‫حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ [‪]99‬‬

‫[آنها همچنان به راه غلط خود ادامه مىدهند] تا زمانىكه مرگ يكى از آنان فرا رسد‪ ،‬مىگويد‪:‬‬
‫«پروردگارا! مرا باز گردانيد‪».‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬مَنْ مَنَعَ قِيرَاطاً مِنَ الزَّكَاهِ فَلَيْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُسْلِمٍ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَبِّ ارْجِعُونِ *‬
‫لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬هركس بهاندازهی يک قيراط (واحد اندازه گيری معادل ‪ ۰/۲‬گرم) از زكات خود را‬
‫نپردازد‪ ،‬نه مؤمن است و نه مسلمان‪ .‬خداوند دربارهی او میفرمايد‪ :‬رَبِّ ارْجِعُونِ‪ ،‬لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً‬
‫فِيما تَرَكْتُ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۰‬‬
‫الكافی‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ /۵۰۳‬من اليحضره الفقيه‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /۱۱‬تهذيب األحكام‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ /۱۱۱‬عوالی الآللی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /۷9‬المقنعه‪،‬‬
‫ص‪ /۲۶۸‬وسايل الشيعه‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ /۳۲‬نورالثقلين‪ /‬البرهان‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬مَنْ مَنَعَ الزَّكَاهَ سَأَلَ الرَّجْعَهَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی‬
‫أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬هركس كه از دادن زكات خوداری كند‪ ،‬درهنگام مرگ درخواست بازگشت به دنيا را‬
‫خواهد داشت‪ .‬همانطور كه در اين سخن خداوند متعال آمده است‪ :‬رَبِّ ارْجِعُونِ‪ ،‬لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً‬
‫فِيما تَرَكْتُ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۰‬‬
‫الكافی‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ /۵۰۴‬بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،9۳‬ص‪ /۲۱‬ثواب األعمال‪ ،‬ص‪ /۲۳۵‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ /۸۷‬روضه الواعظين‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪/۳۵۶‬‬
‫فقه القرآن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ /۲۴۲‬وسايل الشيعه‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ /۲۶‬نورالثقلين‪ /‬البرهان‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬
 ‫الرّسول (‪ -‬لِعَلِیٍّ (‪ :‬يَا عَلِیُّ (تَارِکُ الزَّكَاهِ يَسْأَلُ اللَّهَ الرَّجْعَهَ إِلَی الدُّنْيَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ‬
‫حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُون‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬ای علی (! كسی كه زكات نمیپردازد از خداوند درخواست میكند كه او را [پس از مرگ]‬
‫به دنيا برگرداند و همين است كالم خدای متعال‪[ :‬آنها همچنان به راه غلط خود ادامه میدهند] تا‬
‫زمانیكه مرگ يكی از آنان فرا رسد‪ ،‬میگويد‪ :‬پروردگارا! مرا باز گردانيد‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۰‬‬
‫من اليحضره الفقيه‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ /۳۶۸‬وسايل الشيعه‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ /۳۴‬نورالثقلين‪ /‬مكارم األخالق‪ ،‬ص‪۴۴۱‬‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬مَا مِنْ ذِی مَالٍ ذَهَبٍ وَ لَا فِضَّهٍ يَمْنَعُ زَكَاهَ مَالِهِ أَوْ خُمُسَهُ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَهِ بِقَاعٍ‬
‫قَفْرٍ وَ سَلَّطَ عَلَيْهِ سِبَاعاً تُرِيدُهُ وَ تَحِيدُ عَنْهُ {فِيهِ} فَإِذَا عَلِمَ أَنَّهُ لَا مَحِيصَ لَهُ أَمْكَنَهُ مِنْ يَدِهِ فَقَضِمَهَا‬
‫كَمَا يُقْضَمُ الْفُجْلُ وَ مَا مِنْ ذِی مَالٍ إِبِلٍ أَوْ بَقَرٍ أَوْ غَنَمٍ يَمْن َ‪-‬عُ زَكَاهَ مَالِهِ إِلَّا حَبَسَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَهِ‬
‫بِقَاعٍ قَفْرٍ يَنْطَحُهُ كُلُّ ذَاتِ قَرْنٍ بِقَرْنِهَا وَ كُلُّ ذِی ظِلْفٍ بِظِلْفِهَا وَ مَا مِنْ ذِی مَالٍ نَخْلٍ أَوْ زَرْعٍ أَوْ‬
‫كَرْمٍ يَمْنَعُ زَكَاهَ مَالِهِ إِلَّا طَوَّقَهُ اللَّهُ إِلَی يَوْمِ الْقِيَامَهِ وَ رَفَعَ أَرْضَهُ إِلَی سَبْعِ أَرَضِينَ يُقَلِّدُهُ {يُقَلِّبُهُ} إِيَّاه‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬هر فرد ثروتمند و سيم و زراندوزی كه از پرداخت خمس و زكات مال خود اجتناب‬
‫كند‪ ،‬خداوند در روز قيامت او را در زمينی بیآبوعلف و خالی از سكنه حبس میكند و حيوان‬
‫وحشیای را به جان او میاندازد كه همواره به او حمله میكند‪ .‬هنگامیكه اين فرد دانست كه هيچ‬
‫راه فراری از چنگ اين حيوان ندارد‪ ،‬دست خود را جلوی حيوان میگيرد و حيوان دست او را‬
‫همچون تربی گاز میگيرد‪ .‬هر ثروتمند دارای شتر‪ ،‬گاو يا گوسفندی كه خمس و زكات مال خود را‬
‫نپردازد‪ ،‬خداوند روز قيامت او را در زمينی بیآب و علف و خالی از سكنه میاندازد و حيوانهای‬
‫شاخدار او را شاخ میزنند و حيوانات سمدار با سم به او میزنند‪ .‬هر فرد ثروتمندی كه نخلستان‪،‬‬
‫تاكستان و يا زمينهای كشاورزی داشته باشد و زكات آن را نپردازد‪ ،‬خداوند در روز قيامت‪ ،‬آن‬
‫زمين را تا هفت زمين باال برده و بههمراه جانوران كشتزارش همچون طوقی برگردن او میآويزد‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۰‬‬
 ‫القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ / 9۳‬البرهان‬

‫‪۵‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬لِعَلِیٍّ (‪ :‬يَا عَلِیُّ (تَارِکُ الصَّلَاهِ يَسْأَلُ الرَّجْعَهَ إِلَی الدُّنْيَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی حَتَّی إِذا‬
‫جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ‪...‬‬
‫پيامبر (‪ -‬ای علی (! بینماز از خدا میخواهد كه او را بهسوی دنيا برگرداند و اين در گفتهی خدای‬
‫تعالی است‪ :‬حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۴‬ص‪۵۸‬‬

‫‪۶‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫ابنعباس (‪ -‬مَنْ كَانَ عِنْدَهُ مَا يَزْكَی فَلَمْ يَزْکَ وَ كَانَ عِنْدَهُ مَا يَحُجُّ فَلَمْ يَحُجَّ‪ ،‬سَأَلَ الرَّجْعَهَ يَعْنِی‬
‫قَوْلَهُ رَبِّ ارْجِعُونِ‪.‬‬
‫ابنعبّاس (‪ -‬هركس كه مالی را كه بايد زكات میداده امّا زكاتش را نداده‪ ،‬داشته باشد و توان حج‬
‫رفتن دارد امّا حج نرفته است‪ ،‬در هنگام مرگ‪ ،‬درخواست بازگشت به دنيا میكند كه اشاره با اين‬
‫كالم خداوند است كه فرمود‪ :‬رَبِّ ارْجِعُونِ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۲‬‬
‫شرح نهج البالغه‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱9‬‬

‫‪۷‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬نَزَلَتْ فِيمَنْ تَرَکَ الزَّكَاهَ فَمَا مِنْ أَحَدٍ تَرَكَهَا إِلَّا وَ هُوَ يَقُولُ ذَلِکَ عِنْدَ الْمَوْتِ‪.‬‬
‫امام صادق (‪[ -‬اين آيه] در مورد كسی كه زكات نمیدهد نازل شد؛ هيچكس آن (زكات) را ترک ‪-‬‬
‫نمیكند؛ مگر اينكه بههنگام مرگ اين را خواهد گفت‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۲‬‬
‫مستدرک الوسايل‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ /۲۵‬البرهان؛ «بتفاوت»‬
 ‫‪۸‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬إِذَا مَاتَ الْكَافِرُ شَيَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنَ الزَّبَانِيَهِ إِلَی قَبْرِه ‪ ...‬يَقُولُ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ‬
‫صالِحاً فِيما تَرَكْتُ فَتُجِيبُهُ الزَّبَانِيَهُ كَلَّا إِنَّها كَلِمَهًٌْ أَنْتَ قَائِلُهَا‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬هنگامیكه كافری از دنيا میرود‪ ،‬هفتادهزار فرشتهی نگهبان جهنّم او را تا قبرش‬
‫همراهی میكنند ‪[ ...‬او با صدايی بلند میگويد‪« :‬رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ»‪ .‬امّا‬
‫فرشتگان نگهبان جهنّم در پاسخ او میگويند‪ :‬هرگز چنين نيست و اينكه تو میگويی فقط يک حرف‬
‫است [و اگر بازگردی چنين نمیكنی‪].‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص‪ /۲۲۲‬روضه الواعظين‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /۲9۷‬مجموعه ورام‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /۱۶۷‬نورالثقلين‪ /‬البرهان‬

‫‪9‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫الكاظم (‪ -‬إِذَا مَاتَ الْكَافِر يَقُولُ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ فَتُجِيبُهُ الزَّبَانِيَهُ كَلَّا إِنَّها‬
‫كَلِمَةًٌْ أَنْتَ قَائِلُهَا وَ يُنَادِيهِمْ مَلَکٌ لَوْ رُدَّ لَعَادَ لِمَا نُهِیَ عَنْه‪.‬‬
‫امام كاظم (‪ -‬هنگامیكه كافری از دنيا میرود‪ ،‬گويد‪ :‬رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ؛‬
‫فرشتگان نگهبان جهنّم به او پاسخ دهند‪« :‬نه؛ چنين نيست! اين سخنی است كه به زبان میگويی [امّا‬
‫عمل نخواهی كرد]»‪ .‬و فرشتهای به آنها میگويد كه اگر برگردد باز بدانچه نهیشده باز میگردد‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۲‬‬
‫بحاراألنوارج‪ ،۶‬ص‪۲۲۲‬‬

‫‪۱۰‬‬
‫(مؤمنون‪)99 /‬‬

‫السّجّاد (‪ -‬أَنَّ عَلَامَهَ الزَّاهِدِينَ فِی الدُّنْيَا الرَّاغِبِينَ فِی الْآخِرَهِ تَرْكُهُمْ كُلَّ خَلِيطٍ وَ خَلِيلٍ وَ رَفْضُهُمْ‬
‫كُلَّ صَاحِبٍ لَا يُرِيدُ مَا يُرِيدُونَ أَلَا وَ إِنَّ الْعَامِلَ لِثَوَابِ الْآخِرَهِ هُوَ الزَّاهِدُ فِی عَاجِلِ زَهْرَهِ الدُّنْيَا‬
‫الْآخِذُ لِلْمَوْتِ أُهْبَتَهُ الْحَاثُّ عَلَی الْعَمَلِ قَبْلَ فَنَاءِ الْأَجَلِ وَ نُزُولِ مَا لَا بُدَّ مِنْ لِقَائِهِ وَ تَقْدِيمِ الْحَذَرِ‬
‫قَبْلَ الْحَيْنِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ‬
‫صالِحاً فِيما تَرَكْتُ فَلْيُنْزِلَنَّ أَحَدُكُمْ الْيَوْمَ نَفْسَهُ فِی هَذِهِ الدُّنْيَا كَمَنْزِلَهِ الْمَكْرُورِ إِلَی الدُّنْيَا النَّادِمِ عَلَی‬
‫مَا فَرَّطَ فِيهَا مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ لِيَوْمِ فَاقَتِه‪.‬‬
‫امام سجّاد (‪ -‬عالمت كسانی كه در دنيا زاهد و پارسايند و دل به آخرت بستهاند‪ ،‬ترکنمودن‬
‫همصحبتی با هر همنشين و دوست و رهاكردن هر رفيقی كه با آنها هماهنگ نيست‪ ،‬میباشد‪ .‬بدانيد‬
‫هركس برای ثواب آخرت عملكند نسبت به زيبايی زودگذر دنيا زاهد‪ ،‬آمادهی مرگ و عالقمند و‬
‫مشتاق به عمل قبل از دست رفتن فرصت زندگی و قبل از رسيدن چيزیكه چارهای از آن نيست‬
‫(يعنی مرگ) و بيم داشتن قبل از مردن است؛ زيرا خداوند میفرمايد‪ :‬حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ‬
‫رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ پس هركدام از شما بايد در زندگی امروزش خود را به‪-‬‬
‫جای آن شخص پشيمانی تصوّر كند كه دوباره برای جبران آن اعمال صالحی كه برای روز تنگدستی‬
‫و احتياجش بهجا نياورده به دنيا برگشته است‪».‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۰‬سوره مؤمنون‬

‫آيه لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ كَالَّ إِنَّها كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ‬
‫[‪]۱۰۰‬‬
‫شايد در برابر آنچه ترک كردم [و كوتاهى نمودم] عمل صالحى انجام دهم»‪[ .‬ولى به او مىگويند]‪:‬‬
‫چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مىگويد [و اگر بازگردد‪ ،‬همان راه را ادامه مىدهد] و‬
‫درپى [مرگ] آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته شوند‪.‬‬

‫شاید در برابر آنچه ترک کردم [و کوتاهی نمودم] عمل صالحی انجام‬
‫دهم»‪[ .‬ولی به او میگویند]‪ :‬چنین نیست! این سخنی است که او به زبان‬
‫میگوید [و اگر بازگردد‪ ،‬همان راه را ادامه میدهد]‬
‫‪۱ -۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬
 ‫الباقر (‪ -‬إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْكَافِر ‪ ...‬فَإِذَا نَظَرَ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ شَخَصَ بَصَرُهُ وَ طَارَ عَقْلُهُ قَالَ يَا‬
‫مَلَکَ الْمَوْتِ ارْجِعُونِی قَالَ فَيَقُولُ مَلَکُ الْمَوْتِ كَلَّا إِنَّها كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُها‪.‬‬
‫امام باقر (‪ -‬وقتی خداوند بخواهد جان كافر را بگيرد‪[ ... ،‬كافر] با ديدن فرشتهی مرگ چشمش از‬
‫حركت باز مانده‪ ،‬عقلش زايل شده و میگويد‪« :‬ای فرشتهی مرگ مرا [به دنيا] برگردان»! فرشتهی‬
‫مرگ میگويد‪ :‬كَلَّا إنَّهَا كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُه‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۳۱۷‬‬

‫‪۲ -۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّكُمْ وَ مَا أَنْتُمْ فِيهِ مِنْ هَذِهِ الدُّنْيَا عَلَی سَبِيلِ مَنْ قَدْ مَضَی مِمَّنْ‬
‫كَانَ أَطْوَلَ مِنْكُمْ بَاعاً وَ أَشَدَّ مِنْكُمْ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِيَاراً وَ أَبْعَدَ آثَاراً فَأَصْبَحَتْ أَصْوَاتُهُمْ هَامِدَهً‬
‫خَامِدَهً مِنْ بَعْدِ طُولٍ تَغْلِبُهَا وَ أَجْسَادُهُمْ بَالِيَهً وَ دِيَارُهُمْ خَالِيَهً وَ آثَارُهُمْ عَافِيَهً فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ‬
‫الْمُشَيَّدَهِ وَ السُّتُورِ وَ النَّمَارِقِ الْمُمَهَّدَهِ الصُّخُورَ وَ الْأَحْجَارَ الْمُسْنَدَهَ فِی الْقُبُورِ الَّتِی قَدْ بُنِیَ لِلْخَرَابِ‬
‫فِنَاؤُهَا فَمَحَلُّهَا مُقْتَرِبٌ وَ سَاكِنُهَا مُغْتَرِبٌ بَيْنَ أَهْلِ عِمَارَهٍ مُوحِشِينَ وَ أَهْلِ مَحَلَّهٍ مُتَشَاغِلِينَ لَا‬
‫يَسْتَأْنِسُونَ بِالْعُمْرَانِ وَ لَا يَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِيرَانِ وَ الْإِخْوَانِ عَلَی مَا بَيْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ‬
‫الدَّارِ وَ كَيْفَ يَكُونُ بَيْنَهُمْ تَوَاصُلًٌْ وَ قَدْ طَحَنَهُمْ بِكَلْكَلِهِ الْبِلَی وَ أَكَلَتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَ الثَّرَی فَأَصْبَحُوا‬
‫بَعْدَ الْحَيَاهِ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ غَضَارَهِ الْعَيْشِ رُفَاتاً فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَكَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَيْسَ لَهُمْ‬
‫إِيَابٌ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ إِنَّها كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلی يَوْمِ يُبْعَثُونَ فَكَانَ قَدْ صِرْتُمْ إِلَی‬
‫مَا صَارُوا إِلَيْهِ مِنَ الْبِلَی وَ الْوَحْدَهِ فِی الْمَثْوَی وَ ارْتَهَنْتُمْ فِی ذَلِکَ الْمَضْجَعِ وَ ضَمَّكُمْ ذَلِکَ‬
‫الْمُسْتَوْدَع‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬ای بندگان خدا! بدانيد شما و آنچه از اين دنيا داريد‪ ،‬همانطور است كه پيشينيان و آنچه‬
‫بر پيشينيان گذشته‪ ،‬بر شما نيز خواهد گذشت درحالی كه آنها عمرهايشان از شما طوالنیتر‪،‬‬
‫ديارشان آبادتر و آثارشان مهمتر بود‪ ،‬صبح كردند درحالیكه صداهايشان خاموش شده‪ ،‬و سكون [و‬
‫مرگ] پس از اين مدّت طوالنی بر آنان مسلّط شده‪ ،‬بدنهايشان پوسيده‪ ،‬شهرهايشان خالی مانده و‬
 ‫آثارشان ناپديد گشته است‪ .‬قصرهای مجلّل و ساختمانهای محكم‪ ،‬بالشهای نيكو و فراشهای‬
‫گسترده را به سنگهای قبر و چسبيده به لحد تبديل نمودند‪ .‬آن قبرهايی كه برای خراب شدن ساخته‬
‫شدند و ساختمان آنها با خاک يكسان گشته‪ .‬آن قبرها به هم نزديک است ولی ساكن آنها غريب و‬
‫ناآشنا هستند‪ ،‬در ما بين اهل محلّهای ترسان و هراسانند و در بين گروهی هستند كه به ظاهر راحتند و‬
‫در واقع گرفتار میباشند‪ .‬به وطنها‪ ،‬انس نمیگيرند و با اينكه نزديک و همسايهاند‪ ،‬مانند معاشرت‬
‫همسايگان با هم معاشرت ندارند و چگونه بينشان ديد و بازديد باشد درحالیكه پوسيدگی آنها را‬
‫خُرد كرده و سنگ و خاک آنان را خورده است؟! پس از دوران زندگی به مردگانی تبديل شدهاند و‬
‫پس از رفاه در زندگی دنيا به فالكت و نداری (مرگ) دچار شدهاند‪ ،‬هرچه دوست داشتند از آنها‬
‫گرفته شد و ساكن خاک شدند و به آنجا كوچ كردند و ديگر به هيچ وجه باز نخواهند گشت‪ .‬محال‬
‫است و بعيد است [كه بازگردند]؛ إِنَّها كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلی يَوْمِ يُبْعَثُونَ‪ ،‬شما نيز به‬
‫همان بال و جايگاه تنهايی خواهيد رفت و ساكن آن بستر خواهيد شد و آن امانتگاه را در آغوش‬
‫خواهيد گرفت‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۰‬ص‪۱۱۷‬‬

‫‪۳ -۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬أَنْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ عَلَی مَحَجَّهِ مَنْ قَدْ مَضَی وَ سَبِيلِ مَنْ كَانَ ثُمَّ انْقَضَی مِمَّنْ كَانَ‬
‫أَطْوَلَ مِنْكُمْ أَعْمَاراً وَ أَشَدَّ بَطْشاً وَ أَعْمَرَ دِيَاراً أَصْبَحَتْ أَجْسَادُهُمْ بَالِيَهً وَ دِيَارُهُمْ خَالِيَهً وَ آثَارُهُمْ‬
‫عَافِيَهً فَاسْتَبْدَلُوا بِالْقُصُورِ الْمُشَيَّدَهِ وَ النَّمَارِقِ الْمُوَسَّدَهِ بُطُونَ اللُّحُودِ وَ مُجَاوَرَهَ اللُّدُودِ فِی دَارٍ‬
‫سَاكِنُهَا مُغْتَرِبٌ وَ مَحَلُّهَا مُ‪-‬قْتَرِبٌ بَيْنَ قَوْمٍ مُسْتَوْحِشِينَ مُتَجَاوِرِينَ غَيْرَ مُتَزَاوِرِينَ لَا يَسْتَأْنِسُونَ‬
‫بِالْعُمْرَانِ وَ لَا يَتَوَاصَلُونَ تَوَاصُلَ الْجِيرَانِ عَلَی مَا بَيْنَهُمْ مِنْ قُرْبِ الْجِوَارِ وَ دُنُوِّ الدَّارِ وَ كَيْفَ يَكُونُ‬
‫بَيْنَهُمْ تَوَاصُلًٌْ وَ قَدْ طَحَنَتْهُمُ الْبِلَی وَ أَظَلَّتْهُمُ الْجَنَادِلُ وَالثَّرَی فَأَصْبَحُوا بَعْدَ الْحَيَاهِ أَمْوَاتاً وَ بَعْدَ‬
‫غَضَارَهِ الْعَيْشِ رُفَاتاً قَدْ فُجِعَ بِهِمُ الْأَحْبَابُ وَ سَكَنُوا التُّرَابَ وَ ظَعَنُوا فَلَيْسَ لَهُمْ إِيَابٌ وَ تَمَنَّوُا‬
‫الرُّجُوعَ فَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَلَّا إِنَّها كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلی يَوْمِ يُبْعَثُونَ‪.‬‬
 ‫امام علی (‪ -‬شما ای بندگان خدا! در راه گذشتگان قرار داريد و راه آنان به پايان رسيده‪ ،‬از آنكه‬
‫عمرشان از شما درازتر بود و از شما دليرتر بودند و آباد كردن ديار همّت بيشتری داشتند‪ ،‬صبح كه‬
‫شد ديدند بدنهايشان پوسيده و ديارشان خالی و نشانه هايشان نابود بود‪ .‬كاخهای محكم و سنگی را با‬
‫گورستانها و همسايگی كرمها عوض كردند؛ در سرايی كه ساكن‪-‬ش غری‪-‬ب و جای‪-‬ش نزدی‪-‬‬
‫ک در می‪-‬ان مردمی بيم‪-‬ناک و ست‪-‬م‪-‬گر‪ ،‬كه به يكديگر ان‪-‬س نمیگيرند‪ ،‬يكديگر را زيارت‬
‫نمیكنند‪ ،‬و با اينكه به يكديگر نزديكند و خانههايشان ديوار به ديوار هم است‪ ،‬مانند همسايگان رفت‬
‫و آمد ندارند‪ .‬چطور ميانشان رفت و آمد باشد‪ ،‬درحالیكه آسيای كهنگی آنان را آرد كرده و‬
‫ريگها و خاکهای قبر بر آن سايه انداخته؟ بعد از زندگی صبح كردند درحالیكه مرده بودند و به‬
‫جسدی بی جان تبديل شدند‪ ،‬دوستانشان اندوهگين شدند‪ ،‬جای در خاک گرفتند‪ ،‬كوچ كردند و‬
‫ديگر باز نمیگردند‪ ،‬آرزوی برگشتن كردند و فاصله ميان آنان و آرزويشان‪ ،‬كلمه «كَالَّ» است‪ :‬كَالَّ‬
‫إِنَّها كَلِمَةًٌْ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلی يَوْمِ يُبْعَثُونَ‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۴‬ص‪۲9۷‬‬

‫و درپی [مرگ] آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند‬

‫‪۱ -۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫السّجّاد (‪ -‬بَرْزَخًٌْ هُوَ الْقَبْر‪.‬‬

‫امام سجاد (‪ -‬بَرْزَخًٌْ همان قبر است‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص‪ /۱۵9‬الخصال‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ۱۱9‬و الدعوات‪ ،‬ص‪ /۲۴۴‬نورالثقلين‪ /‬البرهان‬

‫‪۲ -۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْكَرَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ فِی الدُّنْيَا بَعْدَ الْمَوْتِ قَبْلَ الْقِيَامَه ‪ ...‬قَوْلِهِ‬
‫تَعَالَی وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلی يَوْمِ يُبْعَثُونَ وَ هُوَ أَمْ رٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَيْنَ الدُّنْيَا وَ‬
‫الْآخِرَهِ‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬در ردّ نظر كسانی كه ثواب و عقاب در دنيا بعد از مرگ و پيش از قيامت را انكار میكند‬
‫‪ ...‬اين كالم خداوند متعال است‪ :‬وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخًٌْ إِلی يَوْمِ يُبْعَثُونَ كه اين‪ ،‬امری است ميان دو امر؛‬
‫آن امر‪ ،‬ثواب و عقاب است كه بين دو امر دنيا و آخرت قرار دارد‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص‪ /۲۴۵‬بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،9۰‬ص‪۸۳‬‬

‫‪۳ -۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬الْبَرْزَخُ هُوَ أَمْرًٌْ بَيْنَ أَمْرَيْنِ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَيْنَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَهِ وَ هُوَ رَدٌّ عَلَی مَنْ‬
‫أَنْكَرَ عَذَابَ الْقَبْرِ وَ الثَّوَابَ وَ الْعِقَابَ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَهِ وَ هُوَ قَوْلُ ألصّادق (وَ اللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ إِلَّا‬
‫الْبَرْزَخَ فَأَمَّا إِذَا صَارَ الْأَمْرُ إِلَيْنَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِكُمْ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬برزخ بهمعنای ميان دو چيز است و منظور از آن؛ ثواب و عقاب مابين دنيا و آخرت‬
‫است و اين آيه پاسخی است به كسانی كه منكر ثواب و عقاب قبل از روز قيامت بودهاند به خدا‬
‫سوگند! از تنها چيزی كه از آن بر شما میترسم‪ ،‬برزخ است؛ چرا كه در روز قيامت كه گشايش‬
‫كارتان به دست ماست‪ ،‬خود شفاعت شما را میكنيم‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص‪ /۲۱۴‬القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪9۳‬؛ «و هو قول الصادق و اهلل ‪ ...‬أولی بكم» محذوف‪ /‬البرهان‬

‫‪۴ -۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬فَقَالَ الصَّادِق (الْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ بَيْنَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَهِ وَ الدَّلِيلُ عَلَی‬
‫ذَلِکَ أَيْضاً قَوْلُ الْعَالِم (وَ اللَّهِ مَا يُخَافُ عَلَيْكُمْ إِلَّا الْبَرْزَخ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬علیبنابراهيم گويد‪ :‬امام صادق (فرمود‪« :‬برزخ قبر است و همان ثواب و عقاب بين دنيا‬
‫و آخرت‪ ،‬و دليل اين سخن نيز‪ ،‬حديث حضرت (است كه میفرمايد‪« :‬از هيچ چيز جز برزخ بر شما‬
‫نمیترسم‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص‪ /۲۱۸‬القمی‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ۱9‬و نورالثقلين؛ «نخاف» بدل «يخاف»‬
 ‫‪۵ -۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬عَنْ عَمْرِوبْنِيَزِيدَ قَالَ‪ :‬قُلْتُ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (إِنِّی سَمِعْتُکَ وَ أَنْتَ تَقُولُ كُلُ شِيعَتِنَا فِی‬
‫الْجَنَّهِ عَلَی مَا كَانَ فِيهِمْ قَالَ صَدَقْتُکَ كُلُّهُمْ وَ اللَّهِ فِی الْجَنَّهِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ الذُّنُوبَ‬
‫كَثِيرَهًٌْ كِبَارٌ فَقَالَ أَمَّا فِی الْقِيَامَهِ فَكُلُّكُمْ فِی الْجَنَّهِ بِشَفَاعَهِ النَّبِیِّ الْمُطَاعِ أَوْ وَصِیِّ النَّبِیِّ وَ لَكِنِّی وَ اللَّهِ‬
‫أَتَخَوَّفُ عَلَيْكُمْ فِی الْبَرْزَخِ قُلْتُ وَ مَا الْبَرْزَخُ قَالَ الْقَبْرُ مُنْذُ حِينِ مَوْتِهِ إِلَی يَوْمِ الْقِيَامَهِ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬عمروبنيزيد گفت‪ :‬به امام صادق (عرض كردم‪« :‬از شما شنيدم كه [فرموديد] همهی‬
‫دوستداران و شيعيان ما با هرگونه اعمالی كه داشته باشند‪ ،‬در بهشت هستند»؟ فرمود‪« :‬بله‪ ،‬درست می‪-‬‬
‫گويی؛ به خدا سوگند! كه همگی در بهشت جای دارند»‪ .‬گفتم‪« :‬فدايت شوم! كسانی كه گناهان‬
‫بسيار و بزرگ دارند چه»؟! فرمود‪« :‬در روز قيامت همهی شما با شفاعت پيامبر (يا علیّبنابیطالب‬
‫(وارد بهشت میشويد؛ امّا به خدا سوگند! كه من در مورد شما از برزخ میترسم»‪ .‬پرسيدم‪« :‬برزخ‬
‫چيست»؟ فرمود‪« :‬قبر كه از زمان مرگ تا روز قيامت به طول میانجامد‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۶‬‬
‫الكافی‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ / ۲۴۲‬نورالثقلين‪ /‬البرهان؛ «صدقت» بدل «صدقتكم»‬

‫‪۶ -۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۰ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬سَلَكُوا فِی بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِيلًا سُلِّطَتِ الْأَرْضُ عَلَيْهِمْ فِيهِ فَأَكَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ‬
‫شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ فَأَصْبَحُوا فِی فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لَا يَنْمُونَ وَ ضِمَاراً لَا يُوجَدُونَ لَا يُفْزِعُهُمْ‬
‫وُرُودُ الْأَهْوَالِ وَ لَا يَحْزُنُهُمْ تَنَكُّرُ الْأَحْوَالِ وَ لَا يَحْفِلُونَ بِالرَّوَاجِفِ وَ لَا يَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ غُيَّباً لَا‬
‫يُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لَا يَحْضُرُونَ وَ إِنَّمَا كَانُوا جَمِيعاً فَتَشَتَّتُوا وَ أُلَّافاً فَافْتَرَقُوا وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لَا‬
‫بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِيَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِيَارُهُمْ وَ لَكِنَّهُمْ سُقُوا كَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً وَ بِالسَّمْعِ‬
‫صَمَماً وَ بِالْحَرَكَاتِ سُكُوناً فَكَأَنَّهُمْ فِی ارْتِجَالِ الصِّفَهِ صَرْعَی سُبَاتٍ جِيرَانًٌْ لَا يَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لَا‬
‫يَتَزَاوَرُونَ بَلِيَتْ بَيْنَهُمْ عُرَی التَّعَارُفِ وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ الْإِخَاءِ فَكُلُّهُمْ وَحِيدٌ وَ هُمْ جَمِيعٌ وَ‬
‫بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلَّاءُ لَا يَتَعَارَفُونَ لِلَيْلٍ صَبَاحاً وَ لَا لِنَهَارٍ مَسَاءً أَیُّ الْجَدِيدَيْنِ ظَعَنُوا فِيهِ كَانَ‬
 ‫عَلَيْهِمْ سَرْمَداً شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا وَ رَأَوْا مِنْ آيَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا فَكِلْتَا‬
‫الْغَايَتَيْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَی مَبَاءَهٍ فَأَتَتْ مَبَالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ فَلَوْ كَانُوا يَنْطِقُونَ بِهَا لَعَيُّوا بِصِفَهِ مَا‬
‫شَاهَدُوا وَ مَا عَايَنُوا‪.‬‬
‫امام علی (‪[ -‬مردگان] سرانجام به درون برزخ (قبر) راه يافتند‪ ،‬زمين آنها را در خود گرفت‪ ،‬از‬
‫گوشت بدنهای آنان خورد و از خون آنان نوشيد‪ ،‬و آنها در شكاف گورها‪ ،‬بیجان و بدون حركت‬
‫و رشد پنهان ماندند كه هيچ كس پيدايشان نمیكند‪ .‬نه از دگرگونیها نگرانند‪ ،‬نه از زلزلههای‬
‫ترسناک اعتنا میكنند و نه به فريادهای شديد گوش میدهند‪ .‬غايبشدگانی هستند كه كسی انتظار‬
‫آنان را نمیكشد و حاضرانی هستند كه حضور نمیيابند‪ .‬اجتماعی داشتند و پراكنده شدند‪ ،‬با يكديگر‬
‫مهربان بودند و جدا گرديدند‪ .‬اگر يادشان فراموش گشت يا ديارشان ساكت شد‪ ،‬برای طوالنیشدن‬
‫زمان [مرگشان] يا دوری مكان آنها نيست؛ بلكه جام مرگ نوشيدند و به اين واسطه‪ ،‬گويا بودند و‬
‫الل شدند‪ ،‬شنوا بودند و كر گشتند و حركاتشان به سكون تبديل شد‪ ،‬چنان آرميدند كه گويا بیهوش‬
‫بر خاک افتاده و در خواب فرو رفتهاند‪ .‬همسايگانی هستند كه با يكديگر انس نمیگيرند و‬
‫دوستانیاند كه به ديدار يكديگر نمیروند‪ .‬پيوندهای شناسايی در ميانشان پوسيده و اسباب برادری‬
‫قطع گرديده است‪ .‬با اينكه در يكجا گرد آمدهاند‪ ،‬تنهايند‪ ،‬رفيقان يكديگرند و از هم دورند‪ ،‬نه برای‬
‫شب صبحگاهی میشناسند‪ ،‬و نه برای روز شامگاهی‪ .‬شب يا روزی كه به سفر مرگ رفتهاند برای‬
‫آنها جاويدان است‪ .‬خطرات آن جهان را وحشتناکتر از آنچه میترسيدند يافتند‪ ،‬و نشانههای آن را‬
‫بزرگتر از آنچه میپنداشتند؛ مشاهده كردند‪ .‬برای رسيدن به بهشت يا جهنّم‪ ،‬تا قرارگاه اصليشان‬
‫مهلت داده شدند و جهانی از بيم و اميد برايشان فراهم آمد‪ .‬اگر میخواستند آنچه را كه ديدند‬
‫توصيف كنند‪ ،‬زبانشان عاجز میشد‪».‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۱‬سوره مؤمنون‬

‫آيه فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ [‪]۱۰۱‬‬
 ‫و هنگامىكه در «صور» دميده شود‪ ،‬هيچيک از پيوندهاى خويشاوندى در آن روز ميان آنها نخواهد‬
‫بود و از يكديگر تقاضاى كمک نمىكنند [چون كارى از كسى ساخته نيست‪].‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الرّضا (‪ -‬مَنْ أَحَبَّ عَاصِياً فَهُوَ عَاصٍ وَ مَنْ أَحَبَّ مُطِيعاً فَهُوَ مُطِيعٌ وَ مَنْ أَعَانَ ظَالِماً فَهُوَ ظَالِمٌ وَ مَنْ‬
‫خَذَلَ عَادِلًا فَهُوَ خَاذِلًٌْ إِنَّهُ لَيْسَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ أَحَدٍ قَرَابَهًٌْ وَ لَا يَنَالُ أَحَدٌ وَلَايَهَ اللَّهِ إِلَّا بِالطَّاعَهِ وَ لَقَدْ‬
‫قَالَ رَسُولُاللَّهِ (لِبَنِی عَبْدِالْمُطَّلِبِ ائْتُونِی بِأَعْمَالِكُمْ لَا بِأَنْسَابِكُمْ وَ أَحْسَابِكُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِذا نُفِخَ‬
‫فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ* فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* وَ‬
‫مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِکَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ‪.‬‬
‫امام رضا (‪ -‬هركس گنهكاری را دوست داشته باشد‪ ،‬گنهكار است و هركه شخص مطيع را دوست ‪-‬‬
‫داشته باشد‪ ،‬او نيز مطيع خداست‪ .‬كسی كه به ظالم كمک كند‪ ،‬ظالم است و هركه عادلی را خوار‬
‫كند‪ ،‬خود خوار است؛ بين خدا و احدی قرابت و خويشاوندی نيست؛ هيچكس به خدا نزديک ‪-‬‬
‫نمیشود؛ مگر با اطاعت‪ .‬پيغمبر (به فرزندان عبدالمطلّب فرمود‪« :‬اعمال خود را‪ ،‬به من نشان دهيد نه‬
‫خويشاوندی و خانوادهتان را؛ خداوند بزرگ میفرمايد‪ :‬فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ‬
‫ال يَتَساءَلُونَ‪ ،‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ‪ ،‬وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِکَ الَّذِينَ خَسِرُوا‬
‫أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۸‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ /۲۴۱‬عيون أخبارالرضا (ج‪ ،۲‬ص‪ /۲۳۵‬نورالثقلين‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬الِاقْتِدَاءُ نِسْبَهُ الْأَرْوَاحِ فِی الْأَزَلِ وَ امْتِزَاجُ نُورِ الْوَقْتِ بِنُورِ الْأَزَلِ وَ لَيْسَ الِاقْتِدَاءُ بِالتَّوَسُّمِ‬
‫بِحَرَكَاتِ الظَّاهِرِ وَ التَّنَسُّبِ إِلَی أَوْلِيَاءِ الدِّينِ مِنَ الْحُكَمَاءِ وَ الْأَئِمَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ‬
‫أُناسٍ بِإِمامِهِمْ أَیْ مَنْ كَانَ اقْتَدَی بِمُحِقٍّ قُبِلَ وَ زَكَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال‬
‫أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬اقتدا همان ارتباط روحها در ازل و متّصلشدن نورِ اآلن به نور ازل است‪ .‬اقتدا اين نيست‬
‫كه با اعمال ظاهری نام آن ها را برای خود برگزينيم و خود را به اولياء دين از دانشمندان و امامان‬
‫(منتسب كنيم (به زور خود را به آنها وصل كنيم درحالیكه ارواح ما با آنها نسبتی ندارد) خداوند‬
‫عزّوجلّ فرمود‪ :‬روزی را كه هر گروهی را با پيشوايشان میخوانيم‪( .‬اسراء‪ )۷۱/‬يعنی كسی كه از‬
‫صاحب حقّی پيروی كرد؛ پذيرفته و پاک شد‪ .‬خداوند عزّوجلّ فرمود‪ :‬فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ‬
‫بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۱۸‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /۲۶۵‬مصباح الشريعه‪ ،‬ص‪۱۵۶‬‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫السّجّاد (‪ -‬طَاوُسٌ الْفَقِيه رَأَيْتُه يَطُوفُ مِنَ الْعِشَاءِ إِلَی سَحَرٍ ‪ ...‬فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِاللَّهِ (مَا هَذَا الْجَزَعُ‬
‫وَ الْفَزَعُ وَ نَحْنُ يَلْزَمُنَا أَنْ نَفْعَلَ مِثْلَ هَذَا وَ نَحْنُ عَاصُونَ جَانُونَ أَبُوکَ الْحُسَيْنُبْنُ عَلِیٍّ (وَ أُمُّکَ‬
‫فَاطِمَهُ الزَّهْرَاءُ (وَ جَدُّکَ رَسُولُاللَّهِ (قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ وَ قَالَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ يَا طَاوُسُ دَعْ عَنِّی‬
‫حَدِيثَ أَبِی وَ أُمِّی وَ جَدِّی خَلَقَ اللَّهُ الْجَنَّهَ لِمَنْ أَطَاعَهُ وَ أَحْسَنَ وَ لَوْ كَانَ عَبْداً حَبَشِيّاً وَ خَلَقَ النَّارَ‬
‫لِمَنْ عَصَاهُ وَ لَوْ كَانَ وَلَداً قُرَشِيّاً أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ تَعَالَی فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ‬
‫وَ ال يَتَساءَلُونَ وَ اللَّهِ لَا يَنْفَعُکَ غَداً إِلَّا تَقْدِمَهًٌْ {أی هديّه} تُقَدِّمُهَا مِنْ عَمَلٍ صَالِحٍ‪.‬‬
‫امام سجّاد (‪ -‬طاوس فقيه نقل میكند‪[ :‬وقتی امام را از شب تا صبح درحال مناجات و طواف خانهی‬
‫خدا ديدم‪ ]،‬عرض كردم‪« :‬ای پسر رسول خدا (! اين ناله و فغان چيست؟! ما كه گنهكار و جنايتكاريم‬
‫بايد اينطور زاری و اندوه داشته باشيم؛ شما كه پدرت حسينبنعلی (مادرت فاطمهزهرا (و جدّت‬
‫پيغمبراكرم (است»! حضرت روی به من نموده‪ ،‬فرمود‪« :‬هيهات هيهات طاوس! اسم پدر‪ ،‬مادر و جدّم‬
‫را نبر! خدا بهشت را برای بندهی مطيع و نيكوكارش گرچه غالمی سياه باشد آفريده و جهنّم را برای‬
‫هركه معصيت كند گرچه از اوالد قريش باشد‪ ،‬آفريده است‪[ .‬آيا] نشنيدهای كه خداوند میفرمايد‪:‬‬
‫فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ؟! به خدا سوگند! فردا هيچچيز سودی برايت‬
‫ندارد؛ مگر عمل صالحی كه پيشاپيش فرستی‪».‬‬
 ‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۰‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۴۶‬ص‪ /۸۲‬المناقب‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪۱۵۱‬‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬لَا يَتَقَدَّمُ يَوْمَ الْقِيَامَهِ أَحَدٌ إِلَّا بِالْأَعْمَالِ وَ الدَّلِيلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ رَسُولِاللَّهِ (يَا أَيُّهَا النَّاسُ‬
‫إِنَّ الْعَرَبِيَّهَ لَيْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ إِنَّمَا هُوَ لِسَانًٌْ نَاطِقًٌْ فَمَنْ تَكَلَّمَ بِهِ فَهُوَ عَرَبِیٌّ أَلَا إِنَّكُمْ وُلْدُ آدَمَ وَ آدَمُ‬
‫مِنْ تُرَابٍ وَ اللَّهِ لَعَبْدٌ حَبَشِیٌّ أَطَاعَ اللَّهَ خَيْرًٌْ مِنْ سَيِّدٍ قُرَشِیٍّ عَاصٍ لِلَّهِ وَ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اهللِ أَتْقَاكُمْ‬
‫وَ الدَّلِيلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ*‬
‫فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ قَالَ بِالْأَعْمَالِ الْحَسَنَهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ قَالَ مِنَ‬
‫الْأَعْمَالِ السَّيِّئَهِ فَأُولئِکَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ قَالَ أَیْ‬
‫تَلْهَبُ عَلَيْهِمْ فَتُحْرِقُهُمْ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ أَیْ مَفْتُوحِی الْفَمِ مُسْوَدِّی الْوَجْهِ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬هيچكس در قيامت پيش نمیرود؛ مگر با اعمالی كه انجام داده است؛ دليل اين گفته‬
‫فرمايش رسولخدا (است كه فرمود‪« :‬ای مردم! عربيّت به پدری كه فرزندی به وجود آورده‪ ،‬نيست؛‬
‫بلكه عربيّت زبان گوياست‪ .‬هركس به عربی فصيح سخن گويد او عرب میباشد‪ ،‬بدانيد كه شما از‬
‫آدم متولّد شدهايد و آدم از خاک است‪ .‬به خدا سوگند! بردهی حبشی كه خدا را اطاعت كند‪ ،‬بهتر‬
‫است از آقای قريشی كه نافرمانی خدا را كند؛ و گرامیترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست‪.‬‬
‫(حجرات‪ )۱۳/‬و دليل اين سخن اين قول خداوند عزّوجلّ است‪ :‬فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ‬
‫يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ * فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ به خاطر اعمال نيكويشان فَأُولئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ * وَ مَنْ‬
‫خَفَّتْ مَوازِينُهُ به خاطر اعمال بد‪[ ،‬ترازويش سبک است] «فَأُولئِکَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ‬
‫خالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ؛ يعنی بهسوی آنها شعلهور میشود و آنها را میسوزاند وَ هُمْ فِيها‬
‫كالِحُونَ يعنی [آنها در آتش] دهانشان باز و صورتهايشان سياه است‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۰‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ /۲۳9‬القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪9۴‬؛ «بتفاوت»‪ /‬نورالثقلين؛ «تلفح وجوههم ‪ ...‬مسودی الوجه» محذوف‬

‫‪۵‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬
‫الكاظم (‪ -‬إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَیْ عَامٍ‪ ،‬ثُمَ خَلَقَ الْأَبْدَانَ بَعْدَ ذَلِکَ‪،‬‬
‫فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا فِی السَّمَاءِ تَعَارَفَ فِی الْأَرْضِ‪ ،‬وَ مَا تَنَاكَرَ مِنْهَا فِی السَّمَاءِ تَنَاكَرَ فِی الْأَرْضِ‪ ،‬فَإِذَا‬
‫قَامَ الْقَائِمُ (وَرَّثَ الْأَخَ فِی الدِّينِ‪ ،‬وَ لَمْ يُوَرِّثِ الْأَخَ فِی الْوِلَادَهِ‪ ،‬وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی كِتَابِه‪:‬‬
‫قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ* فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪.‬‬
‫امام كاظم (‪ -‬خداوند تبارکوتعالی روح انسان را دوهزار سال قبل از جسم او آفريد‪ .‬پس كسانی كه‬
‫روحشان در آسمان با همديگر آشنا گشتهاند‪ ،‬در زمين نيز همديگر را میشناسند و كسانی كه در‬
‫آسمان همديگر را نشناختهاند‪ ،‬در زمين نيز نمیشناسند و هنگامیكه قائم آل محمّد (قيام كند‪ ،‬برادر‬
‫دينی از انسان ارث میبرد نه برادری كه از پدر و مادر انسان زاده شده است و اين است معنای سخن‬
‫خداوند كه فرمود‪ :‬قَدْ أَفْلَحَ المُؤْمِنُونَ‪ .‬فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۰‬‬
‫داليل االمامه‪ ،‬ص‪۴۸۵‬‬

‫‪۶‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬أَنَّ الْخَلَائِقَ إِذَا عَايَنُوا الْقِيَامَهَ وَ دِقَّهَ الْحِسَابِ وَ أَلِيمَ الْعَذَابِ فَإِنَّ الْأَبَ يَوْمَئِذٍ يَتَعَلَّقُ بِوَلَدِهِ‬
‫فَيَقُولُ أَیْ بُنَیَّ كُنْتُ لَکَ فِی دَارِ الدُّنْيَا أَ لَمْ أُرَبِّکَ وَ أُغَذِّيکَ وَ أُطْعِمُکَ مِنْ كَدِّی وَ أُكْسِيکَ وَ‬
‫أُعَلِّمُکَ الْحِكَمَ وَ الْآدَابَ وَ أُدَرِّسُکَ آيَاتِ الْكِتَابِ وَ أُزَوِّجُکَ كَرِيمَهً مِنْ قَوْمِی وَ أَنْفَقْتُ عَلَيْکَ‬
‫وَ عَلَی زَوْجَتِکَ فِی حَيَاتِی وَ آثَرْتُکَ عَلَی نَفْسِی بِمَالِی بَعْدَ وَفَاتِی فَيَقُولُ‬
‫صَدَقْتَ فِيمَا قُلْتَ يَا أَبِی فَمَا حَاجَتُکَ فَيَقُولُ يَا بُنَیَّ إِنَّ مِيزَانِی قَدْ خَفَّتْ وَ رَجَحَتْ سَيِّئَاتِی عَلَی‬
‫حَسَنَاتِی وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَهُ يَحْتَاجُ كِفَّهُ حَسَنَاتِکَ إِلَی حَسَنَهٍ وَاحِدَهٍ حَتَّی تَرْجِحَ بِهَا وَ إِنِّی أُرِيدُ أَنْ‬
‫تَهَبَ لِی حَسَنَهً وَاحِدَهً أُثَقِّلُ بِهَا مِيزَانِی فِی هَذَا الْيَوْمِ الْعَظِيمِ خَطَرُهُ قَالَ فَيَقُولُ الْوَلَدُ لَا وَ اللَّهِ يَا أَبَتِ‬
‫إِنِّی أَخَافُ مِمَّا خِفْتَهُ أَنْتَ وَ لَا أُطِيقُ أُعْطِيکَ مِنْ حَسَنَاتِی شَيْئاً قَالَ فَيَذْهَبُ عَنْهُ الْأَبُ بَاكِياً نَادِماً‬
‫عَلَی مَا كَانَ أَسْدَی إِلَيْهِ فِیدَارِ الدُّنْيَا وَ كَذَلِکَ قِيلَ الْأُمُّ تَلْقَی وَلَدَهَا فِی ذَلِکَ الْيَوْمِ فَتَقُولُ يَا بُنَیَّ أَ‬
‫لَمْ يَكُنْ بَطْنِی لَکَ وِعَاءً فَيَقُولُ بَلَی يَا أُمَّاهْ فَتَقُولُ أَ لَمْ يَكُنْ ثَدْيَیَّ لَکَ سِقَاءً فَيَقُولُ بَلَی يَا أُمَّاهْ‬
‫فَتَقُولُ لَهُ إِنَّ ذُنُوبِی أَثْقَلَتْنِی فَأُرِيدُ أَنْ تَحْمِلَ عَنِّی ذَنْباً وَاحِداً فَيَقُولُ إِلَيْکَ عَنِّی يَا أُمَّاهْ فَإِنِّی مَشْغُولًٌْ‬
‫بِنَفْسِی فَتَرْجِعُ عَنْهُ بَاكِيَهً وَ ذَلِکَ تَأْوِيلُ قَوْلِهِ تَعَالَی فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُون‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬همانا مردمان در قيامت‪ ،‬دقّت حساب و دردناكی عذابش را میبينند‪ ،‬پس پدر در اين روز به‬
‫فرزندش میچسبد و میگويد‪« :‬من چطور پدری برای تو در دنيا بودم؟ آيا من تو را تربيت نكردم؟! از‬
‫دسترنج و زحمت خودم تو را غذا ندادم و نپوشاندم؟! احكام را به تو نياموختم؟ آيا قرآن را به تو‬
‫آموختم؟ از فاميل خودم برای تو همسر اختيار نكردم؟! من مخارج زندگی تو و همسرت را تا زنده‬
‫بودم‪ ،‬تأمين كردم و بعد از مرگ هم مال فراوانی برايت به جا گذاشتم»‪ .‬فرزند میگويد‪« :‬پدرم!‬
‫راست و درست میفرمايی‪ ،‬خواسته شما چيست»؟ پدر میگويد‪« :‬پسرم! همانا ميزان عمل و كردارم‬
‫سبک است؛ گناهم از ثوابم بيشتر است؛ فرشتگان گفتهاند اگر يک حسنه ديگر داشته باشی ميزان‬
‫خوبیها از بدیها سنگينتر میشود هماكنون خواهش من از تو اين است كه يک حسنه از كردار‬
‫نيک خويش به من ببخشی تا امروز كه خطرش بزرگ است ميزان خوبیهايم بهواسطهی همان حسنه‬
‫سنگين شود‪ .‬فرزند به پدر میگويد‪« :‬نه‪ ،‬پدر جان! به خدا حاضر نمیشوم؛ خودم هم میترسم كه‬
‫كفهی گناهانم سنگين و كفهی كارهای نيک من سبک باشد؛ من قدرت اينكه چيزی به تو ببخشم‪،‬‬
‫ندارم»‪ .‬سپس پدر میرود درحالیكه پشيمان و گريانست بر آن خوبیها كه به فرزندش در دنيا كرده‬
‫است‪ .‬همينطور مادر فرزندش را درين روز مالقات میكند و میگويد‪« :‬پسرم! آيا رحم من جايگاه‬
‫تو نبود»؟! [پسر] میگويد‪« :‬بلی‪ ،‬ای مادر»! [مادر] میگويد‪« :‬آيا سينهام برای تو وسيلهی آشاميدنی‬
‫نبود»؟! میگويد‪« :‬بلی‪ ،‬مادرم»! سپس مادر میگويد‪« :‬پسرم! گناهانم سنگين و فراوانست از تو می‪-‬‬
‫خواهم كه يكی از گناهانم را تو تحمّل كنی و بپذيری تا سبكبار شوم»‪[ .‬پسر] میگويد‪« :‬ای مادر! از‬
‫من دور شو همانا من سرگرم نفس و حساب خودم هستم»‪ .‬سپس مادر اشکريزان از پسر جدا‬
‫میشود‪ .‬اين است تأويل كالم خداوند متعال‪ :‬فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُون‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۰‬‬
‫إرشادالقلوب‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪۵۶‬‬

‫والیت‬
‫‪۱‬‬
 ‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬عَنِ الْأَصْبَغِبْنِنُبَاتَهَ عَنْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ‬
‫آمِنُونَ قَالَ فَقَال‪ :‬يَا أَصْبَغُ مَا سَأَلَنِی أَحَدٌ عَنْ هَذِهِ الْآيَهِ وَ لَقَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ (عَنْهَا كَمَا سَأَلْتَنِی‬
‫فَقَالَ لِی سَأَلْتُ جَبْرَئِيلَ (عَنْهَا فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ (إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَهِ حَشَرَکَ اللَّهُ أَنْتَ وَ أَهْلَ بَيْتِکَ‬
‫(وَ مَنْ يَتَوَلَّاکَ وَ شِيعَتَکَ حَتَّی يَقِفُوا بَيْنَ يَدَیِ اللَّهِ فَيَسْتُرُ اللَّهُ عَوْرَاتِهِمْ وَ يُؤْمِنُهُمْ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ‬
‫بِحُبِّهِمْ لَکَ وَ لِأَهْلِ بَيْتِکَ (وَ لِعَلِیِّبْنِأَبيطَالِبٍ (فَقَالَ جَبْرَئِيلُ (أَخْبَرَنِی فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ (مَنِ اصْطَنَعَ‬
‫إِلَی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِکَ مَعْرُوفاً كَافَيْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَهِ يَا عَلِیُّ (شِيعَتُکَ وَ اللَّهِ آمِنُونَ يَرْجُونَ فَيَشْفَعُونَ‬
‫وَ يُشَفَّعُونَ ثُمَّ قَرَأَ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬اصبغبننباته نقل میكند‪ :‬امام علی (در تفسير آيه‪ :‬و آنان از وحشت آن روز در امانند!‪.‬‬
‫(نمل‪ )۸9/‬فرمود‪« :‬ای اصبغ! همانگونه كه تو از من تفسير اين آيه را سؤال كردی من هم از رسول‪-‬‬
‫خدا (تفسير آن را پرسيدم؛ رسولخدا (فرمود‪« :‬من هم از جبرئيل سؤال كردم و او پاسخ داد‪« :‬ای‬
‫محمّد (! هنگامیكه روز قيامت برپا شود خداوند شما و اهل بيت شما را بههمراه كسانی كه به شما‬
‫عالقه دارند يكجا جمع میكند‪ ،‬آنها درحالیكه عورتشان پوشيده است در موقف حضور پيدا ‪-‬‬
‫میكنند و در محضر عدل خداوند حاضر میگردند و از ترس و وحشت روز قيامت آسودهاند؛ زيرا‬
‫آنها تو و خاندانت را دوست داشته و به علیّبنابیطالب (اظهار عالقه میكنند‪ .‬ای علی (! به خداوند‬
‫سوگند! شيعيانت در آسايش هستند و خوشحال میباشند‪ .‬آنها شفاعت میكنند و شفاعتشان هم قبول‬
‫میگردد‪ .‬سپس اين آيه را قرائت كرد‪ :‬فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ /۲۴۱‬فرات الكوفی‪ ،‬ص‪۳۱۱‬‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬كُلُ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ يَوْمَ الْقِيَامَهِ مُنْقَطِعٌ إِلَّا حَسْبِی وَ نَسَبِی إِنْ شِئْتُمْ اقْرَءُوا‪ :‬فَإِذا نُفِخَ فِی‬
‫الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُون‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬هر حسب و نسبی در روز قيامت قطع میشود بهجز حسب و نسب من‪ ،‬اگر خواستيد بخوانيد‪:‬‬
‫فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَال أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ ال يَتَساءَلُونَ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۲‬‬
‫شواهدالتنزيل‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ /۵۳۰‬نورالثقلين؛ «ان شيتم ‪ ...‬اليتساءلون» محذوف‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬عَنْ أَبِیجَعْفَرٍ (أَنَّ صَفِيَّهَ بِنْتَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَاتَ ابْنًٌْ لَهَا فَأَقْبَلَتْ فَقَالَ لَهَا الثَّانِی غَطِّی‬
‫قُرْطَکِ فَإِنَّ قَرَابَتَ‪-‬کِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (لَا تَنْفَعُ‪-‬کِ شَيْئاً‪ ،‬فَقَ‪-‬الَتْ لَهُ هَ‪-‬لْ رَأَيْتَ لِی قُرْطاً يَا ابْنَ‬
‫اللَّخْنَاءِ‪ ،‬ثُمَّ دَخَلَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (فَأَخْبَرَتْهُ بِذَلِکَ وَ بَكَتْ‪ ،‬فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (فَنَادَی الصَّلَاهَ‬
‫جَامِعَهً‪ ،‬فَاجْتَمَعَ النَّاسُ فَقَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ يَزْعُمُونَ أَنَ قَرَابَتِی لَا تَنْفَعُ لَوْ قَدْ قَرُبْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ‬
‫لَشَفَعْتُ فِی أَحْوَجِكُم‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬يكی از پسران صفيّه دختر عبدالمطلّب (عمّهی پيامبر () مُرد؛ پس عمر پيش آمد و به او‬
‫گفت‪« :‬چراغت خاموش شد؛ زيرا خويشاوندی تو با رسولخدا (هيچ سودی بهحالت نخواهد داشت»‪.‬‬
‫صفيّه به او گفت‪« :‬آيا برای من چراغی ديدهای يابن الخناء»؟! آنگاه بر رسول خدا (وارد ش‪-‬د و او را‬
‫از اين واقع‪-‬ه باخبر ساخت و گری‪-‬ست‪ .‬رسولخدا (خارج شد و مردم را برای نماز ندا داد‪ .‬مردم‬
‫جمع شدند‪ .‬فرمود‪« :‬چه شده است گروهی را كه گمان میكنند خويشاوندی من سودی نمی‪-‬‬
‫بخشد؟!!! وقتی در مقام محمود (جايگاه ستايش شده) قرار گرفتم دربارهی كسی كه خارج از‬
‫شماست شفاعت میكنم (بستگان كه خارج از مردم عادی هستند‪)».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۲‬‬
‫القمی‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ / ۱۸۸‬نورالثقلين‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَهِ يُدْعَی النَّاسُ جَمِيعاً بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ أُمَّهَاتِهِمْ سِتْراً مِنَ اللَّهِ عَلَيْهِمْ‬
‫إِلَّا شِيعَهَ عَلِیٍّ (فَإِنَّهُمْ يُدْعَوْنَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ‪.‬‬
 ‫امام صادق (‪ -‬روز رستاخيز مردم زادهی مادرشان خوانده میشوند‪ ،‬جز ما و شيعه و دوستانمان كه به‬
‫نام خود و زادهی پدرشان خوانده میشوند‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۴‬‬
‫المحاسن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪۱۴۱‬‬

‫‪۵‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬عَنْ أَبِیهُرَيْرَهَ قَالَ‪ :‬سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (يَقُولُ لِعَلِیٍّ (أَ لَا أُبَشِّرُکَ يَا عَلِیُّ (؟ قَالَ بَلَی بِأَبِی‬
‫أَنْتَ وَ أُمِّی يَا رَسُولَ اللَّهِ (قَالَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ فَاطِمَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ (خُلِقْنَا مِنْ طِينَهٍ وَاحِدَهٍ وَ‬
‫فَضَلَتْ مِنْهَا فَضْلَهًٌْ فَجُعِلَ مِنْهَا شِيعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَهِ دُعِیَ النَّاسُ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ‬
‫أُمَّهَاتِهِمْ مَا خَلَا نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا فَإِنَّهُمْ يُدْعَوْنَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬در خطاب به علی (‪ :‬من‪ ،‬تو‪ ،‬فاطمه‪ ،‬حسن و حسين (همه از يک سرشتيم؛ شيعه و دوستانمان‬
‫را از مقدار باقيماندهی آن ساختند‪ .‬روز رستاخيز مردم زادهی مادرشان خوانده میشوند؛ جز ما و شيعه‬
‫و دوستانمان كه به نام خود و زادهی پدرشان خوانده میشوند‪ .‬روز قيامت‪ ،‬مردم را به نامهای‬
‫مادرانشان میخوانند بهاستثنای شيعيان ما كه چون پاک طينتند به نام پدرانشان خوانده میشوند‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪۲۴۱‬‬

‫‪۶‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۱ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَهِ يُدْعَی النَّاسُ بِأَسْمَائِهِمْ إِلَّا شِيعَتِی وَ مُحِبِّیَّ فَإِنَّهُمْ يُدْعَوْنَ‬
‫بِأَسْمَاءِ آبَائِهِمْ لِطِيبِ مَوَالِيدِهِمْ‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬علی (فرمود‪ :‬وقتی روز قيامت فرا برسد مردم را با نامهای خودشان فرا میخوانند‪ ،‬مگر‬
‫شيعيان و محبّان من كه به خاطر حاللزادگيشان با نامهای پدرانشان خوانده میشوند‪.‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۲‬سوره مؤمنون‬

 ‫آيه فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازينُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ [‪]۱۰۲‬‬
‫كسانى كه كفهی ترازوهاى [عمل] آنها سنگين است‪ ،‬همان رستگارانند‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۲ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬رَوَی هِشَامُبْنُالْحَكَم أَنَّهُ سَأَلَ الزِّنْدِيقُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (فَقَالَ أَوَ لَيْسَ تُوزَنُ الْأَعْمَالُ قَالَ لَا إِنَّ‬
‫الْأَعْمَالَ لَيْسَتْ بِأَجْسَامٍ وَ إِنَّمَا هِیَ صِفَهُ مَا عَمِلُوا وَ إِنَّمَا يَحْتَاجُ إِلَی وَزْنِ الشَّیْءِ مَنْ جَهِلَ عَدَدَ‬
‫الْأَشْيَاءِ وَ لَا يَعْرِفُ ثِقْلَهَا وَ خِفَّتَهَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَی عَلَيْهِ شَیْءٌ قَالَ فَمَا مَعْنَی الْمِيزَانِ قَالَ الْعَدْلُ قَالَ‬
‫فَمَا مَعْنَاهُ فِی كِتَابِهِ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ قَالَ فَمَنْ رَجَحَ عَمَلُهُ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬كافری از حضرت پرسيد‪« :‬آيا اعمال‪ ،‬سنجيده نمیشوند»؟ امام پاسخ داد‪« :‬خير‪ ،‬عمل‬
‫از جنس ماده نيست؛ بلكه صفتِ آن چيزی است كه [انسانها] انجام دادهاند‪ .‬كسی به وزنكردن‬
‫چيزی احتياج دارد كه وزن و مقدار‪ ،‬سبكی و سنگينی آن را نداند‪ ،‬حال آنكه چيزی بر خداوند متعال‬
‫پوشيده نيست»‪ .‬او پرسيد‪« :‬پس معنای ميزان چيست»؟ امام (پاسخ داد‪« :‬عدالت»‪ .‬پرسيد‪« :‬معنای اين‬
‫آيه‪ :‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ چيست»؟ امام (فرمود‪« :‬يعنی هركس كه اعمال نيک او [از گناهانش] بيشتر‬
‫باشد‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪ /۲۴۸‬البرهان‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۲ /‬‬

‫الباقر (‪ -‬نَزَلَتْ فِينَا‪.‬‬

‫امام باقر (‪ -‬اين آيه در شأن ما اهل بيت (نازل شده است‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۲۴‬ص‪ /۲۵۸‬تأويل اآليات الظاهره‪ ،‬ص‪ /۳۵۳‬البرهان‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۲ /‬‬
 ‫علیبنابراهيم (‪ -‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ يَعنِی بِاألَعمَالِ الحَسَنَهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ‬
‫مَوازِينُهُ قَالَ مِنَاألَعمَالِالحَسَنَهِ فَأُولئِکَالَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْفِی جَهَنَّم خالِدُونَ‪.‬‬
‫علیّبنابراهيم (‪ -‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ؛ يعنی ترازوی عملش با اعمال نيک سنگين میگردد؛ پس آنها‬
‫رستگارانند‪ .‬وَ منْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ؛ يعنی كفهی اعمال نيكش سبک میباشد؛ پس آنها كسانی هستند‬
‫كه سرمايهی وجود خود را از دست داده‪ ،‬در جهنّم جاودانه خواهند ماند‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۴‬‬
‫القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /9۴‬البرهان‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۲ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَهُوَ قِلَّهُ الْحِسَابِ‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬معنای‪ :‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ وَ منْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ‪ ،‬كمی حساب و كتاب است‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،9۰‬ص‪۱۰۳‬‬

‫‪۵‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۲ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَإِنَّمَا يَعْنِی الْحِسَابَ بِوَزْنِ‬
‫الْحَسَنَاتِ وَ السَّيِّئَاتِ وَ الْحَسَنَاتُ ثِقْلُ الْمِيزَانِ وَ السَّيِّئَاتُ خِفَّهُ الْمِيزَان‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ وَ منْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ‪ ،‬محاسبهی و سنجيدن خوبیها و بدیها است؛‬
‫خوبیها سنگينی ترازو و بدیها سبكی ترازو است‪».‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۳‬سوره مؤمنون‬

‫آيه وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازينُهُ فَأُولئِکَ الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فی جَهَنَّمَ خالِدُونَ [‪]۱۰۳‬‬
‫و آنان كه كفهی ترازوهاى [عمل] آنها سبک باشد‪ ،‬كسانى هستند كه سرمايهی وجود خود را از‬
‫دست داده‪ ،‬در جهنّم جاودانه خواهند ماند‪.‬‬
 ‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۳ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬وَ مِنْهُمْ أَئِمَّهُ الْكُفْرِ وَ قَادَهُ الضَّلَالَهِ فَأُولَئِکَ لَا يُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَهِ وَزْناً وَ لَا يَعْبَأُ‬
‫بِهِمْ لِأَنَّهُمْ لَمْ يَعْبَئُوا بِأَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ وَ يَوْمَ الْقِيَامَهِ هُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ * تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ‬
‫فِيها كالِحُون‪.‬‬
‫امام علی (‪« -‬از جمله آنها (كسانی كه ترازوی اعمالشان سبک است) سردمداران كفر و رهبران‬
‫گمراهی هستند‪ .‬آنها كسانی هستند كه در قيامت ترازو برايشان قرار داده نشده و به ايشان توجّهی‬
‫نمیشود؛ زيرا آنها به امر و نهی خداوند توجّه نكردند‪ .‬ايشانند كه در جهنم جاودانند؛ شعلههای‬
‫سوزان آتش همچون شمشير به صورتهايشان نواخته میشود و در دوزخ چهرهای عبوس دارند‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،9۰‬ص‪ /۱۰۵‬نورالثقلين‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۳ /‬‬

‫علیبنابراهيم (‪ -‬وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ قَالَ‪ :‬مِنَ الْأَعْمَالِ الْحَسَنَهِ‪.‬‬

‫علیّبنابراهيم (‪ -‬فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ؛ يعنی هركس كه اعمال نيک او [از گناهانش] بيشتر باشد‪.‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۴‬سوره مؤمنون‬

‫آيه تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فيها كالِحُونَ [‪]۱۰۴‬‬
‫شعلههاى سوزان آتش [همچون شمشير] به صورتهايشان نواخته مىشود و در دوزخ چهرهاى زشت‬
‫و عبوس دارند‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۴ /‬‬

‫علیبنابراهيم (‪ -‬تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ قَالَ أَیْ تَلْهَبُ عَلَيْهِمْ فَتُحْرِقُهُمْ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ أَیْ‬
‫مَفْتُوحِی الْفَمِ مُسْوَدِّی الْوَجْهِ‪.‬‬
 ‫علیّبنابراهيم (‪ -‬تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ به اين معناست كه شعلهی آتش آنها را در برمیگيرد و می‪-‬‬
‫سوزاند‪ .‬وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ يعنی درحالیكه دهانهايشان باز و چهرههايشان [از شدّت خشم] سرخ تيره‬
‫مايل به سياه است‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص ‪ / ۲۳9‬القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /9۴‬نورالثقلين‪ /‬البرهان‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۴ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬وَ هُمْ فِيهَا كَالِحُونَ {أَیْ} تَتَقَلَّصُ شَفَتُهُ الْعُلْيَا حَتَّی تَبْلُغَ وَسَطَ رَأْسِهِ وَ تَسْتَرْخِی شَفَتُهُ‬
‫السُّفْلَی حَتَّی تَضْرِبَ سُرَّتَهُ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ؛ يعنی آتش او را كباب میكند بهگونهای كه لب باال تا وسط سر جمع‬
‫میشود و لب پايين تا نزديک ناف كشيده میشود‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۶‬‬
‫شرح نهج البالغه‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص‪ /۳۶‬البرهان‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۴ /‬‬

‫الهادی (‪ -‬عَنْ أَبِیمُحَمَّدٍ الْحَسَنِبْنِعَلِیٍ الْعَسْكَرِیِّ عَنْ أَبِيهِ (وَ ذَكَرَ أَنَّهُ (زَارَ بِهَا فِی يَوْمِ الْغَدِير‪:‬‬
‫السَّلَامُ عَلَيْکَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ (‪ ...‬لَقَدْ رَفَعَ اللَّهُ فِی الْأُولَی مَنْزِلَتَکَ وَ أَعْلَی فِی الْآخِرَهِ دَرَجَتَکَ وَ‬
‫بَصَّرَکَ مَا عَمِیَ عَلَی مَنْ خَالَفَکَ وَ حَالَ بَيْنَکَ وَ بَيْنَ مَوَاهِبِ اللَّهِ لَکَ فَلَعَنَ اللَّهُ مُسْتَحِلِّی الْحُرْمَهِ‬
‫مِنْکَ وَ ذَائِدَ الْحَقِّ عَنْکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّهُمُ الْأَخْسَرُونَ الَّذِينَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ وَ‬
‫أَشْهَدُ أَنَّکَ مَا أَقْدَمْتَ وَ لَا أَحْجَمْتَ وَ لَا نَطَقْتَ وَ لَا أَمْسَكْتَ إِلَّا بِأَمْرٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ‪.‬‬
‫امام هادی (‪ -‬از امام عسكری (روايت است‪ :‬امام هادی (در روز غدير‪ ،‬قبر امام علی (را چنين زيارت‬
‫كرد و فرمود‪ :‬سالم بر تو ای اميرالمؤمنين (! ‪ ...‬خداوند در دنيا جايگاهت را رفيع و بلند كرد و در‬
‫آخرت درجهات را باال میبرد و تو را بر آنچه كه بر كسانی كه با تو مخالفت كردند و ميان تو و آنچه‬
‫خدا به تو عطا كرده‪ ،‬مانع ايجاد كردند پنهان است‪ ،‬بينا میكند‪ .‬خدا لعنت كند كسانی را كه حرمت‬
‫تو را حالل شمرده و حق را از تو گرفتند‪ .‬گواهی میدهم كه آنها همان زيانكارانند كه خدا فرموده‪:‬‬
 ‫تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فِيها كالِحُونَ‪ .‬گواهی میدهم تو هيچ اقدامی نكرده‪ ،‬دست از چيزی‬
‫نكشيده‪ ،‬سخن نگفته و امساک ننمودی جز به فرمان خدا و رسولش! (هر كاری كردی به دستور خدا‬
‫و رسولش بود‪).‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،9۷‬ص‪۳۶۱‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۵‬سوره مؤمنون‬

‫آيه أَ لَمْ تَكُنْ آياتی تُتْلى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ [‪]۱۰۵‬‬
‫[به آنها گفته مىشود]‪ :‬آيا آيات من بر شما خوانده نمىشد‪ ،‬پس آن را تكذيب مىكرديد؟!‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۵ /‬‬

‫الباقر (‪ -‬أَ لَمْ تَكُنْ آياتِی تُتْلی عَلَيْكُمْ فِی عَلِیٍّ (فَكُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ‪.‬‬
‫امام باقر (‪ -‬أَ لَمْ تَكُنْ آياتِی تُتْلی عَلَيْكُمْ؛ آيا آيات من در مورد علی (بر شما خوانده نمیشد؛ پس آن‬
‫را تكذيب میكرديد؟!‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۸‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۲۴‬ص‪ /۲۵۸‬تأويل اآليات الظاهره‪ ،‬ص‪ /۳۵۴‬البرهان‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۵ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬أَنَّ أَهْلَ النَّارِ إِذَا دَخَلُوهَا وَ رَأَوْا نَكَالَهَا وَ أَهْوَالَهَا وَ عَلِمُوا عَذَابَهَا وَ عِقَابَهَا ‪ ...‬يَئِسُوا مِنْ‬
‫مَوْلَاهُمْ رَبِّ الْعَالَمِينَ الَّذِی كَانَ أَهْوَنُ شَیْءٍ عِنْدَهُمْ فِی دُنْيَاهُمْ وَ كَانَ قَدْ آثَرَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَيْهِ‬
‫هَوَاهُ مُدَّهَ الْحَيَاهِ وَ كَانَ قَدْ قُدِّرَ عِنْدَهُمْ بِالْعَقْلِ وَ النَّقْلِ أَنَّهُ أَوْضَحَ لَهُمْ عَلَی يَدِ الْهُدَاهِ سُبُلَ النَّجَاهِ وَ‬
‫عَرَّفَهُمْ بِلِسَانِ الْحَالِ أَنَّهُمُ الْمُلْقُونَ بِأَنْفُسِهِمْ إِلَی دَارِ النَّكَالِ وَ الْأَهْوَالِ وَ أَنَّ بَابَ الْقَبُولِ يُغْلَقُ عَنِ‬
‫الْكُفَّارِ بِالْمَمَاتِ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ كَانَ يَقُولُ لَهُمْ فِی أَوْقَاتٍ كَانُوا فِی الْحَيَاهِ الدُّنْيَا مِنَ الْمُكَلَّفِينَ بِلِسَانِ‬
‫الْحَالِ الْوَاضِحِ الْمُبِينِ هَبْ أَنَّكُمْ مَا صَدَّقْتُمُونِی فِی هَذَا الْمَقَالِ أَ مَا تُجَوِّزُونَ أَنْ أَكُونَ مِنَ ألصّادقينَ‬
‫فَكَيْفَ أَعْرَضْتُمْ عَنِّی وَ شَهِدْتُمْ بِتَكْذِيبِی وَ تَكْذِيبِ مَنْ صَدَّقَنِی مِنَ الْمُرْسَلِينَ وَ هَلَّا تَحَرَّزْتُمْ مِنْ‬
‫هَذِهِ الضَّرَرِ الْمُحَذَّرِ الْهَائِلِ أَ مَا سَمِعْتُمْ بِكَثْرَهِ الْمُرْسَلِينَ وَ تَكْرَارِ الرَّسَائِلِ ثُمَّ كَرَّرَ جَلَّ جَلَالُهُ‬
‫مُرَافَقَتَهُمْ فِی النَّارِ بِلِسَانِ الْمَقَالِ فَقَالَ أَ لَمْ تَكُنْ آياتِی تُتْلی عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ* فَقَالُوا رَبَّنا‬
‫غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ* رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ فَيَقِفُونَ أَرْبَعِينَ سَنَهً‬
‫ذُلَّ الْهَوَانِ لَا يُجَابُونَ وَ فِی عَذَابِ النَّارِ لَا يُكَلَّمُونَ ثُمَّ يُجِيبُهُمُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ اخْسَؤُا فِيها وَ ال‬
‫تُكَلِّمُونِ قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ يَيْأَسُونَ مِنْ كُلِّ فَرَجٍ وَ رَاحَهٍ وَ يُغْلَقُ أَبْوَابُ جَهَنَّمَ عَلَيْهِمْ وَ يَدُومُ لَدَيْهِمْ‬
‫مَآتِمُ الْهَلَاکِ وَ الشَّهِيقُ وَ الزَّفِيرُ وَ الصُّرَاخُ وَ النِّيَاحَهُ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬اهل آتش هنگامیكه وارد آن میشوند و خاری و سختیهای آن را میبينند و از عذاب و‬
‫عقاب آن آگاه میشوند ‪ ...‬هنگامی كه از موالی خود پروردگار جهانيان كه در دنيا بیارزشترين‬
‫چيز در نزد آنان بود و آنها هوا و هوس خود را بر او ترجيح میدادند نوميد شدند‪ ،‬درحالیكه وجود‬
‫او عقال و نقال بهوسيلهی هدايتگران به سوی راه نجات برايشان اثبات شده بود‪ ،‬و به زبان حال به آنها‬
‫فهمانده بود كه با اعمال خود خود را به عذاب میكشانند‪ ،‬و در قبول با مرگ تا ابد بر روی كفّار بسته‬
‫است و به آنها گفته بود وقتی كه در دنيا بودند‪ ،‬شما مرا باور نكرديد آيا گمان نمیكنيد كه من از‬
‫صدّيقين میباشم؟ پس چگونه از من رويگردان میشويد و مرا تكذيب میكنيد و پيامبرانی كه مرا‬
‫باور دارند تكذيب میكنيد؟ شما را از اين زيان هائل بر حذر میدارم‪ .‬آيا از زيادی تعداد پيامبران و‬
‫تكرار رسالت آنان چيزی نشنيديد؟ سپس خداوند متعال ورود آنان را به آتش تكرار كرد و فرمود‪ :‬أَ‬
‫لَمْ تَكُنْ آياتِی تُتْلی عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ پس كفار گفتند‪ :‬رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً‬
‫ضالِّينَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ آنها چهل سال در خواری و ذلّت میمانند و در عذاب‬
‫آتش پاسخی به ايشان داده نمیشود وكسی با آنان سخن نمیگويد‪ .‬سپس خداوند عزّوجلّ به آنها‬
‫پاسخ میدهد‪ :‬در آتش بمانيد و سخن نگوييد‪ .‬گفت كه در اين هنگام آنها از هر گشايش و آسايشی‬
‫نوميد میگردند و درهای جهنّم به روی آنها بسته میشود و ماتم هالک و آه و ناله و شيون آنان‬
‫ابدی میشود‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۸‬‬
 ‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۳۰۴‬‬

‫آیه ‪ - ۱۰۶‬سوره مؤمنون‬

‫آيه قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ [‪]۱۰۶‬‬
‫مىگويند‪« :‬پروردگارا! تيرهبختى ما بر ما چيره شد و ما گروه گمراهى بوديم‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۶ /‬‬

‫الرّضا (‪ -‬عَنْ يُونُسَبْنِعَبْدِ الرَّحْمَنِ‪ ،‬قَالَ‪ :‬قَالَ لِی أَبُوالْحَسَنِ الرِّضَا (‪ :‬يَا يُونُسُ لَا تَقُلْ بِقَوْلِ الْقَدَرِيَّهِ‬
‫فَإِنَّ الْقَدَرِيَّهَ لَمْ يَقُولُوا بِقَوْلِ أَهْلِ الْجَنَّهِ وَ لَا بِقَوْلِ أَهْلِ النَّارِ وَ لَا بِقَوْلِ إِبْلِيسَ فَإِنَّ أَهْلَ الْجَنَّهِ قَالُوا‬
‫الْحَمْدُ هللِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ ال أَنْ هَدانَا اهللُ وَ قَالَ أَهْلُ النَّارِرَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا‬
‫وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ وَ قَالَ إِبْلِيسُ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِی‪.‬‬
‫امام رضا (‪ -‬يونسبنعبدالرّحمن گويد‪ :‬امام رضا (به من فرمود‪« :‬ای يونس! سخن قدريّه را نگو‪ ،‬چون‬
‫قدريّه نه كالم اهل بهشت را میگويند‪ ،‬نه سخن اهل آتش و نه سخن ابليس را؛ چرا كه اهل بهشت‬
‫میگويند‪ :‬گويند‪ :‬ستايس مخصوص خداوندی است كه ما را به اين (همه نعمتها) رهنمون شد و‬
‫اگر او ما را هدايت نكرده بود ما [به اينها] راه نمیيافتيم‪( .‬اعراف‪ )۴۳/‬و اهل آتش میگويند‪ :‬رَبَّنا‬
‫غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ‪ .‬و ابليس میگويد‪ :‬پروردگارا! به سبب آنكه مرا گمراه ساختی‪.‬‬
‫(حجر‪).۳9/‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۲۸‬‬
‫الكافی‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ /۱۵۷‬بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص‪۱۱۶‬‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۶ /‬‬

‫الرّضا (‪ -‬عَنْ مُحَمَّدِبْنِإِسْحَاقَ قَالَ‪ :‬قَالَ أَبُوالْحَسَنِ (لِيُونُسَ مَوْلَی عَلِیِّبْنِيَقْطِينٍ يَا يُونُسُ لَا تَتَكَلَّمْ‬
‫بِالْقَدَرِ قَالَ إِنِّی لَا أَتَكَلَّمُ بِالْقَدَرِ وَ لَكِنْ أَقُولُ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا أَرَادَ اللَّهُ وَ شَاءَ وَ قَضَی وَ قَدَّرَ فَقَالَ لَيْسَ‬
 ‫هَكَذَا أَقُولُ وَ لَكِنْ أَقُولُ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَی ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا الْمَشِيَّهُ‬
‫فَقَالَ لَا فَقَالَ هَمُّهُ بِالشَّیْءِ أَ وَ تَدْرِی مَا أَرَادَ قَالَ لَا قَالَ إِتْمَامُهُ عَلَی الْمَشِيَّهِ فَقَالَ أَ وَ تَدْرِی مَا قَدَّرَ‬
‫قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْهَنْدَسَهُ مِنَ الطُّولِ وَ الْعَرْضِ وَ الْبَقَاءِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا شَاءَ شَيْئاً أَرَادَهُ وَ إِذَا أَرَادَ‬
‫قَدَّرَهُ وَ إِذَا قَدَّرَهُ قَضَاهُ وَ إِذَا قَضَاهُ أَمْضَاهُ يَا يُونُسُ إِنَّ الْقَدَرِيَّهَ لَمْ يَقُولُوا بِقَوْلِ اللَّهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ‬
‫يَشاءَ اهللُ وَ لَا قَالُوا بِقَوْلِ أَهْلِ الْجَنَّهِ الْحَمْدُ هللِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ ال أَنْ هَدانَا اهللُ وَ‬
‫لَا قَالُوا بِقَوْلِ أَهْلِ النَّارِ رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنَّا قَوْماً ضالِّينَ وَ لَا قَالُوا بِقَوْلِ إِبْلِيسَ رَبِّ بِما‬
‫أَغْوَيْتَنِ وَ لَا قَالُوا بِقَوْلِ نُوحٍ وَ اليَنْفَعُكُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ إِنْ كانَ اهللُ يُرِيدُ أَنْ‬
‫يُغْوِيَكُمْ هُوَ رَبُّكُمْ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ يَا ابْنَ آدَمَ (بِمَشِيَّتِی كُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ وَ‬
‫بِقُوَّتِی أَدَّيْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی وَ بِنِعْمَتِی قَوِيتَ عَلَی مَعْصِيَتِی وَ جَعَلْتُکَ سَمِيعاً بَصِيراً قَوِيّاً فَمَا أَصَابَکَ‬
‫مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنِّی وَ مَا أَصَابَکَ مِنْ سَيِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ ذَلِکَ أَنِّی لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ ثُمَّ‬
‫قَالَ قَدْ نَظَمْتُ لَکَ كُلَّ شَیْءٍ تُرِيدُهُ‪.‬‬
‫امام رضا (‪ -‬محمّدبناسحاق گويد‪ :‬امام رضا (به يونس كه از غالمان علیبنيقطين بود فرمود‪« :‬ای‬
‫يونس! به قدَريّه تكلّم نكن سخن قدريّه را نگو»‪[ .‬گفت« ‪:‬من سخنان آنها را نمیگويم بلكه‬
‫میگويم‪ :‬هيچ اتّفاقی نمیافتد‪ ،‬مگر آنچه خدا اراده نموده‪[ ،‬سپس] خواسته‪[ ،‬سپس] حكم كرده و‬
‫[سپس] مقدّر كرده باشد»‪ .‬فرمود‪« :‬ای يونس! اينگونه نيست كه میگويی؛ امّا من میگويم‪ :‬هيچ‬
‫اتّفاقی نمیافتد‪ ،‬مگر آنچه خدا بخواهد‪[ ،‬سپس] اراده كند‪[ ،‬سپس] مقدّر كرده و [سپس] حكم كرده‬
‫باشد؛ [مشيّت قبل از اراده است نه بعد از آن]»‪ .‬آنگاه فرمود‪« :‬ای يونس! آيا میدانی مشّيت چيست»؟‬
‫عرض كردم‪« :‬نه»‪ .‬فرمود‪« :‬تصميم بر انجام هرچه میخواهد‪ ،‬آيا میدانی اراده چيست»؟ عرض كردم‪:‬‬
‫«نه»‪ .‬فرمود‪« :‬تمامكردن آن [چيز] برطبق مشيّت است‪ .‬آيا میدانی قدَر چيست»؟ عرض كردم‪« :‬نه»‪.‬‬
‫فرمود‪[« :‬قدر] هندسه و مشخّصكردن حدود طول و عرض و تعيين مرزهای بقا و فناست‪ .‬خداوند‬
‫هنگامیكه چيزی را بخواهد [مشيّت] آن را اراده میكند‪ ،‬هنگامیكه اراده كند‪ ،‬تقدير میكند‬
‫(اندازهاش را معيّن –میكند)‪ ،‬چون تقدير كرد‪ ،‬حكم میكند [قضا] و هنگامیكه حكم كرد‪ ،‬آن را‬
‫به اتمام میرساند‪ .‬ای يونس! قدريّه نه سخن خدا را میگويند كه فرمود‪ :‬و شما چيزی را نمیخواهيد‬
 ‫مگر اينكه خدا بخواهد‪( .‬انسان‪ )۳۰/‬نه كالم اهل بهشت را میگويند كه فرمود‪ :‬ستايش مخصوص‬
‫خداوندی است كه ما را به اين [همه نعمتها] رهنمون شد و اگر خدا ما را هدايت نكرده بود‪ ،‬ما [به‬
‫اينها] راه نمیيافتيم‪( .‬اعراف‪ )۴۳/‬نه سخن اهل آتش را میگويند كه فرمود‪ :‬پروردگارا! شقاوت ما بر‬
‫ما چيره شده و ما قوم گمراهی بوديم‪( .‬مؤمنون‪ )۱۰۶/‬نه سخن ابليس‪ :‬پروردگارا! به سبب آنكه مرا‬
‫گمراه ساختی‪( .‬حجر‪ )۳9/‬را و نه سخن نوح (را میگويند كه میگفت‪[ :‬امّا چه سود كه] هرگاه خدا‬
‫بخواهد شما را [به خاطر گناهانتان] گمراه سازد‪ ،‬و من بخواهم شما را اندرز دهم‪ ،‬اندرز من سودی به‬
‫حالتان نخواهد داشت! او پروردگار شماست و بهسوی او بازگشت داده میشويد‪( .‬هود‪ )۳۴/‬آنگاه‬
‫امام رضا (ادامه داد‪« :‬خدا میفرمايد‪ :‬ای فرزند آدم! آنچه تو میخواهی به خواست من است؛ با نيروی‬
‫من واجبات مرا بهجا آوردی و با نعمت من بر نافرمانیام نيرو يافتی و تو را شنوا‪ ،‬بينا و نيرومند قرار‬
‫دادم‪ .‬هر نيكويی كه به تو رسد از جانب من و هر بدی به تو رسد از جانب خودت است و اين به‬
‫خاطر اين است كه من از آنچه انجام دهم بازخواست نمیشوم و آنها مورد بازخواست قرار‬
‫میگيرند‪( .‬انبياء‪ )۲۳/‬و اين من هستم كه هر چه خواستی را برايت مرتب ساختم‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۰‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص‪ /۱۲۲‬المحاسن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪۲۴۴‬؛ «قالوا بقول ابليس ‪ ...‬شیء تريده» محذوف‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۶ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬بِأَعْمَالِهِمْ شَقُوا‪.‬‬

‫امام صادق (‪ -‬اعمالشان‪ ،‬مايهی بدبختی آنها شد‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۰‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص‪ /۱۵۷‬التوحيد‪ ،‬ص‪ /۳۵۶‬البرهان‪ /‬نورالثقلين‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰۶ /‬‬

‫علی¬بن¬ابراهيم (‪ -‬فَإِنَّهُمْ عَلِمُوا حِينَ عَايَنُوا أَمْرَ الْآخِرَهِ أَنَّ الشَّقَا كُتِبَ عَلَيْهِمُ عَلِمُوا حِينَ لَمْ‬
‫يَنْفَعْهُمُ الْعِلْمُ قَالُوا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْها فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ قَالَ اخْسَؤُا فِيهَا وَ لَا تُكَلِّمُونِ فَبَلَغَنِی وَ اللَّهُ‬
‫أَعْلَمُ أَنَّهُمْ تَدَارَكُوا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ سَبْعِينَ عَاماً حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی قَعْرِ جَهَنَّمَ‪.‬‬
 ‫علیّبنابراهيم (‪ -‬هنگامیكه آخرت را ديدند‪ ،‬متوجّه شدند كه شقاوت برای آنها نوشته شده است‪،‬‬
‫امّا زمانی دانستند كه به حال آنان هيچ سودی نداشت‪ .‬در اين هنگام گفتند‪ :‬رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا‬
‫فَإِنَّا ظالِمُونَ‪ .‬و خداوند در پاسخ آنان فرمود‪ :‬اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ؛ به من اينگونه خبر رسيده كه‬
‫آنها هفتاد سال درپی يكديگر میروند تا به قعر جهنّم میرسند و خداوند دراينمورد داناتر است‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۰‬‬
‫القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /9۴‬البرهان‪ /‬نورالثقلين؛ «اما قوله غلبت ‪ ...‬العلم قالوا» محذوف‬

‫آیه ‪ - ۱۰۹‬سوره مؤمنون‬

‫آيه إِنَّهُ كانَ فَريقًٌْ مِنْ عِبادی يَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمين [‪]۱۰9‬‬
‫گروهى از بندگانم مى گفتند‪ :‬پروردگارا! ما ايمان آورديم؛ ما را بيامرز و بر ما رحم كن؛ و تو بهترين‬
‫رحم كنندگانى‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰9 /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬لَا تُجَالِسُوا مَعَ شَارِبِ الْخَمْرِ وَ لَا تَعُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ لَا تُشَيِّعُوا جَنَائِزَهُمْ وَ لَا تُصَلُّوا عَلَی‬
‫أَمْوَاتِهِمْ فَإِنَّهُمْ كِلَابُ أَهْلِ النَّارِ كَمَا قَالَ اللَّهُ اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬با شرابخوار همنشينی نكنيد‪ ،‬به عيادت مريضهايشان نرويد‪ ،‬جنازههايشان را تشييع نكنيد و‬
‫بر مردگانشان نماز نخوانيد؛ زيرا آنها سگهای اهل آتش هستند همانگونه كه خدا فرمود‪ :‬اخْسَؤُا‬
‫فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۶‬ص‪ /۱۴۸‬جامع األخبار‪ ،‬ص‪ /۱۵۰‬مستدرک الوسايل‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص‪۵۲‬‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰9 /‬‬
‫أميرالمؤمنين (‪ -‬وَصِيَّهُ أمِيرِ المُؤمِنِينَ (لِكُمَيلِ بنِ زِيَادٍ‪ :‬يا كُمَيْلُ ثُمَّ يُنَادُونَ اللَّهَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ بَعْدَ‬
‫أَنْ يَمْكُثُوا أَحْقَاباً اجْعَلْنَا عَلَی الرَّخَاءِ فَيُجِيبُهُمْ اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ يَا كُمَيْلُ فَعِنْدَهَا يَيْأَسُونَ مِنَ‬
‫الْكَرَّهِ وَ اشْتَدَّتِ الْحَسْرَهُ وَ أَيْقَنُوا بِالْهَلَكَهِ وَ الْمَكْثِ جَزَاءً بِمَا كَسَبُوا عُذِّبُوا‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬ای كميل! بعد از آنكه مدّتهای طوالنی در عذاب باقی میمانند؛ خداوند را صدا میزنند‬
‫كه ما را در آسايش قرار ده امّا به ايشان جواب میدهد‪ :‬اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُون ای كميل!‬
‫دراينهنگام از آزادشدن نااميد میشوند و افسوس آنها بيشتر میشود و يقين به نابودی و و باقیماندن‬
‫[در عذاب] پيدا میكنند‪ .‬و پاداش كردارشان‪ ،‬عذاب است‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۴‬ص‪۲۷۸‬‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰9 /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬جَاءَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ نادَوْا يا مالِکُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّکَ قَالَ يُنَادُونَ أَرْبَعِينَ عَاماً فَلَا‬
‫يُجِيبُهُمْ ثُمَ يَقُولُ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ فَيَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ فَيَدْعُونَ أَرْبَعِينَ عَاماً‬
‫فَيُقَالُ لَهُمْ اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ فَيَئِسَ الْقَوْمُ بَعْدَهَا فَلَمْ يَبْقَ إِلَّا الزَّفِيرُ وَ الشَّهِيقُ كَمَا تَتَنَاهَقُ‬
‫الْحَمِيرُ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬اهل جهنّم‪ ،‬چهل سال فرياد میزنند و میگويند‪ :‬آنها فرياد میكشند‪« :‬ای مالک دوزخ! [ای‬
‫كاش] پروردگارت ما را بميراند [تا آسوده شويم]!» اما كسی جواب آنها را نمیدهد تا آنكه به آنها‬
‫میگويند‪ :‬انكم ماكسون «شما در اينجا ماندنی هستيد»!‪( .‬زخرف‪ )۷۷ /‬آنها میگويند‪ :‬رَبَّنا أَخْرِجْنا‬
‫مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ‪ .‬پس از چهلسال ديگر به آنها گفته میشود‪ :‬اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ‪ ،‬پس‬
‫از آن دوزخيان نااميد میشوند و جز نالهوزاريی همانند عرعر االغ‪ ،‬صدايی نخواهند داشت‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۲‬‬
‫إرشادالقلوب‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪۳۶‬‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۰9 /‬‬
 ‫الصّادق (‪ -‬رُوِی الصّادق (‪ :‬وَ إِنِ اسْتَغَاثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ‬
‫ساءَتْ مُرْتَفَقاً يُنادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ* رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ فَيُمْسَکُ الْجَوَابُ‬
‫عَنْهُمْ أَحْيَانا ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ* وَ نادَوْا يا مالِکُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّكُمْ‬
‫ماكِثُونَ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬و اگر تقاضای آب كنند‪ ،‬آبی برای آنان میآورند كه همچون فلز گداخته صورتها را‬
‫بريان میكند‪ .‬چه نوشيدنی بدی‪ ،‬و چه اجتماع ناپسندی! (كهف‪ )۲9/‬از مكان دوری آواز به آنها‬
‫میرسد‪( .‬فصلت‪ )۴۴/‬و میگويند‪ :‬رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ‪ .‬مدّتی به آنها هيچ جوابی‬
‫داده نمیشود‪ ،‬سپس گفته میشود‪ :‬اخْسَؤُا فِيها وَ ال تُكَلِّمُونِ‪ ،‬وَ نادَوْا يا مالِکُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّکَ قالَ‬
‫إِنَّكُمْ ماكِثُونَ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۳۲۴‬‬

‫آیه ‪ - ۱۱۰‬سوره مؤمنون‬

‫آيه فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْری وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ [‪]۱۱۰‬‬
‫امّا شما آنها را به باد مسخره گرفتيد تا [اين عمل] شما را از ياد من غافل كرد و شما به آنان‬
‫مىخنديديد!‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۰ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬يَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّهُمْ لَيَعِيبُونَ عَلَی مَنْ يَقْتَدِی بِسُنَّتِی فَرَائِضَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی‬
‫فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّی أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِی وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ* إِنِّی جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا‬
‫أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ يَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُكْرَ الْخَطِيئَهِ فَإِنَّ لِلْخَطِيئَهِ سُكْراً كَسُكْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِیَ أَشَدُّ‬
‫سُكْراً مِنْهُ‪.‬‬
 ‫پيامبر (‪ -‬ای پسر مسعود! آنها بر كسانی عيبجويی میكنند كه به روش من كه همان انجام واجبات‬
‫الهی است‪ ،‬اقتدا كردهاند‪ ... ،‬خدا میفرمايد‪ :‬فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّی أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِی وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ‬
‫تَضْحَكُونَ‪ ،‬إِنِّی جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ؛ ای پسر مسعود! از مستی گناه بپرهيز؛ كه‬
‫گناه‪ ،‬مستیای دارد مانند مستی شراب؛ بلكه مستی گناه بيشتر از مستی شراب است!‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۲‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۴‬ص‪ /۱۰۳‬مكارم األخالق‪ ،‬ص‪۴۵۳‬‬

‫آیه ‪ - ۱۱۱‬سوره مؤمنون‬

‫آيه إِنِّی جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ [‪]۱۱۱‬‬
‫ولى من امروز آنها را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم؛ آنها پيروز و رستگارند‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬عَنْ عَبْدِاللَّهِبْنِمَسْعُودٍ قَالَ‪ :‬دَخَلْتُ أَنَا وَ خَمْسَهُ رَهْطٍ مِنْ أَصْحَابِنَا يَوْماً عَلَی رَسُولِ اللَّهِ‬
‫(وَ قَدْ أَصَابَتْنَا مَجَاعَهًٌْ شَدِيدَهًٌْ وَ لَمْ يَكُنْ ذُقْنَا مُنْذُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ إِلَّا الْمَاءَ وَ اللَّبَنَ وَ وَرَقَ الشَّجَرِ ‪ ...‬قَالَ‬
‫رَسُولُ اللَّهِ (‪ ...‬يَا ابْنَمَسْعُودٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّما يُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ أُوْلئِکَ يُجْزَوْنَ‬
‫الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا إِنِّی جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُون ‪ ...‬قُلْنَا يَا رَسُولَاللَّهِ فَمَنِ الصَّابِرُونَ‬
‫قَالَ (الَّذِينَ يَصْبِرُونَ عَلَی طَاعَهِ اللَّهِ وَ عَنْ مَعْصِيَتِهِ الَّذِينَ كَسَبُوا طَيِّباً وَ أَنْفَقُوا قَصْداً وَ قَدَّمُوا فَضْلًا‬
‫فَأَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا يَا ابْنَمَسْعُودٍ عَلَيْهِمُ الْخُشُوعُ وَ الْوَقَارُ وَ السَّكِينَهُ وَ التَّفَكُّرُ وَ اللِّينُ وَ الْعَدْلُ وَ‬
‫التَّعْلِيمُ وَ الِاعْتِبَارُ وَ التَّدْبِيرُ وَ التَّقْوَی وَ الْإِحْسَانُ وَ التَّحَرُّجُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ وَ أَدَاءُ‬
‫الْأَمَانَهِ وَ الْعَدْلُ فِی الْحُكْمِ وَ إِقَامَهُ الشَّهَادَهِ وَ مُعَاوَنَهُ أَهْلِ الْحَقِّ وَ الْبَغِيَّهُ عَلَی الْمُسِیءِ وَ الْعَفْوُ لِمَنْ‬
‫ظَلَمَ يَا ابْنَمَسْعُودٍ إِذَا ابْتُلُوا صَبَرُوا وَ إِذَا أُعْطُوا شَكَرُوا وَ إِذَا حَكَمُوا عَدَلُوا وَ إِذَا قَالُوا صَدَقُوا وَ إِذَا‬
‫عَاهَدُوا وَفَوْا وَ إِذَا أَسَاءُوا اسْتَغْفَرُوا وَ إِذَا أَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَالماً وَ‬
‫إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً وَ يَقُولُونَ لِلنَّاسِ حُسْنا‪.‬‬
 ‫پيامبر (‪ -‬عبد اللَّهبنمسعود روايت كند‪ :‬روزی من و پنج گروه از دوستانمان نزد رسول خدا (رفتيم‬
‫درحالی كه گرفتار قحطی و گرسنگی شديد شده بوديم و در طول چهار ماه جز آب و شير و برگ‬
‫درختان‪ ،‬چيزی نخورده بوديم ‪ ...‬رسول خدا (به ما فرمود‪ ... :‬ای پسر مسعود! خدای تعالی فرموده‬
‫است‪ :‬كه صابران اجر و پاداش خود را بیحساب دريافت میدارند‪( .‬زمر‪ )۱۰/‬آنها هستند كه در‬
‫برابر شكيباييشان درجات عالی بهشت به آنان پاداش داده میشود‪( .‬فرقان‪ )۷۵/‬إِنِّی جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما‬
‫صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ ‪ ...‬عرض كرديم‪« :‬ای رسول خدا (! صابرين چه كسانی هستند»؟ فرمود‪« :‬آنان‬
‫كه بر فرمانبرداری خدا صبر كرده‪ ،‬از گناه خودداری نموده‪ ،‬كسب پاک داشته و بدون افراط و‬
‫تفريط‪ ،‬انفاق میكنند و فضيلتها را [برای قيامتشان] پيش میفرستند‪ .‬ايشان رستگار و پيروز میشوند‪.‬‬
‫پسر مسعود! بر آنهاست خشوع و وقار‪ ،‬آرامش و تفكّر‪ ،‬نرمی و عدل‪ ،‬عبرتگيری و تدبير‪ ،‬تقوا و‬
‫احسان‪ ،‬دوستی و دشمنی برای خدا‪ ،‬ادای امانت و عدل در حكم‪ ،‬اقامه شهادت‪ ،‬ياری اهل حقّ و‬
‫گذشت از كسی كه به آنان بدی كند‪ .‬پسر مسعود! چون مبتال شوند صبر كنند؛ چون عطا شوند شكر‬
‫كنند؛ چون حكم كنند راه عدل پويند؛ در سخن راستگو و در وعده باوفا باشند؛ اگر بدی و لغزشی از‬
‫آنها سر زد استغفار كنند و اگر كار نيكی انجام دهند شادمان گردند‪ ،‬هنگامیكه جاهالن آنها را‬
‫مخاطب سازند [و سخنان نابخردانه گويند]‪ ،‬به آنها سالم میگويند [و با بیاعتنايی و بزرگواری‬
‫میگذرند]‪( .‬فرقان‪ )۶۳/‬و هنگامیكه با لغو و بيهودگی برخورد كنند‪ ،‬بزرگوارانه از آن میگذرند‪.‬‬
‫(فرقان‪ )۷۲/‬كسانی كه شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قيام میكنند‪( .‬فرقان‪ )۶۴/‬و با مردم به‬
‫نيكی سخن میگويند‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۴‬ص‪ /9۴‬مكارم األخالق‪ ،‬ص‪ /۴۴۶‬مستدرک الوسايل‪ ،‬ج‪ ،۱۱‬ص‪۲۶۱‬؛ «قالوا سالما ‪ ...‬للناس حسنا» محذوف‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬إِنَ عَلِيّاً (وَ شِيعَتَهُ هُمُ الْفائِزُونَ‪.‬‬

‫پيامبر (‪ -‬هُمُ الْفائِزُونَ؛ علی (و شيعيان او پيروزند‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۴‬‬
‫الكافی‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص‪ / ۶9۵‬نورالثقلين‬
 ‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬عَنِ الرِّضَا (عَنْ آبَائِهِ (قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (يَا عَلِیُّ إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی فِيکَ خَمْسَ خِصَالٍ‬
‫فَأَعْطَانِيهَا ‪ ...‬أَنْ يَجْعَلَکَ حَامِلَ لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ اللَّهِ الْأَكْبَرُ مَكْتُوبٌ عَلَيْهِ الْمُفْلِحُونَ هُمُ الْفَائِزُونَ‬
‫بِالْجَنَّه‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬امام رضا (از پدرانش روايت نمود‪ :‬پيامبر (خطاب به علی (فرمود‪ :‬ای علی (! من برای تو پنج‬
‫چيز از خدا درخواست كردم‪ ،‬تمام آنها را به من عطا فرمود‪ ... .‬از خدا درخواست كردم كه تو را‬
‫بردارندهی پرچم حق در روز قيامت قرار دهد‪ ،‬كه آن پرچم اللَّه اكبر است و بر آن نوشته شده است‪:‬‬
‫رستگاران آنهايی هستند كه به بهشت رسيدند‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۴‬‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۱ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬وَ مَنْ قَرَأَ مِائَهَ آيَهٍ كُتِبَ مِنَ الْفائِزِينَ‪.‬‬

‫پيامبر (‪ -‬هركس صد آيه تالوت كند از نجاتيافتگان بهشمار میآيد‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۴‬‬
‫نورالثقلين‬

‫آیه ‪ - ۱۱۴‬سوره مؤمنون‬

‫آيه قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِالَّ قَليالً لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ [‪]۱۱۴‬‬
‫مى فرمايد‪[« :‬آرى‪ ]،‬شما مقدار كمى درنگ كرديد اگر مى دانستيد»!‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۴ /‬‬
 ‫علیبنابراهيم (‪ -‬سَلِ الْمَلَائِكَهَ الَّذِينَ كَانُوا يَعُدُّونَ عَلَيْنَا الْأَيَّامَ وَ يَكْتُبُونَ سَاعَاتِنَا وَ أَعْمَالَنَا الَّتِی‬
‫اكْتَسَبْنَاهَا فِيهَا عَلَی الْأَنَامِ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ يَا مُحَمَّد (إنْ لَبِثْتُمْ إِالَّ قَلِيالً لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ‬
‫تَعْلَمُونَ‪.‬‬
‫علیّبنابراهيم (‪ -‬منظور اين است كه از فرشتگانی بپرس كه روزها را میشمارند و ساعات و اعمالی‬
‫را كه در آن ساعات انجام میدهيم مینويسند‪ .‬خداوند در جواب آنها میفرمايد‪« :‬ای محمّد (! به‬
‫آنها بگو‪ :‬إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۶‬‬
‫القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ /9۴‬نورالثقلين؛ «علی األنام ‪ ...‬تعلمون» محذوف‪ /‬البرهان‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۴ /‬‬

‫علیبنابراهيم (‪ -‬كَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ أَينْ فِی القُبُورِعَدَدَ سِنِينَ قالُوا لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْم‪.‬‬
‫علیّبنابراهيم (‪ -‬چند سال در زمين يعنی در قبرها ماندهايد؟! [در پاسخ] میگويند‪« :‬تنها بهاندازهی‬
‫يک روز‪ ،‬يا قسمتی از يک روز‪»!».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۲۵۲‬‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۴ /‬‬

‫ابنعباس (‪ -‬أَنْسَاهُمُ اللَّهُ قَدْرَ لَبْثِهِمْ فَيَرَوْنَ أَنَّهُمْ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ لِعِظَمِ مَا هُمْ بِصَدَدِهِ‬
‫مِنَ الْعَذَابِ‪.‬‬
‫ابنعبّاس (‪ -‬خداوند باعث شده آنها طول مدت زندگی خود را فراموش كنند و به دليل عظمت‬
‫عذابی كه در آن قرار دارند اينطور تصور میكنند كه فقط يک روز يا قسمتی از يک روز را مانده‪-‬‬
‫اند‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪۲۵۲‬‬
 ‫آیه ‪ - ۱۱۵‬سوره مؤمنون‬
‫آيه أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا ال تُرْجَعُونَ [‪]۱۱۵‬‬
‫آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريدهايم و بهسوى ما بازگردانده نمىشويد؟!‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫أميرالمؤمنين (‪ -‬يَا ابْنَعَبَّاسٍ (أَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ بَعْدَهُ وَ لَكِنْ أُمُورٌ اجْتَمَعَتْ عَلَی رَغْبَهِ النَّاسِ‬
‫فِی الدُّنْيَا وَ أَمْرِهَا وَ نَهْيِهَا وَ صَرْفِ قُلُوبِ أَهْلِهَا عَنِّی ‪ ...‬يَا ابْنَعَبَّاسٍ (ذَهَبَ الْأَنْبِيَاءُ فَلَا تَرَی نَبِيّاً‪ ،‬وَ‬
‫الْأَوْصِيَاءُ وَرَثَتُهُمْ‪ ،‬عَنْهُمْ أَخَذُوا عِلْمَ الْكِتَابِ‪ ،‬وَ تَحْقِيقَ الْأَسْبَابِ‪ ،‬قَالَ اللَّهُ عزّوجلّوَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ‬
‫أَنْتُمْ تُتْلی عَلَيْكُمْ آياتُ اهللِ وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ‪ ،‬فَلَا يَزَالُ ألرّسول بَاقِياً مَا نَفِدَتْ {مَا نَفَذَتْ} أَحْكَامُهُ‪ ،‬وَ‬
‫عُمِلَ بِسُنَّتِهِ‪ ،‬وَ دَارُوا حَوْلَ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ‪ ،‬وَ بِاللَّهِ أَحْلِفُ يَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَقَدْ نُبِذَ الْكِتَابُ‪ ،‬وَ تُرِکَ قَوْلُ‬
‫ألرّسول إِلَّا مَا لَا يُطِيقُونَ تَرْكَهُ مِنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ‪ ،‬وَ لَمْ يَصْبِرُوا عَلَی كُلِّ أَمْرِ نَبِيِّهِمْ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ‬
‫نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا ال تُرْجَعُونَ‪ ،‬فَبَيْنَنَا وَ‬
‫بَيْنَهُمُ الْمَرْجِعُ إِلَی اللَّهِ وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُون‪.‬‬
‫امام علی (‪ -‬ای ابنعبّاس! من بعد از او (پيامبر () به مردم از خود آنها سزاوارتر هستم ولی كارهايی‬
‫پيش آمد تا مردم به دنيا و امر و نهی آن‪ ،‬تمايل پيدا كرده و دلهای اهل دنيا از من روگردان شد ‪...‬‬
‫ای ابنعباّس (! پيامبران (از دنيا رفتند و حال تو هيچ پيامبری را نمیبينی؛ اوصياء‪ ،‬وارثان آنها هستند و‬
‫از آنها علم الكتاب (علم به معارف قرآن) و تحقيق االسباب (علم به محقق شدن سببهای وقوع‬
‫حوادث) را فراگرفتند‪ .‬خداوند عزّوجلّ فرمود‪ :‬و چگونه ممكن است شما كافر شويد‪ ،‬با اينكه [در‬
‫دامان وحی قرار گرفتهايد‪ ،‬و] آيات خدا بر شما خوانده میشود‪ ،‬و پيامبر او در ميان شماست؟! (آل‬
‫عمران‪ )۱۰۱/‬پس تا زمانیكه رسول خدا (باقی بود‪ ،‬احكام خدا پايان نيافت و به سنّت و روش او عمل‬
‫شد و گِرداگرد امر و نهی او میچرخيدند [و اطاعت میكردند]‪ .‬به خدا سوگند! ای ابنعبّاس! كتاب‬
‫خدا رها شد و سخن رسول (بهجز آن حالل و حرامی كه توانايی ترک كردنش را نداشتند‪ ،‬رها شد و‬
‫بر همهی دستورات پيامبرشان بردباری نكردند؛ و اينها مثالهايی است كه ما برای مردم میزنيم و جز‬
 ‫اهل دانش آن را درک نمیكنند‪( .‬عنكبوت‪ .)۴۳/‬آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريدهايم و بهسوی‬
‫ما بازگردانده نمیشويد؟! ما و آنها به سوی خدا بازخواهيم گشت [و او بين ما قضاوت خواهد كرد]‪.‬‬
‫آنها كه ستم كردند بهزودی میدانند كه بازگشتشان به كجاست!‪( .‬شعرا‪).۲۲۷/‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۲9‬ص‪ /۵۵۴‬اليقين‪ ،‬ص‪۱۲۲‬‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬جَابِرُبْنُعَبْدِاللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَال‪ ... :‬أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ أَنَّ مَثَلَكُمْ فِی هَذَا الْيَوْمِ‬
‫كَمَثَلِ وَرَقٍ لَا شَوْکَ فِيهِ إِلَی أَرْبَعِينَ وَ مِائَهِ سَنَهٍ ثُمَّ يَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ شَوْکٌ وَ وَرَقًٌْ إِلَی مِائَتَیْ‬
‫سَنَهٍ ثُمَّ يَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ شَوْکٌ لَا وَرَقَ فِيهِ حَتَّی لَا يُرَی فِيهِ إِلَّا سُلْطَانًٌْ جَائِرًٌْ أَوْ غَنِیٌّ بَخِيلًٌْ أَوْ‬
‫عَالِمٌ مُ‪-‬رَاغِبٌ فِی الْمَالِ أَوْ فَقِ‪-‬يرًٌْ كَذَّابٌ أَوْ شَيْخًٌْ فَاجِرًٌْ أَوْ صَبِیٌّ وَقِحٌ أَوِ امْرَأَهًٌْ رَعْنَاءُ فَقَامَ إِلَيْهِ‬
‫جَمَاعَهًٌْ مِنَ الصَّحَابَهِ فَقَالُوا يَا رَسُولَاللَّهِ (أَخْبِرْنَا مَتَی يَكُونُ ذَلِکَ فَقَالَ (عِنْدَ تَأْخِيرِ الصَّلَوَاتِ وَ اتِّبَاعِ‬
‫الشَّهَوَاتِ وَ شُرْبِ الْقَهَوَاتِ وَ شَتْمِ الْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ حَتَّی تَرَوْنَ الْحَرَامَ مَغْنَماً وَ الزَّكَاهَ مَغْرَماً ‪...‬‬
‫أَصْبَحَ الْمُؤْمِنُ ذَلِيلًا وَ الْمُنَافِقُ عَزِيزاً مَسَاجِدُهُمْ مَعْمُورَهًٌْ بِالْأَذَانِ وَ قُلُوبُهُمْ خَالِيَهًٌْ مِنَ الْإِيمَانِ وَ‬
‫اسْتَخَفُّوا بِالْقُرْآنِ وَ بَلَغَ الْمُؤْمِنُ عَنْهُمْ كُلَّ هَوَانٍ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَرَی وُجُوهَهُمْ وُجُوهَ الْآدَمِيِّينَ وَ قُلُوبَهُمْ‬
‫قُلُوبَ الشَّيَاطِينِ كَلَامُهُمْ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ قُلُوبُهُمْ أَمَرُّ مِنَ الْحَنْظَلِ فَهُمْ ذِئَابٌ وَ عَلَيْهِمْ ثِيَابٌ مَا مِنْ‬
‫يَوْمٍ إِلَّا يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ فَبِی تَغْتَرُّونَ أَمْ عَلَیَّ تَجْتَرِءُونَ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ‬
‫أَنَّكُمْ إِلَيْنا ال تُرْجَعُونَ فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَا مَنْ يَعْبُدُنِی مُخْلِصاً مَا أَمْهَلْتُ مَنْ يَعْصِينِی طَرْفَهَ عَيْنٍ وَ‬
‫لَوْ لَاوَرَعُ الْوَرِعِينَ مِنْ عِبَادِی لَمَا أَنْزَلْتُ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَهً وَ لَا أَنْبَتُّ وَرَقَهً خَضْرَاءَ فَوَا عَجَبَاهْ لِقَوْمٍ‬
‫آلِهَتُهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَ طَالَتْ آمَالُهُمْ وَ قَصُرَتْ آجَالُهُمْ وَ هُمْ يَطْمَعُونَ فِی مُجَاوَرَهِ مَوْلَاهُمْ وَ لَا يَصِلُونَ‬
‫إِلَی ذَلِکَ إِلَّا بِالْعَمَلِ وَ لَا يَتِمُّ الْعَمَلُ إِلَّا بِالْعَقْلِ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬جابر (گويد‪[ ... :‬سپس پيغمبر گريست بهطوری كه از گريه حضرت همهی مردم گريستند‪،‬‬
‫وقتی آرام گرفت]‪ ،‬فرمود‪« :‬ای مردم! خدا شما را بيامرزد! شما از اين روز تا صدوچهل سال بعد مانند‬
‫برگی هستيد كه خار نداشته باشد‪ ،‬بعد از آن تا دويستسال برگ و خار خواهد داشت و بعد از آن‬
 ‫خار بدون برگ است بهطوری كه در آن زمان جز سلطان ظالم يا ثروتمند بخيل يا عالم دنياپرست يا‬
‫فقير دروغگو يا پيرمرد زناكار يا بچّه بیآبرو و يا زن احمق ديده نمیشود»‪ .‬دراينوقت جمعی از‬
‫اصحاب برخاستند‪ ،‬و عرض كردند‪« :‬ای رسول خدا (! بفرماييد بدانيم اينها كه فرموديد‪ ،‬كی پديد‬
‫میآيد»؟ فرمود‪« :‬هنگامیكه نمازها را از اوقات خود بهتأخير بياندازند‪ ،‬شهوترانی و شرابخواری‬
‫پيشه گيرند‪ ،‬به پدران و مادران ناسزا گويند‪ ،‬مال حرام را غنيمت و پرداخت زكات را زيان ببينند ‪...‬‬
‫مؤمنين خوار و اهل نفاق عزيز میگردند‪ ،‬مساجد آنها با اذانگفتن آباد و دلهای آنها از ايمان خالی‬
‫میباشد‪ ،‬قرآن را سبک میشمارند و شخص با ايمان هرگونه [اذيّت و] خواری از آنها میبيند‪ .‬در‬
‫آن زمان میبينی كه صورت آنها صورت آدمی ولی دلهايشان دلهای شياطين است‪ .‬سخنان آنها‬
‫از عسل شيرينتر و دلهايشان از حنظل (ميوه تلخ) تلختر است‪ ،‬آنها گرگانی هستند كه لباس آدمی‬
‫پوشيدهاند‪ .‬در آن موقع روزی نيست كه خداوند به آنها نفرمايد‪« :‬آيا از رحمت من مغرور شدهايد؟!‬
‫يا بر من جرأت پيدا كرده ايد؟! أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا ال تُرْجَعُونَ؟! بهعزّت و جاللم‬
‫سوگند! اگر به خاطر آنها كه از روی اخالص مرا عبادت میكنند‪ ،‬نبود‪ ،‬بهاندازهی يک چشمبرهم‪-‬‬
‫زدن به كسانی كه نافرمانی من میكنند مهلت نمیدادم‪ .‬اگر بهواسطهی تقوای پرهيزكاران بندگانم‬
‫نبود‪ ،‬يک قطره باران از آسمان فرود نمیفرستادم و يک برگ سبز از زمين نمیروياندم»‪ .‬شگفتا! از‬
‫مردمی كه خدايشان‪ ،‬اموالشان است! آرزوهايشان طوالنی و عمرشان كوتاه است! درعينحال چشم‬
‫دارند كه در جوار رحمت حق منزل كنند‪ ،‬درصورتیكه جز با عمل به آن نمیرسند و عمل هم بدون‬
‫عقل كامل نمیشود‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۶‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۵۲‬ص‪ /۲۶۲‬جامع األخبار‪ ،‬ص‪۱۴۰‬‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الرّسول (‪ -‬يَا ابْنَمَسْعُودٍ فَلَا تُلْهِيَنَّکَ الدُّنْيَا وَ شَهَوَاتُهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی يَقُولُ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ‬
‫عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا ال تُرْجَعُونَ‪.‬‬
‫پيامبر (‪ -‬ای پسر مسعود! مبادا دنيا و شهوتهايش تو را سرگرم نمايد؛ چراكه خدای تعالی میفرمايد‪:‬‬
‫أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا ال تُرْجَعُون‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۸‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۷۴‬ص‪ /۱۰۵‬مكارم األخالق‪ ،‬ص‪۴۵۳‬‬

‫‪۴‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬عَنْ جَعْفَرِبْنِمُحَمَّدِبْنِعُمَارَهَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ‪ :‬سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَبْنَمُحَمَّدٍ (فَقُلْتُ لَهُ لِمَ‬
‫خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ يَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ يَتْرُكْهُمْ سُدًی بَلْ خَلَقَهُمْ‬
‫لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِيُكَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَيَسْتَوْجِبُوا بِذَلِکَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِيَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَهً وَ لَا‬
‫لِيَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّهً بَلْ خَلَقَهُمْ لِيَنْفَعَهُمْ وَ يُوصِلَهُمْ إِلَی نَعِيمِ الْأَبَدِ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬محمّدبنعماره گويد‪ :‬از امام صادق (سؤال كردم‪ :‬چرا خداوند مخلوقات را خلق كرده‬
‫است»؟ فرمود‪« :‬خدای تعالی بشر را عبث و بيهوده نيافريده و آنها را به حال خود وانگذارده بلكه‬
‫آنها را برای نشاندادن قدرت خود خلق نمود و ايشان را به اطاعت و بندگی خود تكليف كرد تا‬
‫مستوجب و مستحقّ بهشت شوند و آنان را خلق ننمود كه منفعت و سودی برد و يا بهسبب آنان دفع‬
‫سوء و ضرری از خود بنمايد؛ بلكه آنان را آفريده كه به خودشان منفعت برساند و متنّعم به نعمتهای‬
‫هميشگی آخرتش گرداند‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۸‬‬
‫علل الشرايع‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ / 9‬نورالثقلين‬

‫‪۵‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬عَنْ مَسْعَدَهَبْنِزِيَادٍ قَالَ‪ :‬قَالَ رَجُلًٌْ لِجَعْفَرِبْنِمُحَمَّدٍ (يَا أَبَاعَبْدِاللَّهِ (إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَبِ قَالَ وَ‬
‫مَا ذَاکَ لِلَّهِ أَنْتَ قَالَ خُلِقْنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهْ يَا ابْنَ أَخِ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَ كَيْفَ تَفْنَی جَنَّهًٌْ لَا تَبِيدُ وَ نَارٌ لَا‬
‫تَخْمُدُ وَ لَكِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَرَّکُ مِنْ دَارٍ إِلَی دَارٍ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬مسعدهبنزياد گويد‪ :‬مردی به امام صادق (عرض كرد‪« :‬ما برای امر عجيبی خلق‬
‫شدهايم»‪ .‬فرمود‪« :‬تو را به خدا! آن امر عجيب چيست»؟ گفت‪« :‬ما برای فنا و نابودی آفريده شدهايم»‪.‬‬
 ‫فرمود‪« :‬برادرزاده! خود را نگهدار؛ زيرا ما برای بقاء و ماندن خلق شدهايم‪ .‬چگونه بهشتی كه هرگز‬
‫تفرّق و پراكندگی ندارد‪ ،‬فانی شود؟! چگونه آتشی كه هرگز شعلهاش فروكش نمیكند‪ ،‬فانی شود؟!‬
‫ما فقط از عالَمی به عالم ديگر منتقل میشويم [امّا نابود نمیشويم‪]».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۸‬‬
‫علل الشرايع‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ / ۱۱‬نورالثقلين‬

‫‪۶‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الهادی (‪ -‬عَن رِسَالَتِهِ (فِی الرَّدِّ عَلَی أَهلِ الجَبرِ وَ التَفوِيضِ وَ هُوَ ‪ ...‬فَأَمَّا شَوَاهِدُ الْقُرْآنِ‬
‫عَلَی الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی بِاالسْتِطَاعَهِ الَّتِی تَجْمَعُ الْقَوْلَ بَيْنَ الْقَوْلَيْنِ فَكَثِيرَهًٌْ وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ لَنَبْلُوَنَّكُمْ‬
‫حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ وَ قَالَ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ ال يَعْلَمُونَ‬
‫وَ قَالَ الم‪ .‬أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ ال يُفْتَنُونَ وَ قَالَ فِی الْفِتَنِ الَّتِی مَعْنَاهَا‬
‫الِاخْتِبَارُ‪ -‬وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ الْآيَهَ وَ قَالَ فِی قِصَّهِ مُوسَی (فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ‬
‫السَّامِرِیُ وَ قَوْلُ مُوسَی إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ أَیْ اخْتِبَارُکَ فَهَذِهِ الْآيَاتُ يُقَاسُ بَعْضُهَا بِبَعْضٍ وَ يَشْهَدُ‬
‫بَعْضُهَا لِبَعْضِ وَ أَمَّا آيَاتُ الْبَلْوَی بِمَعْنَی الِاخْتِبَارِ قَوْلُهُ لِيَبْلُوَكُمْ فِی ما آتاكُمْ وَ قَوْلُهُ ثُمَّ صَرَفَكُمْ‬
‫عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ قَوْلُهُ إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ وَ قَوْلُهُ خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ‬
‫أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ قَوْلُهُ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ وَ قَوْلُهُ وَ لَوْ يَشاءُ اهللُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ‬
‫لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَ كُلُّ مَا فِی الْقُرْآنِ مِنْ بَلْوَی هَذِهِ الْآيَاتِ الَّتِی شَرَحَ أَوَّلَهَا فَهِیَ اخْتِبَارٌ وَ‬
‫أَمْثَالُهَا فِی الْقُرْآنِ كَثِيرَهًٌْ فَهِیَ إِثْبَاتُ الِاخْتِبَارِ وَ الْبَلْوَی إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ لَمْ يَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثاً وَ لَا‬
‫أَهْمَلَهُمْ سُدًی وَ لَا أَظْهَرَ حِكْمَتَهُ لَعِباً وَ بِذَلِکَ أَخْبَرَ فِی قَوْلِهِ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً فَإِنْ قَالَ‬
‫قَائِلًٌْ فَلَمْ يَعْلَمِ اللَّهُ مَا يَكُونُ مِنَ الْعِبَادِ حَتَّی اخْتَبَرَهُمْ قُلْنَا بَلَی قَدْ عَلِمَ مَا يَكُونُ مِنْهُمْ قَبْلَ كَوْنِهِ وَ‬
‫ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّمَا اخْتَبَرَهُمْ لِيُعَلِّمَهُمْ عَدْلَهُ وَ لَا يُعَذِّبَهُمْ إِلَّا بِحُجَّهٍ بَعْدَ‬
‫الْفِعْل‪.‬‬
 ‫امام هادی (‪ -‬در نامهی حضرت پيرامون ردّ جبريّون و اهل تفويض [آمده]‪ ... :‬شواهد قرآنی دربارهی‬
‫امتحان و آزمايش انسان درحالی كه توانايی انجام آن امتحان را دارد؛ فراوان است‪ ،‬كه اين عقيده‬
‫جامع بين دو عقيده جبر و تفويض است؛ از جمله آنها اين فرمايش خداست‪ :‬ما همهی شما را قطعاً‬
‫میآزماييم تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از ميان شما كيانند‪ ،‬و اخبار شما را بيازماييم!‬
‫(محمّد‪ )۳۱/‬و اين فرمايش خدا‪ :‬ما آنان را از جايیكه نمیدانند‪ ،‬بهتدريج بهسوی عذاب پيش می‪-‬‬
‫بريم‪( .‬اعراف‪ )۱۸۲/‬و اين فرمايش خدا‪ :‬الم‪ ،‬آيا مردم گمان كردند همينكه بگويند‪« :‬ايمان آورديم»‪،‬‬
‫به حال خود رها میشوند و آزمايش نخواهند شد؟! (عنكبوت‪ )۱-۲/‬خداوند متعال دربارهی فتنه كه به‬
‫همان معنی امتحان و آزمايش است‪ ،‬فرمود‪ :‬ما سليمان را آزموديم‪( .‬ص‪ )۳۴/‬و در داستان موسی‬
‫(فرمود‪ :‬ما قوم تو را بعد از تو آزموديم و سامری آنها را گمراه ساخت‪( .‬طه‪ )۸۵/‬و سخن موسی (‪:‬‬
‫اين چيزی جز آزمايش تو نيست‪( .‬اعراف‪ )۱۵۵/‬فتنهی تو يعنی آزمايش تو‪ .‬اين آيات است كه با‬
‫يكديگر سنجيده میشوند و گواه يكديگر میگردند‪ .‬امّا آياتی كه لفظ «بلوی» بهمعنی آزمون در‬
‫آنها آمده عبارتند از‪ :‬ولی خدا میخواهد شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد‪( .‬مائده‪ )۴۸/‬و اين‬
‫آيه‪ :‬سپس خداوند شما را از غلبه بر آنان بازگرداند [و پيروزی شما به شكست انجاميد] تا شما را‬
‫بيازمايد‪( .‬آلعمران‪ )۱۵۲/‬و اين آيه‪ :‬ما آنها را آزموديم‪ ،‬همانگونه كه «صاحبان باغ» را آزمايش‬
‫كرديم‪( .‬قلم‪ )۱۷/‬و اين آيه‪ :‬آن كس كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كداميک از‬
‫شما بهتر عمل میكنيد‪( .‬ملک‪ )۲/‬و همچنين اين آيه‪[ :‬به خاطر آوريد] هنگامیكه خداوند‪ ،‬ابراهيم را‬
‫با وسايل گوناگونی آزمود‪( .‬بقره‪ )۱۲۴/‬و نيز اين آيه‪ :‬و اگر خدا میخواست خودش آنها را مجازات‬
‫میكرد‪ ،‬امّا میخواهد بعضی از شما را با بعضی ديگر بيازمايد‪( .‬محمّد‪ )۴/‬و هرچه در قرآن به لفظ‬
‫«بلوی» آمده توضيح آن در آغاز بيان شد كه همه بهمعنی آزمايش است و امثال آنها در قرآن بسيار‬
‫است و همهی اينها اثبات آزمايش و امتحان است‪ .‬حقيقت اين است كه خدای عزّوجلّ مردم را‬
‫بيهوده نيافريده و آنها را سرخود رها نساخته و حكمت خود را بازيچه ننموده است و اين حقيقت را‬
‫با اين آيه بيان فرمود‪« :‬آيا پنداشتيد كه شما را بيهوده آفريدهايم»؟ پس اگر كسی بگويد‪« :‬مگر خدا‬
‫سرنوشت بندگان را نمیداند كه آنها را مورد آزمايش قرار میدهد»؟ گوييم‪« :‬چرا‪ ،‬حتی پيش از‬
‫آنكه كاری انجام دهند‪ ،‬میداند چه خواهند كرد؛ اين فرمايش خداست‪ :‬و اگر باز گردند‪ ،‬به آنچه كه‬
 ‫از آن نهیشده بودند باز میگردند‪( .‬انعام‪ )۲۸ /‬همانا خداوند آنان را مورد آزمايش قرارمیدهد تا‬
‫عدل خود را به آنها نشان دهد و قبل از آنكه كار بدی از آنها سرزند‪ ،‬بدون دليل‪ ،‬عذابشان ننمايد‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۳۸‬‬
‫تحف العقول‪ ،‬ص‪۴۷۴‬‬

‫‪۷‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الباقر (‪ -‬إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا أَخْرَجَ ذُرِّيَّهَ آدَمَ (مِنْ ظَهْرِهِ لِيَأْخُذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِيَّهِ وَ بِالنُّبُوَّهِ‬
‫لِكُلِّ نَبِیٍّ كَانَ أَوَّلُ مَنْ أَخَذَ عَلَيْهِمُ الْمِيثَاقَ نُبُوَّهَ مُحَمَّدِبْنِعَبْدِاللَّه (ثُمَّ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ آلِدَمَ انْظُرْ مَا‬
‫ذَا تَرَی قَالَ فَنَظَرَ آدَمُ إِلَی ذُرِّيَّتِهِ وَ هُمْ ذَرٌّ قَدْ مَلَئُوا السَّمَاءَ فَقَالَ آدَمُ يَا رَبِّ مَا أَكْثَرَ ذُرِّيَّتِی وَ لِأَمْرِ مَا‬
‫خَلَقْتَهُمْ فَمَا تُرِيدُ مِنْهُمْ بِأَخْذِکَ الْمِيثَاقَ عَلَيْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ يَعْبُدُونَنِی وَ ال يُشْرِكُونَ بِی شَيْئاً‬
‫وَ يُؤْمِنُونَ بِرُسُلِی وَ يَتَّبِعُونَهُمْ قَالَ آدَمُ يَا رَبِّ فَمَا لِی أَرَی بَعْضَ الذَّرِّ أَعْظَمَ مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ‬
‫نُورٌ كَثِيرًٌْ وَ بَعْضَهُمْ لَهُ نُورٌ قَلِيلًٌْ وَ بَعْضَهُمْ لَيْسَ لَهُ نُورٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كَذَلِکَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ‬
‫فِی كُلِّ حَاالتِهِمْ ‪ ...‬قَالَ آدَمُ يَا رَبِّ لَوْ كُنْتَ خَلَقْتَهُمْ عَلَی مِثَالٍ وَاحِدٍ وَ قَدْرٍ وَاحِدٍ وَ طَبِيعَهٍ وَاحِدَهٍ‬
‫وَ جِبِلَّهٍ وَاحِدَهٍ وَ أَلْوَانٍ وَاحِدَهٍ وَ أَعْمَارٍ وَاحِدَهٍ وَ أَرْزَاقٍ سَوَاءٍ لَمْ يَبْغِ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ يَكُنْ‬
‫بَيْنَهُمْ تَحَاسُدٌ وَ لَا تَبَاغُضٌ وَ لَا اخْتِلَافٌ فِی شَیْءٍ مِنَ‬
‫الْأَشْيَاءِ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ يَا آدَمُ بِرُوحِی نَطَقْتَ وَ بِضَعْفِ طَبْعِکَ تَكَلَّفْتَ مَا لَا عِلْمَ لَکَ بِهِ وَ أَنَا‬
‫اللَّهُ الْخَالِقُ الْعَلِيمُ بِعِلْمِی خَالَفْتُ بَيْنَ خَلْقِهِمْ وَ بِمَشِيَّتِی يَمْضِی فِيهِمْ أَمْرِی وَ إِلَی تَدْبِيرِی وَ تَقْدِيرِی‬
‫هُمْ صَائِرُونَ لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِی وَ إِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ لِيَعْبُدُونِی وَ خَلَقْتُ الْجَنَّهَ لِمَنْ عَبَدَنِی وَ‬
‫أَطَاعَنِی مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ رُسُلِی وَ لَا أُبَالِی وَ خَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ كَفَرَ بِی وَ عَصَانِی وَ لَمْ يَتَّبِعْ رُسُلِی وَ لَا‬
‫أُبَالِی وَ خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُ ذُرِّيَّتَکَ مِنْ غَيْرِ فَاقَهٍ لِی إِلَيْکَ وَ إِلَيْهِمْ وَ إِنَّمَا خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُهُمْ‬
‫لِأَبْلُوَکَ وَ أَبْلُوَهُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فِی دَارِ الدُّنْيَا فِی حَيَاتِكُمْ وَ قَبْلَ مَمَاتِكُمْ وَ كَذَلِکَ خَلَقْتُ‬
‫الدُّنْيَا وَ الْآخِرَهَ وَ الْحَيَاهَ وَ الْمَوْتَ وَ الطَّاعَهَ وَ الْمَعْصِيَهَ وَ الْجَنَّهَ وَ النَّارَ وَ كَذَلِکَ أَرَدْتُ فِی تَقْدِيرِی‬
‫وَ تَدْبِيرِی وَ بِعِلْمِیَ النَّافِذِ فِيهِمْ خَالَفْتُ بَيْنَ صُوَرِهِمْ وَ أَجْسَامِهِمْ وَ أَلْوَانِهِمْ وَ أَعْمَارِهِمْ وَ أَرْزَاقِهِمْ وَ‬
 ‫طَاعَتِهِمْ وَ مَعْصِيَتِهِمْ فَجَعَلْتُ مِنْهُمُ السَّعِيدَ وَ الشَّقِیَّ وَ الْبَصِيرَ وَ الْأَعْمَی وَ الْقَصِيرَ وَ الطَّوِيلَ وَ‬
‫الْجَمِيلَ وَ الذَّمِيمَ وَ الْعَالِمَ وَ الْجَاهِلَ وَ الْغَنِیَّ وَ الْفَقِيرَ وَ الْمُطِيعَ وَ الْعَاصِیَ وَ الصَّحِيحَ وَ السَّقِيمَ وَ مَنْ‬
‫بِهِ الزَّمَانَهُ وَ مَنْ لَا عَاهَهَ بِهِ فَيَنْظُرُ الصَّحِيحُ إِلَی الَّذِی بِهِ الْعَاهَهُ فَيَحْمَدُنِی عَلَی عَافِيَتِهِ وَ يَنْظُرُ الَّذِی بِهِ‬
‫الْعَاهَهُ إِلَی الصَّحِيحِ فَيَدْعُونِی وَ يَسْأَلُنِی أَنْ أُعَافِيَهُ وَ يَصْبِرُ عَلَی بَلَائِی فَأُثِيبُهُ جَزِيلَ عَطَائِی وَ يَنْظُرُ‬
‫الْغَنِیُّ إِلَی الْفَقِيرِ فَيَحْمَدُنِی وَ يَشْكُرُنِی وَ يَنْظُرُ الْفَقِيرُ إِلَی الْغَنِیِّ فَيَدْعُونِی وَ يَسْأَلُنِی وَ يَنْظُرُ الْمُؤْمِنُ‬
‫إِلَی الْكَافِرِ فَيَحْمَدُنِی عَلَی مَا هَدَيْتُهُ فَلِذَلِکَ خَلَقْتُهُمْ لِأَبْلُوَهُمْ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ فِيمَا عَافَيْتُهُمْ وَ‬
‫فِيمَا ابْتَلَيْتُهُمْ وَ فِيمَا أَعْطَيْتُهُمْ وَ فِيمَا أَمْنَعُهُمْ وَ أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ وَ لِی أَنْ أَمْضِیَ جَمِيعَ مَا قَدَّرْتُ‬
‫عَلَی مَا دَبَّرْتُ وَ لِی أَنْ أُغَيِّرَ مِنْ ذَلِکَ مَا شِئْتُ إِلَی مَا شِئْتُ فَأُقَدِّمَ مِنْ ذَلِکَ مَا أَخَّرْتُ وَ أُؤَخِّرَ مَا‬
‫قَدَّمْتُ وَ أَنَا اللَّهُ الْفَعَّالُ لِمَا أُرِيدُ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ أَنَا أَسْأَلُ خَلْقِی عَمَّا هُمْ فَاعِلُونَ‪.‬‬
‫امام باقر (‪ -‬زمانیكه حق تعالی ذرّيّهی آدم (را به منظور اخذ ميثاق‪ ،‬شهادت و اقرار به ربوبيّت حق‬
‫عزّوجلّ و نبوّت تمام انبياء (از نسل و ذريهی آدم (خلق كرد‪ ،‬اوّلين ميثاقی كه از ايشان گرفت اقرار به‬
‫نبوّت حضرت محمّدبنعبداللَّه (بود‪ .‬سپس خداوند به آدم (فرمود‪« :‬بنگر‪ ،‬چه میبينی»؟ آدم (به‬
‫ذرّيّهی خود درحالیكه بهصورت مورچگان بوده و آسمان را پُركرده بودند‪ ،‬نگريست و وقتی‬
‫تفاوتهای فرزندانش را ديد گفت‪« :‬پروردگارا! چقدر زياد هستند‪ ،‬برای چه ايشان را آفريدهای؟ از‬
‫گرفتن ميثاق و بستن پيمان با ايشان چه اراده كردهای»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود‪« :‬میخواهم مرا‬
‫بپرستند و برايم شريک نياورند و به فرستادگانم ايمان آورده و از ايشان پيروی نمايند»‪ .‬آدم (عرضه‬
‫داشت‪« :‬پروردگارا! چرا بعضی بزرگتر‪ ،‬برخی نورانیتر‪ ،‬عدهای با نورانيت كمتر و جمعی بینور‬
‫میباشند»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود‪« :‬اينگونه ايشان را آفريدم تا در تمام حاالت آنها را بيازمايم»‪... .‬‬
‫آدم (عرضه داشت‪« :‬پروردگارا! آيا اگر ايشان را متفاوت نمیآفريدی و از نظر صورت‪ ،‬اندازه‪،‬‬
‫طبيعت‪ ،‬فطرت‪ ،‬رنگ‪ ،‬عمر‪ ،‬رزق و روزی يكسان خلق مینمودی ديگر اين اتّفاق نمیافتاد كه بعضی‬
‫بر برخی ستم كنند و بينشان ح‪-‬س‪-‬ادت و كی‪-‬نه واقع ش‪--‬ود و در هی‪-‬چ م‪--‬وضوعی با هم‬
‫اختالف پيدا نمیكردند»؟ خداوند عزّوجلّ فرمود‪« :‬ای آدم (! اصل سخن گفتنت ناشی از انشعاب‬
‫روحت از روح من است ولی ناتوانی طبيعتت تو را به تكلّف انداخت و از چيزی كه علم به آن نداری‬
 ‫سؤال كردی؛ من آفرينندهی دانا هستم كه با علم و آگاهی بين آفرينش مخلوقات اختالف انداخته و‬
‫با مشيّت و خواستهام در بين آنها امر خود را میگذرانم و ايشان با تدبير و تقدير من میگردند‪ ،‬هيچ‬
‫تغييری در خلقت و آفرينش من نمیباشد‪ ،‬جنّ و انس را آفريدم تا مرا عبادت كنند‪ ،‬و بهشت را برای‬
‫آنان كه مرا پرستيده‪ ،‬اطاعت نموده و از فرستادگانم پيروی كنند ايجاد كردم و ديگر التفاتی نكرده و‬
‫باكی ندارم و آتش را برای كسانی كه به من كفر ورزيده‪ ،‬از فرمانم سرپيچی كرده‪ ،‬از فرستادگانم‬
‫پيروی نمیكنند‪ ،‬ايجاد كردم و ديگر التفاتی نداشته و باكی ندارم‪ .‬تو و ذرّيّهی تو را آفريدم بدون‬
‫اينكه به تو و آنها نيازی داشته باشم فقط ايجادتان كردم تا جملگی را آزموده باشم و آشكار شود كه‬
‫در دنيا در دوران زندگانی و قبل از مردن كداميک از حيث كردار بهتر هستيد و دنيا و آخرت‪ ،‬حيات‬
‫و ممات‪ ،‬طاعت و عصيان‪ ،‬بهشت و دوزخ را نيز به همين خاطر آفريدم [تا آزموده شويد] و در تقدير‬
‫و تدبيرم نيز چنين ارادهای را نمودهام و با علم و آگاهی بين صورتها‪ ،‬اجسام‪ ،‬رنگها‪ ،‬عمرها‪،‬‬
‫ارزاق‪ ،‬طاعت و معصيتشان اختالف و تفاوت انداختم در نتيجه برخی از ايشان را سعيد و بعضی را‬
‫شقّی‪ ،‬دستهای را بينا و گروهی را نابينا‪ ،‬جمعی را كوتاه و نفراتی را بلند‪ ،‬تعدادی را زيبا و جميل و‬
‫عددی را زشت و ذميم‪ ،‬جملهای را عالم و فرقهای را جاهل‪ ،‬تنی چند را غنی و قومی را فقير‪ ،‬جماعتی‬
‫را مطيع و طايفهای را عاصی و گروهی را سالم و صحيح و معدودی را بيمار و سقيم‪ ،‬عدّهای را مبتال‬
‫به زمين گيری و رديفی را مبرّا از آفات قرار داديم و سرّ اين اختالف بين مخلوقات آن است كه‬
‫شخص سالم و صحيح به كسی كه مبتال به آفت است مینگرد آنگاه در مقابل عافيت و سالمتيش مرا‬
‫حمد و شكر میكند و در مقابل‪ ،‬آن كس كه به آفت مبتال است به شخص صحيح نظر نموده مرا‬
‫خوانده و درخواست میكند كه وی را عافيت دهم و پيوسته بر اين باليی كه به او دادهام صبر كرده‬
‫در نتيجه به او ثواب جزيل و عطاء كثير میدهم‪ .‬غنی به فقير نگريسته مرا سپاس و شكر مینمايد و‬
‫فقير به غنی نظر نموده مرا خوانده و درخواست میكند كه وی را از فقر برهانم‪ .‬مؤمن به كافر مینگرد‬
‫در قبال هدايتی كه او را كردهام حمد مرا بهجا میآورد‪ .‬مخلوقات را بدينگونه و با اين اختالف‬
‫آفريدم تا در خوشحالی و بدحالی‪ ،‬سالمتی و بيماری‪ ،‬دارايی و نداری ايشان را بيازمايم؛ من معبود و‬
‫سلطانی قادر بوده و مَنم كه تمام مقدّرات را براساس تدبير قرار دادهام و منم كه میتوانم آنچه را‬
‫بخواهم تغيير دهم؛ مثال مؤخّرات را مقدّم نموده و مقدّمات را مؤخّر نمايم‪ ،‬من آنچه را اراده كنم به‬
‫مرحلهی فعل آورده و هرگز كسی حقّ سؤال از افعال من را نداشته ولی من از فعل و كردار مخلوقاتم‬
‫میپرسم‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۴۰‬‬
‫علل الشرايع‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪۱۰‬‬

‫‪۸‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۵ /‬‬

‫الحسين (‪ -‬عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (قَالَ‪ :‬خَرَجَ الْحُسَيْنُبْنُعَلِیٍّ (عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ‬
‫ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَهِ مَنْ سِوَاهُ‬
‫فَقَالَ لَهُ رَجُلًٌْ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَمَا مَعْرِفَهُ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَهُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ‬
‫الَّذِی يَجِبُ عَلَيْهِمْ طَاعَتُهُ‪.‬‬
‫امام حسين (‪ -‬از امام صادق (روايت است‪ :‬امام حسين (به سوی يارانش رفت و خطاب به آنها فرمود‪:‬‬
‫«ای مردم! خداوند مخلوقات را خلق كرده تا او را بشناسند و چون او را شناختند عبادتش كنند و چون‬
‫او را عبادت نمودند از عبادت غير بینياز شوند»‪ .‬مردی عرض كرد‪« :‬ای پسر رسول خدا (پدر و مادرم‬
‫فدای تو باد! معرفت خدا [و حق و حقيقت خداشناسی] چگونه است»؟ فرمود‪[« :‬اينكه] اهل هر زمان‪،‬‬
‫امام زمان خودشان را كه اطاعت فرمايشات و أوامر و نواهی او بر آنها واجب است‪ ،‬بشناسند‪».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۴۲‬‬
‫علل الشرايع‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪9‬‬

‫آیه ‪ - ۱۱۷‬سوره مؤمنون‬

‫آيه وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اهللِ إِلهاً آخَرَ ال بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ ال يُفْلِحُ الْكافِرُونَ [‪]۱۱۷‬‬
‫و هركس معبود ديگرى را با خدا بخواند بهيقين هيچ دليلى بر آن نخواهد داشت؛ حساب او نزد‬
‫پروردگارش خواهد بود؛ بهراستى كافران رستگار نخواهند شد‪.‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۷ /‬‬
 ‫علیبنابراهيم (‪ -‬ال بُرْهانَ لَهُ بِهِ أَی لَا حُجَّهَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ ال يُفْلِحُ الْكافِرُون‪.‬‬
‫علیّبنابراهيم (‪ -‬ال بُرْهانَ لَهُ بِهِ؛ يعنی برای اين كار خود هيچ دليلی ندارند‪ .‬فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ ال‬
‫يُفْلِحُ الْكافِرُونَ‪.‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۴۴‬‬
‫القمی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪9۴‬‬

‫آیه ‪ - ۱۱۸‬سوره مؤمنون‬

‫آيه وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمينَ [‪]۱۱۸‬‬
‫و بگو‪« :‬پروردگارا! مرا بيامرز و رحمت كن و تو بهترين رحمكنندگانى‪».‬‬

‫‪۱‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۸ /‬‬

‫الرّضا (‪ -‬عَنْ رَجَاءِبْنِأَبِی الضَّحَّاکِ فِيمَا ذُكِرَ مِنْ عَمَلِ الرِّضَا (فِی طَرِيقِ خُرَاسَانَ قَالَ ‪ ...‬كَان‬
‫قُنُوتُهُ فِی جَمِيعِ صَلَوَاتِهِ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ‪.‬‬
‫امام رضا (‪ -‬رجاءبنابیضحّاک كه در مسير آمدن امام رضا (به خراسان همراه او بود نقل میكند‪... :‬‬
‫قنوت امام (در تمام نمازهايش اين بود كه میفرمود‪« :‬پروردگارا! مرا بيامرز و رحمت كن و از آنچه‬
‫خود میدانی [از خالفكاریهای ما] در گذر تو عزيزتر و كريمتر هستی [از آنكه عزّت و كرم و‬
‫بزرگواریات را بتوان تصوّر كرد‪]».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۴۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸۲‬ص‪۲۰۸‬‬

‫‪۲‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۸ /‬‬

‫فقه الرّضا (‪ -‬دُعَاءُ الْوَتْر ‪ ...‬أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ فَإِنَّکَ‬
‫أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ‪.‬‬
 ‫فقه الرّضا (‪ -‬دعای نماز وتر چنين است‪« :‬از خدا آمرزش میخواهم و بهسويش توبه میكنم‪،‬‬
‫پروردگارا! مرا بيامرز و رحمت كن و از آنچه خود میدانی [از خالفكاریهای ما] درگذر؛ همانا تو‬
‫عزيزتر و كريمتر هستی [از آنكه عزّت و كرم و بزرگواریات را بتوان تصوّر كرد‪]».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۴۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸۴‬ص‪۲۱۵‬‬

‫‪۳‬‬
‫(مؤمنون‪)۱۱۸ /‬‬

‫الصّادق (‪ -‬أَدْنَی القُنُوتِ‪ :‬رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ‪.‬‬
‫امام صادق (‪ -‬كمترين وكوتاهترين دعا در قنوت اين است‪« :‬پروردگارا! ما را بيامرز و بر ما ببخشا و از‬
‫آنچه خود میدانی [از خالفكاریهای ما] درگذر؛ همانا تو عزيزتر و كريمتر هستی [از آنكه عزّت و‬
‫كرم و بزرگواریات را بتوان تصوّر كرد‪]».‬‬
‫تفسير اهل بيت عليهم االسالم ج‪ ،۱۰‬ص‪۱۴۴‬‬
‫بحاراألنوار‪ ،‬ج‪ ،۸۲‬ص‪۲۰۷‬‬