SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgraffito ...

SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ

BIZANTSKA KERAMIKA SA SGRAFFITO

UKRASOM IZ JUGOISTOČNOG DIJELA

DIOKLECIJANOVE PALAČE (12.-13. STOLJEĆE)

UDK : 904 : 738.2 (497.5 Split) " I JII2" Silva Grković

Prethodno priopćenje Ministarstvo kulture
Primljeno: 15. 9.2007. Konzervatorski odjel u Splitu
Prihvaćeno: 20. 9. 2007 . HR, 21000 Split
Porinova 2
sil va.grkovic(a) st. t-com.hr

Anita Penović
PISA-TRADE d.o.o.
Hrvatskih žrtava 102
HR 21210 Solin
anitapenovic@net.hr

Autorice obraduju sgraffito keramiku bizantske i egejske provenijencije s istraživanja u jugoistočnom dijelu
Dioklecijanove palače, 1992. godine. Na temelju tipološke analiz(, materijala. njegova odnosa unutar arheološke
stratigrafije nalazišta, kao i numizmatičkih pokazatelja, utvrđuju da je nječ o najstarijim nalazima srednjovje­
kovne bojane keramike iz inventara prve nadbiskupske palače u Splitu, iz romaničkog doba (12. i 13. stoljde).
Ujedno potvrđuju trgovačke kontakte Splita s gradovima Bizantskog Carstva i Apeninskog poluotoka, poglavito
Venecijom .
Ključne riječi: bizantska keramika, egejska keramika, Dioklecijanova palača , 12. i 13. stoljde

Glazirano keramičko posuđe koje će biti tema ovoga rada dio je arheološkog materijala s
istraživanja koja su u jugoistočnom dijelu Dioklecijanove palače godine 1992. proveli Muzej
hrvatskih arheoloških spomenika u Splitu, Arheološki muzej u Splitu i Mediteranski centar za
graditeljsko naslijeđe.' Praćenjem okomite stratigrafije u nekoliko otkopnih sektora2 istraženi
su arheološki slojevi u ukupnoj visini od osam metara u kojima se definiralo šest kulturno-povi­
jesnih faza u rasponu od 4. do 20. stoljeća. 3 Keramički materijal bizantskog porijekla pronađen
je u trećem kUlturno-povijesnom sloju, u sektorima P 20 (od + 1,80 m do + 4,00 m) i P 19A
(do kote + 3,50 m), što kronološki odgovara razdoblju 12. i 13. stoljeća, a uglavnom pripada
prostoru najstarije nadbiskupske palače grada Splita.
Pojam bizantska keramika podrazumijeva posuđe rađeno u Bizantskom Carstvu u vrijeme
vladavine dinastije Komnena, Alekseja I. (1081.-1118.), Ivana II. (1118.-1143.) i Emanuela
I. (1143.-1180.). Na vrhuncu moći Bizantsko je Carstvo obuhvaćalo prostor Grčke, Egejskog
mora, istočnog dijela Turske i južnu tursku obalu do Antiohije. U 13. stoljeću, smanjenjem
teritorija Bizantskog Carstva zbog čestih ratova sa susjedima, opada i obujam proizvodnje bi­
zantske keramike.

Zahvaljujemo voditeljicama istraživanja Y. Delonga (Muzej hrvatskih arheoloških spomenika - Split) i M. Bonačić-Mandi­

nić (Arheološki muzej Split) na ustupljenoj građi za objavu.

Istraženi su sljedeći sektori koji odgovaraju rasporedu podrumskih dvorana Palače: P 20, P 19A, P 18A, P 18B, P 21 C, P

21 D , P 22C, P 220, P ISA i tzv. Sektor Krpan Y.

Delonga - Bonačić-Mandinić 2005 .

281
 Starohrvatska prosvjeta /11/34 (2007)

Uzori za izradu ove keramike dolaze iz Perzije, dok se najranija proizvodnja ostvaruje na
obalama Male Azije, u ll. stoljeću. Prvu klasifikaciju bizantske keramike donio je T. Rice, go­
dine 1930., u radu The Byzantine Glazed pottery, obradivši materijal s istraživanja u Konstan­
tinopolu. Taj rad bio je inspiracija Ch. Morganu za stvaranje detaljnije tipologije i kronologije
bizantske keramike, ovaj put s arheoloških istraživanja u Korintu, publiciranih u radu Corinth
XI. The Byzantine Pottery, koji je, na temelju novih istraživanja, proširila T. Stilwell MacKay,
1967. godine. 4 Veliki prinos tipologiji bizantske keramike dao je A. H. S. Megaw, izdvojivši
dva vrlo raširena tipa posuđa na području Bizantskog Carstva, Zeuxippus ware i egejsku kera­
miku. s Potom je R. B. K. Stevenson 6 klasificirao keramiku s arheoloških istraživanja u Capita­
leu, na što se vezuje J. W. Hayes? s materijalom otkrivenim na lokalitetu Sarachane u Istanbulu.
On na nov način pristupa problematici bizantske keramike i proširuje vrijeme njezina trajanja
do 17. stoljeća. 8 U novije vrijeme o tim problemima, kao i o postojanju radioničkih središta na
Apeninskom poluotoku u 12. i 13. stoljeću, koji proizvode keramičko posuđe pod utjecajem
Bizanta, piše veliki broj talijanskih autora. Među njima izdvajaju se S. Gelichi, F. Saccardo,
L. Lazzarini, G. Liverani, G. Berti. 9 Iako o bizantskoj keramici postoji brojna literatura, ipak
do danas nisu utvrđena sva radionička središta, što je glavni problem pri analizi materijala, tj.
tipološkoj klasifikaciji i terminologiji, u čemu su do danas autori uglavnom neusklađeni .

Nalazi bizantske grafite u Dioklecijanovoj palači

Iako skupina bizantske keramike obuhvaća brojne tipove posuđa klasificiranih na osnovi
različitih motiva i načina njihove izrade, ovom prilikom podrobnije ćemo obraditi samo bizant­
sku keramiku sa sgraffito ukrasom koja se proizvodila od 12. do 13. stoljeća, tj . u ranim sto­
ljećima razvijenoga srednjega vijeka, što korespondira vremenu romaničkog stila u europskoj
klasifikaciji općega likovnog i umjetničkog stvaranja.
Pojava sgraffito ukrašavanja keramike vezana je uz prijenos tehnike toreutike s metala na
keramiku . Nakon oslikavanja, na stijenke posuda urezivao se ornament koji se potom glazirao,
a posude su se pekle prije i poslije nanošenja glazure. Prvi oblici takve vrste pojavili su se u ll.
stoljeć u na području Perzije i Zakavkazja, a potom su se proširili Bliskim istokom i prostorom
Bizanta te diljem Sredozemlja posredstvom Venecije.
Prvu podjelu bizantske sgraffito keramike na ranu (Early Sgraffito) , pomno urezanu (Ela­
borate Incised) i kasnu (Late Sgraffito), donio je T. Rice. 10 Ovdje ćemo se, pak, koristiti kla­
sifikacijom Ch. Morgana, po kojoj se bizantska keramika dijeli na: sgraffito, urezani sgraffito
(lncised-Sgraffito) i sgraffito posude (Sgraffito Ware).)) Dosljedno tome, koristit ćemo termin
sgraffito za motive izvedene tankom alatkom, a termin urezani za one izvedene širokom alat­
kom. Unutar ovih skupina postoji i niz podskupina, koje ćemo spomenuti pri narednoj analizi
keramičkog materijala.
Najranija bizantska sgraffito keramika pronađena u Dioklecijanovoj palači svrstava se u
Morganovu skupinu The Spiral Style, koja se počinje proizvoditi u prvoj polovini 12. stoljeća
u Korintu, a datirana je novcem cara Ivana II. (1118.-1143.). Posude su uglavnom bikoničnih
oblika, isključivo tanjuri i zdjelice na niskoj prstenastoj nozi. Tehniku izrade karakterizira na­
nošenje bijelog premaza (ingobbio) na već pečenu glinu koji se nakon ukrašavanja glazira. Naj­
češće upotrebljavani ukrasi su nepravilne spirale, zakrivljene linije i palmete, koje su uglavnom
u središnjem medaljonu te cik-cak motivi raspoređeni u vrpcama. Od figuralnih motiva među
4 Stilwell MacKay 1967.
Megaw 1975.
6 Stevenson 1967.
Hayes 1992.
8 Ch . Morgan i T. Rice ne analiziraju keramičku produkciju nakon 12. stoljeć a .
9 Gelichi 1987, 1993, 1997; Lazzarini 1983,1987,1993; Saccardo 1987, 1993, 1998.
10 Rice 1930, str. 32.
II Morgan 1942, str. 11S.

282
 SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgraffito ...

keramičkim nalazima iz Korinta zastupljene su ptice, ribe, razne životinje i fantastična bića.
U Dioklecijanovoj palači u Splitu pronađena su tri ulomka koja se ukrasom mogu svrstati u tu
skupinu (sl. la-c). Prvi je ulomak dna, vjerojatno zdjelice, na prstenastoj nozi, gdje je na bije­
lom premazu urezan motiv nepravilne spirale u središnjem medaljonu i prekriven žućkastom
glazurom sa zelenim mrljama (sl. la).'2
Istoj skupini, no različita ukrasa, s nepravilnim zakrivljenim linijama, pripada i obod zdjeli­
ce (sl. 1b), kao i ulomak bikonične posude, neprepoznatljiva prikaza, možda kakva životinjskog
lika (sl. lc).'3 Radionica keramičkog posuđa do sada je pronađena samo u Korintu, na lokalitetu
Agora S. C. 1938, gdje je otkrivena velika količina odbačenih neuspjelih primjeraka posuđa.
Inače u ll. i 12. stoljeću Korint nije bio samo dobro trgovački povezan s gradovima prostranog
Bizantskog Carstva, nego i šire, što je potvrđeno brojnim nalazima keramike korintske proi­
zvodnje. Podjednako su istraživanja u Korintu iznijela na vidjelo i veliki broj ulomaka importi­
ranog posuđa iz raznih drugih keramičarskih radioničkih središta. 14 Međutim, slabljenjem moći
Bizantskog Carstva u 13. stoljeću dolazi i do opadanja ili čak prestanka spomenutih trgovačkih
veza, što se očituje i u keramičkom materijalu.
Prema Morganovoj podjeli bizantske keramike medaljonski stil (The Medallion Style) 15 pod­
skupina je Incised Sgraffito, datirana u drugu polovicu 12. i početak 13. stoljeća, kojoj produk­
cijsko središte nije poznato. Karakterizira je ukras u kombinaciji tankog i širokog urezivanja.
Središnji ornament je medaljon, urezan širokom alatkom te okružen dvjema koncentričnim
kružnicama ili s više njih. Oblici posuda su slični onima iz prethodne skupine. U Splitu je do
sada pronađen jedan primjerak ove keramičke skupine (sl. 2). To je tanjur na niskoj prstenastoj
nozi sa širokim ravnim obodom po kojem su raspoređene široko urezane radijalne linije, ispre­
kidane tankom urezanom spiralom. Središnji motiv čine četiri široko urezane srcolike palmete,
radijaIno postavljene i okružene dvjema urezanim kružnicama. Unutrašnjost tanjura prekrivena
je smeđom glazurom preko bijelog premaza; s vanjske strane samo dopire ispod oboda.
Zdjela na prstenastoj nozi ukrašena je s tri radijaino stilizirana lista ispunjena mrežom, uoko­
lo kojih su ukrižene zakrivljene linije. Unutrašnjost je premazana žućkastom glazurom, dok je
s vanjske strane neglazirana. Ukras je izveden kombinacijom tankog i širokog ureza, od kojih
potonji prevladava, što je odlika produkcije druge polovice 12. stoljeća, tzv. Free style. 16 U istu
skupinu svrstava se još jedan mali ulomak zdjele sa sličnim motivom, premazan svjetlozelenom
glazurom (sl. 3).
Repertoaru bizantske keramike sa široko urezanim ukrasom (incised ware) pripada i re­
konstruirana bikonična zdjela na prstenastoj nozi. Na dnu posude je motiv stiliziranih listova
premazan svijetlom zelenom glazurom, koja prelazi preko oboda.
U kasnom 12. i tijekom čitavog 13. stoljeća u bizantskom sgraffitu nastupa dekadencija
izražena podjednako u stilskoj kao i u tehnološkoj kvaliteti proizvodnje. 17 U to vrijeme može se
smjestiti zdjela sa zelenom glazurom i tanko urezanim motivom preko veoma lošeg premaza.
Ispod oboda su dvije koncentrične kružnice koje dodiruju motivi nepraviinih linija i spirala (sl.
4).

12 Morgan 1942, str. kat. 268, No. 1007, Pl. XLI.

13 Morgan 1942, str. 112, fig. 97, No. 1011.

14 Morgan 1942.

15 Morgan 1942, str. 147-150.

16 Morgan 1942, str. 150-157, No. 1498, Pl. L.

17 To odražava političko i kulturno stanje u Bizantu u 12. stoljeću . Neprilike na unutarnjem i vanjskom političkom planu nai­

zgled snažnog Carstva došle su do izražaja još u vrijeme vladavine cara Emanuela Komnena. Učestali su ratovi sa Srbijom
i Bugarskom, koja obnavlja Bugarsko Carstvo 1185. godine, čime Bizant zauvijek gubi prevlast na Balkanu.

283
 Starohrvatska prosvjeta 11//34 (2007) - - - -

Egejska keramika
Za bizantsku keramiku s područja Egejskog mora u literaturi se ustalio naziv Aegean ware.
U starijoj literaturi autori, naime, donose primjerke ove keramičke skupine zajedno s ostalom
bizantskom keramikom,18 sve dok godine 1975. Ch. Megaw l9 nije izdvojio egejsku keramiku
kao zasebnu podvrstu bizantske. To su omogućila arheološka istraživanja provedena na Cipru,
na lokalitetima Paphos i Saranda Kolonnes, gdje su dokumentirane peći iz sredine 12. stoljeća
u kojima se proizvodila prva egejska keramika. 20 U 13. stoljeću njezina se proizvodnja proširila
na cijeli prostor Egejskog mora i dalje sve do Sirije i Izraela te Crnog mora na sjeveru. zl
Najljepši primjerak egejske keramike pronađen tijekom istraživanja jugoistočnog sektora
Dioklecijanove palače 1992. godine je rekonstruirana velika zdjela na niskoj prstenastoj nozi.
Ukrašena je širokim urezanim motivom, obojanim žućkastom i zelenom glazurom. U sredini
su četiri kružnice koje se dodiruju , dok su uokolo motivi inspirirani kufskim pismom. Ispod
oboda su koncentrične kružnice, mjestimično isprekidane. Osim zdjele u Palači je pronađeno
još nekoliko manjih ulomaka sa sličnim ukrasom (sl. 5). Analogije ovim primjercima nalaze se
upravo u keramičkom materijalu sa spomenutih arheoloških lokaliteta Paphos i Saranda Ko­
lonnes, na Cipru.z2 Dva manja ulomka, vjerojatno zdjelice, na osnovi ukrasa također se mogu
atribuirati keramici nastaloj u stilu egejske produkcije. Ukrašene su široko urezanim zakrivIje­
nim linijama, uokolo sa sgraffito spiralama. Na glinu crvene fakture nanesen je bijeli premaz i
žućkasta glazura, dok je na jednoj od posuda ukras doslikan mrljama zelene boje, slično primje­
ru na zdjelici sa široko urezanim srcolikim ukrasom (sl. 6). S obzirom na dataciju egejskog tipa
bizantske keramike u sredinu 12. stoljeća, što potkrepUuju arheološka istraživanja na Cipru kao
radioničkom središtu, splitske nalaze skloni smo smjestiti u početak 13. stoljeća.

Počeci proizvodnje glazirane keramike na Apeninskom poluotoku

Politička događanja u Bizantskom Carstvu sredinom 13. stoljeća posredno su se odrazila i na
slabUenje keramičke proizvodnje, a time i na intenzitet izvoza proizvoda u brojne sredozemne
luke. Nakon što je normanski vladar Roger Sicilski razorio Korint i odveo mnoge majstore,
među kojima i lončare, u južnu Italiju , ondje se začinje proizvodnja nove keramičke vrste,
protomajolike, koja će u svojoj kategoriji obilježiti cijelo 13. stoljeće. Proizvodila se u Apu­
liji (Lucera, Brindizi) i na Siciliji (Gela, Agrigent). Većinom je karakteriziraju otvoreni oblici
posuđa, oslikani višebojnim geometrijskim, biljnim ili životinjskim motivima. Istraživanja u
Palači godine 1992. iznijela su na vidjelo veliki broj ulomaka te keramičke skupine (sl. 7), što
ne začuđuje uzme li se u obzir daje Dalmacijajoš od prapovijesnih vremena imala kontinuirane
pomorske veze s jugom Italije.
Pod jakim utjecajem importiranih bizantskih posuda, osobito tzv. Zeuxippus ware, u Vene­
ciji počinje prva produkcija glazirane keramike na sjevernom dijelu Apeninskog poluotoka.
Odlikuje se jednobojnom ili višebojnom glazurom iznad bijelog premaza (smalto) te sgraffito
ukrasom. Na području Veneta u 13. i 14. stoljeću poznati su sljedeći tipovi keramike vene tskog
sgraffita: "delle origini", spirale e cerchio, San Bartolo i Tipo S. Croce. U jugoistočnom dijelu
Dioklecijanove palače su uz prethodno obrađene bizantske posude pronađeni i ulomci kerami­
ke vene tske produkcije tipa spirale e cerchio i San Bartolo (sl. 8). Važno je naglasiti da su oba,
,. Morgan 1942 i Hayes 1992.
19 Megaw 1972. Najcjelovitiji prikaz proizvodnje i tipologije ove keramike donijela je 1. Vroom u djelu Byzantine to Modern
Pottery in the Aegean.
20 Megaw 1972, Rosser 1985.
21 Glavni nedostatak vezan uz problematiku bizantske keramike jest pitanje lociranja radioničkih središta, pa sukladno tome i
određivanje provenijencije pojedinih keramičkih skupina. Na temelju pronalazaka keramičarskih peći, kalupa te neuspjelog
ili nedovršenog posuđa do danas su utvrđena sljedeća središta proizvodnje: Korint , Tessalonica, Serres, Rodos, Veria, Tri­
kala, Pidna, Lemos, Sparta, Arta, Atena, Pergam, Ganos u istočnoj Trakiji, Cipar, Cherson na Krimu i Vama u Bugarskoj.
22 Megaw 1972.

284
 SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgraffito ...

bizantski ivenetski sgraffito, u Palači pronađeni u istom arheološkom sloju s novcem duždeva
Lorenza Tiepola (1268.-1275.) i Jacopa Contarinija (1275 .-1280.) te splitskim komunalnim
novcem, tzv. spalatinom, s kraja 13. stoljeća, što potkrepljuje dataciju keramičkih nalaza. 2J Za­
nimljiv je podatak daje upravo spomenuti dužd Jacopo Contarini godine 1277. sklopio ugovor
s princem Antiohije u Siriji, kao i s Belmondom IV., vojvodom Tripolija, o razmjeni keramič­
kog posuđa. 24 Zbog velike sličnosti ukrasa i oblika posuđa venetskih i bizantskih radionica u 13.
stoljeću teško je, međutim, bez dodatnih kemijskih analiza materijala (glina, glazura, osnovni
premaz... ) sa sigurnošću odrediti jedno od ta dva radionička kruga. To ilustrira primjer keramič­
ke skupine tzv. Raulette ware, za koju su autori T. Stillwell MacKay 25 i Ch. Morgan 26 smatrali
da je bizantski proizvod, sve dok godine 1984. S. Gelichj27 na osnovi brojnih studija nije za­
ključio da su te posude zapravo venetski proizvod, u velikoj količini importiran u sredozemne
gradove i naselja na teritoriju Bizantskog Carstva. Karakterizira ih ukras utisnut kotačićem na
vanjskoj strani posude; u splitskoj Dioklecijanovoj palači zastupljene su u malom broju (sl. 9).

S obzirom na mjesto pronalaska opisanoga keramičkog materijala u arheološkim slojevima

12. i 13. stoljeća, zaključiti je da su te keramičke posude bile dio stolnog inventara najstarijega
nadbiskupskog dvora, smještenog u jugoistočnom dijelu Dioklecijanove palače od vremena
Ivana Ravenjanina. Ti materijalni ostaci umnogome upotpunjuju sliku o izgledu srednjovjekov­
noga splitskog episkopija, o kojem su najiscrpniji pisani podaci bili sadržani jedino u Bartolo­
mejevoj reambulaciji iz 1397. godine. 2s Pretpostavljamo daje uvoz bizantske keramike u Split
prvotno bio potaknut vladavinom cara Emanuela Komnena nad Dalmacijom i Splitom u drugoj
polovici 12. stoljeća, a intenzivirao se u vrijeme križarskih pohoda na Bliski istok. 29 Podsjetimo
da je još od godine 1167. Split imao trgovački ugovor s Pisom, posredstvom koje su splitski
trgovci odlazili na uži teritorij Bizantskog Carstva, tj. na Levant, u Siriju i do sjeverne Afrike.
U 13. stoljeću Split razvija trgovinu s Apulijom i lukama u Jonskome moru.
U drugoj polovici 12. stoljeća Venecija postaje središtem onodobne međunarodne trgovine.
Impuls razvoju trgovačkih veza Venecije i Bizanta daje car Aleksej I. Komnen, godine 1082.,
kada njegovim dekretom Venecija dobiva punu slobodu trgovanja u lučkim pristaništima na
prostoru Bizantskog Carstva. Puni procvat obilježen dinamičnim kolanjem robe i ljudi zbio se
tijekom 13. stoljeća, kad Venecija i njezini građani planski naseljavaju obalu Sredozemlja, otva­
raju nove trgovačke emporije, u njima postupno preuzimajući ulogu koju su dotada suvereno
imali bizantski trgovci .J O

13 Delonga - Bonačić-Mandinić 2005.

24 Riavez 2003, str. 35.
25 Stilwell MacKay 1967 .
.'6 Morgan 1942.
27 Gelichi 1984.
28 Delonga - Bonačić-Mandinić 2005.
29 Poznato je da je godine 1217. kralj Andrija II. Arpadović krenuo u križarski rat iz Splita, gdje je do polaska odsjeo sa
svojom pratnjom. Prema pisanju kroničara Tome Arhiđakona, Splićani mu daju i brod za pratnju (vidi Novak 1978, str. 16­
26).
30 Luzzatto 1961, str. 20-38. Način na koji je roba kolala prostorom Mediterana, prevladavajući političke i državne barijere,
oslikava podatak iz privatnog dokumenta jednoga venecijanskog građanina, Giovannija Placonnija, iz godine 1312., gdje
se navodi itinerar trgovanja. Tako se saznaje da je Placonni krenuo iz Venecije s teretom kamena i drva, dopremio kamen
u Zadar vojnom zapovjedniku, odatle nastavio put do Sicilije, gdje je iskrcao drvo u Trapaniju , a ukrcao žito i preveo ga
na Baleare. Odatle je otišao na Sardiniju u Castello di Castro, odakle se s teretom soli ponovno vratio u Veneciju (vidi:
Luzzatto 1961, str. 49).

285
Starohrvatska prosvjeta 11/134 (2007)

LITERATURA

Bajalović-Hadži-Pešić 1978
M. Bajalović-Hadži-Pešić, Roads and the time of imports of Byzantine pottery with spiral motifs into the Balkans,
Archaeologica Iugoslavica vo1.19, Beograd, 1978, 64-68
Bajalović-Hadži-Pešić 1981
M. Bajalović-Hadži-Pešić, Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd. 1981.
Bikić 1999
V. Bikić,Glazed pottery in the Central Balkans (l lth-l 3th c.), Starinar XLIX/1998, Beograd, 1999., 145-155
Buerger 1979
J. Buerger, The Medieval Glazed Pottery, Diocletian's Palace, Report on Joint Excevations, III., Split, 1979.
Delonga-Bonačić-Mandinić 2005
V. Delonga- M. Bonačić-Mandinić, 17 u 8, Arheološka istraživanja u jugoistočnom dijelu Dioklecijanove palače
1992. godine, Split, 2005.
Gelichi 1987
S. Gelichi, Origine e sviluppo della graffita padana, Bollettino, 1987.,29-42
Gelichi 1993
S. Gelichi, La ceramica bizantina in Italia e la ceramica italiana nel mediteraneo orientale tra XII e XIII secolo:
stato degli studi e proposte di ricerca, La ceramica nel mondo bizantino tra XI e XV secolo e i suo i rapporti con
I'Italia, Firenze, 1993., 9-47
Gelichi 1997
S. Gelichi, Ceramiche tardo-medievali aCesena, Cesena, 1997.
Grube 1987
E. Grube, Apporti orientali nella decorazione della graffita veneta, Bollettino, 1987.,145-158
Guštin 1991
M. Guštin i ostali, Capodistria tra Roma e Venezia. Katalog izložbe., Ljubljana, 1991.
Guštin 2004
M. Guštin, Srednjeveška in novoveška keramika iz Pirana in Svetega Ivana, Koper, 2004.
Hayes 1992
1. W. Hayes, Excavations at Sarachane in Istanbul, Princeton, 1992.
Lazzarini-Canal 1983
L. Lazzarini-E.Canal, Ritrovamenti di ceramica graffita bizantina in laguna e la nascita del graffito Veneziano,
Faenza, LXIX/l983, Faenze, 1983., 19-63
Lazzarini-Canal 1987
L. Lazzarini-E. Canal, Nuovi dati sulia nascita e sviluppo del graffito veneziano, Bollettino, 1987., 19-28
Lazzarini-Canali 1993
L. Lazzarini-E. Canal, Altra ceramica graffita bizantina dalla laguna veneta, La ceramic a nel mondo bizantino tra
XI e XV secolo e i suoi rapporti con l'Italia, Firenze, 1993.,79-93
Luzzatto 1961
G. Luzzatto, Storia economica di Venezia dali' XI al XVI secolo, Venezia, 1961.
McNally 1975
S. McNally, Diocletian's Palace: Split in the Middle Ages, Archaeology, vol. 28, br. 4, New York, 1975., 248­
259
McNally-Marasović-Marasović 1977
S. McNally-J. Marasović-T. Marasović, Dioklecijanova palača - izvještaj o Jugoslavensko-američkom projektu
istraživanja ll, URBS, Split, 1977.
Megaw 1972
A. H. S. Megaw, Supplementary excavations on a castle site at Paphos Cyprus 1970-71, Dumbarton oaks papers
26, Washington, 1972.

286
 SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgraffito ...

Morgan 1942

C H. Morgan, Corinth XI, The Bizantine Pottery, Cambrige, Massachusetts, 1942.

Munarini 1987
M. Munarini, Forme e decori del graffito arcaici padovano, BoJ\ettino, 1987., 51-90
Nepoti 1987
S. Nepoti, Considerazioni sttlla dif.fusione delle graffite arcaiche padane, Bollettino, 1987., 43-50
Novak 1923
G. Novak, Split u svjetskom prometu, Split, 1923.
Novak 1978
G. Novak, Povijest Splita I i II, Split, 1978.
Papanikola-Bakirtzi 1999
D. Papanikola-Bakirtzi, Byzantine glazed ceramics. The Art of Sgraffito, Athens, 1999.
Patterson 1993
H. Patterson, ontatti commerciali e curturali ad Otranto dal IX al Xv secolo: I'eviden za della ceramica La cerami­
ca nel mondo bizantino tra XI e XV secolo e i suoi rapporti con I'!talia, Firenze, 1993., 101-125
Perduto 1993
p. Perduto, Ceramica bizantina dalla Campania, La ceramica nel mondo bizantino tra XI e XV secolo e i suoi
rapporti con l'Italia, Firenze, 1993.,93-10 I
Piplović 1993
S. Piplović,HistOl·ijat istraživanja podruma Dioklecijanove palače u Splitu, Kulturna baština, 22-23, Split, 1993.
Povijest svijeta, Split 2005.
Rosser 1985
1. Rosser, Excavations at Saranda Kolones, Paphos, Cyprus 1981-/983, Dumbarton Oaks Papers vo1.39, Washin­
gton, 1985.,81-98.
Riavez 2003
P. Riavez, Progeto di ricerca orizzonti economicolcomerciali del Mediterraneo bassomedievale (XIII secolo):
l'evidenza ceramica, Siena, 2003.
Saccardo 1987
F. Saccardo, Ceramica dei secoli XIV-XVII nel ritrovamento dalla Scuola Vecchia della Misericordia in Venezia,
Bollettino, 1987., 203-212
Saccardo 1993
F. Saccardo, Contesti Medievali nella laguna e prime produzioni graffite Veneziane, La ceramica nel mondo bizan­
tino tra Xi e Xv secolo e i suoi rapporti con l'lLalia, Firenze, 1993, 125-201
Saccardo 1998
F. Saccardo, Venezia. Le importazioni ceramiche tra XII e XIII secolo, Ceramiche, citta e commerci, 1998.,49­
73.
Stilwell Mackay 1967
T. Stilwell Mackay, MoreByzantine and Frankish pottery from Corinth, Hesperia, vol. 36, Athens, 1967., 249­
320
Šišić 1962
F. Šišić , Povijest Hrvata, (reprint), Split, 2005 .
Williams 1993
CK. Williams, Italian imports from a Church Complex in Ancient Corinth, La ceramica nel mondo bizantino tra Xi
e Xv secolo e i suoi rapportj con I'!talia, Firenze, 1993., 263-283
Whitehouse 1980
D. Whitehouse, Proto-maiolica, Faenza LXVI, Faenze, 1980., 77-83
Zglav-Martinac 2004
H. Zglav-Martinac, Ulomak do ulomka ... - Prilog proučavanju keramike XII.-XVIII. stoljeća iz Dioklecijanove
palače u Splitu, Split, 2004.

287
Starohrvatska prosvjeta 11//34 (2007)

RIASSUNTO
La ceramica bizantina con ornamento" sgraffito {( dalla parte sud - orientale del palazzo di Diocleziano
(XII - XIII secolo)
Parole chiavi; ceramica bizantina, ceramica egea, Palazzo di Diocleziano, XII e XIII secolo.

In questo testa si parJa della ceramica con ornamento" sgra.ffito " importata dall'impero Bizantino e da Vene­
zia, che si produceva nel XII e XIII secolo. Il materiala ceramico e' stato trovato nel terzo strato culturale - storico
nella parte suJ - orientale del Palazzo di Dioc1eziano, nei settori P 20 e P 19. In base alle analisi tipologiche del
materiale e il suo rapporto con la stratigrafia della zona archeologica, come anche conferma la numismatica (
monete del doge Jacopo Contarini e Lorenzo Tiepolo dal XIII. secolo) si accerta che si tratta degli esempi piu'
antichi della ceramica medievale, colorata, che proviene dall' inventario del primo Palazzo Arcivescovile romanico
a Spalato (XII e XIII secolo).
La prima apparizione di quella ceramica e' stata evidenziata nel XI secolo sul territorio di Persia e di Caucaso
e poi si e' allargata verso Bizante e Vicino Oriente e tramite Veneziani al Mediterraneo.
Il piu' antico "sgra.ffito" bizantino, trovato nel Palazzo di Dioc1eziano fa parte del gruppo di Morgan" The
Spiral Style", che com inci a a prodursi nella prima meta' del XII secolo a Corinto.
Il vasellame esclusivamente sono i piatti e le scodelline e la maggior parte han no la forma biconica sulla
gamba bassa a forma d'anello. La maggior parte degli ornamenti sono le spirali irregolari, le linee storte e le
palmette che maggiormente sono nel medaglione centrale e con i motivi zig zag messi nei nastri.
A Spalato sono stati ritrovati tre frammenti delle diverse scodelline che secondo gli ornamenti fanno parte
di questo gruppo" The Medallion Style" e' sotto gruppo di " Incesid Sgraffito" datati alla seconda parte del XII
secolo e all'inizio del XIII secolo. La caratteristica principale di questo gruppo di ceramica e' la combi nazione
della incisione fine e larga mentre la bottega non e' conosciuta. La decorazione centrale e' il medaglione, inciso
con I'attrezzo largo ed e' circondato con due o piu' circoli concentrici. A Spalato fin' adesso e' stato ritrovato solo
un esempio di questo gruppo ceramico. Il piatto sulla gamba bassa con il bordo largo e dritto sul quale vengono
raggruppate le linee incise largamente, radiali e interrotte con la spirale incisa fine.
Il motivo centrale fanno quattro palmette a forma di cuore incise largamente, collocate radiaimente e circondate
con due circoli incisi. La parte interiore del piatto e' coperto dallo smaito marrone sopra la spalmatura bianca, dalla
parte esteriore solio fino al contorno. La scodellina sulla gamba a forma d'anello e' decorata con la combi nazione
d'incisione fine e larga dove quella larga domina ed e' la caratteristica della seconda parte del XII secolo chiamata
"Free style".
La decadenza dello stile e della qualita' degli ornamenti della ceramica bizantina "sgra.ffito" e' la caratteristica
principale per il fine di XII e tutto il XIII secolo che infatti riftette la situazione politica e culturale di quel tempo
nell'lmpero Bizantino.
Da allora proviene la scodellina con lo srnaito verde e due motivi incisi fatti da due circoli concentrici toccati
dalle linee storte e dalle spirali.
La ceramica dalla parte del Mare Egeo che nella letteratura recente si chi ama Ae[?ean ware, Megaw per la
prima volta la divide come il gruppo specialc secondo le ricerche archeologiche in Cipro. Sulle localita' Paphos e
Saranda Kolonnes in Cipro sono documentati dei forni che provengono dalla meta' del XII secolo in cui si pro­
duceva la prima ceramica egea. L'esempio piu' bello della ceramica egea e' stato ritrovato nel 1992 durante gli
indagini archeologici a Spalato ed e' una scodellina ricostruita sulla gamba bassa a forma d' anello.
E' decorata con i motivi di larga incisione colorata con lo srnaIto giallo e verde. Nel centro sono quattro cir­
coli tangenti intorno a cui sono i motivi scritti con la scrittura dei Cufschi e sotto il contorno si trovano i circoli
concentrati esporadicamente interrotti. Sono stati ritrovati alcuni piccoli frammenti con gli ornamenti simili, che
sicuramente non provengono dall'epoca primadel XIII secolo. L' analogia per queste scadolline la troviamo sulla
ceramica delle localita' sopra indicate: Paphos eSaranda Kolonnes in Cipro. Nella meta' del XII secolo a causa
della situazione politica neli' Impero Bizantino avviene abbassamento della produzione di ceramica e nello stesso
tempo nella Penisola appenninica si sviluppano i nuovi gruppi di ceramica, nella parte meridionale
Proto - maiolica e nella parte veneta spirale e cerchio, San Bartolo e tipa S. Croce.

Traduzione: Ivana Salvador

 SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgraffito ...

Sl. l a - c. Ulomci keramike tzv. spiral style

Sl. 2. Tanjur medaljonskog stila

289
Starohrvatska prosvjeta 111/34 (2007) -

Sl. 3. Bizantska keramika sa široko urezanim ukrasom (Incised ware)

Sl. 4. Rekonstruirana zdjela kasnog bizantskog sgraffito ukrasa

290
 SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgraffito ...

Sl. 5. Egejska keramika s urezanim sgraffito ukrasom

Sl. 6. Egejska keramika sa srcolikim ukrasom

291
Starohrvatska prosvjeta 11//34 (2007)

Sl. 7. Protomajolika

SI. 8 i 8a. Primjerci rane venetske keramike ( "spirale e cerchio " i "San Bartolo" )

292
SILVA GRKOVIĆ, ANITA PENOVIĆ, Bizantska keramika sa sgrafjilo ...

SI. 9. "Roulette ware "

293