You are on page 1of 95

Cuad

rícu
flas
enflao
rgan
fizac
fiónde
flte
rrfi
tor
fiobonae
rensede
fls
fig
floX
IX

C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone
In
st
fi
tutoCufl
turafldeflaProvfin
cfiadeBueno sA fi
res
D
fi
rec
cfiónP rov
finc
fia
fldeP a t
rfimonfioCu
fl
turafl
Archfi
voH fi
stór
fi
co“D r.R fi
cardoLevene ”

Pubfl
fi
ca c
fionesdeflA
rchfi
voH
fi
stó
rfi
codeflaP
rov
fin
cfiadeBueno
sAfi
res
E
stud
fio
ssob
reflaHfi
sto
rfiayflaGeograf
íah
fi
stó
rfi
cadeflaP
rov
fin
cfiadeBueno
sAfi
res

enflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
to
Cuad
r
rícu
fla
fiobonae
s
ren
sede
fls
fig
floX
IX

C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

LaP
fla
ta2013
ArchfivoHfistórficodeflaProvfinc
fiadeBuenosA fi
res“Dr
.R fica
rdoLevene

Pasa jeDa rdoRocha ,49N °5882 °p
fiso–LaP fla
ta(1900 )–
Tefl
/
fax .0221 -4824925y427 -5152
Correoe flectrón fico
:arch
fivo
flevene@gma fi
fl
.com

Asoc fiacfiónAmfigosdeflArch fivoH


fis
tó r
ficodeflaP rov
finc
fiadeBuenosAfi
res
PasajeDa rdoRocha ,49N °5882 °pfiso–LaP fla
ta(1900 )-Te
fl
/
fax.0221 -4824925
Cor
reoe flect
rón
fico:amfigosflevene@a rgen tfina
.com
Págfinaweb :www .amfigos
flevene .com .ar

V
fi
taflone,C r
fis
tfinaE flena
Cuad rícuflasenflao rgan fizacfiónde flte r
rfi
torfiobonaerensedefls.XIX
1ªed .LaP fla
taIns tfi
tutoCu fl
tu rafldeflaP rovfinc
fiadeBuenosA fi
res
ArchfivoH fistórficodeflaP rov fincfiadeBuenosA fi
res“Dr
.Rfica
rdoLevene
AsocfiacfióndeAm figosde flArch fivoH fis
tórfico
(cofl
.d fi
r
figfidapo r Gu fi
fl
fle
rmoA .C fla
rke )
104p :24cm .x21 ,5cm .
ISBN978 -987 -28373 -1-0

1
.Hfis
tor
fiadeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.I.T
ítu
flo
CDD982 .12

©Crfis
tfinaE.V fi
taflone
Archfi
voH fis
tó r
fi
codeflaP ro
vfin
cfiadeBuenosA
fi
res
D
fiseñoRaú flPane
Imp resoenA rgen t
fina
1ªed .,Sep tfiemb rede2013

ISBN978 -987
-28373
-1-0
Hechoe
fldepós
fi
toque ma
rcaflaLe
y11
.723
PROVINCIA DE BUENOS AIRES

Autoridades

Sr. Daniel O. Scioli


Gobernador

Lic. J. Gabriel Mariotto


Vicegobernador

Instituto Cultural

Sr. Jorge Telerman


Presidente

Lic. Sergio Beros


Secretario Ejecutivo

Sr. Alvaro Rufiner


Jefe de Gabinete

Sra. Marián Farías Gómez


Directora Provincial de Patrimonio Cultural

Prof. Guillermo A. Clarke


Director del Archivo Histórico “Dr. Ricardo Levene”
Prólogo

D
entro de la temática del poblamiento del territorio bonaerense, no
ocupa un lugar menor la historia de los asentamientos urbanos de
aquellos territorios que desde los primeros pobladores españoles hasta
nuestros días fueron delimitados y sustraídos a la naturaleza para el desarrollo
de las instituciones, la vida social y la producción económica. Tal importancia
la ha manifestado el Archivo Histórico de la Provincia desde mediados del
siglo pasado con la programación de los Congresos de Historia de los Pueblos,
entendiéndose con este último concepto el pueblo como organización humana
y a la vez como asentamiento material, ideas que van por otra parte íntima-
mente entrelazadas.
Cristina Vitalone, a partir del legado intelectual del urbanista español
Fernando de Terán Troyano estudia en este trabajo la organización del espacio
bonaerense en el siglo XIX. Para ello ha contado con la documentación
de nuestro Archivo Histórico “Dr. Ricardo Levene” como así también del
Archivo de Investigación Histórica y Cartográfica de la provincia, repositorios
a los que la autora ha calificado como “continuadores del de Indias en temas
referidos a nuestra republicana historia urbana”.
La obra, articulada en tres capítulos, dedica los dos primeros al modelo en cuadrícula
de ciudad-territorio, que se remonta a la legislación española de la segunda mitad
del siglo XVI y sobre el cual se basaron posteriormente las ordenanzas del período
republicano. En el capítulo 2 se analiza el modelo clásico indiano de 1573, los
ideados en 1811 por Pedro A. García y en 1814 por Gervasio de Posadas y el de
la Ley Nacional de Inmigración y Colonización de 1876, entre otros. Numerosos
pueblos bonaerenses sirven de ejemplo de fidelidad o innovación respecto a los
modelos de cuadrículas: Santos Lugares, Dolores, San Vicente, Bolívar, Colón,
Coronel Pringles, Quequén y La Plata, por citar algunos.
El capítulo 3 está dedicado a las macrocuadrículas en la organización de grandes
extensiones de tierras públicas, vinculado al tema de la colonización. “En las

5
do sp rfim era sp artes— exp fl
fi
c aflaau tor a—c en tramo sflaa ten cfiónen fl
ah fisto rfi
a
fl
e gafld ea flguno sd eflo s mod e
flosd ec fiudad es-t errfi
to rfioqu et r an sfo rm ab an
‘d esfi
erto s’ená r easd eco flonfiza cfiónp a ras at
fi
s
f ac er
,h a c
fiafin esd e
flsfig
floX IX ,flas
dem and asd eflm ercadoa g ro -e xpo rtado r,f or
taflec ersu sc ap acfid ad esd esopo rt e
,
vfi
afle
s, ferr ovfiafl
es,po r
tu arfias,ru r afles;d ecomun ficacfion esys e rvfic
fiosycon stru fi
r,
pa cfi
en tem en te,flanu e vag eo gr afíau rban ad ep art ed eflte rrfi
to rfioa r gen tfino.
Sfinemb ar go,a fltratare fl mod eflod e flaL eyd eInm fi
gr acfiónyCo flonfiza c
fiónd e
1876 ,efin c
flusoe flejfidocon ten edo rd e
flu rbanoc fl
ásficop amp eano ,om fi
tfimo s
defl
fiber adam en ter ef eren cfiasaflo ss fis
t em asd eo r gan fi
z acfiónt e rrfi
torfiaflqu e,a
ma cro esc a
fla,flo scon ten ían .Ene stat erce rap a r
t eno sap ro x
fim amo saunod e
eso ss fi
stem as,p ar
tficuflarm en t ea flqu ehund fiósu sr aí ce senflo sfin strum en to s
fl
e gafl
e sd ecu fl
tu rasd eo rg an fi
z acfiónh astaen ton c ese xtr añ asa fl
a sap fl
fi
c ad as sob re
e
flsu e
floa r gen tfino.No sr ef erfim osa fl‘s
fis
tem ao r gufl
flod e flosno rt e am er
ficano s’y
asufinflu en c
fiasob r eflad fivfi
sfións fist em átfi
cad eg r and e se x
t en sfion esd e‘ t
fier ra s
púb fl
fi
c as’
,d e‘ t err
fi
to rfiosn a cfion afl
e s’od e‘p erten en cfiad efle st ado ’,g an ado s
definfi
tfivam en t ea flacfivfi
fl
fiza cfióndu r an teunp r oc esod ee xp an sfiónqu eR and fl
e
en t
fiend ecomúna fld es arr ofl
fl
adopo rflosE s
t ado s Un fido sd e No rte am érfi
c aa fl
av an za rh acfiae flo est ed esu sp r op fi
asf ron tera sfint erfiorescone flfind ígen a ”.
E
flp r
fim ere j emp floqu es ean afl
fi
z anoe sc asuaflqu es e ae fld eCh fivfi
fl
co y
,a flqu e
Sa rm fi
en to fl
fl
amó“pu ebfloy an k ee ”.
Sfibfiene flob j etod ee stud fiod ee st et rab ajono sfincfl
fin aar eun fi
rflocono tr os
pub fl
fi
c ado sy apo reflA rch fi
v oH fistó rfi
cod eflaPr ovfincfi
a sob reg eo gr afíah fis
tó rfic a
,
nopod emo sd ej a
rd eh a ce rm en cfiónaunh echoqu eno sr esu fl
t as fi
gnfifi
c atfivo:
fl
ad efl
fimfi
ta cfiónd eune sp acfiof í sfi
coen trañ at amb fi
énun ad eterm fina cfión
cufl
tu r a
fl
.A síflop ercfibe flaau to raa flfin a
fld esu fintrodu ccfióna flcfi
t ard e
fle sc rfi
to r
Mfi
gu efl R o
j asM fi
xuna fr as er ev e
flado rad eflafim agenu rb an afid entfi
t ar
fiad e
cad apu eb floyc fiud adt r az ad osencu ad r
ícu fl
as.P orflot an to ,con sfider amo s
qu ee flv a
flord ee staob raqu epub fl
fi
c amo se s mú fl
t
fipfl
e,yqu een con trar át an to
fl
e ctor ese sp ecfia
fl
fi
z ado senh fi
sto rfi
au rban ís
tfi
c acomoaqu efl
flosfin t eres ado sen
find ag arsob r enu estr as fi
emp r econ tro vert
fidafid entfidadcu fl
tu r a
fl
.

P
rof
.Gu
fi
fl
fle
rmoA
.Cfla
rke
D
fi
rec
torde
flA
rch
fi
voH
fis
tór
fi
codeflaP
rov
fin
cfiadeBuenosA
fi
res

6
Presentación

E
l concepto “cuadrícula” es asociado con un sistema de organización
territorial por quiénes buscan examinar sus propiedades, generalizada
utilización y pervivencia en la prefiguración técnico-legal de trazados
urbanos, y rurales, para la fundación ex novo de pueblos y ciudades tanto de
raíz hispanoamericana como republicana. Entre las décadas de 1980 y 1990,
un importante número de investigadores renovaron sus esfuerzos para pro-
fundizar los estudios, aportar nuevas fuentes documentales, despejar dudas y
aclarar versiones inexactas sobre las fortalezas y debilidades de ese sistema,
considerado capaz de resistir y adaptarse a los formidables cambios cuantita-
tivos y cualitativos derivados tanto del crecimiento urbano como del impacto
de nuevas teorías, tecnologías y formas de organización socio-territorial. Fue
el urbanista español Fernando de Terán quien en el marco de un proyecto de
investigación que él mismo tituló “La Cuadrícula en el desarrollo de la Ciudad
Hispanoamericana”, impulsó por entonces la idea de recentrar la atención en
los valores del sistema con que España llevó a cabo su obra urbanizadora en
América.
Para algunos de los que tuvimos el privilegio de participar en partes de tan
ambicioso ideario, el proyecto se constituyó en cantera desde donde extraer
nuevas líneas de investigación orientadas, particularmente, a la mejor com-
prensión de un sistema que, lejos de agotar sus aplicaciones en tiempos de la
colonia, fue incorporado por los instrumentos técnicos-legales del siglo XIX y
principios del XX para promover la ocupación plena del territorio argentino.
Recordemos que si bien los valores del llamado modelo urbano “clásico india-
no” o hispanoamericano, adaptado del prefigurado por las normativas de la
Real Provisión de Nuevos Descubrimientos y Poblaciones de 1573, ya habían
sido reconocidos por diferentes campos del conocimiento, con menor frecuen-
cia encontrábamos estudios que los rescataran del seno de las disposiciones
legales decimonónicas locales que, sin lugar a duda, resguardaron las razones
de ser de la cuadrícula para organizar y ocupar territorios, urbanos y rurales.

7
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Justoe sr econo c er,sfinemb ar go,fl ae xfi


st en cfi
ad ev afl
fioso san t e ced en tesen
flost r ab a
jo sd eflo sa rgen tfinos Am ífl
c arR a z orfiyP atrficfioR and fl
e,p r ecu rso r es
en flose s
tud fiossob r eh fi
storfiad e flafle g
fis
flacfiónu rb an ístfi
c aen tr eflasd é c ad asd e
1940 y1960 ;d eflfinvestfi
g ado rG a stónBo e roF afl
cfinfiensudo cum en to“L a
vfi
g en cfiad efl mod eflou rb anoco flon fia
flene fl U ru gu aycon t empo rán eo ”,d es a -
rr ofl
fladodu r antefl ad éc ad ad e1980y ,en tr e mu cho so tr os,flo sr eafl
fi
z ado spo r
A
flb ertod eP aufl
asob reflo s mod eflosys fignfificado sd efl ac fiud adh fi
sp ano am e-
rfi
c an a,ypo rJ ufl
fioÁn gefl Mo r osfiafltr atard ev erfifi
c arfl as fin guflarp r es en cfi
ad e
flosv aflo
re ss em án tfi
co s
,s fimbó fl
fi
co syf o rm aflesd e flacu ad rícu flaene flp r o gresfi
st a
tr az adod e flacfiud add eL aP fl
at a.
Aflafluzd ee s
t osan tec ed en tesn osp r opu sfim osr e afl
fiza runnu e v oap ortea flc o-
no cfimfient od efla“h fi
storfiafleg afld eflosm od eflosencu ad rí cuflas ”d ecfim on ónfi
c os,
pa rt
fiend od eflre g
fistr oyan áfl
fi
sfi
sd efl asp r
fin cfipafl
esn orm atfivasqu eflosp refigu-
rab any ,afl av ez,fin struí an afl osp r ofesfi
on aflesyt é cnfic osp ar as e rt r an sferfidos
tan t oap r o yecto sd et ra zad osp ar apu ebflos,c fiud ad esyc oflonfiasfund ad a se x
no v o
,c om oa flord en am fi
en t od eg rand ese xt en s
fion esd et errfi
t orfioene fl m arc o
deunp ro ces oqu e
,find efectfibfl
em ent e,fl osflfi
g óc onfl osa con t ecfim fi
en t osp o
fl
ítfi-
co s
,e c on óm fi
cos,s ocfi
afl
esycu fltur afl
e sd ec on st ru ccfiónd eun anu e v an acfión.En
otr ost é rm finos,flofl egfi
s
flad oenA r gen tfinac onp artficuflara cen t oenfl ap ro v
fin c
fia
deBu en osA fi
r e
sd e
flsfi
gfloX IX ,s ec on st
fi
tu y óenunob jet od ee stud fi
oqu eg fi
r ó
ent orn oafl asp ofl
ítficasu rb an fi
z ad or asqu e
,s finn eg are flfl
e g ad ofind fi
an o,d fieron
orfigena flco rpu sn o rm a
tfivod em ay or fimp a ctoen flao r g an fi
z a c
fiónd eflte rrfi
to r
fio
bon ae rens ep ar ac on t
finu arc onfl ae xpflotacfiónd efl asá re asn oo cup ad asp o rfla
coflon fi
z ac
fióne sp añ ofl
aoc on flad fivfi
sfi
ónd eflasaún“ v ací asd ec fi
vfi
fl
fi
z acfión ”.
Pore star a zón ,nu es
t rap rfim e rap reo cup a c
fiónfu er e co r rere s ah fi
sto rfi
ad e-
ten fi
éndono senflo scon ten fido sno rm atfi
v osqu eju stfifi
c ar onfl acon tfinufid ad,y
ta rdí ad es ap arfi
cfión,d eflao rtodo x acu ad rí cu fl
aenfl acon c ep cfiónd enum er o-
so sp r oyecto sd et ra zado su rb ano syru r a
flesd eg r anp ar ted eflap r o vfincfi
ad e
Bu eno sA fires.A sfimfismoenaqu éfl
fl
asr e g
flam en t acfion esqu e flasu sten t ar onp ar a
dfi
vfidfi
rg rand ese xt en s
fion esd et fi
er r aspúb fl
fic as,p es eaqu esu s“ cu ad r os ”,en
a
flguno sc aso s
,fu er ont r an scu fl
tu r ado sd es fi
st em asd eo rd en am fi
en tot e rrfi
to rfi
afl
mu ya flejado sd eaqu efl
flosd e fl
at r ad fi
cfiónfind fian aor epub fl
fic an a.
Enc ad aunod eflo sr esufl
t ado sa fl
c an zado s, ho yen gflob ad osb ajoe fltítu flo
“Cu ad rícuflas,enfl ao rg anfiz acfiónd eflt errfi
to rfiobon a er en sed efls fi
gflo X IX ”,
sfina go tar
flo scon flo
se j emp flosaqu íp resen t ado s
,sub ya c env arfios fl
e g ado s: flo
s
res gu a rd ado sene flp atrfimon fiocu fl
tu r a
fl
,m at erfi
aflefinm aterfiafl
,d eflo snú cfleos

8
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX

depob fl
a cfiónn acfido sd efl aap fl
fi
c acfiónd ee so s mod eflosypo rflo sf ondo sdo-
cum en taflesd eflo sA r chfiv osH fi
stó rfi
co“R fica rdoL even e” 1
yd eIn ve stfi
g acfión
H
fistó rfi
c ayC arto g r áfic a
,ambo sd eflap ro vfincfi
ad eBu eno sA fi
r es, a2
flosqu es fin
mod estfiapod ríamo sc afl
fifi
c arcon tfinu ado re sd efld eInd fi
a sent em asr ef erfido sa
nu estr ar epub fl
fi
c an ah fi
sto rfiau rb an a.P eropo rsob r etodo ,e flt em ap er vfiveene fl
cono cfim fien top r odu cfidoyt ran sm fit
fidopo r flasp erson asqu ep rofund fiz ar onen
fl
a sp rop fied ad esd euns fi
st em ad eo r gan fi
z acfiónt errfi
to rfiafl
,tom andop afl
ab r a s
deF e rn andod eT e rán ,“ tancon s tan teyun fi
f orm e,t and efin fidoys fi
st em á
tfico,
tanr í gfidoyt anfl e xfib
fle”,s abfi
endoqu eaúnqu ed a mu chopo re xpflor aren flos
fund am en to sd e fl
a spo fl
ítfi
c asu rb anfi
z ado r asd eflsfi
gfloX IX .
Losdo sp rfim er osc apítu flosd ee stet r ab ajor e co rrene sep r o cesocone fl mo-
defloencu ad rícu fl
ad e“ cfiud ad-t errfi
torfio”qu eh emo scon sfider ado m ásr ep re-
sen t atfi
v oyqu e
, en t resug én e s
fisyd esap arfi
cfiónd e
flco rpu sno rm atfi
v od e cfi
-
monón fi
co ,e j emp fl
fifi
c aflaa ju st ad at ran s
f eren cfi
ad esu sp rop fied ad esaun as erfi
e
dep ro ye cto syr e afl
fi
z a c
fion esu rb an asyru raflesencuo tap ar ted eflt er rfi
to rfio
bon ae ren s e.E flte rc er ot r atasob rea fl
guno sd eflos mod eflosd eo rd en am fien to
te rrfi
to rfi
aflqu eadop ta ron fl
a“ cu ad rícuflaag r ane s cafl
a ”enunp eríodod e fl
ah fi
s-
to rfi
aa r gen tfinaqu es ev fincufla,fu ertem en te,confl aco flonfiz acfiónd eflast fierr as
púb fl
fi
c aso ,eno t ro st érm fino s,d ep rop fi
ed add eflE stadon a cfion afl
.
Nofin t ent ee flfl
e cto rd ee st een sa yoen con tr arcon cflusfióna flgun a,s fib fi
end e
cad ac ap ítu flopod r áe xt r aerfl
asp aracompu fl
s arflasconfl a sp r op fi
as.S ípod e-
mo safi rm a rqu efin t en tamo ss a
flv ara fl
gun asd efl asv efladu r asqu ep res en ta
fl
ah fisto rfi
afl e gafld ee s e mod efloene flsfigflo X IXp ar av ofl
v erar ep en sa rflo
sfinab st r aerflo d efl afu er zafid en tfi
ta r
fiaconqu efl aso rd en ad a s
,equ fi
fl
fibrad as
yp erf e ctascu ad rí cu fl
a ss fign aronfl afiden tfidadu rb an ad epu ebflosyc fiud ad e s
bon ae ren ses.P ar af ras e andoaA fl
f onsfinaS to rn fi
(1944 ):pu ebflosyc fiud ad esd e
“C as asenfi flad as,c as asenfi fl
ad as,c asasenfi fl
ad as.Cu ad r ado s
,cu ad r ado s,cu a -
dr ado s.C a sa senfi flad as”,a fl mom entod ea cer c arno sae s acomúnfid en tfidad ,
defl
fine ad ap rfim er oent exto sno rm at
fivosyp ro ye ctosau sen t esd ev fidau rb an a
ha stat an tos eflo sm ate r
fiafl
fi
z arad ea cu e rdoconun p flanofid e aflqu esupo-
níafid én tfi
co scompo rt am fien tosso cfio-esp a cfi
afles,so c
fio-fun cfion afl
es efin c
fluso
so cfio-cu fl
tu r afl
es.Enfin ,cu ad rícu flasp ar aqu ee flte rrfi
to rfiofu er a“nu estr o
an tesd equ eno so tr os fl
ep e r
t en ecfiéramo saé fl
”,como fload vfiert eune flo cu en t e 1
Ar
ch fi
voH fistór
ficoR ficardoLe vene ,Dfi
recc
fiónP ro
vfin
cfia
fldePa tr
fi-
po em ad eflno rt eam erficano R ob ertF r os
t (1961 ). monfioCu fl
turafl
,
Ins tfi
tu toCu fl
turafldeflapro
vfinc
fiadeBuenosA fi
res.
2
ArchfivodeIn ves tfigacfiónH fis
tórfi
cayCa rtográficadeflaD fi
re ccfión
Tan toa s
íqu eene st epun topod emo scon cflufi
re flc am finor eco r rfidoco fin- deGeodes fiade fl M
finfis
te rfiodeOb rasPúbfl
fi
casdeflap rovfincfiade
cfid
fiendocone fle s crfi
to rcon t empo rán eo M figu efl R oj asM fix(1978 )cu ando BuenosA fi
res .

9
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

exp res a
: “D epo sfi
tadoenun ad e“m fi
s ”cfiudad es
,encu aflqufi
erc a
fl
fl
equ em e
en con t rar a
,s abí aqu ead e rechaefi zqu fi
erdat endríao trasp ar
afl
e
flas
,qu ea fl
fr ent eyam fiesp a
fldae r
antod asp erp end fi
cufl
are syqu ea flc entr oseen con trab a
fl
aC at edr a
fl[..
.]M ficond fi
cfiónd eam erfi
canos em anfi
f
e stab aconun aconno ta-
cfiónu rb aní s
tfi
c a[..
.]D es cub r
íen ton cesqu eaqu efl
flao r
fient acfiónqu es fi
emp r e
meh abí ap a recfidot ann atu r a
fl
,qu ee sae sp ec
fi
ed efins
tfintop a raen con trare fl
cam finonoe rap r
odu ctod euns e x
tos entfidosfinoflaresufl
t an ted eun as e
rfi
ed e
coo rd en ad asflógfi
cas( efideoflóg
fi
c as
)qu em eh ab íasum fin
fi
st rado m fiento rno ”.
Po rtodoe fl
floest etrab a
joe sunen cu entr oconunc ampod eob s e
rva c
fiónpo co
re cono cfidop eroe s
,a flav ez,p róflogod enu evasr eflex
fion esento rnoa fla
scu a-
drí cufl
a sen fl
ao r ganfi
za c
fiónd e
flterrfi
torfiobon ae rensed eflsfi
gfloX IX.

C
.Vfi
taflone
LaP
fla
ta, ma
rzode2013

10
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX

In
trodu
ccfión

P
aracomp rend ere flp r oc esod eo cup acfiónp fl
en ad eflter r
fi
to rfioa rg entfino
deb emo sa so cfiard fi
f e ren t esf a cto res:o rd en am fi
en tot errfi
to rfia
fl
,pob fla-
m
fientoyco flon fi
z acfión ,fun cfion afl
estodo safl afint eg ra c
fiónd eá re asno
conqu fi
stad as,fincfi
vfi
fl
fizad asocod fi
cfiad aspo rpo t en cfi
ase xtr anj eras;a fld esp fl
a -
zam fi
en to ye st abfi
fl
fi
z acfiónd efla sfl
flam ad as“ fron t erasfin te r
fiore s”1
con“ t er r
fi-
torfio
sdom fin ado spo re flfind íg en a ”y,encon s ecu en cfia,a fld esarr ofl
floa gríco fla,
gan ad er o
, findu str
fia
flycom e rcfiafldee sp acfiosc a
fl
fifi
c ado s“d esfie
r tos ”o ,eno tr os
térm fino s
,“ vacío sd ec fiv
fi
fl
fiz acfión ”,s finflam eno ra flusfiónasua cep cfióng eo gr á-
fi
ca.2E sted fi
flat adop r o cesoqu ecom en zóen flasdo sp r
fim er asd éc ad asd e
flsfigflo
XIXyp roflon góh ast ap rfincfipfiosd eflXX ,r econo c ean tec ed en tesene fl
fin
ficfi
ado
porflos fun cfion ar
fiosd e fl
aco flon fiah acfiae flúfl
t
fimot ercfiod eflsfig
floXV III,dond e
secon st atanfin fic
fiat
fiv asd eamp fl
fi
acfiónd eflasf ron t erasfint erfioresyd ecr ea cfión
denu e vosnú c
fleosg r e garfiosenflo scu a
t ropun to sc ardfin a
flesd eflen ton c est e-
rr
fi
to rfiod e flaCo r on aE sp año fl
a.A flsu r
,unp fl
anp at agón fi
cod efund a c
fion esd fio
or
figenen1778apob flado sd efen sfi
v osen fl
a sb ah íasS finF ondoyS anJ u
fl
fi
án .En
fl
aho yp ro vfincfi
ad eBu eno sA fire s
,e fl“P fland eF ron t eras ”d eF ran cfiscoB e
t z eb é
yDu c asar ecfintosu rb ano sa flab rfi
god eflos fu ertesd eCh as comú s
,S an M figu efl
de
fl Mon t e,Lu j án,S afltoyR oj asyaflo sf ortfinesd eR an cho s,N av ar ro,Lobo s
yC arm end eA recoy ,M e rc ed e sy Co flón en tre1779y1781 .A flfl
fi
tor afle ste
nacfi
er onh a cfi
a1782 ,flo spob fl
ado sd eflp fl
ane conóm fi
coy m fi
fl
fi
tard eT om ás
deR o c amo r ap ar ad e ten ere fla v an ced e“ flusfi
tano s,m aflhecho resycon tr a-
band fi
st a
s ”y ,en1790nu e v osc en tr osu rb ano senflo st errfi
to r
fiosd e Có rdob a,
Mendo z ayS anLu fi
s,en tr eo tr os (Gu tfi
é rre z,1981 :10 )
.P er op eseat anfimpo r-
tant esg est asu rb anfiz ado r as,a flfin afl
fi
z are fldom finfioe sp año flsófloun t ercfiod efla
sup erficfi
ed e
flte rr
fi
to rfioa r g en tfinoe stab apob fl
ad apo rc en tr osu rb ano se stab fles. 1
Lasf ron terasfin te
rfio
resnodebenen tendersecomor figu
rosa
Gastón Go rfi(1988 :25 )s eñ afl
aqu een t reflasdo sp r
fim er asd éc ad asd eflsfi
gflo dema
“t
fier
r cacfiónde
radenad
flte
fie”o“
r
rfi
to
va
r
c
fio
ío
,tu
”en
v
fie
t
ronca
redosfl
racteresde“
íneasdefo rt
franja
fines.

,de

XIXflo sf a cto r esan t esm en cfion ado ss efimb rfi


ca ronnu ev am ent e
,sum andoa 2
Es toste rrfi
tor
fiosnoe randes fie
rtosensua cepcfióndeno
ocupadosyu t
fi
fl
fi
zadospo rse reshumanos .Estabanpob fladospo r
fl
afinm fi
gr acfiónp a racon so fl
fidar,p ro gr esfi
v am ent e,e flsopo rtef ís
fico,fun cfion afl pueb floso rfig
finar
fiosnosome tfidosoquedom finadosenflaépo ca
ypob flac
fion aflad ecu adoafl ase xfigen cfiasd efl mod efloe conóm ficoa gro- expo r - coflonfia
flretoma ronsufl fiber
tada flp
rodu c
fi
rseflaeman c
fipa c
fión
.

11
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

tado rqu ee c
flosfionóafin esd e
flsfigflo X IX .D esd efla sp rfim e rasd fi
spo sfi
cfion e
s
fl
e g afl
esfla spo fl
ítfi
c asu rb an fizado r asp r omo víanfl ao r g anfi
z a cfiónd efl as“ tfi
e rras
conqu fi
st ad a
s,e flpob flam fien to,fl aco flonfiz acfiónyfl afinm figra cfiónd ef am fi
fl
fiasfin-
du strfi
aflesd eEu rop aafind ee st abflec ernu e vaspob fla cfion esa flSudd e fl
ac fiud ad
deBu eno sA fi
r es ”;eno t ra sr egfl
am en t acfion eso f re cíanad em ás“ flosm fismo s
de re cho squ eaflo sn atu r afl
esyt e
r renosufi cfient eaflo sfind fivfiduo sd etod asflas
na cfion esqu es ed ed fiqu ena fl
acu fl
tu r ad eflo sc ampo s ”.A sfimfismoa se gu r ab ane fl
ac ce soa flatfi
err apúb fl
fi
c ad efl“pob re ”,e fl“p r o
fleta rfiop e rp etuod eflpu eb flo”,“ e
fl
tr ab ajado rsfinho g ar ”y“ eflfinm figr an tequ enov fien eaunsu eflofinho spfi
t aflar
fio
qu eflor e ch aza ”(P r adoy R oj as,1877 :1 a).Comov er emo s enfl ass e gund ay
te rc erap arte
s,e flesp írfi
tud efl asp rfim er asd fi
spo s
ficfion essob re vfi
vfióenflo sfun -
dam ento sd eflasfle ye syd e cr eto sd eflaflflam ad aco flonfiz acfióno rg an fi
z ad aqu e
,
DficeGas tónGo r
fi(1988 :7)“CuandoenflaA rgen tfinahab flamos
pr omu fl
g ado sdu r an te flosú fl
tfim osc fincu en taaño sd eflsfi
gfloX IX ,a c en tu ar one fl
3

deco flonfi
za cfión ,noses tamosrefi rfiendoa fles tab flecfim fientode
campes finosag r
fi
cu fl
to resent fie
r raspúb fl
fi
casdes t
finadasaese pr oc eso finm fi
gr ato rfiop ar aqu ee sepob flado r“ aum en te fl
ap r odu c cfiónd eflp aís
,
obje toy ,comocomp flemen tone cesa rfio,s finosre fe r
fimosa fls figflo
XIX,debeun fi
rseaés tee fltemadeflafinm figra cfión .Ambosson ycon trfibu yaa flfom entod eflar fiqu e zapúb fl
fi
caya fl mfismot fiemposu sco stum -
flaconse cuen cfiadeun m fismop rob flema :e fldes fierto , flafa fl
ta br esysuedu c acfióncon trfibu y anácon so fl
fidar flose flem en to sd ec fi
vfi
fl
fiza cfión ,d e
dehab fi
tan tesennues tropa íspa radesa rro fl
flarfloentodossus
aspe ctos[ ...]E fldes fierto- finmensae xtens fióndete rrfi
to rfio
-e ra de fl órd enyd ep az” (A vefl
fl
an ed a
,1915 :20 ).3 T emp r an asot ard í as,flasno rm asd e c
fi
-
dom finfiode flEs tado .Comoco flora rfio,e fltemadeflafinm fig
ra c
fióny monón fi
c asf or
t aflecí an,s fi
emp r e, fl
a ín tfim ar e
flacfiónen tre finm fi
g ra cfiónyp r evfi
a
coflon fi
za cfiónes táfl
figadoa flqueco rrespondee flrég fimenju r
íd ficode
flatfierrapúb fl
fi
ca ”. fo rm a c
fiónd enú cfl
eo su rb ano syru r afl
e sp ar ae st ar“p rep ar ado sár ecfibfi
rfla,[ .
..]
4

de
EndeChapeau
cre todeab r
fi
rouge(1899
flde1822sed
:388 -389
fispusore
)fleemosque po
tene rtodaflat fier
r un
ra
atr ae raqu e
fl
fl
asr a za squ ee tno flógfi
c am en t enosonfl asnu est ras,( y)d fi
fund firen
púb fl
ficaenpode rde flEs tadop roh fibfiendosuena jena cfión.Como fl
a sp rovfincfi
asd eflfinterfiore sas avfiar e gen er ado r a ”(Con gresoN a cfion afl
,C ám a
-
conse
flaquee
cuen cfiaen ma
flCong resoNa
yode1826sed
cfiona flau to rfi
fi
c
zabaa
tóflafle
flPode
ydeEnfi
rE je cu
teus
tfi
fis
voacede
,po r
r
rad eD fiputado s
,1876 :1191 ).
po r20añosflo tesdet fierra med fian tee flpagodeunpequeño Ca r
flosd e Ch ap e au rou g e(1899 :95 )no se xp fl
fi
c aqu ed esd efl at erm fin a c
fión
cánon .Cones tafle ye fl Es tadobus cabaob tene rren tadeflas
t
fier raspúb fl
fi
casyp romo ve rsuo cupa cfiónycu fl
tfivo. Lah fis
to rfiade
defl aépo cad efl as“m er c ed es ”e flo rd en am fien toe conóm fico -p r odu ct
fiv od efl
flaenfi teus fiscon cfluyeconflap romu flga cfióndeflafl flamada“ fle yde te rrfi
to rfioa rg en tfinoa s e gu rót antofl ae xpflota cfiónp ref eren t em en teg an ad e
-
prem fios ”e fl2deno vfiemb rede1839 ,yde flde cre tode fl9deju fl
fio
de1840quefleo to rgabaa flenfi teu taunp flazodet res mesespa ra raen“ su ertesd ee stan cfi
a ”comofl a“ e xcflusfi
v am en t ea grí co fl
aent fier r asd e
pro cede raflacomp radeflast fierrascon ced fidas . éjfido s”yqu ed e sd ee st asdo so rfi
en t a cfion esd epo fl
í
tfic at e rrfi
to rfiaflsu rg fi
e ron
5
Eflte xtode flde cre tode1827re za :“Lan fingunafl fim fi
ta c
fióncon
quehas taaho rasehancon ced fidoenenfi téus fisflast fierrasde flosfin strum en to st écn fico -fl
e gaflesqu eflo sfimp flem en t a ron . Cump flfi
endod fi
fe
-
prop fiedadpúb fl
fi
ca ,entodaflaes tens fionquesehaso fl
fic
fi
tado , ren t esr ofl
esen flaadm finfi
str acfiónygob fi
e rnod e flaCon f ed e ra cfiónA r g en tfina
,
hadadofluga ráunabusocu yasconse cuen cfiasemp fiezanya
ásen tfi
rse .Sedenun cfiancampañasfinmensaspe roconfla Be rn ard fino R fiv ad a vfi
a(1780 -1845 ),po re jemp flo
,d e cr etóen1827qu eflo s
segu
haadqu
rfidaddevende
fi
rfidoátanpo
r mu
cacos
yfluegoábuenp
ta .Laa cumu
re
fla
c
fioe
c
flde re
fióndetanvas
choquese
tas
finte res ado sd e“ tod aso fl
ficfi
tud[ ...]p fidfi
endot e rr eno sv afldío sd ep asto r eoó
campañasenpo cas manosvááre ta rda rfo rzosamen tesu ag rfi
cu fl
tu ra ”r e cfibfi
ríanend er echod eenfi teu sfi
s 4
un ae xt en sfiónno m eno r
pob
ene
fla c
fiónycu
flrepa r
fl
tfi
vo[
todeflast
...]esdeflaob
fierrascona
fl
figa cfiónde
flguna mase
flGob
conom
fiernop
ía ,yno
ro cede r
a“ fl
aqu efo rm eun asu e rted ee stan cfi
a ,e sd ecfir
,d em ed fiafl e gu ad ef r ente
pe rm fi
tfi
rquefloscamposdep rop fiedadpúb fl
ficavenganáse re fl po run ay m edfiad efondo ”
,p flant e ando m ást a rd esup reo cup a cfiónpo rflos
pa trfimon fiodeunospo cos ,cong ra vepe rjuficfiodeflap rospe rfidad
púb fl
ficaydeflafindus trfiapa r
tficuflardeflac flase masnume rosa ”
abu sosqu esecom etí ana fld enun cfiarc
5
amp añ asfinm ens a ss finfin t en cfiónd e
(P radoyRo jas ,1877 :19 ). pob flarfl
a s(P radoyR o
j as,1877 :12/19 ).

12
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX

Afl aflu zd ee sa sm afl


asp rá ct
fica s6,e fl m fi
smo R fi
v ad avfiar e tomóen1827flo
dfi
spu estopo rund ec retod e1823sob ref orm acfiónd eejfido sd epu eb flosr e cafl-
candosufimpo rt an cfiap ar a“ efle st ab fl
e c
fim fi
en tod epob fl
a c
fion esqu e,b ajofl a
defen s ad efl ast r op asd estfinad aságu arn ece rflosfu ert es,d eb enp r opo rcfion ar
ung r and ea fl
ficfi
en teá fla mu fl
tfi
tudd ef am fi
fl
fi
asqu e,sfinun ap r op fi
ed adt e rrfi
to rfi
afl
ennu e strac amp añ a,ósone flaz o ted e flo
sp r opfietarfiosónopu ed enp r o gr esar
enp r opo rcfiónd esut rab ajoyd esufindu str
fia”,s fibfienso stu v oefld e re chod e
re c
fibfi
renenfi teu sfi
sun asu ert ed ee st an cfiaa“ todoe flqu es aflg aáe st abflec erse
en fl
anu e v afl
ín ea,a fl m eno scondo s cfi
en t asc abe z asd eg an adov a cuno ”(P r ado
yR oj as,1877 :10/17 ).Enp ersp e ctfivapod emo sd ecfi
rqu e flapo fl
ítfi
c ar fi
v ad a vfi
a -
naf av ore cfióflap r odu ccfiónd eunnu e v or égfim enju rídfi
codond eco e xfi
stfi
e ron
no rm atfi
v assob r ef orm a c
fiónd esu ert esd ee st an cfi
a,g rand e se xt ensfion e sd e
tfi
err aqu eadop t ab an“m e can fi
smo sd et fipoco flon fi
afld eap r op fiacfiónd eflosr e-
cu r
so sn atu rafle
s ”(C arm agn anfi
,1984 :27 )p aracon cen tra rfl ap r opfied aden
po casm ano sy,e jfido sd epu ebflosd e stfinado sa fl“r ep artfimfientod etfierr as ”aun
ma yornúm e r od et rab aj ado r es.
De fla fl
ec tu r ad e flasp rfim e ra sd fi
spo sficfion ess ed esp rend equ e flah fi
sto rfi
a fl
e gafl
def orm a cfiónd e su ertesd ee st an cfia nopu ed es era fi
sflad ad eflaqu ep refi- 6
Latenden cfiaasubd fi
vfidfi
re flte rrfi
torfioeng randese xtens fiones
gu rab a mod eflo
sd eo rd en am fi
en touo r g anfi
z acfiónt errfi
to rfi
aflu rb anoyru rafl sea cen tuóconflae xped ficfióna fl“des fierto ”p ro tagon fi
zadapo r
DonJuan Manue fldeRosasen1833quenosó flodesp flazó
ene jfidosp ar a“d fi
spon erflat fierr apúb fl
fi
c aaf av ord etodoaqu eflqu equ fi
sfiera flafron te rafin te rfiorha cfiae flsu rdeflapampabonae rense
pob fl
a rsed ee fl
flaye xpflo
t arfla,d ejandop flant eadoe flp r
fincfipfiod equ efl atfier ra s
fino ,tamb fién , fins taflóflasp r
fime rasfo r tunaste rra ten fientes
utfi
fl
fi
zandoflat fierra“ conqu fistada ”comore cu rsopa raau xfi
fl
fia
r
deb ep erten e cera flqu eflah acep r odu cfi
r,e jer cfi
endosob ree fl
fl
asudom finfioy aflas“ fam fi
fl
fiasdecampo ”de“ flaho rfandady m fise r
fiaá
fl
abo r ”(d e Ch ap eau r ou ge,1899 :386 ).E ste mod e
flono sr e tr otra et an toafl a quehanquedadoredu cfidas[… ]a ce fleraryconso fl
fidare fl
rees tab flecfim fien todeflapa zyde flórdenfin te rfior”;pob fla
r
confi gu ra c
fiónd ec fiud ad es-t errfi
to rfioen rafizad asconflo sp rfin cfip
fiosd efl aflegfi
s - “
flanue vafl íneadeF ron te raene flArro yode flA zu flycampos
fl
a c
fiónfind fi
an a,comoafl ap erm an en cfiad eflacu ad rícufla7
enfl asno rm asy fron te rfizosdeflape r tenen cfiade flEs tado ”yga ran tfi
zarfla
prop fiedaddeunasue rtedees tan cfia“de med fiafleguadef ren te
pr oced fim fi
en to squ e,po rm á sd eun ac entu rfia
,fin sfi
st
fieronsob r esur ep fl
fi
c abfi
fl
fi- yfleguay med fiadefondo ”pa ra“ flosve cfinosdeflacampaña ,
dadf r ent ea flan ec esfidadd ed esfl
find a r“ t er reno sá flosqu esupo s
ficfión flosh ag a h
fi
josdeflaP ro vfincfia
,yflosa ve cfindadosene fl
fla,na turaflesde
flaRepúb fl
fica ”.Lass figufien tescond ficfionesga ran t
fizabanfla
másáp r opó sfi
to,p a raub fic arene fl
flosflo sfu tu r ospu ebflosysu sé jfidos[ ...]no poses fióndeflat fierra:“ transpo r ta rseconsufam fi
fl
fiaógen te
soflop ar auno ,s finop arado so m ás[… ]s fi
tu ándo flosád fi
st an cfiascon ven fient es
, defaena[
quenoba
...]
jedec
,pob fla
rfloene
fiencabe
flté rm finodeunañoconuncap
zasdeganadova cunoyenp ropo
fi
ta
rc
fl
fión
uno sd eo t ro s”o ,s fimp fl
em en t e
,p ar ao to r garfl
ese j
fido sp r op fiosafl asc ab e cer as caba fl
flar,óaemp rende rs fiemb ra ,cu yop rodu ctoequ fi
vaflgaá
aque flcap fi
ta fl[...]fle van ta runran chodepa jayab rfi
runpo zo
deflo sp ar tfidosbon a eren s esqu ec a re cí and ee fl
flosh acfi
a1913 ,p erob ajofl as deba flde ”.Es tascond fi
cfionesfue ronamp fl
fiadasen1832
cond fi
cfion esp revfi
st aspo re flo rd en am fi
en tot errfi
to rfi
afld eflsfigflo X IX(P radoy “áflosve cfinosdeflacampaña ,cu yasfo rtunashanquedado
des tru fidas ”,o to rgándose flesfindemn fi
za cfiones“ conunaódos
Roja s
,1877 :31 )(An afl
es,1930b :219 ). sue rtesdees tan c
fiaenp rop fiedad ”(P radoyRo jas ,1877 :22 )
.
Efl mod efloE jfidod ePu ebflos,ene s en cfiaun aa cot ad ac fiud ad -ter r
fi
to rfior e- 7
Ad fi
fe ren cfiade flcon cep todame ro ,u tfi
fl
fi
zado mu chasve ces
comos finón fimo ,flacuad rícu fla ese flcon jun todecuad rados
pub fl
fi
c an aqu e,comov er emo s,fin cfluyóensuju rfi
sdficcfióna flqu eb au tfi
z amo s resu fltan tede flco rtepe rpend ficu flardedosse rfiesdefl íneas
urb anoc flásfi
cop amp e ano ,e sanu est r oju fi
cfioe flrefe ren tem áse jemp fl
fifi
cado r pa rafleflas .

13
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

deflau tfi
fl
fi
z acfión fine xt en sod et r a z ado sencu adrí cuflassob re fl
ag eo gr a
fí ad e fl
a
pro vfincfiad eBu eno sA fi
resc ar en t ed ev fid au rb an aen treflosa flbo resd eflsfigflo
XIXyp rfim er osaño sd efl XX(V fi
t a
flon e,1990 ª
).A sfimfi
smofu efl at emp r an a
am afl
g am at écn fico-ju ríd fi
c ad ev fi
ejo synu e vo sp r oc edfim fi
ento sd eo rd en am fien -
tot e rrfi
t orfi
aflp a r afimp fl
an ta r fl
a“ cfivfi
fl
fi
z a cfión ”sob r efla“b arb arfie”d ehomb r esy
esp a cfio
sconqu fi
st ado s(V fi
t aflon eyo tr o,1992 b
)
.P araflo sfide a
flesu rb an fi
z ado res
deflCo ron e
flP ed roAnd résG ar cí aen1811 ,B ern a rdfinoR fivad avfiaen1827o
Ado fl
f oA fl
sfinaen1876 ,e so s mod efloscon stru cto resd enu ev asc fiud ade s-ter rfi-
torfiocon stfi
tu ían flos“n ervfiosd eflE st ado ”y flos“mo jon esv fi
v os”d eun ar áp fida
car re rad eap r op fi
a cfiónd efle sp a cfioqu ean tepon í aflar azóna fl o rd en am fi
en to
de“ tfierr asg an ad a sa flfind í gen a,s findu eño s,b afld
í as,v a c
í asefin cfivfi
fl
fizad a s”.
Bfiens fint etfi
z aA fl
ejoP ey ret (1889 :354 )e so sc fi
enaño sd eco exfi
st en cfiad e mo-
deflosd eo rg an fi
z acfiónt er r
fito rfia
flensu fl
fibr oU nevfi
sfi
tea uxcoflonfi
e
sd e fl
aR ép ubfl
fi
q ue
Argentfine:“onyaf afi
tau ssfid efl’a g r
ficu fl
tu r esu run eg rand eé ch efl
fl
e ,ettou tc e
qu’onap efl
fleflese gfido sd epu eb flosdo fi
tê tr econ s
fid érécomm eau t antd ec en -
tresd epopu fl
atfiona grfi
coflequ eoné t ép eup flés[ ..
. ]su fivan tfl
e sd fi
spo sfi
tfion se t
règflam en t sé tab fl
fi
sp ar fl
esau to rfi
t éflo cafles ”8
.
Re co r rer emo sp art ed ee sah fisto rfiaenp ersp e ctfi
v ac r ono flóg
fic a,r e scat ando
defloflvfidoa flgun asd eflasno rm atfivasqu econ sfide rad ascomo“d ecflara cfion e s
porpun tog en er afl
”r e guflab ane fltr at am fientod ec ad aunod eflo se fl
em en to s
deflsfistem ad eo rd en am fien touo r g an fi
z a c
fión t er rfi
torfi
aflencu ad rícu flasy ,
otra squ ep r efigu r ab an mod eflo su rb ano syru raflescomp fl
eto s,e sd ecfi
ra ten-
dfi
endoa flun ísonotodo ssu scompon en t es.Enflo sfund am ento sd efl cu e rpo
norm a t
fiv oqu ep r es ent amo s con ver g enpo fl
ítfi
c asyp roc ed fimfien to sadop t a-
doscone flp ropó sfi
tod epo sfibfi
fl
fi
ta r fl
a“ s en cfi
fl
flad fi
vfi
sfión ”,“m en su r a ”y“d fi
strfi-
bu cfiónd eflast fierr asafl am ay o rb r ev ed ad ”;flafi eflr ep rodu ccfiónd eflost r a za-
dosencu ad rícu flassob ree flt er rfi
to rfio; flar ead e cu acfiónd e flasp flan ta su rb an a s
pre e xfi
sten t esae sos mod eflose ,fin cfluso ,fl aun fi
fo rm fid adenfl acon fo rm a cfión
voflum é
t rfi
c ad eflo se sp acfiosed fifi
c ab fl
e s.F finaflm en te,r e
s c atamo suns fistem a
deo rd en am fien tot errfi
to rfiaflqu enor econo c efinflu en c
fiasd efl afle g
fisfl
a cfión
decfimonón fi
c a
,ypo rend ed efl afind fian a,p erocu y au t
fi
fl
fi
z acfión m ate rfi
afl
fizó
“m a cr ocu ad r
í cu flas ”p ar ad fivfidfi
rg r and ese xten sfion esd et fi
er r aspúb fl
fi
c aso ,
8
“a
fl
fl
fisep rac
tfi
caunaag rfi
cufl
turaag ranescaflaytodofloque
eno t r o
st érm fino s,“ te rr
fito rfiosn a c
fion afles”cone flp ropó sfi
tod eamp fl
fiarho -
sedenom finaegfidosdeflospueb flosdebese rcons fide rado rfi
zon tesu rb ano sycon so fl
fida rfl ae conom íaa gro -e xpo rtado rad efl asú fl
tfim as
comocen trosdepob flacfiónag r
ícoflaquesefue ronpob flandode
acuerdoaflasd fispos
fi
cfionesyreg flamentosestab flecfidospo rflas déc ad asd eflsfigflo X IX .
auto
rfidadesflocafles”
,enPe yret,Afle
jo(1889).

14
Pa
rte1
E
fle
j
fidodepueb
flos

15
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte1

L
a fimpo rtan cfiad e
flt errfi
to rfiofl
flam adoe j
fido,d eflfl
atíne xfi
tus-s afl
fida,qu edó
defin fid apo r flaR e aflP ro vfi
sfiónsob reNu ev osD escub rfimfi
en to syP obfla-
cfion e sd e1573qu et r ató ,e sp ecfiaflm en te, fl
aub fi
ca c
fión ,f orm ayfun cfio-
ne sd efl“ campoot fi
e rraqu ee stáa fl
as afl
fid ad efl
flu g aropu ebfloynos ep fl
an t a
nfisefl ab r a,s fiendocomúnp a ratodo sflosv ecfinos,qu esu efl
end estfina r
floae r a
pa rad es ca r ga ryfl fimp fiarfl asm fi
es es ”
,eno tr asp aflab rasd efl“ campoot fierr a
qu ee st áa flté rm finod eun fluga rh ab fi
tadoy fl
find andoconé fl
,dond enos e fl
ab ra,
p
flan t an fisfiemb ra,po re s tarr ese rv adop a ra flase r asyr eun fiónd eflosg an ado s”
(M a sc ar eñ as,1956 ) (C ab an efl
flas,1969 ).
Cone so sfin e sune jfidod e“qu atr ofl
e gu as[ ...]enqu ad ro,op r o
flon gados e-
gún flac afl
fidadd eflat fie
r r a,d ef orm aqu es fis ed es
fl
find ares e an fl
asqu atr ofle gu as
enqu ad r o”fu ep a rtecon stfi
tu tfi
v ad efl mod eflod ec fiud adt er rfi
torfiop r efigu r ado
po re s ar e aflp r ovfi
sfión,cu yop ro c esod eo rg an fi
z acfióncom en z ab acon fl
ad et er -
mfina cfiónd efl“flug ard eflt érm finoyt errfi
to rfio”,d fivfid
fidoen flaf orm as figufien te:
“s áqu esep rfim e
r ofloqu efu e rem en esterp a raflo sso fla
r esd eflpu eb floye xfido
[..
. ]ent ancomp eten t ec an tfidad ,qu eaunqu eflapob flacfiónv a yaen mu cho
cr ecfim fi
en to ,s fiemp r equ ed eb ast an tee sp acfioadond eflag en tes epu ed as afl
fi
ra
re cr ea r
,ys a
fl
firflosg an ado ss finqu eh ag and año ” (MOPBA ,1933 ).
Encu an toasu sfun cfion es
,cu atr op rfin cfipafl
esye st rech am ent ev fincuflad as
cone flpu eb floo flu ga rh ab fi
tad o
:d er ecr e acfiónyd es aho gou rb ano ;d es e rvficfio
aflaa ctfi
vfid adp asto rfi
fl
(só flop a ra fla“ r eun fiónyr efr esco ”d eflg an ado ;e flp asto r eo
ene flá re a fl
find erad enom finad a“d eh eza ”);d er es er vap ar aen san ch eu rb anoy
ded efen s acon tr ae flat aqu ed e flos“n a
tu r afl
e s” (V fi
t a
flon e,1996 ª)
.
Lat r an sf er en c
fiad eflcon c eptoe jfidoa flap r efigur a cfiónd emod eflosd eo r g an fi-
za cfiónt er rfi
to rfi
aflen fl
a fl
e gfi
sfl
a cfiónr epub fl
fi
c an ar econo cean t eced en te st emp r a-
no ssfib fi
en ,ad fi
feren cfi
ad e fl
as e cto rfizacfiónd eá r easd fi
spu e
st apo rflafle gfi
s
flacfión “Campes
fina
sba r
rfiendoflaera”
,
h
ttp
://
foto
santfiguascana r
fias
.org
findfian a
,fin cfluyóensuju rfi
sd fi
c cfióna flnú cfleopob fladoyasuen tornop ró xfimo
pr odu ctfi
v o.Suh fi
sto rfiafle gaflser emon taa1810 ,cu ando fl
aJ unt aP at rfi
a finstru-
yóa fl Co r on eflP ed r oAnd r ésG a rcí acone flob j e
tod er efl
e va refle st adod efl as

17
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

pob flacfion esento rnoa flacfiud add eBu eno sA fi


resycono cer flaflegfi
tfimfid adcon
qu es eo cup ab anflo st e rreno s,tod aví ar e afl
en go s,enflo sfu ertess fi
tu ado ssob re
fl
a fl
ín e ad ef r ont eracone flfindí gen a (P r adoyR o
j as,1877 :1).E st ag estapo fl
ítfi
-
Mode
floteó
rfi
coC
fiudadT
err
fi
tor
fio
,1573
co -m fi
fl
fi
ta rqu ee stu vo fimpu fl
s ad apo r mú fl
tfipfl
e sp r opó sfi
tosd em ejo ram fien tod e
flosc ampo sd ec amp añ a,en t ree fl
flos,“ a rbfi
t ra rtodo sflo sm edfio sp araqu eflo s
T
err
fi
tor
fioyté
rmfinos
hab fi
t ant esd fi
sp erso ss er eún anenpu ebflos ”yp ropon e re jfido senflo sr e cfinto s
T
fierrasdep
rop
fios urb ano sp re exfi
st ent es
,p arae flCo ron eflG arcí asó flos erí apo sfib
flepo r fl
afund a-
Dehe za cfiónd ep equ eñ a spob flacfion es.A s
í floe xp r esab aenun fin
f orm ed e1811 :“Co -
So
E
j
fla
res
fido
no cfidop erfe ctam en tee flte rreno ,e sn ec es arfioqu es ep ro ced aásud fi
vfi
sfióny
rep artfimfiento :e stoe s,s eñ a
flarflast fierr asqu es ed estfinena flaflab r an z ay flasqu e
deb ans er vfi
rp a raflac rí ad eflosg an ado s[ ...]S e gúne step rfincfipfio
,fla st fi
e rr as
má sfinm ed fi
at asáfl ac fiud ads er ánd estfin ad asafl aa grfi
cu fl
tu rae x cflus
fivam en te ”
(R oc cayR occ a,1978 :24 ).
Desd een ton c ese flE jfidod ePu ebflosfu etom andof orm ag r acfiasano rm atfi-
va s qu ep rop fic
fiab anfl a“ fin
t eg ra cfiónyc fivfi
fl
fi
z acfión ”d eflo st er rfi
to r
fiosv acío s
dev fid au rb an asfi
tu ado sm ása fl
flád e fl
asf ron t er asfinte r
fior escon flac r ea cfiónd e
nu ev osnú cfleosd epob flacfiónyfl ad em a rc acfiónd een to rno sa grí coflasaf a v or
de fl
a fu tu ra“p ro sperfid add eflaP ro vfincfiad eBu eno sA fi
r es”.A fl
ap r opu est ad efl
Co ron e
fl G arcí aadh fi
rfióen1814 G e rv asfioAn ton fiod eP os ad as,po ren ton ces
Dfi
r ecto rSup r emod efl asP r ovfincfi
a s Un fid asd e
fl Ríod eflaP flata,ene fl m a rco
C
fiudadyE
j
fido
,1573
deunp flang en er a
flp a rae flf om en tod eflaa g rfi
cu fl
tur a.Ene seañor ecom end a-
bao r gan fizarentod a“ fund acfiónd epu eb flos”unt er r
fi
to rfiod estfinado“ e xcflu-
sfi
v am en tep ar aflaflab r an z a”,d ef o rm a“ cu ad r ad a(po rqu e)s epu ed ed fivfid
fi
r
E
jfido
má sf á c
fi
flm en t eensu ert esfigu aflesyr e gu fl
a res ”b ajofl ae strfictap r oh fib
fic
fiónd e
Sofla
res “m an ten err od eo sd en tr od eé fl”(P radoy R ojas,1877 :3 ).E flpob fl
am fi
en toe s-
tab acond fic
fion ado,po runfl ad o,afl aob fl
fig acfiónd eflosfl ab rado r es
,po se edo re s
oco flono sd e“pon erenfl abo rsu e rtesd equ fint as”ene flt érm finod edo saño s
yv end erfla
sa fl m fi
smop r ecfiod ecomp r as finos ecump fl
í anfl asp rescrfip cfion es
dad as.P o ro t ro,a fld ere chod ee xfimfirflosd e“p a ga rd fi
e zmo syp rfim fi
cfiasd e
gr ano syfl e gumb res ”po re flpflaz od ed fiezaño s
,a se gur andoa síe fldom finfiod e
Fuentegráfi ca:enÁLVAREZLENZI,Rfi
cardo
, fl
at fierr aencond fi
cfion esv en tajo s asp ar as íysu sh er ed er os.
ARANA, Ma
rfianoyBOCC
IARDO,Lfid
fia
,(1985)
Es
t asp rfim er asno rm atfi
v as,sum ad asafl a sp rop fi
asd eflaadm finfi
str acfiónL a
s
He rasen1823qu ee st abflecfi
er on flos t érm finosy t errfi
to r
fiod eflmod efloejfidopo r
e
flt ra zadod e “un afle gu aenc fi
rcun fe ren cfi
a[ .
..]t fi
r ad ad esd ecu atr ocu ad r os
encon to rnofu e rad eflat r a zaop fland ec ad apu ebflo”,s ent ar on do sfimpo r-
tan t esp re ced ent esp ar aflao r gan fiza cfiónd efinfi
tfi
v ad eflcu ad radod efl ab r an-

18
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte1

zaen módu flosd e“ cu ad r ascu ad rad as”qu e


,en tend fidocomoun aa co tad a
cfiud ad -t err
fi
to rfioqu e finc
flufiríapo co saño sm ást ard ea fl mod eflou rb anoc flásfi
co
pamp eano ,fij ab a fl
as f orm asysup erfi c
fiesd eso fl
ar esu rb ano s,qu fin
t asych a cras
E
fle
j
fido
, 1826
(P r adoyR oj as
,1877 :10).
L
ímfi
tede fl
En1826 ,B ern ardfinoR fiv ad avfi
ar atfifi
cópo run anu ev ad fi
spo sfi
cfión fl
eg aflflos te
rrfi
tor
fio
té rm fino syt errfi
to rfiod eflcu ad r adod eflab r an zad efl aadm finfi
stracfiónL asH e- Cha
cras
ra sp a ras ercomp rend fido,enad eflant e,como“un asup erficfi
equ ef orm eun
cu ad r adod edo sflegu as1
deb as e
,t r a zadoá flosrumbo sg en erafles”,d fi
strfibufida Qu
fin
tas
a“ todofind fi
vfiduo ”qu e“po rnot en era flgun ap rop fi
ed adt err
fitorfi
aflennu estra

cfleou
rbano
camp añ are cfib
fi
r á[ .
.. ]unso flard ent rod e fl
at r az ad e flo
spu ebflos”ya“ flosqu e
qu fi
e rand edfi
c ars eá flaa g rfi
cu fl
tu r a[ ...]ám á senenfi t eusfi
sun asu ert ed equ finta
ód ech a craene flterr enoqu e,cone st eob j eto,d eb em arc arsecona rre g
floá fl
as
re soflucfion esg en e rafl
es ”(P r adoyR oj as
,1877 :15 )
.
Eflpfl
anr fi
v ad avfianonod ejó to taflm en ted e fl
ado flae fl
abo racfiónd eno rm atfivas
pa r aflar eguflacfiónyd fi
strfibu cfiónd e“ su ert esd ee st an cfias”,m fi
en tra squ ee flor- Mode
floteó
rfi
coe
flaboradoenbaseaflde
cretode
fl22de
den am fi
en tot errfi
to r
fiaflent fi
e rr asd ee jfidosfin ten t ab aequ fi
fl
fibra re sat end en cfia
. ab r
fi
flde1826(P
radoyRo jas
,1877:15
)

Asír ez aund ecr etod e1827qu een com end ándo fl


ea flD ep ar
t am entoT opo gr á-
fi
cor e se rva r“ ám ásd efl
t err enoqu e[...]d eb ea sfign ar sep araqu fintasych a cr as
,
uná re aqu ed éa fl m eno sc fincu ent asu e
rt esd ee st an cfi
a ”cu y ae xt ensfión“d e E
j
fidoysue
rte
sdee
stan
cfia
s,1827
med fiafle gu ad ef r ent e
,yun ay m ed fi
ad ef ondo ”,d emo strab afl av oflun tadd e
fl
gob fi
ernod eamp fl
fiart errfi
to rfiosd ecu fl
t
fivoac ampo sd ep asto reocone flfind e Sue r
tesde
en tr e
t ej erfinte res esd eg an ad e ro sya grfi
cu fl
to res (P radoyR o
j as,1877 :17 ). es
tan
cfias(1827
)

Lav fi
sfiónr fi
v ad a v
fian asob r etfier rasd ee jfido sd efinfióun apo fl
í
tficaqu enor e-
cono c
í ap r eced en tesenfl afle gfi
sflacfióna r gen tfina. Su sten tad aene flp r
fin cfip
fio
deo rg an fi
zarflo st errfi
torfiosenp equ eñ a se x ten s
fion e sc r eóflascond fic
fion esn e-
ce sa r
fiasp araa s egu r ar
fl
e saflo spob flado r es,c aren t esd eg rand esc ap fi
tafl
esen E
j
fido(1826
)
semo vfien tes,e fld erechoafl ap rop fi
ed add eunso fl
a renfl at r az ad e
flpu eb floy
un aqu fintaoch a craene flá r e aru rafl
.P ar a Am íflca rR az or
fi(1945 :141 )
,R fiva-
da vfiae s tatu yópo re fld ec re tod e1827“ todo sflo se xtr emo sfísficos,ju ríd fi
co sy
esp fi
rfi
tu a
fles
,p araflae xfi
sten cfiayp e rm an en c
fiad eflosnú cfl
eo su rb ano s”,r acfio-
nafl
fizó“ e
fl
fimp er atfi
v ou rb anoye flfimpu fl
sod eam afl
g am aso c
fiafldetodoo rd en Mode
floteó
rfi
coe
flabo
radoenbasea
flde
cre
todefl5de mayo
de1827(P
radoyRojas,1877:17
)
qu e mu eveflaflu ch acon tr ae flfindfio”efin co rpo róa fld eb atep arflam en tarfioflas
cond ficfionesamb fient afl
esqu ed eb íacump fl
fi
re flsfi
tfiooflu gardond efimp flan t a
r
es ecu ad radod e fl
ab r anz a.Comoen fl
a fl
egfi
sflacfión find fi
an adond et amb fi
én“ fla
s 1
Segúntab
fladeequ fi
vaflen
cfiasredac
tadapo
reflfingen
fie
ro Wfi
te
cafl
fid ad esqu es eh and ep ro cu r aren flo
ss fi
t
fio sycom arc as ”p ar a“h az er”nu ev as en1859 :1flegua(5 ,196km );1cuad ra(100o150va ras )y1
pob flacfion es ”d eb íans e
rs aflud ab fl
es,fl asd fispo sfi
cfion esno rm atfi
v a
sd eflosp r
fi- vara(0,866 m)(cfi
t
.Ro ccayRo cca,1978
:17)

19
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

me rosaño sd ev fidafind ep end fi


en t ep romo vfier one stud fiossob recompo sfi
cfión
geo flógfi
c a,h fidr ogr áfi caytopo g ráfi cad e
flsu eflop a ra“ cono c erp e rfe c
t am ent e
e
flt er reno ”yp r oc ed er“ asud fi
vfi
sfiónyr ep a rtfimfien to ”,con stfi
tuy endoafl ah fi
-
gfi
en ed eflm ed fioenr equ fi
sfi
tob ásfi
cop ar as eñ aflar“ fl
ascond fi
cfion esyc fi
rcun st an -
cfi
a sm á sap aren tes,conp flenocono cfim fi
en tod eflo sa fires,fl asa gu asyflu g ares ”,
pr evfioa fld esfl
find ed eflter r
fito r
fioenso fl
a res,qu fint asych a cr as(MOPBA ,1933 )
(M afl
flo
,1878 :559 ).
Lapu est aenp r áctficad efl mod efloE jfidod ePu eb flosnos fi
emp r er e
sp etóe fl
prfincfip
fiod ec en t rafl
fi
z ar flap flant au rb an aene flg rancu ad r od efl
ab r an za,s fi
tu a-
cfiónqu es ea gr av ab aenflo sc aso sd eo r gan fi
z art fi
e rr asd e fl
abo ren flospu eb flos
pr ee x
fi
st en tes,y as e apo rfin va s
fiónd efl
ím fi
tespo fl
ítfi
co -fin terju rfi
sdfi
c cfion a
flesc er-
cano s,flan e ce sfidadd er etr otr aert raz asysup erfi c
fiesafl asnu eva sno rm atfi
v as
opo rfla scond fi
cfion estopo g ráfic asp rop fiasd eflflu g ar.D ee st asfir
r e gufl
a rfidad e s
no sh ab fl
anfl asp rá ctficasd em en su r ad eflo spu eb flo
sd eS an V fic ente(1855 )
yFu ert ed eJ un ín(1857 ):fl ap rfim er af r ent eafl ad fifi
cu fl
tadd ec en trafl
fiza rsu
p
flan t au rb an a“po rqu ed eb fiendop ar ae fl
flo m edfirs eun afle gu ad esd ee flc en tro
deflpu eb floenrumboa fl N .E .
,cone stad fi
st an cfias et r asp as ab ae flfl
ím fi
teen tre
flosp artfido sd e Qu fi
flm esyd efl Nu ev oPu eb flo”( tr a zadoen1854 );flas egund a
Con
jun
todecuad
rosc
rec
fien
tes
. an tee fl“ c e
s ed eflan t
figuoe jfido[ ...]d ebfiendoe flA g r
fim en so rO rm a,r edu cfirseá
tr az araqu eflpu ebfloysue jfido,un a fl
e gu aátodo s flosv fien tos ” (MOPBA ,1855 )
(P radoyR oj as,1877 :25 ).
Lasubd fivfi
sfiónd efle jfidod epu eb flosfu ep rodu ctod efl at r ansfer en cfi
as fi
ste-
má t
ficad efl módu flo“ cu ad racu ad r ad a ”(m an z an aofi sflo
t e)afl aconfi gu r acfión
dequ fint as( cu atr ocu ad r ascu adr ad as
)ych a cr as (dfie zys efi
s),r esufl
t andoa síun
con jun tod ecu ad r osc re cfi
en tesd esd efl ap flaz ap rfincfip afl
,c en trod ee st aa co -
tad ac fiud ad -t errfi
to rfio,h ast asu st érm fino squ e,ad em ás,p erm fi
t
í aflacon tfinufi
-
dads find fis
to rsfion esd eflat r az av fiaflyfl ae xp an sfiónu rb an a“ cu andoe flfint erés
púb fl
fi
cos epon ead efl
an t ed eflaa c c
fiónpúb fl
fi
c a,yen ton ce sflosqu et fien ench a-
cr asqu fierenqu es econ vfi
e rtanenqu fin
t as,ye st asen m an z an as
,ys ep re stan
voflun tarfiam en t eád art err eno sp a rac afl
fl
epo rqu ee stofl est r aeg r anv en t aja ”
(Con gr esoPBA ,C ám ar ad eS en ado re s
,1870 ª:143 ).
Aflap er vfi
v en cfiad ee ste mod efloh ac enr ef er en cfianum eros asd fi
spo sficfion es
fl
e gaflesd eflas egund am fi
t add eflsfig
floX IX ,en t ree fl
flas fl
a fl
e yd ep es asy m ed fidas
de1864qu eflor atfifi
cóenfl ap r ovfincfiad eBu eno sA fi
re s
,ob fl
fi
gandocon ve r
tfi
r
su san tfiguo sp at ron esd em edfi
cfión( fl
fine a
flesysup e rficfi
afles)a fls
fistem am étrfi
-
cod ecfim a
fl
;m an ten erfl af orm acu ad r ad ad eune jfidod e10 .000 m etr ospo r

20
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte1

co st adoya just arfl asd fim en sfion esd esu sd fi


f er ent ess ecto res,s finp erd ersu s
refla c
fion es cone fl módu flo“m an z an a ”qu e,en“ flosPu ebflosqu es et r az aren
enad efl
an te,d eb er ánt en erun ah e ctá re a
,fl asqu fintascu at roh ectár easyfl a s
T
fie
rra
sdee
j
fido
,1862
ch a cra sd fi
ezys e
fis”(P r adoyR oja s,1877 :30 ).En1870un anu e v afl
e yd ee j
fido s
hfi
z osu yostodo sflo sa sp ectost rat ado spo r fl
aadm finfi
str acfiónR fiv ad avfia
,r efin
s- E
j
fido
taflandofin cflu
soe flan tfi
guos fi
st em ad em ed fi
cfiónp ar asubd fiv
fidfi
r,nu e vam en te,
enso flaresd euncu artod em an z an ayenqu fintasd ecu atr ocu ad r ascu ad r ada s
auncu ad r adod eflab ran z ad e“un aflegu acu ad r ad aatodo s flosrumbo soun a
sup erficfi
eequ fi
v a
flen teacu a
t rofl e gu ascu ad r ad as ”
.So stu v ot amb fi
énfl asup er-
fi
cfied ech a crasen tr e16y32cu ad r ascu ad rad as,flasfun cfion esd e“ tfi
e rra sd e
panfl fl
e var ”yfl aen ajen ac
fiónd efl at fi
er r asu je taafl ap r ohfibfic
fiónd ed estfina r
fl
a
a
flp as
to reop a ra“ fl
flam arafl aa g rfi
cu fl
tu ra ”yf om en t are flpob flam fi
ento “po r
bu en asp r ovfiden cfia
s ”(R e g
fi
st ro Ofi cfi
aflPBA ,1870 )(Con g resoPBA ,C ám ara
deS en ado r es,1870b :152 ).
Modefloteó
rfi
co,finformede
Not anp erm an en tes fu eron floscon sen sossob r e fl
aub ficacfiónd e fl
astfierr asd e DonV
aflen
tínA
fl
s
fina
,15deAb rfi
flde1862
ejfidor esp ectoafl ap fl
an tau rb an a.P r oflon gado sd eb at esp arfl
am en tarfiossob r e (PradoyRo jas,1877 :27
)
sfis eflocon sfiderab auná re ad fi
f er en cfiad ad e fl
asp r opfiasd equ fint asych a cr aso
sfi
,po re flcon tr arfio
,su st érm fino sfla sen gflob ab an ,su rgí ancon fo rm ea flgr adod e
con sust an cfi
a c
fiónd et écnficosyfl e gfi
st asconfl aub fica c
fiónyfun cfion esp red et er-
mfinad a spo rflac fiud ad -terrfi
to rfioh fi
sp ano am erfican a.E stacon tr o versfi
aqu edó
te stfimon fiad aenunfin f orm ed e1862sob re“ eflfl
ím fi
ted eflae st en cfiónd et fier
r a
qu epu ed econ ced er seóen ag en ars eáun m fi
smofind fi
vfiduoenflo sp artfido sd e
fl
ac amp añ a ”p ar ae vfi
tar“pon ere flter renofu erad eflaflcan ced e flosv erd ad eros E
j
fido
fl
ab rado res,cu yaf ortun asfiemp ree se s c asa”,a fludfiendoene st ec asoa flpu ebflo
deR o
j as(P r adoyR ojas,1877 :26/29 ).
Ene fl mfi
smofin form eV afl
en tínA fls
fin a,a s eso rd efl M finfi
st er
fiod e Gob fierno ,
pr omo víaflav en tad e t
fierrasd ee jfidoen fl
ap erfi
fe rfi
ad eflgr ancu ad r od e fl
ab r an-
zae xcfluyendo“ flop r ecfi
sop ar acu ando m eno s,o choc am fino s
,á floso chov fi
en -
to sc ardfin a
fles”, “un ac a
fl
fl
ed ec fircun v afl
acfión ,comod e100 m etrosen t reflas
qu fintasy flasch ac ras,yo tr afi
gu aflen t reé stasy fl
as tfi
e rrasd eflejfido ”.A con s ejab a
ad em á s“nov end er seab soflut am en tetodoune jfido;po rqu es fiflosupon emo s
pa s adoy atodoé flafldom fin
fiop rfivado ,ypob fl
adoócu fl
tfi
v adocomo findud abfl
e- Mode
floteó
rfi
co,
fin
formedeflDepa r
tamento
men t esu ced e ráand andoflo st fi
empo s,t end remo squ ee flpu ebflo,ysu squ fint a
s Topográfico,31deJufl
fiode1862
(PradoyRojas,1877:28)
ych acr as
,qu ed ar áncomp fle
t am en teen ce rrado sys finen tr ad as,n fisafl
fidasáfl a
camp añ a”.P orsup art e
,e fl D ep art am en toT opo gr áficoen tend í aqu e“ s e gún
flosd ec reto sv fi
jen tes”,e flte rrenod eflose j
fido sd epu eb flo
scomp r end íae flcon -

21
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

jun tod e“ soflare s,qu fint asych acr a


s ”y qu esuv entaanu e vo sflab rado ressó flo
er apo sfibfl
e“ enpo rcfion es”,e vfi
tandoen ajen arflas“ ae st an cfi
e rosflfind er os[ ...]
E
jfido
sparaflac
fiudad-ter
rfi
tor
fiode1876
pu e squ eenfl am a yorp arted eflo sc aso sfir ánso floáen san ch are fld es t
finadoa
DebatePar
flamen ta
rfio pa sto reo ” (P radoyR oja s
,1877 :27/28 ).
Eno tr oe jemp fl
od ee stascon fron tacfion ess econ st
fi
tu yóe fld eb at ep ar
flam en-
ta rfiod eflp roy ectod efleyd eInm figracfiónyCo flonfi
z acfiónd e1876 ,s an cfion ad a
cone flob jetod es fi
stem at
fizare flo rd en am fi
en tod eflost e rrfi
to rfiosp r op fi
ed add efl
E
j
fido
Est adon a c
fion aflb ajo flafide adom finant ed ed fi
strfibufi
rflat fi
e rracomo fincen tfivos
aflo se stab fl
ecfim fiento sg an ad er os,a gríco flasyhum ano scone flapo rted efl
finm fi
-
gr an teeu rop eo .P ore flc apítuflot fi
tufl
adoco flon fi
za c
fión,e s afle yp refigu r ab aun
nu e v o mod e
flod ec fiud ad -ter r
fi
to rfio“d ec fin co fl
e gu a
spo rco st ado ”,subd fiv
fidfid a
se gúncom etfido sfun cfion a
flesens ector esp ar apu ebflo,qu finta s
,ch acr asye jfido
ub fi
c adoensu s“ s eten tays efi
sflotese ste rfiores ”.L apo sfi
cfiónp erfi
f érfi
cad eflejfido
re sp ectod eflnú cfleou rb ano ,flasqu finta sych a crassu s cfi
tófu ert espo fl
ém fi
c as
Mode
floteó
rfi
co,p ro
yec
to
CámaradeD fipu
tados
,Cong
resoNa
cfiona
fl en tr eflosr ep r esen t ant esd efleje cutfi
v oyfl ac ám a rab aj a,e staú fl
tfim aso st en fi
en -
do qu e“d ebí ae stara flred edo rd efl
ac fiud adp araqu epud fiesent en e rs afl
fiday
campoh ábfi
flp a rae flp astor eoflo san fim afles,qu esonn ec es arfios
, mu ch asv e ces,
enfl a spob flac
fion esu rb an as[ ..
. ],pu esa m ed fid aqu ee fl
flas ea gflom era,n e ce s
fi
t a
unpun tod ed es aho gocomún ,dond enop a g arcon trfibu cfion ese sp ecfia
fl
e sp ar a
tr an spo rt arflosp rodu cto s”
.P ore flcon tr a r
fiop araflosr ep re sen tan t esd efle je cu-
E
j
fido
tfi
v oe ram áscon ven fi
en t e“un af ajad et err enoqu es e ad estfin ad aa flp asto reo,
enfl ap artee ste rfior”po rqu e“ sfi
endofl am a y orp arted eflosflo t esru rafles[ ...]
de stfinado sá fl
aa grfi
cufl
tu r a”, fl
ast fi
errasd eflejfidonocon s tfi
tuí an“un an ece s
fid ad
pa r ae flpu ebflo”s finop ar aflasch acras“p a rae xp ansfiónd ee fl
flas[ ...]p araqu e
pa stenflo san fim afl
es,p ar ad esaho god efl apob fl
a c
fióna g ríco fl
a,nod eflapob fla-
cfiónu rb an a”(Con g resoN acfion a
fl
,C ám ar ad eD fiput ado s,1876 :1212 ,1214 ,
1215 -C ám ar ad eS en ado res,1900 :687 ).
E
fls e gundoe j ed efld eb a
t eg fi
róento rnoafl afun cfiónd efen sfivad efle jfido
y
,nu ev am ent e
,fl e g
fi
sflado r e
sd eflac ám ar aa fl
t a yr ep re sen tan t esd efleje cu tfi
v o
Mode
floteór
fi
co,proye
ctodefl dfi
s en t
í an. Du r an t etodosut rat am fi
entofl ap rfim er aso stu v oqu e“Dond eh a y
E
jecut
fivo
,Cong resoNac
fiona
fl
Enflate rcerapa rte cen tra remo snue vamen tefla
pefl
figr od efinv asfiónd efind fios
,e sm á
scon v enfien tequ efl az on aqu es ed estfin a
aten cfiónene ste mode flodec fiudadte r
rfi
tor
fiode ap astoscomun ess eaen treflap fl
an tau rb an ayfl asch ac ras ”,m fien trasqu ee fl
flaLe ydeInm fig
ra c
fiónyCo flon
fizacfiónde1876
re safl
tando su scond fi
cfione sde ma cro módu flo
eje cu t
fiv os en eg ab aae st abflece run a“d fi
st an cfiafinm en saen t ree flflug ard et r a-
deo rdenam fientote rrfi
torfia
flque ,fla m fi
smafle y
, bajoye fldom ficfi
fl
fioór esfiden cfi
ad eflosco flono s”p ar am an ten erafl apob flacfión
pre figu rópa rad fi
v
fid
fi
rfla stfierraspúb fl
ficasode
prop fiedadde flE stadona c
fionaflde stfinada safla “a g rup ad a,e sp e cfi
aflm en teenflo sflug are squ eo frec enp efl
fi
g rop ar aflad efen s a
expflota c
fiónag r
ícoflayg anade ra . común ” (Con g resoN acfion afl
,C ám ar ad eS en ado r es
,1900 :691 ).

22
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte1

E
fld eb ate con tfinuóc entr adoenfl asc ap ac
fidad esd eflej
fido comot errfi
to rfio
dee xp an sfiónu rb an ay ,afl aflu zd ee stafun cfión,flac ám arab a
j ap flant eófl a
ne ce sfidad d e“d ej arun afr anj ad et errenofin terfior
,qu enos eaán adfiep artfi-
cufla rm ent eyqu ep erten ezc aáfl acomun fidad,po rqu em añ an ae sapob fl
a cfión
se rác recfida,yen ton c ess epod ráv end ere stet e r
reno ,qu ee s
t arí aásua fl
r e-
dedo ráflo spob fl
ado res”,s finflo gr a
rcon ven cera flejecutfivofin cfl
finadoh acfia
un acon cep cfiónd eflejfido m ásc erc anaas at
fi
sfac erfl
asd em and asd eflc recfient e
me rc adoe xpo r
t ado r.P a rae stefinflo sejfidosp refigu rado spo r fl
asd fi
spo sfi
cfion es
fl
e g afl
esd esd e1826e r ancon sfider ados“ comp flet am entefinú tfi
fl
e s”y ,po rend e,
ur gía“ ced e rá flap ráctficaqu eh ah abfidoaqu íd equ ee stasc fl
a s
e sd epob flacfio-
ne s
,t en g ant errfi
torfiosd esfi
ertosásua fl
red edo r
,e sd e
cfir
,terr eno ss finp r opfied ad
qu es fi
rv and ep asto scomun e
s ”(Con greso N acfionafl
,C ám ar ad eD fiput ado s,
1876 :1212 ,1214 )
.
Tra sflargo fin
t erc amb fiod eop finfiones,flacon tr ov er
sfiaqu edór e su efl
taa f av or
defl mod e
flod ec fiud ad -terrfi
to rfiop r
efigu r adopo re flpro ye ctod e
fle j ecu tfi
v o
pa r aflafl eyd eInm fi
gr acfióny Co flonfi
z acfiónd e1876qu e,ensuc apí tufloco-
flon fi
z acfión,sumóa flp erím etrod equ fintasych a cras“p araqu e( flosco flono s)
sed ed fiqu enafl aa grfi
cu fl
tur a”,s etent ays e
fi
sflo te
sd et err enod estfinado sa
ejfidoconfun cfion ese x cflus
fivasd ep asto reo(Con gr
e so N a c
fion afl
,C ám ar ad e
Dfipu tado s,1876 :1204 ).

Eflproc esod ee fl
abo r acfiónd eno rm atfi
vasd edfi
c ad a sa flt
r atam fi
entod eflE j
fido
dePu ebflo
s,con t en edo r- comoan afl
fi
za remo sene flsfigu fi
en teap artado -d efl mo-
de
flou rb anoc flá
sficop amp eano,fu ea comp añ adopo re fld estfinadoaf om enta r
fl
afinm fi
gr acfióny fl
aco flonfizac
fiónp arag arantfizar
,encon jun to ,flaa ccesfib
fi
fl
fidad
deflatfi
erraa“ fl
aa grficufl
tu racomonu evafu en ted er fiqu ez a
,( y) fl
afintrodu c c
fión
denu ev ose fl
em en to sé tnficosenfl acompo sfi
cfiónd efl apob flacfión ”(S afl
vado r es,
1937 :39 ).E s
t ap r eo cup acfiónpo rdo taratodo sflo sc ent rosu rb ano sd et fi
err as
deflab ranz as ep r oflon góh as
tap r
fincfip
fio
sd eflsfi
gflo XX ,d andoo rfigenenfl a
pro v
finc
fiad eBu eno sA fi
re saflafleyd e1913sob ref o rm a c
fiónd ee jfidosp r opfios
que,ent eo ría,r eemp flazósuc fl
ásfi
ca confi gu ra cfiónenf orm acu adrad ad e
“dfi
e zm fi
flh ect á
r e ascomo m áxfimum ”po r“unp flanoqu ecomp rend e ráun a
p
flant au rb an a,unr adfiod equ fin
tas,unr adfiod ech a cra s”s e gún“ con v en gaa
sus fi
tuacfióntopo gr áfic a” (An afl
es,1930b :219 ).
Per op es eae s asp rfim erast ran sf
o rm acfion esqu ea fec tar onfund am ent afl-
ment eflap erf ecc
fión f orm aflde
flmod e
flod ecfiud ad-t er r
fi
to rfioh ast aaqu íp r esen-

23
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

tado, pod emo sco fl


egfi
rqu esuscoo rd enad a
sflógfi
casefideofló
gfi
c asre
spond fi
e
-
ron,sfi
emp re
,aun m fi
smofid earfiodond eflaantfi
gu atradfi
c
fióne sp año
fl
are v
fiv
e
perm anen tem enteenfl ap refigu racfiónt écn
fi
co-fl
e ga
fldeflosnu evos“b a
flu
ar-
tesd ecfi
vfi
fl
fi
zac
fión”ofl as“ fi
s
fla
sd eu rb an
fidad”qu ecomp fl
etarone flpro
c e
sod e
“ocup ac
fiónp fl
en ad efl
at fi
errafincu fl
tayd espobfl
ad a”d e
flte
r r
fi
torfiobonaerense
(Avefl
flaned a,1938 :12) (R andfl
e,1969 :8 ).

24
Pa
rte2
E
fl mode
flou
rbanoc
flás
fi
copampeano

25
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

Mode
floc
flá
sfi
cofind
fiano
,1573

Cha
cras

Qu
fin
tas
P
fla
za meno
r

E
P
fla
zap
rfin
cfipa
fl

flob jetfi
v oc en trafld efl ap r odu ccfiónt é cnfico -fl
e g a
fld eflsfig
flo X IXsob re
ord en am fien tot errfi
to rfia
flene jfido sd epu ebflo s,noso fl
am ent efu efun-
cfion aflafl ar acfion afl
fidad , un fi
fo rm fid ad yr ap fidezd esu sm ensu r a
sy
subd fiv
fi
sfion es,s finoaun modod eh ac eryv fivfi
rc fiud ad enfl a sá re asp ro gre-
sfi
v am ent efin co rpo rad asafl aco flonfiza cfión.T an toe sa síqu ec ad aunod eflos T
emp
flo Ed
fi
fl
fi
cfiapúb
fl
fi
ca
e
flem en tosf o rm atfi
v osd eflo sr ecfinto su rb ano s,fin sc rfipto senune jfido,fu eron Fuen
teg
ráfi
ca:KühnF
ran
z(1933 )en Morosfi
,Ju
fl
fioA
.y
tamb fi
ént r a
t ado spo rnum e ros asd e c
flar acfion esfl
flam ad as“po rpun tog en erafl
” V
fi
taflone
,Cr
fi
st
finaE.(1990
).

y
,po ro tr asc ate go rí a
s no rm atfi
v as qu ep refi gur ab an mod efloscomp fl
eto s,e s
de cfi
rflosqu et en í anencu en t aa flun ísonotodo se so se flem en to sf o rm atfivos.
De sd eflasp rfim era sd éc ad asd e
fls fig
floe s asd ecflara cfion esr eguflar onan cho sd e
cafl
fles
,v er ed as,en trad asp rfincfip afl
esyc fi
rcun v afl
a c
fion es;flargo sd ecu ad rasy
dfim en s
fion e sd e flosso flares;r es erv asd eflo tesp araed fifi
cfiospúb fl
fi
co sye sp acfios Mode
floteó
rfi
co,P
edroA
.Ga
rcía1811
fl
fibres;r e strfi
ccfion e sa fldom finfio
;a ju s
t esd efl asflín e asd eed fifi
c acfiónanu ev a
s
dem arca cfion esya ccfion essob rep r es erv acfiónd eflaed fi
fl
fi
cfi
apúb fl
fi
cayp rfivad a,
ha stacon ve rgerenun ad fi
spo s
ficfiónqu een1828d efin fióe flmod eflou rb anoqu e
fl
flam a remo s“ cfl
ásficop amp e ano ”.
Sug erm eny ae st áp resen t eene flcfi
tadofin f orm ed eflCo ron efl P edr oAnd ré s
Ga rcíad e1811cu andosu g eríaqu ep a ra“ reun fi
renpu ebflo
saflo sh ab fi
tan tes
dfi
sp erso spo rflac amp añ abon a er en se ”yun av ez“d e sfi
gn adoe flflug arqu es e
ju z gu eap r opó sfi
top ar aflapob fla cfión ”,d eb íand esfl
find arseflos“ s
fi
tfiosp arafl a
s
ca sas (qu e) fo rm ar ánocon t end ránun ap fl
a za,d e fl
aqu ea rran ca ráno choc afl
fles Mode
floteó
rfi
co,Ge
rva
sfioA
.DePo
sada
s,1814
esp a c
fiosa senfl ap r
fim e racu ad r ad esu sr esp ectfi
v osf ren t e
s;yenfl ass e gund as
qu econ t end ránc fi
env ar asc ad aun as es eñ aflar áa sfim fi
smoe fl
flug arp a raflafig
fle-
sfi
a,e flcem ente rfio
,e flho sp fi
t afly flac árc efl
”(R oc cayR oc ca,1978 :24).S find ejar
defl adoe fl mod eflou rb anoc flásficofind fi
ano ,e flfincfip
fien t e mod eflod eG ar cíaj e-
ra rqu fi
zóo choen tr ad asp r
fin cfipafles,comov eremo sd eap fl
fi
ca c
fión finu su aflen fl
a
confi gur acfiónd et ra zado sap a rtfi
rd e1828 .
Lap re ocup acfiónp o r “un fi
f orm arfl asm ed fidasd efl ospu eb flosc ona r regfl
o
aunp fl
ang ene rafld ep obflacfion e sd ec amp añ ayr ep a rt
fimfi
en t od et fi
err asd e

27
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

fl
ab or ”seh fi
zoe xpfl
ícfi
ta,t amb fi
én,enfl am en c
fionad ar es o
flucfi
ónd e1 814p or
Modeflou
rbano
fl
aqu eeflgob fiernod eP o sad asr espon s ab fi
fl
fi
zab aa flA fl
c aflde,a fl Cu rayado s
c
flá
sfi
copampeano
,1828
ve cfinosh acend ado sd eflaju sted eflosejfido sysu sp flant asu rb an asafl afigura
deuncu ad rado“d ejandounc am finoe sp a c
fiosoóp rfin
cfip a
fl qu econdu zc aafl
Pu eb flo”yr ese rv andoflosflo t e
sn ec e
s ar
fiasp ara“ cas ascon sfi
sto r
fiafl
es,c á
rcefly
en te rratorfio”(P r adoyR oj as,1877 :3).
Bajoe sasóp tfi
c as
,ypo rund ecretoqu efleo rd en ab aaflo st écn fi
cosyp rofe-
sfion afl
esd e
fl D ep artam en toT opo gráficot raza renc ad aunod eflosfu er
tesd e
fr on teraun“ cu adradoá flosrumbo sg en er a
fles( e
flej
fido)cu yosflado sd fi
s t
endo s
fl
e gu asdeflpo rtónopu ert ap r
finc
fipafl
”y,d fi
spon erensuc en tro“ flatr az acon ve
-
nfi
en t e[..
.]cu fidandod efind fi
care fltérm finod eflosso fl
a r
esconun ac afl
flean cha
dec fircun v a
flacfi
ón ,ys eñ afl
a rene fl
flugard eflapob fl
acfiónc fincop flaz as
,ycu ando
meno sdo sen t rad asp rfinc
fip afl
es”,e fl28d eab rfi
flde1828n a c
fióe flqu eh emo s
bau tfizado mod eflou rbanoc fl
ásfi
cop amp eano (P radoyR oj as
,1877 :21 ).
Ap art
fi
rd een ton cesfl
asp fl
an tasu rb ana sfu er one x am finad asb ajo fl
a flupad e
es e mod eflov ofl
c adot antoenflo sp fl
ano sofi cfi
afl
esqu er ep fl
fi
cab anfine xtensosu
or gan fi
zad ag r afíap a racon c ebfi
rnu evospu ebfloscomoenaqu éfl
flo
sd ead ecua-
Hosp
fi
tafl cfiónd eflostr az ado sp reexfistentes.

Pueb
floSan
tosLuga
resdeRo
sas
,1837
Cemen
ter
fio

1
SorsdeT rfi
ce rr
fi(enLevene ,1941a :309 )
,nosa cflaraque
estafunda cfiónfueso flofin
fi
cfiadapues“e flfin
cfip
fien tepueb flo
desapa re c
fiópo codespuésdeb fidoaflafins taflac
fiónensus
cercan íasdeuncampamen to m fi
fl
fi
tardfispues topo re flGobe rnado r
Juan Manue fldeRosas .En1855unase r
fieded fi
fl
figen cfiasdeflos Tafle
flca
sodeflpuebflodeSanto
sLu gare
sdeR o
sas1 dond e
,afl momentod e
vecfinosdeSan tosLuga resde te rm fina
ronflafunda cfiónde flPueb flo
cone flnomb redeGene raflSan Ma rtín,o r
figendeflaa c
tua flcfiudad
pr
oy ec
tare
flnu
e vo
,flo
st écn
fi
cosde
fl Depa
rtamen
toT opog
r áfi
coh ací
an nota r
defigua flnomb re”. que“ é
steytodosflo
sd emáspueb
flo
sd efl
apr
o v
fin
cfi
afuerontr a
zado s[
..
.]sfin

28
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

Modeflo Le yNac
fiona
flde
ma sd eun ap fla zacomp fl
etayconc afl
flese stre ch as,fincon v enfien t esqu ea c aso Inm
fig
rac
fiónyCo flon
fi
zac
fión
,1876
pr ovfien enp r ob abflem ent epo rqu eflosfund ado resc r e
í anqu ee sto spu ebflo sno
seen g rand ec erían mu cho m a sd efloqu ee fl
flosp r e
sum fi
er oncona rre gfloásu
épo c ayr ecu rso s ”(MOPBA ,1837 ).
Las erfi
ed ed ecfi
sfion estom ad asen1828fu er ont ran sf erfidasaa fl
gun asd efl as
dfi
spo s
ficfion esfl eg a
flesqu ep r efigu rar on mod eflosu rb ano sdu r an tee flp r o ceso
defl afl
flam ad aco flonfizacfióno rgan fi
z ad aenfl asú fl
tfim a
sc fincod é c ad asd e
fls fi
gflo
XIXyp rfim er asd efl XX .L am fi
sm afl eyd eInm fi
gr acfióny Co flonfizacfiónd e
1876 ,qu ecomov er emo senfl at er cer ap artefu em atrfizd eo r gan fi
za cfiónt e-
rrfi
to rfi
aflp ar acon sofl
fidarflaconqu fi
stad esu eflosp ata gón fi
co s,ch aqu eño syd e
fl
su ryo est ed e fl
ap r ovfin
cfiad eBu eno sA fi
re s
,ub ficóene flcen tr od esumod eflod e
cfiud ad -te rrfi
to rfioa flnú cfl
eou rb anod efinfidopo r“un ac afl
fled ec fircun v afl
a cfión
decu ar en t ayo cho m etro squ es ep area flpu eb flod e fl
asch ac ras[ ...]do s cfi
en to s
cfincu en t ays efi
sm an zan asd e100m e
t rospo rco s
t ado,d ej andoc a
fl
fl
e sd ev efinte
met rosd ean cho[ ...]cu atrom an z an asc entr afl
esf orm ar ánfl ap fla zap rfincfipafl
,
fr ent eá flacu afls er ese rvar ándo sm an z an asp ar aed fifi
cfiospúb fl
fi
co s[ .
..]do sc a-
fl
fle sd ec fin cu en t am etr osd ean chos ec ru zar ánene flcen tr od e fl
ap fl
a zap r
fin cfipafl P
fla
zas
(y)enc ad aun ad eflascu atros e ccfion esenqu ed fiv
fidana flpu ebfloflosc am fino s Ed
fifi
cfiospúb
fl
fi
cos
prfincfipafless er eser v aráun am an z an ap a rap fl
a zayo trap ar aed fifi
cfiospúb fl
fi-
co s” (R e g
fistr oN acfion a
fl
,1895 :491 ). 2
Lasra zonespo fl
ít
ficaspa raflau rban fi
za cfiónye flpob flam fien to
Ese mod eflo
,t ampo coe stu v oe xen tod ec r
ítfica spo rp art ed e flosemp r es arfios deflaRepúb fl
ficade flU rugua y nofue rond fi
fe ren tes .Enflas
ú
flt
fimast resdé cadasde flsfigfloX IXflac rea c
fióne xno vode
defl aco flon fi
z acfióno r ganfizad a qu e,comoAn ton fioP orfin
fi
,so fl
fic
fitab anfl a mo- nú c
fleosg rega rfiosa compañóflases trateg fiasdeíndo fle m fi
fl
fi
ta ry
dfifi
c acfiónd eflsfi
stem av fi
afldfi
spu estopo re flpr oy ectod e fl
e ypo rqu e“Do sc arr e- pofl
ítfi
co -e conóm ficasquea ctfi
va ronflasfasesdeunp ro cesode
desp flazam fien toyo cupa cfiónha c
fiaeflfinte rfio
rdeunte rrfi
to rfio
te rasd ec fin cu en tam etrosd ean chu ra,s finh ab fl
ard eflost err eno squ eo cup an dondefue radeflascos tas“es tabades t rufidafla ma yo rpa rte
[..
. ]emp fle aríanene flotoño ,p a
r acon s erv arfl
a s
,todo sflosb ra z osd e fl
aCo flonfia
. denues trospueb flos ,abandonadoscas ficomp fletamen teflos
traba josag ríco flas,( yun )finmensonúme rodeganadoshab ía
Sfinemb ar goun ac arret erad equ finc em etr osd ean chob fienemp ed r ad a,y vue fl
toa fles tadodesa fl
vajedeflost fiemposco flonfiafles ”.Pa ra
bfi
encon s er vad a
,e sflaqu en e cesfi
ta,ye s mu cho m ejorqu ed e flasd ec fincu en ta retro t rae resees tadodedesu rban fi
za cfiónya flcan za rflap flena
ocupa cfiónte rrfi
torfiafl efl mode flou rbano -te rrfi
torfia
flp refigu radopo r
yv efin
t eys e
fi
sm e
t ros,enfl a scu a
flesnos epod rám arch ars finf atfiga ”.E s
t asa r - unareso flucfiónde1877noso flamen tee vfiden cfió“flav figen cfia
gum en ta cfion es fu er ond esestfimad aspo re flCom fi
sa r
fioG en er a
fld eInm fi
gr a cfión deunafideo
deflcon cep
flog
tohe
íaco flon
redadodec
fi
zado raque
fiudadte
,apo
rrfi
to
yadaenflacon
rfio,sfiguev
tfinu
fiendoafla
fidad

qu efl ea t rfibuí aafl asdo samp fl


fi
asa ven fidasc ru zad asene flc en tr od efl ap fla za c
fiudadcomounpo flodeo rden[ .
..]deunte rrfi
torfiobá rba roy
deso rdenado ”s finoflafinfluen cfiadesucon tempo ráneoa rgen tfino
prfincfipaflunc ar ácte rp revfi
so r“ env fi
staqu e
,a flgúnd í a
,e so sc am fino ss er ánc ru- de1876enflaconfigu racfióndeflost ra zados deflospueb flosy
zado spo rt r anw a ysyF erroC arrfi
fles” (In f orm eAnu afl
,1875 :LXV -LXV I I).2
coflon fias.Desdefla “E fleccfiónde flpun toquedebase re flcen tro
deflosfu tu rospueb flosóco flonfias ’
’ has tae fl “Ha cerpasa rpo r
esepun toc ru zándose[ .
..]dosg randesa ven fidasde50 me tros
Afl
aprefi
guracfiónfl
egafld
e mode
flo
scon cu r
rfi
eronnum ero
s asd ec
flarac
fione
s dean cho[ ...]pun todefin terse c c
fión(que )se ráe flcen trode
flap flazap rfincfipafl(de )cua tro man zanas ”,e fl mode flou rugua yo
porpuntog ene
r a
flqu efi
jaban,po
rfla
r gospe r
íodosys
finsuf
rfi
rc amb fio
ssustan- rep rodu joflag rande zadesure ferentea rgen tfino( IHA ,1963 )
cfi
a
fle
s,e
flt
ratamfi
en tod ecadaunod eflo
sefl
em entosd
esu sprfin
cfip
afl
essfi
s
t emas (Ram íre zc fi
t.Boe roFa fl
cfin
fi
,s/ f:13 ,14 )
.

29
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

urb ano s
:v fia
fl
,d ee sp acfiosed fifi
cab fl
e syfl fibrespúb fl
fi
co syd eed fifi
cfio
sp ar ae fl
equ fipam fi
en tofin stfi
tu cfion aflyso cfi
afl
.
fls
E fistemav fiafl
,unod eflo sp rfim ero sy m ást r atado spo rflo sfins trum ento s

radas
té cn fi
co -fl
e g a
flesd e cfimonón fi
co s
,com en zóar egflam en t ars een1821po rund e-
fles

t
fl

Ce
rcos
Ca

En
cr etoqu e
,p r eo cup adopo rflar egu fl
a rfi
za cfiónd eflo sc an aflesu rb ano s
,d fi
spon í a
pa r a“ flag en erafl
fid add e flasc afl
fl
es[ ...]d fiezys e
fisv a rasd ean cho ”ydo sp ro ce-
dfim fi
en to sp ar aad e cu ar flasc afl
flesan tfi
gu as
,eng en er afld e11v ar as,a flpr efi
j ado
de16 :fl ad efl
fine a c
fiónp r e v
fia(d eflnu e voan chod ec afl
fle)atod aso fl
fi
cfi
tud p ar a
ed fifi
c aroc er caryfl ad em arc a c
fiónd efl aflíne a mun ficfipafl p ar aqu e“n fingún
mu r ot r asp as e”fl at r azaofi cfi
afld ec an aflesu rbano s(P radoyR oj as,1877 :4 ).E fl
ag rfim en so rC arflosd eCh ape au r ou ge(1899 :56 )r es afl
tab ae fld esp r end fim fi
en to
Cuad
ra
deflo sp r op fi
et arfiosqu epo rflaap fl
ficacfiónd eambo sp r o ced fimfien to sp e
rd í ana
O
cha
vas
V
eredas
fa v ord e flau tfi
fl
fidadpúb fl
fi
c a“un aódo sv a rascomo flaco s am ásn atu r a
fl”.
L
íneaed
fifi
cac
fión
Sfib fi
enfl a sd e c
flar acfion espo rpun tog en er a
flan te r
fio resa fld e cr e
tod e1828
obfl
fig ab an d ejar“unc am finoe sp acfiosoóp rfincfipaflqu econdu zc aa flpu eb flo
dev efintev arasd ean cho ”o“ cu ando m eno sdo sen t rad asp rfincfipafl
es ”,fu e
es ad fi
spo sfic
fiónfl aqu efindu jofl ae fl
abo r acfiónd ep ro ye cto sd et r az ado scondo s
cafl
fles“m ásan ch as”sob r eflose je sc arte s
fiano sd efl ap flan tau rb an a,v arfiant e
qu e,asuv e z,fint rodu jofl ap fl
az ad e“ cu atr om an z an as ”,fin co rpo rad am á st a r-
dea fl mod eflou rb anod eflac fi
t ad afle yd e1876 .A s
fim fi
smoe fld e cr etod e1828
reun fiót odo sflosan te ced en tesp ar ae st abflece rqu e“ enad efl
an tetodopu eb floó
cfiud adene flt errfi
to rfiod e flaP r ovfincfia(d eBu eno sA fi
re s)d eb erát en er fl
asc a
fl
fles
ded fiezys efi
sv a rasd ean cho ,flasen t rad asyc am fino sd ev e
finteyc ad acu ad r a
cfi
env a rasd e fl
ar gocon[ ...]flosán gu floso ch avado s”po re flco rted eun t r
fián guflo
fi
só s cefle
scu y os fl
ado s“ t en g ant resv a r asc ad auno ”(P r adoyR oj as,1877 :4 )
.
A
flcomp fl
et am fien tod e flo
se fl
em en to sd eflsfi
s
t em av fia
flsum aron floscon ten fido s
deun ano rm at
fiv ad e1827qu ee st abflecí afija reflfl
ím fi
teu rb anocon“un ac afl
fle
an ch ad ec fircun v afl
acfión ”a modod e“ c afl
fled er ond a”en tree flá reau rb an ay
ru r aflyo t ra,en1862 ,conuns egundoan fi
fl
flod ec fien m etr osd ean choen tr eflas
qu finta sych acr as.S fienp r
fincfip
fioe flt rat am fi
en tod eflo sd fi
feren t ese flem en to s
deflmod eflou rb anop amp e anov ersósob r ea sp ecto sr efl
a cfion ado sconan cho sy
je ra rqu í as,en flas egund am fi
tadd eflsfi
gflofu eamp fl
fi
adoacu estfion esd eflon gfi
tu-
de s
,p end fient es,p a v
fim en to s,equ fipam fi
en to sy f or esta cfióncone flob j etod em e-
jo r ar“ flacomod fidadye fla seod e flospu ebflos” (P r adoyR o
j as,1877 :18/29 ).
E
fl s fi
stemadee spa cfiosed fificab flesqu edód efin fidopo re flco rt ep erp en-
d
ficu flard edo ss e rfi
esd ec afl
fl
esp ar afl
eflas,e sp a c
fiad aspo r “uncu ad r ado(mó-

30
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

du flo
:m an z an aofi sflote)d ec fi
env a
r asd eflado ” od e150v ar as,é staú flt
fim a
flon gfi
tudd ecu ad racon sfider ad ad em asfi
ado flar g ar esp ec tod e fl
au tfi
fl
fizad ad es-
de flost fi
empo sd e fl
aco flonfia(P r adoyR ojas,1877 :21 ).R e con vertfidaa flsfi
stem a
mét rfi
cod e cfim aflen1864 ,fl acu ad r aa fl
c an zóflo sc fien m etr o sd efla rgo ,s fi
endo
utfi
fl
fi
zad apo r flafl
e yd e1876p ar aconfi gu r ar fl
acu ad rícuflau rb an ad esuamb fi-
cfiosac fiud ad -t errfi
to rfio
.
Ha s
t amu ya van zadoe flsfi
gfloX IX ,flosfinst rum en tost é cn fi
co -fl
eg afl
esfi jar on fl
a
pa rtfi
cfiónd efl módu flod eflacu ad rícu fl
aencu atr oso fl
ar esd e“ cfincu en tav aras
de f ren teyo t r a
st antod e fondo ”,eno tr ost é rm finos“d e2 .500v ar ascu adr ad as
det fierr a”,noe xen to sd ev arfi
a c
fion e
ss egúnqu e“ flat raz ad eflpu eb flos ehub fi
ese
he choen m an z an asd ec fienv ar aspo rco st ado(o )con m an zan asd ec fi
en to
cfincu en tapo rc fientoc fin cu en ta ”,comor ez ab ae flre g
flam en tod e1862(P r ado
yR ojas,1877 :5/24/29 ).Su sg en er osa sd fim en sfion ese st ab anr efl
a cfion ad ascon
fl
apo sfib
fi
fl
fidadd eo rg an fi
z arfl ae conom í adom éstfi
c aens fi
tfio
sp ar a“unhu erto,
unco rr a
flyh abfi
t a c
fiónd es aho gad a”.
Efldfi
flem asob r eflasm e
jo r esd fim en s
fion e sd efl módu flod eflacu ad rícuflad e-
te rm finóqu er e gfl
am ent acfion escomofl afl eyd eE jfidosd e1870s ee xp res aran
conc fi
e r
t aamb fi
gü ed adenr efl
a cfiónafl aflon g
fi
tudd esu sfl ado s,p e roaúna s
í
man tu voflasup e rficfi
ed eflo sso fla rescomo“ flacu a rtap ar te[ ...]d eun am an-
zan ad eflasd eflpu ebfloenqu ee s tésfi
tu ado ” (R egfi
st ro Ofi cfi
aflPBA ,1870 )
. Lo s
sofla rescon stfi
tu ye ronfl a sb as est errfi
to r
fiafl
esd eo tr ost fipo sp arc efl
arfios,y as ea
po rsubd fivfi
sfione ssu c e
sfiv asencu a
rto sy m ed fios
,ob fl
fig ado sf r en tesm eno res
enfl a
sm an z an asqu er od e ab anfl asp flaz aspúb fl
fi
c asopo rfl afintr odu ccfiónd e
esqu em asenh ach e(H )h acfiafin esd eflsfi
gflo X IXy ,f or z ad am en te,“ enequ fi
s”
(X )ap r
fincfipfio
sd e
flXX .
Efl mod eflod e1828t amb fiéncomp rend fióensug r afíauns fistemadee spa -
cfio sflfibre spúb fl
fico scon f orm adopo rc fin cop flaz as
,un ap r
fincfip aflycu atro
meno r es,ar esp eta rt an toenfl acon c ep cfiónd et ra zado sp ar anu e vo spu eb flo
s
comoenfl ar eno v acfiónu rb an ad eflo se xfi
st ent es.R efinst afló
,flasc flásfi
casfun -
cfion esop er atfi
vasd e
flc ent rou rb ano“mo jon er acomún ,qu ed eb er ás eñ aflar-
sead em ásconunp fi
flar,úo t ro monum en tos em ejant e ”d edond ep art
í anfl a
s
pr á ct
fi
c asd e “m en su rad eflassu ertesqu ed eb encon ten e re flcu ad r adod eflas
tfi
e rrasd efl ab ran z a”yp ar as fi
gn fifi
ca re st ee sp acfio,s ímbo flod eflafund acfiónd e
unpu ebflo
,adop tód ed fi
spo sfi
cfion esno rm atfi
v asan t er
fior es flar eser v aob fl
figad a
de“do sso fl
a resconf ren teáfl ap flazap rfincfip a
fl
,d est
finado sáfl aopo rtun acon s-
tru ccfión(d e)e s cu efl
a,c as ad eju stfi
cfi
ayt emp flo“yfl acon stru ccfiónen“ adob e

31
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

crudoóco cfido,yflo sc e rco sd e


fl m fi
smo m at erfi
afl”d e“ fl
asc a sascomp rend fidas
en fl
a so cho m an zan asm ásfinm edfiat asá flap flaz ap rfin c
fipa
fl”.
E
flsfi
stem ad ee sp acfiosfl
fibr espúb fl
fi
co ss ec omp fl
et óc oncu atrop flaza sm en or es
deun am an zan a,ub ficad asen flosc en tr osov é rtfi
c esd e fl
oscu ad ran tesd efinfidos
po reflcru ced ed osc am fino soen tr ad asp rfin c
fipaflesy , fren teae fl
flas,c on flaub fica-
c
fiónd efl
a sa ctfi
vfid ad es“qu es eanap fl
fic abflesa fl
asn ec esfidade sc ofl
e c
tfivas ”(Pr ad o
yR oj as
,1 87 7
: 3/ 1 3/ 1 4) (ve rAn ex o).
Losed fific
fiospúb fl
ficos, fl
oc afl
fi
z ad oss egúng rad o sd er ep resen tatfi
vfidadent orn o
aflap flazac en trafly m en or esc on stfi
tu ye ronfl osp rfincfipafl
ese fl
em en tosd eflsfi
s te -
madeequ fipam fien tofin st fi
tu cfiona flyso cfiafl d eflosm od efl
osu rb an osd ecfi
-
mon ón fi
c os.S a
flvoe xcep cfion esflasn orm atfivasd eflsfi
gfloX IXn oh acíanm encfión
a
flgun aafl ap osfi
cfiónr efla
tfivaenfl ap fl
an t au rb an ad efl osed fifi
cfiosc on sfiderad os
“m o
flesto sofin s aflub res”,d and oflu g araun afló gfi
c ad eub fi
c acfi
ónen rafi
z ad ac on
e
flo rd en am fient o findfi
an oqu ea fl
ej ab a fl
osqu e“ c au s an finm und fi
cfi
as”,c om oc ar -
n
fic e
rí asyp es cad e rías,y fl
osd e“ en fe rm osd een f erm ed ad e
sc on ta g
fios a
s ”,c om o
ho spfi
tafl
es.R e c
fiénen flosú fl
tfim ost r efintaañ o sd eflsfig
floy ,b a
j oflafinfluen cfiad e fl
as
c
fien cfi
asm édficas, fl as aflub rfidadpúb fl
fi
c ag aran tfizad ap orflasc ondfic
fion esm ínfi-
ma sd eh figfi
en equ ed eb í ar eun fi
runc en t rod ep ob flacfións ec on vfi
rtfi
óene fl
fact or
re guflado rd e fl
afl o c a
fl
fi
z a c
fiónd ee sa sa ct
fivfidad esy ,c om ov erem osene flap artad o
s
figufient e
,d e fl
aa fl
tu ram áxfim ad eed fifica cfi
ón (V fi
taflon e,1 99 6b).
Ene flañoqu ed a fin
ficfioa flsfi
gfloXX ,p r e cfi
sam en tee fl17a gostod e1900 ,un a
no rm at
fiv aeflabo r ad acone flp r opó s
fi
tod ep refigu r arun mod eflou rb anod eco-
flonfi
z acfiónap fl
fi
c ab fl
ea flaf orm a cfiónd enu ev ospu eb flosen fl
ap ro v
fincfi
ad eBu e-
no sA fires,e xpr esóconc fl
a rfidadfl ac an tfid add eflot esar ese rva rp a raub fi
c are fl
con jun tod eed fifi
cfiosd estfinado sa flequ fipam fi
en to finstfi
tucfion aflyso cfia
fl
:f ren te
aflap fla
z ap r
fincfip afl
flafigfl
esfiap arr oqu fiafl
,flamun fi
cfip afl
fidad,e flcon sejoe scoflar
,e fl
ju zg adoy fl
apo fl
fi
cí a,e fltefl
é gr afoy flar ec ep torí ad ev en tas;ento rnoa fl
a scu atr o
p
fla zasm eno res,fl asa flcafidía syflo sju zg ado sd ep az;enpun to scon ven fi
en tes
otr a
se scu efl
a spúb fl
ficasyencu atropun to sequ fid
fistan t esd e fl
as eccfiónch ac ras,
e
flr estod e floss er vfi
cfiospúb fl
fi
co s(A fl
sfina,1903 :122 ,a rt.5a7 ) (ve rAn e x o
).

Laregu flac
fióndeflate rce rad fimensfión
Par afl
aspofl
ítfi
casfund a c
fiona
fle
sd e
cfimonón fi
cas
,flostra z
ado
sconcebfido
sse-
gúnflosmod eflo
san a
fl
fi
zadosr euníantod as fl
ascond fi
c
fionespar
aser
fimfi
tados
:fl
a
per
fec c
fiónform afl
,eflequfi
fl
fibr
fi
o
, fl
ae s
tabfi
fl
fidady fl
asob rfi
edaddeunatram ad e
bas
eencu adrícufl
ap ar am ater
fia
fl
fi
zarfl
ap flanfimet
rí ad eunoytodo sflospue-

32
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

b
flo syc fiud ad esbon aer en ses
,m fi
en trasqu ee flr esufl
tadov o
flum étrficoqu ed ab a
fl
fibr adoa fl modod ea gre ga c
fiónycomb fina cfiónd etfiposed fi
fl
fi
cfio
shomo gén eos,
asu sa ju st ad asr efl
a cfion escon fl
asd fim ensfion esd efl
asp arc efl
a s
,a fl
ao cup acfión
pe rfim etr afld eflam an z an ay afl asfinguflarfid add eflosed fifi
cfiospúb fl
ficos,d fi
s t
rfi-
bu fidospo ro rd en jer árqu fi
coento rnoa flosnodo sp r
fin c
fip a
flesd esus fi
stem ad e
esp acfiosfl
fibr es
.S finemb a rgoe st eap aren te fl
fibre ju egod eo cup acfiónye xpflot a-
cfiónd eflp arcefl
arfiou rb anoe st ab ar e gufl
ado ,find fi
rectam en te,po rfl
asubd fi
vfi
sfión
enflo tesd eg r and esd fim ensfion es,t ecno flogí asyt écnficascon stru ctfivas po co
comp fle
j as,so flucfion esena fl
tur ad eh astado sp flant asypo ra fl
gun as“d fi
spo sfi
cfio-
ne sd epob fl
am fien to ”qu ee xfi
gí an,como m ín fimo ,flevan tarenc ad aso fl
ar“un a
hab fitacfión ” (P radoyR ojas,1877 :11).
En tre1 81 0y m edfiad osd eflsfi
gfloX IXs ee fl
ab o raronn orm ass en cfi
fl
fl
asp a
r a
re gu fl
are flt
r atam fien tod e fl
osed fifi
cfi
ospúb fl
fi
c osyp rfi
vad o
s“ en fl
ap art equ em fi
ra
aflac afl
fl
e ”c on fl
aob fl
figacfiónd ec ofl
oc arr ejasyp fi
flas
tr as“ ene flpflan od efl mu ro ”
,
con strufirg r ad as
,z óc afl
osyp fi
flastr as“d en tr od eflaflíne ad eflat r az a”,c e
r co sd e
pa redd ob fl
ed e“ ad ob ec rud ooc ocfidod ed osv ar asy m edfiad ea fl
tu ra ”
;v e red as
“enp fi
ed r aflosac onc afl
”yd esa gü esp fluv
fiafl
esp o rc ondu ct os
.Ene flc entr ou rb a-
no,c on flac ond fi
cfiónd en oab rfi
r“ enc a
soa flgun o”v en tan a sypu e r
t asn fiafl
t erar
fl
af orm ad eflosed fifi
cfio
spúb fl
fi
c os,eflabor arm od efl
osd efig
flesfia
suo trosed fifi
cfi
os
púb fl
ficos,c on strufi
r“ enad ob ec rud oóc o cfido ”enfl aso ch om an zan asm ásfin-
med fiatasa flap fl
az ap rfincfipa
fly,enm ate r
fi
afles“m en o
sc ostos os”en fl
asá reasm ás
a
flej ad as (P rad oyR oj as,1 877: 6/ 7/ 8/ 9/ 1 1/ 1 3/ 2 0/ 23)(v erAn e xo).

33
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

A
flgun a sd ee sasno rm atfivasy af orm ab anp a
rt ed efl asfin s
t ruc c
fion esd ad as
po rflaJ un taP at rfi
aaflo sA flcaflde sd eB a rrfioyP ofl
ficíaen1813p a ra“ ceflarafl
qu eed fifiqu e”entodoe flámb fi
tod eflap ro vfin
cfiad eBu en osA fi
r e
s. Ad em á
s
obfl
fig ab ana“ flosdu eño sd eso flaresqu ef orm enhu e cosd en trod eflrecfin
tod efla
cfiud ad(d eBu eno sA fi
res,qu e)floc fi
er rena flfr ent ed eflac afl
fl
econp aredd efla-
drfi
fl
flos”;p r ohfibían“ eflqu epu ed ah a ce rpo y o(b an cod ep fi
ed rauo t rom aterfi
afl
)
deflan ted esuc a sa,n fig r ad aóco flumn aóp fi
rám fidequ es aflgaáfl ac a
fl
fl
eyqu e
ex ced afl at ap fi
a,n fitampo cosub fi
ryb aj arunáp fic ed eflaa ce ra
,comoe flqu e
saflg anfl asr ejasd e
fln fivefld efl ap a red ”.A sfim fi
smo ,o rd en ab anqu e“h abfiendo
ac red fi
tadofl ae sp e
rfien cfi
afl an fingun acon sfi
st encfiaydu racfiónd eflasa cerasó
ve red a sd eflad rfi
fl
flod efl modoqu er e guflarm en tes econ struy en( s eh a
r án)d e
pfi
ed r aflo s aconc afl[
...]ycu andonopu ed ah ace rsed ee staf o rm a[..
. ]d edo s
en fl
ad rfi
fl
flado s,unofin t erfiord eb ar ro,ye fle xterfiorconc afld eflad r
fi
fl
flod ep fi
so,
qu ed eb er ás erd em ásco cfido ”.L a
sún fic a
sa fl
tur asr egu flad asdu r antee flpr oce-
sod eg én e s
fisycon so fl
fidacfiónd efl mod eflou rb anoc flá
sficop amp eanofu er on fl
as
dec er co s (P radoyR ojas,1877 :2) (V fi
taflon e,1993 ª:4 )
.
Ju anC arflo
sP érgofl
fi
s (1982 :3)s eñ afl
aqu eh astafin e
sd eflsfi
gfloX IX,fl astr ans-
fo rm a cfion esm á sno tab fl
esd efla sc fiud ad esn ac
fid asd eflo s mod e
flosp res enta-
do snos fi
gn fifi
c ar onflaa fl
te ra cfiónd eflo st r az ado su rb ano s
,n fisfiqufi
er ad esu s
estru ctu r as“ sfinoqu es ee vfiden cfiar onat ra vésd e flaed fifi
c acfión[ .
..]dond es e
a
fltern ab anflo sc err am fiento sd ep arc efl
aconp equ eñ asv fiv
fi
end asd eun aodo s
p
flan t ascomo m á x
fimo ,yfl afinm en s ap flaz a,dond eflafi gfl
esfia
,po rs fimpflecon-
tr asteconfl acon ten fidaa fl
tu rad eflr estod efl aed fifi
ca cfiónadqu fi
rfi
ráunp apefl
sfi
gn fifi
c atfivod eg rant r ascend en cfi
a ”.

Lap rfim e
r ad fi
sposficfiónno rm a
tfi
v ap reo cup adapo re flre
su fl
tadov oflum é
trfi
co
deflosfi
sflo
tesu rbano sap are
c een1872(P r adoyR ojas,1877 :32 )ysufin t erés
res
fidenot antoene flg r adod eap fl
fi
cacfióna fl
c anz ados fino,fund am en taflmen te
,
enfl
a ste oríasqu efl
ed fier onsu s
tento :flah fi
gfi
en eu rb an ay fl
as aflubr
fid adpúb fl
fi
ca,
amb asju s
tfifi
cad asenr a zónd equ e“En fl
am a yorp arted eflospu eb floscfiv
fi
fl
fi
za -
doss eh ad adoun ag r and efimport ancfi
aa flsoflya flafi
reenfl aap arfi
cfiónd eep fi-
dem fi
as;a fl
guno sh fi
gfien fi
stasfin
gfl
esesc re enqu efl
af afl
tad eesto sdo sp rfinc
fipafl
es
e
fl
em ento scon curreáé fl
fla
s,po rque fl
ac aren c
fiad ea fi
reyso flha cequ e fl
asa gu as
see stanqu enenfl a
sc afl
fl
es,qu esue vapo racfións ea mu yflenta,t enfiendoflu gar
despu ésqu ee sténcomp fl
etam enteco rr omp fidas[...]E flcono cfim
fien tod ee ste
hechoqu efl
ac fi
en c
fi
aa c tu a
flhae s
tab fl
ecfido,h ah e cho[ .
..]qu een fl
am ay orp arte

34
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

deflo sp aí sesc fiv


fi
fl
fi
z ado ss eh ay and fi
ct adofl e yest end en t esafl fimfi
tarflaa fl
tu r ad e
flosed fifi
cfios ” (Con gre soPBA ,C ám ar ad eD fipu t ado s
,1873 :156 )( verAn e xo).
Pore sto sp rfin c
fipfio
s,qu epod rí amo s finterp r eta rcomod ed ere choamb fi
en t afl
pr ev entfiv o,flo se flem en tosd e
flsfi
stem av fiafler ancon sfid erado s“ c an afl
esh figfi
énfi-
co s”subo rd fin ado senc an tfidadyt fipo flogía sa flcfl
fim a,flo s mo v
fimfiento scom er -
cfi
aflesyd et ran spo rteya fl
ao rfi
en ta cfióna“m ed fiorumbo ”qu eflosp r eserv ab an
defl ae xpo sfi
cfión“ aflo scu atrov fi
en to s”.B ajoe s aóp t
fica,e fl m éd fi
coEdu ardo
W
fi
fld e(1885 :43 -44 )ob s erv ab aqu e“ flasc afl
flesd eb ens err ect asyen c err a
re s-
pa cfioscu ad r ado sór e ctan guflares( y)fl aa fl
tu rad eflo sed fifi
cfiosnos e r nun c a
ma yo rqu ee flan chod efl ac afl
fl
eenqu es een cu en tr an ”y ,suco fleg a Gu fi
fl
fl
ermo
Raw son (1876 :147 )a gr eg ab aqu e“d e flap r opo rcfiónqu een tr esígu ardene st as
do sm ed fidas fl
fine afl
es,d ep end e fl
aen tr ad ad e
flafi
r eenmo vfimfi
en toqu er eg en er a
yd afl aflu zye flc aflorqu ev fi
vfifi
can ”
.E fldo ctorM afl
flo(1878 :558 ),po rsup arte,
sfintetfi
z ab afla sa sp fi
ra cfion esd eflosm éd fi
co sh fig
fien fi
st asa fle xp res arqu e“ enfl as
cfiud ad e sfu tu r as
,enflo snu evo spu eb flosqu ecom fi
en z anáf orm ars e
,e flp ap efl
qu et fi
en equ e fl
fl
en arflah figfi
en ee sp r ev ertodop a rae flpo r venfir
,d em an e raqu e
fl
a sg en er acfion esv en fider asno ten g anqu er ep ro ch a rno s[...]qu eflosd ecret ar on
sfincon su fl
tará floshomb resd ec fien cfia”.
Todo sco fincfidíana fl mom entod ed es crfibfi
rflafim ag end eun acfiud add efin es
deflsfigflo X IX :“ flae flev acfiónd eflosed fifi
cfiosd eamb a sa cer ascon vfi
ertenfl a s
cafl
fl
e s,e fle sp a cfio
,enunv afl
fleóf oso m a so m eno shondoy flosv afl
fles
,comoh e-
mo sv fi
sto ,t an t om asfin saflub resson ,cu anto m asen c ajon ado se st án“(M afl
flo,
1878 :591 ).P r omo vían ad em ásflap a rtfi
cfipacfióncon jun t ad ed fi
fe ren tesd fiscfi-
p
fl
fin asenfl ae fl
abo r ac
fiónd eflaso rd en an zas,r e g
flam ento syd fi
spo sfic
fion essob r e
tr az ado su rb ano syed fifi
cfios,púb fl
fico syp rfivado s
,tom andoencu ent ar az on e s
de“ s egu rfidadeh figfi
en e”po rqu ep ar aW fi
flde(1885 :35 )
,“nopod emo sh ace r
hfi
gfien ep a rae flpu eb flo
,p ar aflag en er afl
fidad ,s finflfim fi
ta re fld ere choqu et e-
nemo s,d ed fi
spon erd enu e s
t rasco sa sanu estr oan to jo[ ...]S fipo s eemo sun P
refigu
ra c
fióndea
fl
tura
sento rnoaflap
fla
zacen
tra
fl
-pr
fin
cfipa
fl
,
te rrenoycon vfi
en ea flfin
t er éspúb fl
fi
coqu epo raqu eflt e rrenop a seun ac a
fl
fle, Decre
to17dejun fiode1972(PradoyRojas
,1877 :32 )

hemo sd ec ed e ranu estr od er echo .S fit en emo suned fific


fiod em asfi
adoa fltoy
con vfi
en ea flfint er éspúb fl
ficoqu ee st eed fifi
cfios ead emo fl
fido,t enemo squ ec ed er
anu estr od er echo ”
.
E
fld ec retod e1872sob r e“ flaafl
tu r aqu ed eb e ránt en erenad eflant eflo
sf ren -
te sd eflo sed fifi
cfiosqu es econ stru y anene fl Mun fi
cfipfiod eflaC apfi
t a
flyenflo s
Pu eb flosd eflaC amp añ a ”,c aptu róensu sfund am en to sflas te oríasd esa r
r ofl
flad a s
enIn gflat err a,d esd e1844 ,yenF r an cfia,d esd ee flaño63 ,efin co rpo ródo sd e

35
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

flosp a rám e
t r
o squ e,c fi
enaño sm ást arde,u tfi
fl
fi
z aríafl
ap rfim erano rm at
fiv asob re
ord en am fientoyu sod eflsueflod eflt err
fi
to rfiod eflap r ovfincfi
ad eBu eno sA fires
pa rad efinfi
rfl
ar efla cfiónen t
r ea fl
tu r asd eed fifi
cfiosyan cho sd ec a
fl
fles,a ven fidase
fincflu
sop fla
z asyp as eo spúb fl
fi
co s.
3

Ene f ecto,fl
ad fi
spo sfic
fiónd e1872fin t
r odu jofl aco t afl
ím fi
t ed ee fl
e vacfiónye fl
prem fio “ aflaa fl
tu r ad eflosed fifi
cfioscu y osf ren tess econ stru y ans ep ar ándo se
de fl
a fl
ín ead efl
ac afl
fle
, (qu e)pod ráaum ent a rseenun ae x tensfiónfi gu a
flá flad fi
s-
tan cfiaqu es efinte rn e,noe xc edfiendod e fl
asv efintev ar as”y ,ad em ás,con sfideró
qu e“ t ratándo s ed ee st abfl
ece rc fi
e rtasfl
fimfita cfionesa fleje rc
fic
fiod efld ere chod e
pr opfi
ed ad ,d ebí ah a c er
flod eflam an er am eno sd e s
f avorab fl
epo sfib
flep ar aaqu e-
fl
flo squ eflosej ercfi
t en ,a fl m
fismot fi
empoqu eh acon sufl
tadofl ase xfi
j encfiasd efl
a
hfi
gfi
en epúb fl
fi
c a” (Con gresoPBA ,C ám ar ad eS en ado res,1873 :111 ).
Cone sosp arám et r osfla“r e guflacfiónd e fl
at er cerad fim ensfiónd e flo
se sp acfio
s
cu ad rfi
fl
áteros” comp fl
etó,ene flúfl
tfimot e rcfiod e
flsfi
gflo X IX ,e flfideaflbu s ca-
dopo rflos mod eflosu rb ano san a
fl
fiz ados,s e gúne fl méd fi
coh fi
gfienfi
s taR aw son
L
íneadeed
fifi
cac
fión (1878 :587 )p r o
t e cto r es“d eflasfinflu en c
fiasno cfi
v a
sd efl
aa tmó sf er a[...
]cu ando
B fl
asc afl
fl
ess eh afl
flanen trecort ad asád fi
stan cfi
a sr eguflares,comosu c ed eene flm a
-
yo rnúm er od ec fiud ad esam erfi
c an asd eo rfi
g ene sp añofl
,e sd ec
fircu ando flau rb e
seen cu entr ad fi
vfidfid aen m an zan asocu ad rfi
fl
áterosd e100á200v ar aspo r
cad aflad oóco stadoyd eunmodoun fi
form eycu andoad em ás,d ed fi
stan cfi
aen
A A dfi
stan cfi
a, fl
asc afl
flesóe sp ac
fiosqu es ep aran flosnú c
fleosu rb ano s(s er efier ea flos
fi
sflo
t esu rb ano s)t fi
en enunan chosufi c
fi
en t e[ ...]yác fi
ertad fi
stan c
fiad e sembo -
B
canenp flazasóa v en fidas
,v e rd ad er osr ecfip
fien t e
sd ev entfi
fl
a c
fiónyd efluzáqu e
Re
tfi
rodef
ren
te con verjenpo rsu scu atr oco stado so tr a
sc afl
fl
e s”.

Co
tafl
ím fi
tedee
fle
vac
fión

Co
rteA
-A Co
rteB
-B

3
Nosre fe r
fimosa flDe cretoLe yP ro vfin
cfiadeBuenosA fi
resN º8912
de1977queene fltextoo rfig
finafldesua rt
í cu
flo47 º(Tí
tufloII
I)
expresa :“sees tabfle
ce ránene flp flandeo rdenam fien
tofincrementos
op rem fios[...]segúnflas figufiented fis c
rfim
finac
fión”
,en treo tras,“ c)
Pored fifica c
fiónret
fi
radavo flunta r
fiamen tedeflaflíneadecons tru
ccfión
estabflecfida”(MOPBA ,1977 )
.

36
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

E
j
fidoyPueb
flodeDo
flo
res
,1826
Losp roced fim fien tostécn ficospa raconceb fi
r
y/ote r r
fito rfia
fl
fiza r mode flosencuad rícu flas .
Aflacon tfinu ae flabo racfiónd edfi
spo sficfionesno rm atfivas,flo so r ganfi
smo st é c-
nfi
co ssum ar onp r ecfi
sasfinst ru cc
fion esp a rap r o yectary/o m at e
rfi
afl
fi
za rsob ree fl
te rrfi
torfiot r azado su rb ano syru rafle
sd enu e vo spu eb flos
,or eade cu arflose xfi
s-
ten t esafl ap erfe ctag rafíad efl
acu ad rícufla
.T rat aremo sp arted ee sep ro c eso
det om ad ed ecfi
sfion essob rep ap e
flot er reno ,p resen tandop rfimer oflasfinstru c-
cfion esd ad asaflo sp r ofesfion afl
esqu efin t ervfin
fieronenflo sp royecto sd et r az a-
do sp araflo spu ebflosd e Do flores(1826 ),S anV fi
c ent e(1854 ),L as Gu a squ fi
t as
(1902 )yT resA flg arrobo sen1903 ,todo sv a rfi
an tesfin gen fiosasd ecompo sfi
cfión
p
flan fim étrfi
c ad eflose flem en to sd efl mod eflou rb anoc flásfi
cop amp eanofin scrfipto
sfi
emp reene flejfidod epu eb flos
.Lu e go flosp r oy ectos,nopo casv ec esfinfluen cfi
a-
do spo reflmod eflocfi
t adod e1876 ,d e flospu eb flo
sd eCo flón (1876 ),S anC arflos
deBo fl
ívar (1878 )yCo r on eflP r
fingfl
es (1883 ),e st eúfl
tfimo fund adoa flamp arod e
fl
afl eyd e“ cr ea c
fiónd edo c epu ebflos”,s egúnR az orfi(1945 :219 )p r omo tor ad e
fl
a“ cu art ayú fl
tfim ao c asfiónenqu eun afl
ín e aamp fl
fiad ef r ontera,p ro yec tad a
pr evfi
am en tepo rflo st écnfico sye xp e
r tosd efl ac amp añ a,p ro vocafl ac re acfión
sfimu fl
tán e ad em ásd eunnú cfl
eou rb ano ,un fido sp ar ae flfu tur opo run m fismo
orfigenr acfion afl”(R e g
fi
str o Ofi c
fi
aflPBA ,1883 a).
Ffina
flm en t eflosp roy ectosd etraz ado sr eafl
fi
z ado spo rp rfiv ado sp ar aeflC en tr o
Ag rícofla Nu ev aP fl
ata(1889 )yfl asc fiud ad esd e Qu equ én(1889 )y A tfl
án tfida
(1899 ) qu eu t
fi
fl
fizar onfl acu ad r
ícu fl
acomot r am ad eb as ep arasup erpon erfle
otr os fi
s
t em av fi
afl g fi
radoa45 ºg r ado senfl asú fl
t
fim asd é cad asd eflsfi
gflo X IX .
Est as efl
ec cfiónpo sfib
fi
fl
fi
taob se rvarnosó floflap ervfiven cfi
ad eflacu ad rícuflaen
tan tosfi
st em ad eo rganfiza cfión terrfi
torfiaflurb an ayru r a
flsfino, tamb fién,e flgr ado
deco r respond en c
fiaa fl
can z adoen t ret eo rías,p r ecepto sno rm at
fi
vosyp ráctfic as
deflqu epod ríamo sfl
fl
am arp flane am fi
en tou rb anod ecfimonón fi
co.

Varfiante sfingenfio sasde fl mode flou rbanoc flásfi


copampeano .
Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1826
)
Efl1ºd es ept
fi
emb red e1831e flcur aFr ancfi
scod eP auflaRob
fle
sd ejóa sen
t ado
enflos fl
fibrosp a
rr oqu fi
afl
esd eflCur a
tod eflpobfl
adod eNue straSeño radeDo-
flore squ esud est ru c
cfión“po rflosInd fio
sene flañod e1821 ”h abíade senc ade
-
4
Efl23deo c
tub rede1821sec reae flDepartamentode
nadofl a sa ctuacfion esd efl Com and anteR amónL arap a
raqu eeflgobfi
ernod e Ingenfie
rosA rqufi
tec
tosyflaCom fis
fiónTopográficaensep t
fiembre
fl
ap ro vfinc
fiadeBu eno sA fi
resp roc edfi
eraafl a“ ereccfióndeunpu eb
flonu e vo
” 25de1824 .E fl5de ma yode1826serees tab
fle
ceefl
Departamen todeIngen fie
rosArqu fi
te c
tos(nue vamentesup rfim
fido
(L ev en e,1941b :199 ).Cone stefin,e flD epartam entoT opogr cofin
áfi 4
struyó ,en en1828 )ysec reaeflDepartamen todeT opograf
íayEs tadíst
fi
ca
1826 ,a flagrfimen so rJos éM e
fl
cho rR om erop arae fl
abo ra
reflpfl
anoyr eafl
fi
zar e
fl6dejun fiode1826( reorganfi
zadoenjun fiode1852).

37
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

E
j
fidoyPueb
flodeSanV
fi
cen
te,1854
-1855
fl
a sp rá ctficasd e m en su rayd e s
fl
find ed eune jfido“ cu adr adod ecu at
r oflegu as
cu ad r ad as ”y,ensu fin terfior
, fl
a sco rrespond fien tesa flnú cfl
eou rb ano .E flpro yecto
det ra z adoa t end fióe flcon jun tod ed ecfla
r acfione spo rpun tog en er a
flqu e
, do s
año sm ást a rd e,s es fin
t etfi
z arí anene fl mod e
flou rb anoc flá
sficop amp eano:do s
en trad asp r
fin cfipafl
e s,c a
fl
flesd ev efintev ar a
sy m an zan a sd ec fienan fi
fl
fladaspo r
unc an afld ec fi
r cun vaflacfión, m ásdo sso flare sp ar aed fifi
cfiospúb fl
ficos“ como
pr evfi
en ee fld ec retod efl16d eno vfi
emb red e1825 ”
.Ad em á s,fu es finguflar
fizado
po re flgfiroa45 ºd esu sc fincop flaz asy fl
acon s ecu en te fi
rr egu fl
a rfidadd efla
sm an-
zan asd esu sen to rno s,amb asv ar
fian tesom fi
tfida senfl am en su r ad efinfi
t
fivad e
fl
nu e vopu ebflod eNu est raS eño r ad eDo flores (MOPBA ,1826 ).
E
flt ra z adou rb anop a
r ae flnu ev opu ebflod e Do flore snos e r
í ae flún fi
coen
finco rpo r arv arfi
an t esd ecompo s
fic
fiónafl asp fi
ez asd e
fl mod e
flo,p rud en tem en te
ju g ad a ssob ret abfler o po rflo sp r ofe s
fion a
flesyt écn fi
co squ er eafl
fizab anen rfi
-
qu e cedo r esapo rt esa flafind fi
fe ren cfiad at ram ad eb as eencu ad rícu fl
a.L a“ fi
rra-
cfion afl
fidad ”d eflp rfim ert ra z ad ou rb ano d eflpueb flodeSan V ficen te,cu y a
fo rm a cfiónenfl am ar gens ept en trfion afldeflafl agun ahomón fim as er emon taa fl
sfi
gfloXV I II,fu efi
flustr ad apo rAn ton finoS a
flvado r esa flexp re sa rqu e “nopu ed e
supon ers eo tr aco sas fiset fi
en eencu entaqu eenunp flanofl e v ant adoen1839
po rS atu rn finoS a
flas,só floap ar ecend fibujad a sa fl
r ed edo rd e30v fi
vfiend as[ ..
.]
dfi
s em fin ad ass fino rd ena fl
gunoento rnoafl ac ap fi
fl
flayfl ap fl
a z apúb fl
fi
c a”,s egún
su st é rm finos,sub s an ad aa flcon cr eta rsesut r as
fladoa flsu rd efl am fi
sm aflagun a
en1856( cfi
t.L even e,1941 c:642 ). Ene seaño ,e flD ep artam en toT opo gráfico
de sfi
gnóa fl a grfim en so rJ afim eA rru fóp a
r ap ractfica rflad efl
fine acfiónd eflnu evo
pu eb flo“d andoafl ap flaz ac fien toc fin cu entaydo sv arasd efl ado ,enfl asqu es e
fincfluy ent r esc afl
fles,un ac en tr afldev efintev a rasd ean cho(qu eco rreh astad ar
confl ac fircun vafl
a cfión)ydo sásu sco st adosd ed fiezys efi
sv ar asc ad aun a
.L as
cu ad r assond ec fi
env s.d efl ar gocone cep cfiónd eflasqu ed anáfl ap flazaqu e
soflot fi
en enc fin cu en ta ”.
Lac onfi gu ra cfi
ónd efl anu e v ap fl
an t ad eS anV fi
c ent e,en une jfido“ am ed fi
os
v
fien t os”, fl
flam a fl
aa ten c
fiónt an t op orflafinc orp or a c
fiónd eflosd fi
fer ent esó rd enes
dem an z an a squ er od e anafl ap flaz a( resp ect od efla st radficfion afl
escu adr ad a
s)
“d espu e sd eflascu a
fles,s eh at r a zad oun ac afl
fled et refintav ar asqu eflasc fi
rcun va -
fl
a ”,c om op or fl
ad em arca cfi
ónd e“un ap flazad eun am an zan ac onsu sc afl
fles”en
cad aun od esu sán gu fl
o sp o rfu erad e flaa venfidad ec fi
rcun vaflacfión,a segu rand o
asíflad ot a c
fiónd ee sp acfi
osv erd espúb fl
fi
c osfren tea flcre c
fim fi
en t ou rb an os obr efl
as
Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1854
-1855
) “qu fint asc on fl
ae st en sfiónd ecu atrom an zana s”(MOPBA ,1 8 5 4- 18 55).

38
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

Pueb
flo
sTre
sAflga
rrobo s
,1901
Eflc amb fiod es fi
gflono sen fr ent a,nu ev am ent e,confl ap refigu ra cfiónfleg afld e yLa
sGua squfi
tas
,1902
un mod e
flocu yap flanfim e
t ríano sr e
t ro tra eaaqu é
fld eflaco flonfiz acfióne sp año-
fl
ap ero,t amb fién,ad ecfi
sfion est écn fico-p r ofesfion a
fl
e stom ad assob ret err eno
par aj er arqu fiza rflacu adrí cu fl
as fino fl
vfid arflast eo r
í a
s,no rm atfi
v asyp r áctfi
c as
decfimonón fica s
.P ord ecr etod efl17d ea go stod e1900 ,m en cfion adoa fltrat ar
e
flsfistem ad eequ fipam fi
en tofin stfi
tu cfion aflyso cfi
afldefl mod eflou rb anoc fl
ásfico
pamp eano ,e flgob fiernod eflap r o v
fincfiad eBu eno sA fi
resr esoflvfióc rearv arfios
nú c
fleosd epob flacfiónent fier ra sfis cafl
e sfl
fibe rad a sa fl
av en tap ar a fl
ae xpflot acfión
agrí cofla
,en tr ee fl
flosdo sub fi
c ado sen flosp a rt
fido sd eT renqu eL auqu enyC a r-
flo
sT e
j edo r,r esp e ctfi
vam en teb au t
fi
z ado sLa s Gua squ fi
ta syT re sA flga r ro-
bo s(A fl
s
fin a
,1903 :123 ).Enambo sc a so se flD ep artam en tod eIn gen fi
er os (cr ea-
doen1875 )con v o cóafl osa g r
fim ens or esEn rfiqu ed eflaM ad rfidyJ uanBu gnfi
par aflasp r áctfi
c asd em ensu r ac onsu je cfi
ónafl asb asesqu e,e fl m fi
sm od ecr et o
,
fi
j ab ap ar ad fivfid
firflastfie
r ras“ en fl
ot esd e1 0 0h ectáre as”,d estfinand o“un od e
e
fl
flos,yqu er eún aflasc ond fi
cfion esad e cu ad asp ar afl
a form acfiónd epu ebflo;y flos
rest ant esp arach a cr a
s ”.
Mode
floteó
rfi
co,1900
L asb as escon t en íanp r ecfisasfin stru c c
fion esp arap refigu ra re fltr azadod efl
pu ebfloqu e“ se rád fiv
fid
fidoen m an z an a sd e100 m et
r ospo rc ad af r ente,s ep a-
rad a spo rc afl
fle sd e20 m e tr osyun aa ven fidad ec fi
rcun vafl
a cfiónd e40 m etr os
dean cho[ ...]L asm an z an a ss e ránsubd fi
vfid
fid asenso fl
a resd e25 m etr osd e
fren tepo r50d ef ondoy flosconf ren teá flasp flaz a
spúb fl
ficast end rán12 ,50d e
fren tepo r50d ef ondo[ ..
. ]S er eser v ar ánc finco m an zan a sp ar ac fincop flaz as
púb fl
fi
ca s
,un ac ent raflyflaso t rascu atr oenpun toscon v enfi
en t esyequ fidfi
stan-
tes[ ...]Enflo sf ren tesd eflap fl
a z ac en trafl
,s er e servar ánso fl
ar escond estfinoá
fi
gfl
e s
fiap ar roqu fi
afl
,á mun fi
c fipafl
fidad,ácon cejoe scoflar
,áju zg adoypo fl
fi
cí a,á
tefl
é gra foyr ec ep to ríad ev en t as[ ...
]En fl
a so tr asp fl
az ass er es er va rán flotescon
destfinoápo fl
fi
cí a,a flcafid
ía syju z g ado sd ep az[ .
..]Enpun toscon v enfi
en te ss e
rese rv aránso flarescond estfinoae scu efl
aspúb fl
ficas(y)Encu at ropun to sequ fi
-
dfi
s
t an tesycon ven fi
en tesenfl as ec c
fiónd ech a cr as
,s er eser va r áunflo t ep a ra
ser vfi
cfiospúb fl
fico s”.
Est e mod e
flohund íasu sr aí cesene flcflásfi
cofind fianop a rac r e arflo sa co tado s
recfinto sd eT r esA fl
ga rrobo syL as Gu asqu fi
t as con“ cu ar en tayo cho m an -
zan a sd ec fien m et rospo rco st ado s ”,“ cfinco m an zan asd estfinad asap fl
a z as
púb fl
fi
ca s” y“ flad fi
spo s
fi
cfiónd eflo se flem en tosd e
flsfi
s
t em av fi
afl”,j er arqu fi
z ado
sóflofun cfion aflm en tepo rp r oxfim fidada flap fl
a zac entraflp r
fincfip afl
.S finemb a rgo T
razado
spra
ctfi
cado
s

a
flp r actfi
c arflasm en sur asd eambo st r az ado s,flo sp rofesfion a
flesr eso fl
vfi
er onsu - Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1901-1902
)

39
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Pueb
flodeCo
flón
, 1876
perpon er
fl
esdosc a
fl
fl
esdfiagona
fl
eso,enot r
ostérm finos
,superponer
fl
eafl
asdos
avenfid
asenc ru zcapfi
tafl
fi
zada
spo refl mode
flou rb anoc
fl
ásfi
copamp e
anod e
1828,unod efloss
fi
gnosfin equ
ívoco
sdeflurbanfi
smop rog
res
fis
t ad
efl
asúfl
t
fim
as
décad asde
fls
fi
gfloXIX (MOPBA ,1901
-1902 )
.

Tra zado su rbano scon su stan cfiado scone fl mode flode1876


En1875 ,e flgob fi
ernod fispon í aflafund acfiónd eflpueb flode Co flón a flno -
ro ested eflap ro v
fincfi
ad eBu eno sA fi
re s
,m fi
en trasqu ee fl D ep artam entod e
In g enfier osd efl
e gab a ene fla grfim enso rJ oséM arí a Muñ fize flp r oyectod esu
tr az aendo sd eflascu atro fl
e gu ascu ad r ad asd e
flan tfi
guoe jfidoqu er esgu ard ab a
flosr esto sd efl Fortín Nu estr aS eño rad eflasM er ced es(L even e,1941d :153 ).
E
fltr az ad op ro yectad o,finfluen cfiad op ore fl m odeflod efl
afle yd eInm fi
gr acfi
óny
Coflonfiza cfi
ónd e1 8 76p o
ren t on cesc on ocfid op eroaúnn oofi cfi
afl
fi
z ad o
,c on ten ía
25 6m an z an asd e1 00m etr osd e fl
ad ofins crfip
t asenunan fi
fl
flod ec fi
rcun v a
flacfi
ón ,
do samp fl
fi
asa v enfidass obre flose je sca rtesfian osd e fl
af o rm au rb an a,p a rcefl
asv e-
c
fin asafl ap flaz ap rfin
cfipa
fl m ásr edu cfidasqu eflasr estan te
s,s a
flv oflasr eserv ad as
pa raed fifi
cfi
ospúb fl
ficos,yc finc op flazas,p rfincfipaflym en ore
sd ecu atrom an z an as.
Com oene flca sod efl
ad e
fl
fine acfi
ónd eo tr ospu ebflos,S orsd eT rfi
c errfi
(1 9 42:3 2 2
)
no sh ab flad e fl
asd fifi
cufl
tad esc on flasqu ee sep rofesfi
on aflseen f ren tóp ara“ub fi
c ar
fl
ap fl
an t au rb an aene fl m
fism oc en t
r od eflan t
figuoe jfid o”o cup ad op orflasru fin a
s
deflfortín ,sfi
tu acfi
ónqu er es ofl
vfi
ó finsfi
tud efl
fineand oflat razaa flest ed efl
asm fi
sm as,
conqu fint asych acr as“p orsu scu at
r oc o stad os ”(MOPBA ,1 8 7 6
).
Tamp oc oe stu v oe xen tod eflasfinfluen cfiasd eflosm odefl
osqu e fl
op reced fi
er on,
fincflu
s od e
flamb fi
cfio
s od e1 876,e flpr oy ect od et r az ap ar ae flpueb flodeSan
Ca rflosdeBo flíva r
,c abe c erad eflpartfidod eflmfi
sm on omb r e
,cu y asop eracfion e
s
dem en su ra fl
e fu eronen ca r gad asen1 8 7 8a fla gr
fim en sorR af aeflH ern ánd ez,v o-
cafld eflD ep a rtam en tod eIn genfier osyp r ofesfi
on afl
finter v
fin
fi
en t een flaefl
ab or acfión
de fl
o sp fl
an o
sofi cfi
afl
esd ev a rfi
osc en t
rosu rb an osd eflap rov
fin c
fiad eBu en osA fires.
Hern ánd ezr espond fióafl asfin struc cfion esd ee s ed ep art am en toub fi
c ando
e
flpu eb flo“ cona rregfloafl at ra z ap res en tad a ”enune j
fidoamp fl
fiadoa d fi
e zy
sefi
s fl
e gu a scu ad rad aspo r“ r az on esd ep r o gresom at er
fia
fltend fi
en tesav fincu fl
ar
Pa
rce
flam
fien
toento
rnoap
fla
zacen
tra
fly meno
res
Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1876
)
aflsu efloaflo sc r
fio
fl
flos
, mo tfivod et erm fin ant ed ee sascon ce s
fion es ”(M art
ín ez,
1978 :221 ).
Lu ego , y“d espu ésd eh ab erd ete rm finadoe flE j ec en t raflqu ep artfi
endo
defl ap flaz ad eb íac ae rp erp end fi
cuflarm en teenfl afl
ín e ad eb ase ”,d edu jo
“flos30 m tsco rr espond fien tesafl ac afl
fled ec fi
rcun va
fl
a cfiónd eflejfido(qu e)

40
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

E
j
fidoypueb
flodeSanCa
rflo
sdeBo
fl
ívar
,1878

P
flanoo
rfig
fina
fl
,en MOPBA(1878
).

form anc ad aunod eflosco st ado sd eflcu ad r ado ”p aracon tfinu ar“ tra zando
fl
asc afl
fl
esd eflasch ac ras ”yfl as“243 m an z an a
s,9p fl
az asy2 .916so flaresen
fl
ap flan tau rb an a ”.
Laconfi gu ra cfiónd efltr az ados ecomp fl
etóconfl ar eserv ad e “do sm an-
Pueb
flodeCo
rone
flP
rfing
fle
s,1883
zan a sf renteafl ap flazacond e s
tfinoafl acon stru ccfiónd eed fifi
cfio
spúb fl
fi
cose
fi
gfl
esfia”,fl
e g
fis
flad apo rfl
a sd fi
spo sfi
cfion e
spo rpun tog enerafld efl as egund ad é
-
cad ad efls
fi
gfloX IX ,s fino fl
vfidaraqu éfl
flasqu eob fl
fi
gab an“ edfifi
c arfin c ad em a
-
terfi
aflyc erc arenfl aso cho m an z an as ”qu eflac fir
cund aban(MOPBA ,1878 )
.
Nótes equ efl
aconfi gur acfiónd efl
ap fla zac entr aflpo rsó floun am an zan ayd eflos
fi
s
flotesen“ cu ad r ado s”d e
te rm finófl aap ar
ficfiónd eo choa ven fidasp r
fincfipafl
es
rem atad a
s“ con ven fi
en tem ente ”po rcu atr op flazasm ásqu efl asp revfi
st aspo r
fl
afle g
fi
sflac
fiónv fi
g en te
.
Lafinflu encfiad efl mod eflou rb an oag rane s c afl
ad efl afl
eyd e1 87 6
,s eob ser va
tamb fi
énene flpr oy ectod e trazad op a raeflpueb flodeCo rone flP rfingfles,c rea
-
dop ord ecretod efl2 2d ea g o
st od e1 8 83s obr ee flp a
r a
j ec on oc
fid oc one fln omb re
deP fi
fl
fl
ahu fincóenfl ap ro vfin
cfiad eBu enosA fi
r es.C one stefine flg obfi
ern ofl e
enc om end óa fla grfim ens orO ctavfi
oP fi
co“ fl
af o rm ac
fiónd eunp flan o ”c onp revfi
o
rec on ocfimfi
en tod eflte rren oysu j etoafl a
ss figufientesfind fi
cacfi
on es
,s finp erjufic
fi
o
deflasqu e“ re c
fibfi
r ád eflD ep artam ent od eIn g enfi
e ros
:“Uncu art od efl
egu a(d e
fl Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1883
)

41
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

P
flanoofi
cfia
fldeCen
tro
sAg
ríco
fla
s,1887
e
jfid
o)s edes
tfina
r áparas o
fl
aresd eflPuebfl
o,d fi
vfid
fi
énd ofl
aen m anzan asd ecfi
en
me
t ro
sp orcostad o[
.
..]Sep royectaráun ap flazaene flcen trod eflpuebfl
o,d e2 0
0
me
t ro
sp orcad afren
teycu at
rop fl
a z
asm á
sequ fid
fi
stantesd e fl
ap rfime
r a,d e1 0
0
me
t ro
sp orcad afren
te[.
..
]L asc a
fl
fl
estend rán1 5m etrosd ean ch o,con fl
ae xcep-
c
fiónd edosqu esecortar
ánene flcentrode fl
ap fl
azap rfincfip
afl(d e3 0m etroscada
una)
,o trasdosd e5 0m etrosdfiv
fid
fi
ránfloss ofl
aresd eflasqu fin
t asyé stosd efl
as
chacras”
.S egúnun ad es
c r
fip
cfi
ónd e
flpropfi
oO ct a
vfi
oP fi
c o,e flt
r azado“ c ons
taba
dequfin
fi
enta
ss esent
ayo ch om an zan as
,cu ad rad a
s,d ec fi
en m etrosp orc os
tad o
;
c
fincopfl
azas
,un aenc adaán guflo
,d eun am anzan ayene flcent roun ad ecu at
ro
manzan a
s,m ásfl
asuperfi
c
fiedefl
a sc a
fl
fl
esqu e fl
ac ruzanqu es ond etre
fintam etro
s
dean cho”(MOPBA ,188 3
)(R egfi
s
tro Oficfi
aflPBA ,1 88 3b).

Decfi
sfionesp r
fi
vada s sob reunat ramadeba seencuad rícu
fla
C om encem osc onNu e vaP flata,una cotadoc entrod ep ob
fl
acfi
ónqu en acfi
ó
,
hac
fia1 887ya1 5kfi
flóm et
r osd efl
afl
íneadefl Fe
rrocarrfi
fl Oesteene flhoyp art
fido
deP ehu ajó
,a flamp arod eflafl
eyd eC ent
r o
sA gríco
fl
as( 188 7)qu ea
flentab afl
af or-
mac
fiónd epequ eñ o
sr educt osurb anosentorn oafl
ase s
t ac
fion e
sd eferroc a
r r
fi
fl
.Su
tr
a zad o,efl
ab o
rad op oreflfin
genfi
erog eógr
afo R a
fa e
fl H ern ándezfu eap robado
Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1889
). porefl D epartam entod eIn g
enfi
eros
,p esean orespond era flm ode
fl
op r
e fi
j adop or
es
afley,yd e
fl
fin
ead oy m en surad oent er
renosd esup ropfi
ed adp o
re flagrfimensor
Jo
s éP fi
tasegún“d oscafl
fl
esqu es ec or
tanp e
rp endfi
cufl
arm enteene flcentrod efl
a
P
roye
ctodet
razapa
raNue
vaP
fla
ta1889

42
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

p
flant au rb an a”,oenun ap fl
a zap rfincfipafld ecu at
r om an zan as
,yc afl
flesg en e ra
fles
s
fino flv
fida rd osc a
fl
fl
esd fiag on afl
esd ev efintem e
t ro
sd ean cho,e xtend fid a
sh astaflos
vé r
tfi
c e
sd eung r ancu ad r od e fl
ab ran z ad e1 6
. 000h ectár easy ,tamp o coflar eserv a
de frac c
fion esp aras ervfi
cfiosd ep ofl
ficíay Mun fi
cfipa
fl
fidad,c em en terfioen fl
asqu fintas,
escu efl
asru raflesen flasch acr as,ad em á sd efl
asc orresp ond fi
ent esaed fifi
cfiospúb fl
fi
c os
ene flár eau rb an a (MOPBA ,1 8 89- 18 8 9a)(An a
fl
es,1 9 31d ).
Cab es eñ aflarqu ec on flasup erp osfi
cfiónd es ó
flod osc afl
fl
esg fi
rad asa4 5ºr esp ec-
tod efl med fiorumb od eflap flantau rb an aye xtendfid a
sh as
t aeflá re ad equ fintasy
ch acr as
,e fltr az ad od eflnu e voc entr oa comp añ ófl
aa sp fi
ra cfi
ónd eR a
f aeflH ern án -
de zd ec r e arun a‘p equ eñ ayp ro gresfi
st ac fiud ad’enc fl
a roh om en ajea flacfiud ad
deL aP flata,fl anu evac apfi
t afldeflap r ovfincfi
ad eBu en osA fi
r e
sfund ad aen1 88 2,
decu y an om finacfi
ónfl eg aflh abí ap artfi
cfipad osuh erm an oJ osé,p oren t onc esfle-
g
fisfl
ad or(G fi
rb a
fld eB fl
an ch aN .M .,1 9 72:1 4 4-148).
Enflad é cad ad e
fl80 ,o tro sp romo to r esp r
fivado scomo S a
tu rnfinoP ed rfie
fly
Cía.o r
fient ab ansu sp flan esu rb an fi
z ado resa flterrfi
to r
fiosu rd eflap r ovfincfi
ad e
Bu eno sA fi
r es,ene st ec asoa flp ar
tfidod eB ah íaB fl
an c ad ecr ecfi
en te fimpo rtan cfi
a
com e rc
fiafle findu strfi
afltras flafin afl
fi
za cfiónd e fl
ac amp añ aa fldesfiertoen1879 ,fla Mun
fi
c
fipa
fl
fidaddeCo
rone
flRo
safle
s:web

finau gu ra cfiónd eflafl


ín eaSudd efl
f err oc arrfi
flen1884y fl
acon stru ccfiónd ev arfio
s
efimpo rtan tespu er
to s.E flfinterésd e fl
acomp añíapo r fund a run anu evac fiudad ,
dfion a c
fim fi
en toaA t
flántfid a,en“ eflcondom fin
fioqu et fi
en enenunc ampo[ ...] P
roye c
todet ra
za
pa
raC
fiudadAt
flánt
fida
,1899
sfi
tosob r eflaco stad e
fl m ar ”yd ea cu e rdocone flpflanod et r az adoe fl
abo rado
po re flag rfim en so rJ oséM .( ap e
fl
fl
fidofiflegfib
fleene fldo cum entoo r
figfina
fl
)yp r e-
sen tadoa flD ep artam en tod eIn g enfier osen1898 ,añod e fin
fi
cfio,t amb fi
én ,d e fl
a
con stru ccfiónd eo tr of acto rd ed es arr ofl
flo,flaB aseN a v a
flenPu ertoB eflgrano .
Apr ob ad afl at raz ad eC fiudadA tflán tfida en1901 ,flasd fi
fl
fi
g en cfi
asd em en-
su ra fl
efu er ona sfi
gn ad asa fla g r
fim en so rA flbertod eflaSo taqu fien,en tre1905y
1907 ,m at erfiafl
fizósob ret er renoun‘p r oy ectofinmob fi
fl
fi
arfio’
,c erc anoa flfu tur o
pu ertocom e rcfi
afld eA rro yoP arej a,con c e
sfion adop arasucon stru ccfiónunaño
má st ard e
,yafl afl
ín eaf érr eaen tr epu ertosR osarfio(p r ovfinc
fiad eS an taF e)y
Beflgrano(p r o v
fincfi
ad eBu eno sA fi
res)qu e,d esde1903 ,c err ab aflacu adrí cufl
a
deC fiud adA tflántfidapo rsufl adono rest e
,con form andoun asu ert ed efl
ím fi
t e
en treé staye flc ascoh fi
stó rficod ePun t aA fl
t a.Ene s afl
ín e aflaest a c
fiónA flmfirant e
Sofl
fi
e ra ctuócomoc en tr od epob flam fien toento rnoafl ase xp ect at
fiv a
sg en er a-
da spo re flfe rr ocarrfi
flye flpu ertocom er c
fiafl
,sum ado saflo sf a cto resc fi
t ado sen
pá rraf oan terfior.
P
flanoo
rfig
fina
fleen MOPBA(1907
)

43
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Proyectodet
razapara
flac
fiudaddeQuequén
,1889 Cfiud adA t
flán t
fid acon st ab aeno rfi
g end ecu atr o c
fient asm an zan a scu ad rad as
de120 m etrosd efl ado,confl ap a r
tfi
cu fl
a r
fidadd eh a cercon ve rgerensuc en tr o
urb ano‘do sa ven fidasenc ru z’y‘do sd fiagon afl
es’qu een t refl
az ab anfl ap flaz a
prfincfipafld e“ cu atrom an zan as ”con“ cu atr op flaz as”m eno res, m asqu fint as,
ch ac rasyfl asr ese rva sn ec e
s arfi
asd eflo tesp ar ae scu eflaefi g
fles
fia
, mun ficfipafl
fi
-
dad ,ju z gadod ep azyr egfi
stroc fi
vfi
fl
, po fl
fi
cía,ofi cfinad er ent asyt efl
é gr af o
,en
fl
ap fl
an t au rb an a;m at ad eroyun ae scu efl
aru r a
flene flár ead equ fint asy ,enfl as
ch ac ras,o trae scu efl
aru r afl
,po t rer osd eflac ab a
fl
flad ad epo fl
fi
cí ay mun ficfipafly,
cem en t erfio(MOPBA ,1907 )5
.
T amb fi
énenju fl
fiod e1889 ,A fl
fredo M eab er ep resen t ant ed efla Comp añí a
Cfiudadde Quequén,fl efinf orm ab aa flejecu tfivod efl ap ro v
fincfiad eBu eno s
Afi
ressob resuv oflunt add e“ form arun ag ranc fiud adypu e r
toene flp araj edon-
dee flR ío Qu equ énG r and ed es embo caene flA tfl
án tfi
co ”,ad eflant andoad em á s
qu e“ cone s
tefins ee stánp rep ar ando flosp fl
ano squ es er ánenb rev esom etfido s
áflaap r ob a
cfiónd eflasau torfidad e
scomp e
t ent es ”.End fi
cfi
emb red ee seañofl a
P
flanoo
rfig
fina
flen MOPBA(1889b
).
emp r esap r
es entóe flpflanod eunt r az adoencu ad rícu fl
aqu e,finflu en cfiadop or
fl
ast eorí ash fi
gfienfi
s tas
,p r ocu rab a“d ejarnum er osa sp fl
a zasyf orm a re sp acfiosas
P
flanofunda
cfiona
fldeLaP
fla
ta,1882 cafl
fl
esya venfidas[ ...]c onsup r op ósfi
tod ec on su fl
ta rd e sd ee flprfincfip
fiofl asn ec e-
s
fid ad esqu eh and esu r gfi
renunp ar ajequ ep o rsup osfi
cfi
ónfinm e
j o rabflee stá
fl
flam ad oác on ve rtfi
rseenun od eflosg r and esc en tr osd ep obflacfi
ónd e fl
aR epúb fl
fi
-
ca ”.A flasc afl
fl
es,c ontfinú a fl
ad escrfipcfi
ón ,“ sefleh ad ad ounan ch oun fi
form ed e
d
fiezys fiete( 1 7
)m et
r osyt r e
fin
t ayd os( 32)c en tím etr os
,yáfl asa ven fidasun od e
trefinta ( 30)m etr os,t enfiend o fl
aa ven fidap r
fincfipafl
,qu ev ád esd eflap fl
a zac en tr a
fl
áflad es emb oc adu rad e
flR ío Qu equ énene fl O c é an o,s esen ta( 60
)m etr osenfl a
se gund ap a
rt e[...]qu es e ráe flb arrfi
ob a
flnea r
fiod efl anu e vac fiud ad ”.P ar ae fl
flo
con tab a“ confl ose fl
em en tosn ec esarfiosqu eflep erm fi
t
firánr e a
fl
fi
z are flv a stop r o-
gram ad esu sop er acfi
on esene flcu a
flfigu ran flac on stru ccfi
ónd eed fifi
cfiospúb fl
fi
c os
Fuen
teg
ráfi
caen Mo
ros
fi(2000
)
yp rfivad os
,yen tr eé stos fl
ad eunh otefl monum ent afl
” (MPBA ,1 88 9b ).5

Eflp r oy ectofu eap rob adopo re fl D ep art am en tod eIn gen fi


er osenjun fiod e
5
De c
fimoseno rfigenpo rquee fls fingu
fla
rtra zadodeC fiudad
Atflántfida,de fl
fineadoy mensu rado“segúnp flano ”de1898en tre 1890 ,nos finan tesad ve rt
fir
fl
ea flpr omo to r“ cfiert asfirre guflarfidad es ”r esp ecto
flosaños1905y1907 ,so flamen te per v
fiveenflosdo cumen tos deflo st e rreno sr es e
r vado sp a rau so spúb fl
fi
co squ ed erfivar onenp roflon g ado s
gráfi cose flabo rados ,po rejemp flo,aflose fectos“deflaces fiónde
cafl
flesqueha cenflosp ropfieta r
fiosdeflaRese rvadeA tflánt
fida”en fl
fi
t
figfios
.R ecfi
én en1912fl a Comp añí ap r esen tófl ado cum en t acfiónso fl
ficfi
tad a
1912o de fl“rea jus tefinmob fi
fl
fiarfiode1954 ”deesac fiudadene fl adjun tandounp r oyectod et r az adod fi
feren te“noenflosu stan cfiaflsfino[ ..
. ]
Pa rtfidodeCo rone flRosa flesdesde1945 .S fibfiendes cono cemos
flasc fi
rcuns tan cfias quep ro vo ca ronsut rans fo rmacfión enfl ag r and eza ”p ar a“ r esp etarflosh echo se xfis
t en tes ”,sup rfimfi
r“d fia gon afl
esy
p
flan
te rr
fimé
fi
to r
tr
fi
fioV
ca
fi
fl
,floc
flaoC
fie
rtoesqueflaconfigu
fiudadA tflántfidanoe v
ra
fiden
c
fióna
c
ctua
fiavest
flde
fig
fle
fiosdesu
x p
fla zas finn eces arfi
a s”,fl
fimfi
t arflasfun cfion e
su rb an a ssó flo“ ac fiud adb aflnea rfi
a ”y ,
s
fingu fla
rt ra zadop rfimfigenfio(MOPBA ,1912–1954 )
. se gúnsu sa r gum ento s
,a cerca r
floauno“m ásap r opfi
adoáfl aépo c a ”.En1913

44
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

ser e
fin
fi
cfi
aronflosa cto
sadm fin
fi
stra
tfi
vos,sfiné x
fi
to, po rp r
esent arun p r
oy ec
to
que“noe se flapr obadoenjun fio2d e1890s finóun ar educcfiónd e
fl m
fi
smo ”
hastaqu e,en1932 ,eflejecut
fi
vod e
jós finefectoe stap ropuestap rfi
vadap ara
fl
afund a c
fiónd eunnu ev
oc entroene flenton c e
sp art
fidod eLob e r
í ay
,enfl a
hfi
s
tor
fiap erdfidounp royectod etrazadoqu e
,t amb fi
én,gu ardab ap aren
tescos
form afl
escone fl modeflo“L aPfla
ta”,c apfi
tafldeflapr ov
finc
fi
ad eBu enosA fi
res
(MOPBA ,1889b )(Mo ros
fi
,2000 :21)
.

Trans fo rmac fionesy¿desapa rficfiónde fl mode flo?


E
fl mod eflou rb anoc fl
ásfi
cop amp e anofu ep re vfi
sord ec fie
rto scompo r
t am fi
en-
to sfr en tea flc re cfimfi
en topo re xp an s
fiónd efltraz adoyd en s
fifi
c ac
fiónd esu se sp a-
cfiosed fifi
c ab fl
es:c ent rí
fu goap artfi
rd eunc en tr on eur á
flgfi
coento rnoa flqu es e
de sarr ofl
fl
ab ae flr es
tod eflac fiud ad ,flap fla zap rfincfipafls
fi
tfiod eflaed fi
fl
ficfi
as fimbó-
fl
fi
c a;fl
fineafla comp añ ando flosdo sa cceso sp rfincfipaflesa flapflant au rb an a
,n e xos
con flar egfiónc fi
r cund an te,ycon cen tradoento rnoa fl
asp fl
a zasm eno res.
Supon ía,ad em ás
,fl ae xp an sfiónu rb an asob r ee fláre aru r a
flun av e zo cup ad a
yd en sfifi
cad aflato tafl
fidadd eflap fl
an tap arag a ran tfi
za r
,po rm ástfiempo ,flae s-
tab fi
fl
fidadd efl asun fidad esp r odu ct
fivasd es arr o
fl
flad asenqu fintasych a cras,d e
má se st ád ecfi
rp ro gresfivam en tea fl
ter ad aspo rflo se fe c
to sd eunf enóm enod e
cr ecfimfientoqu e,en tr efl
a sú fl
tfim asd écad asd eflsfi
gflo X IXyp rfim erasd efl XX ,
see vfiden cfiab aconc fl
arfidaden flosnú cfl
eo sr ecep to resd epob fl
a c
fión m fi
gr ant ee
finm figr ant e(V fi
taflon eyo tr o1992b :7 ).
Laap ar
ficfiónd ec afl
flesd fi
a gon afl
es,nu ev asyd fivers asa ctfi
vfidad es
,v íasye st a-
cfione sf err ovfiarfias
,en treo tr ose fl
em en to s,comp etí ancone flesp acfiod efl
ap flaz a
cen tr afl
-prfin cfipafl
, mu fl
t
fip
fl
ficab anflo spun tosd ea tr accfiónd eflasp flan tasu rb a-
na syd fi
sto rsfion ab ane flcr ecfim fi
en too rd en adopo rflos mod eflo
sd eflsfi
gfloX IX .
Ad fi
fe ren cfiad eflcu erpofl eg afld ecfimonón fi
coqu efinfi
cfiósob r et errfi
to r
fiosv a-
cío sflaflfl
am ad ac flás
ficaconfi gu r acfiónd et r azado su rb ano s
,fl a
sno rm atfi
v a
sd e
fl
a sdo sp rfim e rasd é cad asd efls figflo XXd eb íanr e gufl
a rsob reflocon strufidoy ,
aflav ez,o rfient are flo rd en am fi
en tod enu ev asfund acfion e
s,fin corpo randofl as
teo rí asqu efin t en tab anfl fib erarflasd eflosp rfin
cfipfiosd eun fi
f orm fidadys fime tría
pr eest abfl
e cfido s
. Cone sep r opó sfi
toa flgun asno rm at
fivasamp fl
fi
ar on flosc r
fiterfios
deo rd en am fien tot errfi
torfia
fla“d fi
spo s
ficfion esr adfia
flessfimp fl
e sód ev ar
fiosc en-
tr osd ea tr a ccfión ”ya“ esqu em ascu r vfi
fl
ín eo s”enflo sp ro yecto sdond e “p re-
dom finae flcon c eptoe stétfi
co ,enflu g ard efle conóm fico ”
,p er osfind e
j a rd ep r o-
mo ver flaeflabo r acfiónd et r az ado ss egún flac ent en arfiag r a
fíad e flacu ad r
í cufla.

45
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Mode
floteó r
fi
co,de
cre
tosob
re
fundacfióndenuevospueb
flo
s,1910
Ene stes en tfido,un ad fi
spo sficfión fl
e g afld e1910qu ep r efi
jab a fl
aconfi gu ra cfión
deun anu e vaun fidada g ro-u rb an apo r“ cu aflqufie rtfipod et ra zado ”a cfl
ar ab a
qu e“ sfie flt ra zado[ ...]d ebfier econ t en erc fie r
tonúm er od equ finta s,é stass e
tra zar ánácon tfinu acfiónd e fl
a sm an z an as( y)s fid eb fi
erecon t en erc fi
e rtonúm ero
dech a cr as,é st ass et ra z aránacon tfinu a c
fiónd eflasqu fintas”;qu e flasc afl
fl
esd efl
áre aru r afl“ se ránp r o
flon ga cfiónd efl asd eflpu ebfloócon venfientem en ter efl
a cfio-
nad ascon flasm fi
sm a s”yqu e“ cu aflqufier aqu efu es ee fltra zadoaadop t ars e[ ...]
ent odopu ebfloyensu squ fint asysu sch ac ra s[... ]sonob fl
figatorfiasdo sa v en fi
-
dasenc ru zqu es ec ru cenenfl ap flaz ap r
fin cfipafl[...]yc afl
fl
e sd ec fi
r cun vaflacfión
entr eflap flant au rb an ayfl asqu finta s”.Aflo se flem en to sd eflo scu atr os fi
stem as
defl mod eflod ecfimonón fico, fl
ad fi
spo sfi
cfiónno rm atfiv ad e1910a gre gó flosem e r-
gen tesd e nu e va sn ec esfidad esd eequ fip am fi
en to ,s ervfi
cfios
,e sp acfiospúb fl
fi
co sy
can afl
esu rb ano s
,comot amb fiénnu e v asd fim en sfion esa flpa rcefl
arfiop ar aflo gr ar
un am ay o rd en sfifi
ca cfiónd eflo se sp acfiosed fificab fles.T resaño sm á st ard eun a
fl
eysob r ef orm acfiónd enu ev osnú cfl
eo su rb ano s“ fu er ad eflose jfido sd eflo s
Cemen
ter
fio
pu ebflosa ctu afles”,en flap ro vfincfiad eBu eno sA fi
r es,r atfifi
có flosp ro c ed fimfien to s
desc r
fi
to sen1910y ,po rsud e cretor e gfl
am en tarfiod e1927con sfide róc ent r os
depob fla cfióna“ todot r az adoqu econ t en gam an z an as,qu fintasych a cr as”,en
c
flar aa flusfiónafl ao r g an fi
z acfiónt er rfi
to rfi
afld eflejfidod epu ebflos(An afles,1930 :
a/ c/d )( v erAn e x o)
.
L asp r es crfipcfion essob r ee flsfi
stem av fiaflsecomp fl
e tar onconun anu e var e gu-
fl
acfiónd eflo san cho sd eflo se flem en to sy at r adficfion a
fles:c afl
fl
escomun e sd e15
metr osm ín fimo ,a v enfid asd e20yc fi
rcun v afl
a cfiónd e18y ,con fl
afinco rpo r acfión
aflosfin s trum en to st écn fico-fle g a
fl
e sd efl as“ c a
fl
flesd fi
a gon afles”,con sfider ad as
comoa v en fida so rfi
en t ad asap flenorumbo ,yfl as“ cafl
fl
esco stan e ra s”d estfin a-
das“ ár fibe rad eu socomún ”enfl asm ár gen esd eflosr íosqu ebo rd eab ano
atra vesab anp fl
an t asu rb an asy“ áambo sco stado sd eflav í af é
r r eaye sta cfio-
nes ”
.L asv ent aj asqu es eflea t r
fibu íanae st asú fl
tfim ash ab íans fidod es crfipt as
pore fl D ep art am en tod eIn g enfier osenunfin fo rm ed e
fl26d eju fl
fiod e1876
desd edond ea con sejab afl afin trodu ccfiónd edo sad ya cent esafl at r az ad efl
ferr oc ar rfi
fld e
flPu eb flod eB r and senen flap r ovfincfiad eBu eno sA fi
r es,t enfiendo
encu en taqu e“ flafl
ín ead eflo sed fifi
cfiosfl ev an tado sáunfl adoyo t rod eflav í a
fl
fimfi
tar áe flcampod ev fi
sfiónd efl m aqu finfi
st a”yqu e“ sfiseub fican flasm an z an a s
dfi
rect am en t esob refl av í a,flo sp rop fiet arfios[ ...]h ar ánsu sc asasfinm edfiat asá
fl
aflín ea,qu ed andoa sísu je to sátod a sfla s mo flestfias[...]yfloqu ee saunp eo r,
áflosp efl
fi
g r osd ev erd es truído ssu sed fifi
cfiospo rfla sch fi
sp asd eflasm áqu fin asó

46
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

Pa
rce
flam
fien
toenEqu
fi
s
de sc arrfi
flam fien tod eflost ren es ”.A sfim fi
smo fl
a fin
tr odu ccfiónd e flac afl
fl
eco st an e-
ras er efla c
fion ab at an toconfl a“ eficfi
en cfi
ad eflsfi
st em av fiafl
”,pu e ss fine fl
flas“ e
fl
núm er od ep aso sán fiveflt
fien equ eaum en ta rno t abflem en tes fiflasc afl
flesc a en
dfi
r ect am en t esob ree flt errenod eflfe rr oc arrfi
fl”,comoconfl ah fi
gfien eu rb an a
a
fls e rcon sfider ad as“unc an afld ea e re acfiónqu ec ru z atodoe flpu eb flo ”(P r ado
yR oja s
,1877 :33 )( verAn e xo) .
Lar egu flarfidadd e flo
se sp acfiosed fifi
c abflesfu ecomp r end fid acomor e sufl
t an te
defl aap fl
fi
c acfiónd em an zan a sd e150 m etro sd efl ado m á x
fimo ,70 m ínfimoy
18.000 m2 d esup erficfi
e,p erm fi
t
fiendocomb finacfion es mú fl
tfipflesd em an z an as
cu ad r ad asyr e c
t an gu fl
a resp ar aconfi gu r arflosnu ev ost ra z ado su rb ano s.E st a
s
fa cu fl
tad esd fi
st ab anno tab fl
em en t ed efld eterm fin
fi
smod e flasno rm as findu cto ras
de tr a zado su rb ano sencu ad rí cuflas,aunqu eflasp rfim er asd eflsfig
floXXnod eja-
rond efladoe st ap ref eren c
fiafij ando ,conc fiertaamb figü ed ad ,qu e flasqu finta sy
ch a cr as“ con tend r ánunc fiertonúm erod em an z an as”p ar apo sfibfi
fl
fitar,afu tu-
ro,e flf ra c c
fion am fientoo rd en adod eflá re aru r afl
.Con flad enom fina cfiónd eso fla
r
oflot e
, find fi
stfintam ent e
, fl
asd fi
spo sfi
cfion e sh acíanr ef eren cfi
aa fl
am ín fim apo rcfión
det fierr au rb an aqu et end ría“po r flo m eno sd fi
ezm et ro sd ef r en te ”,a gr eg ando
a
flp r o ce sod ee flabo ra c
fiónd et r az ado ssó floflap r ev en cfiónd ed fi
s trfibu fi
rpo rc ad a
fr ent ee fl m ay ornúm erod ep ar ceflas“ áob jetod enod eja rc afl
fl
ess finfimpo rtan-
cfi
a ”.P a rad a rcump fl
fimfi
en toae st ep r opó sfi
to floso r g anfismo st é cn fi
co s finco rpo -
ra rone fle squ em ad ep arcefl
am fien toenequ fi
s(X )qu e,v arfiandofl asm edfid a
s
de flon gfi
tudd ef ondo sd e flo
t es,p erm fi
tí aun m e
jo rap r ov ech am fi
en tod eflose s-
pa cfiosed fifi
c ab fl
es.Ae s tano v ed adsum a ronfl ar e gu fl
a cfiónd eflo sflo tesfin te rno s
qu econ f o rm ab ane flco ra zónd efl asm an zan ascond e stfinoafl a sfin st a
flacfion es
des aflub rfidadpúb fl
fi
c aenob r ass an fi
ta rfi
as.
Lose fl
em ento sd e
flsfi
stem ad ee sp a cfiosfl
fibrescon tfinu a rons fiendo flosm á ssfig-
nfifi
c at
fiv osa fl mom en tod econfi gu r art r az ado su rb ano sp er o,ad fi
f er en cfi
ad e
fl
núm er ofi jod ec fin cop fl
az asd fispu estopo rflasno rm atfiva sd ecfimonón fi
c as,flas
nu e vasflo sr efl
a cfion ar onconfl ac an tfidadd em an z an as,d fi
spon fi
endofl ar es er va
de un ap fl
a zac ad acu a rent aóf ra ccfión m ay ord ev efint e“ ad em á sd eflap r
fin-
cfipafl”
,tod as“po rflo m eno s”d eun am an zan ar e guflary“ con ven fien tem en te
dfi
strfibu fidas ”y ,a flgun as,d estfin ad asac ampo sd epo rtfi
v os.A sfimfismor e afirm a-
rone flr ofld efla“ find fi
c adacomoc en t rafl”, mo jon er acomúnd e flao r gan fi
z acfión
te rrfi
to rfiaflyr efe ren ted efl aub fi
c a c
fiónd eflosp rfincfipaflesed fifi
cfiosd eflequ fipa
-
mfi
en tofin stfi
tu cfion aflyso c
fiafl
,comot amb fi
éne flcrfi
t erfiov figen t edu r an tetodo
e
fls fi
gflo X IXd eub ficarflaed fi
fl
fi
cfi
a púb fl
fi
c a po rr an go sd er ep r es en t atfi
vfidado

47
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

mofl
estfi
a.L acfi
t ad ad fi
spo sfi
cfión fl
e ga
flde1910 ,fijó fl
aub fi
c acfiónd eflose fl
em ento s
dee stes fi
stem ad ea cu erdoanu ev o
sp arám et
r os,r efl
acfion esya ctfi
vfidades,con
fl
aso flae x
cep cfiónd eflap fl
a zap r
finc
fip
afl
:fren teae fl
fl
a,flafigfl
esfia
,c as a mun fi
cfipafl
yc as ad e
flcur a;enunr ad fiod e500 m etrosd e fl
ap flaz ap rfincfipafleflju zg
adod e
paz,r e g
fist
r ocfivfi
fl
,v a
flua c
fión ,t e
flégrafop rovfin
cfi
afl
,com fi
sa ríad epo fl
ficía,escu e
fla
dev aron e
sye s cu efl
ad e mu j e
r es;enflasqu fin
ta se flco rr a
flón mun fi
cfip a
fl
,m at a-
der oyho spfi
tafl
;enfl asqu fintasoch a c
raspo tre
r od epo fl
fi
cí aya flsur,flejo
sd efla
p
flant au rb ana,e flcem ent erfio(v e
rAn exo )
.
Pod emo sco flegfi
rqu e flosp rfim ero
sfinst
rum en tosr e
sp e ta ron flosa trfibu
tosd efl
mod eflocflás
fi
cop amp eanoy ,p eseatodo ,afl acu ad rícuflaene flord en amfi
ento
urb anoyru rafl
,a flgr adod epflant e
ars er
fiasdud asenflo so rgan fi
smo sofi c
fia
fles
a
fl mom entod ee v a
flu a
rp r oye ctosd etraz adoscon s
fider ado sm ásqu e“p rog re -
sfi
s
t as”comoe flp r opu esto ,en1914 ,p a rafl
afund acfiónd eVfi
fl
flaS troede r en
e
flp artfidod eV fi
fl
flarfino,p r ovfincfi
ad eBu eno sA fires (Vfi
t afloneyo tro,1990b ).

En1912 ,fl
aemp r
esap r
fivadad e Co
flon
fi
za c
fión“Hu goS t roeder”sofl
fi
c
fi
tóa fl
M
fin
fi
s
t e
rfiode Obra
sPúbfl
fi
cas,cr eadoen1885 ,sucon sentfimfi
entop arafund a
r
unnu evoc en
t r
odepobfl
acfiónento rnoa fl
aE s
t a
cfióndeflk
fi
flóm et
ro177d eflr
a-
ma
fl
,poren ton c
esenconstru c
cfión
,B ah
í aBflanc a
-P at
agon esd eflf
erro
c arr
fi
fldefl

FC
.BsAsa
flPa
cífi
co

Emba
rcade
roS
troede
r

Bah
íaSanB
flas

48
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte2

T
razapa
raV
fi
fl
flaS
troede
r,1914

V
fi
fl
flaS
troede
r,1914
,de
tafl
fle man
zanasap
flenorumbo

Sud6 yunp fl
az od etrefin
t adí asp arap res ent arflosp fl
ano sco rr espond fiente sde
acu erdocon fl
asno rm at
fivasest abfl
ecfidaspo r fl
ad fi
spo sfic
fiónd e1910 .
E
flp ro yectod et razado ,su s cr
fi
topo re fla grfim enso rJ u anFu ch sye fl
e vado
pa rasuap r ob acfiónen1914 ,comp rend í aun ap flant au rb an aencu ad rícufl
a
“am edfiorumbo ”finsc r
fiptaenfl afi gur ad eun“ trfi
án guflo”;m an z an asd e100
met ro
sd e fl
adop arc e
fl
ad asenh ach e(H )
;en fl
ah fipotenu sac afl
flesap fl
enorumbo
pe rpend ficuflaresaun a“ costan era ”afl asv íasf é r
r easy ,ensu sc at e
to s,un ad e
cfi
rcun vafl
a cfióncone flár ead equ fin
tas.Comp fl
etab ane fltr azadoflo t esr eserv a
-
do sp ar aflaed fi
fl
fi
cfi
apúb fl
fi
c a
,pflaz asm eno r escon ven fi
en tem ent ed fi
strfibufidasy
can afl
esj er arqu fi
z adosenfun c
fiónd eflos mo v
fimfiento su rb ano sen trev fi
ejosy
nu evosc en tr osd ea traccfión:pflazap rfincfipaflye sta c
fiónd eflferr oc arrfi
fl
.
E
flsfinguflart r az adod eV fi
fl
flaS tr oed erp res entód fifi
cufl
t ad esp aras erap ro-
bado ,ene sp e
cfiaflcu andoe flfingenfieroR aúfl Góm ez,fin sp ectord efl M fin
fi
ste-
rfiod e Ob r a sPúb fl
fi
casd eflap r ov
fincfi
ad eBu eno sA fi
r e
s,ob servófl a“ finu su a
fl

compo sfi
cfiónd edo shfi
fl
er asd em an zan as“ ap flenorumbo ”
,ju stfifi
cad a spo refl 6
Lacoflon
fiaEmpo r
fioS troede rsefloca
fl
fi
zóenflosflo tes40 ,
pr omo to rcone flfind eflo grarun“ frac cfionam fi
entounpo co m áse stétfico ”y 41 ,42,68
flosflo
,69,77ypa
tes76ypa rtesde
rtede fl87(aflosqueflefue
fl99y100en tre1910y1914
ronane xados
)defla
ac ced erfl
fibr em ent eaflá re ad eflae s
t acfiónd ef e r
r oc arrfi
fl
, “d fifi
cufl
t adconqu e ma cro
-cuad r
ícufladeflase ccfión5 ª mensu radapo reflagrfimenso r
Joaqu ínCas ca
fl
fla
ren1885( verparte3,T fie
rraspúb fl
fi
casa fl
sehub fi
ereenp artet rop ezado ,sfihub fiesep roflong adofl asc afl
flesa m edfiorum - oes teysu rdeflap rovfinc
fiadeBuenosA fi
res )
.P flanoso rfig
finafles
bo ”.E flo rg anfi
smot é cnfi
cosu gfi
r
fióen ton c e
sr etrotra ere s ef raccfion am fi
en toa en MOPBA(1915 -1929 ).

49
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Pro
yectosdetra
zado s
entornoaestac
fione
sf e
rro
vfia
rfia
s
fl
ao rfi
en ta c
fióntrad fi
c
fion a
flmen teo rden ad apo rfl
asno rm atfi
vasqu eg arantfi
zab a
“efl mejo rap r o
vech am fien
tod eflosrayo sso fl
aresfloqu etr aecon sfi
gofl
asm ejor e
s
cond fi
cfion eshfi
gfi
énficas“ (MOPBA ,1915 -1929 )
.
En1915flo sp romo tore
sfinsfi
stfi
eronconfl ao rfi
en tacfiónap fl
enorumbod efl
secto rcu est
fionadopo rconstfi
tufi
r,segúnsu sp rop fi
asp aflab r
a s
, un aafl
tern at
fiva
fingenfiosap araefl
flogr ode“no vedo so
se fecto svfi
su afl
es”y ,con fl
afo rm atr
fian gu-
fl
ard eflap fl
antau rb an apo rh ab erp r
e vfi
stosuen s anch e“ enespejo”p a
r acom -
p
fletar
,afu tur o
,fl
afi gu rad euncu adradocon“ c en t
r o”enunnu e
v onodod e
actfi
v
fid ad es
:flase stacfionesd ef errocar rfi
flqu e,ap art
fi
rd e1850 ,d a
ríanp asoa
E
fl
v
fira
,1890(Pa
rt
fidodeLobos
) otrah fi
sto r
fiad emod eflosdeo rg anfi
zacfiónt errfi
torfi
afl
,u rb anayru r a
fl
,apfl
fi
c ados
a
fln acfimfientod enu ev ospu ebflo
s.

Con c
flu
y amo se steap artadoamp fl
fi
andoflo scon cep to sv ertfidospo rC a r
flos
Mou chet(MOPBA ,1971 ),cu andoene flúfl
tfimot ercfiod e
flsfi
gflo XXs er efería
aflacon stru ccfiónd eunco rpu sfleg a
flqu e,asuju fi
cfio,h abíaop erado“ ene fl
campod eflas fimpfl
epo fl
fi
cí aed fi
fl
fi
c
fia
,conno rm asen m a
te rfi
ad eed fifi
ca c
fióny
L
íbano
,1900(G
raflLamad
rfid
) otrasv ecese fl
em en
t a
fl
es,sob rep ar ce
fl
am fiento sysubd fivfi
s
fion es”en “ c
fiud ade s
fl
eg adasd eflp asado[ .
..]con cebfidasse gúnp a
t r
on esd eflasL ey esd eInd fi
asqu e
a
flrededord e1850[ ..
.]e xp erfimen taronfl fi
g e
r o
sc amb fio
s[ ...
]enfl ap soss en s
fi-
b
flem entep r oflongados”.S finemb argo,ae s eco rpu squ ep ara Mou chett enía
suo rfi
genen flaadop c
fiónsó flodep fi
e zasd ecompo s
fi
cfiónd efl mod eflocfl
ásfi
co fin-
dfi
ano,sum ar onflasp refigu rad aspo rflosfinstrum ento st écnfico-flega
flesd eflsfi
gflo
XIXyp r
fincfip
fiosd e
fl XXqu e,cone sc asasv ar
fi
an te
s,en rfiqu ecfi
eronfl ag r af
í a
resufl
tanted eflaapfl
fi
cacfiónd efl
aun fi
form e,d efin
fid
a,s fi
s tem á
tfi
c a
,r ígfiday,afl a
LosÁnge
fles
,1910(Cha
cabu
co) vez,tanfl exfib
flecu adr
í cuflasob reeflterrfi
torfiobon ae ren se.

Espa
rt
fi
fl
flar
,1915(A
.Afls
fina
)

50
Pa
rte3
Ma
cro
cuad r
ícuflasenflaorgan
fi
zacfión
deg
randesextens
fionesdet fie
rraspúbfl
ficas

51
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

E
nfla sdo sp r
fim erasp art esc en tr amo sfl aa t en cfiónenfl ah fi
storfiafle gafl
d ea fl
guno sd eflos mod eflosd ec fiud ad es-ter rfi
to r
fio qu et r ansf orm ab an
“d esfi
erto s”ená re asd eco flon fi
z acfión p aras atfi
sf ac er
,h acfi
afin esd e
fl
sfi
gflo X IX ,fl asd em and asd e
fl m e rc ado a gr o- expo rtado r,f ort afl
ec ersu sc ap a-
cfidad esd esopo rt e,v fi
afl
es,f er r ovfiafl
es,po rtu arfi
as,ru r afl
es;d ecomun fica c
fion es
ys e
r vfi
cfio
sycon stru fi
r
,p acfien tem en te,flanu ev ag eo gr afíau rb an ad ep arted e
fl
te rr
fi
to rfioa rg entfino.S finemb a rgoa fltr at are fl mod eflod efla fl
eyd eInm figracfión
yCo flonfizacfiónd e1876 ,e fin cflusoe flejfidocon ten edo rd eflurb anoc flásfi
cop am -
pe ano ,om fi
t
fimo sd efl
fiber ad am en t er efer en cfi
a saflo ss fistem a sd eo r gan fi
za c
fión
te rr
fi
to rfia
flqu e
,a m acr oesc afla,flo scon ten í an .Ene st at e rce rap arteno sap r o-
xfim amo saunod ee so ssfi
st em a s
,p artfi
cu flarm en tea flqu ehund fiósu sr aí cesen
flosfinstrum ento sfleg afl
esd ecu fl
tu ra sd eo r g an fi
zacfiónh astaen ton cese xtrañ as
aflasap fl
fi
cad assob resu e
floa rg en tfino (V fi
t aflon e
,1993b :39 ;1991 ).No sr eferfimo s
a
fl“ sfi
stem ao rgufl
flod eflosno rt e am erficano s ”yasufinflu en cfiasob reflad fi
vfi
sfión
sfi
stem átfi
c ad eg r and ese x ten sfion esd e“ tfierr aspúb fl
fi
ca s”,d e“ t errfi
torfiosn acfio-
nafles” od
1
e“p ert en en cfi
ad eflE stado ”
,g an ado sd efin fi
tfi
v am en teafl ac fi
vfi
fl
fi
z a-
cfióndu r ant eunp r oc esod ee xp an sfiónqu eR and fl
e(1966 )en tfi
end ecomúna fl
de sarr o
fl
fladopo r flosE stado sUn fidosd eNo rt e am érfic aa flav an z arh a c
fiae floes te
desu sp r opfiasfr on ter asfinte r
fio rescone flfindí g en a
. 1
Loste rrfi
torfiosna cfiona flesnoten íanhas taflasan cfión
En fl
ao tr aAm érfi
c a,flaeflab or a cfi
ónd euns fi
st em ad eo r gan fi
z acfi
ón t errfi
t o
rfia
fla deflaCons tfi
tu cfiónde1853n fingunas fi
tua cfióndeflím fi
tes ,
es tab flecfiéndosepo re fla rtí cuflo67 , fincfiso14 ,quepo runa
ma cro esc a
flas ec on stfi
tu yó,h a cfiafin esd eflsfi
gfloXV I II,enun od efl
os tem a sm ás flegfisflac
fiónespe cfia
fldeb íade te rm finarse“ flao rganfiza cfión,
con tr ove r
tfidosar es ofl
v erp orfl osE st a
tu t osd efl aC onf ed er acfión,f ren teafl os adm finfis
tra c
fiónygob fie
rnoquedebentene rfloste rrfi
to rfios
na cfiona flesquequedenfue radeflosfl ím fi
tesqueseas fignenaflas
finter e
s esd e“ sfi
et ee stad os ”p orp r oy ect arsu sd om fin
fios,d e
flg ob fi
ern op o rreun fi
r pro vfincfias ”.Lafle yde fl17deo ctub rede1862de te rm finaque
fond o
sap artfi
rd e fl
av ent ad etfier raspúb fl
fic asyd eflap ob fl
a c
fión ,eng en erafl
,p or todosfloste
deflasp ro v
r
fin
r
c
fi
to rfiose
fiassonna
xfisten
c
tes“
fionafles[
fue
...
radeflosfl
]Es
ímfi
tesoposes
tassonflasún fi
cas
fiones

exp fl
o tare c on óm ficam ent ee flr ecu rs ot fi
e rr aeng rand ese xt en s
fion es,d ej and od e d
fispos fi
cfionesflega fles[ ...]enre fla c
fiónafloste r r
fi
tor
fiosna cfionafles,
fl
ad ofla“ a ct
fi
tudd er ever en cfi
a ”qu es ob r eé fl m anten í anfl os pu ebfl
osfind íg en as. puesflas
pro vfinc
fi
tua c
fiónpo
fiadeBuenosA
fl
ítfi
cafin
fi
res
ternaen
,nope rm
treflaCon
fi
t
fióa flgob
fede
fie
ra
rnona
cfiónyfla
cfiona fl
Lac on cep cfiónd e
flnu e vosfi
st em an oe s cap óa flsustr ato fide ofl
ó gfi
c ofo rm ad od es- adop ta r med fidaa flgunaa flrespe cto ,yflaPa tagon fiacomoe flCha co
con tfinua ronenpode rdeflosfind fioshas taquesedesa rrofl
flafla
de1 64 0s ob ree fld e rech od efl“pu eb floe fle gfido ”ao cup a r“ tfi
e rrasd efind fi
o s” ac cfióndeflaconqu fistade fldes fiertopa raen trega re flsue floa fl
(R o
j asM fixM .,1 97 8: 98)a flamp aro,a g re g am os
,d e fl
oss figufient esp rfincfip
fi
o s
: prog resodeflaco flonfiza cfión ”(Le veneR .,1947 :539 ).

53
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

“depe rtenenc fia” ,“con tfigü fidad” ,“nexote rr fi


to rfiafl”y“ sen t fido
no -geog ráficodef ron te ra” qu ee xp re sab ane flp rfim fi
tfi
vofid e a
fle xp an -
sfion fi
st ad eflo se s tado sp ar afimpu flsare flcom er cfio,g a ran tfizarfl as e gu rfid ad
defl an acfiónyr ecflam ard e re cho ssob ret e rrfi
to rfiosflfim ítro fe sd eso cup ado s
ofind efin fido spo fl
ítfi
c am en t e.
“deva floru tfi
fl
fita r fiodeflat fierra”qu ea fl
fim en tab ae fld e re chod ean ex a rt e-
rrfi
to rfioso cup ado spo run a“ r az afinferfior”cu ando“ floqu ey ac eb a
fldíoynun ca
Pr
fimerossfie
terango sde
térmfino
s mun fi
c
fipa
fle
s,1796 fu eo cup adon fisom etfidoe s táa flafl
c an c ed equ fien floo cup eym e
jo re,pu e sD fios
had adoaflo sh fi
jo sd efloshomb r esundob fled e rechoafl at fi
e rra,h a yund e re-
chon atu r a
fly und er echoC fi
vfi
fl[
... ]Yflo sn atfivo sd efl a Nu ev aIn gfl
ate rr ano
ce rc ar ont fierr asn fipo se enc as aafin c ad an fig an adodom estfi
c adop ar am ejo rar
e
flsu eflo,a sísó flopo s eenc fi
e rtod er echon atu r aflae sta sr e g
fion es
.D e modoqu e
sfifl
e sd ej amo sflosufi cfi
en tep arasuu sopod emo stom a rfle gaflm en tee flr esto ”
(W finth r opc fi
t
. W efinb e rg,1968 :81 ).
“desobe ran íasob re nueva sreg fione s”,po rqu es e gúnV attefl(cfi
t.W efin-
be rg,1968 :84 ),ju rfi
st asu fi
z od eg r an finfluen c
fiaene flp en sam fi
en tono r
t eam erfi-
canod eflsfi
gfloXV III, “E flh echod equ e(
flos find íg en a s
)t r asfl
ad ensu sa sfi
en to sa
tr av ésd ee stasfinm en s asn acfion esnopu ed es e ren t end fidocomoun apo sesfión
au tén tficayfl e gafl
;ye flpu eb floeu rop eo,en ce rr adoen mu yr edu cfidose sp a cfio
s,
sfien cu en tr atfier ra squ ee st asn acfion esnon ec esfi
t anp artfi
cu flarm en teyqu eno
utfi
fl
fi
z and em an e r ar e aflycon stan te,pu edeap rop fiárs efl
as fl
e g aflm ent eye st ab fl
e-
ce rco flonfiasene fl
flas[ ...]P o rflot an to,confin a ra flos findfiosen fl
ím fi
tese str e cho s
nos fi
gn fifi
c ad es vfiars ed eflosp r opó sfi
to sd eflan atur aflez a”.
P orú fl
tfimo ,e flp rfin c
fipfiod e“amp fl
fia c
fiónde fldom finfiote r rfi
to rfiafl”con
flae xp an sfióncon tfinu ad e“ flaf ront er ao ccfid en tafl(qu e)e s flar e g
fiónd efl mundo
dond eflac fivfi
fl
fi
z a c
fióne stár eafl
fizandofl am ásv eflozyamp fl
fiaconqu fi
st ad efld e-
sfie rto[ ...]E se flpun toenqu eflar az as e mu estr am ásp r og resfi
sta;p er ob ast ará
afi rm a rd equ ee flD fiosd eflan atu raflez ah a fl
fimfi
t adovu es tram ar ch aene s ad fi-
r e ccfión[ .
..]p ar aqu es e fin
t er rump ae flpro g resod e fl
ahum an fidad ,yun ad e fl
as
m á sb efl
fl
asyf é rtfi
fl
ese xten sfion esd efl at fi
err as ev e acond en ad aap erp etu ae s-
t e rfi
fl
fid ad,comoc ampod ec a z ad euno spo coss aflvaj es” (W efinb er g
,1968 :86 ).
Unod eflosr e sufl
t ado sd ee so scomp rom fi
so sd efin t eres es,púb fl
fi
cosyp rfiva-
do s,fu efl afle yd eU sod e
flSu e
flod e1785(L and O rd finan c e)qu efinstaflóun
Fuen
teg
ráfi
caen Mo
rr
fi
s
,A.E
.J
.(1984
).
sfist em ad eo rd en am fi
en tot er r
fi
to rfi
aflcu y ap r actficfidadr ad fi
c ab a,ad fi
fer en cfi
a
d efl asf orm ast e rrfi
to rfia
flesp r eexfi
st ent esenfl a Nu e v aIn gflater ra efin cflusod e
fla sfimp flant ad aspo rflaco flon fi
za c
fióne sp año fl
a,enfl apo sfib
fi
fl
fidadd ed fivfid
fire fl

54
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

te rrfi
torfiopo run at r am ad eg rand esun fidad es d efigu a
flá re ayf orm a,a jus-
tad asa flrumbono rt e-surv erd ad e rop arav end eren“p art esocomp fl
et as”;
re ser varflo t esp ar ae flgob fi
ernon a c
fion a
flyf orm a rnu e vosnú c
fleo sd epob fl
a-
Dfi
v
fis
fiónde
flter
rfi
tor
fio
cfiónyf r ac cfion esp r odu ct
fivas.E flsfi
st em ae xfig
í afl ad fi
vfi
sfiónd eflt errfi
torfio en en
treflo
srío
sOh fioySc
fio
to,1787
“té rm fino s mun ficfipafles” (tow ns hfi
ps)cu ad rado sd e6 m fi
fl
flas (uno s10k fi
flóm etr o
s)
defl ado ,subd fi
vfidfidosafl av e zen36p artescu ad r ad asd e1 m fi
fl
fl
apo rco st ado
(256h e ct áre as,un ar eser vad ap ar ae s cu efl
a s
),p flanfim etrí aqu es egún Mo rr
fi
s
(1984 :404 )f a cfi
fl
fi
tab a“ fl
asadqu fi
sficfion esen flo
st errfi
to r
fiosd esfi
erto s ”d eflo este
de flosE st ado sUn fido sd eNo rte am é rfi
ca.Sup r
fim er aap fl
fi
c acfión ,r e a
fl
fizad apo r
e
flgob fierno fed er a
flen1796 ,m at erfiafl
fi
zós fieter an go sd et érm fino s mun fi
cfip a
fles
ene flte rrfi
to rfiod eflab and ao c c
fid en t a
fld efl R ío Oh fio
,d andocom fi
en z oaun
pr oc esoqu e
,conp re c
fis
fión m fi
fl
fi
t ar mod fifi
c ad asó floencon tad aso c as
fion espo r
a
flgún fimpo rt an t ea c cfident eg eo g ráfi coos fi
st em ap a rcefl
a r
fioan terfior
,p roflon gó
es am acr o cu ad r
í cu fl
aav ast asr e gfion esd eflfa r-w est.
Otrasm ac ro cu ad rícu fl
asc re ad a ss e gúnflop res crfiptoen1785fu er onflasd e-
fl
fine ad aspo rfl a Comp añí a Oh fiod e Co flonfiza cfiónp etfi
cfion ant e,en1787 ,d e Fuen
tesg
rág
fica
senRep
s,John(1965
).
unt e rrfi
to rfioflfind an teconflo sp rfim e ross fieter an go syh ast ae flr íoS cfiotoy ,
en tradoe fls fi
gflo X IXen1817 ,flo scu atr ot érm fino s mun ficfipafl
esqu eao rfi
fl
flas
deflB fl
a c kW arrfiorR fi
v err ep rodu cí ane s es fi
stem ad eo r g anfiz acfiónt err
fi
to rfia
fl
pa raa flb er ga run aco flonfiaru rafld e finm fi
gr an t e
s fr an c e
s esd ed fi
c ado sa flcufltfi
vo
de fl
av fidye flo fl
fivo (R ep s,1965 :216 -222 )
.
Losp rfincfipfiosc fi
vfi
fl
fi
z ado resd eflsfistem ad eo r g anfi
z acfiónno rt eam erfi
c ano Co
flon
fiaentorno
fl
fle ga rona flríod e fl
aP flatad e fl
am anod eflsen ado rDom fin goF austfinoS a rm fien- a
flr
íoB
fla
ck W arr
fio
r,1817
toqu e,en1846 ,h ab í ad escub fi
e rtoenfl ao t r aAm érfi
cafl asv en taj asd ed fivfid
fi
r
flost errfi
to r
fiosag r ane sc a
flayap artfi
rd e fl
as fl
ín e asd em erfidfi
ano syp ar afl
eflo
s.
Cone sae xp erfien cfi
acon cfib
fióen1857 flafleyd eT fierrasPúb fl
ficasd eCh fi
vfi
fl
co y
,
prfim erc asod eap fl
fi
c a c
fiónd euns fistem ad ed fivfi
sfiónt e rrfi
to rfi
aflfinflu en c
fiado
po raqu é
flqu ep romo ví afl ap rop fied adp rfi
v ad ad ee x
t en s asá re asd et fi
e rr a
s
púb fl
ficas,e flpob flam fi
en top flanfifi
c ado ,efle stímu floa fl
asa ctfivfidad esp r odu ctfiv a
s
yfl ae xpflot acfiónfin t en sfi
va,comoa sfim fi
smofl ar es ervad eflo tesd estfinado sa fl
fom entoy m an t enfim fientod efl aen s eñ an z apúb fl
fica,en tr eo tr osf a ctor esd e
de sar rofl
floso cfiaflye conóm fi
co (Co fl
e c c
fiónd eL ey esyD ec reto s,1858 a).
Poro tr ap a rte,p r ofe s
fion a
flesyfl egfi
s tase xp r esab anfl an e cesfid add ea ce rc ar
,
conm a y orp r ecfi
sfión ,e fl
fr accfion am fi
en tod eflatfier raa fl“fide aflbu s cadoentodo
tfi
empo ”d e“ fo rm asr e gufl
are s
,án gu flosr ecto sy fl
ín e asp a raflefl
a s”(d eCh ap e au-
rou ge,1899 :18 ), adop tandoe fls fi
st em ad e“b as ec fi
en tífic a”p r a c
tficadopo r

55
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

flosE s
t ado s Un fidosd eNo r
t eam érfi
c asob re“ aqu efl
flosv as to st er r
fi
to rfiosdond e
tod aví an ad fieh abí apu estoflo sp fies,s finoflo ss aflv a
j es,n fih ab íans fidoe stud fia-
do s,n ficono cfido ssu sflím fi
tes,sfinod em an er afimp e rfect a ”
. Ene st es entfido,
e
fls fi
stem anoso flam en tefl esp r esen tab afl ao c asfiónd er eso fl
v erun p r obfl
em a
pr áctfi
cod eo r g an fi
z acfiónt errfi
torfia
fl“d eflqu e flas fl
e yesan gflo am erfi
can ast fi
en en
fl
aso flu cfión ”,s fino“p r oc ed era fl
ad fiv
fis
fiónd e flatfier ra[ ...]un av ezconqu fi
st ado s
áflo sInd fiosflo sd esfierto squ eho ycon stfi
tu y enflo st e rrfi
to rfiosn a c
fion afles”(d e
Ch ap e au r ou g e,1899 :303 ) (Con gresoN a c
fion afl
,C ám ar ad eD fipu tado s,1876 :
1212 ).P er opo rsob retodo ,e sesfi
st em afu een t end fidocomofl apo sfib
fi
fl
fidadd e
est abfl
e ce re flfl
ím fiteen tre“do sépo c asfund am en t afl
esd enu estr ah fi
sto r
fiad e
pr o g
r eso ;a flE stet erm finafl aépo c aco flon fiaflysu sru tfinas,a fl O es
t eemp fi
ez ae fl
pr edom finfiod e flas fide asc fientíficas,d e fl
a sfid ea sd eflsfi
gflo,con c ent randoene sa
nu e vaz on a,r e cfi
én fl
fibe rad aa flacfivfi
fl
fiza cfiónyd estfinad aa flen gr and e cfimfien to
de flaN a cfión,tod asflasm ejo rasqu e flae xp erfien cfiaadqu fir
fid aeno trosE stado s
,
had emo s tr adod arr esufltado sb en éfi co senfl asubd fi
vfi
sfiónd efl at fi
e rr a”(d e
Ch ap e au r ou g e,1899 :394 ).
LaL and O rd finan c efinflu yó,a sfim fi
smo ,en cu atr od efl asd fi
spo sficfionesfl e-
gaflesm á ss fignfific a
tfiv asd e
flp eríodofl fibe rafld eflú fl
t
fimot ercfiod eflsfigflo:enfl a
cfi
tad afl eyd eInm fi
g ra cfiónyCo flonfiza cfiónd e1876yenfl asd e“ fron t e ras”d e
1878ysu scomp fl
em en tarfiasd e1880y1882con c eb fidasp a racump fl
fi
rcon“ fl
a
tr ansf orm a c
fiónd e
flp aísyd e
flhomb rea r gen tfino po rflaedu c a c
fión,fl ao cup a-
cfiónsob er an ad eflte rrfi
to rfio
, fl
at en en cfiad e fl
at fier ra,e flapo r te finm fi
g ra torfio,e fl
fom en tod eflap rodu c cfióny ,encon t rapo sficfiónconflo sgob fierno spo st erfiores
qu em fira ronaEu rop acomo mod eflocu fl
tu r afl(es afle y)tu v o un afinsp fi
r acfión,
fl
ad e flosE st ado sUn fido sd eNo rteAm érfica,qu eh ab í ap as adoconpu j an zad e
se rco flon fi
aas erN a cfión ” (R atod eS ambu cettfi
,1975 :12 ).
Bajoe st afinflu en cfiap re sen tam osp r
fim er ofl oss fi
st em asen m acr ocu ad rícuflas
apfl
ficad osa fl
ao r g anfiza cfi
ónd eg rand ese xt ensfion esd e tfi
err aspúb fl
ficasene flp a r-
t
fid od eCh fivfi
flc oyyen tr eflafl
flam ad a“Z anj ad eA fl
sfin a,efl m erfid
fian o5 °ye flR ío
Ne groy flaP amp aC en t rafl”,p rovfincfi
ad eBu en o sA fi
res,qu en oab and on ar on fl
a
orfienta cfi
ónd esu se jfido sp r eexfi
stent esa m ed fi
orumb oy ,en flah o yp r ovfincfiad e
LaP amp aunc as op a rtfi
cu fl
ard esud fivfi
sfi
ónap flen orumb o.P orú fl
tfim o,e fls
fiste-
mad eo rg an fi
z a c
fiónt e rrfi
to rfi
afldeflafleyd eInm figra cfi
ónyC oflon fi
z acfi
ónd e1 8 76
yd osd esu sap fl
fica c
fion esená re asd ec oflon fi
z acfiónd e flose xt errfi
to r
fiosn ac
fion a-
fl
e sd eM fisfi
on esyE flCh ac o,n os finan t esad v ertfi
rqu eflae xp an s
fiónt e rr
fi
t orfi
afl
“en N ort e am érficafu eun m ov
fimfient od ef ren t esp a r a
fle
flosn e
t am en teh acfi
ae fl

56
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

o
est
e(y)enArgent
fin
afuem á
sbfi
enfl
ac on
sofl
fid
acfi
ónd et
fi
err
asfin
term
edfi
as,en
f
orm adeab
anfi
coyc on m
arcadatendenc
fi
ah ac
fi
ae flsu
r”(R andfl
e
,1966
:9 4)
.

Tfierraspúb fl
ficasde flpa rtfidodeCh fi
vfi
flco y
En1852ung rupod ean tfiguo sv e c
finosd eflp a rt
fidod e Ch fivfi
flco y
,en t reflo s
qu es een con trab ae flJ uezd eP a zdon M anu eflVfi
fl
flarfino, fin
ficfi
ar on fl
asg estfion es
tend fientesafl acon f orm acfiónd e unnú cfleou rb anoenuns fi
t
fioqu e po rcon -
ta rcon“un apob flacfiónc r ecfidísfim ar esp ectoaflo sd em ás ”y“o ch en tafl e gu as
cu ad r ad asd esup erfi cfi
epo s eíd aspo r28find fivfiduo s ”,n e cesfi
tab a“u rg en teun
cen t rod epob flacfiónd esd edond ed fi
fund firflac fivfi
fl
fi
z acfiónpo rsu sr esp ectfiv os
mfi
sfion ero s
,e flp árr ocoye fl m a estr od ee scu efla,e fl m éd fi
co ,flaau to r
fid adc fi
vfi
fly
mun ficfipafl
,d equ etodo s,cone x cep cfiónd eflJu ezd eP az,s ec arec eho y ”(B fira-
ben t,1941 :45 ).Con cedfidafl ap etfi
cfiónen1854s ed estfinóafl acon f orm acfión
defle j
fid od eflpu eb floflasup e rficfi
et emp ran am en t efle g
fis
flad ad e“ cu atr ofle gu as
cu ad r ad as”,m edfida syd es
fl
find ad aspo re fla grfim en so rJ ufl
fioJ ard eflench a cr as,
“qu fint asdob fl
es ”
,qu fintasy m an zan a sd e100v a raspo rco st ado ,d ea cu erdo
cone flpflanod etr az adoe fl
abo r adopo reflp rop fioJ ue zd eP a z“ as em ej an z ad e
fl
ac fiud add eB afl
t
fimo re ”(V fi
t afloneyo tr o
,1992b )1
(MOPBA ,1864 ).
Estafinflu en cfi
ap r eo cupót an toa flCon s ejod e Ob r asPúb fl
ficascomoa fl D e-
pa rtam en toT opo gr áficopo rfl apo sfib
fled es vfi
acfiónd eflnu ev ot raz ador esp e cto
dea fl
guno sd e flosa trfibuto sd efl mod eflou rb anoc fl
ásficop amp eano .E flp rfim e ro
re com endóen ton c es“noo cup are flcen trod e fl
ap fl
a zaconed fifi
cfioaflguno ;qu e
e
flan chod eflasc afl
flespod r ás erd e16v ar asyd eflasa v enfid as30 ,num e rad as
1
“Cono ceV .nues trasc fiudadesSud -ame rfi
canasco rtadastodas
comoen Nu e vaY o rk,s fi
gufiendoe flo rd enco rr efl
atfivod eflosgu arfi
smo s,yqu e porun m fismopad ron ,enca fl
flesad fistan cfiadec fientoc fin cuen ta
a
flr ed edo rd eflap flaz acon vend r ár es erv arcu atr om an z an as,do sac ad aflado , varas ,dedo cedean cho ,fico r tandoseenfl fineasre c
tas .Es te
dame ropa recenose flbe fl
flofidea fldeflape rfe ccfion[… ]La
pa r aflev ant arflosed fific
fiospúb fl
fi
co s:I g
fles
fia,E s cu efl
a,C ab fi
fldo( sfic
),J u zg ado , man zanadec fientoc fincuen tava rasdaene flcen trose ten tafi
Ca sad eCo r rec c
fiónyCu ar tefld eM fi
fl
fi
cfi
as ”.E fls e gundosu g
fir
fióqu e“ cone fl c
fincodefondoacadaso flar;espa cfio masquesufi cfientepa ra
tene rv fiña,ho rtafl
fizafia rbo fledaen
find enoh a cer fi
rre gu fl
a r
fidad e sen flost erreno syp ar am ejo rsubd fi
vfi
sfión fu tu ra e
flfinte rfiordeflacasa ;pe roa cumu flandoseflapob flac
fion ,es te
enfl asch acr as
,flosrumbo saqu es eh ad et r az are flpu ebflos e ránflo sm fi
smo s cen trodeflascuad rasesunte rrenofinú t
fi
fl[… ]Losno rte -
ame rficanoshanfin ven tadosup flandec fiudadesena ten cfióna
conqu ee s
t ánd efin fidosflost err eno sd ee s ep artfido ,e stoe sd e NEaSOyd e todases tasc fi
rcuns tan cfias.La man zanat fieneopuedetene r
NOaSE ” (B firab en t,1941 :49 ,50 ). Nof afl
ta r ont ampo cofl asv fi
ej asfin stru c- 140va
fondo
rasdefla
,de mane
rgo ,pe roso flofledant
raquedoscasaspuedanda
refintaoc
rf
fin
ren
cuen tade
teaambas
cfion essob r econ s
t ru fi
r fl
as“ c a sas”,en flaso cho m an z an a sm ásfinm ed fi
at asa fla cafl
fles ,fipob fla
rb fienflac fiudad[… ]C ru zansees taenangu flos
rec tos ;a fl
ternanseenan chasfiangos tas;fin terse c
taflasde
p
fla z ap rfincfipa
fl“d eadob eco c
fidooc rudoy flasc erc asd efl mfi
smo m at erfia
fl
,d e vezencuandounaan chaca fl
flet rans versa flquecondu ceaflos
do sv ar asd ea fl
to ”d ea cu erdoconfl a sd fi
spo sfic
fion e
sg en er afl
esd e1825 . angu floses tremosdeflac fiudad ;camb fiadep flanfid fi
re ccfiontodo
e
fls fistemadeca fl
fles[… ]Nadaha fi masho flgado ,a fi
readon fi
E
flt raz ad od efl“pu ebfloy an k ee ”c om oflofl
flam óS a rm fien to,ap r ob ad op o re fl s
fi
fl
ves t requees tasca fl
flesdea rbo flesfidecasas ”.Des crfipcfión
Dep art am en toT op og ráficoenju fl
fi
od e1 8 5 5y m en su r ad op orV ficen teS ou z a deflac fiudaddeBa fl
tfimo re(Sa rm fiento ,1851 :129 ).

57
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

en1 8 68
,c onjugóflosa trfibut osd efl modeflou rb anop amp ean o:o r ganfizacfi
óny
exp an s
fi
ón“ centrí
fu g a”d e
sd ee flcen t
r ourb an ofl
fibred etod aedfificacfi
ón ,cu a
tr o
p
fl
a za sm en ores
, cu adr ascu ad rad asd ec fi
env arasp orc ostad o,d fi
vfid
fidasen
cuat ros ofl
aresy“d osc afl
fl
esd ev efin
teys efi
sm etros( 30v aras)qu es ec ort
anen
ángu fl
or ectoen flaP fl
az ap rfincfipafl
”,c ona fl
gun asp oc a
sv ar
fiacfi
on esene fláread e
qufin
t as:fl
asubd fiv
fi
sfi
ónd ed osh fi
fl
er asd em an zan asd e“ ochen tays efi
sm etr o
sy
se
fi
sd ecím etr o
s( 100v aras)”,o rd en ad a
sap artfi
rd ecu at
r opflazasd e“d o
s c
fi
en tas
ve
fint eva ras”ub fi
cad asen flosen cu ent r
osd ees asamp fl
fi
asa venfidasc on“ fl
ac afl
fle
dec fi
rcun vafl
a c
fi
ónd ev efinteys efi
sm etros(3 0v ara s
)” (MOPBA ,1 86 8).
Hast aaqu í,flaor g anfi
z acfiónd eflt e
r r
fi
torfiod eflej
fidoye flfing enfiosot raz ado
de
flpu ebflod e Ch fi
vfi
fl
co yr e spond fieronaflo s mod e
flo
sp refi
gu r adosconan t e-
r
fiorfidadasu sr e
sp ect
fivasm en su ras
,p erod esd e1857con vfi
vfi
ríancono t ro
adop t adopo reflp ropfioS a rm fientop arae fl
abo rarsup r oy e
c tod efleysob r e
d
fi
vfis
fiónyv entad eflastfierr aspúb fl
fi
casd e“ flaf orm aenqu efl
ag ranr epúb fl
fi
c a
de
fl No r
te,h abíaconqu fistadoye stabapob flandosu sfinm enso sfl
fl
ano sd eflFa r
We
st ”(B fi
rab ent,1941 :50 )
.

Lafl
eyd efin
íaconpre
cfi
s
fiónflasd
fimen
sfion
esyfunc
fionesd eunamacro
-
cu
adr
ícufl
acon fo
rmad
apo rtrefin
tayocho“m an
zan
asru r
afl
es”cuad
rad
as,d
e

E
j
fidodeCh
fi
v
fi
fl
coy
,1854 T
razapa
rae
flPueb
flodeCh
fi
v
fi
fl
coy
,1868

Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1868
).

58
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

D
fi
v
fis
fióndefla
stfie
rra
spúb
fl
fi
cas
cu aren tacu ad raspo rco stado ,“4 .000cu ad rasr eser vad asaflgob fiernop ar aefl deCh fi
v
fi
fl
coy
,parte1858
-1864
so s
ténd eflase scu e
fl
a s mun fic
fipafl
e s”yap fl
enorumbono rte-su rv erd ad ero,sfi
bfi
enenfl ap r áctfi
c a adop tóe fl med fiorumbod eflejfidod eflpueb flop r ee x
fi
sten te E
j
fidode
flpueb
flo
(Co fleccfiónd eL e yesyD ecreto s
,1858 a)
2
.
Dee st e modoe flsfi
stem ano rte am erfi
canofu er ef e
r ent enoso flam ent ed e un
nu ev o mod eflod eo rg an fi
z ac
fiónt e rrfi
torfi
afls
fino,t amb fién,so cfi
aflycu fl
tu raflp ara
fincufl
c ar“ ennu e st
r oshomb resd ec ampo ,s en tfimfiento sd e mo r aflyd fi
gnfidad
pe r
son afl
;tom andoamo ráé fl
fla(fl
at fi
err a)
,s ab ránr esp et arfl
aa g en a,ye flgau cho
fl
fi
cen cfiosoyco rr omp fidos econ v ertfi
ráenv ecfinop acífico ,sosten edo rd e
flo rden
yd e fl
asau to rfidad es” (Con gresoPBA ,C ám ar ad eS en ado r
es,1857 :467 ).
En1865 ,A vefl
flaned a(1915 :15 )comp art
í ae sefid e arfior e
safl
tandofl afimpo r-
tan cfi
ad eflafl eyS a
rm fiento “ cafl
c ad asob ree flp ad rónan g
floam erfi
c anoyqu e
flor epr odu ceensu sr as gosp rfincfipafl
es:m en su rap revfiad etodoe flt err
fi
to r
fio
qu es epon eenv en ta;d fi
vfi
s
fiónpo r flotes
;s ep ar acfiónene flcentr od eunoó m ás
(
flotes)d estfin ado safl a Mun fi
cfipafl
fidadp a raeflso sténd eflasescu eflas”.T amb fi
én
en1866flo sv ecfinosd eflflugarenun ac ar
tad fi
rfi
gfidaa flen ton cess en ado rS ar - Rese
rvaspa rasostén
mfi
ento:“Ch fi
vfi
fl
co y,p ar a mu cho sflfl
am adoe fl“pu ebfloy ankee ”,po rsu safinfi- deescue
flas mun
fi
c
fipa
fles
dad escon flo
shomb re sd ee s esu eflo,po rsua ctfi
vfidadc r eador aysuamo ra fl
as
finno va c
fion es,e sunod eflospu ebflosqu em áss een c am finana flar e a
fl
fiz ac
fiónd e Man
zanasru
rafles
flosno rt e am erfi
c ano s[ ...]todo scon v
fien enena tr
fibu fi
rflosp rog reso sd eNo r tea-
mé r
fi
c aeng ranp arteasu s fl
ey e
sa g rarfi
as[ .
..] Mu yp r onto ,asífloe sp er amo s,efl
Br agadoyCh ac abu co ,p art
fidosv e c
finos,t end r ánsu sfle yesd etfierr asc a
flcad a
s Fuen
teg
ráfi
ca MOPBA(1864
).

deflmod eflod eCh fiv


fi
fl
co y
.Enb re ve,un anu ev afleyd etfierr a
spúb fl
fi
c asp aratod a
fl
ap r ovfin cfi
a, fin
sp fir
ad aensu ssfimfi
flaresno rteam erfi
c an asd e
fl“Hom es t eadod e
flosp re c
fio sg r adu ado s ”
,r e
so fl
ver áe fleternop r obflem ad epob flacfión,a trayendo
aflafinm fig ra c
fiónc a
fl
fifi
c ad aye spon tán e ayflosm edfiosd ecomun fi
ca cfiónf erro -
vfi
arfio
s ”(B fi
r ab ent,1941 :94 )
. 2
1858 ,14deo ctubre:Le ysob red fi
vfis
fióndeflast fierraspúb fl
ficas
deCh fi
v
fi
fl
co y:“Es tastfie
rrasse ránd fi
vfid
fidaspo rfl
íneasre ctas
Tfie
rraspúb fl
ficasa floes teysu rdeflap ro vfincfiadeBuenosA fi
res . deNo rteáSu r
,ypo ro t
rasqueflasco rtenenángu flosre ctos :
fo rmandopo rcfionesdecua ren tacuad raspo rcos tado ,á menos
Las fi
tu ac
fiónd efin
se gurfidadques evfi
víaenflo st errfito
rfiosd efl
asf ronte ras quenoseapos fib
fle
;yes tad fivfis
fióncons tfi
tufi
ráuna man zana
su ryo es
ted eflap rovfin
cfi
ad eBuenosA fi
resp romo vfióh acfi
a1874fl afimpfle
- (serefie
áNo rte
rea man
,yd fiezcuad
zanasru
rasdeEs
rafles )[.
teáOes
.
.]V efin
tefo
tecuad
rma
rasdeSud
ránunflo tede
ment acfiónd eflpfl
an m fi
fl
fi
tard eAdofl
foAfl
sfin
a,M fin
fi
str od e Gu erradu rantefla t
fierras,e flcua flpod rásubd fi
vfidfi
rseen med fiosflo
tesycua rtos
deflote[ .
..]Encada man zanaserese r varáunflo teenbenefi cfio
presfid
en c
fi
ad eN fi
cofl
ásA vefl
flaned
a(1874 -1880 ),qu econ sfi
s t
íaenfl ap fl
anfifi
ca- deflas Mun fi
cfipafl
fidadespa rae flsos téndeflases cue flas[...](y)
c
fiónd e“do sfl
ín easd ef ront er
a:unad ec fi
rcun vaflacfióna flfin
ter
fio
rd eflt
errfi
to- re cono cerán( floscomp rado res )flaob fl
figa cfióndede ja rca fl
flesde
c
fin cuentava rasenflasd fi
v
fis
fionesdeflosflo tes ,decua rentaen
r
fiobon aeren seyo trae xt e
rfio
ra100k fi
flóm etr o
sd eflap rfim er
a ”
,e st aúfl
tfima flos med fiosflotes ,ydet refintaenfloscua rtosdeflo te ”(Co fle
ccfión
materfi
afl
fiz
ad apo r un a“ z anjaof o
so ”confl afin afl
fidadt áctficad eco floc
arun deLe yesyDe cre tos,1858a ).

59
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

ob stácu flon atu raflen tr ec fi


vfi
fl
fi
z acfiónyb arb arfi
e,“ resfi
s t
firtodo sflo semb atesd e
flosfindfios ”, fincr em en t ar fl
ag an ad erí ayg an art fi
e rrasf értfi
fl
esp a ra“d arc abfida
aun afinm figr acfióná vfid ad et r ab ajo ”.P a
r aA fl
sfinafl ao cup acfiónp e rm an ent e
Fron
te rasu r
.De
sar
rofl
flodeflap
rop
fiedad
terr
fi
torfia
fl
,1826-1879 deflaf ron te r asu r oest es er e afl
fi
z arí a“ conf ortfines[ ...]pu e sflasfu e rz asnov an
aso rp rend e rto fldos,n fiap e
fle arconflo sfindfios;v anatom arpo sficfion esa v an -
zad asypun to se str at égficosp a rae st abfl
e cerun anu e v afl
ín eaap r o ve ch ando flas
ven taj asp r ov echo s asqu eno sp r opo rcfion aflatopo g r a
fí a”(R a zo rfi
,1945 :211 -
212 ).E flp flancon so fl
fidóe saf ran j ad et e r
rfi
to rfioconfl afin co rpo r a c
fióne f ectfi
v a
de“do sm fi
flflegu asd et fi
er raen tr e fl
asdo sfl
ín ea s”y“o tr asm fi
flar et agu ardfiad e
fl
as egund a ”d andop a soa flac rea cfiónd e“ asfi
en to sv ecfinafles”jun toa“ fu ertes
oc amp am en to s ”yafl asd fi
spo sfi
cfion esfle gaflesd e1875 ,1878 ,1880y1882 ,
comp flem en t arfiasa fl mom en tod ecomp rend ere flsfi
st em ad eo r gan fiza c
fiónt e-
rrfi
to r
fia
flp r opu e stop a radom fin ar,o r ganfizaryfl fiber arafl ap r odu c c
fión e so s
campo sd e sfi
e rto sd ev fid au rb an a.
Lafleyd e1875h a cí ac flaraa flusfióna flmod e
flod ecfiud ad t errfi
to rfiounañom ás
Fuen
teg
ráfi
caenV
edo
yaJ
.C.Re
vfi
s
ta“
Todoe
sHfi
s
tor
fia
”,N
º69 ta rd efinst a
fladopo rflad eInm fi
gr a c
fiónyCo flon fi
z acfiónp ar ap r oc ed e ra flad fiv
fi
-
sfiónyv en t ad eflo st er rfi
torfiosn a cfion afl
esenamb asm ár gen esd eflríoChubu t:
“C ad as ec cfióncomp r end erácu ar en tam fi
flhe ct áreasysu t ra zas eap r oxfim ar áa
uncu ad radod ev e
fint ek fi
flóm etr ospo rco s
t ado ”,subd fi
vfidfido“ en flot esd ecfien
he ctár easc ad auno ”concu atr od e st
fin ado s“p arapu eb floene flpun toqu es e a
má scon v enfien t e ”
,f r a ccfion ado“ en m an zan asd ec fi
en m e tr ospo rco st ado ,d e-
D
fi
vfi
s
fióndefla
stfie
rra
spúbfl
fi
cas
deLaPampaCen tra
fl
,1882 jandoc afl
fl
e sd ev efin
t em et
r osqu es ep ar ena flpu ebflod eflejfido”.C ad am an zan a
sesubd fi
vfidfi
r áenso flar esd ec fincu en t am e
t rospo rco st adocone xc ep cfiónd e fl
as
ne ces ar
fiasp ar ap fl
a za syed fifi
cfiospúb fl
fi
co s” (D aR o ch a1918 :24 -25 )
.
Las egund ad e1878 ,p r esen t ad aa flcon g reson a cfion aflpo re flsu ceso rd e
Ado fl
foA fl
sfin aenfl a“ c amp añ aa fld e s
fierto ”e fl G en e raflJ ufl
fioA r gen tfino R o ca
qu eflafin afl
fi
z aen1879 ,o rfi
en t ab ae flo rd en am fien tod e flost er r
fi
to rfioscomp r en-
dfidos“ a
fle xte rfiord e flasf ron t erasd e fl
asp r o
vfin c
fiasd eBu eno sA fi
r es,S an taF e,
Có rdob a,S anLu fi
sy M endo z a ”ye stab fl
ecí aqu e“ am ed fid aqu efu er ana van-
zandofl a sflín e asd ef r on ter a”,flo st errfi
to r
fioss esubd fiv
fidí an en“ flot esd ed fiez
mfi
flh e ctár ea s ”(flasup erfi cfi
et rad fi
cfion aflde flo
se jfidosd epu eb flo
s).L at e rcer ad e
1880fin s crfibfióe sto sflo t esqu e“ tend r ánfl af orm ad euncu ad rado ”en“ s eccfio-
ne s”d e100k fi
flóm etr ospo rco stadoy ,po rú fl
t
fimo ,fl
ad e1882d ete rm finóqu e flos
mfi
smo ss esubd fi
vfidfi
rí an“ enc fien flot esd ecfienh e ctár ea s” (An afl
e s
,1931 a/b/ c).
Saflvo fl
am en cfion ad ad e1875 ,e st asd fi
spo sfic
fion esnoh a cíanm en cfióna fl
gun aa
Fuen
teg
ráfi
casendeChapeau
roug
e,Ca
rflo
s(1889
). fl
aconfi gu r acfiónd e flosnú cfl
eo su rb ano s,sfibfien flad e1878e st abfle c
í a“d ejar fl
as

60
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

res er vasn e ces arfi


a sp ara flac r ea cfiónd epu eb flo
s ”y fl
ad e1882cond ficfion ab a flos
tr az ado su rb ano sa fl mod eflod e flafl
e yd eInm fi
gr a c
fiónyCo flonfi
z acfiónd e1876 .
Efls fi
s
t em acomp fletod eo r gan fizacfiónt errfi
to r
fiafltu v oencu en t aa fl“No rt e-
Te
rrfi
tor
fiona c
fiona
fl en
treflaZanja
Am e r
ficanop ar afl ad fivfi
sfiónd esu sE st ado syfl asubd fi
vfi
sfiónd efl at fierr a,flo deA
fl
s
fina
,efl mer
fid
fiano5 ºyeflr
íoCo flo
rado
má sap fl
ficab fleánu estr ascond fi
cfion esg eo gr áficasyco stumb res”cone flfind e
pr oc ed er“ áflasubd fi
vfi
sfiónd eflaP ata gon fia
,c reándo se flost errfi
torfiosd e flaP am-
paC en tr a
fl
,N euqu én,R íoN eg ro,Chubu tyS an t aC ru z ”(d eCh ap e au rou g e
,
1899 :393 ).P er opo rsob retod or esum fióun apo fl
ítfi
c ad ed fivfi
s
fiónd e flastfierr as T
renqueLauquen
púb fl
ficasqu ep esea fld ecflaradoob j e
tfivod efimp ed fi
r fl
acon c ent racfiónd eg ran-
dese xten cfione sd et fi
err asenpo casm ano s, mu ch asv ec esfu et ergfiver sadopo r 2
flosfinte rese sd e t err aten fi
en t esqu epod í an mod fificarc asfipo rcomp fl
etoe s ap re-
vfi
sfión.C ab es eñ afl
arqu eene st ae tap ad eflpr oc esod eo rgan fi
z acfiónt er r
fi
to rfia
fl
fl
ap equ eñ ap rop fied adru r a
fla fla fl
can c ed eun m ay ornúm e rod ep r odu cto res,
Guam
fin
í
co e xfi
st
fiócone fl
flatfi
fund fio(B arb ayo t ros,1974 :229 )
.
Eflsfis
t em a,fu een s ay adoap flenorumboene flen ton cest errfi
torfion acfion afl Ado
fl
foA
fls
fina
deL aP amp aC en trafl( en treflo sm e rfid
fiano s5 °y10 °o est e)ysuap fl
fi
ca cfión
pr odu jo,s e gúnC arflosd eCh ap eau rou ge,un af ajaot rfián guflor e sufl
t ado“d e 3
fl
acon ver gen cfiad em erfidfiano squ e,comoe sn atu rafl
,t fi
en esuv é rtfi
c eh acfiae fl Puán
su r ”p e ro,con tfinú a
,p es eae st a fi
rre gu fl
a r
fidads eob tu v oun am a cr ocu adrí cufla
“c asfip erfe cta ”d e“ s ec c
fion esd e100k fi
flóm etr ospo rco st ado ,d fiv
fidfida sencu a-
tr of r accfion esfigu afl
esd e50k fi
flóm etr ospo rco stadoyé sta sen25flo t esd e10
kfi
flóm e
t rospo rco stado (10 .000 m etr os)”. 4
Ae s tes fi
st em at amb fi
éns esom et
fióflao r gan fi
z acfiónd efl astfierr aspúb fl
fic as
defl af ran j acomp rend fid aa flest ed efl m erfid
fiano5 º,h a staflaz anj ad eA flsfina
ye flríoN eg ro,p e rocon fo rm andosó floflot esd e10 .000 m et rospo rco stadoy De
flCo
flo
rado
su jeto saflop res crfiptopo rflafl eyd efl5d eo ctub red e1878qu e
,ad fi
f e
r en cfia
deflrumbop ropu e s
top a r aflam a c
r ocu ad rícuflad eL aP amp a,e stab flecíafl a 5
“o rfi
en t acfióna m ed fiorumbov e rd ad er o”,u su aflm en t ep r a ct
ficad aenfl ap ro -
vfincfiad eBu eno sA fi
res.P ar am en su r are s ae xten s at r am ad eb as eeng ran -
de scu ad r osfu er ond esfign ado sd fi
fe ren tesa g r
fim enso resd e
fl D ep ar tam en to
deIn genfier os
,P fir ovanoenfl as eccfión2 º(1881 );R amón C astr o(1880 )en
fl
a3 º
;Ado fl
foSou rd e au xenfl a4 º(1882 )yJ oaqu ín C ascafl
flarenfl a5 º(1885 )
qu een f ren t aronnopo c asd fifi
cu fl
tad e sp arar eso fl
v erflo sconfl fic
to sd eflfind es
Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1881
).
pofl
ítfico-ju rfi
sd fi
c cfion afl
esen treflo se st ado sn acfion aflyp r ovfin c
fia
flyflo sp e
fl
figr os
de r
fiv ado sd esu sfin cu rsfion e spo rt errfi
to rfiosd es cono cfidosyaúnd fi
spu tado s
po re flfindí gen a(MOPBA ,1881 ).

61
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Am edfidaqu ea van zabafl af ronterafinterfi


orh ac
fiaeflo este,otr
a sn o
rm atfi
vas
re gufl
ab an fl
afund acfi
ónd enu e vospu ebfl
oss ob re
fl
o straz ad osdeflosnúcfl
eosd e-
fen s
fivosp ree x
fi
stente s
.P o
r fl
afleyd ecre acfi
ónd eD ocePu ebflo
sd e1 883sep royec-
ta ron,en treo tras,flastr aza sd e Gu amfiníyAd o
fl
foA fl
s
fina (1884)yd eT renqu e
Cam
fino Lauqu en (1 887)
, junt oa fl
ad ePu án“en fl
asan tfi
guasJ e
fatu rasd eFronteracon fl
os
findfi
oss obre fl
aZ anjad eA fl
sfina”y,a flsur
,e flpuebflodeflC o
flo
rad osobrecu atro
T
renqueLauquen fl
ot esd eflas eccfi
ón4 ºm en sur ad apore fla gr
fimenso rAd ofl
foS ourdeaxen1 8 82
(R e g
fi
stro Ofi c
fia
flPBA ,1 8 83 a
). Un osyo t
r osr e
spetaron flacu adr
ícufl
ap araad e-
Te
flég
rafo m
fi
fl
fi
tary
fl
íneadef rontera cu arye xtend erflostra zad osd ee sosp equ eñ o
sr educt o
sm fi
fl
fi
taresdea cuerd ocon
fl
o sm odefl
osc fl
ásfi
cop amp ean ooe flprefigur adop orfl
a fl
e yde1 87 6
.

Zan
jadeA
fls
fina Enflare
gfi
óndeGuam fin
í,eflTenfi
enteC or on
eflF
reyreh abíafins
ta
flado en
1877uncamp am
entom fi
fl
fi
tar
,dand ofluga
rafl afo
rm acfi
ónd eunp equeñop o-
b
fl
adoqueensucentr
oc on t
ení
a“un ae s
tre
fl
fl
aqu epued es e
ro cupad ap or150
Guam
fin
í hombre
s[.
..
]yenfl
asesqufin
asde
flcuad rocuat
r om angrufl
flos
”.S obree s
taa v
an-

Ado
fl
foA
fls
fina Guam
fin
í

Lagunade
fl Mon
te

Puan Sa
fl
fi
tra
fl

Pueb
flov
fie
jo,1877 Pueb
flonue
vo,1884

62
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

zad am fi
fl
fi
tarfu ef orm a
fl
fi
z ad afl
afund ac
fiónd eflpu eb fl
od eGu am fin
íen1 8 83e fim -
partfidas fl
asfinst ruc cfi
on esa flagrfimen sorF ed er
ficoC .d eM eyrefl
flesp arad e
fl
finear
un“ ejfidod ecu atr ofl
e gu ascu ad rad a
sf rent eafl afla gun a”efin c orp orare flvfi
ejo
Ado
fl
foA
fl
s
fina
pobflad oa flanu e vat raza (R egfi
stro Oficfi
aflPBA ,1 8 8 3c)
(L e ven e,1 9 41e:3 35
).
Est acon jun cfiónd et raz ass eflogró m edfi
an teflap r o
flon g ac
fión“ entodo sflos
sen t
fido s”d efla sc afl
fl
esd e
fl“Pu ebflovfi
ejo,qu etfien env efin
t em etrosd ean cho ”
más fl
a finco rpo r acfiónd e“ tres c
fi
en tass e
t entayc fincom an z an asd ecfi
enm etro s
deflado ”,m a yo rfi
tarfi
am ent er egufl
a re
s,“ ae xcep cfiónd e flasqu ee stán fl
fimfi
tad a
s
porfl aL agun ad e Mon te,qu esonfi r
r egufl
a ressfigu fi
endosu ss finuosfidad es”.E fl
nue v ot r azadot ratód eequ fi
fl
fibrarflose fl
em ento sd efloss fi
s
t em asd ee spa cfio
s
verd esyv fi
aflfinco rpo rando“ cu atr opfl
a zasm eno resd efi gu aflsup erfic
fiecon v e-
nfi
ent em en ted fistr
fibufidas ”
; un a“p fl
azap rfin
cfipafl”enfl acon ver gencfi
ad edo s
cafl
flesd fi
agon afl
e s“qu ea r ran candod e flo
se squ finer osd e flatr az a[...
]p rodu cen
fi
rre guflarfidad esenfl asm anz an a
s ”yo t
r a,ene flen cu ent rod eun ajera rqufizad a
aven fidacone flbo rd ed efl aflagun a (MOPBA ,1884 a)
.

“Aflcom en z a
re flaño1876fl astfi
err a
senqu eh abí and efund a rsee flpu ebfloy
partfidod eAdo fl
foA fl
sfina( fl
ar egfiónd eC arhu é
)p erm an ecíanaúna fle xterfior
Pueb
flov
fie
jo,1877
deflafl
ín ead e fron te
r acon flo
sfindfio
s,p er os eríand efin
fi
tfi
vam en te finco rpo rad as
aflac fi
vfi
fl
fi
za c
fiónene fltran scursod efl mfi
smoaño ,aflav anz ard fich af r ont e raen
todoe flterr
fi
to rfiodeBu eno sAfi
r e
s ”(L e ven e
,1941 f
:27 ).Ene st ar egfión,dond e
e
fl Co r on efl Nfi
coflá
sL e vafl
fl
eh ab íafund adoen1877unpu ebflojun toa flFu er -
ted efl a Com and an cfi
a,enhom en ajea fl Mfinfi
strod e Gu err ad eflgob fi
e rnod e
Nfi
cofl
á sA vefl
flan ed a
,com en zóen1878e flp ro cesod ere ade cu acfiónd esut ra za
par acon vert
fir
floenc ab ecer ad ep a
rtfido.P arae fl
abo rare fltraz adoy m en su ra r
une jfidod e“o chofl egu ascu ad rad asd fiv
fid
fidasench acra sd e50h e ct ár easy
qufin
t asd e2h e ctá
r eas ”,enuntodod ea cu erdoconfl asfinstru c c
fion e sem an a-
dasd esd eefl D ep a
rt am entod eIn genfi
er os
,fu ed es
fignadoe flfingen fi
e roR odo fl-
fo Mo r enoen1883 .E sasfinstruc c
fion esh acíanr e
f erencfi
aaan cho sd ec afl
fles,
cfi
rcun vafl
a c
fion esya ven fidasc entr a
fl
es;d fim ensfionesd eflosfis
flote s
,c an tfid ad d e
esp acfiosv erd espúb fl
fi
co sy ,nu evam ente,a flafincorpo r a
cfiónd eflpob fladoe xfi
s -
ten tejun toa fl“fuert ed eflacom and an cfi
a”qu eafin esd e1878y a“ con tab a
conc fincu ent ac asasd em at e
rfi
aflym ásd edo scfi
en toscom e rc
fiose stab fl
e cfidosen
todog én er od en ego cfio
s ”(L even e,1941 f:27 ) (R egfi
st
r o OficfiaflPBA ,1883d )
.
Rodo fl
fo Mo reno,s find fifi
cufl
tad,fin co rpo róenfl anu ev at r azaa flp equ eño
recfintod e“m an zan asd e
fl
finead asd e100m etr ospo rco stado (dfivfid
fid asencu a - Pueb
flonue
vo,1884

63
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

trosofl
ares
)ys eparadaspo rc a
fl
fl
esd e25 m e
tros[ .
..]conun ap fla
zad ecu a
tro
manzan as
”,con st
fi
tuyendoae staú fl
t
fimaenun ad efla
scu a
trop fl
a za
sm eno r
es
T
renqueLauquen
proye
ct adasy sum ando un aprfinc
fipaflenefl centrod eun acu ad r
ícuflad e
448m anzanasd eun ah e c
tárea
.A sfimfi
smocump fl
fimentóconflafin
struccfiónd e
“hacerdo scafl
flesde30m et
rosqu es eco rtenene flcent
r odefl
apflazaprfincfip
afl

paraac er
c a
rfl
aafl modeflourbanod e1876 (MOPBA ,1884b).

Tresaño sm ást ard e,e flgob fiernod eflap ro v


fincfiad eBu eno sA fi
r ess eh ací a
ca r god e fl
acom and an c
fian acfion afl deT renqueLauquen ub fi
c ad at amb fién,
sob re fl
a fl
ín ead efr ont er ad e
flp flanA fl
sfinayd efl“pu ebfl
fi
toe xfis
t en te ”qu e,s egún
unfin f orm ed efl Dep art am en tod eIn genfi
e ros,s eh afl
fl
ab aenp e rfe ctas fi
tu acfión
pa r as erc ab ecer ad ep a rtfido.Cone stefin fl
ea sfi
gnóa fl
fin gen fi
er oEd g ardo Mo-
renofl asop era c
fion esd er efl
ev am fi
en toy m en sur ad eflat ra z ad e
flpu eb flonu evo
en1886 (R az or
fi
,1945 :225 ).
Eflan tfi
guor edu ctod e“nu ev em an zan asd ec fi
en m etr osd eflado ,s ep ar ad as
po rc afl
fl
e sd et refintam et ro syd fiv
fidfidasencu atroso flaresc erc ado scont ap fi
a
dec ésp ed ”,fu efinsc r
fiptoenunt ra zadou rb anoqu ep arae fl D ep a r
t am en to
Pueb
flov
fie
jo,1877
deIn g en fi
er o
sd eb ías e r“ cu ad rado ,d fiv
fid
fidoenc fien m an z an asc ad aun ad e
cfi
en m et rospo rfladoys ep ar ad aspo rc a
fl
fle
sd et r efin
t am etr osd ean cho ,qu e
sonconpo cad fi
f eren cfiafla sdfim ensfion esd efl a
sm an zan a syc afl
fl
esd efl ap arte
pob fl
ad a ”.Ad em ás,d eb íacon ten e r“ cu atr op fl
az asm ásqu ed eb er ánub fi
c arse
un aenc ad aán guflod eflpu ebflop ro ye c
t ado ”efin cflufi
rflo se flem en tosy at ra-
dfi
cfion aflesd efl mod eflou rb anoc flásfi
cop amp e ano :c afl
fl
ed ec fircun v afl
acfión,
en tr eflosso fl
aresyfl asqu fint a
s,yflo tesr e
s erv ado sp ar aflaed fi
fl
fi
cfiapúb fl
fica.En
sup ro ye ctoe fl
fing enfi
e r o Mo r enop roflongótod asflasc afl
fl
es“ an ch ascomoa v e-
nfida s” h astaflo sfl
ím fi
tesd eun ap fl
an tafint ern afl
fi
z ad aenune jfidod e“o cho
fl
e gu ascu adr ad as”,p ar ap ro ced e rafl am en su r ad eunpu eb floqu e,s e gún
paflab r asd eAdo fl
foA flsfina“ vfi
stoa flad fi
stan cfiap ar ec eun ac fiud adp equ eñ a”
(MOPBA ,1887 ).
Ad fi
fe ren cfi
ad eflospu ebflosd eGu am fin
í,Ado fl
foA fl
sfinayT renqu eL auqu en ,
e
flp ro ye ctod et raz ap ar ae fl nu e vopueb flode flCo florado,noe stu vocond fi
-
cfion adopo rfl
afin corpo r acfiónd en fin gúnnú cfl
eod epob flacfiónp r ee x
fi
st ent e
.Su
fo rm a cfións ed ecretóenab r
fi
fld e1884sob reflaco st ao rfient afld eflríohomón fi
-
moa flsu rd eflap r ovfincfi
ad eBu eno sA fi
res. Cone sefine flgob fiernop r ovfincfi
afl
re se rvóun flo
t ed e“d fi
e zfis efi
sfl
e gu ascu ad rad as”d e flacfi
t ad ad fivfi
sfiónenm acro
Pueb
flonue
vo,1887 cu ad rí cuflad efl as eccfión4 ºefin stru yóa fla grfim en so rJ os éM a ría Muñ fi
zp ara

64
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

ac erc are flp roye ctod et r azaa fl mod eflod ec fiud ad-terrfi
to rfiod e1876 ,s a
flvoen
flocon c ern fi
enteat fi
err asd eune jfidoqu efincflu
fir
í asofl
a resen“uncu artod e fl
e-
gu a”;qu fint asd ec fi
enm etro
sd e fren tepo rdo s c
fientosd ef ondoeno tr o“cu arto
T
razapa
rae
flpueb
flode
flCo
flo
rado
,1885
defle gu a ”yenfl as“qu fincefi m ed fi
afle gu as ”r est antesflasch acr as,d ea cu erdo
con flo fl
e gfi
sfl
adoen1826 .L am ensu r
ad eflej
fidos fi
tuado“ ádo s fl
e gu asó m a sd e
fl
aco st a”ob fl
fi
gó“d ejarp a
rted eflgrupod em éd ano s[...]cub fi
e rto sd eb a
st an te
ve get acfión ”ene flá read equ fin
t as
,s aca r“ agu adu fl
ceát r esócu at rom etro sd e
pr o
fund fid ad ”yub fi
care flnue vopu ebfloen“ terr enoa fl
to ”.
E
flp ro yectod et r azadop a
r ae flpu ebflod eflCo florados ea cercóa flp refi
gu r ado
po rflafl
e yd eInm figr acfiónyCo flonfi
z acfiónd e1876 ,con fl
ad fi
spo sfi
cfiónd e“un a
p
fla zaene flc entr o”d edo scfi
en tosm etr ospo rc ad afren te;“ cua tr op fl
az a
sm á s
,
equ fid
fis
t an tesd e flap rfim era,d ecfi
en m etr ospo rc ad afr en te ”yc afl
fl
esd equ fince
metr osd ean cho“ cone sc epcfiond edo squ es eco rtaránene flcen tr od efl
ap fl
a za
prfincfipafl
,d etrefintam etr o
sc ad aun a( y)o tr asdo sd ecfin cu entam e
t rosqu ed fi-
vfid
fi
r án flosso fl
are sd efl
a squ fin
t asfies t
a sd eflasch acras ”
.En1885e fla gr
fim en sor
Muñ fi
zfin formóa flD ep ar tam en tod eIn g enfie
r osqu ee flpfl
anod eflpu ebflo“p r o-
pfi
am en ted fi
cho,e st áh echos figufi
endoe strfi
ctam en tefl
a sfind fi
ca cfionescon t enfi-
da sene fld e cre
tod em finomb ram fiento ”,ad em ásd ep r oflon gar fl
a sa venfidasen
cru z“h astaflosfl
ím fi
tesd e
flejfido”yd ej arflasr e
s erva sn e ces ar
fiasp a raed fifi
cfio
s Fuen
teg
ráfi
caen MOPBA(1885
).
púb fl
fi
co s(MOPBA ,1885 ).

Tfierraspúb fl
ficasdefloste rrfi
to rfiosnac fiona flesde
EflG ranChacoy M fis
fiones
Ensut rab ajosob ret fi
er raspúb fl
fi
c as,pub fl
fi
c adoen1865 ,N fi
co fl
ásA v e
fl
flan ed a
fintrodu joflan ec esfidadd eadop t are fls
fi
stem ano rteam erfi
c an od eo rg an fi
z acfión
ter rfi
torfia
fl“p araqu eflaf ácfi
fladqu fi
s
fic
fiónd eflap rop
fied adfu eraunh echov er-
dad er o”y ,enp a rt
ficu fl
ar,flosp r
fin cfip
fios qu eh ací anr eferen cfi
aafl ad fi
vfi
sfiónd e
gr and ese xten sfion esd et errfi
torfiosp r opfi
ed add eflEstadoN acfiónp a
r anod eja r
va cío sfl
fibrado sa flfr accfion amfientofi rr egufl
ars finan tesp ractfi
ca run am en su r a
gen erafl
.E so sp r
fin cfip
fiosc rfi
sta
fl
fiza ronen fl
afleyd eInm figra c
fiónyCo flonfi
z acfión
EnPé re zAmu chástegu fi(1977 :383 ),fleemos :“só floapa rtfi
rde
de1876 ,g estfion ad a po re flprop fioA vefl
fl
an ed a,p res
fidenteen tr e1874y18803
3

flapres fidencfiadeA ve fl
flanedaha yundesen vo
flvfimfientora cfionafl
ysu M finfi
s
tr od eGu erraAdo fl
foA fl
sfina. ycohe ren tedeflasco flonfias,ene flámb fi
tona cfionafl
,g racfiasafla
fle
y817deInm fig
racfiónyCo flonfi
za c
fión(1876 ),comp flemen tada
L a fl
e ycon stab ad edo sc apítuflosd fi
feren c
fiado s
:unor eferfidoa fl“pob fl
am fi
en- cono tras med fidascon cu rrentescomoflac rea cfióndepueb flos
to ”ensu sa sp ecto sr egflam ent arfiosyadm finfi
str at
fi
voscone flfind e“ g aran tfi
r yfortfinesenflasnue vasfl íneasdef ron terasconflosfind fios( fle
y
752de1875 ) ,yflafintens fifi
ca cfióndeflaconqu fistade fldes fierto
fl
acondu ccfiónd eflfinm figran ted esd esur esp e ct
fivopu ebfloh a
st aflaR epúb fl
fica paraflacua flsedes t
fina ron1 .600 .000pesosen1875 ,po rfle yN º
Ar gen tfina”;o t roafl a“ coflonfi
za cfión ”qu ep r omo víaflasubd fi
vfi
sfiónd eflost e- 947 ”( ve rtamb fiénReg fist
roNa cfiona
fl,1875 )

65
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

rrfi
torfiosen“ se ccfion esop artfidos ”r es ervando ,af av ord e
flt eso ron ac
fion afl
,“ fl
a
tfi
err a fintercafl
ad aen tr eflos flotesqu es een t re gu ea flos finm figr ant es,p a raqu eefl
aum en tod e
flvaflord ee stam fi
sm atfi
e rra[ .
..]d é fl
ar en tan e ces arfi
ap araso sten er
Le
ydeInm
fig
rac
fiónyCo
flon
fi
zac
fión
,1876
flo
sg a stosqu e (
flaco flonfiza cfión)d em and e”.
D e
fls e gund oc ap ítuflosu r gfi
óe fl m od efl
od ec fiud ad -t errfi
t orfi
od e1 87 6
,a flqu e
hem osh echor e
f eren cfi
aen flap rfim erap arte,fleg aflm en ted en om fin ad o“ se ccfión
Se
ccfiónoPa
rt
fido op artfid o”o ,eno tr ost é rm finos,un m acr om ódu fl
od ed fi
vfi
sfiónt e r
rfi
t orfia
fld e
“vefint ek fi
fl
óm etrosp o rc ost ad o”qu ec onf orm ab aunen t ram ad od ecu ad r os
det fi
e rr aspúb fl
ficaso rfient ad oa m edfiorumb o“ verd ad er o”p ors ob re“ flafid e a
acep t ad aene flterrfitorfioc omp rend fidoen tr ee flE cu ad o rye flP oflo”,yd estfin ad o
a
flp ast or eo,fl
av ent aaemp r es a
sp rfi
vad a
sd ec o
flon fi
z acfiónya fl
asr edu ccfion e sfin-
d
í gen as (C on gres oN a cfi
on afl
.C ám arad eD fipu t ad os,1 8 7 6:1 19 1,1 20 4,1 2 1 2
).
D ee st e modoe flsfi
st em afin ter cafl
ab at fi
err asp arar e cfib
fir aflo sfinm fi
g ran t es
“po rqu e fl
an ecesfid add ea tr a er
flosyd epob fl
a rnu estr osd esfiertost errfi
to rfios,e s
a
flgo m ásqu eun acon vfi
c cfión;e sun aa spfi
r acfiónd etodoe flpu eb floa rg en tfino ”
yfloc afl
fi
z ara fl
apob fl
a cfiónn atfi
v aenv fi
rtudd equ e“ flosco flono sen con tr ar ánen
Ma
crocuad
rícu
fla Redu cc
fionesfind
ígenas, flo
s findí gen asau xfi
fl
fi
a resmu yú tfi
fle
s,s fi
flostrat anconequ fid ady ju stfi
cfi
a,po rcu ya
pastoreooven taa
emp resasdeco flon
fi
zac
fión ra zóne stáensucon ven fi
en cfi
afij aren t reefl
flosá flosqu em áss ed fistfin
g anpo rsu
bu en acondu ctayamo ra fltr ab ajo[...]t enfiendoenv fi
staqu eaunqu ee flnúm e-
ros ear edu cfido,s fiemp res eh ab rácon segu fidoc fi
vfi
fl
fi
z ara fl
guno s ”.Sob r ee stas
ra zon e syf rent ea flapo sfib
fi
fl
fid add ec r earun aco flon fiaene flG ranCh a co,ene fl
mfi
smoañod e1875a fl
gun a semp r esasp rfi
v ad asd eco flonfiz acfióncomo flaB erc k
Bern ardy C ía.e xp r es ab ansud escon tentod adoqu e“ sem ejan team afl
g am a
esm aflc a
flcufl
ad ap arah a
fla g arflafinm fi
gracfión ”.O tr ascomofl aR .S.S t eph en s
deG flas cowd emo str ar onsufin te réspo rcono c ertodo s“ flost érm finosd eflp r o-
Cha
cras yectod efle y”p araso fl
fic
fi
t arunt erreno“ equ fivaflent eauncu ad r adod ev efin
t e
kfi
flóm etr ospo rco st ado ”cone flfind ee stabfl
e c erun aco flonfiae sco cesap ró xfim a
a“Pu e rto D es eado ”enfl aco st ap at agón fi
ca( Inf orm eAnu afld eflCom fi
s arfiod e
Pueb
flo Inm fi
g r ac
fión,1875 :LXXV ,LX IX )
Pr odu ctosd eflaap fl
fic acfi
ónd fi
re c
t ad ee s
t afley,fl
flam ad am ad red e fl
ao r g an fi
z a-
c
fiónd e fl
ost errfi
torfiosn acfi
on afl
esfu e ronen tr eo tros, flaCo flon fiaR e s
fi
s ten cfia,
nu ev ac apfi
taflde fl
ar e gfi
ónd en om finad aE flG r anCh ac o,ye flen s an ch en ort ed e
Coflon fiaApó stofle s ene flen ton c e
st err
fi
to r
fion acfi
on afld eM fi
s
fion e s
.E fltr a zad o
par aflanu e vac apfi
t afl
,fund ad aefl2 7d een er od e1 87 8yadm fi
r ad ad fiezañ o sm ás
E
j
fido
tard ep orA flexfi
sP e yr et( 18 8 9:3 54),c omp rend í auncu ad rad od e2 5 6m an zan as
,
Se
ccfiónopa
rt
fido dond e“L escu ad ra son t1 0 0m ètr esd ec ô
té, fl
e sru eson t2 5m ètre sd efl
ar ge.L es

66
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/P
arte3

cuad rass on tdfi


vfi
s éesenqu atres e ctfi
on sd e5 0m ètr
esch a
cun e,c equfifafi
tqu efles
ma
fis
on ss onta s
s ezé fl
ofi
gn é e
sflesun esd e
sau tres
,au m ofin
ssu rfl
ap fl
ac ec ent ra
fl
e
[
..
. ]
.C et
t ep fl
a cec en tr a
fl
ee stsp a cfi
eus e
,e fl
fleemb r
as sequ atrecu adrass ép a
r ées Co
flon
fiaRe
sfi
sten
cfia
,1878
pard eu xru esc en trafl
esqu fiform en tfl’axed eflavfi
fl
flee tqu fion t5 0m è
t resd e
fl
arge ”
,m áscu atr opflaz a
sm eno resya venfida
sd ecfi
r cun va
flac
fiónqu es ep arab an
so
flaresu rb an o
sd equ fintasych ac ra s
4
.
Porsup artee fl Com fi
sar
fio G en e ra
fld eInm fi
gracfiónr esafl
tab aen1894fl a
acertad aub fi
c acfiónd ee sac fiudad -terrfi
tor
fio porflasv en ta
j asqu eo fre c
í ansu s
“agu ad a
sp erm an ent es”,eflt er
r eno“qu es ecompon ed etfi
er ran egr am e z
cfla-
dacona r en a”,“ flo
sfisflo
tesd e mon tesm asó m enosg rand esqu es
fib fi
ene s
t án
bastanted estruído spo re flha chad eflob ra
jero,tod aví aofrec enenabund ancfi
a
buen asm ad erasp aracon stru ccfiónd ec as a
s,fu er
tesyco rrafl
es”ypo rflap ro-
duccfiónd e“ tod ac fl
ased ec e reaflesyf rutoscomos epu ed ev erenfl asch acras
yqu fint
asd eflosa ctu a
flespob fl
ado res ”(M emo r
fi
a,1894 :48). Ae stasv entaja s
naturafl
essum ab aeflh e chod equ e“ flaPflazad eR es
fi
st en c
fi
a[...]dfi
stad eflpu erto
deR ío N eg ro,d enom fin
adod e“S anF e
rn ando ”1 .800 m etrosyd e
fld e“B a-
rranqu fi
va ”(B ar ranqu eras
),qu ee st áenunb razos fi
emp ren ave gabfl
ed efl R
ío C
fiudaddeRe
sfi
sten
cfia
,1878
Paran á,7.900 m etr o
sen fl
ín e are ct a”.

E
fl m acros fi
stem ad ed fiv
fi
s
fiónt errfi
torfia
fld efl afleyd e1876ap fl
fi
c adopo re fl
ag rfim enso r Qu efi
reflen1896enco flon fi
aApó s
to fl
es,nocon ven c
fióaJ uanJ osé
Lanu ss e
,gob e rn ado rd eM fi
sfion esen1900 ,a flmom en tod eo rg anfi
z areflen s an-
ch esu rd e fl
am fi
sm a.S e gúnsu sp r opfiasp a
flab ras,flar acfionafl
fidadd euns fi
st em a
qu es ead aptab a“p erfect am en t ea flrefl
fi
e ved e flafl
fl
anu rach acop amp ean a ”e ra
finad ecu ad aafl asfi rregu fla
rfidad estopo gráfic asd eflt e
r rfi
torfion acfionaflb ajosu
adm finfi
stracfión,ad em ásd e“ c rearemb ar az osyf om en t arconfl fic
to sd e fl
findes
en tr eflosv ecfinos ”(S t e
fañu k, 1991 :147 ).Ene seañoL anu s sed ejós ent adosu
pr ofundor ech azoa flap rfimfi
g en fi
ao r gan fi
za cfiónd e
flt errfi
to rfiod eco flonfi
aApó s-
tofles“ enung rand am er o”r e afl
fi
zadopo re fla grfim en so r Qu efi
refl en1896y
a
flabóe fl métodop r opu es topo rF ran cfi
s coF ou fi
fl
fl
fi
andp ar ae flen san chesu r
, no
Fuen
teG
ráfi
caenLE
IVA DE DOSO, Ma
ríaE
ste
r,(1981
)
soflam ent epo rse rm áscon v en fi
ent er espe ctod e fl
a scond fi
cfion e
sg eo gráfic ase 4
“Lascuad rast
fienen100 me trosdecadaflado ,yflascafl
fles
hfidr o
flógfi
c asd eflter rfi
torfio mfisfion e
r os finopo rfla spo sfib
fi
fl
fidad esqu eab rí aafl a 25 me t
rosdean cho.Lascuad rases tánd fi
v
fidfidasencua t ro
fu tu raf orm a c
fiónd e pu ebflosyco flonfiasconfun cfion esa grícofl
a syp a
sto r
fi
fl
es. sec
bas
c
fionesde50 me
tan teafle
t
roscadauna
jadasflasunasdeflaso
,po
t
rfloqueflascasases
ras,porflo menosenfla
tán

Ar gum en tab at amb fi


énqu e“ eflbu ens entfidop r otest a”con tr a“flae stétfi
c ad e p
flazacén t
rfica
.Es tapfla
zacén t
rficaesespa cfiosa,aba r
cacua tro
cuadrassepa radaspo rdosca fl
flescént
rfi
casquecon formane fl
fl
ín e asr eguflaressob reeflp ap efl”y fl
asubo rdfin acfiónd ee s et errfi
torfion acfion afl“a e
jedeflac fiudadyquet fienenunan chode50 me t
ros ”
,enPe yret
,
uns fi
stem aru tfinarfiod esubd fivfi
sfión”. A
fle
jo(1889 ).

67
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Lao rgan fi
z acfiónd eflensan ch esu rd eCo flonfiaApó sto fl
esh a cfi
a1900e sc fl
a-
roe jemp flo
,ad em ás
,d eflaco e x
fi
st encfiad esubd fivfi
sfionesy“d e
sfl
findesd eflas
extens a
sp rop fi
ed ad escomod eflcar acte r
ís
tficot ra zadoend am erod eflosp rfi-
Co
flon
fiaApó
sto
fle
sno
rteyen
san
chesu
r
merosc entr osa g r
í cofl
as”.E flgob fi
ernon a
cfion aflhab íacon cr etadofl ad fi
vfi
s
fión
dees esecto rpo re fls
fi
stem ad efl
a fl
eyd eInm figra c
fiónyCo flonfi
z acfiónd e1876 ,
1896 fuertem en ter e ch a z
adopo re flgob ern ado rL anu ss ep arah ac e
rpo sfib
fl
em ás
tardeunf r ac cfion am fi
ento m ásad apt adoa fl m edfiofí sfi
co,b fioflóg
ficoye cofló gfi
-
cod eflte
r rfi
torfion ac
fionafld eM fi
sfiones. Con m ay orcon tund en cfi
ar esc a
t ab a
1900 fl
asv entajasd esubd fiv
fid
fi
re s et err
fitorfion acfion a
flob s erv ando“ flosfl
ímfi
t e
sn a-
turafl
esan tfiguo syc asfiobfl
fi
g ado sc am finosqu ed at anfl am ayo rp art
ed ee fl
flos
deflaépo c ad eflo sj esufi
tas,flosa rr oy osyfl asg rand esd ep resfion esd eflsueflo,
tanf recu en tesene star egfión,pu e sp r e
scfindfird ee fl
flos[ ...]bo rr arc am fino s
queflae xp erfi
en cfi
ad esfi
gflosh acon sa gradocomod em ejo rt raz adoyc r e ar
caprfi
chos am en t eo t
r os
,co rtado sflosa rro y o
sefin ac cesfib
flespo rsu sfu ert es
Fuen
teg
ráfi
caen S
tefañu
k, M
figue
fl Áng
efl(1991
). pendfien
te s,e sd fifi
cufl
taraún m ásflav fiab
fi
fl
fidad ,y ah a r
tod fi
f
ícfi
flene staa c cfi-
dentad ar egfión ”(S tefañu k
,1991 :148 -149 ).

Asuju fi
cfio
,t ampo cofl
ao rganfi
z ac
fióndeflespacfioencfiudades
-terr
fi
torfio
spo r
fl
aap fl
fi
cacfiónd e“p fl
anosc aprfi
cho sospo rr eguflar
esqu eparezcan”od efin
fi
-
dossob ret ab fl
er o“ encu adrad osp erfec
tos”d eb íaf o
rm arp a
rted efl
at are ad e
fl
egfi
s
fla
rflad fi
vfi
sfiónydom fin
fiod etfi
err
asfl
fibe
r ad as
,po casdé cadasan tes,afl a
produ cc
fióne conóm ficaa g
roe xpo rt
ado raycon cen t
radaenpo c a
sm ano sp ara
“en g
r osarflosgu a r
fi
smo sdefl
ar fiquez anac
fionafl
”.O trahfi
sto
rfi
ad e mod eflo
s.
..

68
Epílogo

69
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/Ep
í
flo
go

H
a cem á sd edo sd é cad asno sp flante amo se fldes afíod efin t erpr eta r
flost e xto st écn fi
co -
fleg aflesd efls
figflo X IXyp rfincfip
fiosd efl XXcone fl
find ep refigu ra rflosmod eflos,u rb ano syru rafl
es,qu een flap ro v
fincfia
deBu eno sA fi
re sadop ta rone flsfi
stem acu ad rfi
cu fl
ar,t anc erc anoa flu t
fi
fl
fizadopo r
fl
aob r au rb anfizado r ad eE sp añ aen H fispano am érfi
c ay ,afl av ez,encon stan te
pu gn apo ra flejar sep a racon st rufirsup r opfiah fi
sto rfi
ad eo r gan fi
z acfiónd eflterrfi-
to rfio
.C en tr andofl aa ten cfiónene ses fi
s tem ah emo st r ansfi
t adoe flc am finopo r
má sd eun ac en tu rfi
ap e
r os fino flvfidarfl afinflu en cfiad eo trosd er afigamb reno
hfi
sp an aqu eP atrficfioR and fl
een tfiend e fo rm anp art ed eun ag eo grafí ah fi
stó r
fic a
po cocono c
fid aa flmom en tod eopon ernu estr aconqu fis
t ad efld esfi
ertoa fl
aco flo-
nfi
z acfiónd e
fl O es team e
rficano .
Va
fleflap en ar e c ord arqu efl
aob rau rb anfi
z ad or ad eE sp añ aenH fi
sp an oam érfi-
cat rae r
í aap arej ad aflan ec es
fid add er e cu rr
firad fi
fe ren tesp fl
an esfin
t e gratfi
v os
:fl a
fl
en gu ac omún ,c onsu sm at
ficesd five rso syam erfi
c anfi
sm os;flac osm o vfi
sfi
ónc at ófl
fi
-
cas fincr etfi
z ad or a
;e flm e
stfi
z a
j eé tn fi
c oy fl
ae st ructu r aju rídfi
c af ed eraflc entr ad aen
fl
a sc om un asc om ob as eso rg an fi
z atfi
vasd eflost errfi
to r
fios.L am a yoríad efloses tu-
d
fiosc on su fl
tad oss ostfi
en enqu ee s os fa ct ores fund ar on fl
ar efl
a c
fiónd fi
afl
é ctfi
caen tr e
finte gra cfi
óne fiden tfidadcu fl
tu rafl
,p er op o cosa flud ena flfimp o rtan tep ap eflqu e fl
es
cup oa fl
a sc fiudad esp r
fim e roh fi
sp an oam erfi
c ana s
,m ást arder epub fl
fi
c an as,c om o
c
fim fient osd e fl
a finter ac c
fiónyam aflgam ad ee sosf a ctor es.E squ em ása fl
flád e flos
atrfibut osfin strum ent afl
esd et od os fi
stem ad eo r g anfizacfiónt e rrfi
torfi
aflflacu ad rí-
cuflad efl m od e
flod ec fiud adh fi
sp an oam e rfi
can afu ed ep osfi
tarfiad eun afid e o
flogí a
fun cfi
on afla flaun fifi
ca cfi
ónp o rflae v an g efl
fi
za c
fión, fl
ao rg anfi
za cfi
ónp o
fl
ítfica,m fi
fl
fi
t ar
,
ec on óm fi
c a,s ocfia
fl
,cu fl
tur aflyflae xpflota cfiónyd ef en sad eflo
sc onfin esam erfi
can os
deflImp erfioenunp flan fin
t egr atfi
v od ea flcan c em und fiafl
.
Ap artfi
rd e fl
a find ep end en cfi
a fl
a sp r ob ad asc ap acfidad esd ee ses fi
stem a
,con s-
tru cto rd enum er oso snú c
fl
eo su rb ano - rur afl
es,fu eronr e
tom ad aspo rflasp rfin-
cfipafl
espo fl
ítficasu rb an fi
z ado r asd efls
figfloX IXyp rfinc
fipfiosd eflXXp ar ad aro rfi
-
genao t ros,f ren t eafl an ecesfid add efin co rpo ra rnu e v oshomb resyt e r
rfi
to rfios

71
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

a
flt rab ajoy flap r odu ccfión :e flejfidod epu ebflos,e fl mod eflou rb anoc fl
ásficop am -
pe anooe fld e1876s fin
t etfi
z ar ont amb fi
énp r
fin cfip
fiosd efint eg ra cfiónauncomún
esp a cfiosob er anoyt res cfi
en to saño sd et rad fi
cfiónu rb an ístfi
c a,p arae xtend er
conqu fi
st ayco flonfiza cfióncone flapo rt ed e
flfinm figr an t eeu r op eoen flo
se sp acfios
qu eaúnnoe vfiden cfiab anc amb fioss fi
gn fifi
catfivosr e sp ectod e flaépo c aco flonfiafl
.
Pa rado jaflm en t ee so s mod eflo
scump fl
fi
r
í ancon flaú fl
tfim am fi
sfiónc fi
vfi
fl
fi
z ado rad e
flose sp acfiosd e flo
sE s tadoN a cfión,e xp and fiendo fl
ar edu rb an asob r et e rrfi
to rfios
conqu fi
st ado s,nu e vam en te,a flfindíg en a.
Los mod eflosr epub fl
ficano snosó flop red et erm finab anfl asf o rm asd eo cup ar
,
or gan fiza r
,d e s
fl
find aryd fi
strfibufirflast fi
e rrasv ac an te s;con sofl
fid arfl asf ron t era s
na cfion afl
e s
;dom finare st rat égfi
c am en tefl asá re asp resfion ad aspo rfind í gen a so
po ten cfiase xt ran je rasycon tr oflarflosr ecu rso sn atu r a
fles,s finot amb fi
énp r opo-
níanfl acon tfinufid add eun acomúnfid en t
fidadu rb an aa so cfiad aconflo sa con-
te cfimfien tosm á sr eflev an tesd efl ao r gan fi
z acfiónpo fl
ít
fica,ju ríd fica,e conóm fi
c a
,
so cfia
flycu fl
tu r afld eunnu e voE stado N acfión.E st aflectu r asu gfierenosó flofla
adh esfiónd eflo sgob fierno sc en tr afl
esauns fi
s tem ar acfion afld eo r g anfiza cfiónd e
flost er r
fitorfiosn acfion afles,sfinoaun afid eoflo gíad epod e rqu een t end í a fl
asfim á
-
gen esu rb an ascomot r an sm fi
so r asd efle xtrao rd fin arfiof enóm enod eg flob afl
fi
z a-
cfiónqu ee st áene flo rfigend e fl
ao cup acfiónye flpob flam fien tod eA r gen tfinad efla
se gund am fi
t add eflsfig
flo X IX .Ene step roc esoun ar edd enu e v asfund acfion es
deb í acon cfi
fl
fi
a rd es arr ofl
floe conóm fi
coconflo sfin t er esessob r efl at fi
er ra,fl ap ro-
du c c
fiónye flcom e rcfioe xterfior;fl aafi rm acfiónd eflpod e rc en tr afld eflose st ado s
find ep end fi
en t es;e flf ort a
flecfim fi
en tod eflosap ar ato sadm finfi
str atfivos,ju ríd fi
co sy
mfi
fl
fitar es;flafinno va cfiónd efloss ecto rest ecno flógfico s,com er cfi
aflesyfin an cfier os
yflae xt en s
fiónd e flasfinf ra estru ctu r asd et ran spo rt eycom unfic acfion es
Pore fl
flo
,cu andoen m ay od e1999e fla rqu fi
t ectoyu rb an fi
s taD r.F e rn ando
deT er án m an fi
f estósufin t eré spo rcono c erm ejo rflo st em ascon ten fido sene fl
artícu flot fi
tuflado“Cu ad rí cuflasBon a eren ses ”,pub fl
ficadoen1993 ,r eno v amo s
nu est rose sfu er z osp ar aed fi
t ar-p r e
sum íamo squ e“ aflab re v ed ad ”-flosr esu fl
ta-
do sd eun ap a cfi
en tebú squ ed aqu e
,c en trad aen fl
ap refigu r a c
fiónt écn fi
co -fleg afl
de mod eflosu rb ano syru r afl
es,h abíacom en z adoen flosa flbo re sd ee s ad é cad a.
Asuob sesfióncu ad rficuflar,r espond fimo sen ton c escon flar evfi
sfión ,co rr ec cfión,
ord en am fi
en toyamp fl
fi
a cfiónd efl m at erfi
aflesc rfi
toyg r áficod e floh ast aen ton ce s
pr odu cfidooeno trost érm fino s
,con flacomp fi
fl
a cfiónenunún ficodo cum en tod e
flosf ru to sd ee sep r o cesod efin vestfi
g acfión:“T r az ado sU rb ano sy R ur afl
e sBo -
na er en ses:Un aH fi
sto rfi
ad e Mod eflos”P rfim erP r em fio“Hom en aj eaP ed r oB e-

72
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/Ep
í
flo
go

nofit”d eflC ertam end e fl


asArt es
, fl
asC fi
en cfiasye flPens am fi
entod eflaDfirec cfión
deE scu efla
sy Cu fl
tura,Sub s ecr et
a r
í ad e Cu fl
tu rad eflaP rovfin
cfiad eBu eno s
Afi
r esen1990jun toafl aP r
fime raM en c
fióno to rg ad aafltrab ajo“L aTr adfi
cfión
Urb anístfi
c aBon aer ense.Un aap roxfim acfióna flCono c
fim fi
entod eflosTr a zado s
pa raCo flon
fia
sA g rícofl
a s”
.Eflen say oc fi
en tífico“E fl Ord en am fi
entor a
cfion a
fld e
fl
Ter r
fitor
fioA rgent
fino :Lo sSfi
stem asT r ans cu fl
tur ado s”,m erecedo rd e
flSe gundo
Pr em fio1991ene flcon cur
sod efla Com fi
sfiónP erm an en ted eIn v e
st
fi
g a c
fion es
Hfi
stó rfi
casd e
flCon s e
joP rofe
sfion a
fld eA grfim en su rad e fl
aP r ovfin
cfi
ad eBu eno s
Afi
r esy,ene fl m
fi
smoaño ,“En cru c
fi
jad a
sU rb an a s”P rfim erP r emfio“VC en t e-
na rfiod efl Descub rfim
fientod eAm érfi
c a”o to rgadopo re fl CflubE spaño fld efla
cfiud add eL aPfl
at a.T odosret r abaj ado sene st efl
fib
rop ar ar espond erfl
ea fl D r
.
Fern andod eT erána flgunosd e flos
fint er
r o g antesqu epflante arapo rem a
fi
flefl19
dem ayod e1999 .

“Para:cr
fis
tfinav fi
taflonecv
fi
taflone@
finame
.com
Fecha:mfié
rco fles19de mayode199919 :33
Asunto
:CUADR ICULASBONAERENSES ”

“Que
rfidaC
rfis
tfina
:Espe
roquetuE ma
fi
flsfigas
fiendoe
flque med
fis
teensep
tfiemb
re.

EnAna flesL finta93 ,pub fl


ficas teunt raba jo muyfin teresan te,sob recuad rícuflasbonae renses .Dec íasquee rae flfin
fic
fiodeuna
búsqueda .Desea ríasabe rs fituvocon t
finuacfión .Ys fidfioresu fl
tados megus ta r
íaconoce rflos.
L
flega réaLaP fla
tae fl20dejun fio,finvfi
tadopo rPesc fi
,yqu fis
fieraap rovecha rpa rarepasa rcon tfigoeset raba jo,pa raconoce r
mejorflasd fispos fic
fionesju rídficasc fi
tadasyac fla
ra ra flgunasdudassob reflasrep resen tacfionesg ráficas .
Megus ta r
íasabe rs fihayp flanoso r
figfina
flesdeesost razadosde fls
fig
flopasadoys fipuedenve rseyrep roduc fi
rse .T ambfiéns fi
conocesfluga resrea flesdondepuedareconoce rseflahue fl
flasob reflas fi
tuacfiónac tuafl
.
Megus ta r
íasabe ra flgo másace rcadeflare flacfióncone flsfistemano rteame rficanoysob reflaspa r
tficufla
rfidadesd fi
fe rencfia
fles
cone flargen tfino,as ícomotodoflore fla
tfivoaflaex tens fióndees teú fl
t
fimoeno traspa rtesde flpaís.
Estefinterésnoesp roduc tosúb fi
todeunarepen t
finaobses fióncuad rficufla
r. Mev fienedefle joscomoc reoquesabes .T engo
espe ranzasdete rm finaraho rae flP royec toCuad rícufla
,finficfiadohacetan tosaños(c reoquefloconoces )yademás , mehe
comp rome t
fidoada re flañop róx fimo ,uncu rsodedoc to radosob re“O rdenac fióno r
torret
ficufla
rdec fiudadyte rr
fi
to rfio
.T eo r
ía ,
h
fis
to r
fia,rea fl
fidadyp royec to ”.
Nob fienfl
flegue mecomun fica récon tfigo …

Fe
rnandodeT
erán

73
Anexo

75
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/Ane
xo

18 1 4:“L am en su rad efl assu ertes[ ..


.]d ebep art
fi
rd eflc entr od eflap fl
az ad efl
m
fi
sm opu ebflo[ ..
. ]qu es er vfi
r ád em ojon er ac omún ,yqu ed eb er ás eñaflars ead e-
másc onunp fi
fla r
,uo trom onum en tos em ejant e”(ar
t.2 ,P r ad oyR ojas,1 87 7:3).
1821 :“S ed e cfl
a rapo rpun tog en er a
flqu eenad efl
an tetodopu ebfloóc fiud ad
ene flt errfi
to rfiod eflaP r ovfin cfi
ad eb erát en erfl
asc afl
flesd ed fiezys efi
sv ar asd e
ancho ,flasen tr ad asyc am fino sd ev efinteyc adacu ad rac fi
env ar asd e fl
ar go,con
todo sflosán gu floso ch av ado s ”( art
.6 ),“o ch avandofl ae squ fin apo re flco rted e
unt rfián guflofisó sc efl
es,cu yo sflado st en g ant r e
sv arasc ad auno . ”(ar t
.3 ,P rado P
ro vfin
cfiadeBueno sAfi
res
,
ubficacfióndeflospart
fido
s
yR oj as
:4 );“ c ad aso flarcon s tar ád ec fincu ent av a
rasd ef rent eyo trast ant asd e men
cfionado sene stetrabajo
fondo ”(a rt
.2 ,P r adoyR oj as,1877 :5).
1822 :“Enc asoqu eflo sd e sa gü esd eflasa z o
teasqu fi
er anh ac ers eáfl asc afl
fles,
serápo rcondu ctosf ab rficado sen tre fl
asp ared es
,qu ed es cfi
end end esd e fl
aa fl
tu-
rad efledfifi
cfioh ast ae flpfi
sod e fl
asv er ed as ”(art
.2,P radoyR oj as:6 )
;S ee xpfid en
fl
asó rd en es“p ar aqu e fl
asr ej asd efl
asv en tan a
ss eanpu e stasene fl mfi
smop fl
ano
deflap ared , (po rqu e
)s econ tfinú aen flaco stumb r
ep er
jud fi
cfi
afld eco floc a r
flasen
form acon v ex a ”(P radoyR oj as:7);“n fingunod eflosqu et en g anásucu fidado
edfifi
cfiospúb fl
ficosd ep r opfied adpúb fl
fi
c a
,p r ocedaenc asoa flgunoáab rfi
rv ent a-
naópu ert a,n fiafl
te rarfl af o rm ad e
fled fifi
cfio
,d err
fibandot ab fiqu esóp a red esó
e
fl
e v andoo tr as,ód ecu aflqu fi
erm an era,s finfl
aap rob acfiónd eflG efed eflD ep ar-
tam en tod eIn gen fi
er os ”(P r adoyR ojas,1877 :8).
1823 :“E flIn gen fi
er oA rqu fi
te ctoen G ef eflevantaráunp ro ye ctoqu es fi
rv ad e
mod efloyd er e gfl
ap ar aflacon st ruccfiónd et emp flo
sp arr oqu fia
flesen flospu ebflos
dec amp añ a” ( art.1,P radoyR o
j a
s,1877 :9).
18 2 4:“ cad acu artod ecu ad rap orflap a rtequ em fi
r aá fl
ac afl
fle,s erác erc ad od e
paredd obfled ead ob ec rud oóc oc
fido,qu et engana fl men osd osy m ed fi
av ar as
dea fl
tu rays eh ad ec on stru firun ah abfi
ta cfi
ón ”(art
.8,P r ad oyR ojas,1 87 7:1 1)
.
1825 :“Entodo sflospu ebflosd ec amp añ as ereserv arándo sso flarescon fr ent e
áfl
ap fl
a zap rfincfipafl
,d estfin ado sá fl
aopo rtun acon stru ccfiónd e flosed fifi
cfiospú -
b
fl
fi
co sd ee s cu efla
,c as ad eju stfi
cfi
ayt emp flo” (PradoyR ojas,1877 :14 ).

77
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

1826 :“Qu efl asc a sa squ ee s


t éncomp rend fidasenfl aso cho m an zan asm ás
finm ed fi
at asá fl
ap fl
a z ap rfincfipafld eflpu ebflod eb e ráns erd eadob ec rudoóco cfi
-
do,yflo sc er co sd efl m fi
smo m ate rfi
afld edo sv ar asd ea fl
tur a”( art.4);“Qu e[ .
..]
fl
a sc as a
syc erc ado s(nocomp r end fidosenfl a
so cho m anz an asm ásfinm edfia
t as
afl ap fl
az ap rfincfipafl
)pod r áns e rd ecu aflqufi
ero tr om aterfi
afl m eno sco sto so ”
.
(a rt
.5.5 .
,P r adoyR oj as,1877 :13 )
.
1828 :“L ae xt ensfiónd ec ad am an zan as eráuncu ad radod ec fienv a rasd e
fl
ado , fl
acu afls er ád fivfidfidaencu atr oso fl
a res ”(a rt.3,P radoyR oj as
,1877 :21 ).
1830 :“Qu ed aab so flu
t am en t ep r oh fib
fidocon strufirór e
f a ccfion arp fi
flastra s
,
só caflosyg r ad ass afl
fi
en t es,fu er ad efl at r a za[...]enflo spu eb flosd ec amp añ a ”
(a rt
.1,P r adoyR oj as,1877 :23 ).
1870 :“L a sc as ascomp r end fida senfl aso cho m an z an asm asfinm edfiata sáfl a
p
fla zap rfincfipafl
,s eránd eadob ec rudoóco c
fidoy flosc er cosd eflm fi
smom aterfi
afl
dedo sv ar a
sd ea fl
tu r a ” (art.10 ,R e gfi
st ro Ofi c
fiaflPBA ,1870 ).
1872 :“ e
flf ren t ed eflo sed fifi
cfios[ ...]só flopod ráe fl
ev arseh astafl aa fl
tu rad e
cato rc ev ar as,á m eno squ ee flan chod efl ac afl
flet en gam áse xten sfión,encu y o
ca sopod r áe flev ars eh ast afigu a
fla fl
tu r a
,noe xc edfiendod ev e
fint ev ar as ”;“ fla
a
fltur ad e flo
sed fifi
cfioscu yosf r en tess econ stru y ans ep ar ándo s ed efla fl
ín ead efl
a
cafl
fl
e,pod ráaum en t ars eenun ae xt en s
fiónfi gu afláfl ad fi
stan cfiaqu es efin t ern e,
noe x cedfiendod efla sv efintev a ra s[ ...]fl am fi
sm ar egflas eob ser var ár esp e c
to
defloqu es eed fifiqu eene flfinterfio r”;“ flosed fifi
cfiosqu es econ stru yanenflo s
án guflosf orm ado spo rfl afin ter cep cfiónd edo sc a
fl
fle
sd ed esfi
gu aflan chopod r án
e
fle varsesob reamb a sc afl
fl
es,áfl aa fl
tu r aqu es econ c ed ep a r aflasm a san ch as,
pe rosó floenfl ae x
t en sfiónd equ finc em etr ossob r eflasm asan go stas ”(P r adoy
Roj as
,1877 :32 ).
1876 :“L a sv en taj asqu es eob tfi
en encon ser vandoenflo spu ebflosd enu e va
cr eacfión,c am fino se sp a cfioso sác ad afladod efl av í apu ed ens er env fist ad e
floqu ean t ec ed ef á cfi
flm en teenum er ad as:1 º)L ac fircuflacfiónd efla sc arr etas,
ca rrosyan fim aflessu efl
to ss eh ac econ m ay orcomod fidadpo re so sc am fino s
qu epo rfla sc a
fl
flesfin t erfior es
,con sfigu fi
éndo s ead em ásconfl ad fi
sm finu cfiónd efl
tr áfi
copo re sta sm fi
sm asc afl
fl
es,f acfi
fl
fi
ta rsuen tret en fimfi
en toyfl fimp fi
e z a
;2 º)
Lo sp r opfietarfiosd efla sm an zan asub fi
c ad a
ssob refl av ía,pu ed ened fifi
c arsu s
ca sasconf ren t eys a
fl
fid aaun ac afl
fleamp fl
fi
av aflorfi
z andoa sísu sfin c asys fin
temo rd efla s mo flestfiasya ccfiden t es;3 º)E flt
r án sfi
topo rflosp aso sán fiveflpu e-
deh a cers es finp efl
figr o;4 º)S ee sp flotaun azon ad et er renofimp rop fiap a rafla
edfifi
c acfiónye flcu fl
tfi
v o,conv en taj ap aratodo s fo rm ándo seun ac afl
fl
e[ ...]qu e

78
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/Ane
xo

c
ru zatodoe
flpu
ebfloyquehacefl
asv
ece
sdeune
xce
fl
ent
ecan
afld
eae
rea
-
c
fión
”(P r
adoyR o
jas,1877
:33
).

1900 :“ (fl
a st fi
err asfis c a
fles)S er ánd fi
vfid
fid asen flotesd e100h ect áre as ” (a rt.1);
“S ed estfinar áunod ee fl
flo
s,qu er eún aflascond fi
cfionesad ecu ad asp a rafl af or-
ma cfiónd eunpu ebfloy flosr estan tesp ar ach acr as” (art.2);”E fl
flotep a
r apu ebflo
se rád fiv
fidfidoenm an z an asd ec fienm etr ospo rc ad afren te,s ep a rad aspo rc afl
fl
es
de20 m etr osyun aa ven fidad ec fi
rcun v a
flacfiónd e40 m e t
r osd ean cho ”( a rt.3);
“L asm an zan ass er ánsubd fi
vfidfidasenso flaresd e25 m e
t rosd ef ren tepo r50
def ondoyflo sconf ren t eáfl a sp flaz aspúb fl
ficast end rán12 .50d ef ren t epo r50
def ondo ”( a rt.4);“S er es erv ar ánc finco m an zan asp ar acfin cop fl
a zaspúb fl
ficas,
un ac entr aflyfl aso trascu atr oenpun toscon ven fi
en tesyequ fid
fistan tes[ ...]En
flosf r en tesd eflap flaz ac en trafl
,s er eser va ránso flarescond estfinoáfi gfl
e sfi
ap a
-
rr oqu fi
afl
,á mun fi
cfipafl
fidad ,ácon sejoe sco fl
ar,áju zg adoypo fl
fi
cí a
,át e
flé gr afo
yr ec ep to r
í ad ev en tas ”( art
.5 ); “Enfl aso t rasp flaz ass er ese rv ar ánso flar escon
de stfinoápo fl
fi
cía,a flcafidía sy ju z g ado sd ep az” (art.6);“Enpun to scon v en fi
en t es
ser es erv ar ánso flarescond estfinoáe scu efl
a spúb fl
fi
c a
s ”( art
.7);“T od asflasa fl
finea-
cfion ess eh ar ána m ed fiosrumbo sco rr egfidos ”( art.100 );“Sonob fl
fi
g acfion e s[ .
..]
ed fifi
c arycon strufi
rflo sf r ent esd em at erfi
aflco cfido,éfi gu aflm en tefl asv er ed a só
conp fied raé st aú fl
t
fim a ” ( art
.13 )(A fl
sfinaJ uan ,1903 ).
1910 :“Cu aflqufieraqu efu es ee fltr az adoáadop tarse,s ed fispond rád e modo
qu ee fl m ay o rnúm er opo s
fibfl
ed ec afl
flese stéo rfi
en tadoa m ed fiorumbov e rd a-
de r od efl am er
fidfi
an ad eflflug ar ”( a rt
. I
);“pod ráadop tarsecu a
flqufiert fipod e
tr az adop ar aflap fl
an t au rb an a
,y as e aáb a
s ed em an zan ascu ad rad asór e c
-
tan gu flares,ód fi
spo s
ficfion esr ad fi
afl
ess fimp flesód ev arfio
sc en tr osd ea t ra c cfión”
(a rt.IV )
;“E flf rent em á xfimoqu epod rád a rseáfl asm anz an a sr eguflar es,s er á
de150 m et ro sye fl m ín fimod e70 m etr os.L asup erficfi
ed efl asm fi
sm as,s e rá
como m ínfimo18 .000 m etroscu ad r ado s”( art
.V )
;“ cad am an zan as ed fivfidfi

enso fl
a res.E stost end r ánpo rflo m eno s,d fi
ezm et rosd efr en teáfl ac afl
fleyfl as
fl
ín e asd eflo sco stado ss et ra za ránae scu ad ra,sob refl aa fl
fine acfiónd eflfr en te,
tan toen fl
asm an zan asr e guflar escomoen flasfi
rr eguflares[...]S ed fi
strfibufirán flo
s
flote sd et afl modod en t rod e fl
am an zan aqu esob r ec ad af ren ted eés ta,t en gan
sus afl
fidav a rfio
sflot es,áob jetod enod ej arc a
fl
flessfinfimpo rtan cfi
a”;“ flasv ías
qu es et r az ar ánenflo spu ebfloss erán :a )C afl
flescomun es,b )A ven fidas,c )C afl
fles
deC fircun vafla c
fión,d )C afl
fl
es Co stan e ras”;“ entodoPu ebfloyensu squ fint as
ych a cras,ad em ásd efl asc a
fl
flescomun essonob fl
fi
g a
to rfi
asdo sa v enfid asqu es e

79
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

crucenenfl ap fl
azap r
fin
cfipa
fl
”;“h a cenp arted efl
asv íaspúb fl
fi
casfl
aso chavas
qued eb eránd ej
a rseenc adae squfinadem an zana”;“ cadap fl
az aserád eun a
manzan apo rflom eno s
,yad em ásde fl
aprfinc
fip
aflhabráun aporc adacu ar
enta
manzan asofr acc
fión m ayord ev e
fin
t e”;“
fl
a sesqufin
asd efl
asp fl
azastamb fi
éns e-
ráno ch avadas,os fis
equ fi
erepod rát raz
a rsepo rm edfiodeun acu rvafin
scr
fip
ta
afl
apo fl
fi
gona
flform adapo rsus fl
ado sysuso ch avas”(An afl
es1930 a
)
.

Des
tfinodeflasrese
rvas Sup
.mín
fima(m2) U
bfi
cac
fi
óne
nfl
atr
aza

P
fla
zaspúb fl
ficas Una man
zana Lapr
fin
cfipa
flyunapo rcadacua
ren ta
con
ven
fien
temen
ted fis
tr
fibufidas man
zanasof racc
fión meno
rdevefin
te
Casa Mun
fi
c
fipa
fl 2
.000 F
ren
teaflap
fla
zap
rfin
cfipa
fl
Ig
fles
fia 2
.000 Ib
fideman
ter
fio
r

Casade
flCu
ra 800 Comun
fi
cadaconflaan
ter
fio
r.

Ju
zgadodePa
z 1
.000 Enunrad
fiode500mdeflap
fla
zap
rfin
cfipa
fl

Reg
fis
troC
fi
v
fi
fl 1
.000 Ib
fideman
ter
fio
r

Ofi
cfinadeE
vaflua
cfión 800 Ib
fideman
ter
fio
r

T
eflég
rafoP
rov
fin
cfia
fl 500 Ib
fideman
ter
fio
r

Com
fisa
ríadePo
fl
fi
cía 2
.000 Ib
fideman
ter
fio
r

Es
cue
fladeV
arones 2
.000 Ib
fideman
ter
fio
r

Es
cue
flade Mu
jeres 2
.000 Ib
fideman
ter
fio
r

Co
rra
flón Mun
fi
c
fipa
fl 10
.000 Enflasqu
fin
tas

Po
tre
rodePo
fl
fi
cía 50
.000 Enflasqu
fin
tasocha
cras

Ma
tade
ros 40
.000 Enflasqu
fin
tas

Hosp
fi
tafl 5
.000 Enflasqu
fin
tas

Cemen
ter
fio 20
.000 A
flsu
r,fle
josdeflap
flan
tau
rbana

80
Bibliografía

81
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/B
fib
fl
fiog
raf
ía

ALS
INA
,JuanA
.(1903
),“Dec
retodeCo
flon
fizac
fión
,ven
tadete
rrenosyexenc
fiónde
fimpues
tos
”,
17deagos
tode1900
,en“Pob
flac
fión
,Tfie
rrasyP
roducc
fión
”.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
ta Ca
fl
fle Mé-
j
fico
,p.122
.
ALVAREZLENZ
I,R
fica
rdo
;ARANA
, Ma
rfianoyBOCCH
IARDO
,Lfid
fia(1985
),“LasLeyesdeInd
fias
en
flaU
rban
fizac
fiónde
flaBandaO
rfien
tafl

,enAc
tasSem
fina
rfioLaC
fiudadIbe
roame
rficana
.Buenos
A
fi
res
:CEHOPU
,Com
fis
fióndeEs
tud
fiosH
fis
tór
ficosde Ob
rasPúb
fl
ficasyU
rban
fizac
fión
.
ANALESdeflaLeg
fis
flac
fiónA
rgen
tfina(1930
),“Co
flecc
fión Comp
fle
tade Leyesde
flEs
tadoyP
ro-
v
finc
fiadeBuenosA
fi
resdesde1854a1929
”,recop
fi
flac
fión Ke
tze
flmanFede
rficoy Rodo
fl
foF
. De
Souza
.BuenosA
fi
res
:Ed
fi
tor
fia
flLex
.
a
. “Dec
retod
fispon
fiendoflos Requ
fis
fi
tosquedebe
ránfl
flena
rse pa
raflaFundac
fiónde Cen
tros
dePob
flac
fión
,fue
radeflose
j
fidosdeflospueb
flosac
tua
fles
”, 26deagos
tode1910
,p.712
.
b
. “Leysob
reFo
rmac
fióndeE
j
fidoP
rop
fioenflosPueb
flosqueca
rezcandeé
fl

,16deab
rfi
flde
1913
,p.219
.
c
. “Leysob
reFundac
fióndeNuevosCen
trosdePob
flac
fión
”,17deju
fl
fiode1913
,p.664
.
d
. “Dec
retoReg
flamen
tar
fiodeflaLeyde
fl17deju
fl
fiode1913
”,26deoc
tub
rede1927
,p.22
.
ANALESdeflaLeg
fis
flac
fiónA
rgen
tfina(1931
),“Co
flecc
fión Comp
fle
tade Leyesde
flEs
tadoyP
ro-
v
finc
fiadeBuenosA
fi
resdesde1854a1929
”,recop
fi
flac
fión Ke
tze
flmanFede
rficoy Rodo
fl
foF
. De
Souza
.BuenosA
fi
res
:Ed
fi
torM
.BoucanyC
ía.
a
. “Leysob
reL
íneadeF
ron
terasob
refla ma
rgenfizqu
fie
rdadeflosr
íos Neg
roy Neuquén
”,5
deoc
tub
rede1878
,p.1
171
.
b
. “Dec
retosob
re mensu
radet
fie
rraspúb
fl
ficas
”,14deene
rode1880
.
c
. “Leysob
reVen
tasdeT
fie
rrasF
fisca
fles
”,3denov
fiemb
rede1882
,p.105
.
d
. “LeydeCen
trosAg
ríco
flas
”,22denov
fiemb
rede1887
,pp
. 123
-131
.
AVELLANEDA
,Nfico
flás(1938
),“Es
tud
fiosob
reflasLeyesdeT
fie
rrasPúb
fl
ficas
,1865
”. Co
flecc
fión
de G
randesEsc
rfi
toresA
rgen
tfinos
,TomoXX
II
I.BuenosA
fi
res
:W.M
.JacksonEd
fi
tores
.
_____
(1915
), “Es
tud
fiosob
reflasLeyesdeT
fie
rrasPúb
fl
ficas
,1865
”.BuenosA
fi
res
:Lfib
rer
ía“La
Facu
fl
tad
”.
BARBA
, En
rfique
, CANO DE NOGUE
IRA Ma
ría C
,INFESTA DE GUERC
I, Ma
ría E
., MALLO
,
S
fi
flv
fia C
., ORRUMA Ma
ría C
.(1974
),“Lacampañaa
fl Des
fie
rtoye
flp
rob
flemadeflat
fie
rra
”,en

83
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

SegundoCong
resodeH
fis
tor
fiadeflosPueb
flosdeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.LaP
fla
ta:Pub
fl
fi-
cac
fiónde
flA
rch
fivoH
fis
tór
ficodeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.
B
IRABENT
, Mau
rfic
fio(1941
),“Ch
fiv
fi
flcoy
,flareg
fióny
flaschac
ras
”.LaP
fla
ta:Pub
fl
ficac
fiónde
flA
rch
fivo
H
fis
tór
ficodeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.
BOEROFALC
INI
, Gas
tón(s
/f
),“Lav
figenc
fiade
fl mode
flou
rbanoco
flon
fia
flene
flU
ruguaycon
tem-
po
ráneo
”. Mon
tev
fideo
:Mfimeo
,GrupoT
apfia
,191pp
.
, Gu
fi
fl
fle
rmo(1969
),“D
ficc
fiona
rfiode De
recho Usua
fl

,TomoI
I, Sex
ta Ed
fic
fión
. BuenosA
fi
res
:
B
fib
fl
fiog
ráfica Omeba
.
CARMAGNAN
I, Ma
rce
flo(1984
),“Es
tadoySoc
fiedadenAmé
rficaLa
tfina
.1850
-1930
”.Ba
rce
flona
:
Ed
fi
tor
fia
flC

tficaS
.A.
COLECC
IÓNdeLeyesy Dec
retossob
reT
fie
rrasyP
rop
fiedades Púb
fl
ficasp
romu
flgadasdesde
mayode1852anov
fiemb
rede1858(1858
).BuenosA
fi
res
:Imp
ren
tade
flNac
fiona
fl
.
a
. “Ley mandandovende
rflast
fie
rraspúb
fl
ficasdeCh
fiv
fi
flcoy
”,14deoc
tub
rede1857
,p.19
.
b
. “Dec
retosob
rep
refe
renc
fiapa
raflacomp
radete
rrenospúb
fl
ficos
”,27desep
tfiemb
rede
1858
,p.54
.
CONGRESONAC
IONAL
,Dfia
rfiosdeSes
fiones
:
Cáma
radeD
fipu
tados
:
(1876
),“Deba
tesob
ree
flp
roye
ctodeLe
ydeInm
fig
rac
fióny Co
flon
fi
zac
fión
”,20desep
t
fiemb
rede
1875
,Tomo
II
.Bueno
sAfi
res
:Imp
ren
tadePab
floE
.Con
fi
,E spe
cfia
flpa
raOb
ras
,pp1204
,1212
-1215
.
Cáma
radeSenadores
:
(1900
),“Deba
tesob
reLeydeInm
fig
rac
fiónyCo
flon
fizac
fión
”,24deagos
tode1876
.Buenos
A
fi
res
:Compañ
íaSudAme
rficanadeB
fi
fl
fle
tesdeBanco
,p.687
,691
.
CONGRESO
-PBA
-, P
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
,Dfia
rfiosdeSes
fiones
:
Cáma
radeD
fipu
tados
:
(1873
),“Deba
tede
flp
royec
todedec
retosob
reA
fl
turasdeEd
fificac
fión
”,17dejun
fiode1872
.
BuenosA
fi
res
:Imp
ren
tadeLaP
rensa
,pp
.156
-159
.
Cáma
radeSenado
res
:
(1857
),“Deba
tesob
rep
royec
todeLeydeVen
tasdeT
fie
rrasPúb
fl
ficasdeCh
fiv
fi
flcoy
”,13de
oc
tub
rede1857
.Imp
ren
taV
fic
tor
fia
,p.466
.
(1870a
),“Deba
tesob
reLeydeE
j
fidos
”,21deju
fl
fiode1870
.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
taV
fic
to-
r
fia
,p.143
.
(1870b
),“Deba
tesob
reLeydeE
j
fidos
”,23deju
fl
fiode1870
.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
taV
fic
to-
r
fia
,p.152
.
(1873
),“Deba
tede
flp
royec
todedec
retosob
reA
fl
turasdeEd
fificac
fión
”,16de
jufl
fiode1872
.
BuenosA
fi
res
:Imp
ren
tade
flPo
rven
fi
r
, pp
.11
1-1
13.
DAROCHA
,Augus
tocomp
fi
flado
r(1918
),“Leysob
reD
fiv
fis
fiónyVen
tadeflosT
err
fi
tor
fiosNac
fiona-

84
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/B
fib
fl
fiog
raf
ía

flesenambas má
rgenesde
fl R
ío Chubu
t,18desep
tfiemb
rede1875
”,en“Co
flecc
fión Comp
fle
ta
deLeyesNac
fiona
fles
”,T
omoIV
.1875a1880
.BuenosA
fi
res
:Lfib
rer
ía“LaFacu
fl
tad
”,a
r .2o y3
ts o
.
DECHAPEAUROUGE
,Ca
rflos(1899
),“T
ratadodeAg
rfimensu
ra,T
eór
fico
,Prác
tficoyLega
fl

,Tomo
I
II
.BuenosA
fi
res
: JuanSchü
rer
-Sto
fl
fleEd
fi
tor
.
FROST
, Robe
rt(1961
),“E
flrega
flofind
fiscu
tfib
fleabso
flu
to”
,poemac
fi
tadoen Sp
refi
regen
, Pau
fl D
.
(1973
), “Compend
fiodeA
rqu
fi
tec
tura U
rbana
”.Ba
rce
flona
:Ed
fi
tor
fia
fl Gus
tavo G
fi
fl
fiS
.A.ISBN84
-
252
-0003
-2.
G
IRBALdeBLACHA
,Noem
íM.(1972
),“Loscen
trosag
ríco
flasen
flaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
”,
T
raba
jodeT
esfis Doc
tora
flrea
fl
fizadoba
jofla D
fi
recc
fiónde
fl D
r. Ho
rac
fioJ
. Cucco
rese
,Facu
fl
tadde
Human
fidadesyC
fienc
fiasdeflaEducac
fióndeflaUNLP
.BuenosA
fi
res
: Pub
fl
ficac
fiónCON
ICET
.
GOR
I, Gas
tón(1988
),“
Inm
fig
rac
fióny Co
flon
fizac
fiónenflaA
rgen
tfina
”. BuenosA
fi
res
: EUDEBA
,
Ed
fi
tor
fia
flUn
five
rsfi
tar
fiadeBuenosA
fi
res
.
GUT
IÉRREZ
, Ramón(1981
),“Lapo
fl
í
tficafundac
fiona
flyflaamp
fl
fiac
fióndef
ron
teras
”,en 2C Re-
v
fis
taCons
trucc
fióndeflaC
fiudadN
º19
.Ba
rce
flona
:Ed
fi
taCoop
.Ind
.deT
raba
joAsoc
fiado
.Grupo
2c
.S.C
.I
.
IHA
.Ins
tfi
tutode H
fis
tor
fiadeflaA
rqu
fi
tec
tura
. Un
five
rsfidaddefla Repúb
fl
ficade
fl U
ruguay(1963
),
“Reso
fluc
fión pa
rae
flT
razadodePueb
flosyCo
flon
fias
,Dfi
recc
fiónde Ob
rasPúb
fl
ficas
,1ºde ma
rzo
de1877
”,enFasc
ícu
flodeIn
formac
fiónN
º2. Mon
tev
fideo
:Ed
fic
fiónIHA
.
INFORMEANUALde
flCom
fisa
rfioGene
rafldeInm
fig
rac
fionde
flaRepúb
fl
ficaA
rgen
tfina(1875
),“Ca
r-
tade
fl D
r.An
ton
fio Po
rfin
fi

, “Obse
rvac
fionesde
fl S
r. Beck Be
rna
rd”
,“P
resen
tac
fión S
tephenson
”.
BuenosA
fi
res
:Imp
ren
taI
tafl
fiana(1876
),pp
.LXV
-LXXX
.
KÜHN
,Franz(1933
),“G
rund
fissde
rku
fl
tergeog
raph
fievonA
rgen
tfin
fien
”,en MOROS
I,Ju
fl
fioA
.y
V
ITALONE
,Cr
fis
tfinaE
.(1990
),“LaP
fla
ta,sura
ízfind
fiana
”,Se
rfieD
fi
fus
fión
.Año2
.Nº3
:Com
fis
fión
deInves
tfigac
fionesC
fien
tíficasdeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.
LE
IVADE D
OSO, Ma
ríaEs
ter(1981
),“Lasco
flon
fiasde
flá
reachaqueña
”,en2C Rev
fis
taCons-
t
rucc
fióndefla C
fiudadn
o
19
.Ba
rce
flona
:Ed
fi
ta Coop
.Ind
.deT
raba
joAsoc
fiado
,Grupo2C
.S.C
.I
.
pp8
-19
.ISSN0213
-1927
.
LEVENE
,Rfica
rdo
,Dfi
rec
tor Gene
rafl(1941
),“H
fis
tor
fiadeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
resyFo
rma-
c
fióndesusPueb
flos
”,T
omoI
I.LaP
fla
ta:Pub
fl
ficac
fionesde
flA
rch
fivo H
fis
tór
ficodeflaP
rov
finc
fiade
BuenosA
fi
res
,Ta
fl
flerdeImp
res
fiones Ofic
fia
fles
.
a
. So
rsdeT
rfice
rr
fi
, Gu
fi
fl
fle
rmfina
,“Gene
raflSan Ma
rt
ín”
,pp
.309
-314
.
b
. So
rsdeT
rfice
rr
fi
, Gu
fi
fl
fle
rmfina
,“Do
flo
res
”,pp
.199
-206
.
c
. Sa
flvado
res
,An
ton
fino
,“SanV
ficen
te”
,pp
.641
-646
.
d
. DeLáza
ro,JuanF
.
,“Co
flón
”,pp
.153
-158
.
e
. DeLáza
ro,JuanF
.
,“Guam
fin
í”
, pp
.335
-340
.
f
. DeLáza
ro,JuanF
.
,“Ado
fl
foA
fls
fina
”,pp
.27
-33
.

85
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

LEVENE
,Rfica
rdo
,Dfi
rec
tor Gene
rafl(1947
),“H
fis
tor
fiadefla Nac
fiónA
rgen
tfina
”.BuenosA
fi
res
:Lfi-
b
rer
íayEd
fi
tor
fia
flATENEO
,2ºed
fic
fión
,p.539
.
MALLO
,Ped
ro(1878
),“Lecc
fionesdeH
fig
fienePúb
fl
fica
”.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
taLaT
rfibuna
.
MART
INEZ
,Áflva
ro M
.(1978
), “San Ca
rflosde Bo
fl
íva
r.H
fis
tor
fia V
fie
ja.LaFundac
fión
.Aque
fl
flos
p
rfime
rosd
ías
”.BuenosA
fi
res
:Ed
fic
fiónConmemo
rat
fivade
flCen
tena
rfiode
flaC
fiudad
.
MASCAREÑAS
,Ca
rflo
sE.D
fi
rec
tor(1956
),“Nue
vaEn
cfi
c
floped
fiaJu
ríd
fi
ca”
.Ba
rce
flona
:Le
fi
xEd
fi
tor
.
MCR
, Mun
fic
fipa
fl
fidadde Co
rone
flde Ma
rfinaLeona
rdo Rosa
fles
, Pun
taA
fl
ta,“
Info
rmesob
reflos
o
rígenesydesa
rro
fl
flode
flcascoh
fis
tór
ficode
flac
fiudaddePun
taA
fl
ta”
.Arch
fivoH
fis
tór
fico Mun
fic
fipa
fl
.
h
ttp
:/
/www
.arch
fivodepun
taa
fl
ta.com
.ar
/tema
rfio
/pa
tr
fimon
fio
/pflanos
/pa
tr
fimon
fio
.htm
.
MEMOR
IAde
flDepa
rtamen
toGene
rafldeInm
fig
rac
fión(1894
),“Desc
rfipc
fiónde
flte
rrenode
flaCo
flo-
n
fiaRes
fis
tenc
fia
”.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
tadePab
floCon
fieH
fi
jos(1895
),pp
.47
-50
.
MOPBA
, M
fin
fis
ter
fiode Ob
ras Púb
fl
ficasdefla P
rov
finc
fiade BuenosA
fi
res(hoy M
fin
fis
ter
fiodeIn-
f
raes
truc
tura
),A
rch
fivodeInves
tfigac
fión H
fis
tór
ficay Ca
rtog
ráfica
, Dup
fl
ficadosde D
fi
fl
figenc
fiasde
Mensu
rayCa
rpe
tadep
flanos
.
(1826
),“NuevoPueb
flodeDo
flo
res
”,Ag
rfimenso
rJosé Me
flcho
rRome
ro,Exped
fien
te N
º33
.
(1837
),“Nuevo Pueb
flode San
tosLuga
resde Rosas
”, Pueb
flo Rosas
,hoy Gene
rafl San
Ma
rt
ín,Pa
rt
fidode Gene
raflSan Ma
rt
ín,Ag
r. Ma
rcosCh
fic
flana
.Exp
.Nº28
.
(1854
),“Pueb
flodeSanV
ficen
te”
,Ag
r.Ja
fimeA
rru
fó.Exp
.Nº35
.
(1855
),“E
j
fidodeSanV
ficen
te”
, Ag
r.Schus
ter
,Exp
.Nº40
.
(1864
),“P
flanode
flo
tesp
rop
fiedadde
flConse
joEsco
fla
r”
, Mensu
rade
flte
rrenop
rop
fiedadde
fl
S
r. Ma
rfianoB
fiaus
”,Ag
r.Ped
roP
fico
.Exp
.Nº31
-89
.
(1868
),“Pueb
flodeCh
fiv
fi
flcoy
”,Ag
r.V
ficen
teSouza
, Exp
.Nº34
.
(1876
),“Pueb
flodeCo
flón
”, Ag
r.JuanEscoba
r,Exp
.Nº13
(1878
),“Pueb
flodeSanCa
rflosdeBo
fl
íva
r”
,Ag
r.Ra
fae
flHe
rnández
,Exp
.Nº12
.
(1881
),“D
fiv
fis
fióndeflasT
fie
rrasPúb
fl
ficas
.Prov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
”:(1881
)Secc
fión2
º”
Ag
r.P
fi
rovano
,Pflano630
-27
-4;(1880
) Secc
fión3
ºAg
r. Ramón Cas
tro
, P
flano632
-27
-4;
(1882
)Secc
fión4
ºAg
r. Sou
rdeaux
,Pflano631
-27
-4y(1885
)Secc
fión5
º Ag
r.Joaqu
ínCas
-
ca
fl
flar
,Pflano633
-27
-4.Exp
.Nº45
-49
.
(1883
),“Pueb
flodeCo
rone
flP
rfing
fles
”,Ag
r. Oc
tav
fioP
fico
, Exp
.Nº56
.
(1884a
),“Pueb
flode Guam
fin
í”
,Ag
r.F
.C.de Mey
rafl
fles
, Exp
.Nº29
.
(1884b
),“Pueb
flodeAdo
fl
foA
fls
fina
”,Ing
.Rodo
fl
fo Mo
reno
, Exp
.Nº16
.
(1885
),“Pueb
flode
flCo
flo
rado
”,Ing
.Rodo
fl
fo Mo
reno
,Exp
.Nº1deV
fi
fl
fla
rfino
.
(1887
),“Pueb
flodeT
renqueLauquen
”,Ag
r.Edua
rdo Mo
reno
,Exp
.Nº40
-42
.
(1889
),“Cen
trosAg
ríco
flas
.Fó
rmu
flaN
º8”
,Exp
.Le
tra MN
º115
.
(1889a
),“Cen
troAg
ríco
flaNuevaP
fla
ta”
,Prop
fiedaddeRa
fae
flHe
rnández
, Pa
rt
fidode Pe
-
hua
jó,Exp
.Nº43
;(1906
)“D
fiv
fis
fiónde Condom
fin
fiode
fl Campo NuevaP
fla
ta.Suces
fiónde

86
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/B
fib
fl
fiog
raf
ía

Ra
fae
flHe
rnández
”, Ag
r.En
rfique G
flade
,Exp
.Nº92
.
(1889b
),“Soc
fiedad C
fiudadde Quequénsob
refundac
fióndeunPueb
floyPue
rto
”,Pa
rt
fido
deLobe
ría
,Exp
.Nº155
.
(1901
),“Pa
rt
fidodeCa
rflosT
ejedo
r,rese
rvafisca
flT
resA
flga
rrobos
”,Exp
.Nº40
.
(1902
)“Pa
rt
fidodeT
renqueLauquen
,rese
rvafisca
flLas Guasqu
fi
tas
”,Ing
.En
rfiquedeLa
-
mad
rfidyAg
r.JuanBugn
fi
, Exp
.Nº138
.
(1907
),“C
fiudadA
tflán
tfida
”,Bah
íaB
flanca
,Ag
r.A
flbe
rtodeflaSo
ta,Exp
.Nº359
.
(1912
),“C
fiudadA
tflán
tfida
”,Bah
fiaB
flanca
,ca tano 5
rpe .
(1915
),“Co
flon
fiaEmpo
rfioS
troede
r”Pa
rt
fidodePa
tagones
, Ag
r.JuanC
.Fuchs
.Exp
.Nº97
.
(1929
)“V
fi
fl
flaS
troede
r”
,Ag
r.R
. Gonzá
flezEsca
rrá
,Exp
.Nº1
12.
(1933
),“Rea
fl P
rov
fis
fiónsob
re Descub
rfim
fien
tosy Pob
flac
fiones
,13dejun
fiode1573
”,en
Comp
fi
flac
fióndeRe
ferenc
fiasDocumen
tafles
,TomoI
.LaP
fla
ta:Pub
fl
ficac
fionesde
fl M
fin
fis
ter
fio
de Ob
rasPúb
fl
ficas
,Ta
fl
fleresdeImp
res
fiones Ofic
fia
fles
,pp
.303
-318
.
(1954
),“Rea
jus
tefinmob
fi
fl
fia
rfiofley5738
”,M
fin
fis
ter
fiode Hac
fienda
, Econom
íay P
rev
fis
fión
,
D
fi
recc
fióndeRen
tas
,133
-Co
rone
flRosa
fles
.
(1971
) Mouche
t,Ca
rflos
,“Pos
fib
fi
fl
fidadesdeap
fl
fica
r med
fidas
flega
flesyadm
fin
fis
tra
tfivasa
flP
fla
-
neam
fien
to U
rbanoenflaA
rgen
tfina
”,enSubsec
reta
ríade U
rban
fismo
,Dfi
recc
fiónde O
rde-
nam
fien
toU
rbano
,finéd
fi
to.
(1977
),“Ley8
.912
,Ordenam
fien
toT
err
fi
tor
fia
flyUsode
flSue
flo
”,Subsec
reta
ríadeU
rban
fismo
yV
fiv
fienda
,Dfi
recc
fiónde O
rdenam
fien
to U
rbano
.La P
fla
ta:D
fi
recc
fióndeImp
res
fionesde
fl
Es
tadoyBo
fle
tín Ofic
fia
fl
.
MOROS
I,Ju
fl
fioA
.(2000
),“Repe
rcus
fiones
,resonanc
fiasyresp
flando
resdeLaP
fla
ta”
,enAna
fles
L
INTA“99
.LaP
fla
ta:Ed
fi
torLabo
rato
rfiodeInves
tfigac
fionesde
flT
err
fi
tor
fioye
flAmb
fien
te,Com
fis
fión
deInves
tfigac
fionesC
fien
tíficasdeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
,pp
.11
-25
.
_____yC
rfis
t
finaE
.Vfi
taflone(1994
),“Pe
rdu
rac
fiónde
flasno
rmas
find
fianasene
flu
rban
fismoa
rgen-
t
fino
”,enAna
fles L
INTA“93
.LaP
fla
ta:Labo
rato
rfiodeInves
tfigac
fionesde
flT
err
fi
tor
fioye
flAmb
fien
te.
Com
fis
fióndeInves
tfigac
fionesC
fien
tíficasdeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
,pp
.9-24
.
_____yC
rfis
t
finaE
.Vfi
taflone(1990
),“LaP
fla
ta,sura
ízfind
fiana
”,Se
rfieD
fi
fus
fiónAño2N
º3.LaP
fla-
ta
:Com
fis
fióndeInves
tfigac
fionesC
fien
tíficasdeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.
MORR
IS,A
.E.J
.(1984
),“H
fis
tor
fiadeflaFo
rma U
rbana
”. Ba
rce
flona
: Ed
fi
tor
fia
fl Gus
tavo G
fi
fl
fi S
.A.
Co
flecc
fiónA
rqu
fi
tec
turayPe
rspec
tfiva
.
PÉRGOL
IS,JuanCa
rflos(1982
),“LasC
fiudadesLa
tfinoame
rficanas
:Arqu
fi
tec
turayE
flemen
tosde
s
fign
fificac
fión
”,enAc
tasde
fl Encuen
trodeAme
rfican
fis
tas
,Bogo
tá,Co
flomb
fia
.
PEREZ AMUCHASTEGU
IA.J
.(1977
),“Men
tafl
fidades A
rgen
tfinas(1860
-1930
)”
. Buenos A
fi
res
:
EUDEBA
,Ed
fi
tor
fia
flUn
five
rsfi
tar
fiadeBuenosA
fi
res
.
PEYRET
,Aflex
fis(1889
),“Unev
fis
fi
teauxco
flon
fiesdefla Répub
fl
fiqueA
rgen
tfine
”. Pa
rís
,France
:

87
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Imp
rfim
fi
r
fieT
ypog
raph
fiquedeP
. Mou
fi
fl
flo
t.
PRADOYROJAS
,Au
refl
fiano(1877
),“LeyesyDec
retosp
romu
flgadosen
flaP
rov
finc
fiadeBuenos
A
fi
resdesde1810a1876
”.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
tade
fl Me
rcu
rfio
.
1
. Inspecc
fiónenflosFue
rtesdeF
ron
tera
,15dejun
fiode1810
,p.37
.
2
. Ins
trucc
fiónc
fi
rcu
fla
rpa
raflosA
flca
fldesdeBa
rr
fios
, 5deene
rode1813yBandosob
rePo
fl
fi
-
c
ía,ju
fl
fiode1818
,p.446
.
3
. Fundac
fióndePueb
flos
,15desep
tfiemb
rede1814
,p.261
.
4
. Ed
fific
fiosyCa
fl
flesdeflasC
fiudadesyPueb
flos
,14ded
fic
fiemb
rede1821
,p.217
.
5
. T
errenosenPa
tagones
,21ded
fic
fiemb
rede1821
,p.222
.
6
. DesagüesSupe
rfio
resdeflasCasas
,11defeb
rerode1822
,p.251
.
7
. Re
jasdeEd
fific
fios
,29deene
rode1822
,p.238
.
8
. Ed
fific
fiosPúb
fl
ficos
, 2deju
fl
fiode1822
,p.329
.
9
. T
emp
flosdeCampaña
, 7deene
rode1823
,p.366
.
10
. Dema
rcac
fióndeflosPueb
flosdeCampaña
, 16deab
rfi
flde1823
,p.296
.
1
1. T
errenosenflosPueb
flosdeCampaña
, 9deagos
tode1824
,p.22
.
12
. So
fl
fic
fi
tudessob
reT
errenosBa
fld
íos
,27desep
tfiemb
rede1824y1825
,p.35y91
.
13
. So
fla
resdeCampaña
,19deene
rode1825
,p.67
.
14
. Rese
rvasdeSo
fla
resenflosPueb
flosde Campañacondes
tfinoaEd
fific
fiosPúb
fl
ficos
,16de
sep
tfiemb
rede1825
,p.190
.
15
. Ac
fla
rac
fiónde
flsen
tfidode
flDec
reto16
/4/23
,22deab
rfi
flde1826
,p.151
.
16
. Ven
tadeT
fie
rras
,17deju
fl
fiode1826
,p.171
.
17
. Des
fignac
fióndeflas G
rac
fiasy Ob
fl
figac
fionesaflosPob
flado
resenfla NuevaF
ron
tera
,5de
mayode1827
,p.241
.
18
. Ca
fl
flesdeC
fi
rcunva
flac
fiónySa
fl
fida
,9de mayode1827
,p.246
.
19
. T
fie
rras
,seconcede
rántodasopa
rtesdeflasqueunfind
fiv
fiduodenunc
fie
,10de mayode
1827
,p.247
.
20
. AnchosdeVe
redas
,30de mayode1827
,p.250
.
21
. Des
fignac
fiónenflosFue
rtesdeF
ron
terade
flte
rrenopa
raflasPob
flac
fionesyT
fie
rrasdePan
L
fleva
r,28deab
rfi
flde1828
,p.326
.
22
. NuevaL
íneadeF
ron
tera
,19desep
tfiemb
rede1829
,p.392
.
23
. P
roh
fib
fiendoflaCons
trucc
fiónde G
radasSa
fl
fien
tesoP
fi
flas
trasenflosEd
fific
fios
,20deene
ro
de1830
,p.442
.
24
. Conces
fióndeT
errenosenBah
íaB
flancayPa
tagones
,31deoc
tub
rede1855
,p.209
.
25
. Reducc
fiónde
flE
j
fidodeJun
ín,4deju
fl
fiode1857
,p.282
.
26
. In
formede
flF
fisca
fldeEs
tado
,21de ma
rzode1862
,p.170
.
27
. In
formedeDn
.Va
flen
tínA
fls
fina
,15deab
rfi
flde1862
,p.172
.

88
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/B
fib
fl
fiog
raf
ía

28
. In
formede
flDepa
rtamen
toT
opog
ráfico
, 31deju
fl
fiode1862
,p.172
.
29
. L
ímfi
tesa
flae
xten
sfióndeT
fie
rra
sen
flo
sPa
rt
fido
sdeCampaña
,1desep
t
fiemb
rede1862
,p.173
.
30
. LeydePesasy Med
fidas
, 6deagos
tode1864
,p.332
.
31
. Rese
rvasdete
rrenospa
raCen
trosdePob
flac
fión
,17deab
rfi
flde1866
,p.12
.
32
. Es
tab
flec
fiendoflaA
fl
turaquedebe
rántene
rflosf
ren
tesene
fl Mun
fic
fip
fiodefla Cap
fi
taflyPue-
b
flosdeCampaña
, 17deju
fl
fiode1872
,p.166
.
33
. In
formede
flDepa
rtamen
todeIngen
fie
ros
,26deju
fl
fiode1876
,p.127
.
PRADOYROJAS
,Au
refl
fiano(1877
),“LeyesyDec
retosp
romu
flgadosen
flaP
rov
finc
fiadeBuenos
A
fi
resdesde1810a1876
”.BuenosA
fi
res
:Imp
ren
tade
fl Me
rcu
rfio
.
____1a,“Fomen
tode
flaInm
fig
rac
fiónyflaIndus
tr
fia
”,4desep
tfiemb
rede1812
,p.9
.
RANDLE
,Pa
tr
fic
fio(1966
),“Geog
raf
íaH
fis
tór
ficayP
flaneam
fien
to”
.BuenosA
fi
res
:EUDEBA
.,Ed
fi
to-
r
fia
flUn
five
rsfi
tar
fiadeBuenosA
fi
res
.
____
(1969
),“LaC
fiudadPampeana
. Geog
raf
íaU
rbana
. Geog
raf
íaH
fis
tór
fica
”.BuenosA
fi
res
:EU-
DEBA
,Ed
fi
tor
fia
flUn
five
rsfi
tar
fiadeBuenosA
fi
res
.
RAWSON
, Gu
fi
fl
fle
rmo(1876
),“Con
ferenc
fiassob
reH
fig
fienePúb
fl
fica
”.Pa
rís
,France
:Donname
tte
e
tHa
ttu
.
RATODESAMBUCETT
I,Susana(1975
),“A
vefl
flaneday
flaNac
fiónve
rsus
flaP
rov
finc
fiadeBuenos
A
fi
res
”.BuenosA
fi
res
:Ed
fi
tor
fia
flLaP
fléyade
.
RAZOR
I
,Am
í
fl
car(1945
),“H
fi
s
tor
fiade
flaC
fiudadA
rgen
t
fina
”,T
omo
sIIy
II
I.Bueno
sAfi
res
:Imp
ren
taLópe
z.
REG
ISTRO OF
ICIAL-PBA
-deflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
(1870
),“Le
ydeEg
fido
s”.Bueno
sAfi
res
:Imp
ren
tade
fl Me
rcu
rfio
,p.738
.
(1883a
),“Le
ydeC
rea
cfióndeDo
cePueb
flo
s”.San Ma
rt
ín:E
scue
fladeA
rte
syO
fi
cfio
s,p
.479
.
(1883b
),“Fundac
fiónde
fl Pueb
flode Co
rone
fl P
rfing
fles
”. San Ma
rt
ín: Escue
fladeA
rtesy
Ofic
fios
,p.592
.
(1883
c),“Fo
rma
cfiónde
flPueb
flodeGuam
fin
í”
,10deno
vfiemb
rede1883
.San Ma
rt
ín:E
scue
fla
deA
rte
sy O
fi
cfio
s,p
.480
.
(1883d
),“Funda
cfiónde
flPueb
floAdo
fl
foA
fl
s
fina
”,San Ma
rt
ín:E
scue
fladeA
rte
syO
fi
cfio
s,p
.634
.
REG
ISTRONAC
IONAL deflaRepúb
fl
ficaA
rgen
tfina
:
(1875
),“Leyau
tor
fizando
fla
finve
rsfiónde200
.000$fue
rtesen
flac
reac
fióndePueb
flosyFo
r-
t
fines
”,1
ºdeoc
tub
rede1875
,TomoX
IV.BuenosA
fi
res
:Soc
fiedadAnón
fimadeT
opog
raf
ía,
L
fi
tog
raf
íayFund
fic
fióndeT
fipos
,p.510
.
(1895
),“LeydeInm
fig
rac
fióny Co
flon
fizac
fión
”,19deoc
tub
rede1876
,Tomo V
II
. Buenos
A
fi
res
:Ta
fl
flerT
fipog
ráficodeflaPen
fi
tenc
fia
ríaNac
fiona
fl
,p.491
.
REPS
,John(1965
),“The ma
kfingo
furbanAmé
r
fi
ca.Ah
fi
s
tor
yofc
fi
typflann
fing
fintheUn
fi
tedS
ta
tes
”.New
Je
rse
y:P
r
fin
ted
fin
theUn
fi
tedS
ta
teso
fAme
r
fi
canb
y Me
r
fidenG
ravu
reCompan
y. Me
r
fiden
,Conne
ct
fi
cut
.
ROCCA
,Ca
rflosJ
.yROCCA
,Afle
jand
ro(1978
),“Sob
ran
tesyT
ofle
ranc
fiasen
flasLeyesdeT
fie
rras

89
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

deflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
”.LaP
fla
ta:Ed
fic
fión Geoca
rt
. Compañ
íaA
rgen
tfinadeLevan
ta-
m
fien
tosT
opog
ráficosyCa
tas
tra
fles
,Ta
fl
fleresde G
ráficaLou
rdes
.
ROJAS M
IX,M
figue
fl(1978
),“La P
flaza Mayo
r.E
flu
rban
fismo
,fins
trumen
todedom
fin
fioco
flon
fia
fl

.
Ba
rce
flona
: Muchn
fikEd
fi
toresdeId
fiomasV
fiv
fien
tesS
.A.
SALVADORES
,An
ton
fino(1937
),“O
flava
rr
íaysusCo
flon
fias
”.LaP
fla
ta:Pub
fl
ficac
fionesde
flA
rch
fivo
H
fis
tór
ficodeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
,Ta
fl
flerdeImp
res
fiones Ofic
fia
fles
.
SARM
IENTO,Dom
fingoF
.(1851
),“V
fia
jesenEu
ropa-A
fr
fica
fiAmé
rfica
”,SegundaEn
trega(T
omo
I
I)
.San
tfiago(Ch
fi
fle)
:Imp
ren
tadeJu
fl
fioBe
fl
finyCA
.
SCHOPFLOCHER
, Robe
rto(1955
),“H
fis
tor
fiadefla Co
flon
fizac
fiónAg
ríco
fladefla A
rgen
tfina
”, Co-
flecc
fiónCampoA
rgen
tfino
.BuenosA
fi
res
:Ed
fi
tor
fia
flRa
figa
fl
.
SORSDETR
ICERR
I,Gu
fi
fl
fle
rmfina(1942
),“O
rígenesde
flPueb
floyPa
rt
fidodeCo
flón
”,enLabo
rde
fl
Cen
trodeEs
tud
fiosH
fis
tór
ficosdeflaUn
five
rsfidadNac
fiona
fldeLaP
fla
ta.LaP
fla
ta:UNLP
.
STEFAÑUK
,Mfigue
fl Ánge
fl(1991
),“Evo
fluc
fióndefla Ca
rtog
raf
íade M
fis
fiones
”.M
fis
fiones
,Ar-
gen
tfina
:Ed
fic
fiones Mon
toya
.
STORN
I,A
fl
fons
fina(1944
),“Cuad
radosyángu
flos
”,enAn
toflog
íapoé
tfica
.BuenosA
fi
res
: Co
flec-
c
fiónAus
tra
fl
.
VEDOYA
,J.C
.(s
/f
),“T
fie
rrass
findueños
”,enRev
fis
taT
odoesH
fis
tor
fiaN
º12
,p.69
.
V
ITALONE
,Cr
fis
tfinaE
.(1990a
)“T
razadosU
rbanosyRu
raflesBonae
renses
:UnaH
fis
tor
fiade Mo-
de
flos
”,P
rfime
rPrem
fio“Homena
jeaPed
roBeno
fi
t
”,ca
tego
ríaEnsayoC
fien
tífico
,Ce
rtamende
flas
C
fienc
fias
,flasA
rtesye
flPensam
fien
to1990
.LaP
fla
ta:Subsec
reta
ríadeCu
fl
tura
.Dfi
recc
fiónGene
rafl
deEscue
flasyCu
fl
turadeflaP
rov
finc
fia de BuenosA
fi
res
.
_____yEn
rfique Gama
fl
flo(1990b
),“LaT
rad
fic
fiónU
rban
íst
ficaA
rgen
tfina
,Unaap
rox
fimac
fióna
flco-
noc
fim
fien
todeflosT
razadospa
raCo
flon
fiasAg
ríco
flas
”,P
rfime
ra Menc
fión“Homena
jeaPed
roBe-
no
fi
t
”,ca
tego
ríaEnsayo C
fien
tífico
, Ce
rtamendeflas C
fienc
fias
,flasA
rtesye
flPensam
fien
to1990
.
LaP
fla
ta:Subsec
reta
ríadeCu
fl
tura
.Dfi
recc
fión Gene
rafldeEscue
flasyCu
fl
turadeflaP
rov
finc
fia
.
____
(1991
),“E
fl O
rdenam
fien
toRac
fiona
flde
flT
err
fi
tor
fioA
rgen
tfino
.LosS
fis
temasT
ranscu
fl
turados
”,
SegundoP
rem
fioConcu
rsoCom
fis
fiónPe
rmanen
tedeInves
tfigac
fionesH
fis
tór
ficas
.LaP
fla
ta:Con-
se
joP
rofes
fiona
fldeAg
rfimensu
radeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.
____y Ma
rce
floT
orfino(1992a
),“Enc
ruc
fi
jadasU
rbanas
”,P
rfime
rPrem
fio VCen
tena
rfiode
flDescu-
b
rfim
fien
todeAmé
rfica
,ca
tego
ríaEnsayoC
fien
tífico
.LaP
fla
ta:Concu
rsoL
fi
tera
rfioC
flubEspaño
fl
.
____yA
fl
f
redo Con
tfi(1992b
),“Ch
fiv
fi
flcoy
.Supa
tr
fimon
fioa
rqu
fi
tec
tón
ficoyu
rban
íst
fico
”,P
royec
to
Iden
tfidadBonae
rense
.LaP
fla
ta:Com
fis
fióndeInves
tfigac
fionesC
fien
tíficasde
flaP
rov
finc
fiadeBue
-
nosA
fi
res
.
____
(1993a
),“Mo
rfo
flog
íaeIns
trumen
tosTécn
fico
-flega
fles
.Ap
ropós
fi
todeflaLey8912
/77
”,en
Rev
fis
taA
rqu
fi
tec
tos N
º34
.La P
fla
ta: Pub
fl
ficac
fiónde
fl Co
fleg
fiodeA
rqu
fi
tec
tosdefla P
rov
finc
fiade
BuenosA
fi
resD
I.pp
.4-5
.

90
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/B
fib
fl
fiog
raf
ía

____
(1993b
),“Cuad
rícu
flasBonae
renses
”,enAna
fles L
INTA“93
.LaP
fla
ta:Labo
rato
rfiodeInves-
t
figac
fionesde
flT
err
fi
tor
fioye
flAmb
fien
te. Com
fis
fióndeInves
tfigac
fiones C
fien
tíficasdeflaP
rov
finc
fia
deBuenosA
fi
res
.pp
.39
-45
.
____
(1996a
),“E
flE
j
fido
”,enRev
fis
tadeH
fis
tor
fiaBonae
renseAñoI
IIN
º11
.BuenosA
fi
res
:Ins
tfi
tuto
H
fis
tór
ficode
flPa
tr
fimon
fiode Mo
rón
.
____
(1996b
),“U
rban
fismo Bonae
rensede
fls
fig
flo X
IX.La P
fla
ta,C
fiudad H
fig
fién
fica
”,en Rev
fis
ta
deH
fis
tor
fiaBonae
renseAñoI
IIN
º9.BuenosA
fi
res
:Ins
tfi
tutoH
fis
tór
ficode
flPa
tr
fimon
fiode Mo
rón
.
WE
INBERG
,Aflbe
rtK
.(1968
),“E
flDes
tfino Man
fifies
to.E
flexpans
fion
fismonac
fiona
fl
fistaen
flah
fis
tor
fia
no
rteame
rficana
”.BuenosA
fi
res
:Ed
fi
tor
fia
flPa
fidos
.
W
ILDE
,Edua
rdo(1885
),“Cu
rsodeH
fig
fienePúb
fl
fica
”.BuenosA
fi
res
:C.Caseva
fl
fleEd
fi
tor
.

91
Cuad
rícu
fla
senflao
rgan
fi
zac
fiónde
flte
rr
fi
tor
fiobonae
ren
sede
fls
fig
floX
IX/ïnd
fi
ce

Índ
fi
ce

P
róflogo 5

P
resen
tac
fión 7

In
trodu
ccfión 11

Pa
rte1
:Efle
j
fidodepueb
flos 15

Pa
rte2
:E fl Mode
flou
rbano 25 Laregu
fla
cfióndeflate
rce
radfimens
fión
.
cflás
ficopampeano Losprocedfim
fien
tostécn
fi
cosparacon ceb
fi
ry/ote
rr
fi
tor
fia
fl
fi
zarflos mode
flosencuad
rícu
flas
.
V
arfian
tesfingen
fiosasde
fl mode
flou
rbanoc
flás
fi
copampeano
.
T
razadosu
rbanosconsus
tan
cfiadoscone
fl mode
flode1876
.
De
cfis
fionesp
rfi
vadassob
reunat
ramadebaseencuad
rícu
fla
.
T
rans
forma
cfionesy¿desapa
rfi
c
fiónde
fl mode
flo?

Pa
rte3
: Macrocuad r
ïcuflas 51 T
fie
rraspúb
fl
fi
casde
flpa rt
fidodeCh fi
v
fi
fl
co y
.
enflaorgan
fi
za c
fión T
fie
rraspúb
fl
fi
casa
floes teysu rdeflap rovfincfiadeBuenosAfi
res.
deg
randese x
tens
fiones
T
fie
rraspúb
fl
fi
casdefloste rr
fi
tor
fiosna c
fionafles deEflGranCha coy M
fis
fiones
.
det
fie
rraspúbfl
fi
cas

Ep
íflogo 69

Anexo 75

B
fib
fl
fiog
raf
ía 81

93
Pub
fl
fi
cac
fionesde
flA
rchfi
voH
fis
tor
fi
co
deflaP
rov
fin
cfiadeBuenosA fi
res“D
r.R
fi
cardoLevene ”

I
.Losa
rch
fivosh
fis
tór
ficosdeflap
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res

1.EflA rch fivoH fis


tórficodeflaP rov fincfiadeBuenosA fi
res,po rCa rmefloV .Zfingon fi
.(1928
).
2.LosA rch fivosH fistórficosdeLu ján,po rFede r
ficoF . Monja rd
ín .(1928 ).Ago tada .
3.EflA rch fivoH fis
tórficodeflaP rov fincfiadeBuenosA fi
res,po rJoséT or
reReve fl
flo
.(1941).
4.LosA rch fivosH fistórficosde Me rcedes,po rAfl
fredoA .Yrfiba
rren .(1943 )
.
5.Arch fivoH fistó r
ficodeflaP rov fincfiadeBuenosA fi
res. Guíade flInvestfigado r,po r
MarcefloR fimofldfi(2006 )
.
6.“Ene flca fl
flados fi
flencfiodeesassa flas…”:eflArch fivoHfistórficodeflaP rov fincfiade
BuenosA fi
rescomofins tfi
tuc
fióndecu fl
tura(1925-1975 ), por Ma rce
floJ.R fimofldfi
.(2011)
.

I
I.Con
trfibuc
fiónaflah
fis
tor
fiadeflospueb
flosdeflaP
rov
finc
fiadeBuenosA
fi
res
.

1.Loso rígenesdeChascomús,1752 -1825,po rRómu floD .Ca rbfia


,conAdve rtenc fiade
R
ficardoLevene .(1930 ).Ago tada .Reed ficfiónd fig
fi
tafl(2004 )
.CD -Rom .
2.Apun tesh fistórficosde flpueb flodeSanFe rnando,po rEn r
fiqueUdaondo .(1930 ).
3.Ensayosob ree flpagodefla Magda flenaene flsfig
floXV III,po rAn ton finoSa flvado res.
(1930 ) .Ago tada .Reed fic
fiónd fig
fi
ta fl(2003 ).CD -Rom .
4.Loso rígenesyfundac fióndeflav fi
fl
fladeSanAn tonfiode flCam fino,po rJoséT orre
Reve fl
flo.(1932 ).Ago tada .Reed fic
fiónd fig
fi
ta fl(2004 ) .CD -Rom .
5.Lafede ra
fl
fizacfióndeBuenosA fi
resyfundac fióndeLaP fla
ta,po rAn tonfinoSa flvado res.
(1932 ) .Ago tada .Reed fic
fiónd fig
fi
ta fl(2004 ).CD -Rom .
6.E flpue r todeflaEnsenadadeBa rragán ,1727 -1810,po r Gu fi
fl
fle
rm finaSo rsdeT rficerr
fi
.
(1933 ) .Ago tada .Reed fic
fión(2003 ).Red fic
fiónd fig
fi
tafl(201 1
).CD -Rom .
7.E florfigendeflac fiudadde Me rcedes,po rA fl
f
redoA .Yrfibarren ,conAdve rtenc fiade
R
ficardoLevene .(1937 ).Ago tada .
8.Loso rígenesdeRanchos(Gene ra flPaz )1771 -1865,po rA fl
fredoV fidafl
.(1937 ).
9.H fis
to rfiadeSanN ficoflásdeflosA rroyos .Desdesuso rígeneshas ta1810,po rAdo fl
fo
Garretón .(1937 ).Ago tada .Reed fic
fiónd fig
fi
ta fl(201 1).CD -Rom .

95
10. Quilmes colonial, por Guillermina Sors de Tricerri. (1937). Agotada. Reedición digital
(2005). CD-Rom.
11. Olavarría y sus colonias, por Antonino Salvadores. (1937). Agotada. Reedición digital
(2009). CD-Rom.
12. Apuntes para la historia de Saladillo, por Manuel Ibáñez Frocham. (1937). Agotada.
Reedición digital. (2005). CD-Rom.
13. El pago de los Lobos. Noticias y apuntes, por Juan R. Angueira. (1937).
14. Crónica vecinal de Nueve de Julio, 1863-1870, por Buenaventura N. Vita. (1938).
15. Los orígenes de Campana hasta la creación del partido, por Jorge P. Fumiére.
(1938).
16. Historia de la ciudad de San Nicolás de los Arroyos, por José E. De la Torre. (1938).
17. Nuestra Señora de los Dolores, por Rolando Dorcas Berro. (1939). Reedición digital.
(2006). CD-Rom.
18. El partido de Avellaneda, 1580-1890, por Antonio A. Torassa. (1940).
19. Chivilcoy. La región y las chacras, por Mauricio Birabent. (1941). Agotada. Reedición
digital (2011).
20. Orígenes históricos de Mar del Plata, por Julio César Gascón. (1942).
21. Reseña histórica del partido de Las Conchas, por Enrique Udaondo. (1942).
22. Historia del partido de General Sarmiento, por Eduardo I. Munzón. (1944).
23. Historia de Pergamino hasta 1895, por Luis E. Giménez Colodrero. (1945). Agotada.
24. Historia de Zárate, 1869-1909, por Vicente R. Botta. (1948). Agotada. Reedición
digital. (2005). CD-Rom.
25. El Fuerte 25 de Mayo, en Cruz de Guerra, por Carlos A. Grau. (1949).
26. Apuntes para la Historia del partido de la Ensenada, 1821-1882, por Francisco
Cestino. (1949). Agotada. Reedición digital (2011).
27. Historia de la ciudad de Rojas hasta 1874, por Juan J. Cabodi. (1950).
28. Apuntes para la historia de Junín, por René Pérez. (1950).
29. La sanidad en las ciudades y pueblos de la provincia de Buenos Aires, por Carlos
A. Grau. (1953).
30. Contribución a la historia de Bragado, por Juan R. Moya. (1957). Agotada. Reedición
digital. (2005). CD-Rom.
31. Los orígenes del pueblo de Belgrano (1855-1862), por Andrés R. Allende (1958).
32. Reseña histórica del partido de Mar Chiquita y sus pueblos, por Eduardo S.
Freije. (1963).
33. Coliqueo, en el indio amigo de Los Toldos, por M. Meinrado Hux. (1966). Agotada.
34. Guardia Nacional. Orígenes del partido y ciudad de Chacabuco, 1865-1890, por
Oscar R. Melli. (1967).
35. Historia de Quilmes desde sus orígenes hasta 1941, por José A. Craviotto. (1967).
36. Lomas de Zamora, desde el siglo XVI hasta la creación del partido, por Alberto S. J.
De Paula y Ramón Gutiérrez. (1967).
37. Capellanía de Santos Lugares. Historia de las Tierras, Pueblos y Ferrocarriles, por
Luis E. Comandi. (1968).
38. Origen y formación del partido y pueblo de Almirante Brown (Adrogué), 1750-
1882, por Jorge P. Fumiere. (1969). Agotada.
39. Historia del pueblo y partido de Lincoln en el siglo XIX. La conquista del oeste
bonaerense, por Andrés R. Allende. (1969).
40. Historia del pueblo Vaccarezza y partido de Alberti, por Jorge, Oscar y Roberto
Vaccarezza. (1970).
41. Historia de Carmen de Areco, 1771-1970, por Oscar R. Melli. (1974).

96
42. Del pago del Riachuelo al partido de Lanús, 1536-1944, por Alberto S. J. De Paula,
Ramón Gutiérrez y Graciela Viñuales. (1974).
43. Historia de Marcos Paz. Desde sus orígenes hasta la creación del Partido, por
Enriqueta E. Moliné de Berardoni.(1978).
44. Historia de la Guardia de Luján durante el período hispano-indiano, por Ricardo
Tabossi. (1989).
45. Berisso. Escenas de su historia, por Claudio Panella (Compilador). (2003).
46. Algunas voces, todas las memorias. Talleres de Historia oral en Balcarce, por Juan
A. Ghisiglieri, Alicia de las N. Sarno y Guillermo A. Clarke. (2003).
47. Ituzaingó y la segunda fundación. Proyecto “Génesis 2000” - 1872 y 1994, por
Jorge Piccoli (h). (2004).
48. Las Flores. Historias de la vida cotidiana (1856-1956), por María L. Fernández, Juan
Ghisiglieri, Alicia Sarno y Guillermo Clarke. (2006). Tomos I y II. Agotadas.
49. Mercados de La Plata. Edificios y entornos durante la época fundacional, por
Cristina E. Vitalone y Arnoldo O. Delgado. (2007).
50. Antecedentes históricos de la ciudad de Berisso, por Demetrio Glicas. (2011).

III. Documentos del Archivo.

1. Libro de Informes y oficios de la Real Audiencia de Buenos Aires, con Advertencia


de Ricardo Levene. (1929). Agotada.
2. Cedulario de la Real Audiencia de Buenos Aires, volumen I, con Advertencia de
Ricardo Levene. (1929). Agotada.
3. Cedulario de la Real Audiencia de Buenos Aires, volumen II, con Advertencia de
Ricardo Levene. (1937).
4. Cedulario de la Real Audiencia de Buenos Aires, volumen III, con Advertencia de
Ricardo Levene. (1938).
5. Acuerdos de la Honorable Junta de Representantes de la provincia de Buenos
Aires, 1820-1821, volumen I, con introducción de Ricardo Levene. (1932). Agotada.
6. Acuerdos de la Honorable Junta de Representantes de la provincia de Buenos
Aires, 1820-1821, volumen II, con introducción de Ricardo Levene. (1933).
7. Libro de Sesiones reservadas de la Honorable Junta Representativa de la
Provincia de Buenos Aires, 1822-1833, y Libro de Actas reservadas del Congreso
General Constituyente, 1824-1827, con introducción de Ricardo Levene. (1936).
8. Fundación de la ciudad de La Plata, con Introducción de Antonino Salvadores. (1932).
Agotada.
9. Fundación de escuelas públicas en la provincia de Buenos Aires durante el
gobierno escolar de Sarmiento, 1856-1861, 1875-1881, con Advertencia de Ricardo
Levene. (1939).
10. Orígenes de la Imprenta de Niños Expósitos, con Introducción de Carlos Heras.
(1943).
11. La campaña libertadora del General Lavalle, con Introducción de Enrique M. Barba.
(1944).
12. Documentos del Congreso de Tucumán. Oficios de los Directores, apuntes de
correspondencia, notas de oficios y ordenes del Congreso de Tucumán, 1816-1820,
con Introducción de Ricardo Levene. (1947).

97
13. Documentos del Congreso General Constituyente de 1824-1827, con Introducción
de Ricardo Levene. (1949).
14. Mercedes de tierras hechas por los gobernadores a nombre del rey de España,
con Introducción de Enrique M. Barba. (1969).
15. Acuerdos de la Honorable Junta de Representantes de la Provincia de Buenos
Aires, 1822, volumen III, con una Introducción sobre “El período legislativo de 1822 en la
provincia de Buenos Aires”, por Andrés R. Allende. (1981).
16. Causas célebres - Juan Moreira, 1869-1879. (2002). Edición Digital. CD-Rom.
17. El avance de la frontera bonaerense, 1827-1828. La acción del Comandante de
Milicias de la Campaña Juan Manuel de Rosas. (2003). Edición digital. CD-Rom.
18. La campaña al Desierto de 1833. Rosas y los informes meteorológicos,
astronómicos y topográficos de la expedición. (2007). Edición Digital. CD-Rom.

IV. Estudios sobre la Historia y la Geografía histórica de la Provincia de Buenos Aires.

1. Historia de la Provincia de Buenos Aires y formación de sus pueblos. Director


General Ricardo Levene. Volumen I: Síntesis sobre la historia de la provincia de Buenos
Aires. (Desde los orígenes hasta 1910). (1940). Reedición digital (2008). DVD-Rom.
2. Historia de la provincia de Buenos Aires y formación de sus pueblos. Volumen II:
Formación de los pueblos de la provincia de Buenos Aires. (Reseña histórica sobre los
orígenes y desarrollo de los 110 partidos de la Provincia y pueblos cabeza de partido).
(1941). Reedición digital (2008). DVD-Rom.
3. El proceso histórico de Lavalle a Rosas, por Ricardo Levene. (1950).
4. Los primeros gobernadores de la provincia de Buenos Aires. El año XX desde el
punto de vista político – social, por Joaquín Pérez (1950). Agotada. Reedición (2002).
5. Estudios sobre la provincia de Buenos Aires. (1985).
6. Frontera ganadera y guerra con el indio, por Fernando E. Barba. (2003).
7.Toponimia de la Provincia de Buenos Aires, por Guillermo Pilía. (2003).
8. La pampa criolla. Usufructo y apropiación privada de tierras públicas en Buenos
Aires, 1820-1850, por María E. Infesta. (2003). Agotada.
9. La frontera bonaerense (1810-1828): espacio de conflicto, negociación y
convivencia, por Silvia Ratto. (2003). Agotada.
10. Rastrilladas, huellas y caminos (Buenos Aires, 1956), por Enrique M. Barba (2004).
11. La sociedad rioplatense frente a la justicia. La transición del siglo XVIII al XIX, por
Silvia C. Mallo. (2004).
12. Francisco Salamone. Sus obras municipales y la identidad bonaerense, por René
Longoni y Juan C. Molteni. (2004).
13. Los tiempos perdidos. La política bonaerense desde 1880 hasta la intervención
de 1917, por Fernando E. Barba. (2004).
14. El gobierno de Domingo A. Mercante en Buenos Aires (1946-1952). Un caso de
peronismo provincial, por Claudio Panella (Compilador). (2005).
15. Tierras públicas, tierras privadas. Buenos Aires, 1852-1876, por Marta Valencia (2005).
16. Cruzando fronteras. Relaciones interétnicas y mestizaje social en la campaña y la
ciudad de Buenos Aires en el período colonial, por Susana Aguirre. (2005).
17. El gobierno de Domingo A. Mercante en Buenos Aires (1946-1952). Un caso de

98
peronismo provincial, tomo II, por Claudio Panella (Compilador). (2006).
18. Imágenes e imaginarios del Noticiario Bonaerense, 1948-1958, por Irene Marrone y
Mercedes Moyano Walter (Compiladoras). (2007).
19. Palabras de honor. Relatos de vida de soldados ex combatientes de Malvinas,
tomo I, por Guillermo A. Clarke, Juan A. Ghisiglieri y Alicia Sarno (2007). Agotada.
20. Las escuelas de primeras letras en la campaña de Buenos Aires, 1800-1860, por
José Bustamante Vismara. (2007).
21. El gobierno de Domingo A. Mercante en Buenos Aires (1946-1952). Un caso de
peronismo provincial, tomo III, por Claudio Panella (Compilador). (2007).
22. Don Pedro de Cevallos, por Enrique Barba, 4º Edición (2009).
23. El gobierno de Domingo A. Mercante en Buenos Aires (1946-1952). Un caso de
peronismo provincial, tomo IV, por Claudio Panella (Compilador). (2009).
24. José Emilio Crotto. Un gobierno en medio de la borrasca. Los primeros
gobernadores radicales bonaerenses del siglo XX, de Cantilo a Monteverde, por
Fernando Barba (2010).
25. Resultados electorales y sistema político en la provincia de Buenos Aires (1913-
1934), por Marcela Ferrari. (2010).
26. Las municipalidades en la Provincia de Buenos Aires a través de la historia
¿autonomía o anarquía?, por Aritz Recalde (2010).
27. Las configuraciones provinciales del peronismo: actores y prácticas políticas,
1945-1955, por Oscar Aelo (Compilador). (2010).
28. La Reforma Universitaria en La Plata. Un perfil de la crisis transformadora (1918-
1921), por Marcelo J. Rimoldi. (2010).
29. El gobierno de Manuel Fresco en el Provincia de Buenos Aires (1936-1940), por
Emir Reitano (Compilador). (2010).
30. Historias políticas de la provincia de Buenos Aires, por Marcela Ferrari y Nicolás
Quiroga (Compiladores). (2011).
31. El gobierno de Domingo A. Mercante en Buenos Aires (1946-1952). Un caso de
peronismo provincial, tomo V, por Claudio Panella (Compilador). (2011).
32. El espacio historiográfico rioplatense y sus dinámicas (siglo XIX), por Tomás
Sansón Corbo. (2011).

1. Auxiliares descriptivos.

1. Catálogo del Tribunal de Cuentas y Contaduría de la Provincia. Incluye Catálogo de


la Sección Libros de la Legislatura de Buenos Aires. (1967).
2. Indice de mapas, planos y fotografías de la Sección Ministerio de Obras Públicas,
preparado por Fernando E. Barba. (1968).
3. Indice de la Sala de Representantes de la Provincia de Buenos Aires. 1821-1852,
con Introducción de Enrique M. Barba. (1970).
4. Catálogo del Archivo de la Real Audiencia y Cámara de Apelaciones de Buenos
Aires, con Advertencia de Enrique M. Barba. (1974).
5. Indice de la Cámara de Senadores de la Provincia de Buenos Aires, 1854-1882. (1971).
6. Indice de la Cámara de Diputados de la Provincia de Buenos Aires, 1853-1882, con
Introducción de Enrique M. Barba. (1973).

99
7. Catálogo de la colección Julio César Avanza, por Marcelo J. Rimoldi, María del C.
Mamblona, Silvia M. Alvarez y Mariné A. Giacoy. (2003).
8. Catálogo de la colección Santiago Senén González, por Marcelo Rimoldi. (2011).

VI. Periodismo y periódicos bonaerenses.

1. El Monitor de la Campaña, 1871-1873. Reedición digital. CD-Rom. (2002)


2. La Aljaba, 1830-1831. Reedición facsimilar con Estudio Preliminar de Néstor T. Auza.
(2004).
3. Intelectuales y periodismo. Debates públicos en el Río de la Plata, 1776-1810, por
César L. Díaz. (2005).
4. Boletín Musical (Buenos Aires, 1837), de Gregorio Ibarra. Reedición facsimilar con
Estudio Preliminar de Melanie Plesch. (2006).
5. La Camelia, 1852. Reedición facsimilar con Estudio Preliminar de Néstor T. Auza.
(2009).
6. El Lucero, 1829-1833. Reedición digital. DVD-Rom. (2011).
8. Libro Azul y Blanco de la prensa argentina (Buenos Aires, 1951). Reedición digital.
DVD-Rom. (2011).
7. La Gaceta Mercantil, 1823-1852, vol. I (1923-1825), vol. II (1826-1827) y vol. III (1828-
1829). (2012). Reedición digital. DVD-Rom.
8. El Tiempo, 1828-1829. Reedición digital. DVD-Rom. (2011).
9. El Monitor, 1833-1834. Reedición digital. DVD-Rom. (2011).

VII. Publicaciones periódicas.

1. Cultura, 1949-1951. (2008). Reedición digital DVD-Rom.


2. Sexto Continente, 1949-1950. (2008). Reedición digital DVD-Rom.
3. Revista de Historia, 1957-1958. (2008). Reedición digital CD-Rom.
4. Biblioteca, 1950-1951. (2009). Reedición digital CD-Rom.
5. Hechos e Ideas, 1935-1941 (primera época), vol. I y II. (2010). Reedición digital DVD-
Rom.
6. Hechos e Ideas, 1947-1955 (segunda época), vol. I, II, II y IV. (2010). Reedición digital
DVD-Rom.
7. Mundo Peronista, 1951-1955, vol. I, II y III. (2011). Edición digital DVD-Rom.

VIII. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires.

1. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires, 1822-1849,


volumen I, 1822-1847, con Introducción de Tomás D. Bernard. (1976). Agotada. Reedición
digital (2008).

100
2. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires, 1822-1849,
volumen II, 1848-1849. (1976). Agotada. Reedición digital (2008).
3. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires. Domingo Alfredo
Mercante, 1946-1952. (2002). Edición digital. CD-Rom.
4. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires. José Luis Cantilo,
1922-1926. (2003). Edición digital. CD-Rom.
5. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires. Manuel Antonio
Fresco, 1936-1940. (2004). Edición digital. CD-Rom.
6. Mensajes e los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires. Oscar Eduardo
Alende, 1958-1962. (2007). Edición digital. CD-Rom.
7. Mensajes de los gobernadores de la Provincia de Buenos Aires. Valentín Vergara,
1926-1930. (2007). Edición digital (2007). CD-Rom.

IX. Congresos de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.

1. Primer Congreso de Historia de los Pueblos de la provincia de Buenos Aires. 1°


volumen: Discursos, Comunicaciones, Actas, Ponencias e Informes, con Advertencia de
Ricardo Levene. (1951).
2. Primer Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
2º volumen: Colaboraciones en Secciones: La lucha con el indio y las campañas del
Desierto, Historia económica, administrativa, judicial y municipal de la provincia de
Buenos Aires. Historia cultural, religiosa, artística y social de la provincia de Buenos
Aires. (1952).
3. Primer Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
3° volumen: Exposiciones: Bibliográfica y Documental sobre historia de los Pueblos.
Exposición Documental sobre la negociación pacífica con los indios en 1825-1828, y el
avance de la Frontera y fundación de Pueblos en 1827-1828. Galería de fundadores.-
Nuevas contribuciones a la historia de los Pueblos. (1952). Agotada.
4. Segundo Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires,
volumen I, con Introducción de Tomás D. Bernard. (1974). Agotada.
5. Cuarto Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires, tomo
I (1997).
6. Octavo Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
(2001). Edición digital. CD-Rom.
7. Primera y Segunda Jornada de Historia del Conurbano Bonaerense. (2003). Edición
digital. CD-Rom.
8. Noveno Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
(2003). Edición digital. CD-Rom.
9. Décimo Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
(2005). Edición Digital. CD-Rom.
10. Undécimo Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
(200). Edición digital. CD-Rom.
11. Primeras Jornadas Internacionales CAHIP. Las rutas del papel en el Río de la
Plata. (2007). Edición digital. CD-Rom.
12. Duodécimo Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos Aires.
(2009). Edición digital. CD-Rom.

101
13. Tercer Encuentro Bonaerense de Memoria e Historia Oral. (2010). Edición digital.
CD-Rom.
14. Decimotercer Congreso de Historia de los Pueblos de la Provincia de Buenos
Aires. (2011). Edición digital. CD-Rom.

X. Archivística y preservación documental.

1. Curso Básico de Capacitación Archivística, por Claudio Panella (Dirección). (2003).


2. Guía práctica de productos de archivo, por Luis F. Sierra Escobar y Alexandra Celis
Avila (2007).
3. Conservación preventiva en archivos y bibliotecas, por Carolina Bergaglio y Mónica
Pené (Compiladoras) (2009).

XI. Gobernadores bonaerenses.

1. Martín Rodríguez. Los avatares de una elite reformista, por M. Pablo Cowen. (2005).
2. José Luis Cantilo. Interventor y gobernador, por Hebe J. Blasi. (2005).
3. Manuel Antonio Fresco. Entre la renovación y el fraude, por Emir Reitano. (2005).
4. Marcelino Ugarte. Arquetipo de caudillo conservador, por Edith C. Debenedetti.
(2005).
5. Dardo Rocha. El último porteño, por Jorge Troisi. (2006).
6. Carlos Vicente Aloé. Subordinación y valor, por Rodolfo Rodríguez. (2007).
7. Rodolfo Moreno. Una frustrada carrera hacia la presidencia, por Emir Reitano.
(2008).
8. Manuel Dorrego. Una senda cubierta de espinas, por Gustavo Recalt (2010).
9. Bartolomé Mitre. ¿El sueño de la unidad nacional o la consagración de la
hegemonía porteña?, por Gustavo Recalt (2011).
10. Juan Lavalle. La hora de las sombras, por Gustavo Recalt (2012).

XII. Bicentenario.

1. Las Invasiones Inglesas (1806-1807). Una aproximación documental. (2006).


2. La Gloriosa Reconquista y la Gloriosa Defensa de Buenos Aires (1806-1807).
(Buenos Aires, 1807), por Pantaleón Rivarola. Reedición facsimilar con Estudio Preliminar
de Osvaldo Guglielmino (2007).
3. El triunfo argentino (Buenos Aires, 1808), por Vicente López y Planes. Reedición
facsimilar con Estudio Preliminar de Guillermo Pilía (2007).
4. El Redactor del Congreso Nacional, 1816-1820 (Buenos Aires, 1916). Reedición
facsimilar con Estudio Preliminar de Diego L. Molinari (2007).
5. Representación de los Hacendados (Buenos Aires, 1810), por Mariano Moreno.
Reedición facsimilar con Estudio Preliminar de Pablo M. Cowen (2007).

102
Fuera de serie.

1. Documentos de San Martín. Homenaje al Libertador al cumplirse el centenario de


su muerte. Edición facsimilar con Introducción de Ricardo Levene. (1950).
2. El indio en la llanura del Plata. Guía bibliográfica, por P. Meinrado Hux. (1984).
Agotada.
3. Archivo Histórico de la Provincia de Buenos Aires “Dr. Ricardo Levene” 1925-2000.
Publicación conmemorativa del 75° aniversario de la Institución. Catálogo (2000).
4. Ego – Documentos e identidad bonaerense, por Hugo J. Rodino (2003).
5. Memoria sobre los Pesos y Medidas (Buenos Aires, 1835), por Felipe Senillosa.
(2003).
6. La Nación Argentina. Justa, Libre, Soberana (Buenos Aires, 1950). Reedición digital.
(2005). CD-Rom.
7. Francisco López Merino, de puño y letra, con Estudio Preliminar de Guillermo Pilía
(2006). Edición Digital. CD-Rom.
8. Gobernadores, Vicegobernadores y Ministros de la Provincia de Buenos Aires
(1820-2007). (2007).
9. 2º Plan Quinquenal (1953-1958). Reedición Digital. (2008). CD-Rom.
10. Los estudios sobre el primer peronismo. Aproximaciones desde el siglo XXI, por
Raanan Rein, Carolina Barrry, Omar Acha y Nicolás Quiroga. (2009).
11. Cuaderno de Música, de Juan P. Esnaola (1844). Reedición facsimilar con Estudio
Preliminar de Bernardo Illari. (2009).
12. Diez años de organización sindical (Buenos Aires, 1949). Compilado por Octavio
Palazzolo, Reedición digital. (2010). DVD-Rom.
13. Debates de la Asamblea Constituyente de 1949 (La Plata, 1949). Reedición digital.
(2010). CD-Rom.

103
Cuadr
ícu flasenflaorgan
fizac
fión
de
flte
rrfi
to rfiobonae
rensedeflsfig
floX
IX
C
rfis
tfinaE
.Vfi
taflone

Cr
fis
tfinaE .V fi
taflone ,esA rqu fi
tec tag radua-
daenflaFacu fl
taddeA rqu fi
tec tu radeflaUn fi-
versfidad Nac fiona fldeLaP flata(UNLP ); Ma-
g
íste renIn teg rac fiónLa tfinoame rficanayEspe-
c
fia
fl
fis
ta en Po fl
ítficas deflaIn teg racfión en e fl
Instfi
tu to deIn teg racfión La tfinoame rficana defla
Facu fl
tad de C fiencfias Ju ríd ficas y Soc fia
fles
(UNLP ).D fi
rec to ra defla Maes tría“Va flo
racfión de fl
Patr
fimon fio Na tura fl y Cu fl
tu rafl” defla Facu fl
tad de
Arqufi
tec tu ra defla Un fivers fidad Ca tófl
fica de Sa fl
ta
(UCASAL )yAseso rade D fi
recc fión de flLabo ra to r
fiode
Entrenam fien to Mu fl
t
fid
fisc fip
fl
fina rfio pa raflaInves tfigac fión
Tecno flógficadefla Com fis
fióndeInves t
figacfiones C fien t
ífi-
casdeflaP rov fincfiadeBuenosA fi
res(LEM IT-C IC )
.

“Cuad r
ícu flas, enfla o rgan fizacfión de flte rrfi
torfio bonae rense
defls figflo X IX”
,esresu fl
tado de unt raba jo definves tfigac fión
desa rro fl
flado ensuca rác te r deInves tfigado rC fien t
íficoyT ec-
noflóg fico defla Com fisfión deInves tfigac fiones C fientíficas defla
Prov fincfiadeBuenosA fi
resyaflavez , unacomp fi
flacfióndetex tos
yg ráficos o r
fig
fina
fles d fis
tfingufidos po rfins t
fi
tuc fiones púb fl
ficas y
prfivadaspo rsusapo rtes aflacomp rens fióndefla“h fis
to rfiaflega fl
”de
flos mode flosag ro-u rbanosencuad r
ícu flas ,ap fl
ficados a flo rdenam fien
-
tof ísfico -func fionafldepueb flos
,c fiudadesyco flon fiasfundadosexnovo ,
ydeg randesex tens fionesdet fierraspúb fl
ficas,pa rapob flaryexp flotarefl
te rrfi
to r
fiodeflap rovfincfiadeBuenosA fi
respo r másdeunacen turfia
.

Enfla mfismaflíneafinves tfigatfivahapub fl


ficadoe flensayopo fl
í
tfico“Modeflos
deo rgan fizac
fiónde flespac fiobonae rense . Coo
rdenadasflóg ficasefideo
flógfi-
casenflasdécadasde fl’70y‘90 ”yd fiversosdocumen tossob retemasv fincu-
fladosconflap flanfificacfiónyges tfiónu rbanayreg fiona
fly
,conflapues taenva flo
r
defl patr
fimonfio u rbano y a rqufitec tónfico como re feren
tes deflafiden tfidad
socfio-cufl
tura
flde flterr
fi
to rfiop rovfincfia
fl
.

You might also like