mesta. Na opštim izborima 1994 bilo je 16 "slučajnih mesta". Različite
oblike sistema mešovitog članstva koristi oko 20 država, među kojima su
Senegal, Armenija i Azerbejdžan. U Rusiji 450-člana državna Duma je
izabrana na bazi sistema mešovitog članstva, 225 mesta su izvučena iz
partijskih lista, sa pragom od 5% za kvalifikaciju.

2. SISTEM NEPRENOSIVOG GLASA korišćen je na izborima u

četiri države - Lihtenštajnu i San Marinu za donji dom, Japanu i Španiji za
gornji dom. U Japanu tako se popunjava 152 od ukupno 252 člana Doma.
Bio je formalno na snazi u Španiji, Portugalu i Velikoj Britaniji u drugoj
polovini XIX veka. Po tom sistemu ima više izbornih mesta, ali glasači
imaju samo jedan netransferabilan glas. Tri do pet kandidata pobeđuju
većinom glasova na bazi proste većine. Korišćenje višečlanog sastava je
sredstvo da manjinska partija, kroz restrikcije na jednu kandidaturu po
izbornom mestu, može osvojiti mesto sa relativno malim udelom, oko 15-
30%, zavisno od veličine izbornog tela, ukupnog broja glasača. U tom
pogledu ovaj sistem koji je u stvari "semi-proporcionalan", razlikuje se
znatno od proste većine sa njegovim jednočlanim izbornim mestom. Sistem
ograničenog glasa je neka pomoć za manjinske partije, ali je kritikovan za
podsticanje frakcionaštva i rastuću korupcionašku "politiku novca" u Japanu,
gde je korišćen za izbore donjeg doma 1994. Konsekventno, elektoralnom
reformom 1994, Japan je usvojio sistem mešovitog članstva.

Reforma izbornog sistema jedno je od

5. Izborni okruzi i pitanja političkog života niza zemalja. U
elektoralna politika Finskoj ga nisu menjali tokom 30
parlamentarnih izbora, dok je u on predmet
oštrih debata u Nemačkoj, Japanu, Francuskoj, Italiji, Velikoj Britaniji. Ipak,
pojam pravednosti izbornog sistema uopšte je relativan, pošto proporcionalni
sistem zbog delovanja političkih lidera iza leđa birača ne garantuje raspodelu
vlasti koja će odgovarati volji birača. U vezi s tim treba reći da mažoritarni
sistem se obično vezuje s personificiranjem izbora i osigurava veću
prozračnost u radu parlamenta. Sledstveno, politička snaga koja teži
prihvatanju takvog izbornog sistema u čistom ili mešovitom vidu, uverena je
u kvalitete svojih kandidata ili barem računa na javne i društveno poznate
ličnosti, koje imaju autoritet u elektoratu i među biračima. Proporcionalni
izborni sistem sa svoje strane sadrži pojačan politički motiv i može da
konsoliduje i učvrsti elektorat.

422
Ključ: Na apscisi je prikazan procenat glasača koji su glasali za partiju C u
odnosu na broj glasača koji su glasali za jednu od ove tri partije, na ordinati
je prikazan procenat glasača koji su glasali za partiju L a na trećoj osi
procenat onih koji su glasali za partiju ili alijansu A. Trougao se potom deli
na tri "regiona" ograničena debljim linijama. Te linije se seku u tački koja
označava vrednost 1/3 glasova i svaka linija dodiruje jednu od osa u tački
koja označava 50% glasova. Ovo su tri regiona u kojima je jedna od partija
pobednik. Oni koji su označeni velikim slovima (C, A, L) su regioni gde su
te partije pobedile. Oznaka tipa CAL znači da je u tom delu regiona partija C
dobila većinu (preko 50%) dok je A bila druga a L treća po broju glasova.
Oznaka tipa CAL znači pobedu C ali ne apsolutnom većinom glasova (preko
50%) nego relativnom većinom, A je na drugom mestu a L na trećem. Na
osnovu trougla možemo ispitati relativnu gustinu izbornih okruga
(predstavljenih tačkama) u određenim delovima "regiona" - što je izborni
okrug bliži jednoj od graničnih linija, to je manje postojan i mobilniji je ka
jednom od susednih "regiona".

423
 Taj sistem istovremeno daje mogućnost za ograničavanje dostupa u
parlament manjih političkih formacija, kroz uvećenje izbornog praga (obično
je to 4-5%). To u krajnjoj liniji vodi do nepredstavljanja značajnog dela
stanovništva u parlamentu.
Za analizu razmeštaja partijsko-političkih snaga primenjuje se širok
arsenal geografsko-statističkih metoda - srednje kvadratno odstupanje,
koeficijent varijacije, indeks lokalizacije (odnos udela glasova za partiju (i) u
regionu (j), prema udelu glasova za tu partiju u celoj zemlji), indeks
koncentracije (odnos udela regiona (j) u broju glasova za partiju (i) u celoj
zemlji prema udelu toga regiona u ukupnom broju birača u državi). Za dve
vodeće partije može se izračunati dominantni indeks - odnos razlike
procenata glasova za te partije u regionu, prema razlici među njima u celoj
državi, a za tri može se primeniti ternarni dijagram (sl. 28).
Osim toga treba uzeti u obzir raznovrsne faktore koji utiču na izborne
rezultate u pojedinim regionima, kao što su: 1. - regionalne socio-ekonomske
razlike, 2. - istorijsko-političke tradicije (politička kultura stanovništva), 3. -
teritorijalno-organizaciona struktura političkih partija u zemlji, 4. - regionalne
razlike u političkoj aktivnosti stanovništva i motivacija za to, 5. - razlike u
demografskim i socijalno-ekonomskim strukturama pojedinih regiona. Za
istraživanja međuzavisnosti geografije uticaja partija i faktora, kao i za
određivanje stabilnosti tih uticaja, koriste se složenije metode kao što su
uporedna analiza, korelaciona analiza, regresiona analiza i faktorska analiza.
Analiza geografije partijsko-političkih snaga zasniva se na široko zasnovanim
istorijsko-geografskim i socio-geografskim istraživanjima i neposredno
uključuje: 1) izučavanje razmeštaja elektorata aktivnih partija; 2) izučavanje
faktora koji su uslovili teritorijalne razlike uticaja partija; 3) istraživanje
dinamike uticaja partija u različitim delovima zemlje, stabilnost i promenjivost
toga uticaja, stepen ravnomernosti nastalih promena po teritoriji; 4) izdvajanje
regiona sa stabilnim nivoom uticaja partija i koalicija, što je važno za političko
prognoziranje.
Važan faktor koji jako utiče na izborne rezultate i zastupljenost u
parlamentu je različita vrednost mandata u pojedinim regionima ili različit
broj glasova, neophodnih za biranje jednog delegata po proporcionalnom
izbornom sistemu. Obično u izbornim okruzima s većim brojem birača raste
i vrednost mandata. Uticaj toga faktora na izborne rezultate može da bude
ocenjen pomoću indeksa Rajdona, po formuli:
Opi = Xi – Yi ,
gde je Xi - srednji udeo glasova, dobijenih za partiju i u celoj zemlji, Yi -
ΣXik/n, gde je Xik – udeo glasova za partiju i u izbornom okrugu k, n – broj
izbornih okruga. Što je veća vrednost indeksa, to znači da je veća vrednost
mandata date partije (i) u odnosu na druge s manjim indeksom.

424
425
 a) b)

Sl. 30. Različiti načini raščlanjavanja regiona. U prvom slučaju (a) pošlo se
od što je moguće većeg razdvajanja tri hipotetičke grupe (A, B, C). U drugom
slučaju (b) težilo se ka postizanju ravnopravne proporcije predstavnika sve tri grupe
u svakom od izdvojenih mikroregiona.

Prostor uticaja partijsko-političkih snaga u vezi je s nizom faktora -

socio-klasnom strukturom, prestruktuiranjem privrede, agrarnim odnosima,
regionalnim osobenostima istorije i tradicije. Široko je rasprostranjena u SAD
praksa da kandidat donese "svome" okrugu ekonomsku korist, koju
Amerikanci nazivaju porc-barrel - bukvalno "bure masti", "korito", "državni
kolač". Za geografsko izučavanje interesantne su mere vladajućih partija za
"prihranjivanje" određenih socijalnih grupa birača, koje zbog svoje relativne
malobrojnosti, blagodareći osobenostima razmeštaja, služe kao balanser
između osnovnih političkih protivnika; njihove simpatije mogu obezbediti
pobedu nekoj od njih. Za ocenu značaja takve grupe dovoljno je uporediti njen
udeo u elektoratu okruga s razlikom u procentu glasova za vodeću partiju. Ako
je odnos veći od 1.0, data socijalna grupa može osetno uticati na rezultate
izbora u okrugu. To mogu biti penzioneri, imigranti, kućevlasnici, članovi
velikih familija, mladi i dr. Odredivši, na primer, neku novu socijalnu pomoć,
vlada može pridobiti raspoloženje dela važnog za njenu grupu birača.
Osim razmera okruga, druga komponenta izbornog mehanizma pri
mažoritarnom sistemu, kojim vladajući krugovi mogu relativno lako
manipulisati, ne menjajući ceo izborni sistem jesu granice izbornih okruga.
Taj postupak dobio je naziv "džerimanderisanje" - po imenu guvernera
države Masačusets Elbridža DŽerija. Nastojeći da obezbedi sebi pobedu, on
je sačinio 1812 g. okruge čudnovatog oblika (sl. 29), od kojih je jedan
podsećao na konture salamandera - u njega su ušla tačno područja naseljena
pristalicama DŽerija. Otuda potiče reč "džerimandering" - hibrid imena
guvernera i guštera.

426
 Sada se razlikuju 2 osnovna vida džerimanderisanja: 1) objedinjavanje
areala naseljenosti svojih političkih protivnika u manji broj "superpouzdanih"
okruga, povećavanje u njima "suvišnih" glasova; 2) podela potencijalnih
suparničkih birača na nekoliko okruga, tako da u svakom oni budu
"rastvoreni" među većinom "svojih" birača (sl. 30). Ovaj način je rizičniji, jer
mogu nastati "marginalni" okruzi. Razlike u veličini okruga se lakše dokazuju
nego vešto izveden džerimandering. U SAD obe vodeće partije -
republikanska i demokratska - široko koriste džerimandering da bi stvorile
takve okruge, u kojima, kako je primetio jedan republikanac, "čak apostol
Pavle, da je član demokratske partije, ne bi mogao biti izabran".
DŽerimandering koriste u Severnoj Irskoj (grofoviji Fermana) protestanti da
smanje uticaj katolika, dok u Maleziji to koriste za smanjivanje
parlamentarnog predstavništva kineske zajednice, koncentrisane u gradovima.
Pravedna podela je dosta težak zadatak sa tehničke (geografske) tačke
gledišta. Za rešavanje tog problema u nizu zemalja se formiraju nezavisne i
politički "neutralne" komisije. Ipak u praksi njihove preporuke takođe vode ka
stvaranju "nepravednih" okruga i skrivenom džerimanderisanju.
Izbore treba razlikovati od referenduma i građanske inicijative.
Referendum saziva vlada ili parlamnet. On se koncentriše na određene
promene u ustavnoj praksi ili politici ili na neke značajne mere koje su
donesene u parlamentu, ali koje glasači treba da odobre. To mogu biti
promene u statusu držve (izjašnjavanje za nezavisnost ili ujedinjenje),
promene u unutrašnjoj strukturi države (izjašnjavanje za unitarnu ili federalnu
strukturu), članstvo u regionalnim ili međunarodnim grupacijama, prihvatanje
ili odbacivanje novog ustava, uvođenje fundamentalnih promena u režimu,
uvođenje promena u obliku izvršne vlasti, uvođenje promena u elektoralnom
sistemu i slično. Najveći broj referenduma u periodu 1941-97 g. imala je
Švajcarska (281). Građanska inicijativa potiče "odozdo", od pojedinaca ili
grupe građana, za izmenu zakona ili ustava. Građanska inicijativa je
ultimativni "populistički" instrument direktne demokratije.
Pravo glasa je određeno ustavom. Donja starosna granica najčešće je
18 godina. U Tongi uslov je i pismenost. U zemljama gde je veliki procenat
nepismenih, kao što su Indija, Honduras, Madagaskar, nepismeni glasači
gledaju partijske simbole ispred imena, a u Papua Novoj Gvineji mogu da
koriste "došaptavanje" izbornih službenika. Žene su dobile pravo glasa
uglavnom u XX veku, najpre na Novom Zelandu 1893, u Švajcarskoj tek
1971, Jordanu 1982, Lihtenštajnu 1984. g. U periodu 1959-1994. g. u JAR bio
je na snazi zakon aparthejda na rasnoj osnovi. Etnička ekskluzivnost prisutna
je u Estoniji gde je izborno pravo (1992) svedeno na one koji su bili građani
ove države između 1918-1940. ili njihove potomke. Tako je obespravljeno
38% stanovništva, pretežno ruske manjine. U Latviji rusofonska manjina je
tek 1998. godine dobila pravo građanstva.

427
428
 Peti deo

PROCESI NA
POLITIČKO-GEOGRAFSKOJ
KARTA SVETA

FORMIRANJE POLITIČKE KARTE SVETA. Globalni političko-

geografski proces. Formiranje političke karte Evrope. Formiranje političke
karte Balkana. Formiranje političke karte Azije. Formiranje političke karte
Afrike. Formiranje političke karte Latinske Amerike. Formiranje političke
karte Anglo Amerike. Formiranje političke karte Australije i Okeanije.
Podela nenasaeljenih teritorija. FORMIRANJE SVETSKOG SISTEMA.
Logika svetskog sistema. Struktura svetskog sistema. Tipovi transgraničnih
integracija. Vojnopolitički savezi. Organizacija ujedinjenih nacija (OUN).
Kraj geopolitike - u pravcu geoekonomike? Kraj hegemonizma - u pravcu
geografskog dijaloga?

429
 XIX glava

FORMIRANJE POLITIČKE
KARTE SVETA

Šta je političko-geografski proces? To je

1. Globalni političko- proces nastajanja, razvoja i nestajanja
geografski proces političko-teritorijalnih sistema na političkoj
karti sveta. Politička karta sveta je jedna
geografska ekspresija međunarodnog
sistema. Cela struktura je postavljena na dva koncepta - teritoriju i suverenitet.
Zadatak političke geografije je da objasni tu kartu. Ipak ta mapa je varka, jer
ona daje utisak stabilnosti koja je potpuno lažna. To je blic-snimak država u
jednoj tački vremena; u stvarnosti taj raspored je stalno promenljiv. Politička
karta sveta mora biti interpretirana kao serija razmeštaja koji su drastično
promenjeni u prošlosti i koji se mogu korenito promeniti u budućnosti. "Ceo
svet je pozornica. I svi ljudi i žene su samo akteri. Oni imaju svoje izlaske i
svoje ulaske". Ovo je rekao Viljem Šekspir (1564-1616) u njegovoj predstavi
"Kako vam drago", publikovanoj 1598. Ova izreka, kada se primeni na države,
opisuje promenljiva stanja koja formiraju političku geografiju sveta. "Izlazi" i
"ulazi" nacija - u arenu rata, mira i ekonomskih odnosa - do znatnog stepena
zahvataju suštinske promene u svetskoj političkoj geografiji. "Akteri" na
svetskoj političkoj sceni nisu nikad bili isti. Neke nacije su bile aktivno
uključene u formiranje političke geografije sveta, druge su bile pasivni akteri.
Prostorna distribucija aktivnih i pasivnih nacija menjala se tokom vremena,
determinisana relativnim ekonomskim prosperitetom nacija. Broj aktera na
svetskoj političkoj sceni se povećavao.
Svet kakav su poznavali Strabon, Racel ili Cvijić - nije više
aktuelan. Promene se odnose kako na teritorije pojedinih država, tako i na
njihovo unutrašnje uređenje. Politička karta sveta menjala se u novijoj
istoriji pre svega usled tri procesa:
1. Kolonijalnog suparništva i dekolonizacije, koji su bili uzrok I
svetskog rata;
2. Ideološkog suparništva. Tri glavne ideologije - liberalizam sa
osloncem u SAD, fašizam sa osloncem u Nemačkoj i komunizam sa
osloncem u SSSR-u započeli su II svetski rat. Posle poraza fašizma,
preostale dve, koje su u tom ratu bile saveznice, otpočele su međusobni

430
"hladni rat" u kojem je poražen komunizam. Preostao je liberalizam, koji
pokušava da se nametne kao ideologija novog svetskog poretka.
3. Civilizacijskog suparništva, oslonjenog na religije, koje po nekim
prognozama (Hantington, 1993) može uzrokovati novi svetski sukob.
Dugotrajne promene na političkoj karti se odvijaju prema nekim
zakonomernostima. Istorijske posledice odstupanja i raspada imperija su
ogromne i traju vekovima. Propast i raspad imperije Španije doveo je do
velikih atlantskih (svetskih) ratova između Francuske i Engleske. Samo
stvaranje SAD je deo tog gigantskog poglavlja ljudske istorije. Svetski ratovi
između Engleske i Francuske u XVIII veku trajali su 126 godina, a opadanje
i osipanje Španske imperije trajalo je preko 300 godina - od poraza Velike
armade 1588. godine do špansko-američkog rata 1898. (na kraju SAD su
nasledile veliki deo Španske imperije uključujući njeno vojno prisustvo u
Sredozemnom moru i na istoku čak do Filipina, na Karibima i u Latinskoj
Americi). Vilsonova ideja za nacionalno samoopredeljenje pomogla je padu
evropskih imperija 1919. Raspad Otomanske imperije trajao je četvrt
milenijuma - od poraza pod Bečom 1683 do 1923. godine, što je dovelo do
Istočnog pitanja a zatim i do I svetskog rata. Odstupanje i raspadanje
Otomanske imperije bilo je razlog između ostalog, za Prvi svetski rat. Rusija
i Austrougarska (a od 1914. čak Nemačka i Turska) uporno su branile svoje
interese na Balkanu. Podrška koju je svaka od njih ukazivala svojim
"satelitima" vodila je do raznovrsnih konflikata, malih ratova, pretnji većim
ratovima i atentatima - kao što je bio onaj u Sarajevu 1914 g. U
međuvremenu nastupio je i raspad Ruske imperije. Rasli su ne samo
nemački, nego islamski, japansko-kineski i mongolski apetiti prema
delovima azijske Rusije. Uspostavljanje Novog svetskog poretka 1990-h,
kao da vraća istoriju unazad. Svedoci smo ne samo kraja "hladnog rata" nego
i kraja podele Evrope, prećutno rešene u Jalti 1945. Menja se i sama
politička geografija one Evrope, ustanovljene u Versaju 1919, i u
Oktobarskoj revoluciji 1917.
Kratkotrajne promene su takođe značajne. U poslednjih hiljadu
godina između Rusije i Evrope se smenjuju neprijateljstva i prijateljstva,
uzajamno privlačenje i odbijanje, geopolitičke ljubavi i mržnje, napadi i
odstupanja, izolacija i saradnja. "Evropa" razume se, ne predstavlja jednu
celinu kao SAD. U nekim momentima Rusija se povezuje sa Pruskom i
Nemačkom na račun Poljske, a zatim s Poljskom protiv Nemačke. Ponekad je
bila u savezu s Engleskom (ili Francuskom), drugi put je pretila Engleskoj
ratom, a dešavalo se da istovremeno ratuje protiv Engleske i Francuske (u
Krimskom ratu 1854-1856). Godine 1612. Poljaci su u Moskvi; 1812.
Francuzi pod vođstvom Napoleona su zauzeli Moskvu; 1814. Kozaci
marširaju po Šanz-Elizeu a četiri rejona Pariza imaju ruske gubernatore; 1941.
Nemci su stigli do Moskve a 1942. do Volge i Kavkaza; 1945. Rusi su zauzeli
Berlin. Ni jedna od tih ekstremnih prekrajanja geografije nije trajala dugo.

431
 Velike promene na političkoj karti su proizvod ratova i konflikata
povezanih sa velikim geopolitičkim promenama. Svetska politička karta je
prekrajana u Vestfaliji posle Tridesetogodišnjeg rata (1648), u Beču posle
Napoleonovih ratova (1815), u Versaju posle II svetskog rata (1919), u
Parizu posle II svetskog rata (1947). Svaka nova karta daje političko-
geografsku osnovu za novi svetski geopolitički poredak. Ali politička karta
sveta je rezultat ne samo velikih sila u njihovom geopolitičkom rivalstvu. Na
njoj se stalno dešavaju manje promene kao rezultat ratova i konflikata
između manjih sila. Zato je gotovo nemoguće u jednom poglavlju izložiti
sve one mnogobrojne promene koje su učestvovale u kreiranju današnje
političke karte sveta.
S obzirom da su promene političke karte determinisale potencijalni
razmeštaj rata i mira, aktuelni razmeštaj kriznih žarišta je često odraz ranijih
konfiguracija pobednika i pobeđenih. Nemačka uloga u započinjanju Drugog
svetskog rata posle poraza u Prvom, egipatsko započinjanje rata Jom Kipura
1973. posle njegovog poraza u sedmodnevnom ratu 1967, balkanski ratovi i
krize u XX veku, su dobri primeri. Razmeštaj rata i mira i promenljiv
prostorni razmeštaj jakih i slabijih, utiče na pravce regionalnog grupisanja.
Karakter takvih grupisanja se takođe menjao u vremenu. Neke grupacije su
diktirane okolnostima rata ili njegovim pretnjama, dok su druge bile
bazirane pretežno na potrebi za mirom i ekonomskom moći. Date teze
generalizuju prošle i tekuće trendove, ali što se može očekivati na budućoj
svetskoj političko-geografskoj sceni? Svet je pozornica za međunarodno
rivalstvo, promene političke karte bile su determinisane suparništvom među
nacijama i velikim silama. Tako se može očekivati da će politička geografija
sveta biti konsekvenca rasporeda budućeg suparništva.

Savremena podeljenost Evrope na desetine

2. Formiranje političke
političkih entiteta s individualiziranim
karte Evrope interesima, bogatstvo nacionalnih kultura,
privredna raznolikost, mozaik društveno-
političkih rešenja i sociopsiholoških osnova - sve to ima korene u daljoj i
bližoj prošlosti. Evropu često nazivaju "Stari svet". Međutim, za stare kulture
i civilizacije koje su postojale u Mezopotamiji, na obalama istočnog
Mediterana i u dolini Nila (sumersku, feničansku, egipatsku, jelinsku)
prostor današnje Evrope bio je "terra incognita". U antičkom periodu pojam
"Evropa" (ereb) označavao je zemlje zapada ili mraka. Aleksandar
Makedonski širio je svoju imperiju prema istoku, dok ga Evropa nije mnogo
zanimala. Tek je Rimska imperija koja se pojavljuje u II v. p. n. e. šire
zahvatila evropski kontinent. Ona je postala jedini vladar Mediterana,
prostirući se od Velike Britanije do Eufrata. Rimski imperijalizam izbrisao je
sa političke karte grčke državice, uništio nezavisnost Semita, eliminisao

432
Egipat sa međunarodne scene. Granica (limes) na liniji Rajna-Dunav, delila
je Evropu na južni deo (koji je pripadao imperiji) i severni slabo poznati deo
kojeg su Latini nazivali "universum", naseljen većinom varvarima.
Širenje Kineskog carstva sa istoka pokrenulo je neka mongolska
plemena (Hune i druge) koja su uticala na velike seobe arijskih plemena,
koja su sa severoistoka počela ugrožavati Rimsku imperiju. Car Teodosije
podelio je imperiju (395) na njegova dva sina, da bi decentralizacijom
vojnog odbrambenog sistema zaštitio Rim od sve snažnijih varvarskih
upada. Linija podele išla je od limesa kod Beograda rekama Drinom,
Drimom i Bojanom, preko Sredozemnog mora na zaliv Veliki Sirt u severnoj
Africi. Kasnije (1054) podelilo se i hrišćanstvo na katolicizam i pravoslavlje.
Podela Rimske imperije na istočni i zapadni deo imala je dalekosežne
istorijske posledice za podele Evrope i balkanskih zemalja.
U V veku u zapadnom delu imperije Varvari osnivaju svoje državice
- Franci u Galiji, Zapadni Goti u Španiji, Angli i Sasi u Britaniji, Vandali u
severnoj Africi. Germanski vođa Odoakar zauzeo je Rim i srušio Zapadno
rimsko carstvo 476. godine. Istočno rimsko carstvo ili Vizantija, okrnjeno
varvarskim najezdama, održalo se kao feudalna imperija do 1453. godine
kada su Turci pod vođstvom Mehmeda II osvajača zauzeli Carigrad. Sloveni
su ubrzali pad robovlasničkog sistema u Vizantiji i doprineli njenom
preobražaju u feudalnu državu. Primili su hrišćanstvo (prvi Slovenci u VII
veku, zatim Srbi, Hrvati, Bugari i Česi u IX veku, Poljaci i Rusi u X veku),
što je imalo veliki značaj za stabilizaciju njihove države i razvoj pismenosti
(ćirilice, glagoljice i latinice) i kulture. Prve ranofeudalne slovenske države
bile su Samov savez plemena u VII veku, Bugarska u VIII v.,
Velikomoravska, Srpska i Hrvatska u IX veku, Makedonska, Češka, Poljska
i Kijevska Rusija u X veku.
U VII veku arapska plemena koja je ujedinio Muhamed za samo
desetak godina (622-632) prodiru na Bliski Istok i ugrožavaju Vizantiju.
Posle zauzimanja Sirije, Mezopotamije, Egipta i Persije usmerili su se ka
zapadu, osvojili Kirenajku, Kartaginu, celi Magreb. Tarik zauzima
Herkulove Stubove (711) koji se od tada nazivaju Xebel-Tarik ili Gibraltar.
Arapi su zatim zauzeli skoro celu Španiju s izuzetkom Asturije i Baskije, u
IX veku su zauzeli Siciliju i dolazili do Kalabrije i čak do ušća Tibra.
Osvajači Pirinejskog poluostrva bili su uglavnom Mavari - arabizovani
Berberi. Nepokorena oblast Kantabrijskih planina postala je jezgro
sedmovekovne oslobodilačke borbe ("rekonkvista"). U toku borbe s
Mavarima formirale su se državice Kastilija ("zemlja zamkova") koja je
postala jezgro španske države, Aragonija sa Katalonijom i Portugalija.
Kastilija i Aragon su ujedinjeni 1479. putem braka kastilijanske kraljice
Izabele i aragonskog kralja Ferdinanda. Ujedinjeno kraljevstvo Španija
završilo je rekonkvistu (1492) kada je palo poslednje mavarsko utvrđenje -
Grenada.

433
 Osam vekova posle pojave Huna na evropskoj sceni su se pojavili
Mongoli. NJihov vođa Xingis-kan 1214. je osvojio Peking a onda krenuo na
zapad preko Turkestana, Persije, Jermenije, Indije, južne Rusije - sve do
Kijeva. Stvorio je najveću imperiju u istoriji, koja se prostirala od južne
Rusije do Indije i Manџurije. Kasnije su Mongoli zauzeli delove Poljske i
Mađarske ali ih, kao stepske narode, nije zanimalo osvajanje šuma i planina
srednje Evrope.
Pred najezdom Mongola krenula su turska plemena iz srednje Azije
na zapad. Zauzeli su posede Vizantije u Maloj Aziji i tu stvorili svoju državu
pod vođstvom kana Osmana (1299). Pohod na Balkan počeo je 1354. godine
kada su zauzeli Galipoljsko poluostrvo. Posle pobede na Marici 1371. i na
Kosovu polju 1389. godine, pretvorili su Srbiju u vazalnu despotovinu.
Bugarsku su osvojili 1393. Vizantiju su konačno uništili osvajanjem
Konstantinopolja 1453. Srbiju su osvojili 1459, Bosnu 1463, Hercegovinu
1482, Zetu 1499, Beograd 1521. Mađare i Hrvate su porazili na Mohaču
1526. Dva puta, 1529. i 1683. godine su bezuspešno opsedali Beč. U bici
kod Beča 1683. zaustavljena je transgresija Osmanske imperije u Evropi.
Postepena regresija trajala je do 1912. Osmanska imperija na Balkanu
dopirala je do linije Senj - Kupa - Kalnik, a u Panoniji je više puta varirala
između Beograda i Budima. Deo Balkanskog poluostrva pretežno naseljen
Srbima i Hrvatima, dobio je ulogu hrišćanskog predziđa ("antemurale
christianitatis"), frontijera sličnog onom u ruskoj stepi.
U periodu od XII-XV v. ujedinjena je Francuska a krajem tog
perioda i Engleska (bez Škotske). U XIII veku na trgovačkom putu preko Sv.
Gotharda ujedinila su se tri kantona i time je nastalo jezgro Švajcarske. U
drugoj polovini XV veka ujedinjeni su Novgorod i Moskovija i likvidirani
ostaci tatarske vlasti. Tako se formirala Rusija. Italija je u to vreme bila
kulturno razvijena ali jako razjedinjena. Neke državice bile su vrlo moćne
(Venecija, Đenova). Nemačka je takođe bila rascepkana na preko 300
političko-teritorijalnih jedinica različitog ranga - kraljevina, kneževina,
grofovija, episkopija, vojvodstava. One su bile ujedinjene formalno u "Sveto
rimsko carstvo nemačke nacije" koje je postojalo u periodu 962-1806
(uništio ga Napoleon). U ovakvom nazivu namerno su sjedinjene rimske
državne tradicije sa hrišćanstvom, kako bi se opravdali osvajački ratovi
nemačkih careva i feudalaca, bilo u ime rimske univerzalnosti ili u ime
hrišćanstva. Slično tome Rusija je pretendovala na vizantijsko nasleđe,
proglašavajući Moskvu "trećim Rimom" ("drugi Rim" se nazivao
Konstantinopolj). Moćni feudalci Habsburzi koji su vladali Austrijom a od
XV veka i Holandijom, postali su imperatorska dinastija 1437, ali nisu mogli
da izađu na kraj sa feudalnom anarhijom. Turski prodor i neposredna
opasnost srednjoj Evropi a posredno i zapadnoj, uslovili su novo shvatanje
uloge Habzburške monarhije i učvrstili njene pozicije u Evropi. U samoj

434
Habzburškoj monarhiji javlja se ideja prodora na istok (Drang nach Osten)
naročito posle poraza Turaka pod Bečom 1683.
Zbog jake Turske na Mediteranu, evropske zemlje se u srednjem
veku okreću okeanu pa nastaje "okeanska faza" evropske istorije. Kroz celi
XVII vek u Evropi se održavala ravnoteža snaga. Na početku novog doba
formirala su se dva žarišta ekspanzije - kontinentalni ruski i pomorski
špansko-portugalski.
Početkom XVII veka Habzburzi znatno jačaju, uz suparništvo
austrijskih i španskih Habzburga. Francuska je u strahu od njih potpisala
ugovor čak s Turcima a u borbi protiv njih koristila je podršku Švedske,
Danske, Češke. U Nemačkoj se razvila borba između katolika i protestanata
koja se prenela i u druge države Evrope. Usled polarizacije snaga u Evropi
stvorile su se dve koalicije - habzburški blok (Španija, Austrija) podržavan
katoličkim knezovima u Nemačkoj, papstvom i Poljskom, i blok kojeg su
predvodili nemački protestantski knezovi, Francuska, Švedska, Danska,
podržavan od strane Holandije, Engleske i Rusije. Uporedo s tim rasle su
protivurečnosti između Engleske i Francuske, Rusije i Poljske, Engleske i
Holandije. Te podele dovele su do evropskog rata 1618-1648. (tzv.
"tridesetogodišnji rat") koji je završen potpisivanjem Vestfalskog mira.

Vestfalski mir (1648) stvorio je uslove za formiranje nove ravnoteže

snaga u Evropi. Rezultati su bili sledeći: Nemačka je ostala razdrobljena i
jako oslabljena; Švedska je postala gospodar na Baltiku; Francuska je dobila
Alzas, Strazbur, Zundhau i Hagenau a formalno joj je priznato priključenje
episkopija Mec, Tul i Verden, koje je zauzela još 1552; Holandija i
Švajcarska dobile su međunarodno priznanje kao samostalne evropske
države. Usled Tridesetogodišnjeg rata i Špansko-francuskog rata ideja
Habzburga da stvore u Evropi "Hrišćansku imperiju" pretrpela je neuspeh.
Vodeću ulogu u Evropi preuzele su centralizovane feudalne države
Francuska i Rusija. Znatno je oslabila uloga Turske na pravoslavnom
jugoistoku Evrope, što je privlačilo pažnju velikih sila, posebno Austrije.
U drugoj polovini XVII veka posle tri holandsko-engleska i jednog
holandsko-francuskog rata, Holandija je izgubila ulogu velike evropske sile
a Engleska i Francuska su ojačale. Krajem XVII i početkom XVIII veka
francuski kralj Luj XIV pretenduje na ulogu "sveevropskog monarha" što je
podsećalo na prethodne ambicije nemačkog imperatora. Početkom XVIII
veka u ratu za Špansko nasledstvo Francuska je lišena hegemonije koju je
imala posle Vestfalskog mira a ojačale su pozicije Austrije u Evropi i
Engleske na morima. Engleska je dobila neke francuske kolonije u Americi i
Gibraltar, koji je zauzela 1704. Taj rat završen je Utrehtskim mirom 1713.
Istovremeno su se zaoštrile borbe Rusije za izlazak na Baltičko more, čije su
obale pripadale Švedskoj. Posle Severnog rata (1700-1721) Rusija je

435
"probila prozor" na Baltik. Švedska je izgubila pozicije velike države a jako
je ojačala Rusija, što je izazvalo poremećaj ravnoteže snaga u Evropi.
Postepeno se formirao novi balans u Evropi, u kojem se sve jasnije
ocrtavao značaj Rusije, Francuske, Engleske, Pruske i Austrije kao glavnih
sila. Prusko kraljevstvo je iz ratova sa Švedskom izašlo ojačano i nastala je
nova linija protivteže između Pruske i Austrije. Pruski kralj Fridrih II težio
je da zauzme Češku i Poljsku, i da ojača svoj uticaj u Holandiji. Uznemirene
tim planovima Rusija, Francuska, Austrija i Švedska formirale su sredinom
XVIII veka Antiprusku koaliciju. U sedmogodišnjem ratu (1756-1763)
Pruska je stupila u savez sa Engleskom i Portugalijom i zauzela Šljonsk.
Ipak sačuvan je prethodni odnos snaga. Engleska je ojačala svoje pozicije u
Evropi i postala najveća kolonijalna sila. Taj rat pokazao je kolike su
protivurečnosti između Engleske i Francuske.
Kriza i pad francuskog apsolutizma pojavili su se kako u
zaoštravanju unutrašnjih protivurečnosti tako i u porazima na međunarodnoj
sceni. Oslabila je i moć italijanskih gradova. Na jugu je nastalo Kraljevstvo
obeju Sicilija (Napulj i Sicilija) a na severu je Austrija učvrstila svoju vlast.
Španski Burboni su izgubili uticaj u Italiji, koja je i dalje ostala politički-
teritorijalno razdrobljena. Španija je izgubila mnoge posede i postala
drugorazredna evropska država. Oslabio je i politički uticaj papstva u
Evropi. U Mađarskoj, nacionalno-oslobodilački pokret protiv Habzburga
pretrpeo je neuspeh. Kod balkanskih naroda u XVIII veku počinje buđenje
nacionalne svesti i borba protiv turske vlasti.
Paralelno s utvrđenjem i konsolidacijom evropskih država išao je i
proces formiranja državnih granica i oblikovanja teritorija. Istovremeno se
na kontinentu razvijala borba pojedinih država ili saveza država za
hegemoniju. Cela politička istorija Evrope od postanka nacionalnih država
može se posmatrati kao odraz borbe za hegemoniju na jednoj i borbe za
očuvanje ravnoteže na drugoj strani. Pokazalo se ipak, da ni jedna država
nije bila dovoljno jaka da pokori celu Evropu a uzajamni zazor velikih sila
pogodovao je očuvanju malih država. Počevši od XVIII veka evropske sile
proširile su svoje uticaje i prenele rivalstvo na druge kontinente. Evropa
nikad nije bila politički jedinstvena. NJenu političku podeljenost naglašavala
je i verska podeljenost. Vrlo važan momenat u istoriji evropske civilizacije
je evolucija države i nacije u njihovoj uzajamnoj vezi. Sve do polovine
XVIII veka centralizovane države, iako većinom etnički nehomogene,
preživljavale su istorijsko dozrevanje nacionalne ideje, uporedo sa
ekonomskim i kulturnim razvitkom. Tek je francuska buržoaska revolucija
(1789) izvršila sintezu države i nacije u ideologiji Jakobinaca, koju je
prihvatio i Napoleon. Uoči Napoleonovih ratova u Evropi su postojale
sledeće države: Francuska, Rusija, Španija, Portugalija, Holandija, Danska
ujedinjena sa Norveškom, Švedska, Austrija, nekoliko desetina malih
nemačkih državica, italijanske državice, papski posedi i Turska. Napoleon je

436
nakratko Poljskoj vratio državnost. Napoleonova strategija francuske
hegemonije probudila je nacionalnu svest u različitim delovima Evrope i
podstakla talas ujedinjavajućeg nacionalizma u Nemačkoj i Italiji. U
njegovoj Ilirskoj provinciji nalazi se početak ideje ujedinjenja Južnih
Slovena.

Na Bečkom kongresu 1815. godine, koji je održan posle poraza

Napoleona, prekrojena je politička karta Evrope ne vodeći mnogo računa o
interesima malih naroda. Formalno rešenje kongresa svodilo se na sledeće:
Poljska je podeljena na tri dela - Kraljevinu Poljsku koja će se nalaziti u
"neraskidivoj vezi s Rusijom", Poznanj, Gdanjsk i Torunj dati su Pruskoj,
zapadna Ukrajina (Galicija) pripala je Austriji. Krakov s okolinom proglašen
je slobodnim gradom. Austrija je dobila takođe deo Lombardije i Venecije
(Tirol, Trst, Dalmaciju, Iliriju), mali deo Nadrajnja, region Salcburga.
Danska je dobila Šlezvig i Holštajn. Holandija je uzela Belgiju i formirala
nezavisnu Kraljevinu Ujedinjenih Holanđana, koja je trajala do 1830.
godine, kada je Belgija dobila nezavisnost. Ranije je Belgija (katolička)
pripadala Habzburzima a Holandija (protestantska) je bila pod uticajem
Engleske. Pruska je dobila severnu Saksoniju, delove srednjeg Nadrajnja,
deo Vestfalije, veliko Poznanjsko kneževstvo, ostrvo Rigen i Pomeraniju
(Pomorje). Preko 300 nemačkih državica redukovano je na 38, od toga 4
slobodna grada. One su činile tzv. Nemački Savez, u koji nije spadala
Pruska. Italija je ostala razjedinjena a znatan severni deo pripao je Austriji.
Vraćena je vlast pape u Crkvenoj državi, Burbona u Kraljevini Siciliji i
Napulju, Habzburga u velikoj kneževini Toskani. Dubrovačka i Mletačka
republika, koje je ukinuo Napoleon, nestale su sa političke karte. Švajcarska
se povećala za tri kantona, zagarantovana joj je večita neutralnost a ona se
obavezala da neće stupati u nikakve političke saveze niti uzimati učešće u
ratu ukoliko ne bude i sama objekt agresije.
Politika Engleske na Bečkom kongresu bila je usmerena na
uspostavljanje "ravnoteže" na evropskom kontinentu, kako bi nesmetano
mogla razvijati svoju kolonijalnu imperiju na drugim kontinentima. Nije
želela moćnu Francusku i Rusiju u Evropi. Zauzela je strateški važno ostrvo
Maltu i ostrvo Helgoland koje je ranije pripadalo Danskoj. Izvan Evrope
zauzela je Mauricijus i Tobago. Francuska je vraćena u stare granice. Četiri
države pobednice (Engleska, Austrija, Rusija i Pruska) potpisale su dogovor
da neće dopustiti novi revolucionarni pokret u Francuskoj. Zatim je stvorena
tzv. Sveta Alijansa - konzervativni savez feudalnih sila Austrije, Pruske i
Rusije, kojoj je kasnije pristupila i Francuska - savez za odbranu granica
utvrđenih Bečkim kongresom i gušenje liberalnih i nacionalno
oslobodilačkih pokreta i ustanaka.
Ipak "ravnoteža" snaga koja je stvorena u Evropi posle 1815,
narušena je već sredinom XIX veka. Formirao se novi savez - Engleske i

437
Francuske, usmeren protiv Rusije. Uloga Austrije naglo je oslabila. Krajem
1850-h ujedinjena je Italija. Ujedinjenje je završeno 1870. ukidanjem papske
srednjovekovne države i pripajanjem Rima Italiji. Pruska je sve jasnije
izražavala hegemonizam prema Nemačkoj (kojeg je 1860-h i ostvarila) što je
uticalo na politiku Francuske. Godine 1834. osnovana je tzv. Carinska unija
nemačkih država pod vođstvom Pruske (ali bez Austrije) što je ojačalo
Prusku. Pruski kancelar Bizmark, posle nekoliko uspešnih ratova protiv
Danske (1864), Austrije (1866) i Francuske (1870-71), uspeo je da ujedini
Nemačku (1871) na čelu sa pruskim kraljem kao nemačkim carem. Kroz
sledećih dvadesetak godina cela evropska politika se okretala oko Bizmarka.
U prvoj polovini XIX veka bili su jaki nacionalno-oslobodilački
pokreti u Habzburškoj monarhiji (na primer, Ilirski pokret, revolucija 1848).
Posle poraza Austrije od Pruske (1866) formirala se dvojna Austro-ugarska
monarhija (1867). U sastav Austrije ušle su slovenske zemlje - Češka,
Moravska, Galicija, Bukovina, Dalmacija i Slovenija. Austrijski Nemci činili
su oko 1/3 stanovništva. U sastav Ugarske kraljevine ušle su slovenske
zemlje - Hrvatska, Slovačka i još Transilvanija sa mešovitim mađarsko-
rumunskim stanovništvom. Mađari su u toj kraljevini bili manjina, činili su
samo 2/5 stanovništva.
Za razliku od Austro-ugarske koja se raspala odjednom krajem
Prvog svetskog rata, Turska se osipala postepeno. Feudalna i jako zaostala
Turska bila je vrlo slaba što je privlačilo pretenzije velikih sila - Rusije,
Austrije, Engleske, Francuske. "Istočno pitanje" (tj. pitanje nasleđa Turske)
bilo je aktuelno u evropskoj diplomatiji u XIX i početkom XX veka. Krajem
XVIII veka dobile su autonomiju Moldavija i Vlaška. Početkom XIX veka
(1804-1813) izbio je Prvi srpski ustanak, a zatim (1815) i Drugi srpski
ustanak, posle kojih je Srbija dobila autonomiju. Ustanak Grka (1821)
pomognut snagama Francuske, Engleske i Rusije rezultirao je nezavisnošću
Grčke (1829). Tada je i Srbija dobila vazalni status. Vazalne kneževine
Moldavija i Vlaška obrazovale su 1861. godine državu Rumuniju. Godine
1875. buknuo je Bosansko-hercegovački ustanak protiv Turaka a nešto
kasnije i ustanak Bugara. Srbija i Crna Gora želeći da zaštite srpsko
stanovništvo u Bosni i Hercegovini, objavili su rat Turskoj (1876) a to je
učinila i Rusija. Rusko-turski rat (1877-78) završen je potpisivanjem mira u
San-Stefanu i kod Carigrada (Istambula). Uslove mira diktirala je Rusija.
Prema San-stefanskom ugovoru Rusiji je pripala Besarabija a na Kavkazu
Kars, Batumi, Jermenija. Srbija koja je podnela veliki teret rata s Turskom,
nije bila zadovoljna. Oduzeti su joj u korist Bugarske Vranje, Bela Palanka,
Pirot a dato proširenje prema Novom Pazaru i Kosovskoj Mitrovici. Crna
Gora je dobila Nikšić, Gacko, Gusinje, Spuž, Žabljak, Podgoricu, Bar,
krajeve uz desnu obalu Bojane. Rumunija je dobila severnu Dobrudžu.
Formirana je Velika Bugarska koja je na račun susednih zemalja dobila deo
Dobrudže, Makedoniju i deo Albanije skoro do Tirane, veliki deo Trakije i

438
Egejske Makedonije, deo Srbije. Turskoj je oduzeto pravo da drži garnizone
na teritoriji Bugarske.

Berlinski kongres (1878) kojim je predsedavao Bizmark, stavio je

van snage San-stefanski ugovor i znatno izmenio njegove odredbe. Bugarska
je vraćena u svoje nacionalne okvire i priznata samo kao vazalna država. Deo
teritorije koji je ušao po San-stefanskom ugovoru u sastav nezavisne Bugarske
- ostao je u posedu Turske. Istočna Rumelija (južno od planine Balkan) dobila
je samo autonomiju u sastavu Turske a 1866. je ujedinjena sa severnim delom
Bugarske. Srbiji, Crnoj Gori i Rumuniji je priznata potpuna nezavisnost.
Srbija je zadržala Niš, Pirot, Leskovac i Vranje, koje je oslobodila u Drugom
srpsko-turskom ratu. Nešto je uvećana teritorija Grčke. Bosna i Hercegovina,
čiji je ustanak i bio povod rata, data je u "privremenu" okupaciju Austriji, ali je
ona 1908. izvršila aneksiju, što je izazvalo nezadovoljstvo u Srbiji. Na
Berlinskom kongresu još je Engleska uzela od Turske Kipar.
Berlinski kongres usmerio je ambicije političkih rivala u orbitu
Otomanske imperije koja je jako oslabila. U XVIIII veku, posle Vestfalskog
kongresa (1648) tri evropske sile - Švedska, Holandija i Španija - izgubile
su taj rang a Poljska je krajem tog veka prestala da postoji. NJihova mesta
zauzela su Pruska i Rusija. U XIX veku nije bilo takvih preokreta. Sile koje
su sprovele Bečki kongres, bile su potpisnice ugovora na Berlinskom
kongresu a iste su ušle u I svetski rat. Rivalstvo i protivurečnosti među
njima, posle Berlinskog kongresa preneseni su na prostor nerazvijenog sveta,
što je očuvalo mir i stabilnost u Evropi sve do 1914. godine.
Težnja Nemačke na proširi uticaj na Bliski Istok (Drang nach Osten)
ugrožavala je interese Engleske i Rusije. Istovremeno sa ekonomskom
penetracijom u Tursku, evropske sile zauzimaju njena periferna područja. U
Egiptu je zavladala Engleska, u Tunisu Francuska, u Bosni i Hercegovini
Austrougarska, u Libiji i ostrvima Dodekanez i Rodos Italija. Austrougarska
aneksija Bosne i Hercegovine (1908) izazvala je reakciju Srbije i carinski
rat. Srbija je težila da obuhvati teritorije u kojima su živeli Srbi, Grčka je
želela proširenje na sever a Bugarska je pretendovala na Makedoniju i
zapadnu Trakiju (izlaz na Egejsko more).
Težnje balkanskih država ukrstile su se u Makedoniji, koja je
pripadala još uvek Turskoj. Osim toga, Srbija je u aneksiji Bosne i
Hercegovine videla pretnju svojoj samostalnosti a nasuprot tome,
Austrougarska je u Srbiji videla podstrekača nacionalno-oslobodilačkih
pokreta južnoslovenskih naroda u svojoj zemlji. Iza leđa Austrougarske stajala
je Nemačka a Srbiju su podržavale Rusija, Francuska i Engleska - da bi
sprečile austro-ugarski i nemački prodor na istok. Pod uticajem ovih sila
stvoren je savez balkanskih zemalja - Bugarske, Srbije, Grčke i Crne Gore,
koji je 1912. stupio u rat protiv Turske - Prvi balkanski rat. Presudnu bitku nad
Turskom odnela je Srbija u bici kod Kumanova. Taj rat doneo je konačno

439
nezavisnost svim balkanskim narodima, ali je pitanje Makedonije izazvalo
konflikt između Bugarske i Srbije. Bugarska je napala Srbiju. Na stranu Srbije
stupile su Crna Gora i Rumunija a na Bugarsku je udarila i Turska.Taj Drugi
balkanski rat brzo je završen (1913) pobedom srpske vojske kod Bregalnice,
kapitulacijom Bugarske i podelom Makedonije (67 hilj. km2 Grčkoj, 25,7 hilj.
km2 Srbiji, 6,7 hilj. km2 Bugarskoj i mali deo Albaniji). Podelom Makedonije i
stvaranjem Albanije sprečene su težnje Srbije da izađe na more (Solun ili
Skadar). Opšti rezultat balkanskih ratova 1912-13. godine bio je sledeći -
teritorijalno su uvećane Srbija i Grčka. I Bugarska je malo uvećana - dobila je
izlaz na Egejsko more ali je morala dati južnu Dobrudžu Rumuniji. Bila je
stvorena nova država Albanija. Turska je sačuvala samo mali jugoistočni ugao
Balkanskog poluostrva oko istambulskih tesnaca, tek toliko da bi sprečila izlaz
Rusije na Mediteran. Tako je na Balkanskom poluostrvu stvorena ravnoteža
snaga koja nije smela biti poremećena.
Time nisu rešene protivurečnosti u Evropi niti zadovoljene
pretenzije balkanskih država i velikih sila. Još ranije su se formirale dve
vojne grupacije - Trojni savez i Antanta - koje su ušle u Prvi svetski rat.
Trojni savez (Nemačka, Austrougarska, Italija) počeo se formirati posle
Berlinskog kongresa - savez između Nemačke i Austrougarske potpisan je
1879, Italija se priključila 1882. a istupila je iz saveza u jeku rata 1915.
(kada joj je tajnim Londonskim sporazumom za uzvrat obećan deo
jadranskog primorja). Savez Antante (Engleska, Francuska, Rusija) stvoren
je u nekoliko faza (rusko-francuski savez 1891-93, anglo-francuski savez
1904, savez Antante 1912-1914). Formiranjem ova dva bloka situacija je
postala napeta a Balkansko poluostrvo postalo je "bure baruta Evrope".
Neposredni povod za I svetski rat bio je atentat na austro-ugarskog
prestolonaslednika u Sarajevu, juna 1914. Austrougarska, iza čijih leđa je
stajala Nemačka, objavila je rat Srbiji 28. jula 1914. Tada je Rusija počela
delimičnu mobilizaciju a Nemačka joj je objavila rat. Zatim je Nemačka
objavila rat Francuskoj a Engleska je objavila rat Nemačkoj. Na strani
Nemačke i Austrougarske u rat je stupila Turska a kasnije i Bugarska. Na
stranu Antante stao je Japan s interesom da zauzme nemačke posede u
Tihom okeanu i da se proširi u severoistočnoj Kini. Italija je stupila u rat
maja 1915. ali je pretrpela žestok poraz i prešla na stranu Antante. U avgustu
1916. u rat je ušla Rumunija kojoj je Antanta obećala proširenje na račun
Mađarske. Doživela je težak poraz i pred kraj rata je opet objavila rat
Nemačkoj i na taj način stala u red "pobednica". Godine 1917. u rat su
stupile SAD i Grčka. Kina i Brazil su objavile rat Nemačkoj ali u njemu nisu
učestvovale. Srbija je u tom ratu pretrpela teške gubitke. Na kraju, prva je
kapitulirala Bugarska, zatim Turska, nešto kasnije Austro-ugarska i konačno
Nemačka (11. XI 1918). Osim toga, 1917. dogodila se Oktobarska
socijalistička revolucija u Rusiji.

440
441
 Mirovna konferencija u Versaju 1919. godine, bavila se
prekrajanjem političke karte Evrope, u želji da obezbedi dugoročnu
ravnotežu kontinenta. Francuska i Engleska su postale vodeće sile Evrope a
u evropske poslove umešale su se Sjedinjene američke države. Versajski
ugovor je dokument mira s Nemačkom, Sen-žermenski s Austrijom,
Trianonski s Mađarskom, ugovor u Neji s Bugarskom, ugovor u Sevru s
Turskom (nazivi prema dvorcima u kojima su potpisani).
Austrougarska se raspala i nestala sa političke karte sveta. Austrija
je smanjena 3,5 puta po površini i skoro 4 puta po broju stanovnika a
Mađarska je smanjena oko 3 puta. Južne oblasti bivše Austro-ugarske
(Bosna i Hercegovina, Slovenija, Dalmacija, Hrvatska, Vojvodina) ušle su
zajedno sa Srbijom i Crnom Gorom u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca, preimenovane 1929. u Kraljevinu Jugoslaviju. Rumunija se
dvostruko proširila, uglavnom na račun Austrougarske - dobila je
Transilvaniju, Bukovinu, deo Banata i Besarabiju. Besarabija je bila u
periodu 1812-1917. u sastavu Rusije, 1917-40 u sastavu Rumunije, 1940-
1990. u sastavu SSSR kao Moldavska SSR (1941-1944. bila je pod
okupacijom Nemačke), koja je 1990. dobila nezavisnost. Italija je na račun
Austrougarske dobila južni deo Tirola, Posočje, Trst, Slovenačko primorje i
Postojnu, Istru, Zadar, ostrva Cres, Lošinj, Lastovo, Sušac i Palagružu.
Rijeka je u periodu 1919-24. (usled avanturističkog pohoda italijanskog
pesnika i političara Gabrijela Danuncija), bila proglašena samostalnom
Riječkom državom, koja je Rapalskim ugovorom priznata a Rimskim
paktom priključena Italiji. Raspadom Austro-ugarske stvorene su
Čehoslovačka i Poljska. Poljska je dobila Poznanj i zapadnu Prusku od
predratne Nemačke, oblasti srednje Visle sa Varšavom, Vilnjus, Bjalistok,
Brest-Litovsk i druge od predratne Rusije, i Galiciju od bivših austrijskih
zemalja. Predratni nemački grad Dancing (Gdanjsk) proglašen je slobodnim
gradom. Od teritorija istočne Pruske stvorene su države Letonija, Litvanija i
Estonija. Danska se malo proširila na račun Nemačke a pripao joj je i Island.
Finska je 1920. godine istupila iz federacije sa Sovjetskim savezom i postala
nezavisna država. Poljska je 1920. zauzela Viljnjus, glavni grad Litvanije,
kojeg je Staljin vratio 1939. Litvanija je 1923. zauzela grad Memel (Klajpedu)
koji je do tada bio pod zajedničkom savezničkom upravom. Švedska i
Norveška su zadržale granice koje su nastale njihovim odvajanjem 1905.
Bugarska je morala vratiti Grčkoj zapadnu Trakiju koju je uzela u
balkanskim ratovima (1912) i tako je izgubila izlaz na Egejsko more. Manju
teritoriju na zapadnoj granici morala je ustupiti Jugoslaviji. Grčkoj je pripala
istočna Trakija (izuzev Istambula i tesnaca) i područje Smirne u Maloj Aziji.
Međutim, izbio je tursko-grčki rat 1920-22, u kojem je Turska oborila
ugovor iz Sevra i popravila svoj položaj. Turska je smanjena za 3/4 ali je
zadržala svu Malu Aziju. Turske teritorije Sirija i Liban postale su mandatne
teritorije Francuske a Mezopotamija Engleske.

442
 Irska je nešto kasnije (1922) postala samostalna država ali bez
severnog dela koji je ostao u sastavu Velike Britanije. Belgija je dobila male
oblasti sa gradovima Ojpen i Malmedi. Predratne granice zadržale su
Holandija, Portugalija, Španija i Švajcarska. Francuska je dobila oblasti
Alzas, Lorenu, Nicu i Savoju koje je bila izgubila 1870. Nemačka je izgubila
znatne teritorije i kolonije, što je izazvalo revanšističke i revizionističke
težnje, koje će dovesti do II svetskog rata i sloma versajskog sistema.
Oktobarska revolucija i Vilsonova deklaracija o samoopredeljenju naroda
unele su bitne kvalitativne promene na političku kartu Evrope. Raspad dve
monarhije (Austrougarske i Osmanske) i nastanak niza novih država bile su
značajne promene. Međutim, Versajski sistem bio je opterećen mnogim
protivurečnostima (ideološkim i ekonomskim) a nije bilo realne
međunarodne snage da ga zaštiti.

Slom versajskog sistema uzrokovan je brojnim nerešenim pitanjima

nacionalnih manjina, produbljivanjem jaza između buržoasko-parlamentarnih i
diktatorskih (fašističkih) režima, protivurečnosti socijalizma i kapitalizma.
Garant mira u Evropi bila je Francuska. SAD su vodile izolacionističku
politiku i tek u II svetskom ratu su prešli na intervencionizam. Nemci su
smatrali "versajski diktat" za neoprostivu nepravdu a Rusi su zazirali od njega
kao od reinkarnacije "sanitarnog kordona" iz doba Oktobarske revolucije.
Kršenje versajskog sistema započeo je Japan - formirao je u Mandžuriji
državu Mandžu-ko (1931-32), napao Kinu (1937) i SSSR (1938) ali biva
poražen. Italija je napala Abisiniju (1935-36) ali biva poražena. Velika
Britanija i Francuska počinju da se grupišu za očuvanje versajskog poretka.
Nemačka, Japan i Italija organizuju Trojni pakt (1936-37) radi uspostavljanja
novog svetskog poretka. Na inicijativu Francuske osnovana je Mala antanta
(1921) - savez Čehoslovačke, Rumunije i Jugoslavije, kao tampon zona prema
SSSR na jednoj i Trojnom paktu na drugoj strani.
Nemačka je 1938. izvršila aneksiju ("anšlus") Austrije, zatim oblasti
Sudeta, Češke i Moravske. Poljska je zauzela Tješin a Mađarska
Prikarpatsku Ukrajinu. Litvanija je morala predati Nemačkoj grad Memel.
Italija je 1939. anektirala Albaniju. Sovjetski Savez je 1939. potpisao
ugovor o nenapadanju s Nemačkom, prema kom je granica interesnih sfera
ove dve države Išla duž reka Narve, Visle i Sane u Poljskoj. Sledeći zahtev
Nemačke bio je priključenje Dancinga (Gdanjska) sa baltičkim koridorom.
Kada je Nemačka napala Poljsku (1. 09. 1939) Francuska i Engleska su joj
objavile rat. SSSR je istovremeno zaposeo istočne delove Poljske koji su
priključeni Ukrajini, Belorusiji i Litvaniji. Zatim su baltičke države Estonija,
Letonija i Litvanija zaključile sa SSSR-om sporazum o savezu i uzajamnoj
pomoći a onda su (jula 1940) uspostavile sovjetsku vlast i plebiscitarno ušle
u sastav federacije SSSR. Pobedivši Finsku u ratu 1940. godine, SSSR je
dobio Karelijsku prevlaku s gradom Viborgom, koja je ušla u sastav

443
444
Karelo-Finske SSR. Koristeći ratne zaplete SSSR je uspeo da ugovorom (juna
1940) dobije od Rumunije natrag Besarabiju (pripojena Moldavskoj SSR) i
severni deo Bukovine (pripojen Ukrajinskoj SSR). Hitler je napao Jugoslaviju
6. aprila a SSSR 22. juna 1941. Posle poraza sila Osovine (Nemačke, Italije,
Japana, kojima su se priključili Rumunija, Bugarska, Mađarska, Finska),
članice Antihitlerovske koalicije (SAD, SSSR, Velika Britanija) održale su
konferenciju na Jalti (februara 1945) i u Potsdamu (jula-avgusta 1945) da bi
rešile najvažnije probleme posleratnog svetskog poretka.

Na Pariskoj mirovnoj konferenciji (februara, 1947) glavnu reč

među 21 saveznicom vodile su velike sile - SSSR, SAD i Velika Britanija a
delimično i Francuska. Italija je izgubila sve kolonije u Africi i područja na
istočnoj obali Jadranskog mora. Manju pograničnu teritoriju je ustupila
Francuskoj. Dodekaneska ostrva su pripala Grčkoj. Jugoslaviji su vraćeni deo
Istre i Julijske krajine i ostrva. Od Trsta i severozapadnog dela Istre bila je
obrazovana Slobodna teritorija Trsta (733 km2) koja je podeljena na zonu A
(pod upravom anglo-američke vojske) i zonu B (pod jugoslovenskom upravom).
Londonskim sporazumom iz 1954. godine, Jugoslavija je dobila zonu B (Kopar
i Buje) i manji deo zone A, dok je njen veći deo sa gradom Trstom pripao Italiji.
Italija je smanjena za 11 000 km2. Jugoslavija je proširena za oko 7 000 km2.
Rumunija je od Mađarske dobila Transilvaniju (Erdelj) a vratila je deo
Dobrudže Bugarskoj i pre toga već pomenute Besarabiju i severni deo Bukovine
SSSR-u. Tako je Rumunija smanjena za 43 000 km2.
Nemačka i Berlin su bili podeljeni na po 4 okupacione zone u kojima
su 1949. godine formirane Demokratska Republika Nemačka (U sovjetskoj
okupacionoj zoni) i Savezna Republika Nemačka (u okupacionoj zoni
zapadnih sila). Po istom principu podeljen je i Berlin, koji je 1961. još i
prezidan zidom, čije je rušenje označilo kraj "Gvozdene zavese" u Evropi i
ujedinjenje Nemačke (3. oktobra 1990). Austrija je, kao i Beč, do 1955. takođe
bila podeljena na četiri okupacione zone, a onda je dobila nezavisnost.
Sovjetski Savez je dobio najveće teritorije i u odnosu na predratno
stanje je uvećan za 1,2 mil. km2, od toga u evropskom delu za preko 200 000
km2. U odnosu na 1938. SSSR je dobio oblast Petsamo (preko koje je izbio
na granicu Norveške i zatvorio severni izlaz Finske), deo Karelije sa
Viborgom, deo istočne Pruske (Kalinjingradska oblast), istočni deo Poljske
sa Galicijom, prikarpatsku Ukrajinu (Ruteniju), Bukovinu i Besarabiju
(Moldaviju). Današnja Ukrajina je pet puta veća od one teritorije koju je
Bogdan Hmeljnicki priključio Rusiji (1654). Dok je bila u sastavu SSSR-a
priključene su joj Zapadna Ukrajina (Galicija) od Poljske (1939), severna
Bukovina i tri pokrajine Besarabije od Rumunije (1940), Karpatska Ukrajina
(Rutenija) od Čehoslovačke (1945), Krim od Rusije (1954). U crnomorskom
pojasu proširila se od delte Dunava do Krima i Azovskog mora a preko
Rutenije ušla u Panonsku niziju. Baltičke države Estonija, Letonija i

445
Litvanija, koje su u međuratnom periodu bile nezavisne, ušle su pred rat u
sastav SSSR-a (1940) uz manje izmene granica. Belorusija je dobila deo
istočne Poljske, koja je za to dobila kompenzacije u Istočnoj Pruskoj. Rusija
se proširila u severnom (Petsamo) i maritimnom pojasu Baltičkog mora
(istočna Karelija s Viborgom, Kalinjingradska oblast), na Dalekom Istoku
(strategijski važni Sahalin, Kurilska ostrva) i centralnoj Aziji (Tuva).
Poljska je izgubila oko 180 000 km2 istočne teritorije na račun SSSR
a dobila oko 80 000 km2 zapadne teritorije, do Odre i Nise, koja je pripadala
Pruskoj. Tako je Poljska " pomerena" na zapad i smanjena za oko 100 000
km2. Izgubljena istočna teritorija bila je ekonomski zaostala dok je dobijena
zapadna teritorija bila razvijena i bogatija sirovinama (Šljonsk). Osim toga,
Poljska je dobila široku primorsku zonu od Odre do sovjetske granice na
Baltičkom moru. Čehoslovačkoj je vraćena Sudetska oblast (41 000 km2) ali
je morala SSSR-u ustupiti Ruteniju (13 000 km2). Finska je u odnosu na
1938. smanjena za oko 50 000 km2. Teritorije koje su joj oduzete u
sovjetsko-finskom ratu 1939-40 potvrđene su na Pariskoj konferenciji. SSSR
joj je vratio bazu Hanko (na istoimenom poluostrvu) i luku Porkala sa
okolinom u blizini Helsinkija (1944. odnosno 1956). Gubitkom oblasti
Petsamo i istoimene luke Finska je izgubila izlaz na Arktičko more.
Bugarska je vratila okupirane teritorije Jugoslaviji i Grčkoj ali je
ipak proširena za oko 8 000 km2 dobivši od Rumunije pomenutu južnu
Dobrudžu. Grčka je povećana za oko 5 000 km2 jer je dobila ostrva Rodos i
Dodekanez koje je ranije držala Italija. Albanija je dobila neznatno
proširenje od 1 200 km2. Turska je kao neutralna zemlja u II svetskom ratu
zadržala svoju predratnu teritoriju na evropskom kopnu od oko 27 000 km2.
Najviše je smanjena Nemačka - od 470 500 km2 koje je imala pre rata na 356
000 km2 posle rata (smanjenje za 114 500 km2). Osim toga Nemačka je bila
podeljena na SR Nemačku (248 000 km2) i DR Nemačku (108 000 km2).
Danska je izgubila ostrvo Island, koje je proglasilo nezavisnost (1944).
Francuskoj su vraćene okupirane oblasti Alzas i Loren. Belgiji su vraćeni
Ojpen i Malmedi. Velika Britanija, Irska, Portugalija, Španija, Francuska,
Belgija i Švakcarska su ostale u predratnim granicama. Formalno su bile
neutralne Španija, Portugalija, Švedska, Irska i Švajcarska a Turska je
stupila u rat u maju 1945, nekoliko dana pre njegovog završetka. Neke od
njih bile su faktički vojni saveznici Nemačke.
Posle rata na političkoj karti Evrope pojavilo se nekoliko novih
država. Britanska kolonija Malta dobila je nezavisnost (1964). Posle kraha
socijalističkih federacija (1990-91) nastalo je novih 15 država na tlu bivših
republika SSSR, dve na tlu Čehoslovačke i pet na tlu SFR Jugoslavije. Na
drugoj strani Nemačka je ujedinjena (1990) a Evropska unija je proširila broj
članica (15) i učvrstila savez. Neke samoproglašene države međunarodno
nisu bile priznate i ubrzo su nestale (Republika Srpska Krajina), ili su se
zadovoljile nekim oblikom autonomije (Gagauzija, Pridnjestrovslje,

446
Republika Srpska, Čečenija, Abhazija) ili su stavljene pod međunarodni
protektorat (Kosovo i Metohija).
Konačno vidimo da su se najveće teritorijalne promene u XX veku
dešavale u Istočnoj Evropi i na Balkanu. Posle II svetskog rata potkopan je
evrocentrični sistem konsolidacijom kvaziimperijalnih sistema "Zapada" i
"Istoka". Hladni rat i borba za interesne sfere naglasili su podeljenost Evrope
na zapadnu i istočnu, dok nekadašnji pojmovi "Mitteleuropa" (srednja
Evropa) i "Shatter belt" (sanitarni kordon) gube svoj značaj. Zemlje
nekadašnjeg "sanitarnog kordona" kroz koje je prošla Crvena armija, postale
su socijalističke i ušle u interesnu sferu SSSR (Jugoslavija se ubrzo
distancirala) a zatim i u Varšavski pakt (iz kojeg je 1960. istupila Albanija) i
u Savet za uzajamnu ekonomsku pomoć. Blok socijalističkih zemalja Evrope
(izuzev SFRJ i Albanije) je još u vreme Staljina ograđen odbrambenom
linijom koju je Čerčil nazvao "Iron Curtain" (Gvozdena zavesa). Taj blok je
rasformiran 1991. S druge strane većina zapadnoevropskih zemalja stupila je
u Atlantski pakt (NATO) kao važnu kariku u zoni "rimlenda" (okruženja).
Neke zemlje bivšeg Varšavskog pakta primljene su u NATO pakt 1998.
godine (Poljska, Češka, Mađarska) a neke očekuju prijem. Između tih
vojnopolitičkih struktura mestimično su bile "sive zone" neutralnih zemalja
(Jugoslavija, Austrija, Švajcarska, Švedska, Finska, Irska). U izmenjenim
međunarodnim okolnostima, kada su centri svetske moći pomereni
delimično izvan Evrope a fundamentalna podela sveta prolazi preko sredine
ovog malog kontinenta, centralno-zapadna Evropa se ujedinjuje u naporima
da ostane jedan od tri oslonca svetske moći ("pax triadica"). Uprkos
podeljenostima u savremenom dobu globalizacije međunarodnih odnosa sve
više izlaze na videlo zajednički problemi evropskih zemalja na svetskoj
sceni (problemi demografskih kretanja, globalne strategije i bezbednosti,
problemi snabdevanja energijom i sirovinama, pitanjima zaštite životne
sredine). Zajednički problemi deluju ujedinjujuće te nekadašnja rivalstva i
podele sve više potiskuje svest o zajedništvu i jedinstvu evropskih zemalja.
Konačno, nameće se pitanje - kuda ide Evropa? Evropa je u
poslednjih pet vekova imala manje-više kulturnu homogenost ali je bila
geopolitički jako izdeljena i visoko decentralizovana. U Evropi je 1500.
godine bilo oko 500 geopolitičkih jedinica, 1900. taj broj se sveo na samo 25
država i one su nametnule međunarodni poredak ostatku sveta. Posmatrajući
političku kartu Evrope u poslednjih pet vekova, možemo izdvojiti pet
mogućih alternativa budućnosti: 1. Kontinuirano decentralizovano
kvazifeudalno uređenje, 2. Nova decentralizovana mreža ekonomskih
regiona, 3. Hrišćanska teokratska federacija, 4. Politička imperija ili 5. Neki
međunarodni sistem. Od preovlađujuće alternative će zavisiti rešenje drugog
pitanja - gde su istočne granice Evrope? To će biti posebno važno za
pravoslavne i islamske zemlje.

447
 3. Formiranje političke Balkan predstavlja "staru Evropu",
kolevku helenske civilizacije, vizantijske
karte Balkana
imperije i pravoslavne religije, za razliku
od "nove industrijske Evrope" koja baštini
kulturne tekovine Rimske imperije,
katoličke crkve i kulturno-istorijske epohe renesanse. Na Balkanskom
poluostrvu se formirala prva civilizacija u Evropi (antička Grčka), prva
imperija (Makedonska) a za njom su dolazile i propadale druge imperije
(Vizantijska, Osmanska, Habzburška) i interesne sfere. Usponi i padovi
imperija, naroda i kultura tokom poslednja dva milenijuma, to je posledica
evroazijskih karakteristika Balkana, koje su dobro proučene u Cvijićevoj
antropogeografskoj školi (Grčić, 1984).
Raspored naroda i kulturnih pojaseva na Balkanskom poluostrvu se
menjao pod uticajem ratova, političkih i ekonomskih faktora. Ipak u osnovnim
crtama on je ostao onakav kakvim ga je početkom XX veka opisao Elize
Rekli: "Sva teritorija poluostrva, iako je naseljena mnoštvom različitih
plemena, ipak može biti podeljena na četiri etnološka pojasa, i to: južni deo
poluostrva, od Soluna, Olimpa i Pinda zauzimaju Grci; zemlja Albanaca se
prostire između Jadranskog mora i planina Pinda. Sloveni, pod različitim
nazivima: Srbi, Hrvati, Bošnjaci, Hercegovci, Crnogorci, zauzimaju oblast
Dinarskih Alpa. Konačno Bugarima pripadaju obe strane Balkana, Rodopske
planine i ravnice istočne Rumelije. Turci su se rasejali u više ili manje
značajnim grupama među navedenim narodima" (Reclus, 1908, 1915).
Grci su starosedeoci koji su asimilovali tračko i ilirsko stanovništvo a
kasnije znatne mase aromunskog (cincarskog) i slovenskog stanovništva. Tursko
stanovništvo je odseljeno posle tursko-grčkog rata (1923), tako da je Grčka
danas u etničkom pogledu kompaktna zemlja i osim Grka (9 mil.) ima još oko
500 000 stanovnika negrčkog porekla - Albanaca, Turaka, Makedonaca, Bugara.
Grci žive na Kipru (oko 500 000) a u manjem broju u Albaniji.
Albanci tvrde da su potomci Ilira. Islam su primili početkom turske
vladavine, a manji broj ih ispoveda katolicizam ili pravoslavlje. "Između Skadra
i Prizrena su dve oblasti Pilot i Reka, u kojima je u srednjem veku živelo
mešovito srpsko-arbanaško stanovništvo. U Skadru i u ravnicama oko Bojane i
Drima, kao i na Kosovu i Metohiji, živeli su u većini Srbi. U vreme turske vlasti
Arbanasi su silazili sa planina, jedan deo Srba se iselio, ostali su islamizovani i
poarbanašeni" (Cvijić, 1966). Albanci žive u Albaniji (oko 3 mil.), Srbiji,
Makedoniji, Crnoj Gori i u manjem broju u Grčkoj i Hrvatskoj.
Južni Sloveni, kao što je istakao Cvijić, nisu kompaktno stanovništvo,
iako govore sličnim ili istim jezikom. Srbi su najbrojniji među Južnim
Slovenima (oko 9 mil.) a osim u Srbiji i Republici Srpskoj (BiH) žive kao
nacionalne manjine u Hrvatskoj i u drugim susednim zemljama. Posle Srba
najbrojniji su Bugari (blizu 9 mil.), a zatim Hrvati (4,7 mil.), Muslimani i

448
Bošnjaci (2,2 mil.), Slovenci (2 mil.), Makedonci (1,5 mil.), Crnogorci i
"Jugosloveni".
Od XIV veka na Balkansko poluostrvo prodiru Turci. Do XVIII veka
kada počinje njihovo povlačenje, Turci su činili većinu skoro u svim
varošima duž puteva. Danas su nastanjeni u istočnoj Trakiji, Istambulu i u
evropskom delu Turske a u manjim grupama i u drugim balkanskim
zemljama (Jovičić, 1994). Antropogeografske posledice turskih osvajanja
bile su velike migracije stanovništva (seobe i metanastazička kretanja),
formiranje Vojne krajine (vojne granice) koja je trajala preko 300 godina (od
kraja XV veka do 1873.), islamizacija znatnog dela Južnih Slovena i Šiptara,
društveno-ekonomsko zaostajanje balkanskih naroda, prisustvo stranih sila
("istočno pitanje"), politička nestabilnost ("balkanizacija"), ustanci i ratovi.
Savremena politička karta Balkana plod je dugog istorijskog
razvitka i spleta raznovrsnih, često dijametralno suprotnih činilaca
geografskog, demografskog, kulturnog, privrednog, političkog karaktera.
Oslobodilački ustanci protiv turske izbili su u Srbiji (1804-1813. i 1815),
Grčkoj (1821), Bosni i Hercegovini (1875). Ovaj poslednji je bio povod za
Srpsko-turski rat 1876-77. i Rusko-turski rat 1877. Pobedom u ovom ratu
Rusija je sklopila sa Turskom San-stefanski mir (1878) u korist Bugarske.
Kako ni Srbija ni velike sile nisu bile zadovoljne odredbama ovog mira,
sazvan je Berlinski kongres (1878) na kojem je prekrojena politička karta
Balkana. Tada su dobile punu nezavisnost Rumunija, Srbija i Crna Gora, i
stvorene kneževina Bugarska i autonomna turska provincija istočna Rumelija
južno od nje. Grčka se 1881. godine proširila prema severu. Istočna Rumelija
(s centrom u Plovdivu) proglasila je 1885. ujedinjenje s Bugarskom. Masakr
hrišćana na Kritu 1897. naveo je Grčku da krene u rat protiv Otomanske
imperije. Usled toga granice su malo promenjene u korist Grčke. Krit je dobio
autonomiju. Poluostrvo Atos je dobilo specijalni status zbog manastira koji su
nominalno bili pod upravom pravoslavnog patrijarha u Konstantinopolju.
U periodu 1900-1914. godine na balkanskoj političkoj sceni je
dominiralo pitanje budućnosti Turske u Evropi (tzv. istočno pitanje). U
njenom parlamentu još uvek su učestvovali delegati iz Bosne i Hercegovine i
istočne Rumelije (južna Bugarska) iako su one već bile pod austrougarskom
i bugarskom upravom. Austrougarska je anektirala Bosnu i Hercegovinu
1908. g. To je izazvalo diplomatsku krizu u koju su uvučene Rusija i Srbija
na jednoj strani i Austrougarska i Nemačka na drugoj.
Istovremeno je postavljeno makedonsko pitanje. Otomanska
imperija je administrativno bila podeljena na vilajete koji su se delili na
sandžake. Novopazarski sandžak je na zahtev Austrougarske ostao u sastavu
Otomanske imperije, da bi se tako sprečilo ujedinjenje Srbije i Crne Gore.
Tri vilajeta - Kosovo, Solun i Monastir (Bitolj)

449
450
su nazivani "Makedonija". Etnički sastav Otomanske Evrope, a posebno
makedonskih vilajeta, bio je vrlo složen tako da nije mogao biti predstavljen
kartografski ili statistički. Svaka zainteresovana strana mogla je u takvoj
situaciji da nađe argumente za svoje pretenzije. Situacija se komplikovala
kada je 1893. g. osnovana Unutrašnja makedonska revolucionarna
organizacija (VMRO) koja je zagovarala stvaranje države Makedonije
unutar Balkanske federacije. Bugarska je ubacila svoje vođe. U avgustu na
Ilinden 1903, došlo je do ustanka u vilajetima Makedonije i Jedrena
(Adrianopolja), koji je ugušen ali je ipak izazvao pažnju evropskih sila, koje
su tražile administrativnu reformu i prisustvo svojih supervizora. Albanci su
uglavnom bili lojalni prema Istambulu. Zbog toga ih je Otomanska vlast
administrativno podelila u više vilajeta - Kosovski, Skadarski, Janjinski i
Monastirski (Bitoljski) i podsticala njihovo širenje.
Balkanske zemlje Bugarska, Grčka, Crna Gora i Srbija želele su da
podele taj prostor i zaštite hrišćansko stanovništvo. U tom cilju potpisale su
ugovore o savezništvu, najpre Srbija i Bugarska u februaru/martu 1912. Tim
ugovorom je predviđena podela teritorija, ali je ostala "sporna zona" u
zapadnoj i severnoj Makedoniji (na potezu Ohrid-Skoplje-Kumanovo-
Ćustendil), čiju sudbinu je trebao da odredi ruski car koji je bio i pokrovitelj
toga ugovora. Bugarska i Grčka su potpisale ugovor ali se nisu dogovorile o
podeli teritorija a Crna gora je verbalno pristupila savezu.
Prvi balkanski rat je počeo 8. oktobra 1912. godine kada su
crnogorske trupe prešle granicu Otomanske imperije i opkolile Skadar.
Crnogorci su držali Skadar u opsadi 7 meseci, izgubili oko 10 000 vojnika.
Kada su ga uz pomoć srpske vojske konačno zauzeli, pod pritiskom velikih
sila morali su ga predati novostvorenoj državi Albaniji. Srpske trupe su
zauzele Novopazarski sandžak, Kosovo i Metohiju, severnu Albaniju (do
Drača) i zapadnu Makedoniju (Skoplje, Bitolj, Debar). Grčka je zauzela
Janjinu i strateški važnu luku Solun. Solun je u ono vreme bio naseljen
pretežno Jevrejima (oko 80%), tako da su na njega pretendovale i Bugarska i
Srbija. Bugarska je zauzela istočnu Makedoniju i Trakiju do odbrambene
linije Čataldža blizu Istanbula. U bici kod Jedrena početkom 1913. prvi put u
istoriji su bacane bombe iz aviona.
Posle poraza Otomanske imperije od strane balkanskih saveznica
1912-13, velike sile (Austro-ugarska, Francuska, Nemačka, Velika Britanija,
Italija i Rusija) su insistirale da bude stvorena nezavisna Albanija u
granicama koje su one odredile, da se Otomanskoj imperiji vrati teritorija
istočno od Jedrena, važna za kontrolu tesnaca, i da se Atosu ostave posebne
autonomne privilegije. Bugarska time nije bila zadovoljna, jer je smatrala da
su njene vojne zasluge bile veće. Situacija se dodatno komplikovala kada je
izvorni ugovor između Srbije i Bugarske anuliran stvaranjem nezavisne
Albanije. Srbija je podelila Novopazarski sandžak sa Crnom Gorom i
zauzela teritorije u

451
452
Makedoniji, uključujući celu bivšu "spornu zonu" kao kompenzaciju za
teritorije koje je izgubila stvaranjem nezavisne Albanije.
Grčka, koja je dobila teritorije u Epiru, južnoj Makedoniji i zapadnoj
Trakiji, koncentrisala se na odbranu tih prostora od velikobugarske
ekspanzije i oslonila se na Srbiju. Grčka i Srbija su se sporazumele u maju
1913. o međusobnoj podeli Makedonije zapadno od Vardara, a istočno od
njega da bude primenjen princip efektivnog posedovanja. Bugari su saznali
za tajni sporazum i tenzije su porasle. Bugarske snage su 29. juna 1913.
udarile na bivše saveznike. Grčke snage su ušle u dolinu Strume a srpske
snage su napredovale duž Vardara. Neočekivano su u rat ušle Turska, koja je
povratila Jedrene i nastupala dolinom Marice, i Rumunija koja je zauzela
južnu Dobrudžu i nastupala prema Sofiji. Mirom u Bukureštu 10. avgusta
1913. Bugarska je izgubila istočnu Trakiju i južnu Dobrudžu. Vraćen joj je
deo zapadne Trakije, siromašan i pretežno naseljen turskim stanovništvom.
Zadržala je deo istočne Makedonije (srednji tok Strume) i izlaz na Egejsko
more preko luke Dedeagač (Aleksandrupolis).
Tokom Prvog balkanskog rata Grčka je okupirala severna ostrva
Dodekanez. Taj dobitak bio je kompenzacija za grčke teritorije u severnom
Epiru koje su date Albaniji. Zahtevi Grčke u severnom
Epiru bili su uslovljeni predajom severnih Dodekaneskih ostrva Italiji, koja
je već bila zauzela južne Dodekaneze u ratu protiv Otomanske imperije
1911-12. Prvi svetski rat je prekinuo pregovore o razmeni.
Prvi svetski rat počeo je objavom rata Austrougarske Srbiji 28. jula
1914., mesec dana posle atentata na nadvojvodu Ferdinanda u Sarajevu.
Posle herojskih bitaka na Ceru i Kolubari Srbi su naneli velike gubitke
habzburškoj vojsci, tako da joj je u napadu na Beograd došla u pomoć
nemačka armija pod komandom generala Makenzena. Srbija je bila osuđena
na propast. Srpska vlada se premestila u Niš a posle napada Bugarske 11.
oktobra 1915., i herojskog marša preko Albanije, prešla je na Krf. Bugarska
je zauzela jug Srbije i Južnu Srbiju (Makedoniju) do Bitolja. Od Grčke su
uzeli zapadnu Trakiju uključujući luku Kavala a od Rumunije Dobrudžu.
Rumunija je kapitulirala posle žestokog napada snaga Osovine 1916. Rusija
je zauzela Moldaviju. Snage Antante bile su stacionirane u Solunu i na
Galipolju. Italija je prešla na stranu Antante u maju 1915, a 1916. je
proglasila protektorat nad Albanijom. Rumunija je mirom u Bukureštu 1918.
formalno predata Nemačkoj. Rusija usled Oktobarske revolucije nije više
bila u stanju da drži istočnoevropski front. Mirom u Brest-Litovsku 3. marta
1918. povukla je vojsku do linije Sankt Petersburg - Azovsko more,
napuštajući Besarabiju, istočnu Poljsku, tri baltičke zemlje, Finsku i
Ukrajinu (koja se ubrzo priključila SSSR-u).
U septembru 1918. godine savezničke snage su probile Solunski
front. Udarnu snagu činila je srpska vojska, ojačana sa dve francuske
pešadijske divizije, sa 580 topova i 80 aviona. Učestvovale su takođe

453
engleske, grčke i italijanske trupe. Srpska vojska je probila front na
bugarskom sektoru a zatim počela uspešno gonjenje austrougarske i
nemačke vojske sve do Koruške, oslobađajući južnoslovenske zemlje.
Rumunija je 9. novembra odbacila dominaciju centralnih sila i završila rat na
strani Saveznika.
Na mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine prekrojena je
politička karta Balkana i cele Evrope. Stvorene su nove države Poljska,
Čehoslovačka i Kraljevina SHS (Jugoslavija). Litvanija, Latvija i Estonija su
se pojavile u drugom obliku. Srbija i Crna Gora su ušle u novu Jugoslaviju,
Rumunija je dosta uvećana na račun bivše Ugarske (Transilvanija,
Bukovina) i Rusije (Besarabija). Bugarska je svedena uglavnom u granice iz
1912. Malo je ispravljena granica prema Jugoslaviji i izgubila je izlaz na
Egejsko more. Status Rijeke (Fijume) ostao je nerešen do 1924 g., kada je
uključena u Italiju. Turska je malo smanjena u evropskom delu. Grad Smirna
(Izmir) sa zaleđem je pripao Grčkoj ali je posle rata 1922. vraćen Turskoj.
Albanija je priznata u granicama iz 1913., ali plemenska rivalstva su ometala
stvaranje zajedničkog političkog entiteta. Velike sile su joj "dodelile" prvog
modernog vladara, Princa Vilhelma. NJegov glavni protivnik bio je Esad
Paša iz plemena Toptani na severnom primorju Albanije, koji je nalazio
oslonac u Srbiji. Albanija je 1925. proglašena republikom a 1928. kralj Zogu
je pretvorio u monarhiju. Italija ju je 1939. proglasila svojom kolonijom.
U međuratnom periodu nastali su novi savezi. Mala Antanta
formirana je 1921. godine (Poljska, Čehoslovačka, Rumunija i Jugoslavija),
radi stabilizacije u Istočnoj Evropi. Našavši se između dve velike sile -
Nemačke i SSSR-a, ona nije mogla imati većeg uspeha. Balkanska antanta
stvorena je 1934. (Rumunija, Jugoslavija, Turska i Grčka) sa idejom da se
spreči mešanje stranih sila u balkanska pitanja. Ni ona nije imala uspeha, jer
joj Bugarska nije pristupila, zato što je bila nezadovoljna granicama prema
Rumuniji i Grčkoj. Bugarska i Jugoslavija su potpisale ugovor o prijateljstvu
1938. Aktivnosti VMRO su obnovljene 1934-35 g. iz baze u Petriču na
krajnjem jugozapadu Bugarske. Nacionalističke organizacije VMRO i
ustaše, podržane od Kominterne, radile su na razbijanju Jugoslavije. Kralj je
1929. uveo diktaturu (1934. ubijen u atentatu) a 1938. je izvršena
decentralizacija vlasti podelom na banovine.
Na početku II svetskog rata (1940-41) izbile su na videlo
velikodržavne i nacionalističke pretenzije. Stvorene su satelitske državne
tvorevine pod patronatom Trećeg rajha - ND Hrvatska, Mađarska, Rumunija
i Bugarska, i pod patronatom Italije - Albanija i Crna Gora. Ostaci Srbije i
Grčke stavljeni su pod nemačku okupacionu upravu. Mađarska je zauzela
Bačku, severnu Transilvaniju, Ruteniju i južno pograničje Slovačke. ND
Hrvatska je obuhvatila Bosnu i deo Srbije (Srem). Obnovljen je san o velikoj
Bugarskoj (San-Stefanskoj, iz 1878). Bugarska je zauzela južnu Srbiju i veći
deo Makedonije, Dobrudžu i istočnu Trakiju. Italija je prethodno okupiranoj

454
Albaniji priključila deo zapadne Makedonije, Kosovo i Metohiju i Epir.
Okupirala je Crnu Goru i proširila se u istočnom jadranskom primorju.
Posle II svetskog rata balkanske granice su uglavnom vraćene na
predratne pozicije. Ukinute su monarhije i uspostavljene republike.
Jugoslaviji (Hrvatskoj i Sloveniji) su pripale italijanske teritorije u
jadranskom primorju sve do blizu Trsta. Spor oko Trsta rešen je kasnije.
Bugarska je dobila južnu Dobrudžu i korigovala granice prema Grčkoj i
Turskoj. Na konferenciji na Jalti 1945, stvoren je bipolarni svetski poredak i
izvršena podela interesnih sfera na Balkanu. U bipolarnom sistemu
balkanska ravnoteža se održavala po formuli 2+2+2, što znači: Grčka +
Turska = NATO pakt, Bugarska + Rumunija = Varšavski pakt, Jugoslavija
+ Albanija = nesvrstanost odnosno neutralnost. Albanija je bila slabo aktivan
član Varšavskog pakta do 1968.
Raspadom Varšavskog pakta (1991) poremećena je ravnoteža snaga.
Uz to se pojavljuje islamski činilac na Balkanu. Novi svetski poredak
označio je novi raspored ekonomskih uticaja, novo pregrupisavanje
partikularnih egoizama. Raspadom SFR Jugoslavije na Balkanu se stvaraju
tri grupe država na kulturno-civilizacijskim osnovama:
1. Katoličke zemlje (Slovenija + Hrvatska) koje teže Srednjoj
Evropi (projekat Alpe-Adrija i druge inicijative);
2. Islamske zemlje (Albanija i delom BiH);
3. Pravoslavne zemlje, koje još nisu našle način da se organizuju.
Tvorci novog poretka nisu vodili dovoljno računa o kulturno-
geografskoj osnovi Balkana. Jugoslavija je ustavom 1946. a na osnovu
zaključaka Trećeg zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja
Jugoslavcije (AVNOJ) iz 1943, podeljena na 6 republika i dve autonomne
pokrajine u sastavu Srbije. Granice federalnih jedinica su izvedene iz
teritorijalne organizacije KPJ (Radovanović M., 1998). KPJ je promovisala i
neke političke nacije. Prvi put su u istoriji balkanskih zemalja za nacije
proglašeni Crnogorci, Makedonci i Muslimani. Oni su na onom prostoru koji
je smatran srpspkim etničkim, kulturnim i geopolitičkim prostorom, dobili
svoje nacionalne države (najpre narodne, zatim socijalističke republike).
Početak raspada ideje jugoslovenstva bio je Ustav iz 1974. kojim su ojačani
republički i pokrajinski centri moći. Posle toga raspalo se ideološko jezgro
(socijalizam) oko kojeg je bilo formirano jugoslovensko društvo u državnim
granicama. Pošto je nestalo ideološkog jedinstva (partijskog), pojavili su se
etnokonfesionalni konflikti u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosmetu.
Narodne mase su uvedene u političke konflikte baš pod njihovim kulturnim
simbolima. Tri simbola bila su u ovom pogledu od velikog značaja: a) religija,
b) nacionalizam, c) etnicitet. Došla je do izražaja specifika "maksimalne
raznolikosti u minimalnom prostoru". Raspad tolerantne raznolikosti bio je
traumatičan ne samo za balkanske narode, već i za međunarodnu zajednicu.
Model novih geopolitičkih odnosa na Balkanu zahteva izučavanje

455
etnokulturnih jezgara. Balkan je geografska laboratorija civilizacija, koje se tu
menjaju, pretapaju i formiraju novi kulturni identitet (Grčić, 1994).
U balkanskom regionu se ponovo koncentrišu vojne snage i moćna
oružja. Velike sile žele da obezbede svoje vojno prisustvo i da nametnu
određena rešenja (na primer u Hrvatskoj, BiH, Makedoniji, na Kosovu i
Metohiji). Vazduhoplovne baze (Aviano u Italiji, Indžirlik u Turskoj, Tuzla
u BiH) i jake pomorske snage u istočnom Mediteranu omogućuju brze vojne
intervencije na Balkanu, što je demonstrirano učešćem u operaciji "Oluja"
protiv RS Krajine (1995) i agresijom NATO pakta na Srbiju (1999).
Političko-geografska karta Balkana oskudno odražava te složene
veze i odnose. Na kraju XX veka na njoj je predstavljeno 10 malih i srednjih
država. Republika Bugarska (110 994 km2 i 9,1 mil. stanovnika), Albanija
(28 748 km2 i 3,3 mil. st.), Grčka (131 957 km2 i preko 10 mil. st.). Turska
drži istočnu Trakiju oko Odrina (Adrianopolja) i Istambul (23 764 km2 i 4,8
mil. st.). Republika Rumunija (237 500 km2 i 23,2 mil. st.) drži Severnu
Dobrudžu između ušća Dunava i Crnog mora, koja je deo balkanskog
predela. Na severu i severoistoku graniči sa Ukrajinom i Moldovom. Na tlu
bivše Jugoslavije (255 804 km2 i oko 24 mil. st.), nastalo je početkom 1990-
ih pet država: Republika Slovenija (20 251 km2 i 2 mil. st.), Hrvatska (56
538 km2 i 4,7 mil. st.), SR Jugoslavija koja se sastoji iz dve republike -
Srbije (88 361 km2 i 9,7 mil. st.) i Crne Gore (13 812 km2 i 0,6 mil. st.),
Bosna i Hercegovina koja se sastoji iz dva entiteta - Republike Srpske (25
035 km2 i 1,4 mil. st.) i Muslimansko-hrvatske federacije (26 084 km2 i 3
mil. st. ) i Makedonija (25 713 km2 i 2 mil. st.). Navedenih 10 država koje
čine region Balkana imaju ukupnu površinu 1 545 484 km2, oko 138 mil.
stanovnika i značajan ekonomski potencijal. Ako se uzme samo evropski
deo Turske (23 764 km2) a isključi njen maloazijski deo, onda je Balkan
upola manji - ima 788 672 km2 ili 71 mil. stanovnika. Moldova i Kipar ne
participiraju geografski na Balkanskom poluostrvu, iako mu kulturno
gravitiraju. Mađarska (93 000 km2 i 10,4 mil. st.) takođe, iako je u prošlosti
bila geopolitički prisutna. Grčka i Turska su članice NATO pakta a svoju
kandidaturu su istakle Bugarska i Rumunija.

456
 4. Formiranje političke Azija ili "istočni" kontinent ("asi" - istok)
nije jednorodna u fizičko-geografskom,
karte Azije
kulturno civilizacij-skom ni u
geopolitičkom smislu. U toku njenog istorijsko-političkog razvitka, izdvajala
su se dva dominantna kulturno-civilizacijska kruga - Daleki i Bliski Istok. Na
Dalekom Istoku bile su dominantne dve imperije - Japan i Kina. Na Bliskom
Istoku, posle Islama (koji se tamo proširio u sedmom veku) najdublji trag
ostavile su dve imperije - Persijska i Otomanska. Početkom XIII veka u
Centralnoj Aziji nastala je Mongolska imperija, koja je obuhvatala ogromno
prostranstvo - Kinu, Indiju i prostor sve do Crnog mora. Početkom XVI veka
(1526) severnu Indiju osvojili su došljaci iz Srednje Azije koji su formirali
imperiju Velikih Mogula. Na čelu osvajača bio je feudalac iz Ferganske
doline, Uzbek Babur, koga su evropljani pogrešno smatrali za Mongola
("mogula"). U XVI veku počinju se u Aziji formirati kolonijalne imperije.
Kolonizaciju Azije prvi su počeli Portugalci (Vasko da Gama, 1502) ali je
Portugaliji nedostajala demografska, ekonomska i politička moć da tamo
stvori pravu imperiju. Ubrzo su im počeli konkurisati Španci (zauzeli Filipine,
1565) i Holanđani (u Holandskoj Indiji). NJih su potisnuli novi kolonijalni
takmaci u XVII veku - Velika Britanija i Francuska.

Indiju počinju zauzimati Englezi oko 1600. godine. Tada je stvorena

engleska Istočnoindijska kompanija koja je potisnula stariju istoimenu
holandsku kompaniju i sukobila se s istoimenom francuskom kompanijom.
U XVII veku pripadali su joj samo primorski gradovi Surat, Bombaj, Madras
i Kalkuta (koju su Englezi osnovali krajem XVII veka) a u XVIII veku
počela je intenzivnije osvajanje Indije. Francuzi su 1674. osnovali faktoriju
Pondišeri (na istočnoj obali Hindustana). Do sredine XVIII veka proširili su
vlast na znatan deo Hindustana. Posle sedmogodišnjeg rata (1756-1763)
Francuska je izgubila prevlast u Indiji (kao i u Kanadi) u korist Velike
Britanije. Posle Bečkog kongresa (1815) Britanija je potisnula Holandiju sa
Malajskog poluostrva i Cejlona, ostavivši joj Indoneziju. Francuska je
zadržala samo dve male enklave - Pondišeri i Mahe (u Indiji). Sredinom XIX
veka gotovo cela Indija našla se u rukama Engleza. Velika Britanija je zatim
anektirala Beludžistan i Burmu, zauzela pogranični deo Avganistana i
proširila sferu uticaja na Avganistan, Tibet, Iran, himalajske kneževine
Butan i Nepal. Obezbedila je uporišta na Velikom imperijalnom putu za
Indiju, Daleki Istok i Australiju (Gibraltar, Malta, Kipar, Suec, Aden, južna
obala Afrike, Mauricijus, južna obala Malake, Singapur).
Interesi Velike Britanije i carske Rusije sudarili su se u Avganistanu
i Iranu. Kada se pojavio novi opasan rival - Nemačka sa svojom
koncepcijom "Drang nach Osten" - Britanija i Rusija su sklopile dogovor
(1907) o podeli sfera uticaja (Britaniji je pripao Avganistan i jugoistočni
Iran, Rusiji severni Iran) i pristupile formiranju anglo-francusko-ruskog

457
bloka (Antante). Početkom XX veka Velika Britanija je dobila koncesije za
eksploataciju nafte u Iranu.

Indokina je do XIII veka bila u zavisnosti od Kine (otuda naziv

"kineska Indija") a zatim pod njenim uticajem. Prve kolonije osnovali su
Francuzi sredinom XIX veka osvojivši (1859) Kočinkinu (fr. Košinšin) sa
gradom Sajgonom (sada Ho Ši Min). U to vreme (1858-1863) Francuska je
ustanovila protektorat nad Kambodžom a zatim (1884-1885) i protektorat
nad celim Anamom. To je izazvalo rat sa Kinom, posle kojeg je Kina morala
priznati protektorat Francuske nad Anamom i Tonkinom. Dalje, Francuska
je proširila svoju vlast i obrazovala veliku koloniju Francusku Indokinu koja
se sastojala iz kolonije Kočinkine i četiri protektorata - Anama, Kambodže,
Tonkina i Laosa. Engleska je zauzela Gornju Burmu, severni deo ostrva
Borneo, proširila vlast u Malaji. Sijam (Tajland) u XV-XVII veku bio je u
sferi interesa Francuske i Engleske. Posle neuspešne francuske agresije
(1893) zapadne sile Engleska, SAD i Francuska garantovale su Sijamu
nezavisnost. Zbog važnog strateškog položaja u regionu Indokine, Sijam je
dobio ulogu tamponske države.

Indonezija je u prvoj polovini XVII veka pala pod vlast Holandije,

ali tek 1830. godine pokorene su poslednje domorodačke kneževine na Javi a
pokoravanje Bornea (Kalimantana) i Sumatre produžilo se do početka XX
veka. U severnom delu Bornea (Brunej) utvrdili su se Englezi a njihov
kapital bio je angažovan u Indoneziji za podizanje plantaža čaja, šećerne
trske, kaučuka, kafe, duvana, kininovog drveta, za otvaranje rudnika olova i
eksploataciju nafte (baš ovde je formiran anglo-holandski trust "Rojal Dač
Šel" za naftu).

Japan se krajem XIX veka pojavljuje kao novi imperijalistički takmac

na Dalekom Istoku. Od svog postanka (oko 660. g. pre n. e.) do XVII veka bio
je podeljen na feudalne kneževine, zatim dinastija šoguna stvara moćnu
monarhiju. Posle buržoaske revolucije (1868) počinje period reforme Meidži,
koja je stvorila konstitutivnu monarhiju, otvorila vrata kapitalizmu i za kratko
vreme stvorila od Japana moćnu imperijalističku silu. Ostrvski položaj Japana
pogodovao je staroj politici izolacije od spoljašnjeg sveta. Druga osobenost
položaja - blizina velike i slabe Kine, imala je veliku ulogu u razvoju
japanskog imperijalizma. Japan je 70-h godina anektirao ostrvo Lučou
(Rjukju) i Kurilska ostrva, koja su pripadala Rusiji. Godine 1895. oduzeo je od
Kine Formozu (Tajvan) i ostrva Penhuledao (Peskadorska ostrva). Osim toga,
proširio je svoj uticaj u Koreji (pre toga bila je u vazalnom odnosu prema
Kini) koju je i formalno zauzeo 1910. Interesi Japana u regionu Dalekog
istoka sudarili su se s interesima velikih evropskih sila, pre svega Rusije. Posle
Rusko-japanskog rata (1904-5) Japan je zauzeo južni deo Sahalina i utvrdio se

458
na Kurilskim ostrvima. Zbog učešća na strani Saveznika u Prvom svetskom
ratu Japan je od Lige naroda dobio mandat na bivše nemačke kolonije u
Pacifiku - Maršalska, Marijanska i Karolinska ostrva. Japan je 1931-2. godine
napao Kinu, zauzeo Mandžuriju i deo Unutrašnje Mongolije i na tom prostoru
stvorio marionetsku državu Mandžuko. U II svetskom ratu Japan proširuje
vojna dejstva u Aziji i na Pacifiku. Okupirao je teritorije od oko 4 mil. km2 sa
oko 150 mil. stanovnika ali je posle poraza u ratu morao vratiti sve što je u
periodu imperijalizma osvojio.

Kina je jedna od najstarijih država sveta sa istorijskim kontinuitetom

od skoro 4 000 godina, koja je krajem XIX veka dovedena u polukolonijalni
položaj. Ona je dugo vodila politiku tzv. samoizolacije u međunarodnim
odnosima. Evropske sile dobile su pravo na trgovinu bez carina u tzv.
otvorenim lukama, zatim gradnju vojnih baza i naselja. Takav međunarodni
status dobio je i Šangaj 1845. godine. Važnu ulogu u trgovini je imao
ilegalni import opijuma, kojim se trovalo stanovništvo. Kada je kineska
vlada zabranila uvoz opijuma, Engleska je povela protiv Kine rat (poznati
Opijumski rat, 1840-42) koji se završio porazom Kineza, koji su morali
ustupiti velikoj Britaniji Hong Kong. Posle već pomenutog napada Japana na
Kinu (1894-5) ova je izgubila Tajvan, Peskadorska ostrva i Koreju. Carska
Rusija je dobila koncesije na gradnju istočno-kineske železnice, povlastice u
Mandžuriji i koncesije za eksploataciju šuma u severnoj Koreji. Godine
1897-8 četiri evropske države - Nemačka, Engleska, Francuska i Rusija
primorale su Kinu da im na obali da niz punktova u tzv. dugoročnu arendu,
što je bila faktički aneksija. Nemačka je zauzela zaliv Čiačou s gradom
Cindao na poluostrvu Šantung. Rusija je dobila južni deo poluostrva
LJaotung s gradom Port Arturom, gde je počela graditi vojnopomorsku bazu
LJujšun i luku Daljnij (Daljan, Lita). Engleska je dobila Vejhajvej na
poluostrvu Šantung a Francuska - interesnu sferu u južnoj Kini
(Kvangčouvan, danas Kvantung). Narodni ustanak Boksera 1899-1901.
(naziv po tajnom udruženju koje je osnovano krajem XVIII veka pod
nazivom "Inehcjuan" što znači "pesnica podignuta u ime mira i pravde"),
usmeren protiv stranaca i kineske vlasti, bio je ugušen ekspedicionim
korpusom sastavljenim od vojnika osam država (Nemačke, Engleske,
Francuske, Rusije, Japana, SAD, Austrougarske, Italije) pod zajedničkom
nemačkom komandom, a stranci su dobili niz privilegija. U Kini je 1911.
izbila buržoasko-demokratska revolucija, zbačena mandžurska dinastija i
proglašena Kineska Republika. Međutim, ni ova vlast nije ispunila
očekivanja te je tek posle socijalističke revolucije i proglašenja Narodne
Republike Kine (1949) ova zemlja postala potpuno nezavisna (izuzev Hong
Konga koji je ušao u sastav Kine 1997, Makao-a koji je vraćen Kini 1999 i
Tajvana na kojem se nalazi izbeglička vlast pod zaštitom SAD).

459
 Rusija se širila iz svog istorijskog jezgra (Moskva-Novgorod) od
XV veka pa sve do II sv. rata. NJeno širenje obeleženo je težnjom da izađe
na topla mora. Na Dalekom istoku Rusija se proširila do Sahalina (1697-
1732). Zatim je izašla na Baltičko more (zauzela istočnu obalu Baltika 1721,
Belorusiju 1793, Finsku 1809, deo Poljske 1815), na Crno More (zauzela
Krim 1783, Ukrajinu 1793, Moldaviju 1815, Kavkaz i Zakavkazje 1801-59).
Zatim se okrenula prema Centralnoj Aziji u pravcu Indijskog okeana
(zauzela Prikaspijsku niziju 1731-1824, Kalundinsku stepu 1715-20,
Kazaško pobrđe 1822-54, Kizil-Kum i Kara-Kum 1864-85, dolinu Amu-
Darje i deo Tadžikistana 1895), ali je dalje širenje u tom pravcu zaustavila
velika Britanija koja je imala svoje ineterese u Avganistanu i Iranu. Ruski
kapital je zatim prodro u Mongoliju i Tuvu, koja se tada nazivala Urjahajski
kraj, strateški važan za prodor u Mongoliju, nad kojim je Rusija proglasila
protektorat 1914. Na Dalekom istoku Rusija se usmerila prema Japanskom i
Žutom moru, dobivši 1858. od Kine teritoriju istočno od reka Amur i Usuri
sve do obale Japanskog mora. Proširila je uticaj u Mandžuriji i severnoj
Koreji, zauzela poluostrvo LJaotung (1898) želeći na taj način da izađe na
Žuto more. Tamo se sukobila sa interesima Japana i posle poraza u rusko-
japanskom ratu podelila interese s njim u Mandžuriji, predala mu poluostrvo
LJaotung s Port Arturom (jap. Darien) i južni deo Sahalina, a zatim se
okrenula ka Balkanu, gde je Osmanska imperija bila na umoru. U Rusiji je
Oktobarskom revolucijom 1917. oborena monarhija i uspostavljena
socijalistička "diktatura proletarijata", a 1924. se to dogodilo i u Mongoliji.

Na Bliskom i Srednjem istoku nastale su velike promene posle

raspada Osmanske imperije. Turski protektorat Jemen proglasio je
nezavisnost 1918. Na konferenciji država Antante u San Remu (1920) bili su
podeljeni mandati. Francuska je dobila mandat na Siriju i Liban. Engleska je
dobila Palestinu, Transjordaniju i Mezopotamiju (Irak). Britanija je ranije
zauzela koloniju Aden (Južni Jemen) (1839) i protektorate Bahrein (1861),
Maskat i Oman (1891), Ujedinjene Arapske Emirate (1892), Kuvajt (1914) i
Katar (1916). Na toj konferenciji samostalnost su dobile arapske države
Hedžas (duž Crvenog mora, sa Mekom i Medinom i pristaništem DŽedom) i
Nedžd. Godine 1925 Nedžd je osvojila Hedžas, a 1926. nastala je
"Kraljevina Hedžas i Nedžd s prisajedinjenim oblastima" koja je
preimenovana 1932. u Saudijsku Arabiju. Nezavisnost je priznata
Avganistanu (1919), Nepalu (1923) i Iraku (1932), koji je ostao i dalje
ekonomski zavisan od Velike Britanije.

Slom kolonijalnog sistema u Aziji nastupio je posle II svetskog rata.

U jugoistočnoj Aziji, Holandija je zbog pokreta otpora morala priznati
nezavisnost Indoneziji (1945) koja je kasnije anektirala Zapadni Irijan
(1963) i bivšu portugalsku koloniju Istočni Timor (1975). SAD su priznale

460
nezavisnost Filipina (1946). Oslobodilački pokret protiv japanske okupacije
i francuskih kolonizatora, pod vođstvom Ho Ši Mina proglasio je nezavisnu
Demokratsku Republiku Vijetnam. Došlo je do francuske vojne intervencije,
koja se završila porazom u bici kod Dijen Bijen Fua, 1954. Raspadom
Francuske Indokine (1954) nezavisnost su dobile države Severni i Južni
Vijetnam, Laos i Kambodža. Granica između DR Vijetnama i Južnog
Vijetnama bila je na 17. paraleli. U Južnom Vijetnamu razvio se pokret za
obaranje diktature i ujedinjenje sa DR Vijetnamom. To je izazvalo
intervenciju SAD (1962) a posle tzv. tonkinškog incidenta SAD su napale i
DR (severni) Vijetnam. Rat je trajao do 1972. Ipak, sajgonski režim nastavio
je da ratuje do 1975, kada je na konferenciji u Sajgonu (Ho Ši Minu)
postignut sporazum o ujedinjenju Vijetnama (realizovan 1976). Bivši
britanski protektorat Brunej dobio je nezavisnost 1984 g. (naziv Brunei Dar-
es-Salam znači Država Brunej - Zemlja Mira).

U južnoj Aziji, Indija se prva izborila za nezavisnost (1947). Bivša

Britanska Indija podeljena je po religioznom principu na dva dominiona -
Indiju i Pakistan. Indija je 1950. postala republika a kasnije su joj se
priključile bivše male francuske i portugalske kolonije. Godine 1948. Burma
(koja je ranije zajedno sa Bangladešom ulazila u sastav Britanske Indije) i
Cejlon (1972. preimenovan u Šri Lanku) dobili su nezavisnost. Pakistan je
1956 g. postao republika, a njegov istočni deo se 1971. osamostalio kao
država Bangladeš. Inače Pakistan pretenduje na indijsku provinciju Kašmir,
koja je naseljena 80% muslimanima.

Na Dalekom istoku 1949. godine proglašena je Kineska narodna

republika. Posle kapitulacije Japana (1945) Severnu Koreju je okupirao
SSSR a Južnu Koreju američka vojska, sa granicom između njih duž 38.
pralele. Godine 1948. Sovjetska okupacija je prestala i u Severnoj Koreji je
proglašena narodna republika (socijalistička) a u Južnoj Koreji republika
(kapitalistička). Između njih je došlo do rata 1950-53. Južnu Koreju su
podržavale SAD a Severnu Koreju SSSR i Kina. Ipak do ujedinjenja nije
došlo i granica je ostala na 38. paraleli. Tada su prvi put u istoriji
intervenisale mirovne snage OUN.

Na Bliskom i Srednjem istoku još u doba rata Francuska je priznala

nezavisnost Libana i Sirije (1943). Britanija je priznala nezavisnost Jordana
koji se proglasio kraljevinom (1946). Pošto su se Britanci odrekli svog
mandata u Palestini, Generalna Skupština OUN usvojila je rešenje o
obrazovanju na toj teritoriji dve države - arapske i jevrejske. Međutim,
stvorena je samo država Izrael (1948). To je dovelo do arapsko-izraelskih
ratova. U četiri arapsko-izraelska rata (1948, 1956, 1965, 1973) Izrael je
izlazio kao pobednik i širio svoju teritoriju - zauzeo istočni Jerusalim,

461
Cisjordaniju, Golansku visoravan, pograničje južnog Libana, zonu Gaze.
Sinaj je vratio Egiptu (1979-82), Palestincima u zoni Gaze priznao
autonomiju. Velika Britanija je u periodu 1960-63 priznala nezavisnost
Kipra, Kuvajta, Maldiva. Malajskoj federaciji, koja je nezavisna od 1957.,
pridružili su se Singapur, Sabah i Saravak (1963) i tako je nastala federacija
Malezija. Godine 1965. Singapur je istupio iz Federacije i proglasio se
samostalnom republikom. Bivši britanski protektorat Južni Jemen proglasio
je nezavisnost 1967. a zatim se ujedinio sa Severnim Jemenom u Republiku
Jemen 1990. Nezavisnost su dobili 1971. godine bivši britanski protektorati
Maskat i Oman (sada Oman), Bahrein, Katar, UA Emirati (ranije Ugovorni
Oman).

Danas se u Aziji još bore za stvaranje svoje države Palestinci, Kurdi,

Sikhi, Tibetanci, stanovnici Istočnog Timora, Tamili. Istočni Timor se na
referendumu 1999 g. izjasnio za nezavisnost. Ujedinjenje čekaju dve Koreje,
dve Kine (Kina i Tajvan). Poslednje kolonije - Hong Kong i Makao predate
su Kini krajem XX veka, pod uslovom da zadrže kapitalističko uređenje ( po
formuli "jedna zemlja-dva sistema"). Kokosova i Božićna ostrva pripadaju
Australiji. SAD drže vojne baze Indžirlik (Turska), Bahrein, Diego Garsija,
Okinava, Subik Bej (Filipini), Jokosuka (Japan), Guam.

U "Enciklopediji Britanici" iz 1911,

5. Formiranje političke
Afrika je predstavljena kao "kontinent bez
karte Afrike istorije", zaostao i nedorastao za sve brže
tokove promena u razvoju ljudske
civilizacije. Takva predstava je odgovarala rasističkim pogledima i
kolonijalnoj politici belaca. Arheološki nalazi ukazuju da su se prvi ljudi na
Zemlji pojavili baš na afričkom kontinentu. Međutim, njihov politički i
kulturni razvitak bio je usporen, te su lako padali pod vlast osvajača sa
susednih kontinenata - Azije i Evrope. Afrika danas ima 54 države. Većina
od njih mlađa je od 40 godina ali je istorija naroda Afrike vrlo stara.
Afrika je samo fizičko-geografski celovit kontinent. Kulturno-geografski ona
se deli na "Afriku severno od Sahare" i "Afriku južno od Sahare".
Kulturni pejzaž severne Afrike je sličan pejzažima Bliskog istoka
više nego centralne i južne Afrike, od koje je odvojen biosfernom granicom -
Saharom. Severna Afrika koja je deo "starog sveta", mediteranske kulture i
civilizacije, doživljavala je istorijsku sudbinu mediteranskih zemalja. NJena
istorija se vezuje za državu starih Egipćana, kolonije starih Grka i Feničana,
osvajanja Aleksandra Makedonskog, za državu Kartaginu, Rimsku imperiju,
Vizantiju, prodore Arapa, Tursko carstvo, kolonijalna osvajanja Italije (u
Libiji), Portugalije i Španije (u Maroku), Francuske (u Alžiru i Tunisu) i
Engleske (u Egiptu).

462
 Afrika južno od Sahare bila je "terra incognita" za evropljane sve do
razvoja moreplovstva u XV veku, jer se kopnenim putem teško moglo do nje
stići usled pustinjske barijere. U tom području postojale su državne
tvorevine koje su dolaskom evropljana neposredno ili posredno uništene.
Prve države bile su carstva Meroe u Sudanu i Aksum na Etiopskoj visoravni
(provincija Tigre). One su postojale u periodu od IV v. pre n.e. do sredine I
milenijuma nove ere. Bile su pod uticajem egipatskog carstva, zatim u vezi s
državama Saba (na jugu Arabijskog poluostrva) i Judeja (na obalama
Crvenog mora). Aksum se smatrao svetim gradom u kojem su kasnije
krunisani carevi etiopske dinastije koja je vodila poreklo od Menelika,
navodno sina judejskog cara Solomona i carice od Sabe.
U zapadnoj Africi južno od Sahare, u periodu od VIII do XV veka
postojali su gradovi-države na raskrsnicama karavanskih pueva. Pod
nazivom "država zlata" Gana figurira u arapskim izvorima od VII veka
(država je nosila naziv "Aukar" a "Gana" je carska titula koja je kasnije
pretvorena u geografski naziv). Pleme Soso osvojilo je tu državu u XIII veku
a zatim ju je država Mali pretvorila u svoju provinciju. Istočno od Gane i
Malija, u srednjem toku Nigera, postojala je država Songhaj, nezavisna od X
do XVI veka. Glavni grad te države bio je Timbuktu. Preko nje je prodro
islam u zapadnu Afriku. Ovu državu je uništila španska i portugalska vojno-
pomorska ekspedicija 1591. U periodu XI-XII veka u oblasti između okuke
Nigera i gornjeg basena Volte nikle su države Uagadugu i Jatenga, gde je
živelo pleme Mosi. Na severozaoadu današnje Nigerije i na delu republike
Niger, počev od X veka razvijali su se gradovi-države plemena Hausa. Na
južnoj i istočnoj obali jezera Čad u periodu od VIII do XV veka postojala je
državna tvorevina Kanem-Bornu. Primorski pojas Gvineje i Obale
Slonovače, do ušća Nigera, naseljavali su narodi Kru, Eve, Akan, Joruba,
Ibo i drugi, vrlo bliski jedni drugima po jeziku i etničkim osobinama. Oni su
imali nekoliko gradova-država, među kojima je najpoznatiji bio Benin koji
je pripadao Jorubama. Kad su došli Portugalci Benin je bio star nekoliko
vekova. Istorija "kraljevine" Kongo počinje od XIV veka. Jugoistočno od nje
u gornjem toku reke Kasai bilo je "carstvo" naroda Lumba i Lunda.
U istočnoj Africi najstarija država je Etiopija u kojoj je 1270. godine
izvršena restauracija Solomonove dinastije. Na obali istočne Afrike glavni
trgovački gradovi bili su Mogadišo, Pate, Mombasa, Zanzibar i drugi, u koje
su dolazili arapski, persijski i čak indijski trgovci. Tako je došlo do prodora
islama, mešanja kulturnih uticaja i formiranja jezika svahili (što znači
"pribrežni"). U području od obala Istočne Afrike do centralne oblasti
Zimbabvea nalazi se preko 3000 ruševina kamenih građevina čije je poreklo
uglavnom nepoznato. Najpoznatiji je arheološki kompleks Zimbabve -
rezidencija države Mvene-Mutapa (Monomotape). Postoje i tragovi
rezidencija Mapungubve u severnom Transvalu. Osvajanja Portugalaca

463
početkom XVI veka na obali donela su suštinske promene u oblastima u
dubini kontinenta.

PERIOD KOLONIJALIZMA tropske Afrike počeo je u XVI veku.

Kolonijalna osvajanja prvi su počeli Portugalci, pod plaštom apstraktnih
težnji za upoznavanje nepoznatog kopna i širenje vere. Početak portugalske
kolonijalne ekspanzije u Africi obično se vezuje za princa Henrika
Moreplovca. Godine 1415. Portugalci su zauzeli Seutu na severnoj obali
Maroka, i od seutskih trgovaca su dobili informacije o drugim velikim
trgovačkim gradovima s one strane velike pustinje. Trideset godina kasnije
osnovali su trgovačku kompaniju na Maderi i naselje Lagos u Nigeriji.
Prvobitno su držali monopol u trgovini zlatom a zatim su prešli na "crno
zlato" tj. robove. Idući za primerom islama i s blagoslovom pape, počeli su
sistematski da izvoze robove sa Gvinejske obale, koja je kasnije dobila naziv
Robovska obala. U drugoj polovini XV veka Portugalci su osnovali faktorije
u Kongu, na Azorima, ostrvu Sao Tome, na Zelenom Rtu i Zanzibaru.
Bartolomeo Dijaz oplovio je 1487 godine Rt Dobre Nade a to je ponovio
Vasko da Gama, koji je doplovio do Indije. Time su evropljani ponovo
uspostavili vezu s Azijom, koja je bila prekinuta prodorom Turaka i islama
na Bliski istok i Mediteran. Portugalska osvajanja na okoafričkom putu za
Indiju i u istočnoj Africi bila su katastrofalna za stare države-gradove u tim
područjima. Posle ugovora u Tordesiljasu (1493) kojim su Španija i
Portugalija podelile interesne sfere u svetu, Portugalci su se oslobodili
rivalstva Španije u Africi i dobili monopol na plovidbu oko Afrike, kojeg su
držali sve do početka XVII veka, kada su se pojavili Holanđani. Sredinom
XVII veka na istočnoj obali Afrike severno od Mozambika, Portugalci su
dobili novog suparnika - sultana Maskata-Omana. Iako je izvlačila velika
bogatstva iz svojih kolonija, Portugalija je u XVII veku oslabila ekonomski i
politički, jer je njen kolonijalizam bio čisto feudalni. Kompanija "gvinejskih
moreplovaca" osnovana u holandskim lukama, počela je graditi svoja
uporišta na Gvinejskoj obali. Prvi posedi Holanđana bili su fortovi na
Zlatnoj obali. Oni su izgradili 1617. godine utvrđenje na ostrvu Gore kod
Zelenog Rta (Senegal) kojeg su 1621. prodali Zapadno-indijskoj kompaniji.
Od 1637. Holanđani su utvrđivali Elminu, bivšu glavnu portugalsku tvrđavu
na Zlatnoj obali, i pretvorili je u svoje uporište, kao i utvrde na obalama
Angole i Sao Tomea. Uspešnijim se pokazalo naseljavanje došljacima iz
Holandije (Burima) južnog kraja Afrike kod Rta Dobre Nade (počev od
1652). Krajem XVIII veka Buri su zauzeli zemlju domorodaca i zavladali
celim južnim delom sadašnje Kapske provincije do reke Fiš. Gotovo
istovremeno s holandskim i francuske trgovačke kompanije su počele sa
osnivanjem naselja, izabravši za to teritorije Senegala i Obale Slonovače.
Sredinom XVII veka engleska kompanija "Merčant advenčers" zauzela je
region Gambije, Senegal i Zlatnu Obalu. Od kraja XVII veka Zlatna Obala s

464
utvrđenjima Kejp-Kost, Akra, Anambo je postala vlasništvo britanske
Kraljevske afričke kompanije, koja je rukovodila engleskim naseljima u
Africi i trgovinom robljem. Sredinom XVII veka na tle Afrike stupili su novi
suparnici - Švedska, Danska (podigla zamak Kristiansborg kod Akre) i čak
Brandenburško-pruska država. Ova poslednja je na teritoriji Gane podigla
tvrđavu Grosfridrihsburg i obnovila bivšu portugalsku tvrđavu na ostrvu
Agen, ali je 1717. sve svoje kolonije prodala Zapadnoindijskoj i holandskoj
kompaniji za 6 000 dukata.
U XII i XVIII veku uporišta posejana na Gvinejskoj obali prelazila
su iz ruke u ruku a trgovina robljem se razmahivala. Monopol u toj trgovini
postepeno su preuzeli Englezi. Prema novijim istraživanjima, iz Angole je
bilo izvezeno oko 5 mil. robova, iz Konga 13,3 mil. U periodu trgovine
robljem ukupno je bilo izvezeno oko 100 mil. ljudi iz Afrike, od kojih su
mnogi stradali na putu. Od toga, oko 60 miliona otpada na račun evropskih
trgovaca a ostalih 40 mil. na račun bliskoistočnih arapskih trgovaca robljem.
Razume se, hipotetičke procene se znatno razlikuju ali se uglavnom slažu da
je na obale Amerike dovezeno preko 20 mil. crnaca.
Da bi se oduprli trgovcima robljem, u unutrašnjim područjima
Konga i Angole formirani su plemenski savezi i državne tvorevine Luba i
Lunda. Ta dva naroda su asimilovala druge etničke grupe i krajem XVI veka
obrazovala su konfederaciju u gornjem Kongu i pritokama, pod nazivom
Urua. Neke domorodačke države gradovi takođe su se bavili trgovinom
robljem za vatreno oružje - Benin, država Kazembe na jezeru Mveru koja se
izdvojila iz konfederacije Lunda, gradovi države Joruba u zapadnoj Nigeriji
s političkim centrom Ojo. Od XVII veka jačaju pozicije vojne aristokratije
države Dahomej koja se tek u XIX veku uspela osloboditi zavisnosti od Ojo,
ali ubrzo su došli Francuzi (zauzeli Porto Novo 1851) i posle borbi 1888-94
pokorili ovu državu. Drugi važan plemenski savez bio je savez Ašanti. Ta
konfederacija imala je centar na teritoriji sadašnje Gane. U XIX veku je
ojačala i pružala herojski otpor engleskim kolonizatorima. U dubini afričkog
kontinenta u XVIII i početkom XIX veka nastao je niz plemenskih država -
Fulbe, Tukulera (obe u zapadnom Sudanu), Sokoto (područje Hausa u
severnoj Nigeriji), Buganda (sadašnja Uganda), Ruanda, Burundi. Islamski
veroučitelj Osman dan Fodio poveo je Fulbe i Tukulere i siromašnije slojeve
Hausa u "sveti rat" (džihad) za širenje islama. Krajem XVIII i početkom
XIX veka oborio je vlast Hausa i stvorio moćnu islamsku državu Sokoto u
zapadnom i centralnom Sudanu. Kasnije je al-Hadž Omar iz Senegala
objedinio države Sokoto, Masina i okolne sultanate i šeikate i stvorio moćnu
državu Tidžaniju. Imao je vojsku naoružanu vatrenim oružjem, koje su
muslimanski trgovci nabavljali od Engleza sa istoka (iz Egipta).
Između afričkih jezera oko 1500. godine nastala je jedna od prvih
država - "imperija" Bunjoro-Kitara koja se nalazila na severozapadu
današnje Ugande. Sredinom XVII veka pojavili su se suparnici ove imperije

465
- Ankole (zapadno od jezera Viktorija) i Buganda. NJena teritorija je sužena
na državu Bunjoro, koju je zauzela Buganda u XIV-XV veku. Posle
ekspedicija Spika i Granta (1861) i Stenlija (1875) Velika Britanija je
pretvorila Bugandu u svoj protektorat (1909). U području jezera Mohazi
nastala je u XVI-XVII veku država Ruanda, a krajem XVII veka formirala
se država Burundi. Ove dve države poznate su po svom kastinskom sistemu
kojeg je nametnulo stočarsko pleme Tutsi zemljoradničkom plemenu Hutu i
Pigmejima. Dinastičke borbe za vlast učinile su Ruandu i Burundi lakim
plenom nemačkih kolonijalnih osvajača - 1898. godine uključene su u
Nemačku Istočnu Afriku.
Zabrana prodaje robova u engleskim kolonijama (1807) i Brazilu
(1859) a naročito zabrana ropstva u engleskim kolonijama (1833),
francuskim kolonijama (1848), SAD (1865), Brazilu (1880), na Kubi (1888),
smanjila je interes za Afriku. Holanđani i Danci ustupili su Velikoj Britaniji
svoje teritorije na Zlatnoj Obali i time se isključili iz kolonizacije Afrike.
Engleska je prokopala Suecki kanal (1869) koji je dao nov značaj
mediteranskoj i istočnoj Africi na Velikom imperijalnom putu za Aziju.
Portugalci su iskoristili povoljne međunarodne prilike i učvrstili svoje
pozicije na obalama Angole i Mozambika, na nekim ostrvima u Gvinejskom
zalivu i delu Gvineje. Sredinom XIX veka nemački trgovci iz Hamburga i
Bremena osnivaju faktorije na obali budućih kolonija Kameruna i Togoa, u
Lagosu i na obali Dahomeja. Krstarili su primorskim područjima Angole i
jugozapadne Afrike (Namibije), uspostavili trgovačke veze s istočno-
afričkim gradovima i Zanzibarskim sulatanatom, utvrdili se u Gabonu. Bila
im je potrebna podrška države i aneksija kolonija, koju su dobili tek 1884., a
dotle su Francuska i Velika Britanija već stekle prednost.
Francuska je 1830. godine osvojila Alžir i krenula u osvajanje
Maroka i Tunisa. Trgovačke firme iz Bordoa i Marselja uspostavljaju luke,
naselja i utvrde na teritoriji Senegala, Obale Slonovače (Gran Basam,
Asina), na obali Dahomeja (Vidah, Kotona) i Gabona (Librevil). To su bila
uporišta za osvajanje i osnivanje kasnijih kolonija Senegala, Francuske
Gvineje, Obale Slonovače, Dahomeja, Konga. Zatim je nastao program
formiranja francuske kolonijalne imperije od Senegala do Nigera i na severu
do Alžira. Krajem 1860-h francuska osvajanja na obali došla su do granice
engleskog poseda Sijera Leone. Francuzi su dolinom reke Senegal prodirali
u unutrašnjost kontinenta. Naišli su na jak otpor islamske države Tidžanija
koja se prostirala od gornjeg toka Senegala do Timbuktua. Francuzi su tek
1893. godine zauzeli legendarni Timbuktu u okuci Nigera.
Pod uticajem filantropskih krugova engleske buržoazije, 1787.
godine je uz obalu Sijera Leone pristala engleska flota i iskrcala u regionu
današnjeg Fritauna (engl. Freetaonjn - slobodni grad) oslobođene robove iz
Amerike i sa Jamajke. "Kolonisti" su trebali organizovati englesku koloniju
Sijera Leone. Fritaun je postao sedište centralne kolonijalne administracije

466
svih engleskih poseda u Zapadnoj Africi. Ali prodor u unutrašnjost
("hinterland") išao je vrlo teško zbog otpora domorodačkih plemena. Tek
1895. godine Velika Britanija je uspostavila protektorat Sijera Leone. Slično je
nastala i Liberija. Ovde je inicijativa za repatrijaciju bivših robova potekla od
SAD. Krajem XVIII veka na specijalno za njih zakupljenu zemlju došlo je 18-
20 hiljada afro-amerikanaca, uglavnog sa karipskih ostrva. Na rtu Mezurado
izraslo je naselje Monrovija, nazvano u čast predsednika SAD Monroa. U
početku kolonijom je upravljao guverner imenovan u SAD. Liberija se
proglasila republikom 1847. ali su SAD to priznale tek 1862. godine.
Engleska je 1850. proglasila formiranje kolonije Zlatna Obala, koja
je do tada bila potčinjena guverneru Sijera Leone. Englezi su 1853. godine
počeli saditi kakaovac, donesen iz Surinama. Ubrzo su nikle plantaže,
naročito u oblasti Mapong-Akvapim koja je tradicionalna oblast proizvodnje
kakaoa u savremenoj Gani. Englezi su naišli na žestok otpor plemena Ašanti
koji je trajao decenijama. Tek u sedmom pohodu protiv herojske odbrane
plemena Ašanti, 1872-74, engleska vojska je zauzela prestonicu Kumasi. Ali
ne i zlatni presto, simbol vrhovne vlasti, kojeg su Ašanti odneli u šume i
otuda nastavili borbu sve do 1900. godine. Na Zlatnoj Obali mlada
buržoazija i inteligencija su proglasili nezavisnu konfederaciju Fanti
(sastojala se od konstitutivne monarhije Fanti i republike Akra). Postojala je
u periodu 1868-71. a onda se pod pritiskom engleskih vlasti raspala.
Sredinom XIX veka obala Nigerije poslužila je Englezima kao
odskočna daska za prodor u unutrašnjost. Grad Lagos je bio veliko
trgovačko mesto. Englezi su Lagos s njegovim hinterlandom proglasili
kraljevskom kolonijom nadajući se da će odatle proširiti svoju vlast sve do
Kameruna. Do kraja XIX veka zauzeli su postepeno Centralnu i Severnu
Nigeriju i odbili konkurenciju nemačkih trgovaca i francuskih kolonizatora.
Engleski prodor u Južnu Afriku naišao je na otpor holandskih
naseljenika (Bura) i domorodačkih plemena. Naime, Buri su istrebili ili
potčinili Bušmane. NJima slični Hotentoti povukli su se u jugozapadnu
Afriku, gde su postali plen nemačke kolonijalne ekspanzije. U jugoistočnoj
Africi živela su plemena koja govore bantu jezicima - Nguni (među njima
velika plemena Kose i Zulu), Suto-Cvana (plemena Suto, Kololosuto), Svazi
i odvojena od Zulu plemena Ndebele (u Transvalu) i Matabele (u današnjem
Zimbabveu). Oni su se proslavili herrojskom borbom protiv burskih i
engleskih kolonijalnih osvajača. Početkom XIX veka Kapsku koloniju
naseljenu Burima (hol. boer - seljak) zauzela je Velika Britanija. Godine
1836. krenulo je 5-10 hilj. Bura na sever da bi se oslobodilo engleske vlasti.
Jedna grupa je prešla reku Oranž i potisnula pleme Matabele. Druga grupa je
prešla Drakonske planine i na teritoriji plemena Zulu proglasila 1839. godine
nezavisnu republiku Natal, koju su 1843. zauzeli Englezi i proglasili je
svojom kolonijom. Buri su napustili Natal i severno od reke Val osnovali tri
republike (Lejdenburg, Zautpansberg i Utreht) koje su se 1853. ujedinile u

467
Republiku Transval. Sledeće godine je proglašena i Republika Oranž. U
Oranžu su 1867. godine otkriveni dijamanti a 1884. godine u Transvalu
zlato. To je izazvalo imigraciju Engleza i konačno dovelo do anglo-burskog
rata (1899-1902). Otpor burskih republika bio je slomljen 1902. i obe su bile
priključene engleskim kolonijama. Kroz nekoliko godina (1910) Transval i
Oranž su zajedno sa Kapskom zemljom i Natalom obrazovale dominion
Južnoafričku Uniju. Istovremeno je trajala ogorčena borba plemena Kosa i
Zulu, poznata kao osam "kafrskih", ratova protiv burskih a zatim i engleskih
kolonizatora. Otpor je trajao skoro sto godina. Posle teških borbi pleme Kosa
je doživelo genocid a Zululend je priključen engleskom posedu Natal.
Nemačka je u jugozapadnoj Africi (Namibiji) zbog otpora istrebila
oko 80% plemena Herero. Da bi sprečili prodor Nemačke u Bečuanalend i
da bi okružili Bure s te strane, Englezi su potkupili neke poglavice plemena
Cvana i 1885. godine faktički okupirali njihovu teritoriju, današnju Bocvanu.
Izvesni britanski političar Sesil Rodez kupio je od poglavice plemena
Matabele za 100 funti sterlinga mesečne nagrade i 1000 pušaka isključivu
vlast nad svim rudama i pravo da gradi sve što je potrebno za njihovu
eksploataciju. Uskoro je poglavica Matabele shvatio da je dao vlast u ruke
došljacima, podigao je ustanak ali su ga Englezi u krvi ugušili i priključili
teritoriju svojim posedima. Tako su 1898-99. nastale kolonije Severna
Rodezija (danas Zambija) i Južna Rodezija (danas Zimbabve). Savez južnih
plemena Suto uspeo je posle tri rata (1858-68) da sačuva nezavisnost
Basutolenda. Ali potkupljivanjem poglavica Englezi su uspeli da razbiju
plemenski savez i da 1868. uspostave protektorat nad Basutolendom (danas
Lesoto) kojeg su uključili u Kapsku koloniju.
Gradovi na obalama istočne Afrike severno od Mozambika već u
XVIII veku su bili pod uticajem Maskatsko-Omanskog sultanata, koji je
delujući iz južnog dela Persijskog zaliva imao važnu ulogu u trgovini
robljem i drugim, između istočne Afrike, Indije i zemalja Persijskog zaliva.
Početkom XIX veka grad i ostrvo Zanzibar postali su centar obnovljene
države Maskat-Omana. Maskatski Arapi na Zanzibaru postepeno su proširili
vlast na obalske gradove Pata, Lamu, Pemba, Mogadišo, Mombasa i druge.
Godine 1856. Zanzibarski sultatanat se raspao na dva dela - Maskat i
Zanzibar. Otvaranje Sueckog kanala (1869) pojačalo je interes Velike
Britanije i Nemačke za Zanzibar, s kojim su obe uspostavile trgovačke veze.
Helgolandskim dogovorom 1890. one su razgraničile sfere uticaja, podelivši
nezavisni sultanat na dva dela - jedan potčinjen engleskom protektoratu a
drugi nemačkoj koloniji istočna Afrika. Britanci i Portugalci su razgraničili
interese 1891.
Madagaskar, jedno od najvećih ostrva sveta, naseljeno je stanovništvom
koje u jeziku, kulturi i običajima ima mnogo zajedničkog sa stanovnicima
Indonezije. To se naročito odnosi na plemena Merna i Becileo, u centralnom
delu ostrva. Savez plemena Merna formirao je još u XVI veku državu Imerina.

468
Kasnije su još neka plemena stvorila svoje države. Od sredine XVII veka
Francuzi su bezuspešno pokušavali da osnuju svoje kolonije na Madagaskaru. U
XVIII veku objekt njihove kolonijalne politike postalo je ostrvo Mauricijus, koje
su Holanđani napustili 1712, i ostrvo Burbon (Reinion). Mauricijus i Sejšele
zauzela je Velika Britanija u vreme napoleonovih ratova. U međuvremenu se
država Imerina proširila na celo ostrvo i početkom XIX veka se preimenovala u
Kraljevinu Madagaskar. Francuzi su postepeno širili svoj ekonomski i kulturni
uticaj da bi na kraju XIX veka iskoristili dinastičke borbe i proglasili
Madagaskar francuskom kolonijom (1896).
Kolonijalna trka u unutrašnjost Afrike (hinterland) je ojačala posle
Berlinske konferencije (1884-85) na kojoj je zaključeno da status kolonija
mogu imati samo one teritorije koje su stvarno okupirane. Za kratko vreme
stvoren je niz novih političkih jedinica, čija su ekonomsko-politička središta
bila na obali. Nemački kolonizatori koji su se 1884. ustremili u dubinu
Afrike, naišli su na severozapadu današnje Tanzanije na jak savez plemena
NJamvezi. Nemci su u početku imali podršku NJamveza, sve do 1892., kada
su ih krvavom akcijom pokorili i formirali koloniju Tanganjiku.
Egipat je do 1882. godine nominalno bio provincija Turske ali su u
njemu jak uticaj imale Engleska i Francuska. Englezi su tamo počeli gajiti
pamuk zbog opadanja uvoza pamuka iz Amerike u vreme rata Severa i Juga.
Godine 1881-82 izbila je revolucija, zatim je usledila engleska intervencija i
okupacija Egipta. Suecki kanal je stavljen pod vojnu upravu Engleske a
Egipat je sačuvao nominalno veze s Turskom sve do prvog svetskog rata
kada je Turska imperija propala. Engleska je uporedo s Egiptom počela
potčinjavati Sudan, koji je pripadao Egiptu. Ovde je 1881. izbio nacionalni
pokret protiv stranaca (Engleza u egipatskoj "službi"), koji je dobio karakter
"svetog rata" (džihada). Na čelu je bio prorok Mahdi koji je porazio Engleze,
zavladao Sudanom i proglasio državu Mahdi. Ta država je trajala 16 godina
- do 1898. kada ju je zauzela engleska vojska. Sudan je zvanično bio
kondominium Engleske i Egipta (nazivao se "Anglo-Egipatski Sudan") ali je
njime upravljao engleski guverner. Engleska vojska osvajala je Sudan sa
severa a francuska sa zapada, susrele su se kod mesta Fašoda i tu se
sporazumele o podeli sfera uticaja. Etiopija je početkom XIX veka bila jako
razjedinjena. Među kneževinama Tigre, Šoa, Amhara i Godžam vodile su se
borbe za vlast. Pod pretnjom vojne intervencije Velika Britanija je
obezbedila svoj uticaj u Etiopiji, ali je ova ipak očuvala političku
nezavisnost. I etiopska vojska je učestvovala u ratu protiv Mahdija ali je bila
potučena a njen car ubijen. Italijani su zauzeli luku Masau i pokušali
okupirati celu Etiopiju, ali su u bici kod Adue (1895-96) bili poraženi.

469
470
 Engleska je krajem XIX veka držala prostrane teritorije u istočnoj
Africi - Keniju, NJasalend (Malavi), Bugandu (Uganda), obalu Adenskog
zaliva (Brit. Somalija), a takođe i ostrvo Sokotru. Držali su i veliki deo južne
Afrike - Bečuanalend, Rodeziju, Basutolend, Kapsku zemlju, Natal. Već
krajem XIX veka nastala je ideja za formiranje niza engleskih poseda od
Egipta do Južne Afrike (od Kaira do Kejptauna) ali sve do I svetskog rata
engleske posede razdvajale su nemačke kolonije Tanganjika i Ruanda-
Urundi. U zapadnoj Africi Velika Britanija je držala Nigeriju, Zlatnu Obalu,
Sijera Leone, Gambiju. Britanske kolonije u Africi ukupno su zahvatale 9,8
mil. km2 ili oko 37% svih kolonija na ovom kontinentu. One nisu bile
povezane u političku celinu već je svaka imala posebnu upravu i samostalno
se ekonomski razvijala. To je učinilo da su ove zemlje danas privredno
stabilnije nego bivše francuske kolonije.
Francuska je imala drugačiju kolonijalnu politiku. Stvorila je ogroman
kolonijalni kompleks od oko 11 mil. km2 (oko 1/3 afričkog kontinenta). U
severnoj i zapadnoj Africi držala je oko 9 mil. km2 od čega je veliki deo
pustinjski. Osim toga njeni posedi su bili Madagaskar i Francuska Somalija
(Afar i Isa ili DŽibuti) i ostrvo Reinion. Francuska je nameravala da od svojih
kolonija Mauritanije, Senegala, Zapadnog Sudana, Gvineje, Obale Slonovače,
Nigera, Gornje Volte i Dahomeja stvori integralni deo Francuske. Zbog toga je
ove posede ujedinila u Federaciju Francuska Zapadna Afrika, sa sedištem u
Dakaru. Kasnije je toj federaciji priključen istočni Togo (deo bivše nemačke
kolonije). Federacija je bila uključena u Prekomorsku Francusku. Slobodna
inicijativa privatnog kapitala dovela je do monokulturne privrede i raspada
tradicionalnih društvenih struktura. Nije se vodilo računa o razvoju
samouprave pojedinih zemalja. Nepovoljne posledice odrazile su se raspadom
Federacije 1958., kada su nastale nezavisne države Mali, Niger, Čad, Obala
Slonovače, Gornja Volta (Burkina Faso), Dahomej (Benin), Mauritanija. U
severnoj Africi Francuska je uzela od Turske Alžir (1830) i Tunis (1881-2) na
koji je pretendovala i Italija. Francuska se 1911. spremala da okupira
Marokanski sultanat (koji nije pripadao Turskoj), ali je to izazvalo revolt
drugih evropskih sila. Nemačka je 1911. poslala u luku Agadir vojni brod,
tobože da zaštiti tamošnje nemačke državljane. "Agadirski incident" rešen je
sporazumom tako što je Francuska dala deo svojih poseda u Kongu Nemačkoj
da se ova odrekne pretenzija na Maroko. Ugovorom 1912. Maroko je podeljen
na francuski protektorat (južni deo), španski protektorat (severni deo) i grad
Tanger s međunarodnim statusom. Engleskoj je garantovana bezbednost
Gibraltara i sloboda akcije u Egiptu a Italiji je data saglasnost da zauzme
Tripolitaniju koju je još držala Turska.
Nemačka je 1914. držala u Africi 2,7 mil. km2 sa oko 11-12 mil.
stanovnika. Pošto se uključila u osvajanje sa zakašnjenjem, na više mesta se
sudarala s interesima Francuske i Velike Britanije. U istočnoj Africi sudarila
se s interesima Velike Britanije u Tanganjiki i na Zanzibaru. Helgolandskim

471
dogovorom 1890. Nemačka se odrekla svojih prava na Zanzibar u zamenu za
englesko ostrvo Helgoland u Severnom moru. Nemačka je uoči Prvog
svetskog rata držala Jugozapadnu Afriku (Namibiju), Istočnu Afriku
(Tanganjiku), Kamerun i Togo.
Italija se posle prokopavanja Sueckog kanala ustremila na Crveno
more. Zakupila je zaliv Asab a zatim je 1885. godine oko njega formirala
koloniju Eritreju. Pokušaj okupacije Etiopije završio se porazom kod Adue
1896. Italija je zauzela deo obale Somalije (Somalija je bila podeljena na tri
dela - francuski, engleski, italijanski), a 1911-12. otela je od Turske oblasti
Tripolitaniju i Kirenajku (kasnije ujedinjene pod nazivom Libija) i grupu
ostrva Dodekanez i ostrvo Rodos. Tako je Italija 1914. vladala prostorom od
1,5 mil. km2 većinom pustinje, gde je živelo samo 1,4 mil. stanovnika.
Belgijski kralj Leopold II osnovao je tzv. "Međunarodno udruženje
za istraživanje i civilizaciju centralne Afrike" koje je zauzelo teritorije u
slivu Konga (2,3 mil. km2). Kralj se 1835. proglasio suverenom "Slobodne
države Kongo" koja je postala njegov lični posed, kojeg je 1908. prodao
državi Belgiji.
Portugalija je uoči Prvog svetskog rata držala svoje stare kolonije
stečene još u XV-XVI veku - Angolu, Mozambik, Zelenortska ostrva, ostrvo
Maderu, Portugalsku Gvineju (Gvineju Bisau), ostrva Sao Tome i Principe.
NJenu nameru da teritorijalno proširi i poveže Angolu i Mozambik sprečila
je Engleska, stvaranjem Bečuanalenda (Bocvane) i Rodezije. Portugalski
posedi iznosili su 2 073 000 km2.
Španija je svojim starim posedima (Kanarska ostrva, gradovi Seuta i
Melilja) krajem XIX veka pridodala Zapadnu Saharu (Rio de Oro), Špansku
Gvineju (Rio Muni), Španski Maroko i enklavu Ifni na jugozapadu Maroka.
Ukupna površina španskih poseda u Africi iznosila je 322 000 km2 sa oko 600
000 stanovnika.Uoči Prvog svetskog rata (1914) evropske kolonijalne sile
podelile su celu Afriku, zauzevši 90,4% njene površine. Jedine nepokorene
zemlje bile su Etiopija i Liberija a Egipat je imao unutrašnju autonomiju.

PROCES DEKOLONIZACIJE AFRIKE postavljen je kao imperativ

na Prvom panafričkom kongresu u Parizu, koji je održan za vreme Mirovne
konferencije u Versaju (1919). Međutim, bivše nemačke kolonije Togo,
Kamerun, Jugozapadna Afrika, Nemačka istočna Afrika, od kojih je
dekolonizacija trebalo da počne, predate su kao mandatne teritorije Lige
naroda (lat. mandatum - povereništvo) Velikoj Britaniji, Francusakoj, Belgiji
i JAR. Velikoj Britaniji je pripala Tanganjika, deo Togoa (33 000 km2) koji
je kasnije (1956) uključen plebiscitom u sastav britanske kolonije Zlatna
Obala (Gana), i deo Kameruna (zapadni Kamerun). Francuska je dobila
Istočni Kamerun i deo Togoa, oko 56 600 km2 (današnja republika Togo)
koji su kasnije dobili nezavisnost. Britanski mandat Togo ušao je u sastav
države Gane, a britanski mandat Kamerun (88 300 km2) se posle plebiscita

472
podelio (1961) tako da je južni deo (43 300 km2) ujedinjen sa Kamerunom
(bivšim francuskim mandatom) a severni deo (45 000 km2) sa Nigerijom.
Belgiji je pripala Ruanda-Urundi a Južnoafričkoj Uniji Jugozapadna Afrika
(Namibija). Ustanci u Egiptu 1919. i 1921. godine primorali su Veliku
Britaniju da 1922. prizna nezavisnost ovom protektoratu. Ustanak u Maroku
1921. rezultirao je proglašenjem 1922. godine nezavisne republike na
području Rifa, ali je špansko-francuskom intervencijom ustanak ugušen.
Pokreti za nezavisnost počeli su jačati u Tunisu, Alžiru, Libiji, Somaliji,
Angoli, Mozambiku, Kongu, Madagaskaru. Nova osvajanja vršila je jedino
Italija, koja je u ratu 1935-6. okupirala carevinu Etiopiju, ali se ova već
1941. oslobodila uz pomoć Velike Britanije.
Posle II svetskog rata (1945), u Mančesteru se sastao IV Panafrički
kongres koji je istakao zahtev - nacionalna nezavisnost afričkim narodima. Te
1945. godine bile su nezavisne samo 4 države - Egipat, Etiopija, Liberija i
Južnoafrička republika. Proces oslobađanja nije išao lako. Ustanak na
Madagaskaru 1947. Francuzi su nemilosrdno ugušili pobivši oko 100 000
Malagašana. Ustanak u Keniji 1952. ugušili su Englezi, pobivši preko 12 000
ljudi. Fašistički režim u Portugaliji počinio je 1953. krvavi pohod u Sao Tome
i Principe, pobivši preko 1000 domorodaca. U periodu 1951-59 nezavisnost je
dobilo 6 zemalja: Libija (1951), Sudan (1956), Zlatna Obala - Gana (1957),
Maroko, Tunis i Republika Gvineja (1958). Revolucijom u Egiptu 1952.
oborena je monarhija. Ustanak u Alžiru i rat u periodu 1954-62 oslabio je
Francusku te su se brojne njene kolonije oslobodile, uglavnom 1960.
"Godina Afrike" bila je 1960. Nezavisnost je tada dobilo 17 bivših
kolonija, uglavnom francuskih. To su Mauritanija, Mali (Zapadni Sudan i
Senegal), Obala Slonovače, Gornja Volta (Burkina Faso), Togo, Dahomej
(Benin), Niger, Čad, Centralnoafrička Republika, Gabon, Kamerun, Kongo
Brazavil (NR Kongo), Kongo Kinšasa (Zair, DR Kongo), Madagaskar,
Nigerija i Britanska Somalija koja se ujedinila sa Italijanskom Somalijom.
U periodu 1961-4. nezavisnost je dobilo devet država, uglavnom
bivših britanskih kolonija. To su Sijera Leone (1961), Uganda (1962),
Kenija (1963), Tanganjika i Zanzibar (1963, ujedinjene u Republiku
Tanzaniju 1964), Malavi, Zambija (1964), Ruanda i Burundi (1962), Alžir
(1962). U Africi je 1965. već bilo 33 nezavisne države. U periodu 1965-70
nezavisnost su dobile uglavnom male zemlje. To su Gambija (1965),
Bocvana (1966), Svazi (1968), Lesoto (1966), Mauricijus (1968) i
Ekvatorijalna Gvineja (1968).
Sedamdesetih godina razbuktala se oružana borba za nezavisnost u
portugalskim kolonijama i na jugu Afrike. Veliki vojni troškovi uticali su da
Portugalija 1974. prizna svojim posedima nezavisnost. Samostalnost su
dobile Gvineja Bisau (1973), Mozambik, Sao Tome i Principe, Zelenortska
ostrva, Angola (1975), britanski posed Sejšeli (1976), francuska teritorija
Afar i Isa - DŽibuti (1977), britanska južna Rodezija - Zimbabve (1980).

473
Poslednja velika kolonija Namibija izborila se za nezavisnost 1991. Etiopija
je priznala secesiju Eritreje 1993.
Dekolonizacija je donela dezintegraciju velikih kolonijalnih
administrativnih jedinica i ujedinjenje nekih teritorija. Ujedinjeni su
Francuski i južni deo Britanskog Kameruna 1961; Španski i Francuski
Maroko (1956), međunarodna zona Tangera (1957), Južni Španski Maroko
(1958) i enklava Ifni (1969). Maroko je priključio (1976) severni deo
Zapadne Sahare (bivše Španske Sahare) a 1979 i južni deo, pošto se
Mauritanija povukla. Tanganjika i Zanzibar su ujedinjeni 1964. u republiku
Tanzaniju. Eritreja se udružila u federaciju s Etiopijom (1952) a zatim
postala provincija Etiopije (1962) kada je počeo separatistički pokret koji je
završen otcepljenjem (1993). Republika Somalija je nastala ujedinjenjem
italijanskog i britanskog dela (1960). Francuski deo se osamostalio kao
država DŽibuti (1977). Relikti neslavne kolonijalne ere očuvali su se na
malim prostorima. Pod upravom Velike Britanije je još ostrvo Sveta Jelena,
pod upravom Francuske je ostrvo Reinion, a pod upravom Španije su
gradovi Seuta i Melilja i nekoliko malih ostrva (66 km2) na severnoj obali
Afrike. Posle dekolonizacije izvršena je "afrikanizacija" brojnih geografskih
naziva država, gradova, ostrva, reka i jezera.

6. Formiranje političke Prve državne tvorevine u Latinskoj

Americi bile su gradovi-države Maja na
karte Latinske Amerike
teritoriji današnje Gvatemale i južnog
Meksika. Među najstarijima je država
naroda Čimu na severu Perua (oko 400 g.
p. n. e.) koju su 1450. godine uništile Inke. Država Tolteka postojala je u
prvom milenijumu n. e. na jugu Meksičke visoravni, s glavnim gradom Tula
(Tollan). Veće države pojavile su se tek u XIV veku. Jedna od njih bila je
konfederacija Acteka s prestonicom u gradu Meksiku, osnovana oko 1325 g.
pod imenom Tenohtitlan. Druga je bila država Inka pod nazivom Tauantinsuju
s prestonicom u gradu Kusko (od "kosko" što na jeziku kečua znači "pupak" tj.
centar) koji je početkom XVI veka bio veći od Londona. Ta država zahvatala
je prostor Anda od reke Patija (Kolumbija) do reke Maule (Čile) a na istoku je
zahvatala delove današnjeg Brazila, Paragvaja i Argentine.
Kolumbova otkrića (1492-1502) proširila su okvire starog "orbis
terrarum" i uvukla Ameriku u sferu interesa evropskih sila - Španije i
Portugalije, zatim Engleske, Francuske, Holandije. Poznati konkvistador
Kortez uništio je staru imperiju Acteka u Meksiku a Pizaro Inka u Peruu, u
prvoj poplovini XVI veka. Neposredno posle otkrića Amerike zaoštrilo se
rivalstvo između Portugalije i Španije za podelu kolonija. Podela sveta na
interesne sfere između Portugalije i Španije nastala je ugovorom u
Tordesiljasu 1494. Liniju podele odredio je papa Aleksandar VI (Rodrigo
Bordžija) duž "papskog meridijana" na udaljenosti 370 milja (2000 km)

474
zapadno od Zelenortskih ostrva (460 zapadne geografske dužine od Griniča).
Znatan deo podeljenog sveta nije još bio ni poznat evropljanima. Ugovormo
u Saragosi 1529. produžena je linija podele na drugi deo polukugle (1450 i.
g. d.), te je tako teorijski ceo svet bio podeljen na dve interesne sfere -
špansku i portugalsku. Bila je to prva u istoriji podela sveta na interesne
sfere. Ona je znatno uticala na pravce geografskih otkrića i kolonijalizma
dve rivalske sile - Portugalije i Španije. Papski meridijan delio je Brazil tako
da je njegov istočni deo pripao Portugaliji. Portugalci su počeli kolonizaciju
u jugoistočnom delu 1530. a 1549. godine osnovali su koloniju Brazil. Na
čelu je bio generalni guverner a teritorija se delila na kapetanije (capitanias
ili donatarias). Zapadno od meridijana podele Španci su u Severnoj i Južnoj
Americi stvorili ogromnu kolonijalnu imperiju koja je bila vlasništvo krune
Kastilije. Delila se na administrativne jedinice I reda - vicekraljevstva
(virreinatos), II reda - generalne kapetanije (capitanias generales) podređene
neposredno kruni, i III reda - provincije. Najpre je 1535. postalo
vicekraljevstvo Nova Španija (današnji Meksiko), zatim 1542. generalna
kapetanija Gvatemala i vicekraljevstvo Peru.
U drugoj polovini XVI veka pojavljuju se rivali sa Španijom u
basenu Karipskog mora - Engleska, Francuska, Holandija. Portugalija dobija
rivale u području brazilskih država Pernambuko (Holandiju) i Baija
(Francusku). Trgovačke kolonije počele su zauzimati i naseljavati nezauzeta
ostrva u Malim Antilima, obale Gujane. Britanija zauzima Beliz.
Kolonizacija je bila praćena ropstvom i pojavom rasizma kakvog Evropa
ranije nije poznavala. U skladu s teorijom merkantilizma jedina funkcija
kolonija bila je bogaćenje zemlje metropole. Zato su privredom većine
engleskih, holandskih i francuskih kolonija upravljale trgovačke kompanije,
registrovane u metropoli. Kruta ekonomika Španije preferirala je državni
aparat a Portugalija je primenjivala mešovite metode. Te razlike dovele su
nesumnjivo do napretka prve grupe. Trgovačke i industrijske zemlje
(Holandija, Engleska, Francuska) brzo su učvršćivale svoje pozicije. Španija
i Portugalija su gubile značaj i trpele vojne poraze od konkurenata.
U drugoj polovini XVII veka Španija je na račun Engleske izgubila
Jamajku. Zapadni deo ostrva Haiti pod nazivom La Espanola (uglavnom
današnja država Haiti) preotela je Francuska 1697. godine a istočni deo pod
nazivom Santo Domingo (današnja Dominikana) ostao je u posedu Španije
do 1795. godine kada ga je preuzela Francuska. Engleski posedi su
predstavljali posebne upravne jedinice pod vlašću guvernera imenovanih u
Londonu. Francuski posedi bili su podeljeni na dva gubernatorstva - Sent
Domingo i ostrva Mali Antili i Kajena (Gujana). Pojedina ostrva u Malim
Antilima više puta su prelazila iz ruke u ruku. Zapadna Devičanska
(Virdžinska) ostrva zauzela je Danska 1671. a ostrvo Sen Bertelemi (u
arhipelagu Zavetrine) zauzela je Švedska.

475
 U španskim kolonijama u XVIII veku administrativnim promenama
nastala su nova vicekraljevstva i generalne kapetanije. Vicekraljevstvo Nova
Grenada osnovano je 1739. godine na prostoru današnje Kolumbije, Paname,
Ekvadora i Venecuele. Vicekraljevstvo La Plata (Buenos Aires) osnovano je
1776. na prostoru današnje Argentine, Paragvaja, istočnog Čilea i većeg dela
Bolivije. Status generalnih kapetanija dobile su Čihuahua - danas savezna
država Meksika (1776), Venecuela (1777), Havana - Kuba (1777) i Čile
(1778). Brazil je 1763. godine postao vicekraljevstvo. Ugovorom u San
Ildefonsu (1763) između Španije i Portugalije njegove granice su pomerene
daleko na zapad i na jug u odnosu na liniju označenu u Tordesiljasu. Brazil
je dobio nezavisnost 1822. i postao carevina a od 1889. je republika.
Zauzimanje Španije od strane Napoleona otvorilo je Francuskoj
vrata u Latinsku Ameriku i podstaklo talas oslobodilačkih pokreta. Ustanak
crnih robova koji je počeo 1791. u Santo Domingu završen je oslobađanjem
1804. godine i stvaranjem prve nezavisne države - Republike Haiti - baš na
ostrvu koje je postalo prva španska kolonija pošto ga je otkrio Kolumbo
(1492). Zatim su 1809. i 1810. godine buknuli ustanci za nezavisnost u
mnogim španskim kolonijama. Posle niza bitaka oslobodile su se sve
španske kolonije u kontinentalnom delu Latinske Amerike. Zatim je
nezavisnost dobila Dominikana (1821) koja je u periodu 1822-44. ulazila u
sastav Haitija a 1844. je postala samostalna Dominikanska Republika.
U poslednjoj fazi oslobodilačkih pokreta (1822-1824) jedan od
glavnih vođa Simon Bolivar pokrenuo je ideju o stvaranju konfederacije
bivših španskih poseda. Sjedinjena Espanjoamerika trebala je da bude
ravnopravan partner Sjedinjenim Američkim Državama i tadašnjim
evropskim silama, pre svega Velikoj Britaniji koja je još od polovine XVIII
veka jačala svoj ekonomski uticaj u Južnoj Americi. Smeli plan Bolivara o
velikoj konfederaciji završio se fijaskom zbog jakog otpora lokalnih
oligarhija i vojnih vođa. Nastale su većinom male države čiji su ustavi po
ugledu na američki bili čista apstrakcija a brojni proglasi (pronunciamentos)
i građanski ratovi dovodili su na vlast nove vođe (caudillos). Sledećih godina
proces političke dezintegracije zahvatio je i one političke jedinice koje su
zajedno proglasile nezavisnost i ustav. Raspala se 1830 g. Velika Kolumbija,
koja je bila proklamovana 1819. na teritoriji vicekraljevstva Nova Grenada i
Venecuela. Reaspala se 1848. Federalna Republika Centralne Amerike.
Zapravo provincije centralne Amerike su proklamovale nezavisnost dva
puta - 1821. i 1823. godine kao Ujedinjene Provincije Centralne Amerike.
Ustavom iz 1824. one su promenile naziv u Federaciju Centralne Amerike.
Nove države su nastajale u granicama kolonijalnih jedinica
(vicekraljevstava, audijencija, provincija). Činjenica da granice nisu bile
uvek jednoznačno utvrđene a u nekim područjima nisu ni postojale (u
Amazoniji, Kordiljerima) i da se administrativna podela kolonija često
menjala - bila je jedan od glavnih uzroka sporova i konflikata među

476
republikama Latinske Amerike. Glavna sporna područja bila su Paragvaj,
pustinja Atakama, Gujana, periferni prostori Amazonije i karipska obala
centralne Amerike. Zemlje Latinske Amerike, izuzev Kube i Portorika,
dobile su nezavisnost u periodu 1810-1825. i postale su republike, izuzev
Brazila koji je postao monarhija pa tek 1889. republika. Na prostorima
bivših poseda Španije u Latinskoj Americi u XIX veku nastale su sledeće
države: Meksiko, Gvatemala, Salvador, Honduras, Nikaragva, Kostarika,
Venecuela, Kolumbija, Ekvador, Peru, Bolivija, Čile, Paragvaj, Argentina,
Urugvaj i Dominikana.
Usled velike zaostalosti ovde se nije mogla razviti buržoaska
demokratija kao u Severnoj Americi. Ekonomska slabost i politička
nestabilnost omogućili su penetraciju stranog kapitala, pre svega britanskog i
angloameričkog. Kao novi rival u području Latinske Amerike pojavljuju se
SAD, koje su stale na put imperijalističke ekspanzije i želele potisnuti
evropske sile sa američkog kontinenta. Pod kraj oslobodilačkih pokreta u
Latinskoj Americi, predsednik SAD Monro proglasio je 1823 g. svoju
doktrinu koja glasi: "Amerika Amerikancima". Ta doktrina koju je
"dopunio" Teodor Ruzvelt 1895, trebala je biti garancija nezavisnosti država
američkog kontinenta, ali je faktički postala težnja SAD za ekonomskom
dominacijom u Latinskoj Americi. Španija je, oslabljena revolucijama u
njenim južnoameričkim kolonijama, 1819. u bescenje prodala Floridu
Sjedinjenim američkim državama. SAD su 25 godina kasnije anektirale
Teksas, što je dovelo do rata sa Meksikom koji je usled toga 1848 g. izgubio
severni deo - oko 2/5 cele njegove teritorije (prostor današnjih država
Kalifornije, Arizone, Nevade, Jute, Kolorada, Vajominga i dela Novog
Meksika). SAD su 1853. godine zauzele južnu Arizonu i ostatak Novog
Meksika. Težnja SAD za hegemonijom na zapadnoj polukugli, a posebno u
severnim delovima Latinske Amerike, ubrzala je pad dve poslednje španske
kolonije - Kube i Portorika i uzrokovala separaciju Paname od Kolumbije.
Kuba se borbom za nezavisnost od 1868. do 1902. godine oslobodila a
Portoriko je 1900. postao teritorija SAD.
Panama je proklamovala nezavisnost 1903. a dve nedelje kasnije
potpisala je ugovor sa SAD u kojem im priznaje večito vlasništvo zone
široke 10 milja koja se proteže preko Panamske prevlake, kroz koju je 1914.
prokopan Panamski kanal. Po ugovoru Panami je isplaćeno 10 mil. dolara i
određena godišnja zakupnina od 250 000 dolara (danas oko 2,3 mil. dolara).
Pod pritiskom svetske javnosti zbog nepravednog stava SAD prema
Kolumbiji, od koje je insceniranom pobunom oduzeta njena pokrajina
Panama, SAD su 1921. isplatile Kolumbiji 25 mil. dolara na ime obeštećenja
za izgubljenu teritoriju. Međutim, u samoj Panami razvio se jak pokret za
nacionalizaciju Panamskog kanala i zone oko njega, te su se Amerikanci
morali obavezati 1974. da postepeno do 2000. godine priznaju pun
suverenitet Paname u toj zoni.

477
 Na početku XX veka na političkoj karti Latinske Amerike
dominirale su nezavisne republike. Kolonijalni posedi bili su Gujana,
Britanski Honduras, sva ostrva Malih Antila, Jamajka i Bahama. Kolonijalne
metropole bile su Velika Britanija, Francuska i Holandija. Velikoj Britaniji
su takođe pripadala Folklendska ostrva, Sjedinjenim državama Zapadna
Devičanska ostrva (kupljena od Danske 1917) i Portoriko. Posle Drugog
svetskog rata nastao je ubrzan proces dekolonizacije preostalih zavisnih
teritorija. Francuska je priznala status prekomorskih departmana za
Gvadelup i Martinik 1946. i Gujanu 1947. U njima vrhovnu vlast imaju
prefekti koji se imenuju u Parizu i generalne skupštine od po 36 članova koje
bira stanovništvo.
Velika Britanija stvorila je od svojih antilskih poseda 1958.
Federaciju Zapadne Indije, koja se raspala 1962. U njen sastav ulazile su
britanske kolonije Jamajka, Trinidad i Tobago, Barbados, Dominika,
Grenada, Antigva, Sen Lucija, Sent Vinsent i Montserat, Sent Kits, Nevis,
Angilja. Glavni grad bio je Port-of-Spejn na Trinidadu. Prve su dobile
nezavisnost najnaseljenije - Jamajka i Trinidad (1962), što je dovelo do
raspada Federacije, zatim Gujana i Barbados (1966). Zatim su nezavisnost
dobile: Bahama 1973, Grenada 1974, Surinam (bivša Holandska Gujana)
1975, Dominika 1978, Sent Vincent i Grenadin, kao i Sent Lucija 1979.
Osamdesetih godina nezavisnost su dobile: Beliz, Antigva i Barbuda 1981,
Sent Kristofer-Nevis 1983. godine.
U Latinskoj Americi sada postoji 34 države i 12 zavisnih teritorija,
uglavnom ostrvskih, koje pripadaju Velikoj Britaniji, Francuskoj, Holandiji i
SAD. Zavisne teritorije ukupno zauzimaju jedva 0,5% površine i 1,2%
stanovništva Latinske Amerike. Sve zavisne teritorije, izuzev Francuske
Gujane i Falklandskih (Malvinskih) ostrva nalaze se u arhipelagu Antila.
Velikoj Britaniji pripadaju ostrva: Virdžinska, Kajmanska, Montserat,
Angilja, Terks i Kejkes, Falklandi. Francuskoj pripadaju ostrva Gvadelup,
Martinik, Francuska Gujana. Sjedinjene Države drže Virdžinska ostrva, zonu
Panamskog kanala, Portoriko. Holandiji pripadaju šest ostrva u Malim
Antilima. Kuba je 1959. godine postala prva socijalistička zemlja u
Latinskoj Americi. Revolucionarni pokret u Nikaragvi oborio je 1979.
godine diktatorski režim. Borba za demokratizaciju društva ugušena je u
Čileu i Urugvaju uspostavljanjem profašističkih režima, dok je u Salvadoru
posle građanskog rata 1980-h nastupilo primirje (1991) uz posredovanje
SAD.

478
 Prve kolonije osnovali su gotovo
7. Formiranje političke istovremeno Francuzi i Englezi u periodu
karte Anglo Amerike 1605-1610 g. Francuzi su se naselili na
obali zaliva Fandi na poluostrvu kasnije
nazvanom Nova Škotska i u dolini reke
Sv. Lorenca u današnjem Kvebeku. Englezi su se stacionirali u zalivu
Čejsepik na ušću reke Xems u današnjoj Virdžiniji i na NJufaundlendu a
nešto kasnije osnovali su naselje Novi Plimut na obali zaliva Masačusets,
koje je postalo jezgro "Nove Engleske". Između engleskih kolonijalnih
jezgara naselili su se Holanđani (Nova Holandija) i Šveđani (Nova Švedska
u Delaverskom zalivu), ali su njihove kolonije u drugoj polovini XVII veka
prešle u ruke Engleza. Južna grupa Engleza u Virdžiniji, sastojala se se
uglavnom od neuspelih dvorjana i aristokrata koji su se želeli brzo obogatiti,
te su podizali plantaže i na njih dovozili robove iz Afrike. Severna grupa
Engleza, u Novoj Engleskoj, sastojala se uglavnom iz demokratskijih
elemenata - bezemljaša, radnika, inteligencije. U drugoj polovini XVII veka
nastalo je još jedno žarište engleske kolonizacije - na južnoj obali
Hadsonovog zaliva, gde je 1670. bila organizovana Kompanija Hadsonovog
zaliva za trgovinu krznima.
Francuska kožarska kompanija vršila je kolonizaciju Nove
Francuske, kako se tada nazivao region Sv. Lorenca. Osnovali su 1608.
Kvebek a 1642. Montreal. Osamdesetih godina XVII veka La Sal se od
jezera Mičigen spustio rekom Misisipi do mora i proglasio zemlje koje je
video posedom francuskog kralja, pod nazivom Luizijana, u čast Luja XIV.
Francuzi su 1717. na ušću Misisipija osnovali fort Novi Orlean, koji je
postao jezgro Luizijane. Drugo žarište francuske kolonizacije, na Novoj
Škotskoj, postepeno se proširilo i dobilo naziv Akadija. Tu je počelo
rivalstvo između Engleza i Francuza. Kolonizacija Engleza bila je masovnija
i ekonomski raznovrsnija.

SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE imaju istorijsko jezgro u

engleskim kolonijama koje su se počele širiti od ušća Džems-rivera i za 150
godina zahvatile široke oblasti, tako da su se 1763. prostirale od obale do
Apalača a nominalno do reke Misisipi. Revolt u demokratskim krugovima
kolonista izazvao je ukaz iz 1763. koji je ograničio poljoprivrednu
kolonizaciju na zapad. Tim ukazom je zemlja zapadno od Apalača bila
proglašena vlasništvom krune a teritorija bliže Apalača indijanskim
rezervatom, da bi se tako sprečio dostup demokratskih slojeva stanovništva
zemljama zapada. Revoltirani "Zakonom o trgovini čajem" koji je opteretio
uvoz čaja u kolonije visokim carinama, stanovnici Bostona su 16. decembra
1773. bacili u more tovare čaja sa tri broda Istočnoindijske kompanije, što je
nazvano "Bostonska čajanka". Usled zaoštravanja situacije između kolonija i
metropole, 1775. je počela revolucija koja se pretvorila u rat za nezavisnost.

479
Kongres delegata iz 13 kolonija proglasio je nezavisnost 4. juna 1776. koju
je posle 7 godina ratovanja priznala Engleska ugovorom u Parizu 3.
novembra 1783. Sjedinjene države su 1789. usvojile republikanski ustav
kojim je prvi put u istoriji legalizovan federativni oblik države. Glavni grad
Vašington osnovan je 1791. na teritoriji koju su ustupile države Virdžinija i
Merilend (Distrikt Kolumbija). Tamo su 1800. godine prenesene upravne
ustanove iz Filadelfije.
Države Severa u kojima su se razvijali kapitalistički proizvodni
odnosi, ukinule su ropstvo krajem XVIII veka, ali se ono zadržalo u
državama Juga u tzv. "pamučnom pojasu". Uvoz robova je zabranjen 1808.
U severnim državama bio je veliki priliv imigranata pa se kolonizacija brzo
širila na zapad. Ekspanzija na "Divlji zapad" bila je praćena neprestanom
borbom s Indijancima, koje su istrebljivali ili potiskivali u planine, kasnije u
rezervate. Osim toga, SAD su 1803. od Francuza kupile Zapadnu Luizijanu i
tako se proširile za preko 2,5 mil. km2 ili za 1/3 sadašnje površine (bez
Aljaske). Naime, Luizijanu je od Španije preuzela Francuska 1732. ali su je
ponovo zauzeli Španci 1762, zatim su je opet preuzeli Francuzi 1800. da bi
je konačno prodali Sjedinjenim državama 1803. godine. Španija je
oslabljena revolucijama morala 1819. prodati Floridu Sjedinjenim
Državama. Pod uticajem američkih plantažera s Juga u Teksasu je 1836.
izbio "prevrat", kojim je Teksas (ranije bio teritorija Meksika) postao
"samostalna" republika. Zatim je Teksas 1845. priključen SAD. Ugovor po
kojem su SAD "kupile" oko 140 000 km2 meksičke teritorije za 10 mil.
dolara nazvan je po američkom izaslaniku Hadsdenu, koji ga je zaključio
1853 g. Usled "Hadsdenove kupovine" 1853. godine i prethodnog rata SAD
protiv Meksika 1846-48, od Meksika je otkinuta teritorija od 2,5 mil. km2
uključujući Kaliforniju i južni deo Stenovitih planina. SAD su 1846.
priključile teritoriju Oregona. Engleska se oštro suprotstavljala širenju SAD i
protiv njih je vodila dva rata, 1776. i 1812. godine. Ona je sprečila
ujedinjenje Kanade sa SAD i ugovorom je utvrdila granicu na 490 s. g. š.
Uporedo s ekonomskim razvojem i teritorijalnim širenjem rasle su
protivurečnosti između kapitalističkog Severa i robovlasničkog Juga. U
područjima gde su se susticali Sever i Jug, farmeri i plantažeri su se sve
oštrije sukobljavali. Usled veće imigracije i bržeg porasta stanovništva
Severa, došlo je do poremećaja ravnoteže i nadmoći Severa nad Jugom u
donjem domu parlamenta, gde su se predstavnici birali proporcionalno broju
stanovnika. Usled većeg broja novih država na Severu došlo je do
poremećaja ravnoteže snaga u gornjem domu (senatu) gde su sve države
imale po dva predstavnika, nezavisno od broja stanovnika. Severne države
imale su vodeću ulogu u ekonomskom i političkom životu SAD - držale su
industriju, banke kod kojih su države Juga bile zadužene, železnice,
trgovačku flotu. Kada je 1860. za predsednika SAD izabran Linkoln, koji je
bio protivnik robovlasništva i pobornik slobodne kolonizacije Zapada,

480
nezadovoljne južne države su proglasile nezavisnost i izabrale svog
predsednika. Tako je došlo do rata između Severa (23 države sa 22 mil.
stanovnika) i Juga (11 država sa 9 mil. stanovnika, od čega 4 mil. robova).
Rat je trajao od 1861. do 1865. godine i završio se pobedom Severa,
ukidanjem ropstva i oslobađanjem crnaca. Krupna buržoazija severa dobila
je slobodu akcije za razvoj industrije, saobraćaja, širenje tržišta i farmersku
kolonizaciju na celoj teritoriji SAD. Ubrzana je kolonizacija zapada.
Izgrađena je 1869. godine prva transamerička železnica koja je povezala
Čikago i San Francisko.
Posle građanskog rata Sjedinjene Države su se još jednom teritorijalno
proširile - 1867. su kupile Aljasku od Rusije za 7,2 mil. dolara (po tadšnjem
kursu 14 mil. zlatnih rubalja). Aljaska je 1959. godine postala savezna država
SAD. Posle špansko-američkog rata 1898. počinje kolonijalna ekspanzija
SAD. Rat je izbio zbog zbog toga što su Amerikanci podržavali ustanke u
španskim kolonijama Kubi i Filipinima. Posle pobede u ratu, Sjedinjene
Države su zauzele Filipine, ostrvo Guam na Tihom okeanu, Portoriko u
Velikim Antilima. Kuba je zvanično dobila nezavisnost ali su Amerikanci
dobili pravo da na njoj drže vojsku. SAD su 1898 g. zauzele grupu Havajskih
ostrva, gde je ranije bila samostalna domorodačka država. Havaji su 1959.
godine postali 49. država SAD. Od Paname su 1903 g. kupile zonu kroz koju
su 1914. prokopale Panamski kanal i izgradile vojnu bazu. SAD su 1916. od
Nikaragve dobile dozvolu da prokopaju Nikaragvanski kanal, ali ga nisu
realizovale. Od Danske su 1917. kupile deo Virdžinskih ostrva. Tako su SAD
ojačale svoje strateške pozicije u Karipskom regionu i na Pacifiku. Sjedinjene
Države su danas federacija od 50 saveznih država i federalnog distrikta
Kolumbija. U odnosu na 13 prvobitnih kolonija teritorija se povećala za oko
10 puta. U toku dva veka svoje istorije, SAD su postale vodeća politička,
ekonomska i vojna sila u svetu.

KANADA ima svoje istorijsko jezgro u francuskim kolonijama

Kvebek (utemeljen 1608) i "Nova Francuska" (utemeljena 1620). Tokom
XVIII veka francusko-engleski ratovi u Evropi odrazili su se na rivalstvo
Engleske i Francuske u Kanadi. Posle Rata za špansko nasleđe, po
Utrehtskom miru 1713 g. Francuska je izgubila deo kolonijalne Kanade u
korist Engleske - Akadiju (Nova Škotska), NJufaundlend i krajeve oko
Hadsonovog zaliva. Usled neuspeha u Sedmogodišnjem ratu Francuska je
Pariskim mirom 1763 g. izgubila preostali deo Kanade (i morala se povući iz
Indije) u korist Engleske. Kada su se 1776. godine 13 kolonija pobunile da
bi obrazovale SAD, Kanada nije učestvovala već je ostala uz Englesku.
Posle obrazovanja SAD jedan deo stanovništva odanog Engleskoj (tzv.
"lojalisti") se preselio u Kanadu, čime je znatno pojačana engleska etnička
grupa u ovoj zemlji. Da bi se sprečili sporovi oko dvojezičnosti i religije,
Velika Britanija je 1791. izvršila podelu istočnih delova Kanade na

481
frankofonsku Donju Kanadu (današnji Kvebek) i anglofonsku Gornju
Kanadu (uglavnom današnji Ontario), dajući svakoj široku samoupravu. U
periodu 1812-14 SAD su vodile rat s ciljem prisajedinjenja Kanade, ali bez
uspeha. Nakon sloma ustanka u Donjoj Kanadi 1837, koji je imao za cilj
nezavisnu francusku republiku, i u Gornjoj Kanadi koja je tražila
nezavisnost i republikanski ustav po ugledu na SAD, britanska vlada je
ujedinila oba dela u političko-administrativnu celinu, što je dalo novi impuls
privrednom i demografskom razvoju tih oblasti. Kanada je 1850. dobila
pravo na samoupravu a 1867. vraćeno joj je federalno uređenje i dat status
dominiona. Pomenutim provincijama Kvebek i Ontario pridružene su
provincije Nova Škotska i NJu Bransvik. Kada je Kompanija Hadsonovog
zaliva prodala Kanadskoj vladi svoje prostrane teritorije, pobunilo se
stanovništvo oblasti Saskačevana, Alberte i Manitobe (1869-70. i 1885),
koje su postale provincije. Britanska Kolumbija je pridružena 1878.
Poslednji se pridružio dotadašnji britanski dominion NJufaundlend, 1949 g.
Kanada danas ima 10 država (provincija) i 2 samoupravne teritorije. Kanada
je 1926. postala član Komonvelta a 1931. Velika Britanija joj je priznala
političku nezavisnost. Formalno je i danas na čelu britanska kraljica koju u
državi predstavlja generalni guverner imenovan od vlade Kanade.

ZAVISNE TERITORIJE u Severnoj Americi su Bermudska ostrva,

Grenland i ostrva Sen Pjer i Mikelon.
Bermudi su britanska kolonija u zapadnom delu Atlantskog okeana.
To je arhipelag od 360 koralnih ostrva od kojih su 22 naseljena. Arhipelag je
1515. otkrio španski moreplovac J. Bermudez. Od 1648. godine to je
britanska kolonija, kojom upravlja guverner koga imenuje britanska kraljica.
Na Bermudima se nalazi američka vojna baza.
Grenland je deo Kraljevine Danske, s lokalnom samoupravom. U X
veku kolonizovali su ga Islađani. Od 1814 g. to je danska kolonija, a od
1953 g. priznat je kao prekomorska teritorija Danske. Grenland je 1978 g.
dobio izvesnu autonomiju a 1979 g. lokalnu samoupravu. Posle Drugog
svetskog rata na Grenlandu se nalaze vojne baze SAD (Tula).
Sen Pjer i Mikelon čine prekomorski departman Francuske. Ostrva
su otkrili Portugalci 1520. Godine. U periodu 1713-1816. naizmenično su ih
zauzimali Francuzi i Englezi, da bi definitivno 1816. prešli pod upravu
Francuske. NJihov status je promenjen 1946. kada su priznati za
prekomorsku teritoriju i 1976. kada su dobili status prekomorskog
departmana Francuske. Izvršnu vlast ima prefekt koga imenuje vlada
Francuske.

482
 8. Formiranje političke AUSTRALIJU je otkrio i proglasio za
kolonijalni posed britanske krune engleski
karte Australije i
moreplovac DŽems Kuk 1770. godine.
Okeanije Britanska vlada osnovala je 1787.
kažnjeničku koloniju u okolini današnjeg
Sidneja kojoj je dato ime Novi Južni Vels. U sastav te kolonije
administrativno je ulazio ogroman prostor uključujući Tasmaniju i Novi
Zeland, ukupne površine oko 5 466 000 km2. Prva se od Novog Južnog
Velsa odvojila Tasmanija (1825), zatim Zapadna Australija (1829) i Južna
Australija (1836). Od 1859. počela se od Novog Južnog Velsa odvajati
teritorija severno od 280 j. g. š. pod nazivom Kvinslend. Između ove tri
kolonije nastala je Severna Teritorija (1863) koja je prvobitno ulazila u
sastav Južne Australije, ali je zbog siromaštva i nepristupačnosti bilo teško
organizovati upravu u njoj te ju je pod upravu preuzela federalna vlada. Iz
Novog Južnog Velsa na jugoistoku 1851. se izdvojila Viktorija, čiju granicu
označava reka Mari. Novi Zeland se izdvojio iz Novog Južnog Velsa 1841.
Tako je u prvoj polovini XIX veka formirano šest posebnih britanskih
kolonija na "petom kontinentu".
Od postanka međusobno nezavisne kolonije trošile su mnogo
energije i sredstava na beskorisno rivalstvo, što je nanosilo štetu i njima i
metropoli. Ove političko-administrativne jedinice bile su zaokupljene sa tri
načela - autonomija, razvoj, suparništvo. Kao rezultat individualizma i
suparništva nastali su kontrasti među njima. Na primer, reka Mari kao
granica između država Viktorija i Novi Južni Vels, istovremeno je granica
kontrasta u načinu korišćenja zemljišta i vode - Viktorija je zasejana žitom
dok je Novi Južni Vels pod pašnjacima. Klasičan primer negativnih
posledica rivalstva je izgradnja železničke mreže sa različitim širinama
koloseka, koje su ujednačene tek krajem XX veka.
Na inicijativu viđenijih Australijanaca i pod pritiskom metropole
došlo je 1901 g. do federalizacije kolonija i stvaranja Australijskog saveza
(Commonnjealth of Australia). Kolonije su dobile status saveznih država.
Samo Severna Teritorija zbog slabe naseljenosti i malog ekonomskog
značaja nije dobila autonomnu upravu. Odmah po nastanku Saveza pojavio
se novi spor - gde smestiti sedište savezne vlade. Posle dugog pogađanja
izdvojen je 1911. Godine. Federalni Distrikt od 2 400 km2 (iz teritorije
Novog Južnog Velsa) na kome je 1923. počela gradnja Kanbere, koja je
1927. proglašena za glavni grad. Lokalizacija Kanbere kao glavnog grada
između rivala Sidneja i Melburna, svojevrstan je spomenik podignut
međudržavnim ljubomorama unutar Australijskog Saveza. Takođe, ogromne
čeličane Kvinana (u Zapadnoj Australiji) i Vajala (u Južnoj Australiji) su
prostorni rezultati izvršene presije od strane političara na lobi čelika. Razvoj
železare i čeličane u Vajali bio je skopčan sa brojnim teškoćama, pre svega
nedostatkom vode, jer grad leži u semiaridnoj oblasti. Voda je dovedena

483
cevima iz reke Mari sa udaljenosti preko 300 km. Bilo je i graničnih sporova -
na primer, otkriće bogatih ležišta nafte na šelfu blizu obala država Viktorija i
Južna Australija, zaoštrilo je do te mere stari granični spor između tih dveju
država, da je taj problem rešavao čak Međunarodni sud u Hagu.
Australijskom Savezu pripadaju Kokosova (Kiling) ostrva, površine
14 km2 sa 620 stanovnika, koja proizvode uglavnom kopru od kokosovog
oraha, i Božićna ostrva površine 135 km2 sa 1 300 stanovnika, koji se
uglavnom bave eksploatacijom fosfata. Kokosova ostrva su do 1955. a
Božićna do 1958. bila pod upravom Velike Britanije, zatim su predata
Australiji. Kokosova ostrva su donedavno faktički bila privatni posed
porodice Kluni Ros. U Tihom okeanu ostrva Lorda Huvea su od 1788. posed
Novog Južnog Velsa a ostrva Norfolk su mu pripadala do 1913. kada su
proglašena prekomorskom teritorijom Australijskog Saveza (35 km2, oko
1900 stanovnika, bave se turizmom). Na Antarktidi Australija je 1933.
proglasila sektor od 6,1 mil. km2 svojim prekomorskim posedom (skoro 1/2
Antarktide). Makari ostrva su posed Tasmanije. Ostrva Hard i Mekdonald su
prekomorski posed Australije od 1953 g.
Australijski Savez je samostalni dominion Velike Britanije (do
1998). To je federalna država u kojoj sistem vlasti uveliko podseća na
američki obrazac. Član je Komonvelta i ANZUS pakta. Referendumom
1967. godine su domoroci - Aboridžini (ima ih oko 150 000) dobili pravo
glasa i postali formalno ravnopravni sa belcima.

U OKEANIJI su pobunjenici sa broda Baunti 1790. godine osnovali

prvo naselje evropljana na ostrvu Pitkern. Sistematska kolonizacija počela je
tek četrdesetih godina XIX veka. Motivi za zauzimanje Okeanije bili su
ekonomski (prirodna bogatstva i plantaže) i geostrateški (ovladavanje
pomorskim putevima između Amerike i Azije).
Francuzi su u periodu 1841-81. postepeno obrazovali kolonijalni
sistem u Okeaniji, zauzevši Markize, Društvena ostrva (Tahiti), Tubuaj
ostrva, Niska ostrva (Tuamotu), Gambirova ostrva. Osvojili su 1853. godine
Novu Kaledoniju i na njoj osnovali kažnjeničko naselje. Britanci su
zauzimali ostrva u južnom delu Okeanije, na prilaznim pravcima ka
Australiji i Novom Zelandu, koje su zauzeli 1840. Zauzeli su 1874. godine
Fidži. Kvinslend je 1888. proglasio svojim istočni deo Nove Gvineje, kada je
tamo počela prodirati Nemačka. Nemačka i Velika Britanija su 1885.
podelile između sebe istočni deo Nove Gvineje (zapadni deo držala je
Holandija od 1828) i okolna ostrva. Englezima je pripala Papua i južni deo
Solomonovih ostrva. Nemci su zauzeli severoistočni deo Nove Gvineje,
Bizmarkova ostrva, Maršalska ostrva, delimično su se učvrstili na ostrvima
Samoa ("Ploveća ostrva") a 1888. su anektirali ostrvo Nauru.
Krajem XIX veka borba za prevlast na Tihopm okeanu između
imperijalističkih sila se zaoštrila. Najozbiljniji je bio konflikt između Velike

484
Britanije, SAD i Nemačke za ostrva Samoa. Nemačka i SAD su 1889.
uputile flote ratnih brodova ka tim ostrvima. Međutim, do oružanog sukoba
nije došlo zbog neočekivanog događaja - tajfun je iznenada uništio obe flote.
Velika Britanija se zatim odrekla svojih "prava" u korist Nemačke i tako su
ostrva Samoa 1899. godine podeljena između Nemačke i SAD. Pre toga su
bila pod zajedničkom upravom Velike Britanije, Nemačke i SAD. Sjedinjene
Države su počele intenzivnu tihookeansku ekspanziju naročito posle pobede
u američko-španskom ratu 1898. Iste (1898) godine Osvojili su Guam i
anektirali Havajska ostrva koja su do tada bila nezavisna država. Posle
izgubljene bitke Španci su izgubili Filipine u korist SAD a Nemačkoj su
prodali Karolinska i Marijanska ostrva.
Kolonijalne sile su razdelile Okeaniju tokom XIX veka, bez obzira
na karakteristične geografske celine i etničke grupe. Najvažniji događaji u
kolonijalnoj istoriji Okeanije bili su sledeći:
XVI-XVIII vek - Španija osvojila Guam i Severne Marijane;
1828. - Holandija zauzela Zapadni Irijan;
1840. - Novi Zeland postao kolonija Velike Britanije;
1841. - Francuska počela formirati kolonijalni sistem u Okeaniji;
1854. - Francuska anektirala Novu Kaledoniju;
1874. - Velika Britanija anektirala Fidži;
1883. - Kvinslend zauzeo istočni deo Nove Gvineje;
1884. - Velika Britanija zauzela Papuu a Nemačka severoistok Nove
Gvineje;
1885. - Nemačka zauzela Bizmarkova ostrva, severni deo Solomonovih
ostrva i Maršalska ostrva; Velika Britanija zauzela južni deo Solomonovih
ostrva;
1888. - Nemačka anektirala ostrvo Nauru, Velika Britanija anektirala
Manihiki, Kukova ostrva, Božićna ostrva, Čile zauzeo Uskršnje ostrvo;
1892. - Velika Britanija zauzela DŽilbertova ostrva i Lagunska ostrva (Elis);
1898. - Velika Britanija zauzela Santa Kruz, SAD anektirale Havajska ostrva
i zaposele ostrvo Guam;
1900. - Velika Britranija proglasila protektorat nad ostrvom Tonga;
1906. - Velika Britanija i Francuska ustanovile zajedničku vlast na Novim
Hebridima, Velika Britanija predala svoju koloniju Papuu Australiji;
1920. - Bivše nemačke kolonije u Okeaniji predate kao mandatne teritorije Lige
naroda na upravu Japanu (Marijanska, Karolinska, Maršalska ostrva), Australiji
(severoistočna Nova Gvineja, Bizmarkov arhipelag, severni deo Solomonovih
ostrva) i Novom Zelandu (Zapadni Samoa). Ostrvo Nauru stavljeno je pod
zajedničku upravu Australije, Velike Britanije i Novog Zelanda.
Posle I svetskog rata nemačke kolonije u Okeaniji bile su podeljene
kao mandati među državama Saveznicama. Japan je na konferenciji u
Versaju dobio nemačke kolonije koje leže severno od Ekvatora. Australija je
dobila mandat nad bivšim nemačkim delom Nove Gvineje i nad

485
Bizmarkovim arhipelagom a od Velike Britanije preuzela je Papuu. Po
preuzimanju uprave Australija je zamenila nemačke geografske nazive
engleskim ili lokalnim: Zemlja Cara Vilhelma - Severoistočna Nova
Gvineja, Nova Pomeranija - Nova Britanija, Novi Hanover - Lavonhai, Novi
Meklenburg - Nova Irska, Herbertshihe - Rabaul. Novi Zeland je dobio
mandat nad Zapadnim Samoa. Ostrvo Nauru stavljeno je pod zajedničku
upravu Velike Britanije, Australije i Novog Zelanda. Prema tome, Novu
Gvineju su prvobitno podelili Holandija, Nemačka i Velika Britanija a zatim
su britanski i nemački delovi bili ustupljeni Australiji. Slično su podeljena
ostrva Samoa između Nemačke i SAD a zatim je posle Prvog svetskog rata
nemački deo preuzeo Novi Zeland. Poseban slučaj bili su tzv.
kondominijumi - ostrva pod zajedničkom upravom. Danas postoji još jedino
kondominijum SAD i Velike Britanije na ostrvima Kanton i Enderberi.
Između I i II svetskog rata u tihookeanskoj oblasti zaoštrila se
konfrontacija između SAD i Japana, koja je pretvorila Okeaniju u II sv. ratu u
ogromno ratište. SAD su prvo zauzele nekoliko nenaseljenih ali strateški važnih
ostrva južno od Havaja - Beker, DŽervis i još neka - na koja je pretendovala i
Velika Britanija. Japan je 7. XII 1941. neočekivano napao američku vojnu bazu
Perl Harbur na Havajima. Tako je II svetski rat počeo u oblasti Tihog okeana.
Japanci su u početku imali uspeha - osvojili su niz američkih i britanskih vojnih
baza na ostrvima zapadne Okeanije, zauzeli delimično Novu Gvineju i
pripremali se za invaziju Australije. Posle pomorskih bitaka u Koralnom moru i
bitke za Midvej inicijativu su preuzeli Saveznici. Konačno u avgustu 1945.
posle stupanja SSSR-a u rat protiv Japana, poraza Kvantunške armije i atomskih
bombi bačenih na Hirošimu i Nagasaki koje su odnele preko 100 000 žrtava i
još toliko ranile - Japan je kapitulirao.
Posle Drugog svetskog rata bivše mandatne teritorije su pretvorene u
povereničke teritorije OUN. Australiji su povereni Severoistočna Nova
Gvineja i Bizmarkov arhipelag. Novom Zelandu je obnovljen predratni
mandat na Zapadnim Samoa i zajedno sa Velikom Britanijom i Australijom
povereništvo nad ostrvom Nauru. SAD su preuzele bivše mandatne teritorije
Japana u Mikroneziji - Maršalska, Marijanska i Karolinska ostrva. Australija
je administrativno spojila severoistočnu Novu Gvineju sa svojom
prekomorskom teritorijom Papuom, što je protivno odredbama OUN. SAD su
postale najveća vojna sila na pacifiku. Godine 1951. potpisan je vojni pakt
ANZUS (Australija-Nenj Zealand-United States). SAD su izgradile niz vojnih
baza - najviše u Mikroneziji; meću njima baza Guam imala je važnu ulogu u
vijetnamskom ratu - odatle su poletali bombarderi na Vijetnam. Na nekim
ostrvima SAD, Velika Britanija i Francuska vršili su atomske probe (Božićna
ostrva, atoli Bikini i Enivetok u arhipelagu Ralik u Mikroneziji, ostrvo
DŽonston, atol Mururoa u arhipelagu Tuamotu - Francuska Polinezija.

486
 Antikolonijalna borba u Okeaniji bila je otežana jer mali broj ljudi
živi na površini razbijenoj u okeanu. Posle Drugog svetskog rata Okeanija je
bila jedna od velikih kolonijalnih oblasti - izuzev Novog Zelanda nije bilo ni
jednog nezavisnog ostrva. Maori na Novom Zelandu su prvi počeli
antikolonijalnu borbu protiv Engleza. U istoriji su poznati "maorski ratovi"
koji su trajali s prekidima od 1843-1872, u kojima su Maori većinom
izginuli i konačno poraženi. Posle poraza Maora borba se prenela u
Mikroneziju. Na ostrvu Ponape stanovništvo se pobunilo protiv Španije a
kada je ova ostrvo prodala Nemačkoj borba se nastavila protiv carske vojske,
ali je bila okrutno ugušena a vođe streljane.
Drugačiju taktiku imala je antikolonijalna borba na Novim Hebridima
pred Drugi svetski rat. Bila je to taktika pasivnog otpora - napustili su
misionarske stanice, odbijali kolonijalni novac i saradnju s kolonijalnom
administracijom. Otpor je ugušila američka vojska koja je na Novim
Hebridima ratovala protiv Japanaca 1942. Sličnu taktiku imao je otpor na
ostrvima Admiralti posle Drugog svetskog rata. Na Solomonovim ostrvima
domoroci su u II svetskom ratu kao partizani pomagali Saveznicima protiv
Japanaca. Kada su Saveznici izneverili njihova očekivanja - usmerili su otpor
protiv kolonizatora, najviše na ostrvima Gvadalkanal. Na ostrvu Nova Gvineja
takođe je postojao partizanski narodnooslobodilački pokret protiv Japanaca. U
Zapadnom Irijanu takav pokret imao je cilj za ujedinjenje s Indonezijom, što
su i ostvarili tek 1963. godine.
Prvi uspeh slavili su narodi Zapadne Samoe koji su se 1962. godine
oslobodili povereništva Novog Zelanda. Posle poraza Nemačke u prvom
svetskom ratu tamo je buknuo antikolonijalni rat zvani "Mau", koji je pod
geslom "Samoa Samoancima" imao za cilj nezavisnost. Liga naroda ipak je
zauzela stav da "Samoanci nisu sposobni da sami vladaju" te je ostrva predala
pod mandat Novom Zelandu, koji ih je već bio okupirao. Antikolonijalna
borba se nastavila sa prekidima sve do 1959. kada im je priznata unutrašnja
autonomija. Posle referenduma za nezavisnost 1961. proglašena je nezavisnost
Zapadnih Samoa 1962. godine. Država je konstitutivna monarhija, glava
države je samojski vladar. Član je Komonvelta i OUN.
Godinu dana kasnije Zapadni Irijan je postao deo Indonezijske
republike. Pod pritiskom oslobodilačkog pokreta Nauru je dobio nezavisnost
1968. Ranije je njime upravljala Australija u ime Velike Britanije, Novog
Zelanda i u svoje ime. Nauru je nezavisna republika, član Komonvelta.
Bivša britanska kolonija Fidži je oslobođen 1970. i postao konstitutivna
monarhija s britanskom kraljicom formalno na čelu države. Član je
Komonvcelta. Pod pritiskom oslobodilačkog pokreta Velika Britanija je
1970. priznala nezavisnost Tonge koja je postala konstitutivna monarhija
(kraljevina) u okviru Komonvelta. Australija je 1975. priznala nezavisnost
Papue Nove Gvineje, koja je postala konstitutivna monarhija s britanskom
kraljicom na čelu države i nezavisni član Komonvelta. Velika Britanija je

487
1978. priznala nezavisnost Solomonovih ostrva, koja su postala konstitutivna
monarhija i član Komonvelta. Iz britanske kolonije DŽilbertova ostrva,
referendumom 1974. su se izdvojila Lagunska ostrva (sa najvećim ostrvom
Elis) i postala posebna kolonija pod nazivom Tuvalu. Tuvalu je 1978. postao
nezavisna konstitutivna monarhija u okviru Komonvelta. Velika Britanija je
priznala nezavisnost republike Kiribati 1979. (bivša brit. DŽilbertova ostrva
u čiji sastav ulaze i arhipelag Feniks, ostrva Linea i ostrvo Okean). Na čelu
države i vlade je predsednik. Član je Komonvelta. Poslednja je 1980. dobila
nezavisnost Republika Vanuatu, bivši britansko-francuski kondominium
Novi Hebridi. Nekoliko meseci ranije izbio je separatistički ustanak na
ostrvu Espiritu Santu, kojeg su podržavali francuski plantažeri i američka
kompanija Feniks zainteresovana za eksploataciju ruda. Taj pokušaj nije
uspeo, jedinstvo arehipelaga je očuvano. Na čelu države je predsednik. Član
je Komonvelta. Novi Zeland je najstarija država Okeanije. Ostrva je otkrio
Abel Tasman 1642. a DŽems Kuk ih je detaljnije proučio. Novi Zeland je
1840. postao britanska kolonija, 1852. je dobio unutrašnju autonomiju, 1907.
status dominiona a 1926. potpunu nezavisnost. Član je Komonvelta.
Danas nezavisne države Okeanije zauzimaju skoro 98% površine i 95%
stanovništva. Najveći posed ima Francuska na koji otpada 2% površine i 3%
stanovništva. Francuska je svoje posede proglasila "prekomorskim
departmanima". To su Nova Kaledonija (19 100 km2, 75 000 stanovnika),
Francuska Polinezija (Društvena ostrva, Tuamotu, Gambierova ostrva, Markiska
i Tubuai ostrva s centrom Papete na Tahitiju - ukupno 170 000 stanovnika) i
Valis i Futuna (ostrva Valis, Futuna i Alofi, oko 10 000 stanovnika).
Sjedinjene Države su 1959. godine direktno priključile kao 50.
državu Havaje, koji su od 1900. bili deo teritorije SAD. Posle poraza Japana,
1947. formirana je Poverenička teritorija pacifičkih ostrva OUN koja je data
pod upravu SAD. U njen sastav ušli su Mikronezija (bez ostrva DŽilberta),
Maršalska ostrva, Marijanska ostrva (bez ostrva Guam koje pripada SAD).
SAD su 1978. od poveriničkih ostrva Pacifika jednostrano odvojile Severna
Marijanska ostrva i samovoljno proklamovale teritoriju udruženu sa SAD.
Taj akt nisu priznale OUN. Želeći da održe vlast u tom regionu SAD su
podelile ostali deo povereničke teritorije na tri dela: Federaciju država
Mikronezije (4 države), Maršalska ostrva i Republiku Belau. Svaka od ovih
država potpisala je sa SAD ugovor o "slobodnom udruživanju", zadržavajući
vlastite zakonodavne i izvršne organe vlasti. U nadležnosti SAD jedino su
pitanja odbrane i vojna politika. Maršalska ostrva i Mikronezija proglašene
su nezavisnim državama u OUN 1991. godine. Sjedinjenim državama
pripadaju u Okeaniji još Američki Samoa (197 km2, 51 000 st. koji su
formalno državljani SAD), ostrvo Vejk (8 km2, 2 000 st. - državljana SAD),
ostrva Midvej (5,2 km2, 2 500 st. - državljana SAD) i Guam (143 000 st.,
pretežno Mikronežana). Velika Britanija drži još koloniju Pitkern (35,5 km2,
55 st. - potomaka pobunjenika sa broda "Baunti" i Tahićanki, koji su se tu

488
naselili 1789). Australija drži prekomorsku teritoriju Norfolk (36 km2, 1900
st., pretežno doseljenika sa ostrva Pitkern, iz Australije i Novog Zelanda). U
periodu 1788-1855. ostrvo je bilo kažnjenička kolonija a 1856. i kasnije tu se
nasenjavaju stanovnici sa Pitkerna. Novi Zeland drži ostrva Tokelau, Niue i
Kukova Ostrva.

9. Podela nenaseljenih Berlinska konferencija 1884-85, koju je

sazvao Bizmark povodom Belgijskog
teritorija
Konga i drugih pitanja podele Afrike,
odredila je da: "Države-sile prihvataju obavezu da osiguraju potrebnu vlast
za respektovanje stečenih prava na zauzetim teritorijama, koje je sama
okupirala, kao i slobodu trgovine i tranzita..." To znači da više nije bilo
dovoljno pobosti zastavu i proglasiti teritoriju svojom kolonijom. Trebalo je
osnovati naselja, organizovati upravu i korišćenje prostora da bi kolonija bila
priznata. To je podstaklo trku za osvajanje još nezauzetih teritorija u
unutrašnjosti Afrike, Australije, Južne Amerike i nekih ostrva. Ti prostori
danas su već efektivno pod kontrolom država. Retko naseljena arktička
tundra u Evroaziji i Severnoj Americi sada je gušće naseljena došljacima.
Preostao je još antarktički kontinent okružen okeanima, morima i estuarima.
Na njega je primenjen novi koncept - "zajedničko nasleđe čovečanstva".

ANTARKTIDA je prostor gde je bilo vrlo teško realizovati taj

zahtev. Površina "šestog" ili "belog" kontinenta iznosi gotovo 14 mil. km2 od
čega je 95,5% pokriveno ledom velike debljine, prosečno 1 700 m, ponegde
do 4 000 m. Ostalo su planine, stene, oaze sa nešto prijatnijom klimom gde
se voda preko leta ne ledi zbog geotermalne toplote. Prosečna nadmorska
visina kontinenta je preko 2000 m (najviši kontinent). Tu je zarobljeno oko
80% slatke vode na zemaljskoj kugli u vidu leda. Ako bi se on otopio, nivo
svetskog okana bi se izdigao za 60 m. Antarktik je otkrila ruska ekspedicija
1820. Englez Skot organizovao je 1901-1904. godine prvu veliku
ekspediciju u unutrašnjost ali je tragično završio. Na Južni pol je prvi stigao
Norvežanin Amundsen 1911. Antarktički kontinent je nenaseljen u
konvencionalnom smislu, svi stanovnici su privremeni žitelji. Oko 20 000
istraživača tamo zimuje godišnje. Međunarodni interesi na Antarktiku su
bazirani na pretpostavci da je kontinent bogat mineralnim resursima; takođe
je u fokusu naučnih interesovanja kao unikalna prirodna sredina pogodna za
istraživanja, posebno za one koji se bave klimatskim promenama. Svoje
teritorijalne zahteve istaklo je sedam zemalja - Velika Britanija, Australija,
Novi Zeland, Argentina, Čile, Francuska, Norveška. One su odredile sebi
sektore koji se ponegde preklapaju. Australija ima najveći sektor (6,2 mil.
km2) a Francuska najmanji (388 000 km2). Oko 1/6 kontinenta, između 900 i
1600 zapadno, ostalo je neraspodeljeno. SAD i Rusija su rezervisale svoje
pravo na sektore. Jedanaest zemalja drže na Antarktidi stalne

489
naučnoistraživačke baze (Argentina, Australija, Čile, Francuska, Japan, Novi
Zeland, Poljska, JAR, SAD, Velika Britanija i Rusija). Argentina i Čile svoje
zahteve baziraju na istorijskom pravu, pozivajući se na papski meridijan
kojim je podeljena zapadna hemisfera između Španije i Portugalije (1494
godine) i kao države sukcesori, pravo uti possidetis. NJihovi predsednici su
1970-h posetili baze na Antarktiku i simbolično demonstrirali zauzimanje
teritorije. Te sektore većina država sveta ne priznaje, smatrajući Antarktidu
za "zajedničko nasledstvo čovečanstva".
Krajem 1959. održana je konferencija 12 zemalja učesnica
Međunarodne geofizičke godine, koje su potpisale ugovor o Antarktidi i
okolnim teritorijama - Antarktiku (Antarctic Treaty System). Ugovor ima 14
tačaka a glavna je odredba da Antarktida bude korišćena isključivo u
mirovne svrhe. Zabranjene su vojne baze, nuklearne probe i slično. Ugovor
se odnosi na prostor od 600 j. g. š. do južnog pola, koji je bogat ribom a
potecijalno i mineralima, a ne bavi se regulisanjem teritorijalnih pretenzija i
sektora. Kasnije su potpisana još četiri važna ugovora: Ugovor o merama
zaštite antarktičke flore i faune (1964), Konvencija za zaštitu antarktičkih
tuljana (1972), Konvvencija za zaštitu antarktičkih morskih živih resursa
(1980) i Protokol za zaštitu okoline (1990). Australija i Francuska su 1988.
odbile da potpišu Konvenciju za regulaciju aktivnosti antarktičkih
mineralnih resursa (CRAMRA) koja predviđa međunarodni park prirode.
Francuska je prilikom izgradnje aeropiste na Point Geolodžiku, razorila
brojna mala stenovita ostrva koja su bila određena kao zaštićena životna
sredina za dugorepe ili plave pingvine (Pygoscelis adeliae), uprkos
protestima Grinpisa (Greenpeace) i drugih organizacija za zaštitu prirode.

490
 XX glava

FORMIRANJE SVETSKOG SISTEMA

Relativna moć države može biti sagledana

1. Logika svetskog kroz tri dimenzije: 1) u relaciji prema
sistema nekoj drugoj državi (hijerarhija država), 2)
u relaciji prema njenom stanovništvu
(unutrašnja moć), 3) u relaciji prema "globalnom" svetskom ekonomskom
sistemu. Mnogi savremeni socijalno-ekonomski, politički i kulturni procesi u
vezi su s trećom dimenzijom i zahtevaju razmatranja sa pozicija celovitog
svetskog sistema. Svetska privreda kao fundamentalna osnova svetske
zajednice nije prosto suma pojedinačnih nacionalnih ekonomija, te zbog toga
mnoga nacionalna ekonomska dostignuća nije moguće objasniti van
konteksta svetskih ekonomskih procesa.
U osnovi svetskog sistema leži prostorna i vremenska
univerzalizacija tržišta. Veliki ekonomisti, kao Adam Smit (XVIII v.) i
David Rikardo (XVIII-XIX v.) utvrdili su međusobnu povoljnost slobodnih
trgovinskih odnosa među državama. Po mišljenju Rikarda, podela rada među
nacijama je najbolji način korišćenja resursa. Teorija uporednih troškova
Rikarda objasnila je sinergetski efekat, prema kojem rezultati proizvodnje u
svetskoj privredi su veći, nego zbir rezultata ekonomskih sistema pojedinih
države. To je bilo veliko otkriće ("Rikardovski zakon obrazovanja veza"), i
ono je postalo osnova praktično svih savremenih teorija međunarodnih
ekonomskih veza. Karl Marks je razmatrao svetsku ekonomiju kao sistem,
formiran i organizovan usled kapitalističkog načina proizvodnje. U
kapitalističkom tržištu osnovni kriterijum proizvodnje je profitabilnost,
akumulacija kapitala za širenje proizvodnje ("ekspanziju") i osvajanje novih
tržišta. Kapitalističko tržište je nastalo u Evropi sredinom XVI veka, kada je
propao pokušaj špansko-austrijskih Habzburga i njihovih konkurenata iz
dinastije Valua da uspostave vlast nad tržišnom privredom koja se stvarala.
Dalje je evropski ekonomski svet proširio svoju sferu uticaja, "progutavši"
većinu regiona sveta (Mironenko, 1994).
Procesi formiranja svetskog ekonomskog sistema su se usložnjavali
a međuzavisnost država povećavala. U XIX i XX veku međusobno su
konkurisale tri osnovne političke ideologije: imperijalistička, socijalistička i
liberalna. Imperijalistička se bazirala na interesnim sferama metropola,
zanemarujući činjenicu da istinska efektivna svetska međuzavisnost nastaje
samo onda, kada zavisne zemlje ispolje zainteresovanost i spremnost za
ulazak u modernu civilizaciju. Socijalistička ideologija koristila je princip
proleterskog internacionalizma kao svetskog procesa. To je dovelo do

491
izolacije socijalističkih država od svetske privrede. Za normalnu ekonomsku
saradnju potreban je konsenzus a ne konfrontacija, rukovođenje opštim
čovečanskim principima a ne klasnim interesima. Liberalni model zasniva se
na principu slobodne svetske trgovine, u skladu s kojom svaka zemlja
prosperira blagodareći komparativnim prednostima u proizvodnji određenih
roba za razmenu (princip Rikardo). Slobodna trgovina moguća je samo u
uslovima mira, političke stabilnosti i odsustva veštačkih ograničenja
međunarodne konkurencije. Prolazeći složene periode međuratnog i
posleratnog protekcionizma i delimičnog vraćanja liberalizmu, sfera
međunarodnih ekonomskih odnosa na savremenoj etapi predstalja složen i
protivurečan samoorganizujući sistem kojeg, po neomarksističkom istoričaru
Valerštajnu, čine tri elementa: 1) jedinstveno svetsko tržište, 2) sistem
posebnih država, 3) trodelna prostorna struktura (NJallerstein, 1980).
Svetska tržišna ekonomija prošla je kroz nekoliko prostorno-
vremenskih stadija, od koje je svaki imao određeni centar, u kojem se
koncentrisala finansijska, proizvodno-tehnička delimično i kulturna vlast. U
centar ("srce") prostornog sistema svetske privrede ulazili su ekonomski
razvijeni regioni, na značajnoj distanci od njega nalazila se zavisna i zaostala
perifereija. F. Brodel je izdvojio sedam takvih centara: 1) Briž (oko 1300.
godine), 2) Venecija (oko 1450), 3) Antverpen (oko 1500), 4) Đenova (oko
1550), 5) Amsterdam (oko 1650), 6) London (oko 1750), 7) NJujork (oko
1930). Smena centara svetske privrede označavala je nastanak novih,
efikasnijih od prethodnih, tehnologija, posebno u oblasti korišćenja energije
i organizacije trgovine. Na taj način, u početku je Evropa bila kolevka svih
novih ideja, kasnije SAD i Japan. U XIX veku istorijska struktura iz lokalne
postaje svetska. Svetska privreda počinje da funkcioniše kao
samoorganizacioni sistem, sposoban da reguliše međugranske i regionalne
proporcije u planetarnom razmeru. Glavnu ulogu u njoj sada igra tržišni
model zapadne civilizacije, a uspesi pojedinih država zavise pre svega od
adaptivnosti prema baznim osnovama toga modela, pre svega ka osvajanju i
razradi novih tehnologija.
Savremeni svetski privredni sistem se karakteriše hegemonijom
Sjedinjenih američkih država. Pod hegemonijom SAD svetska ekonomija je
dobila karakteristike fordizma, socio-ekonomskog sistema koji povezuje
masovnu proizvodnju sa masovnom potrošnjom. Uspostavljajući relacije
između krupnog biznisa, masovne zaposlenosti i velike vlasti fordizam je
postavio bazu za drugi posleratni "bum" i neviđen uspon životnog standarda
u mnogim kapitalističkim državama. Taj bum je još jako zavisan od
masovne ekspanzije svetske trgovine i međunarodnih investicionih tokova
koji su pod moćnim kišobranom američke finansijske i vojne moći.
Fordizam je prenesen u Evropu i Japan, ili direktno, tokom okupacione faze,
ili indirektno, kroz Maršalov plan i strane direktne investicije od kompanija
iz SAD. Posleratni period je pokazao uspon serijske industrije -

492
automobilske, čelika, petrohemikalija, gume itd. - što ističe propulzivne
grane ekonomskog rasta, koordinisanog kroz udružene snage masovne
zaposlenosti, velikog biznisa i velike uprave. Usled toga izrasla je serija
regiona krupne proizvodnje u svetskoj ekonomiji - Srednji Zapad SAD,
Zapadni Midlands u Britaniji, Rur i Tokio-Jokohama - koji su postali svetski
finansijski, upravni i poslovni centri.

Principijelne izmene na svetskom tržištu

2. Struktura svetskog
nastale su na prelazu XIX – XX veka,
sistema kada je izvoz roba bio dopunjen izvozom
kapitala. Sa direktnim inostranim
inversticijama (izvozom kapitala) povezan je postanak takvog subjekta
međunarodnih ekonomskih veza, kao što su transnacionalne korporacije
(kompanije, banke), koje su 70-h godina počele igrati vodeću ulogu u
svetskoj privredi. Logika fordističke proizvodnje je podsticala nastanak
transnacionalnih korporacija sa mogućnostima za brže kretanje kapitala i
tehnologija od mesta do mesta, korišćenje uslova i resursa, tržišta rada i
potrošnje u različitim delovima sveta. Transnacionalne kompanije su vrlo
fleksibilan element svetske privrede, sposoban da smanji kontraste među
razvijenim i zemljama u razvoju. One su kao "virus" koji razara pregrade u
vidu državnih granica. Zatim sputavaju slobodnu trgovinu uspostavljanjem
međunarodnih monopola. Otvaranje spoljne trgovine opservirao je Harvej
(1988): "Taj novi internacionalizam još je izrodio niz drugih aktivnosti -
bankarstvo, bezbednost, hoteli, aerodromi i konačno, turizam. To još povlači
novu međunarodnu kulturu i novi globalni sistem skupljanja i korišćenja
informacija". Sve to je povezano sa opštim simbolima američke moći -
raznovrsnim kompanijama (Hilton, Holidej In, Avis, ESSO, Mobil, IBM,
Majkrosoft, Koka Kola, Mekdonalds), medijima, turizmom, naukom,
biznisom. Uloga i relativna moć nacionalne države je značajno smanjena.
Unutar svetskog sistema neprekidno se sudaraju i konfrontiraju dve
tendencije: jedna univerzalistička, bazirana na jedinstvenoj ekonomskoj
osnovi i druga partikularistička, utemeljena na posebnosti kulturno-političkih
entiteta - suverenih država. Takva suprotnost po Valerštajnu je pozitivna i
odlučujuća, jer ako jedna država naumi da uspostavi kontrolu nad celim
svetskim privrednim sistemom, on će postati politički kontrolisan,
konkurencija će nestati i sistem ("privreda-svet" po definiciji Brodela i
Valerštajna) će se pretvoriti u "svet-imperiju", pojedine države će izgubiti
mogućnost "samoizražavanja" u međunarodnoj podeli rada. Naravno, jake
države će uvek uticati na svetsko tržište, menjati tržišne uslove u drugim
zemljama. U određenom periodu stvara se sistem konkurentskih država i
njihovih blokova. U pojedinim slučajevima čak "slabe"zemlje su sposobne
da izmene ekonomsku situaciju na svetskom tržištu, kao što je to bilo na
primer usled naglog pada cena nafte u zemljama članicama OPEK 1973-75. i

493
početkom 80-h godina. Uspon novoindustrijalizovanih zemalja baca nove
dimenzije u svetskoj ekonomiji u obliku drugorazrednih ekonomskih sila koje
čine hijrerarhičan geopolitički sistem. Štaviše, rast novoindustrijalizovanih
zemalja ima efekat na ekonomske predele svetskog centra.
Treći sastavni deo svetskog sistema predstalja njegova prostorna
struktura. Predstavnici teorije "centar-periferija" tvrde da se savremeni
ekonomski odnosi odvijaju u okvirima trodelne prostorne strukture (centar-
poluperiferija-periferija), koja odražava hijerarhiju u ekonomskom uticaju i
asimetriju u odnosima među zonama svetskog ekonomskog prostora.
Najveća "razlika potencijala" je između razvijenog i dinamičnog "jezgra" i
slabo razvijene i gotovo statične "periferije". Dva pola materijalnog
blagostanja u svetskom privrednom sistemu razdvaja i povezuje
"poluperiferija" (srednje razvijene države). Geografija nije uključena u
izučavanje datog problema.
U takvim okolnostima prostor i vreme dobijaju drugačije značenje:
prostor je nedeljiv, nema geopolitičkih zasebnih entiteta, već se sve nalazi u
međusobnim interakcijama. Geopolitički procesi nisu strogo deterministički,
već stohastički. Geoprostor nije više podeljen kretanjem ljudi, postojanjem
regiona ili država, već je to celovit svetski sistem - jedinstvena svetska
kapitalistička privreda. NJutnovske društvene nauke koje države smatraju
relativno autonomnim strukturama, po Valerštajnu su prevaziđene utoliko
što je suverenitet država u međunarodnom sistemu potpuno ograničen. Osim
toga, nije izvesno ni da su države pravi nosioci suvereniteta i moći u
međudržavnom sistemu, s obzirom na pojavu transnacionalnih kompanija i
međunarodnih ekonomskih i političkih integracija. Teorija svetskog sistema
usredsređuje pažnju ne na pojedinačne događaje, nego na ekonomske i
političke strukture koje "traju" i transformišu se u dugoročnim, sekularnim
procesima. Tim strukturama odgovara i drugi prostor - holistički
sveobuhvatan, to može biti samo svetski prostor. Državi odgovara "mala"
politika i mali prostor, svetskom sistemu "velika" politika i globalni prostor.
Takav prostor se širi uporedo sa stvaranjem svetskog sistema, počev od
"dugog XVI veka" (1450-1650), od centra - severozapadne Evrope ka
evropskoj a kasnije i vanevropskoj periferiji. Tako se stvara hijerarhizovana
struktura odnosa: centar - poluperiferija - periferija. Taj strukturni prostor
objedinjava jedinstvena podela rada na čijim osnovama se ustanovljavaju
robni lanci po kojima se "penju i silaze" proizvođači - pojedinci, kompanije
ili države, sasvim svejedno (Jakšić,1994). Uspon svetskog kapitalističkog
sistema projekcija je snage država koje obezbeđuju sebi određeno mesto u
hijerarhizovanoj lestvici. Ekonomska snaga države obezbeđuje joj
geoekonomsku a zatim i geopolitičku moć. Ovaj pristup u političkoj
geografiji podrazumevao bi, da jedinica analize nije država već svetski
sistem kao skup ekonomskih i političkih relacija.

494
 Pored datog dosta visokog nivoa apstrakcije prostornih odnosa za
geografsku analizu je važan nivo istraživanja strukture i intenziteta realnih
tokova roba, kapitala, informacija, koji se ostvaruju po određenim trasnsportno
komunikacionim mrežama. U decentralizovanoj svetskoj ekonomiji koja
nastaje 1990-h, nove komunikacione tehnologije, novi oblici korporativnih
organizacija i nove poslovne usluge su intenzivirale "vreme-prostornu
kompresiju", ubrzale vremenske horizonte ekonomskih i političkih aktivnosti
i proširile njihove prostorne domete. Prostor i vreme svetskog sistema
najznačajnije su koordinate ovog pristupa. Valerštajn o ograničenosti prostora
svetske privrede navodi da se "prostor svetske privrede u starorimsko doba
mogao preći za otprilike 40 do 60 dana. Da bi se prešao prostor savremene
svetske privrede, ako pribegnemo uobičajenim kanalima transporta robe i
danas je potrebno isto vreme" (NJallerstein, 1986). U uslovima informacione i
telekomunikacione revolucije i sve gušćeg i šireg transportnog sistema, koji
obavija celu planetu, nastaje ubrzavajuće zbližavanje najudaljenijih zemalja i
njihovih regiona. Formira se prostorna struktura svetske privrede visokog
nivoa složenosti i raznovrsnosti sa svojim "centrima", "poluperiferijama" i
"periferijama". Opštu sliku usložnjavaju regionalni međunarodni integracioni
blokovi tipa Evropske Unije (EU), Severnoameričke zone slobodne trgovine
(NAFTA), Azijsko-pacifičke ekonomske saradnje (APEK) i slično. Logika i
aparat države nije prenesen na transnacionalne ekonomske ili političke
integracije, ali usled neofordizma i zakona tržišta mnoge države su preduzele
kooperativne strategije različitih vrsta.

Ekonomski i geopolitički procesi u

3. Tipovi savremenom svetu u vezi su sa
transnacionalnih strategijama transnacionalnih i političkih
integracija integracija. Rivalstvo među državama
centra i napori da se izađe iz pozicije
zavisnosti periferije, praćeno je konfliktima i konkurencijom. Za države centra
primarni cilj je zaštita i konsolidacija postojećih prednosti kroz jačanje
međunarodne sigurnosti, pristup širem tržištu, investicioni uslovi i tržište rada.
Za periferne nacije cilj je prvenstveno minimiziranje ili redukovanje zavisnosti
kroz obezbeđivanje većeg resursnog i većeg investicionog potencijala. Kao
rezultat, nastali su svetski ekonomski prostori, putem različitih
transnacionalnih ekonomskih i političkih integracija.
Prednosti transnacionalnih integracija su sledeće: 1) potencijal za
ekonomije obima; 2) potencijal za stvaranje multiplikativnih efekata usled
proširivanja tržišta; 3) potencijal za jačanje regionalnih interakcija zbog
olakšanog kretanja radne snage, dobara i kapitala.
Nepovoljnosti formalizovanih transnacionalnih integracija uključuju:
1) potencijalno gubljenje suvereniteta zbog šireg spektra ciljeva; 2)

495
potencijal za intenziviranje unutrašnjih nejednakosti usled šireg geografskog
konteksta stvorenog kroz proces neravnomernog razvoja.
Tipovi i nivoi integracija su raznovrsni. Formalne integracije
uključuju institucionalizovanu mrežu uloga i procedura, kao što su
Organizacija ujedinjenih nacija (OUN), Evropska unija (EU, ranije Evropska
zajednica - EZ), Opšti sporazum o tarifama i trgovini (GATT). Neformalne
integracije uključuju koalicione interese (glasački blokovi u UN). One mogu
biti transnacionalne, koje stavljaju naglasak na pomaganje integracije
između nacionalnih država (NATO pakt, Organizacija afričkog jedinstva
OAJ, Svetska trgovinska organizacija STO, Britanski komonvelt), ili
supranacionalne koje uključuju saradnju u institucionalizovanom telu koje
ima neke nadležnosti nad državama članicama (EU). Po orijentaciji to mogu
biti ekonomske (STO, Evropsko udruženje za slobodnu trgovinu EFTA),
strategijske (NATO, bivši Varšavski pakt), političke (glasački blokovi UN),
socio-kulturne (UNESKO) ili mešovite (EU, OAJ) organizacije.
GATT i WTO (STO) predstavljaju osnovu za ekonomski
orijentisane integracione sheme u kapitalističkom svetu. GATT (General
Agreement on Tarifs and Trade) je transnacionalna organizacija većine
svetskih trgovačkih nacija formirana posle Drugog svetskog rata za
promovisanje slobodne trgovine širom sveta i za prevazilaženje niza
trgovinskih barijera. Trgovinske barijere mogu biti tarifne (carine ili takse
nametnute od vlade na eksportovana ili importovana dobra i usluge) i
netarifne (politički instrumenti drugačiji od uvoznih taksa, stvoreni za zaštitu
domaće industrije od inostrane konkurencije, na primer specijalni standardi,
pravila, kvote, licencni zahtevi). Prvi ugovor GATT (1947 g.) redukovao je
stepen tarifa za robu od 40% na 30% a u sledećim rundama pregovora taj
nivo je smanjen na oko 5%. Iako su tarife na industrijske proizvode
sukcesivno redukovane kroz GATT, suštinski netarifne barijere (tj. uvozne
kvote, licence, promene poreza na promet, vladine olakšice za domaće
proizvođače, posebna pravila etiketiranja i pakovanja) predstavljaju
probleme. Tako su ranije runde pregovora GATT-a trajale nekoliko meseci,
dok novije runde traju nekoliko godina. Urugvajska runda koja je trajala
sedam godina (1986 - 1994), bavila se usaglašavanjem nesporazuma između
SAD i Evropske Unije u pogledu netarifnih barijera u obliku različitih
subsidija koje obe strane plaćaju svojim farmerima.
Rezultat Urugvajske runde je stvaranje Svetske trgovinske
organizacije (World Trade Organization, WTO) koja je počela s radom 1.
januara 1995 g. kao sukcesor GATT-a. Dok GATT ima malu moć za
sprovođenje svojih odluka, WTO je globalno telo sa pravnom i regulativnom
snagom. Njen rezultat je serija ugovora koji se odnose ne samo na trgovinu
proizvedenim dobrima, nego i zaštitu investicija, usluga i intelektualne
svojine. Po rečima generalnog direktora ove organizacije R. Ruđierija, NJTO
"je pisana konstitucija jedne globalne ekonomije". Značajan korak u tom

496
pravcu predstavlja ugovor 68 izvornih članica WTO potpisan 1997 g. o
slobodi njihovog tržišta za internu konkurenciju u telekomunikacijama. Od
sredine 1997 g. WTO ima 130 zemalja članica i 29 na listi čekanja,
uključujući Rusiju i Kinu. Sve članice GATT-a su automatski članice WTO.
Sedište im je u Ženevi. Mnogi ugovori WTO su izvedeni iz sporazuma
GATT-a, uključujući obavezu da svaka država članica ponudi povlašćen status
svim drugim članicama. Tako recimo, ako SAD odluče da smanje uvozne
dažbine na tekstilne proizvode iz Kanade, to će odmah značiti smanjenje
poreza za svaku drugu članicu. Taj princip je baza za regionalnu ekonomsku
integraciju unutar globalizujuće svetske ekonomije.

INSTITUCIONALNI OBLICI EKONOMSKE INTEGRACIJE

prema stepnu i dubini integrisanja mogu biti:
1. Udruženje za slobodnu trgovinu je oblik trgovinske integracije
slobodnih i suverenih država, koji uključuje eliminaciju nekih (ali ne
obavezno svih) trgovinskih barijera između zemalja članica. Svaka država
članica zadržava skup svojih tarifa i kvota kao trgovinskih barijera za države
nečlanice. Evropska asocijacija slobodne trgovine (EFTA), stvorena 1959 g.
u Stokholmu, kao tzv. "mala" evropska zona za slobodnu trgovinu, izgubila
je članstvo usled širenja Evropske Unije. Članice su još samo Island,
Lihtenštajn, Norveška i Švajcarska. Sedište je u Ženevi. EFTA ima ugovor
(1992) sa EU o stvaranju Evropskog ekonomskog prostora. Integracioni
procesi u EFTI se baziraju na četiri rimske slobode kretanja - kapitala, robe,
usluga i ljudi. Osnovno mesto u politici EFTE zauzima režim slobodne
trgovine industrijskom robom na teritoriji zemalja članica.
2. Carinska unija je oblik međunarodne ekonomske integracije koja
uključuje eliminaciju nekih (ali ne obavezno svih) trgovinskih barijera
između zemalja članica i stvaranje zajedničkog skupa trgovinskih barijera za
zaštitu zajedničkog ekonomskog prostora od država nečlanica. Dakle, osim
eliminacije međusobnih tarifa, članice imaju zajednički carinski zid prema
zemljama nečlanicama. Usled ukidanja unutrašnjih restrikcija na kretanje
kapitala, rada i preduzetništva, nastaje zajedničko tržište.

497
498
 3. Zajedničko tržište je oblik međunarodne ekonomske integracije
koja uključuje eliminisanje tarifa i drugih trgovinskih barijera između država
članica, uklanjanje internih restrikcija na kretanje faktora proizvodnje i
stvaranje zajedničkog skupa trgovinskih ugovora sa zemljama nečlanicama.
Svaka carinska unija ima neki oblik zajedničkog tržišta. Primeri su:
Centralnoameričko zajedničko tržište ili CACM (Kosta-Rika, El Salvador,
Gvatemala, Honduras, Nikaragva); Arapsko zajedničko tržište (Egipat, Irak,
Sirija, Jordan); Andski pakt (Bolivija, Kolumbija, Ekvador, Panama,
Venecuela); Karipska zajednica i zajedničko tržište; Ekonomska zajednica
država centralne Afrike, Ekonomska zajednica država zapadne Afrike.
4. Ekonomska unija je viši oblik međunarodne ekonomske
integracije koji uključuje uklanjanje svih internih barijera za trgovinu i
kretanje faktora proizvodnje, stvaranje zajedničke mreže trgovinskih barijera
i trgovinskih ugovora sa državama nečlanicama, i koordinacija integrisane
ekonomske politike unutar unije. Za razliku od zajedničkog tržišta,
ekonomska unija sprovodi integrisanu ekonomsku politiku prema državama
članicama. Primer je Evropska unija (Austrija, Belgija, Danska, Finska,
Francuska, Nemačka, Grčka, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Portugal,
Španija, Švedska i Velika Britanija).
Evropska unija vodi poreklo od tri integracije koje su nastale 1950-
ih: Euratoma stvorenog 1957, Evropskog udruženja za ugalj i čelik (ECSC)
stvorenog 1951, i Evropske ekonomske zajednice (EEC) koja je nastala
ugovorm u Rimu 1957 g. Evropska ekonomska zajednica sa sedištem u
Briselu, u početku je imala šest članica (Francuska, SR Nemačka, Italija,
Belgija, Holandija, Luksemburg), zatim se širila obuhvatajući 1972 g.
Dansku, Irsku i Veliku Britaniju, 1981. Grčku, 1986. Španiju i Portugaliju,
1995. Austriju, Finsku i Švedsku. Evropska unija u tim granicama ima preko
370 mil. stanovnika i ostvaruje 30% društvenog bruto proizvoda sveta, više
nego SAD. Na listi čekanja su bivše socijalističke zemlje Poljska, Češka,
Mađarska, Slovenija, Bugarska, Rumunija, Malta, Kipar. Temelj Zajednice
bio je kompromis između dve najmoćnije među šest inicijalnih članica.
Zapadna Nemačka je želela široko i zaštićeno tržište za svoje industrijske
proizvode; Francuska je želela da zaštiti svoj neefikasni (ali obiman i
politički značajan) agrarni sektor od konkurencije iz Sjedinjenih Država.
Rezultat je stvaranje bezcarinskog slobodnog tržišta unutar Zajednice,
zajedničkih spoljašnjih carina i agrarne politike u Zajednici. Kao odgovor na
produbljivanje neravnomernog regionalnog razvoja i zaostajanje u pogledu
visokih tehnologija i konkurentnosti na svetskom tržištu u odnosu na SAD i
Japan, potpisan je 1993 g. Ugovor za Evropsku Uniju ("Mastrihtski ugovor")
koji predviđa prenošenje dela funkcija suverenih država na Uniju,
uključujući (Knox & Agnenj 1998):
• stvaranje jedinstvene valute;
• koordinacija, supervizija i jačanje ekonomske politike;

499
• održavanje potpuno slobodnog unutrašnjeg tržišta;
• zaštita prava i poretka;
• zaštita fundamentalnih prava individualnih građana;
• podržavanje jednakosti i preraspodelu bogatstva između regiona;
• upravljanje zajedničkom spoljnjom politikom koja pokriva sva područja
spoljnje politike i zajedničke odbrambene politike.
5. Supranacionalna politička unija je viši oblik međunarodne
ekonomske integracije koji osim ekonomske unije ima fiskalni i monetarni
sistem kontrolisan od supranacionalnih vlasti sa izvršnim, juridičkim i
legislativnim nadležnostima. Supranacionalne političke unije imaju
jedinstven monetarni sistem i centralnu banku, unifikovan fiskalni sistem,
zajedničku spoljnju ekonomsku politiku, supranacionalnu vladu sa izvršnom,
juridičkom i legislativnom granom. Osim Evropske unije, mnoge asocijacije
slobodne trgovine i zajedničkog tržišta su osnovane za prevazilaženje
teškoća nametnutih od članica koje uključuju nacije na vrlo različitom nivou
razvoja, međusobno jako udaljene i saobraćajno slabo povezane. Kao
odgovor na takve probleme GATT je 1971 g. doneo propis o povlašćenim
nacijama za zemlje u razvoju prema ostalim zemljama u razvoju. Zbog toga
je, na primer, Meksiko smanjio svoje poreze na proizvode iz Bolivije bez
obaveze da snizi stopu prema Sjedinjenim Državama. GATT omogućuje da
zemlje u razvoju mogu slobodno eksperimentisati sa različitim modelima
integracije bez uključivanja interne slobodne trgovine u legalno preuzete
obaveze. Usled toga nastala je serija asocijacija trgovinskih preferencija.
6. Asocijacija trgovinskih preferencija je slobodni oblik
transnacionalnih ekonomskih integracija koji uključuje redukovane trgovinske
barijere između zemalja članica. Primeri su Asocijacija nacija jugoistočne
Azije ili ASEAN (Brunej, Indonezija, Malezija, Filipini, Singapur, Tajland) sa
sedištem u DŽakarti, i Latinoamerička integraciona asocijacija ili ALADI
(Argentina, Bolivija, Brazil, Čile, Kolumbija, Ekvador, Meksiko, Paragvaj,
Peru, Urugvaj, Venecuela) sa sedištem u Montevideu. Do 2008 g. ASEAN
treba da postane zona slobodne trgovine (AFTA).
Rastuća globalizacija svetske ekonomije je širi trend u pravcu
regionalne ekonomske integracije. Andski pakt, na primer, odlučio je 1990
g. da osnuje Andsko zajedničko tržište i u tom cilju uveo niz reformi za
liberalizaciju tržišta. Zemlje ASEANA su 1989 g. udružene sa Australijom,
Kanadom, Kinom, Hong Kongom, Japanom, Novim Zelandom, Južnom
Korejom, Tajvanom i SAD formirale Azijsko pacifičku ekonomsku
kooperaciju (APEC), s ciljem uvođenja liberalizacije trgovine i uvođenja
kooperacije u trgovini i investicijama oko pacifičkog kruga (Australija,
Brunej, Indonezija, Kina, Koreja, Malezija, Papua-Nova Gvineja, Novi
Zeland, Singapur, Tajland, Tajvan, Filipini, Hong Kong, Japan, Kanada,
Meksiko, Čile, SAD). Taj ekonomski prostor ostvaruje više od 50%
svetskog društvenog bruto proizvoda. EFTA i EU su 1992 g. sklopile

500
sporazum za osnivanje jedinstvene zone slobodne trgovine - Evropskog
ekonomskog areala (EEA) sa kombinovanim tržištem veličine od 379 mil.
ljudi. EEA je aktivirana 1. januara 1993 g., ali bez Švajcarske, koja se na
referendumu izjasnila protiv ratifikovanja ugovora. Takođe,
Severnoamerički ugovor slobodne trgovine NAFTA (North American Free
Trade Agreement) potpisan 1992 g. između Kanade, Meksika i SAD,
predstavlja zonu od 360 miliona potrošača. To je ne samo primer ekonomske
integracije zemalja centra i semiperiferije, nego i instrument ekonomske
integracije za liberalizaciju tržišta usluga. NAFTA će postepeno ukloniti
tarife i druge tržišne i investicione barijere između zemalja članica u toku 15
godina, što će uticati na transformaciju i reorganizaciju ekonomsko
geografskog prostora Severne Amerike. Mnogi proizvodni poslovi će se
preneti iz Kanade i SAD u Meksiko; meksikansko tržište će se otvoriti za
američke i kanadske proizvođače automobila, telekomunikacija, finansijske
usluge i drugo. Eventualno će nastati poremećaj u poljoprivrednom tržištu,
koje će izmeniti agrarnu geografiju Meksika i značajno modifikovati agrarni
razmeštaj u jugozapadnim državama SAD.

Vojnopolitički savezi s obzirom na ciljeve

4. Vojno-politički savezi
mogu biti ofanzivni, defanzivni
(odbrambeni) i mešoviti. Vojni blokovi
pravdaju svoje postojanje potrebom odbrane čak i onda kad je njihov
ofanzivni karakter očigledan. Pravi uzrok nastajanja vojnopolitičkih saveza
je uglavnom borba za interesne sfere. Oni su rezultat ideoloških podela sveta
i sredstvo za dominaciju i primenu sile u međunarodnim odnosima.
Vojnopolitička povezivanja u Evropi počela su još pre Prvog
svetskog rata. Formiran je Dvojni savez 1879. (Nemačka-Austrija) a zatim
Trojni savez 1882. (Nemačka-Austrija-Italija) na jednoj strani i Antanta
1891-1907. (Velika Britanija-Rusija-Francuska), na drugoj strani. Posle rata,
1920-21 g., formirana je Mala antanta (Čehoslovačka-Jugoslavija-
Rumunija), koja je trebala Francuskoj da bude zamena za oslabljenu silu
Rusije iza leđa Nemačke. Zatim slede Nemačko-poljski pakt o nenapadanju
1934, Francusko-sovjetski ugovor 1935, Osovina Rim-Berlin 1936, koja je
prerasla u vojnopolitički pakt Nemačka-Italija 1939 a zatim u Trojni pakt
1940 (Nemačka-Italija-Japan). Istovremeno su Nemačka i SSSR potpisale
pakt o nenapadanju, koji je ubrzo prekršen.
Posle Drugog svetskog rata formirana su dva vodeća vojna pakta
koji su bili nosioci "hladnog rata" - NATO i Varšavski pakt. Varšavski pakt
formiran je 14. maja 1955 kao odgovor na ulazak Nemačke u sastav NATO
pakta. Članice su bile SSSR, Albanija (prestala da sarađuje 1962 ali nije
formalno istupila), Bugarska, Čehoslovačka, DR Nemačka, Mađarska,

501
Poljska i Rumunija. Pakt je prestao da postoji 1. aprila 1991. Time je nestala
doktrina ravnoteže snaga i nastao "vakuum moći" na Istoku.
NATO (North Atlantic Treaty Organization) formiran je 1949.
godine sa sedištem u Briselu. NATO je jedan od oblika "isturene odbrane"
SAD. Područje njegovog delovanja je Mediteran, Zapadna Evropa i severni
Atlantik od severnog pola do ekvatora. Teritorija Pakta je dosta teritorijalno
razbijena zbog razuđenosti obala ali se to kompenzira jakim pomorskim i
vazduhoplovnim snagama. NATO je nastao kao posledica dve inicijative
SAD - Trumanove doktrine i Maršalovog plana (1947). Zatim je potpisan
Briselski ugovor 1948 (Francuska, Britanija, Belgija, Holandija,
Luksemburg). Ugovor u Vašingtonu je potpisan nešto kasnije iste godine, a
stupio je na snagu 24. avgusta 1949. Inicijalne članice su Belgija, Kanada,
Danska, Francuska (istupila 1966 ali je De Gol izjavio tada da će u slučaju
potrebe Francuska stati na stranu NATO), Island, Italija, Luksemburg,
Holandija, Norveška, Portugalija, Velika Britanija i SAD. Kasnije su mu
pristupile: Grčka i Turska (1952), SR Nemačka (1955), Španija (1982).
Mađarska, Poljska i Češka su primljene (1999). Niz istočnoevropskih
zemalja, uključujući i Rusiju, potpisalo je partnerstvo za mir sa NATO
paktom. NATO je 24. marta 1999. počeo agresiju na SRJ a na samitu 23-24.
aprila iste godine usvojio je novu strategiju kojom je sebi dao za pravo da
vojno interveniše izvan granica svojih članica, u ime nametanja mira, zaštite
demokratije i ljudskih prava. Tako se NATO od odbrambenog pakta iz doba
"Hladnog rata" pretvorio u "svetskog policajca".
Pacifički pakt (PATO) planiran je 1948. ali nije u potpunosti realizovan.
Pošto je rat u Vijetnamu i neke druge okolnosti omeo taj plan, on je delimično
realizovan stvaranjem ANZUS pakta. Potpisan je 1951 u San Francisku, počeo
sa radom 1952., sedište mu je u Kamberi a članice su Australija, Novi Zeland i
SAD. Zatim je potpisan američko-filipinski ugovor (1947 i 1951).
Pakt jugoistočne Azije (SEATO) potpisan je 1954. godine. Članice
su bile sve članice ANZUS pakta plus Filipini, Pakistan, Tajland, Velika
Britanija i Francuska. Prestao je s radom 30. juna 1977. Osim toga, bio je
formiran CENTO pakt koji je postojao u periodu 1955-1979. Članice su bile
Velika Britanija, Turska, Irak (istupio 1958) i Iran (istupio 1979). Ovi
paktovi bili su formirani pre svega u interesu globalne politike SAD i
njihove strategije "okruženja" protivničkog bloka (Varšavskog ugovora).
Sile predvodnice vojnih saveza sprovode politiku interesnih sfera.
NATO pakt je instrument politike sile SAD u međunarodnim odnosima.
Preko NATO pakta bezbednost Amerike neposredno je povezana s
bezbednošću Evrope i trasiran put ka evropskoj integraciji. Taj pakt je faktor
velikog pomirenja Nemačke sa susedima i faktor stabilnosti u međusobnim
odnosima njegovih članica. NATO pakt štiti pre svega interese SAD u
Evropi i interese vojnoindustrijskog kompleksa u SAD. U novije vreme

502
NATO je udarna snaga za nametanje Novog svetskog poretka na čelu sa
SAD kao državom vodiljom.
Odnos država nečlanica prema vojnim savezima može biti neutralan,
neutralistički i nesvrstan. Neutralne države su one koje imaju međunarodnim
ugovorima zagarantovanu neutralnost. Na Bečkom kongresu 1815 g.
proglašena je "večna neutralnost" Švajcarske, koju ona teži da održi i danas,
kloneći se svih saveza, blokova i sukoba. Švajcarska nije članica ni
Ujedinjenih nacija, iako se na njenoj teritoriji nalaze sedišta nekih
međunarodnih organizacija. Austrijski parlament je 1955. izglasao zakon o
večitoj neutralnosti, ali je ona ipak pristupila OUN i EU. Neutralističke
države su one koje pokušavaju zauzeti određenu poziciju koja bi im trebala
osigurati veću sigurnost. To nije međunarodno priznat status, nego
jednostrana želja neke države da se njena neutralnost poštuje. Primeri su
Švedska i Finska. Uprkos pritiscima ove dve zemlje nisu postale članice
vojno-političkih blokova. Švedska je u Drugom svetskom ratu bila
neutralistička iako je pustila nemačku vojsku na svoju teritoriju. Finska je u
istom ratu učestvovala na strani Nemačke protiv SSSR a posle rata, 1948 g.,
potpisala je finsko-sovjetski ugovor o prijateljstvu na 20 godina (1970 g.
produžen na još 20 godina).
Pokret nesvrstanosti nastao je kao oblik otpora blokovskoj politici,
kolonijalizmu i neokolonijalizmu. Pokret ima svoju viziju pravednijeg
svetskog poretka na principima miroljubive aktivne koegzistencije, ali nema
realne snage da to ostvari. Na prvoj konferenciji šefova država ili vlada
nesvrstanih zemalja u Beogradu (1961 g.) učestvovalo je 25 zemalja.
Usledile su konferencije u Kairu 1964 (47 zemalja), Lusaki 1970 (54),
Alžiru 1973 (75), Kolombu 1976 (86), Havani 1979 (93), Delhiju 1983 (98),
Harareu 1986 (101), Beogradu 1989 (102), Džakarti 1992 (108), Kartageni
1995 (113) i Durbanu 1998 (113). Najviše članica je iz zemalja tzv. "Trećeg
sveta"- Afrike, Azije, Centralne i Južne Amerike. Pokret nesvrstanosti je
proklamovao antikolonijalizam i neutralitet između blokova Istoka i Zapada
u periodu "hladnog rata". Kada je "hladni rat" završen Pokret preduzima
međunarodne akcije protiv politike sile, destrukcije životne sredine,
nuklearnih proba, šverca droge. Na članice ovog pokreta otpada više od
polovine svetskog stanovništva, oko 85% svetskih resursa nafte i samo oko
7% globalnog društvenog bruto proizvoda.

5. Organizacija Posle Prvog svetskog rata britanski

svetski poredak (pax britanica) zamenjuje
ujedinjenih nacija
američki poredak (pax americana). Na
(OUN) inicijativu Vilsona stvorena je nova
institucija u međunarodnom sistemu - Lige nacija, koja je trebala da bude
garant mira, ali bez izolacionističkih SAD, pobeđene Nemačke i

503
revolucionarne Rusije ona je bila samo maska za vakuum moći u svetskom
sistemu. Raspala se početkom Drugog svetskog rata.
Ideja za stvaranje OUN potiče iz vremena Drugog svetskog rata.
SAD i Velika Britanija su 1941. potpisale Atlantsku povelju o principima
mira, koju je 1943. potpisalo još 26 država. Nešto kasnije iste godine u
Moskvi su Kina, SSSR, Velika Britanija i SAD postigli saglasnost da se
obrazuje međunarodna organizacija za očuvanje mira. Na konferenciji u
Dambarton Ouksu 1944. usvojen je statut i preliminarni predlozi za
obrazovanje međunarodne organizacije, koji su verifikovani na sastanku
Ruzvelta, Čerčila i Staljina na Jalti 1945. Tada su usaglašena pitanja o
glasanju u Savetu bezbednosti. Na konferenciji u San Francisku 1945.
usvojena je povelja OUN (učestvovale 51 država) koja je stupila na snagu
24. oktobra 1945. i taj dan se smatra danom Ujedinjenih nacija. Sedište je u
NJu Jorku a broj članica 1997. godine iznosi 185. Članica može postati
svaka zemlja koja prihvata povelju UN, ima preporuku Saveta bezbednosti i
potvrdu ove preporuke dvotrećinskom većinom u Generalnoj skupštini. Od
1951-57 Kinu je u OUN predstavljala delegacija Čang Kaj Šekove Formoze
(Tajvana). Suverene države koje nisu članice OUN su Kiribati, Nauru,
Švajcarska, Tajvan, Tonga, Tuvalu i Vatikan. Jugoslavija je članica osnivač,
sa upražnjenom stolicom od 1993.
Ciljevi OUN su: 1. Da održavaju mir i bezbednost u svetu; 2. Da
razvijaju prijateljske i ravnopravne odnose među narodima; 3. Da zajednički
rade na otklanjanju siromaštva, bolesti, nepismenosti; da podstiču uzajamno
poštovanje, prava i sloboda; da budu centar za pružanje pomoći narodima,
kako bi ostvarili ove ciljeve.
Glavne institucije OUN su Generalna skupština, Savet bezbednosti,
Ekonomski i socijalni savet, Međunarodni sud pravde (u Hagu), i
sekretarijat. U Generalnoj skupštini sve zemlje članice su zastupljene
ravnopravno s jednim glasom. Sve odluke donose se dvotrećinskom
većinom. Skupština radi u sedam komiteta - političkom, ekonomskom,
socijalnom, starateljskom, pravnom, administrativnom i specijalnom
političkom. Redovno zasedanje Skupštine počinje trećeg utorka u septembru,
a vanredno po potrebi. Do sada je bilo 25 vanrednih zasedanja, povodom
mirovnih snaga u Libanu, Suecke krize, Afganistana, Namibije, Bosne i
Hercegovine, ekonomske situacije u Africi.
OUN utiče na globalnu politiku razvoja kroz odluke Generalne
skupštine, kroz Konferenciju za trgovinu i razvoj (UNCTAD), Ekonomski i
socijalni savet (ECOSOC), Komitet za planiranje i razvoj (SDP) i niz
specijalizovanih agencija kao što su Internacionalna agencija za atomsku
energiju (IAEA), Internacionalna organizacija rada (ILO), Organizacija za
ishranu i agrikulturu (FAO), Organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu
(UNESCO), Svetska zdravstvena organizacija (WHO), Međunarodni
monetarni fond (IMF), Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD),

504
Međunarodno udruženje za razvoj (IDA), Međunarodna finansijska
korporacija (IFC), Međunarodna organizacija za civilnu avijaciju (ICAO),
Univerzalna poštanska unija (UPU), Međunarodna telekomunikaciona unija
(ITU), Svetska meteoriloška organizacija (IMO), Svetska trgovinska
organizacija (WJTO), Međunarodna organizacija za intelektualnu svojinu
(WIPO), Međunarodni fond za agrarni razvoj (IFAD). Rad specijalizovanih
organizacija koordinira Program UN za razvoj (UNDP).
Savet bezbednosti ima 15 članica - 5 stalnih (Kina, Francuska,
Rusija, Velika Britanija i SAD) i 10 izabranih na dve godine dvotrećinskom
većinom u Generalnoj skupštini. Bivše sile "Osovine" Nemačka i Japan
pretenduju da postanu stalne članice Saveta bezbednosti. Da bi se neka
odluka donela treba 9 članica da glasa sa "da", među njima svih pet stalnih
članica. Ako samo jedna stalna članica glasa sa "ne" onda je to veto. Savet je
nadležan za pitanja mira i bezbednosti, upotrebe vojnih snaga. On predlaže
prijem ili suspenziju članica, predlaže sudije međunarodnog suda i
generalnog sekretara OUN. U novom (monocentričnom) svetskom poretku
uloga OUN se menja. Između 1988. i 1995. OUN su izvele 23 nove mirovne
operacije, u poređenju sa samo 13 između 1945 i 1987.

6. Kraj veka geopolitike: Kraj hladnog rata zaoštrio je problem

odnosa između ekonomike i međunarodne
u pravcu geoekonomike ?
politike. Hladni rat je razdvajao političke
od ekonomskih pitanja, ili tačnije,
potčinjavao međunarodne ekonomske odnose postojećem geopolitičkom
poretku, koji se zasnivao na ideološkoj protivurečnosti između Zapada i
Istoka. U tom kontekstu nesloge "male politike" u domenu trgovine i
investicija pojedinih država, vodile su ponekad do oštrih sporova i
diplomatskih kriza ali nisu ugrožavale osnove svetskog poretka. "Velika
politika" tj. svetska vizija, bazirala se na stvaranju blokova - NATO i
Varšavskog pakta. Ona je dominirala i ekonomskom organizacijom sveta,
koja je bila podeljena na tri dela: blok industrijalizovane ekonomike ili
"Zapad", blok socijalističke planske ekonomike ili "Istok", i grupa
raznovrsnih zemalja u razvoju ili "Treći svet". Ovaj treći deo je predstavljao
"vakuum moći" i poligon za konfrontacije prva dva (sl. 37).
Danas postoji hijerarhičan sistem u kojem bogate zemlje postaju još
bogatije a siromašne još siromašnije. "Drugi" i "Treći" svet više ne postoje
kao takvi. Neke zemlje iz "Drugog" sveta (Češka, Poljska, Mađarska) i
"Trećeg" sveta (Meksiko, Južna Koreja), već su članice kluba razvijenih
(OECD). Neke pak stagniraju ili zaostaju. Bogati "Prvi" svet širi uticaj na
Istok i Jug, ali tamo se susreće sa dva problema. Prvi je efekat stvaranja
tržišta ili efekat transnacionalnih ekonomskih integracija, koji rezultira iz

505
slobodnog kretanja faktora proizvodnje i slobodne trgovine, koja dopušta
svakom regionu da se specijalizuje prema svojim komparativnim
prednostima. To vodi u povećavanje ukupne produktivnosti i unutrašnje
trgovine, ali i do konkurencije novopridošlih zemalja članica. Drugi problem
je efekat razaranja tržišta u pojedinim državama usled transnacionalnih
ekonomskih integracija.
Posle kraja hladnog rata ekonomika postaje globalna i dominantna
nad politikom.Uprkos brojnim regionalnim konfliktima i erupcijama
nacionalizma, posle kraja bipolarne strukture Istok-Zapad, ekonomska i
trgovinska pitanja zauzimaju sve značajnije mesto u međunarodnoj politici
razvijenih zemalja. Otuda i termin "geoekonomika" s kojim se dopunjuje
geopolitički pristup, pošto se naglašava fundamentalna uloga ekonomike u
novoj svetskoj konfiguraciji i zaštiti nacionalnih interesa velikih sila.
Zapadne zemlje, lišene jednog prevaziđenog ideološkog konflikta protiv
zajedničkog neprijatelja, nalaze u ekonomskim odnosima suštinu novog
konflikta, koji će da učvrsti njihovo civilizacijsko jedinstvo. Zemlje azijsko-
pacifičkog regiona, koje se razvijaju i integrišu, na Zapadu se procenjuju kao
potencijalni protivnik koji će naslediti Sovjetski Savez. Kraj hladnog rata
doneo je dve značajne promene na ekonomskoj ravni:
• S jedne strane imamo "povratak geografiji", pošto je politika hladnog
rata dovela do delimično veštačke geografije (podela Evrope na dve,
transatlantska polarizacija, relativna slabost u vezama između Evrope i
Azije, nepodudarnost geopolitičkih pojmova Istok i Zapad sa
geografskim istokom i zapadom). Pokušaji regionalizacije u Evropi i
Aziji pokazuju povratak na geografiju, utvrđujući prirodne zone
trgovinske razmene, bazirane na eksploataciji ekonomskog susedstva.
Značajni pad transportnih troškova proširuje ekonomsko susedstvo izvan
geografskog, ali je geografska blizina ipak važan faktor za razmenu.
Osim toga, razvoj plodotvorne trgovinske veze je investicija.
• Sa druge strane je napredak određenog broja zemalja na hijerarhičnoj
lestvici ekonomske moći. Demografska težina (uglavnom u Aziji)
vezana je sa ekonomskim usponom Kine, fenomenom "malih zmajeva" i
pojavom novih "zmajeva" među zemljama ASEAN-a, proces reformi u
privredi Indije, svedoče o geoekonomskoj strukturizaciji svetskog
sistema.
U obe navedene promene ekonomska pitanja igraju prvostepenu ulogu.
Ekonomska pitanja postaju sve važniji deo diplomatskih aktivnosti
(ekonomske sankcije, status najpovlašćenije nacije, trgovinski pregovori).
Dostup do tržišta postaje glavni cilj spoljnje politike. To je najjasnije
izraženo u SAD.

506
507
 U svetlu toga treba da se razmatraju dinamični procesi regionalnih
integracija i aktivna diplomatija unutar njih (posebno EU, NAFTA i APEC),
koji su bili nezamislivi u vreme "hladnog rata". Sve to svedoči o dubokim
promenama geopolitičke sredine u globalnim i regionalnim razmerama. U
pojedinim regionima vladaju specifični uslovi za integracije, što uslovljava
geografsku "regionalizaciju" svetske privrede. Stvaraju se tri velika
ekonomska prostora - azijski, evropski i američki. Nezavisno od toga na koje
se prostore odnose, postavljaju se pitanja ciljeva, posledica i pokretačkih
snaga takvih integracija. Odgovori na ta pitanja prevazilaze čisto ekonomsku
dijalektiku i geografsku logiku. Regionalizacija je centralno pitanje u
političkoj transformaciji sveta posle hladnog rata i u strategiji velikih sila,
pre svega SAD. U situaciji kada međunarodnu politiku propisuju više
geoekonomski nego geopolitički interesi - ekonomski, tehnički i geografski
uslovi postaju sve više značajni za međunarodne odnose i konflikte u
svetskom sistemu.
Nasuprot "velike politike" za svetsku dominaciju, odvija se "mala
politika" bazirana na nacionalizmu. Novi kulturalni i socijalni elementi
rođeni u procesu internacionalizacije dolaze u konflikt sa lokalnim
(nacionalističkim) snagama koje žele zaštitu tradicionalnih vrednosti.
Interakcija između ove dve preovlađujuće ideološke struje će odrediti svetski
geopolitički kod u XXI veku.

7. Kraj hegemonizma: u Na pragu trećeg milenijuma dešavaju se

krupne geopolitičke promene - rat Zapadne
pravcu geokulture?
koalicije protiv Iraka, reunifikacija
Nemačke, kolaps socijalističkog bloka,
razbijanje Jugoslavije i ratovi na tom prostoru, ekonomske integracije. Neki u
tome vide trijumf liberalne demokratije i trijumf novog svetskog poretka i
optimistički predviđaju "kraj istorije" (F. Fukujama) a drugi samo početak
novog ciklusa u velikoj geopolitičkoj igri svetskih sila. Prema Valerštajnovoj
analizi svetskog sistema, mi smo svedoci ekonomske recesije koja odgovara
B-fazi ciklusa Kondratjeva i koincidira sa promenom u hegemoniji SAD
(Wallerstein, 1991). Ekstrapolirajući ovaj model svet je ušao u novu fazu
razvoja i već nastaje novi hegemonistički sistem. Kakav to zapravo sistem
nastaje? Na prvi pogled trebalo bi da pax Japanica (ili pax Nipponica)
zameni pax Americana, pošto je Japan druga ekonomska sila, posle SAD,
koji se kao i Nemačka čudesno oporavio posle Drugog svetskog rata. Ipak
Japan neće zameniti SAD kao hegemonističku silu. Svedoci smo stvaranja
velikih ekonomskih prostora, neke vrste "panregiona" sličnih onima iz
planova "novog svetskog poretka" nemačkih geopolitičara uoči Drugog
svetskog rata. Ocrtava se formiranje trilateralnog regionalnog sistema -
Evropska Unija, NAFTA i APEC, na čelu s vodećim državama -
Nemačkom, SAD i Japanom (Pax triadica). SAD se trude da zadrže

508
hegemoniju ne samo u svom, nego i u druga dva regiona, iako je od njih
odvojena velikim okeanima. Progresivna međunarodna integracija vodi u
pravcu stvaranja globalnog ekonomskog i političkog sistema. Znakovi
stvaranja "globalnog društva" su tri principijelna elementa: ekonomska
integracija, stvaranje globalne kulturalne zajednice i politički identitet. Do
sredine XXI veka na svetskoj sceni će biti globalna vlada, globalne
geopolitičke strukture koje će obuhvatati hijerarhiju nadnacionalnih
makroregionalnih jedinica povezanih ekonomskim, kulturnim, ekološkim i
političkim međuzavisnostima.
Svetski sistem baziran na totalitarizmu i hegemonizmu ne može
obezbediti svetski mir i stabilnost. To može samo posthegemonistički
poredak baziran na kooperativnoj politici dogovora i sporazuma, koja se
primenjuje na samitima grupe G-7. U tom slučaju posthegemonistički sistem
može uspostaviti novi svetski poredak putem procesa konzorcijuma i
regulacije, koji može da se nazove "pax Consortis" ili "pax Diplomatica".
Šta treba da se učini da bi se uspostavio post-hegemonistički sistem?
To je u vezi s pitanjem uspostavljanja "večnog" mira. Prvi svetski rat bio je
rat imperija, drugi svetski rat kao i "hladni rat" bili su ratovi ideologija za
svetsku dominaciju. Sa kolapsom hladnoratovskog svetskog poretka, prvi
nastali problem su konflikti centra protiv semiperiferije i periferije, drugim
rečima "mondijalizam protiv tradicionalizma", kojeg je S. Hantington stavio
u kontekst konflikta civilizacija u svojim radovima karakterističnih naslova:
"Sukob civilizacija" (1993) i "Ako ne civilizacije onda šta?". Kraj "hladnog
rata" teško da će biti kraj geopolitičke tradicije. Geopolitičke protivurečnosti
Zapada i Istoka ostaju, samo se akteri menjaju. Na jednom polu su SAD i
atlantska vojnopolitička doktrina, a na drugom veliki evroazijski prostori -
Kina, Indija, Iran, Rusija, koji se mogu organizovati u moćan
antimondijalistički i antihegemonistički blok. OUN takođe mogu imati
značajnu ulogu u rešavanju "etničkih problema", ukoliko se ojačaju i
reorganizuju.

509
 ZAKLJUČAK

Na kraju, iza svake knjige treba gledati autora i njegov odnos prema
materiji. Posle čitanja ove knjige može se zaključiti da postoje bar tri forme
istraživačkog odnosa prema svetu - redukcionistička, režisersko-konceptualna
i ekspertska. Geografi redukcionisti skloni su da koriste svoja profesionalna
znanja za objašnjavanje važnih sa njihove tačke gledišta istorijskih i političkih
događaja. Nekad to daje značajne rezultate. Primeri su geografski
determinizam F. Racela i njegovih sledbenika, posibilizam Vidal de la Blaša,
indeterminizam, bihejviorizam, radika lizam i drugi "izmi" koji su rasvetljeni
u uvodnim delovima ove knjige.
U režisersko-konceptualnoj formi spoznaje sveta geografi posmatraju
svet kao pozornicu a države kao aktere koji igraju svoje istorijske uloge po
nekim "tajnim" teorijskim modelima. U istoriji geografije uvek je bilo autora
koji su se bavili konstruisanjem sveobuhvatnih koncepcija sveta. Među njima
bilo je i pseudonaučnih tvoraca "opštih teorija sveta" (Kosmosa, Zemlje,
civilizacije, društva u celini, Balkana posebno). Primeri su teorija Mekindera o
"hartlendu" i istorijskom sukobu "talasokratskih" i "telurokratskih" sila,
organska teorija države Kjelena i geopolitičara, teorija Hentingtona o
predstojećem "sukobu civilizacija" ili evroazijska teorija Gumiljova o
"zonama" i prostorima kretanja i sukobljavanja etnosa predvođenih ljudima
posebnih kvaliteta (pasionara) rođenih u nevolji. O tim i takvim teorijama bilo
je takođe reči u ovoj knjizi.
Veliki broj autora bavio se ekspertizama pojedinih problema. Veći
deo ove knjige takođe se bavi uopštenim ekspertizama političko-geografskih
elemenata države i političkog prostora sveta. Pod ekspertizom se podrazumeva
umenje da se istraži svako pitanje, problem, tema u njihovim prostorno-
vremenskom, sadržajnim i prirodnim karakteristikama. Ekspertize u političkoj
geografiji mogu biti politički angažovane ili akademski neutralne. Tu se
postavljaju pitanja objektivnosti i moralne odgovornosti naučnika-geografa.
Moralna odgovornost svakog istraživača u domenu političke
geografije sastoji se u njegovoj obavezi da bude apsolutno verodostojan i
tačan u naučnoj delatnosti. Osim toga, geografska ekspertiza treba da bude
kritička (ne kritizerska), a to znači društveno angažovana. Država obično
koristi intelektualne usluge geografa više u mirotvorne svrhe i možda na više
manipulativne načine, ali to nije uvek slučaj. Jovan Cvijić je smatrao da
geograf ne treba da se bavi dnevnom politikom, već suštinskim pitanjima
sveta i svoga naroda. Geograf može da se oseti pozvanim da stavi svoje
specijalne mogućnosti u službu rešavanja određenog problema, ali pri tome ne
treba da izađe izvan okvira svoje naučne kompetencije. Ako ipak izađe izvan
svoje naučne kompetentnosti i uzme učešće u diskusijama o postavljanju
određenih društvenih ciljeva, treba da bude pošten i da izvan granice svoje

510
stručne kompetentnosti ne koristi datu titulu ili pripadnost određenoj instituciji
da bi time dao veću težinu svojoj diskusiji.
Akademski neutralizam ipak je utopija: znanje i moć su nerazmrsivo
izmešani i ta tvrdnja dobro odgovara u slučaju geografskog znanja. U nekim
vremenima i prostorima geografi su učestvovali s entuzijazmom u
nacionalističkim i ideološkim procesima i razvijali predstave o međuzavisnosti
politike, prostora i identiteta u maniru u kojem su političke i vojne elite to
tražile od njih. U nekim društvima geografija je bila korišćena za stvaranje
ekstremnih ideologija (primer nacizma) koje su bile uzrok miliona nevinih
žrtava. Danas većina geografa zauzima veće distance, akademske relacije ili
kritički odnos prema ideologiji. Ideološko znanje više je karakteristično za
totalitarne režime. U demokratskim režimima propagira se jedna nova
formulacija, tehnogeneza, koja polazi od šireg idejnog horizonta finansiranja i
upravljanja naučnim istraživanjima. Usled praktičnih interesa (ekonomskih,
vojnih) države vode određenu inovativnu tehnološku politiku, bave se
tehnološkom špijunažom, finansiraju skupe projekte, opremu, opservatorije,
laboratorije za fundamentalna istraživanja. Na toj osnovi preovladalo je
"tehničko bavljenje naukom" (po Habermasu, 1976), potrebno za tehničku
kontrolu privrede i društva.
Iz izloženog u ovoj knjizi vidimo da geografski prostor nije neutralan
u odnosu prema politici. On je oduvek bio geopolitički i geostrategijski
prostor. Menja se teritorijalni politički sistem ali takođe se menja i akademska
geografija. Novi teorijski i metodološki pristupi su konsekvence ovih
transformacija. Danas geografi učestvuju u razradi regionalne politike
(regionalno planiranje), proučavanju izbora (elektoralna geografija), granica
(limologija), ekološke politike (ekopolitika), trgovinske i investicione politike
(geoekonomika), etničke politike (etnopolitika), u razradi "scenarija" mogućih
ratova (geostrategija) i u mnogim drugim pitanjima. Stoga nije čudo da
geografi danas sede u mnogim vladinim organizacijama i institucijama, u
multinacionalnim kompanijama, vojnim ustanovama i organizacijama, gde se
bave strategijom teritorijalnog razvoja, politikom lokalizacije, rukovode
poslovima lokalizacije strateški važnih objekata. Sve to svedoči da je
(politička) geografija povratila poverenje koje je bilo poljuljano
redukcionističkim i režisersko-konceptualnim bavljenjem naukom.
Ova nauka ne bi smela doživeti sudbinu Kasandre, mitološke
proročice propasti Troje koju su bogovi kaznili tako da niko ne veruje u njena
proročanstva. Svet ne sme dozvoliti sebi još jednu katastrofu. Tehničko
bavljenje naukom dalo je čovečanstvu tehničke mogućnosti da menja,
usavršava ili da razara i uništava ogromne prostore. Upravljanje tim silama
nije samo pitanje tehničkih nauka, to je pitanje nauka o Zemlji i ljudima. Zbog
toga je Grifit Tejlor predložio termin "geopacifizam" umesto "geopolitika", da
bi time istakao humanizam i usmerio istraživanja u pravcu mirnijeg i
savršenijeg sveta.

511
Mirko Grčić

POLITICAL GEOGRAPHY

Summary

This book is the first comprehensive njritings from political

geography on serbian langvidge. In his composition have five parts and over
hundred sections. In first part are observed theoretical and methodological
ljuestionf of political geography. Author follonjing traditions and
development of theorethical ideas in political geography and geopolitics.
He’s analysed ideas, ideologies and doctrines from ancestrys of geographical
thought to the modern national geographical schools. Afther that author
discussing about object, method and position of political geography as
science discipline. Fulfilled identification of the main theoretical directions
of political geography. Considered theoretical essence and methodological
models of geopolitics, geostrategy, military geography and cartography in
relations to the political geography.
In secod part are observed geographical elements and spatial
structure of the state. Shonjn are groundplan and principle for geographical
theory of the state. Afternjards discussed relations betnjeen space and ponjer
of the states. At full length analysed geographical elements of the states –
teritory, frontiers and boundaryes, position and location of state, core area
and capital.
Third part is dedicated to anthropogeographical elements and
determinants of the state. Systematically and njith richness of facts and data
are observed relations betnjeen population and the state, cultual space and
the state, religions, politics and the state and economics space and the state.
Chapters in this part abundance njith examples form Balkans and other
regions in NJorld.
In fourth part author occupy onself njith typical forms of political
systems on the political map of the NJorld. In first chapter discussing about
elements and significance of political systems, njith positions of systems
approach. Upon that an analysing essence and characteristic examples of
political regimes, types of states by form of government and form of states
constitution. One chapter is dedicated to problems of administrative
divisions and territorial cohesion of the state. This problems are bandaged
from regionalisation and regionalism. Observed some examples, inclouding
Serbia and Europe Union. In the last chapter of this part is analysed electoral
systems and electoral geography. Special attention is dedicated to types of
electoral systems and to electoral politics.

512
 Final part is consecrated to political map of the njorld. In first
chapter is considered main processes on the political map of the NJorld.
Thereupon are considered historical aspects of rise of modern political map
of continents and great regions in the NJorld. Thus considered, njith plenty
facts, forming of political map of Europe, Balkans, Asia njith his main
regions, North and South America, Australia and Oceania, Africa and
Antarctida. Author follonjing genesis of states on the political map and
considered complex of geopolitical interests in main regions of the NJorld.
From this chapter is visible that numerous actual problems of the NJorld
have complex genesis in history. For this reason is necessary historical
approach in political geography and geopolitics.
Next chapter is logical continuation of preliminary. This accepted
processes of globalization and formating of global NJorld system. Main
problems in this chapter are essence and structures of the NJorld system.
Setting the subject into a njorld-systems framenjork, author observed
possible direction of development of nenj njorld order and the future of the
state. In conclusion author returning to theoretical ljuestiones of political
geography, and accepted intelectual and practical importance this science
discipline.
This book is assignment to providing the student njith a political
geography. Substantial text and current problems njho are considered made
that this book njill be core textbook not only for students of political
geography, than and international relations and political science, and all
social scientists adopting the geographical approach. In theoretical sense this
text not belonging and not follonjing any ideological directions. Author is
endevaoured to get a thing done realistic describe in an unusually integrated
manner that processes and relations njho are relevant to the understanding of
the political structure of the modern NJorld, and Balkans specially.
Geographical scales, national, subantional, supranational and global, are
used as an organizational frame through njhich geopolitics, the territorial
state, nationalism, imperialism, kolonialism, federalism, separatism are
investigated. Although it maintains its original structure, combining
traditional theory njith more recent and realistic developments, this book
includes much substantive nenj material reflecting the rapid resurgence of
political geography in recent years.

513
 LITERATURA

Latinična bibliografija

Agnenj J. (ed.), Political Geography, a reader, Arnold, London, 1997

Agnew J. & Corbridge S., Mastering space: hegemony, territory and international
political economy, Routledge, London, 1995.
Ancel J., Peuples et Nations des Balkans, Colin, Paris, 1930. Nouvelle ed. précédée
d’une préface de Pierre George, Paris, CTHS, 1992.
Ancel J., Geopolitique. Delagrave, Paris, 1936.
Anderson NJ., An atlas of world political flashpoints – a source book of
geopolitical crisis, Facts on File, Nenj York, 1993.
Anderson J., Nationalism and Geography, in. Anderson J. (ed.), The Rise of the
Modern State, Harvester, Brighton, 1986.
Anderson M., Frontiers – Territory and State Formation in the modern World,
Polity Press, Cambridge, 1996.
Ante U., Politische Geographie. Das Geographische Seminar. Braunschnjeig, 1981.
Ante U., Zur Grundlegung des Gegenstandsbereiches der politischen Geographie.
Uber das Politische in der Geographie. Erkundliches Wissen, H. 75, Stuttgart 1985.
Aron R., Paix et guerre entre les nations. Calmann Levy, Paris, 1984.
Boesler K. A., Politische Geographie, Taubner St. der Geographie. Stuttgart 1983.
Balibar E, Wallerstein I., Race, Nations.Class, Verso, London, 1991.
Bann S., The Throuth in mapping, World & Image, vol. 4, No. 2, 1988.
Barbag J., Geografia polityczna ogolna. PNJN, Warszanja, 1987.
Berg H., Population Theory and Human Ecology. European conference for
Demography, Paris, 1992.
Bergsdorf NJ., Politik und sprache, Gunter Olzog Verlag Munchen-Wien, 1978.
Bhattacharya A., Region – Regionalism – Regionalization, "Geographical Review
of India", Vol. 36, No.2, june, Calcutta, 1974.
Blanc A., Geographie des Balkans, Press Univ. de France, Pareis, 1965.
Bodin J., Six Books of the Common NJealth, New York, Macmillan, 1965.
Boulding K. E., Economics of the Coming Spaceship Earth, Baltimore, 1966.
Bowman I., The New World, Problems in Political Geography. World Book
Company, New York, 1921.
Bowman I., Geography versus Geopolitics. Geographical Rewiew, no. 32, 1942.
Brunet R., Ferras R., Thery H., Les mots de la geographie dictionnaire critique.
Reclus doc. Francaise, II-me edition, Paris, 1993.
Brzezinski Z., The Grand Chessboard. American primacy and its Geostrategic
Imperatives. Basic Books, HarperCollins Inc., New York, 1997.
Buttimer A., The Practice of Geography, Longman, London, 1983. Ruski prevod:
Батимер А., Путъ в географию, "Прогресс", Москва, 1990.
Carter NJ. et all. Interpreting the Balkans. Geographical Intelligence, no. 2, Royal
Geogr. Soc., 1995.
Cassel, Dictionary of Modern politics, London, 1994.
Chaliand G., Atlas strategique, Fayard, Paris, 1993.
Chomsky N., What Uncle Sam Realy Wants, Bercley, CA, Odonian Press, 1992.
Noam Čomski, Šta (u stvari) hoće Amerika, IPS, Beograd, 1994.

514
Claval P., Géopolitique et géostratégie. La pensée politique, l’espace et le territoire
an XX-e Siècle. Nathan Université. Coll. Fac. Paris 1994.
Cline R., World power trends and US foreign policy for the 1980’s. Boulder, 1980.
Cohen S., Rosenthal L., A Geographical model for Political Systems Analysis.
Geographical Review, Vol. 61., No. 1, 1971.
Cohen S., Geography and Politics in a world divided, N. Y., Random House, 1973.
Crystal D. (ed.), The Cambridge Factfinder, 2. ed., Cambridge Univ. Press, 1997.
Cviic J., La peninsule Balkanique, Paris, 1918.
Dedney L., Whole Earth Security: A Geopolitics of Peace. Worldwatche Institute,
Washington, 1983.
Demangeon A., Geographie Politique, "Annales de Géographie", t. 41, 1932.
Demangeon A., Geographie politique a propos de l’Allemagne, "Annales de
Geographie", t. 48, 1939.
Demko G. & Wood W. (ed.), Reordering the World – Geopolitical perspectives on
21-st century, Westweiew, Boulder, 1994.
Derbyshire D. & Derbyshire I., Political systems of the World, Oxford, 1996.
Dešerijev J., Ideologiceskaja borba i jezikovaja politika v sovremennom mire.
"Slovo a Slovesnost", 45, Bratislava, 1984.
Dix A., Geoikonomie, Munchen und Berlin, 1925.
Draft Convention on the Lanj of the Sea, A/Conf.62/NJP, 10/ Rew.3, Genewa, 1980.
Dolhukhanov P. M., The Early Slavs, Longman, London, 1996.
Duncan O., Duncan B., A methodological analysis of segregation indicies, u:
American Sociological Review (20), 1955.
Edwards A. D., Language in Culture and class. The sociology of Language and
Education. Heinemann Ed. books, London, 1976.
Fawcett B., The Provinces of England, London, 1919, rev. ed. 1960.
Febvre L., La terre et l’evolution humaine – Introduction geographique et
l’historie, Paris, 1922.
Foucher M., Fronts et frontiers - un tour du monde geopolit., Fayard, Paris, 1991.
Foucher M., Fragments d’Europe. Atlas de l’Europe mediane et orientale, Fayard,
Paris, 1993.
Foucher M., La fin de la geopolitique? Reflexions geographiques sur la grammaire
des puissances. Politique etrangere, 62: 1, 1997.
Foucault M., The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences,
Pantheon, New York, 1971.
Freeman T. NJ., The Geographer’s Craft, Barnes & Noble, New York, 1967.
Fröbel J., Einige Blicke auf den jetsigen formellen Zustand der Erdkunde, Annalen
der Erd-, Völker-, und Staatenkunde, 4, 1831.
Gellner E., Nations and Nationalism. Blackwell, Oxford, 1983.
Globale Trends 1998, Fischer Taschenbuch, Verlag GmbH, Frankfurt, 1997.
Gobard H., L’alienation lingvistique, annalyse tetraglosique.Flamarion,Paris, 1966.
Gordon M., Asimilation in American Life. The role of Race, Religion and National
Origins. New York, 1964.
Gordon M., Toward a General Theory of Racial and Ethnic Group Relations, u: N.
Glazer (ed.), Ethnicity. Theory and Experience. Cambridge, Mass. 1975.
Gottmann J., La politique des États et leurs géographie. Colin, Paris, 1952.
Gottmann J., The significance of territory. Univ. press. Charlottesville, 1973.

515
Gottmann J., Capital Cities. "Ekistics", Vol. 50 , No. 299., 1983.
Grčić M., Geografske karakteristike i geopolitički problemi Balkanskog poluostrva,
referat za simpozijum: Réseau Démographie des Balkans, DemoBalk, Sarajevo,
2000.
Grčić M., Marić Đ., Strukturne promjene i regionalna diferencijacija industrije u
BiH, 1961-1987, Geogr. pregled, br. 30, Sarajevo (1986) 1987.
Grčić M., Sistemski pristup u geografiji industrije, Geografski pregled, Sarajevo,
1988.
Grigorieff V., Religions du Monde Entier, Marabout, Alleur, Belgique, 1989.
Hall D., & Danta D. (ed.), Reconstructing the Balkans. A geography of the New
Southeast Europe. Wiley, Chichester, 1996.
Hall P., World Cities. London, 1967.
Hall P., Europe 2000, London, 1977.
Hartshorne R., The functional approach in political geography, Annals. Assoc.
Amer. Geogr., 40, 1950.
Hartshorne R., Political Geography, in. James P. and Jones C. (eds.), Inventory
and Prospect. Syracuse, 1954.
Harvey D., The condition of postmodernity, Basil Blackwell, Oxford, 1989.
Haushofer K., Staat, Raum und Selbsbestimmung in Raumueberwindende Maechte,
Berlin, 1925.
Haushofer K., Obst E., Lautensach H., Maull O., Bausteine zur Geopolitik,
Berlin, 1928.
Haushofer A., Algemeine politische Geographie und Geopolitik, Bd. 1, Heidelberg,
1951.
Hepple NJ., The revival of geopolitics. – Political Geography Quaterly,
supplements to vol. 5, no. 4, 1986.
Hettner A., Die Geographie, ihre Geschichte, ihr Wesen und ihre Methoden.
Breslau, 1927.
Hunter, James M., Perspective on Ratzel’s Political Geography, Lanham, Univ.
Press of America, 1983.
Huntington S., The Clash of Civilisations? – Foreign Affairs, 73: 3, 1993.
Huntington S., The Clash of Civilizations and the remarking of World Order.
Simon & Schouster, New York, 1996.
Hobsbanjm E., Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality.
Central European Univ. Press, Budapest, 1997.
Ikporukpo C. O., Politics and regional politics: the issue of state creation in
Nigeria, Political Geography Quaterly, 5, 1986.
Iliċ J., Spasovski M., Geopolityczna specyfika Balkanów i Etniczne terytorium
Serbów, Sprawy narodowosciowe, Tom III, z. 2(5) 1994, PAN, Poznan, 1994.
Jackson Douglas A., Bergman F., On the organization of political space.
Geographica Polonica, 31, 1975.
James A., Sovereignty: ground rule or gibberish?, Review of International Studies,
10, 1984.
James P. E., Jones C. F. (eds.), American Geography: Inventory and Prospect,
Syracuse Univ. Press, Syracuse, New York, 1954.
James P. E., Martin G. J., All possible worlds: A history of geographical ideas.
Wiley, New York, 1981.

516
Johnston R. J., Geography and Geographers. Edward Arnold, London, 1979.
Johnston R., Gregory D., Smith D. (ed.), Dictionary of Human Geography,
Blackwell, London, 1996.
Jones S. B., A unified field theory of political geography, Annals Assoc. Am.
Geogr., 44, 1954.
Jones S. B., Boundary concepts in the setting of place and time, Annals Association
of American Geographers, 49, 1959.
Kapp E., Die politische geographie (II), u: Philosophische oder Vergleichende
allgemeine Erdkunde als Wissenschaftliche Darstellung der Erdverhältnise und des
Menschenlebens, Verlag von G. Westermann, Braunschweig, 1845.
Kearns G., Fin de Siecle geopolitics: Mackinder, Hobson and theories of global
Closure, u: Tajlor P. (ed.), Political Geography of the Twentieth centuru, Willey,
Chichester, 1995.
King J., America’s Grand Strategy. The National Interest, no. 49, 1996.
Kjellen R., Der Staat als Lebensform. Hirzel, Leipzig, 1917 (prevod: Država kao
životni oblik. Sarajevo 1923; Zagreb, 1943).
Kliot N. & Waterman S. (ed.), The political geography of conflict and peace.
Belhaven, London, 1991.
Knox P. & Agnenj J., The Geography of the World Economy, 3rd ed. Arnold,
London, 1998.
Kommission der Europäischen Gemeinschaften. De Weninger Verbreiten
Sprachen der Europäischen Union. Tätigkeitsbericht 1989-1993. P. 1.
Kolde G., Spracheinstellungen: Probleme und Forschungrevgebnisse die
schweizerische sprachesituation betreffend, Materialienband zum Schlussbericht der
Arbeits – gruppe zur Revision von Artikel 116 der Bundesverfassung. Bern:
Eidgenässiches Dept. des Inner, 1989.
Kost K., Die Einflüsse der Geopolitik auf Forschung und Theorie der Politischen
Geographie von ihren Anfägen bis 1945. Ein Beitrag zur Wissenschaftsgeschichte
der Politischen Geographie und ihrer Terminologie unter besonderer
Berücksichtung von Militýär- und Kolonialgeographie. Bonner Geographische
Abhandlungen, H. 76, Bonn 1988.
Kristof L., The Origins and Evolution of Geopolitics, Journal of Conflict Res., vol.
4, 1960.
Lacoste Y., La geographie ca sert d’abord a faire la guerre, Maspero, Paris, 1976.
Lacoste Y. (dir.), Geopolitiljues des regions francaises I-III, Fayard, Paris, 1986.
Lacoste Y., "Strategique", No. 50, 1992, Paris.
Lacoste Y., Dictionnaire de geopolitiljue. Flammarion, Paris, 1993.
Lacoste Y., Dictionnaire de geopolitique des etats. Flammarion, Paris, 1996.
Lacoste Y., Vive la Nation! Destin d’un idee geopolitique. Fayard, Paris, 1997.
Lalluka S.: The East Finnic Minorities. An Appraisal of the Erosive Trends.
Academia Scientarum Fennica, 1990.
Lane J., Ersson S., Comparative Politics: An Introduction and New Approach.
Polity Press, 1994.
Lapradelle P., La frontiere, etude de droit international, Paris, 1928.
Lasuen R. J., El estado multi-regional. Espana descentrada. Alianza Universidad.
Madrid, 1985.
Lasswell H., Leiters N., Language of Politics, Cambridge, Mass, 1965.

517
L’Etat du monde, annuaire economiljue et politique mondial, Decouv., Paris, 1998.
Lefebvre H., Reflections on the Politics of Space. Radical Geogr. London, 1978.
Lijphart A., Democracies, Yale Univ. Press, New Hawen, 1984.
Lijphart A., Electoral systems and Party systems, Univ. Press, Oxford, 1994.
Lorot P. & Thual F., La geopolitique. In: Clefs politiques, Montch. Paris, 1997.
Ludvig E., Napoleon, Boni and Liveright, New York, 1926.
Lukacs J., The end of the twentieth century, and the End of the Modern Age,
Houghton, N. York, 1993.
Luttwak N., From geopolitics to geo-economics. Logic of conflict, grammar of
commerce. The national interest, 20, 1990.
Luttwak N., The endangered american dream – how to stop the United States from
becoming a Third World country and how to win the geoeconomic struggle for
industrial supremacy. Simon & Schouster, New York, 1993.
Mackeroth G., Bevölkerungslehre – Theorie, Soziologie und Statistik der
Bevolkerung, Berlin, 1953.
Mackinder H. J., The Geographical pivot of History. Royal Geogr. Society,
London, 1904.
Mackinder H. J., Demopcratic Ideals and Reality. Nenj York, 1942.
Mahan A. T., The influence of Sea Power upon History 1660-1783, Boston Mas.
1890. I Univ. Paperbacks, Methuen, London, 1965.
Mahan A. T. Naval Stategy, 1911. Prev. na srpski: Pomorska strategija, Vojno
delo, Beograd, 1960.
Malthus T. R., An Essay on the Principles of Population, London, 1806.
Mamadouh V., De geopolitik in de jaren negenting: ein vlag, vele ladingen1,
Beleid & Maatsch., 25:2, 1998.
Maull O., Politische Geographie, Berlin, 1925; Berlin, 1956.
Misztal S., Grčić M., Rozwoj Przemyslowy Belgradu i Warszawy w latach 1945-
1985, Sesja naukowa IGiPZ PAN 1991, Conference papers 14, Warszawa, 1991.
Montesquieu, Baron de, The Spirit of Laws, Mass., Worchester, 1966.
Muir R., Political Geography, a new introduction. Macmillan, Basingstoke, 1997.
Obst E., Geopolitik, Braunschnjeig, 1952.
Orridge A., Varietes of nationalism; L. Tivey (ed.), The nation-state, Oxford, 1981.
Ossenbrugge J., Politische Geographie als raumliche Konfliktforschung. Konzepte
zur Analyse der politischen und Sozialen Organisation des Raumes auf der
Grundlage anglo-amerikanischer Forschungsansatze. Hamburger Geographische
Studien, H. 40, Hamburg, 1983.
O’Loughlin J. (ed.), Dictionary of Geopolitics, Greenwod, Westport, 1994.
O’Sullivan P., Miller J. NJ., The Geography of warfare, Crom Helm, London
Canberrra, 1983.
Parker G., The geopolitics of domination, Routledge, London, 1998.
Parker G., Geopolitics: past, present and future. Pinter, London, 1998.
Parming T., The Nature of Ethnic Identity. Phy. D. dissertation. Yale Univ. 1976.
Pavić R., Geografski i geopolitički položaj Jugosalavije u Evropi – historijski
aspekti i suvremeno značenje. "Naše teme", No. 9-10, Zagreb, 1969.
Philippart E., Nations et frontieres dans la nouvelle Europe. Bruxelles, 1993.
Platt NJ., Strategic Intelligence Production. Basic Principes. N. Y. 1957 (ruski:
Платт, Информационная служба стратегической разведки. М., 1958).

518
Popper K., The poverty of Historicism, Routledge & Kegan, London, 1961.
Pounds N., Political Geography, Nenj York, 1963.
Pounds N. J. & Ball S. S., Core areas and the development of the European states
system, Annals Association of american geographers, 54, 1964.
Prescott J. R. V., Electoral studies in political geography, in Kasperson E and
Minghi J., The structure of political geography, Aldine, Chicago, 1969.
Prescott J. R. V., Political Geography, Methuen, London, London, 1972.
Prevélakis G., Les Balkans. Cultures et geopolitique. Nathan Univ. Paris, 1994.
Ratzel F., Politische Geographie, oder die Geographie der Staaten, des Verkehrs,
und der Krieges, Leipzig, 1897, 2. izd. 1903; 3. izd. 1923. R. Oldenbourg, Munich
and Berlin. Francuski prevod: Ratzel F., Geographie politique, ERESA, Paris, 1988.
Ratzel F., Antropogeographie, Vol. 1, Grundzuge der Anwendung der Erdkunde auf
die Geschichte, 2. izd. 1889; 3. izd. 1909; Vol. 2, 1891, Die geographische
Verbreitung des Menschen, 2. izd. 1912, J. Engelhorn, Stuttgart.
Reclus E., L’homme sur la Terre, Librairie Universelle, Paris. 1905-1908. Isto:
Реклю Э., Народы и страны Западной Европы. Том IX-X, прев. Н.К. Лебедева,
Москва, 1915.
Reynolds R. D., Political geography: thinking globally and locally. Progress in
human geography, vol. 16, No. 3, 1992.
Ricq C., La Cooperation Transfrontaliere et la Construction Europeene. "Le
Globe", T. 137, Geneve, 1997.
Ritter C., Einleitung zur allgemeinen vergleichenden Geographie, und
Abhandlungen zur Begrundung einer mehr njissenschaftlichen Behandlung der
Erdkunde, G. Reimer, Berlin, 1852.
Ruggie J. G., Territoriality and beyond: problematizing modernity in international
relations, International Organization, Vol. 47, No. 1, 1993.
Rusi A., A dangerous peace: the geopolitical transition from bipolarity to new
rivalry. Weswiew, Boulder, 1997.
Sack R. D., Territorial bases of power. In Burnett D. and Taylor P., Political studies
from Spatial Perspectives, Wiley, Chichester, 1981.
Sack R., Human territoriality: Its Theory and history. Cambridge Univ. press,
Cambridge, 1986.
Sanguin A.-L., L’evolution et le renouveau de la geographie politique. Annales de
Geographie 84, 1975.
Sanguin A.-L., La geographie politique, PUF, Paris, 1977.
Schwind M., Allgemeine Staatengeographie, Berlin, 1972.
Semple E. C., Influence of Geographical environment, London, 1911.
Seymour C., Geography, Justice and Politics at the Paris Conference 1919. The
American Geographical Society, Nenj York, 1951.
Singh C. P., Democracy and privatization: a view from India, u: Taylor P. (ed.),
Political Geography of the Tnjentieth Century, NJiley, 1995.
Smith T., Black L., German Geography War Work and Present Status. “Geogr.
Renjienj”. Vol. XXXVI. No. 3. 1946.
Soppelsa J., Battestii M., Romer J., Lexique de la geopolitique, Dalloz, Paris,
1988.
Spykman N. J., The Geography of Pece, New York, 1969.
Stone K. H., Geography’s wartime service. Annals Assoc. Amer. Geogr. 69, 1979.

519
Supan A., Leitlinien der allgemeinen politischen Geographie, Leipzig, 1922.
Susmilch J. P., Die götliche Ordnungin den Veränderungen…, Berlin, 1741.
Taylor G. (ed.), Geography in the Twentieth Century, Methuen, London, 1951.
Taylor P. J., Political Geography, Longman, N. Y., 1989.
Taylor P. J., Geopolitical world orders. In: P. J. Taylor (ed.), Political geography of
the twentieth century – a global analysis. Belhaven press, London, 1993.
Thies J., Die Eingliederung der Geopolitik in die deutsche Volksschule, G.
Wochenschrift, Breslau, 1934.
Toal G. (irski – O Tuathail G.), Japan as treat – geoeconomic discources on the
USA-Japan relationship in US civil society, 1987-1991. U knj.: Williams H (ed.)
The political geography of new world order, Belhaven, London, 1993.
Toal G. (O Tuathail G.), Dalby S & Routledge P. (eds.), The geopolitics reader,
Routledge, London, 1998.
Toynbee A., A study of history, London, vol. VIII 1954, vol. XII 1961.
Turner F. J., The Frontier in American History, 3rd ed. Reinhart, New York, 1953.
Victinghoff-Reiesch A., Naturshutz. Eine national-politische Aufgabe. Neudamm.
1936.
Vidal de la Blache P., Leçon d’ouverture dsu cours de geographie, Annales de
géographie, 8, 1899.
Vidal de la Blache P., La France de l’Est (Lorraine-Alsace) 1917, presentation
d’Yves Lacoste, La decouverte/Livres Herodote, Paris, 1994.
Wallerstein J., Geopolitics and Geoculture – Essay on the Changing World system.
Cambridge Univ. press. 1991.
Wallerstein J., The modern World-system I-III, New York, 1980.
Weigert H., Generals and Geographers, Oxford Univ. Press, London, 1942.
Wilkinson H. R., Maps and Politics, Liverpool Univ. Press, 1951.
Wilson L., Some observation on Wartime Geography in England. “Geography
Renjienj”, vol. XXXVI, No. 4. 1946.
Wirth L., The Getto, Chicago univ. Press. 1928.
Witfogel K., Orijentalna despocija, Globus, Zagreb, 1988.
Witlesay D., The Earth and the State, Nenj York, 1939.
Wright LJ., A Study of War. Chicago and London. The univ. of Chicago Press,
1965.
Wusten H. van der, Political geography at the global scale: the World stage,
regional arenas, the search for play. In: Dikshit R. (ed.), Hundred years of progress
in political geography. Sage, New Delhi, 1996.
Zander G., Ossenbrüge J., 40 Jears after. German Geography. Developments.
Trends and Prospects. 1952-1992 (A report to the Intern. Geogr. Union). Ed. Ec.
Ehlers. FRG. 1992.
Zoppo E. & Zorgribe C. (eds.), On Geopolitics – classical and nuclear. Nijhoff,
Dordrecht, 1985.

Naučni časopisi:
Foreign Affairs (izlazi u od 1919).
Political Geography Quaterly , Oxford (izlazi dvomesečno od 1982).

520
Geopolitics – journal of the International Institute of Geopolitics, Washington –
Paris (izlazi od 1982. g.). Na francuskom jeziku: Géopolitilqe – revue de l’Institut
international de géopolitique, Periodicite irreguliere, Paris.
Geocritica, Cuadernos Criticos de Geografia Humana, revue du department de
geographie, bimestriel, Barcelona.
Geopolitica, Rivista di geografia politica, economica, sociale, coloniale, Milano,
mensuel.
Hérodote, revue de géographie et de géopolitique, trimestrielle ( izlazi od 1976).
Limes, rivista italiana dei geopolitica, Roma (izlazi tromesečno od 1993).
Limes, revue française de géopolitique (izlazi od 1996).
Revue française de géoéconomie (od 1997).
Zeitschrift für Geopolitik, Berlin, mensuel (izlazio mesečno od 1923-1944. Ponovo
izlazi od 1951).
Елементи: Евразийский обзор, Москва (од 1993).

Ћирилична библиографија

Абрамов Л. С., Советская география в Великой отеч. Войне. Известия АН

СССР, Сер. географ. но. 2, 1985.
Аверинцев С., Спасение, у: Философская Энциклопедия, Москва, 1970.
Алаев Э. Б., Социалъно-економическая география. Понятно терминол.
словаръ, Москва, 1983.
Анђелић М., Војна картографија и њен утицај на развој географских наука.
Машинопис предавања, СГД, 1990, Београд.
Аристотел, Политика, "Култура", Београд, 1969.
Баранскиy Н. Н., Изабранние труды, Москва, 1980.
Бъчваров М., Геополитика - терминологичен справочник. София, 1999.
Бредли Э., Записки солдата. Москва, изд-во Иностр. лит., 1957.
Броделъ Ф., Время мира. Материалъная цивилизация, Экономика и
капитализм, XV-XVIII в., т. 3, Москва, 1992 (прев. са француског на руски).
Брук С. И., Население мира: Этнодемографический справочник, 2-е изд.,
"Наука", Москва, 1986.
Будико М., Ултима Туле. Известия РАН, сер. География, но. 1, 1998.
Буркхарт Ј., Разматрања о светској историји, СКЗ, Београд, 1996 (превод с
немачког на српски).
Вујић Ј., Новејше землеописаније целога света, Будим, 1825.
Велимировић Н., Национализам Светог Саве, Крагујевац, 1938.
Грчић М., Системско-структурни приступ и савремена географија, "Глобус"
бр. 11, Београд, 1979.
Грчић М., Неке карактеристике савремених економско-географских
проучаваwа индустрије, Зборник радова ГИ ПМФ, Београд, 1980.
Грчић М., Место и улога виноградарства у просторној организацији
поqопривреде Жупе Александровачке, Зборник радова ГИ ПМФ, св. XXVIII,
Београд, 1981.
Грчић М., Геополитика - развој, значај и место у систему наука, "Глобус" бр.
12, СГД, Београд, 1980.
Грчић М., Расизам - врсте и основне одлике, "Глобус" 14, СГД, Београд, 1982.

521
Грчић М., Геополитички положај Југославије у прошлости и данас. Зборник
радова Института за географију ПМФ, св. 31, Београд, 1984.
Грчић М., Просторна структура поqопривреде општине Шабац, Гласник
СГД, Св. LXIV-2, Београд, 1984.
Грчић М., Географске карактеристике поqопривреде општине Обреновац,
Зборник Инст. за географију ПМФ, св. 32, Београд, 1985.
Грчић М, Минић И., Типологија поqопривреде Србије према производним
карактеристикама методом факторске анализе, Гласник СГД, св. LXVII-2,
Београд, 1987.
Грчић М., Економсдке карте - велико у малом. Просв. преглед, 61, 1987.
Грчић М., Неки филозофски проблеми друштвене географије, у: "Идејне и
дру{твене вредности географске науке", ЦМУ, Београд, 1987.
Грчић М., Миштал С. Развој и тенденције локализације индустрије у
метрополитенским подручјима Београда и Варшаве, Гласник СГД, св. LXVIII-
2, Београд, 1988.
Грчић М., Општа политичка географија, ГИ ПМФ., Београд, 1989.
Грчић М., Геопросторне науке и њихов однос према геоекологији, у:
Екологија и географија у решаваwу проблема животне средине", СГД, пос.
изд., књ. 69, Београд, 1990.
Грчић М., Промене диспаритета регионалног развоја Југославије, Зборник
радова XIII конгреса географа СФРЈ, Приштина (1989) 1991.
Грчић М., Анализа просторне организације индустрије региона Београд,
Економски институт, Београд, 1990.
Грчић М., Анализа пропорционалних промена у структури и размештају
индустрије Србије у периоду 1980-88, Зборник радова Географског факултета,
св. 37/38, Београд, 1990/91.
Грчић М., Проблеми индустријализације пограничних подручја Србије,
"Географски проблеми пограничних подручја Србије", Географски факултет,
посебно издаwе, Београд, 1991.
Грчић М., Проблеми развоја и размештаја индустрије у планинским
пределима Србије, Гласник СГД, св. 61, бре. 2, Београд, 1991.
Грчић М., Промене функција граница и трансформација културног пејзажа у
пограничној зони. "Зборник радова", 40, Географски факултет, Београд, 1992.
Грчић М., Функционална класификација насеqа Ју`номоравског региона,
Зборник радова, Географски факултет, св. 39, Београд, 1992.
Грчић М., Развој индустрије у субурбаној зони Београда, Зборник радова
географског факултета, св. XЛИ, Београд, 1993.
Грчић М., Слука Н., Актуелни проблеми социо-економског развоја главних
градова источноевропских земаqа, Гласник СГД, св. LXXIV-2, Београд, 1994.
Грчић М., Географски модел геополитичких односа у свету, Европи и на
Балкану, "Глобус" бр. 18-19, СГД, Београд, 1994.
Грчић М., Развој и разме{тај индустрије Србије до 2010., Просторни план
Србије - нацрт плана, ИАУС, Београд, 1994.
Грчић М., Индустријска географија, "Научна књига", Београд, 1994.
Грчић М., Крајина као велика граница и етноконтактна зона. Гласник, СГД,
св. 75, бр. 1, Београд, 1995.

522
Грчић М., Геополитичке промене на територији бившег СССР, "Глобус" бр.
20., СГД, Београд, 1995.
Грчић М., Грчка - социо-географске карактеристике и проблеми, "Српске
земqе и свет", бр. 3, април 1995, Бања Лука 1995.
Грчић М., Мироненко Н. С. Толстоборов Н. С., Основни геополитички
модели светског поретка у XX веку, Зборник радова Географског факултета,
св. 45, Београд, 1995.
Грчић М., Слука Н., Савремени проблеми животне средине у Москви,
Гласник СГД, св. LXXVI-2, Београд, 1995.
Грчић М., Концепција одрживог економско-еколошког развоја подунавских
земаља, "Подунавље у Србији - заштита, унапређење, развој", Удружење
урбаниста Србије, Београд, 1996.
Грчић М., Елементи политичке географије и погледи на геополитичке проблеме
Балкана у делима Јована Цвијића, Гласник ГД РС, 1, Бања Лука, 1996.
Грчић М., Теоријско-методолошка питања политичке географије, Зборник
радова Географског факултета, св. XLVII, Београд, 1997.
Грчић М., Антички извори политичко-географских и геополитичких идеј,
"Глобус", св. 22, СГД, Београд, 1997.
Грчић Q. и Грчић М., Циљеви наставе географије у контексту међународне
повеље за географско образовање, "Глобус" бр. 22, СГД, Београд, 1997.
Грчић М., Геополитички положај Србије у Подунавqу и привредне
интеграције Европе, "Подунавље у Србији", Удружење Урбаниста Србије,
Београд, 1998.
Грчић М., Нове функције граница Републике Српске у условима регионалне
интеграције и пограничне сарадње, Зборник радова "Републкика Српска у
дејтонским границама", ГД РС, Бања Лука, 1998.
Грчић М., Типови држава на политичкој карти света, "Глобус", 23, СГД,
Београд, 1998.
Грчић М., Развој и узајамне релације географије, војне картографије и
геостратегије, Гласник Географског друштва РС, св. 3, Бања Лука, 1998.
Грчић М., Научне школе у политичкој географији и геополитици. Зборник
радова ГИ Јован Цвијић, САНУ, Београд, 1998.
Грчић М., Марић Ђ., Методолошки модел за анализу структурних промјена
и регионалног развоја привреде, Гласник ГД РС, св. 3, Баwа Лука, 1998.
Грчић М., Структурне и локационе промене индустрије у Шапцу и околини,
Зборник радова Геогр. факултета, св. XLVIII, Београд, 1998.
Грчић М., Функционална класификација насеља Мачве, Шабачке Посавине и
Поцерине, Гласник СГД, св. ЛXXXИX-1, Београд, 1999.
Група аутора: Етнички простор Срба, едиција I-III, Географски факултет,
Београд, 1992-93; The Serbian Question in the Balkans, University of Belgrade –
Faculty of Geography, 1995.
Гумилев Л. Н., Этнология и ее применение. "География и современностъ"
вып. 5, Ленинград, 1990.
Гумилев Л. Н., Этногенез и биосфера Земли. Москва, 1993.
Гумилев Л. Н., Ритмы Евразии, "Экопрос", Москва, 1993.
Дворниковић В., Религиозни и религиозно-уметнички дух Јужних Словена,
Београд, 1936.

523
Дворниковић В., Карактерологија Југословена, Београд, 1939, репринт 1990.
Дебие Ф., Улрих А., Вердие А., За какво служи геостратегиата? -"Военнен
журнал", но. 6, 1993.
Ден В.Ю., Учение Рудолфа Челлена о предмете и задачах геополитики, Изв.
РГО, т. 129. вып. 1 и 2. 1997.
Дугин А., Основи геополитики. Геополитическое будущее России. "Арктогея",
Москва, 1997.
Дукич Д., Канал Майн - Дунаy. Изв. РГО, Т. 129. Вып. 2.1997.
Духет Ђ. Интегрални рат, Геца Кон, 1938. (предговор ген. Симовића).
Ђорђевић Ј. и Ђорђевић Д., Концепти региона и регионализације у
планирању и неке претпоставке њихове примене у процесу регионализације
Србије, "Географска структура и регионализација Србије I", ГИ "Ј. Цвијић",
САНУ, пос. изд. Књ. 51, Београд, 1997.
Ђурић В., Географски распоред новоколонизованог становништва у
Војводини. Гласник Етно. Инст. САН II-III за 1953/54 г., Београд, 1957.
Ђурић В., Проблематика географске регионализације Србије, Пети конгрес
географа ФНРЈ, Цетиње, 1959.
Ђурић В., Концепт географије, VI конгрес географа, Љубљана, 1962.
Жлуктенко Á. А., (ред.), Междуязыковые отношения и јазыковая политика,
АНУ, Киев, 1988.
Зечевић М., Грађански земљопис свега света, Београд, 1870.
Зјуганов Г., Руска геополитика, "Култура", Београд, 1999.
Иванов И. (ред.), Страны Мира, справочник. "Республика", Москва, 1999.
Ивић П., Језички приручник, РТБ, Београд, 1991.
Ивић П., Дијалектологија српскохрватског језика, Нови Сад, 1956.
Илић Ј., Класификација земаља и континената према основним економско-
географским показатељима. "Глобус" бр. 8., Београд, 1976.
Илић Ј., Неки начини рангирања и изналажења критеријума за утврђивање
степена друштвено-економске развијености држава. Годишњак Географског
друштва Црне Горе, св. 2, Титоград, 1979.
Илић Ј., Просторно дефинисање политичко-географске јединице. "Зборник
радова" Географ. факултета ПМФ, св. 37/38, Београд, 1990/91.
Илић Ј., Спасовски М., Политичко-географске карактеристике, значај и
проблеми Балкана с посебним освртом на српски етнички простор, "Историја
20. Века", бр. 1-2, Београд, 1992.
Илић Ј., Геополитичке особености Балканског полуострва и српско питање -
историјско географски преглед. Зборнику "Принципи разграничења држава",
ВГИ, Београд, 1994.
Јакшић М., Светски систем и државе, "Војноисторијски гласник" 1-2,
Војноисторијски институт, Београд, 1994.
Јовичић Ж. Балканско полуострво - географски погледи и перспективе. СГД,
Београд, 1994.
Јовичић М., Проблеми територијалне организације постојеће Југославије,
Архив за правне и друштвене науке, бр. 2, за 1994.
Јовичић М., Регионална држава, Београд, 1997.
Кобер Х. А., Балкан и Европа, "Књига о Балкану II", Балкански институт,
Београд, 1937.

524
Караџић В. С., Географско-статистическое описание Србије, Београд,
"Просвета" 1969. (прво изд. У Бечу 1827).
Караџић В. С. Српске народне песме, књ. II, "Нолит", Београд, 1975.
Карић В., Србија, опис земље, народа и државе. Београд, 1887 (реп. 1997).
Карић В., Српске земље, Београд, 1882.
Калве Луј Жан, Лингвистика и колонијализам. БИГЗ, 1981 (наслов оригинала:
Luis-Jean Calvet: Lingvistique et Colonialisme, Payot, 1974).
Карастоянов С., Политическа география, геополитика и геостратегия. Унив.
"Св. Климент Охридски", София, 1997.
Колосов В. А., Политическая география. Проблеми и методы. "Наука",
Ленинград, 1988.
Колосов В. А., Туровскиy Р. Ф., Современние государственние граници:
новие функции в условиях интеграции и приграничное сотрудничество.
Известия РАН - серия географическая, 5, Москва, 1997.
Котляков В. М., Преображенский В. О., Академическая география -
вооруженным силам (1941-1944 г.), Известия РАН, сер. Геогр., 2, 1995.
Кучински Р. Р., Животни простор и проблеми становништва. Штампарија
оксфордског унив., 1944. (брошура на српском).
Лутовац М., Нове миграције и колонизација у Југославији у прошлости и
садашњости, Гласник Етнографског института САН VII, Београд, 1958.
Лутовац М., Географски и политичко-географски значај покрајине Косова у
Србији, Глас САНУ, CCLXXXII, Одељење природно-математичких наука, књ.
34, Београд, 1972.
Љешевић М., Еколошки принцип разграничавања држава и еколошки
међудржавни односи. Зборник "Основни принципи разграничења држава",
ВГИ, Београд, 1994.
Манчев К., История на Сърбия, Абагар, София, 1999.
Милићевић М. Ђ., Кнежевина Србија, књ. I-II, Београд, 1876.
Милићевић М. Ђ., Краљевина Србија, Београд, 1884.
Милојевић Б. Ж., Јединство начих земаља, Географско политички чланци,
Београд, 1928.
Милошевић С., Штатистическоје описаније Србије (са землеописанијем ове
земље), Будим, 1822.
Милутиновић М., Географски материјализам, Титоград, 1957.
Мироненко Н. С., Страна в системе Мирового хозяyства, Вестн. Моск. Ун-
та, сер. 5, География, Но. 3, 1994.
Мироненко Н. С., Методика страноведческого исследования, Моск. Унив.,
1993.
Младеновић М., Шта је геополитика, Београд, 1934.
Монтескје Ш., О духу закона, I, II, изд. Филип Вишњић, Београд, 1989.
Николић С, Увод у географију, Научна књига, Београд, 1977.
Оцић Ч., Економске консеквенце величине државе. Зборник "Општи принципи
разграничења држава", ВГИ, Београд, 1994.
Перепечко А. С., География поддержки HCDAP в Веймарской республике й
теория "жизненного пространства", у: Политическая география: проблемы и
тенденции", матерали совещ. 1987, Баку, 1988.

525
Петровић-Алас М., О пропорционалном представништву, Гласник Југ.
професорског друштва, књ. XVI, 1936. "Флогистон"б р. 5, 1997.
Петровић Д., Српска географија XIX века, "Флогистон", часопис за историју
науке, бр. 5, Београд, 1997.
Петровић Љ., О деформацији карактера друштвеног производа и проблему
реализације у условима ратне производње, "Економист" бр. 2, Београд, 1961.
Пирес Д., Јакшић М., Светски капиталистички систем, Зборник радова,
Економика, Београд, 1985.
Платон, Закони, БИГЗ, Београд, 1990.
Платон, Држава, "Култура", Београд, 1969.
Полибиос, Обча згодовина, Љубљана, 1964.
Поповић-Мостарски Ј., Географско-статистички преглед свију европских
држава, Будим, 1818.
Похлебкин В. В., Международная символика и эмблематика, М., 1989.
Преображенскиy В. Г., Александрова Т. Д., Географическое обеспечение
военных потребностей Германии, США, Великобритании в ходе второy
мировой войне, Изв. РАН, сер. геогр. Но. 2, 1996.
Радовановић Михаило, Мала Антанта и Пољска - политичко-етничка
разматрања, Београд, 1937.
Радовановић В. С., Општа антропогеографија, Београд, 1959.
Радовановић М. В., Десрбизација и албанизација косовско-метохијске старе
Србије. Архив за правне и друшт. науке, књ. LIV, 3, Београд, 1998.
Радовановић М. В., Косово и Метохија, Београд-Ваљево, 1993.
Радовановић Св., Регионалне и етничке диспропорције у природном кретању
становништва Србије. "Гласник" ГДРС, св. 2, Бања Лука, 1997.
Римаренко Ј. (ед.), Основи етнодержавознанства, "Либид", Кијев, 1997.
Ракић Р., Косово српске нације (етнополитички оглед). "Етнолошке свеске"
X, Београд, 1989.
Ракићевић Т., Заснивање географије као науке у обновљеној Србији, сепарат
из зборника: Пола века науке и технике у обновљеној Србији 1804-1854,
Крагујевац, 1996.
Рамоне И., Геополитика хаоса, Инст. за геополитичке студије, Београд, 1998
(Ramonet I., Géopolitique du haos, Ed. Galilee, Paris, 1997).
Ручнов Д., Ручов В., Регионална структура и политички живот Србије,
Политичке свеске - зборник радова, бр. 1, Београд, 1997.
Рашевић М., Становништво СР Југославије - тенденције и проблеми.
"Становништво и домаћинства СРЈ према попису 1991", ЦДИ и СЗС, Београд, 1995.
Руге Р., Рат на мору 1939-1945 г. Москва, Воен. Изд. 1957.
Раушнинг Х., Хитлер каза, Варна, 1992 (прво изд 1939).
Ристић М., Први уxбеник географије у београдској Великој школи
Карађирђевог доба, Гласник СГД, св. 37, бр. 2, Београд, 1957.
Русо Ж. Ж., Друштвени уговор - о пореклу и основама неједнакости међу
људима, Просвета, Београд, 1949.
Соларић П., Ново гражданско землеописаније, перво на језику србском,
Венеција, 1804.
Спасић М., Землеописаније целог света, Београд, 1845.

526
Спасовски М. и Живковић Д., Национални састав становништва СФР
Југославије и територијално разграничење народа. Зборник "Принципи
разграничења држава", ВГИ, Београд, 1994.
Спекторски Е. В., Држава и њен живот, СКЗ, Београд, 1933.
Сретеновић Љ. и Илић Ј., Значај и начин одређивања централних тачака и
области третираних територија. Географски годишњак, 27, Крагујевац, 1991.
Станковић Синиша, Животни простор, Београд, 1938.
Станковић Синиша, Човеков оквир живота и географски детерминизам,
"Дијалектика", 2, Београд, 1966.
Стжиговски Ј., Балканска уметност, Словени и Европа - крај Византије и
почетак новојелинизма у Европи, "Књига о Балкану II", Балкански институт,
Београд, 1937.
Стојановић Д., Нови светски поредак у високим технологијама: Производња
универзалних трустова, "Глобус", 23, СГД, Београд, 1998.
Стојков В. Друштвени и привредни значај регионализације Србије.
"Географска структура и регионализација Србије И", ГИ "Ј. Цвијић", пос. изд.
Књ. 51, Београд, 1997.
Страбон, География в 17 книгах, Превод са старогрчког, Москва, 1964.
Тадић М., Профил лица као сликовити показатељ деформација ликова на
картама свијета. "Глобус" 21, СГД, Београд, 1996.
Тарле Е. В., Нашествие Наполеона на РоссиÓ 1812 год. Москва, 1943.
Тирол Д., Политическо землеописаније за употребленије сербске младежи,
Београд, 1832.
Урланис Ц. Б., История военних потеръ, Санкт Петербург, 1994.
Урм С., Изван језичких баријера, Курир Унеска, 3/1994.
Фуко М., Надзирати и кажњавати. Натанак затвора. С. Карловци, 1997.
Херодот, Историја, Матица Српска, Нови Сад, 1959.
Хегел Г. В., Филозофија историје, Култура, београд, 1951.
Хаггет П., География: синтез современних знаний, Москва, 1979.
Цвијић Ј., Данашње стање географске науке, "Наставник", Београд, 1893.
Цвијић Ј., Проматрања о етнографији македонских словена. Друго допуњено
издање. Изд. Геца Кон, Београд, 1906.
Цвијић Ј., Географски положај Старе Србије и Македоније, Сабрана дела, књ.
3, Т. 1, "Говори и чланци", Београд, 1987.
Цвијић Ј., Општа географија. Антропогеографија. СГД, Београд, 1969 (текст
из 1901., ред. М. Радовановић).
Цвијић Ј., Балканско полуострво и јужнословенске земље. Основи
антропогеографије. Превод с француског (Ла Пенинсуле Балканиљуе, Парис
1918), Београд, 1922, 2. издање 1966, 3. изд. у оквиру Сабраних дела 1987.
Цвијић Ј., Говори и чланци. Сабрана дела, књ. 3, Београд, 1987.
Чубриловић В., Историја политичке мисли у Србији XИX века, Народна
књига, Београд, 1982.
Џаџић П., Хомо балцаницус, Хомо Хероицус И-ИИ, "Просвета", Београд, 1994.
Шварц А., Језичке мањине и њихово место у једној новој Европи. "Београдски
круг", Но. 0/94.
Шпет Г., Введение в етническую психологию. Соч., Москва, 1989.

527
 Белешка о аутору

ГРЧИЋ Д. МИРКО, професор Географског факултета

Универзитета у Београду. Рођен је у Ивошевцима код Книна, 27.
III. 1954. Гимназију је завршио у Книну 1974., а студије
географије у Београду, 1979. године, где је магистрирао 1981.
(тема: Место економске и политичке географије у систему
географских наука и њихов значај у настави) и докторирао 1987.
године (тема: Системски приступ у економској географији и
његова примена на одабраним примерима из индустрије
Београда). Изабран је у звање асистента Географског факултета
Универзитета у Београду 1980. године, доцента 1989., ванредног
професора 1994. и редовног професора 2000. године за научну
област Друштвена географија. Наставу је изводио на основним,
последипломским, мастер и докторским студијама из предмета:
Индустријска и саобраћајна географија, Политичка географија,
Географија култура и зоне цивилизација, Географија религија и
туризам, Географија култура и туризам, Научне методологије у
друштвеној географији и Епистемологија друштвене географије.
По позиву је држао предавања на Економском факултету
Универзитета у Београду и Природно-математичком факултету у
Бањалуци. Био је на студијским боравцима у Пољској, Русији,
Немачкој и Албанији. Његове научне преокупације су везане за
политичкогеографске, економско-географске и културно-
географске проблеме. Бавио се истраживањем и просторним
планирањем локације и просторне организације индустрије,
пољопривреде и насеља Србије, проблемима концентрације
становништва и урбанизације, геополитичким и
етнодемографским карактеристикама Балкана. Посебну пажњу је
усмеравао на просторно-функционалну организацију Београдске
регије, Западне Србије и Републике Српске. Вишегодишња
антропогеографска и економско -географска истраживања Мачве,
Шабачке Посавине и Поцерине објавио је у бројним радовима.
Бавио се и питањима глобализације и функција глобалних
градова у светском економском простору као и питањима
религијских и цивилизацијских региона света. На теоријском
плану бавио се питањима целовитости географије и интегралним
приступом, базираним на примени квантитативних метода и
системског приступа као нове интегративне парадигме у

528
географији. За допринос унапређењу географске науке Српско
географско друштво му је доделило медаљу “Јован Цвијић“
(2006). Његов научни опус чини 8 књига и више од 150 научних и
стручних радова: међу њима преко 20 поглавља у научним
монографијама, више од 120 научних радова, од којих више у
иностранству, 3 универзитетска уџбеника, 6 уџбеника за основну,
средњу школу и гимназије, више одредница у географским
енциклопедијама, затим учешће у преко 30 научних скупова и у
изради 15 научних пројеката.
ДЕЛА: Научне монографије: Анализа просторне организације
индустрије региона Београд, Економски институт, Београд, 1990.
г. (266 с); Мачва, Шабачка Посавина и Поцерина, (коаутор
Љиљана Грчић), Географски факултет, Београд, 2002. (756 с.);
Глобални градови, (коаутор Н. А. Слука), Географски факултет
универзитета у Београду и Географски факултет МГУ “М. В.
Ломоносов”, Београд, 2006. (207 с.); Географија религија,
Географски факултет, Београд, 2011., (500 с.); Географија
култура и цивилизација. Географски факултет, Београд, 2014.
(994 с.). Универзитетски уџбеници: Општа политичка
географија, Географски факултет ПМФ, Београд, 1989. (266 с.);
Индустријска географија, "Научна књига", Београд, 1994. (472
с.); Политичка географија, Географски факултет, Београд, 2000.
(527 с.);

529