TEHNIČKA ŠKOLA PULA

J. Cvečića 7, Pula

Ime i prezime: David Gržan

Razredni odjel: IV MT
Područje rada: Strojarstvo

Zanimanje: Tehničar za mehatroniku

HIDRAULIČKE CRPKE

Mentor:
Filip Šugar

Pula, 10.svibnja 2019.

Rok završnog ispita: ljetni rok
SADRŽAJ

SADRŽAJ ...................................................................................................................................... 2

POPIS SLIKA ................................................................................................................................ 3

1. UVOD ................................................................................................................................... 1

2. OPĆENITO O HIDRAULIČKIM CRPKAMA ............................................................................. 2

3. KARAKTERISTIKE HIDRAULIČKIH CRPKI .............................................................................. 3

3.1. VOLUMEN DOBAVE CRPKE ....................................................................... 3

3.2. POGONSKI TLAK ......................................................................................... 4

3.3. BRZINA VRTNJE .......................................................................................... 5

3.4. PROTOK ....................................................................................................... 6

3.5. SNAGA CRPKE............................................................................................. 7

3.5.1. VOLUMNI GUBICI .................................................................................. 8

3.5.2. GUBICI NASTALI TRENJEM .................................................................. 9

4. PODJELA CRPKI .................................................................................................................. 11

5. VRSTE PUMPI PREMA KONSTRUKCIJSKOJ IZVEDBI ........................................................... 14

5.1. ZUPČASTE CRPKE .................................................................................... 14

5.2. VIJČANE CRPKE ........................................................................................ 18

5.3. LAMELASTE CRPKE .................................................................................. 19

5.4. KLIPNE CRPKE .......................................................................................... 22

6. ZAKLJUČAK ........................................................................................................................ 28

7. LITERATURA....................................................................................................................... 29
POPIS SLIKA

Slika 1 Pogonski tlak crpke ......................................................................................... 4

Slika 2 Podjela crpki prema konstrukciji.................................................................... 11
Slika 3 a) otvoreni i b) zatvoreni hidrauički krugovi ................................................... 12
Slika 4 Zupčasta crpka s vanjskim ozubljenjem ........................................................ 14
Slika 5 Presjek zupčaste pumpe s vanjskim ozubljenjem ......................................... 15
Slika 6 Zupčasta pumpa s unutarnjim ozubljenjem ................................................... 16
Slika 7 Presjek zupčaste pumpe s unutarnjim ozubljenjem ...................................... 16
Slika 8 Zupčasta pumpa sa zupčastim prstenom ..................................................... 17
Slika 9 Presjek zupčaste pumpe sa zupčastim prstenom ......................................... 17
Slika 10 Vijčana pumpa s dva vijčanika .................................................................... 18
Slika 11 presjek trovijčane pumpe ............................................................................ 18
Slika 12 Lamelasta jednokomorna pumpa ................................................................ 19
Slika 13 Presjek lamelaste jednokomorne pumpe s mehanizmom za promjenu
volumena .................................................................................................................. 20
Slika 14 Lamelasta dvokomorna pumpa ................................................................... 20
Slika 15 Lamelasta dvokomorna pumpa s fiksnim lamelama ................................... 21
Slika 16 Princip rada radijalno klipne pumpe: ........................................................... 22
Slika 17 Radijalno klipna pumpa sa ekscentričnim blokom, višeciklička .................. 23
Slika 18 Radijalno klipna pumpa sa ekscentričnom osovinom .................................. 24
Slika 19 Fotografija jedne radijalno klipne pumpe sa ekscentričnom osovinom ....... 24
Slika 20 Princip rada klipno aksijalne pumpe........................................................... 25
Slika 21 Aksijalno klipne pumpe: ............................................................................. 26
Slika 22 Aksijalno klipna pumpa sa zaokrenutom pločom: ...................................... 27
Slika 23 Aksijalno klipna pumpa sa zaokrenutim bubnjem: ..................................... 27
1. UVOD
Ovaj završni rad objašnjava principe rada te konstrukcije hidrauličkih crpki u hidrauličkom
sustavu. Objašnjavaju se i sve vrste hiduličkih crpki te njihova primjena u industriji i računa se
njihova iskoristivost.

Što se tiče primjene hidrauličkih crpki u povijesti nije poznato gdje i kada su nastale najstarije
naprave za dobavu vode s niže na višu razinu. Prema nekim podatcima se oko 1700. g. pr. Kr.
u Kairu pomoću kabličnog vijenca vadila pitka voda iz bunara dubokog 91 m. Prva primitivna
vijčana pumpa nastala je oko 1000. g. pr. Kr., a sastojala se od Arhimedovog vijka smještenog
u valjkastom koritu ili cijevi. Na prijelazu iz trećeg u četvrto st. izumio je Ctesibius iz
Aleksandrije dvocilindarsku stapnu pumpu koja je služila za gašenje požara. Dako da su se
potkraj starog vijeka već koristile vijčane i stapne pumpe, ali se zatim korz čitav srednji vijek
razvoj pumpa stagnirao i nastavio se tek za vrijeme renesanse. U dijelu „Del moto e misura
dell'acqua“ Leonardo da Vinci (1452. – 1519.) predlaže pumpu na principu centrifugalne sile i
daje prilog teoriji djelovanja stapne pumpe, Galileo Galilei (1564. – 1642.) pokušava objasniti
zašto stapna pumpa ne može usisati vodu s dubine veće od 18 kubita (8,2 m), a Ramelli 1588.
g. konstruira preteću današnjih lamelastih pumpi. Tokom 16. i 17. st. razvili su se u zapadnoj
Europi složeni pumpni uređaji za odvodnjavanje dubokih rudničkih jama i opskrbu gradova
vodom. Pumpe i pumpna postrojenja počinju se brže razvijati u 18. st. kad se za pogon
pumpi počela iskorištavat energija vodene pare. Prvu parnu pumpu konstruirao je Thomas
Savery (1650. – 1715.) u Engleskoj 1698. g. Savereyjeva pumpa služila je za odvonjavanje
rudničkih jama, ali je radila jako neekonomično. To je 1711. navelo T. Newcomena (1663. –
1729.) da radnu posudu zamijeni cilindrom sa klipom što ga je pokretala pokretala para. U
20. st. počinju se uglavnom koristiti turbo pumpe, pa se danas klipne pumpe upotrebljavaju
ograničeno.

1
2. OPĆENITO O HIDRAULIČKIM CRPKAMA

Hidrauličke crpke (pumpe) su strojevi koji pretvaraju mehaničku (rad pogonskog stroja) u
hidrauličku energiju (energiju radnog fluida).
Pumpe rade tako da „uhvate“ određen volumen fluida u nekom prostoru te ga raznim
elementima (klipovima, zupčanicima, vijcima, krilcima...) tlače i odnose dalje u hidraulički
sustav. Pumpe također mogu raditi suprotnom smjeru kao hidraulički motori.
Pogon hidrauličkih crpki, osim kod rucnih crpki postiže motorima. Kod stacionarne hidraulike
pogon uglavnom postižu elektromotori, a kod mobilne hidraulike motori s unutarnjim
izgaranjem.
Zbog otpora, koji se suprotstavlja tekučini, u sustavu se stvara tlak. Visina tlaka odgovara
ukupnom otporu , koji čine vanjski i unutrnji otpori.
Vanjski otpori javljaju se zbog korisnog tereta i mehaničkog trenja, kao i zbog statičkog
opterećenja te sila ubrzanja.
Unutarnji otpori javljaju se uslijed ukupnog trenja u vodovima i komponentama, trenja u
tekućini kao i zbog gubitaka strujanja (prigušena mjesta).
Tlak tekućine hidrauličkog sustava ne nastaje prije svega zbog crpke, nego zbog otpora koji
se suprotstavlja tekućini.
Značajne karakteristike pumpi su: volumen dobave, snaga pumpe, brzina vrtnje, pogonski
tlak i protok fluida.

2
3. KARAKTERISTIKE HIDRAULIČKIH CRPKI

Najznačajnije karakteristike crpki su volumen dobave crpke, pogonski tlak, brzina vrtnje,
snaga crpke i protok.

3.1.VOLUMEN DOBAVE CRPKE

Istisnina V je mjera za veličinu crpke. Ona značuje volumen tekućine koji crpka dobavlja po
okretu (taktu).
Volumen dobave tekućine u minuti se označuje s Qp. On se dobije iz istisnine V i brzine
vrtnje n:

𝑙
𝑄𝑝 = 𝑛 × 𝑉 [ ]
𝑚𝑖𝑛

Qp – volumen dobave [l/min]

n – brzina vrtnje [o/min]
V – istisnuti obujam ( istisnina ) [l]

Proačun volumena dobave zupčaste crpke:

Zadano:
Brzina vrtnje 𝑛 = 1450 𝑜⁄𝑚𝑖𝑛
Istisnina 𝑉 = 2,8 𝑐𝑚3

Traži se:
Volumen dobave Qp

3 3
𝑄𝑝 = 𝑛 ∗ 𝑉 = 1450 ∗ 2,8 = 4060 𝑐𝑚 ⁄𝑚𝑖𝑛 = 4,06 𝑑𝑚 ⁄𝑚𝑖𝑛 = 4,06 𝑙⁄𝑚𝑖𝑛

3
 3.2.POGONSKI TLAK

Za područje primjene crpki od značenja je pogonski tlak. Daje se kao vršni tlak, ali taj smije
nastupiti samo kratkotrajno, jer u protivnom nastupa prijevremeno istrošenje crpke. Trajni
pogonski tlak p1 supsotavlja se nakon izvjesnog vremena .

Slika 1 Pogonski tlak crpke

4
 3.3.BRZINA VRTNJE

Pogonska brzna vrtnje je važan kriterij za izbor crpke, jer je volumen dobave crpke Qp ovisan
o brzini vrtnje. Mnoge crpke se koriste samo u određenom područiju brzine vrtnje i ne smiju
biti opterećene od mirovanja do graničnog područija. Uobičajna brzina vrtnje crpki je n =
1500 o/min, jer crpke gone najčešće trofazni asinhroni motori, koji su vezani na frekvenciju
mreže za napajanje.
Brzina vrtnje ovisna je o motoru koji goni tu crpku.

5
 3.4.PROTOK

Karakteristika ovisnosti dobave o tlaku naziva se radna krakteristika crpke. Ona pokazuje da
se efektivni volumen dobave Qef smanjuje porastom tlaka.
Stvarni volumen dobave Qs dobije se, ako se uzme u obzir gubitak zbog prodora ulja u crpku
QL.
Minimalna količina struje ulja prodrlog u crpku potrebna je za održanje podmazivanja.
Iz radne karakteristike crpke se može ustanoviti:
- za p = 0 isporučuje crpka ukupni volumen dobave Qp
- za p > 0 se Qp smanjuje zbog prodrlog ulja crpke
Tok radne karakteristike daje obavjest o volumenskom koeficjentu korisnog dijelovanja crpke
ηv.

Primjer radne karakteristike crpke:

- struja prodrlog ulja QL iznosi 6,0 % kod 23000 kPa.

𝑚3
𝑄 (𝑝 = 0) = 0,000167 = 10,0 𝑑𝑚3 /𝑚𝑖𝑛
𝑠

𝑚3
𝑄 (𝑝 = 50) = 0,000157 = 9,4 𝑑𝑚3 /𝑚𝑖𝑛
𝑠

𝑚3
𝑄𝐿 = 𝑄(𝑝 = 0) − 𝑄(𝑝 = 50) = 0,00001 = 0,6 𝑑𝑚3
𝑠

𝜂𝑣 = 0,94 = 94 %

6
 3.5.SNAGA CRPKE

Crpka dobiva mehaničku snagu ovisno o ulaznom momentu i broju okretaja, a izračunava se
prema sljedečoj jednadžbi:

𝑀𝑢𝑙 ∗ 𝑛
𝑃𝑢𝑙 =
9550

Pul – ulazna snaga [kW]

Mul – ulazni moment [Nm]
n – broj okretaja [o/min]

Crpka daje snagu hidrauličkom sustavu koja odgovara umnošku tlaka sustava p i efektivnom
protoku Qe što je vidljivo u sljedečoj jednadžbi:

𝑃𝑢𝑙 = 𝑝 ∗ 𝑄𝑒

Pul – ulazna snaga [kW]

p – tlak hidrauličkog sustava [Pa]
Qe – efektivni protok [l/min]

Zbog raznih gubitaka izlazna hidraulička energija manja je od ulazne mehaničke energije koju
dovodimo na crpku. Keficijent korisnog dijelovanja pokazuje ovaj odnos:

𝑃𝑖𝑧
𝜂𝑢𝑘 =
𝑃𝑢𝑙
Postoje dvije vrste gubitaka:
a) Volumni gubici
b) Gubici nastali zbog trenja

7
 3.5.1. VOLUMNI GUBICI

Teorijski protok a svaku crpku koja radi s brojem okretaja n je:

𝑉𝑡 ∗ 𝑛
𝑄𝑡 =
1000

Qt – teorijski protok [m3/s]

Vt – teorijski volumen [m3]
n – broj okretaja [o/s]

Istiskivani volumen struji te se stvara tlak. Unutar kučišta crpke vraća se tekućina prema zoni
smanjenog tlaka, npr. u zupčastoj između tijela zupčanika i kučišta ili vrha zubaca. Volumni
protok koji se vraća je gubitak protoka QL, i iako nije vidljiv na izlazu i predstavlja gubitak
protoka. Prednost volumnih gubitaka je u podmazivanju hidrauličkog sustava i zaštiti od
korozije. Ovaj gubitak može se prikazati kao razlika između efektivnog protoka i teorijskog
protoka:

𝑄𝐿 = 𝑄𝑡 − 𝑄𝑒

Volumni koef. korisnog dijelovanja iskazuje se kao:

𝑄𝑒
𝜂𝑣 =
𝑄𝑡

Volumni koef. korisnog dijelovanja je manji ako je:

- veći tlak sustava
- veća temperatura (niži viskozitet)
- veća istrošenost crpke

8
 3.5.2. GUBICI NASTALI TRENJEM

Teorijski moment crpke određen je jednadžbom:

𝑝 ∗ 𝑉𝑡
𝑀𝑡 =
2𝜋

Odnosno za stalan broj okretaja:

𝑝 ∗ 𝑉𝑡
𝑀𝑡 =
6,28

Mt – teorijski moment [Nm]

Vt – teorijski volumen [m3]
p – tlak [N/ m2]

Ulazni moment je zbroj momenta trenja i teorijskog momenta mehaničko-hidraulički

moment dijelovanja:

𝑀𝑢𝑘 = 𝑀𝑡 + 𝑀𝑡𝑟

odnosno koeficijent korisnog dijelovanja:

𝑀𝑡
𝜂𝑚ℎ =
𝑀𝑢𝑘

Mehaničko-hidraulički moment dijelovanja je manji ako je:

- niži tlak
- niža temperatura (viši viskozitet)
- što je veće trenje između pokretnih dijelova

Zajedniči koef. korisnog dijelovanja je:

𝜂𝑢𝑘 = 𝜂𝑣 ∗ 𝜂𝑚ℎ

9
Koeficient korisnog dijelovanjaj s obzirom na vrstu crpki:

Vrsta crpke Koef. korisnog dijelovanja

Zupčasta crpka s vanjskim ozubljenjem 85 %

Zupčasta crpka s unutarnjim ozubljenjem 90 %

Lamelasta crpka 85 %

Klipno radijalna crpka 90 %

Klipno aksijalna crpka 91 %

Klipna pumpa sa zaokrenutom osi 92 %

U većini slučajeva što je koef. korisnog dijelovanja veći te što su osnovne karakteristike crpki
bolje znaći da su njihova konstrukcijska riješenja kompliciranija što znaći da su te crpke
uglavnom skuplje.

10
4. PODJELA CRPKI
Osnovna podjela crpki upravo prema njihovoj konstrukciji, pa tako razlikujemo zupčaste,
vijčane, krilne i klipne pumpe.

Slika 2 Podjela crpki prema konstrukciji

Osim osnovne podjele prema konstrukciji, važna je podjela je prema varijabilnosti volumena
pumpe. Dakle, pumpe mogu biti:
- nepromjenjivog (fiksnog) volumena
- promjenjivog (varijabilnog) volumena
Mogućnost varijabilnosti volumena pumpe jako je značajna. Naime, kontinuiranom
promjenom volumena može se kontinuirano mijenjati radna karakteristika momenta i brzine

11
vrtnje. Uz to, promjenom volumena dobava pumpe može se prilagođavati potrebama
opterećenja, pa se mogu realizirati energetski efikasni pogoni ili prijenosnici.

Mehanizmi koji mijenjaju volumen pumpi mogu biti:

- mehanički pogonjeni (npr. ručnom polugom)
- hidraulički pogonjeni (npr. hidrauličkim cilindrom kojim se upravlja ventilima)
- elektro-hidraulički (npr. hidrauličkim cilindrom kojim se upravlja ventilima pomoću
elektrike i elektromagneta)
- elektro-mehanički (npr. polugom, ili polužjem kojima se upravlja posredstvom
elektrike, elektromagneta i/ili elektromotora)
Važno je napomenuti da se promjena dobave pumpe može mijenjati i promjenom broja
okretaja kojom se pumpa okreće. U tom slučaju pumpa može biti fiksnog volumena,
međutim primarni pogon (elektromotor, motor sa unutarnjim izgaranjem) mora imati
mogućnost promjene broja okretaja
Prema konfiguraciji hidrauličkog kruga pumpe mogu se podijeliti na one namijenjene radu u
otvornom krugu (open-loop hydraulic system), i one namijenjene radu u zatvorenom krugu
(closed-loop hydraulic system).

Slika 3 a) otvoreni i b) zatvoreni hidrauički krugovi

U otvorenom krugu fluid iz aktuatora odlazi u spremnik, dok pumpa usisava fluid iz
spremnika. U zatvorenom krugu fluid koji izlazi iz aktuatora direktno ulazi u pumpu.
Teoretski, nikakav spremnik nije potreban. Ipak, svaki zatvoreni hidraulički krug ima
spremnik (mali u odnosu na otvoreni krug), te ima manju pumpu koja služi za napajanje

12
glavne pumpe. Načelne prednosti zatvorenog kruga su neka bolja svojstva (dinamički odzivi,
preciznost, kompaktnost), dok su nedostaci slabija mogućnost hlađenja, te složenije
upravljanje sustavom.

Crpke se jos mogu podijeliti na:

- hidrostatičke
- hidrodinamičke
Hidrostatičke pumpe potiskuju fluid svakim okretom (ili pokretom) crpnog elementa
(zupčanika, krila, vijka, klipa, ..), i to tako da pomičući se ekspandiraju, stvaraju prostor
između crpnih elemenata i „hvataju“ fluid u tom prostoru. Rotiranjem crpnih elemenata taj
prostor se zatim reducira i potiskuje fluid izvan crpke. Rade dobro za fluide šireg područja
viskoznosti, posebno visokih, te podnose visoke tlakove, dobar omjer veličine i snage,
efikasne u širem području rada, dobra volumenska efikasnost, mogu pokriti široki raspon
zahtjeva za brzinom i tlakom
Hidrodinamičke pumpe kinetičkom energijom crpe fluid. Daju velike protoke, manje efikasne
za šira područja rada pumpi. To su centrifugalne, te crpke sa aksijalnim i radijalnim
protokom. One su jeftinije, lakše za održavanje, jednostavne i pouzdane. Hidrostatičkim
pumpama protok ne ovisi o tlaku (za razliku od hidrodinamičkih), pa se negdje za njih kaže da
su pumpe konstantnog protoka (constant flow). (Napomena: ne vodeći računa o
varijabilnosti volumena).

13
5. VRSTE PUMPI PREMA KONSTRUKCIJSKOJ IZVEDBI

5.1. ZUPČASTE CRPKE

Zupčaste crpke jednostavne su konstrukcije i pristupačne cijene te imaju vrlo široku

primjenu. Primjena obuhvaća jednostavnije zahtjeve u području niskog tlaka (pumpe za
podmazivanje, ili kao pomoćne pumpe za punjenje glavnih pumpi („boost“)), do
visokotlačnih aplikacija (i preko 300 bar).
Zupčaste pumpe nepromjenljivog su volumena (fiksnog), i mogu se podijeliti na tri skupine:
- zupčaste pumpe sa vanjskim ozubljenjem
- zupčaste pumpe sa unutarnjim ozubljenjem
- zupčaste pumpe sa zupčastim prstenom

Slika 4 Zupčasta crpka s vanjskim ozubljenjem

1 – kučište, 2 – prirubnica, 3 – vratilo, 4,5 – čahure ležaja, 6 – poklopac, 7 – pogonski

zupčanik, 8 – pogonjeni zupčanik, 9 – brtva.

14
Zupčasta pumpa s vanjskim ozubljenjem prikazana je na slici 4. Zupčanici su oslonjeni u
kliznim ili valjnim ležajima. Kako zupčanici izlaze iz zahvata na usisnoj strani (plava boja) ,
prostor u kojem se fluid usisava se širi. Fluid se transportira po obodu zupčanika u prostoru
između zubiju. Kako zupčanici dolaze u zahvat na izlaznoj strani pumpe (crvenom bojom),
prostor se reducira, a fluid se tlači te pušta dalje u sustav.
Zupčanici obično imaju ravne zube, ali rjeđe mogu biti i kosi ili strelasti. Zupčanici s kosim
zubima imaju tiši i mirniji rad, međutim pojavljuje se znatnija aksijalna sila. Strelasti zubi
mogu pomiriti prethodne karakteristike, ali su znatno složeniji te skuplji.

Slika 5 Presjek zupčaste pumpe s vanjskim ozubljenjem

15
 Slika 6 Zupčasta pumpa s unutarnjim ozubljenjem

1 – kučište, 2 – poklopac, 3 – pogonsko vratilo sa zupčanikom, 4 – zupčanik s unutarnjim

ozubljenjem (prsten).
Zupčasta pumpa s unutarnjim ozubljenjem prikazana je na slici 6. Pogonsko vratilo s manjim
zupčanikom pogoni veći zupčanik s unutarnjim ozubljenjem (prsten). Manji zupčanik ima dva
ili više zubiju manje od većega, pa su odvojeni razdjeljnikom u obliku polumjeseca radi
brtvljenja, tj. odvajanja usisa i tlačne strane. Veća dužina zubiju u zahvatu nego kod zupčaste
pumpe s vanjskim ozubljenjem omogućava manje neravnomjernosti protoka, tiši rad, bolje
brtvljenje i usisne karakteristike, one su također kompaktnije, no veće su cijene. Manje se
koriste od zupčastih s vanjskim ozubljenjem.

Slika 7 Presjek zupčaste pumpe s unutarnjim ozubljenjem

16
 Slika 8 Zupčasta pumpa sa zupčastim prstenom

Zupčasta pumpa sa zupčastim prstenom varijanta je zupčaste pumpe s unutarnjim

ozubljenjem, međutim drugačiji oblik zubiju omogućava da razlika njihovog broja kod
prstena i manjeg zupčanika bude samo jedan, a to pak znači da razdjeljnik nije potreban radi
odvajanja usisa i tlačne strane. Takva konstrukcija je jednostavnija i jeftinija, no ipak nije za
visoke tlakove. Također daju razmjerno ravnomjeran protok i tiši rad. Ovakva pumpa
najčešće se koristi kao pomoćna („boost“) pumpa za veće pumpe ili kod zatvorenih
hidrauličkih krugova. Zupčasta pumpa sa zupčastim prstenom prikazana je na slici 8. Pumpe
sa zupčastim prstenom dolaze u dvije izvedbe koje se nazivaju Gerotor i Orbit. Kod Gerotor
izvedbe ekscentricitet je fiksiran, dok kod Orbit izvedbe manji zupčanik izvodi planetarni
oblik gibanja, a osovina ima kardansku vezu.

Slika 9 Presjek zupčaste pumpe sa zupčastim prstenom

17
 5.2. VIJČANE CRPKE

Vijčene pumpe imaju radne elemente vijčanike, kojih može biti od dva, tri ili više. Vijčane
pumpe se mogu pojavljivati i sa samo jednim vijčanikom, ali takve se ne koriste u hidraulici
zbog niskog radnog tlaka i malog volumenskog stupnja korisnog djelovanja. Vijčane pumpe
(engl. screw pump) su nepromjenljivog volumena, a najznačajnija prednost im je vrlo
ravnomjeran protok koji daju, te vrlo tihi rad. Osnovni nedostaci su im niži stupanj korisnog
djelovanja, nemogućnost rada s fluidima niže viskoznosti, te razmjerno visoka cijena.
Ponekad se koriste u liftovima, ali češće služe kao pomoćne pumpe.

Slika 10 Vijčana pumpa s dva vijčanika

Vijčana pumpa s dva vijčanika prikazana je na slici 10, a presjek jedne trovijčane pumpe
(proizvođača Settima) dan je na slici 11. Dobro je dodati da su u pneumatici među najviše
korištenim kompresorima vijčani (za nešto veće dobave stlačenog zraka), koji rade na istom
principu.

Slika 11 presjek trovijčane pumpe

18
 5.3. LAMELASTE CRPKE

Lamelaste pumpe sastoje se od statora, rotora i lamela (krilaca). Lamele su radijalno

smještene, a mogu biti pomične, tako da se slobodno pomiču unutar rotora (najčešće), ili
statora (rjeđe). U tom slučaju centrifugalna sila pomiče lamele radijalno prema obodu, te na
taj način je osigurano brtvljenje. Često se u tu svrhu koristi i tlak fluida koji se dovodi
kanalima u šupljine lamela, tako da je osigurano bolje brtvljenje u slučaju većeg radnog tlaka.
Na taj način omogućeni su veći radni tlakovi lamlastih pumpi. Također se mogu koristiti i
opruge koje potiskuju lamele prema obodu. To se pretežno upotrebljava kod lamelastih
motora zbog boljih karakteristika na malim okretajima (kada je centrifugalna sila mala).
Također lamele lamelastih pumpi ili motora mogu biti fiksna.
Prednosti lamelastih pumpi su: razmjerno ravnomjeran protok bez značajnijih pulsacija, tihi
rad, te kompaktne dimenzije (najmanje vanjske dimenzije za određeni radni volumen
pumpe), pa je i njihova uporaba prilično široka. Uz to lamelaste pumpe (s jednom komorom)
mogu biti promjenljivog volumena. Nedostaci su manji stupanj korisnog djelovanja u odnosu
na klipne pumpe, te niži predviđeni radni tlakovi.
Lamelaste crpke dijele se na dvije osnovne podjele:
- podjela s obzirom na vrstu lamela
- podjela s obzirom na broj komora
S obzirom na vrstu lamela pumpe mogu biti s pomićnim ili sa fiksnim lamelama, a s obzirom
na broj komora pumpe mogu biti jednokomorne (engl. single stroke) ili višekomorne (multi
stroke).

Slika 12 Lamelasta jednokomorna pumpa

19
Prikaz lamelaste jednokomorne pumpe dan je na slici 12. Stator pumpe može se pomicati
različitim mehanizmima (najčešće hidrauličkim cilindrom), te se na taj način može mijenjati
ekscentricitet rotora i statora. Promjenom ekscentriciteta mijenja se i radni volumen pumpe
(ili motora), tako da je uz maksimalni ekscentricitet volumen pumpe maksimalan, dok je uz
ekscentricitet nula (dakle koncentričnost rotora i statora) radni volumen pumpe jednak nuli
(znači pumpa ne daj nikakav protok).

Slika 13 Presjek lamelaste jednokomorne pumpe s mehanizmom za promjenu volumena

Slika 14 Lamelasta dvokomorna pumpa

20
Lamelaste jednokomorne pumpe nazivaju se još i „neuravnotežene“ (unabalanced), jer je
zbog tlaka opterećenje na rotor nesimetrično, što onemogućava veći radni tlak (do cca 160
bar). S druge strane postoje dvokomorne ili višekomorne lamelaste pumpe, gdje se za
vrijeme jednog okretaja izvrši dva (kod dvokomornih) ili više (kod višekomornih) ciklusa
usisavanja i tlačenja fluida. Takve pumpe su tlačno uravnotežene u velikoj mjeri (engl.
balanced), te podnose mnogo veće radne tlakove (do 250 bar). Lamelasta dvokomorna
pumpa prikazana je na slici 14.

Slika 15 Lamelasta dvokomorna pumpa s fiksnim lamelama

Kod lamelastih pumpi s fiksnim lamelama, lamele su smještene u statoru (ne rotiraju se, i
stoga se nazivaju fiksne). Na slici 15 prikazana je jedna takva dvokomorna pumpa sa dvije
lamele. Takve pumpe daju prilično ravnomjeran protok, tihe su, a podnose radne tlakove do
oko 200 bar.

21
 5.4. KLIPNE CRPKE

Rotacione klipne pumpe vrlo su raširene primjene, prvenstveno zbog njihovih dobrih
svojstava na području viših tlakova (iznad 150 bar). Klipovi su radni elementi koji se pomiču
kroz cilindrični prostor u kojem se usisava i tlači fluid. Moderna proizvodna tehnologija
omogućava izradbu preciznih strojeva, s visokim stupnjem korisnog djelovanja (i do 0.95) na
širokom radnom području. Ipak, veći broj pomičnih dijelova te pumpe čine složenijima za
proizvodnju i održavanje, te stoga razmjerno skupim (u odnosu na druge vrste hidrostatičkih
strojeva). Cijene klipnih pumpi kreću se u pravilu od tisuću do više tisuća eura.
Osnovna je podjela rotacionih klipnih pumpi prema relativnom gibanju klipova u odnosu na
os rotacije pumpe ili motora. Tako postoje dvije osnovne grupe, radijalne i aksijalne.
Radijalne dalje se dijele na one sa ekscentričnim blokom, i one sa ekscentričnom osovinom, a
aksijalne na one sa zaokretnom pločom i one sa zakrenutim bubnjem.
Radijalno klipnim pumpama klipovi se gibaju radijalno (okomito) u odnosu na os rotacije.
Princip rada radijalno klipne pumpe sa ekscentričnim blokom prikazan je na slici 16 a), a one
sa ekscentričnom osovinom prikazan je na slici 16 b). Naziv na engleskom za radijalno klipnu
pumpu (ili motor) sa ekscentričnim blokom je „external piston support“, a za onu sa
ekscentričnom osovinom je „internal piston support“, što također ukazuje na konstrukcijske
razlike između navedenih dviju vrsti.

Slika 16 Princip rada radijalno klipne pumpe:

a) sa ekscentričnim blokom,
b) sa ekscentričnom osovinom

22
U slučaju radijalno klipne pumpe sa ekscentričnim blokom, ulje u cilindre se puni iznutra,
kroz blok cilindara koji rotira skupa sa cilindrima. Kod izvedbe sa ekscentričnom osovinom,
ulje se puni kroz statički blok cilindara, a rotira osovina sa svojim ekscentričnim prstenom.
Punjenje i pražnjenje (odnosno usis i tlačenje kod pumpe) cilindara uljem odvija se ciklički.
Kod pumpe sa slike 16 jedan okretaj znači jedan ciklus. No, postoje pumpe koje odrade više
ciklusa punjenja i pražnjenja tijekom jednog okretaja. Primjer jedne takve radijalno klipne
pumpe sa ekscentričnim blokom, i sa višestrukim ciklusima (6 ciklusa) dan je na slici 17.
Unutarnja distribucija fluida također se može vidjeti na slici (crvenom i plavom bojom).

Slika 17 Radijalno klipna pumpa sa ekscentričnim blokom, višeciklička

Jedna radijalno klipna pumpa sa ekscentričnom osovinom i sa tri cilindra prikazana je na slici
18. Fluid se usisava u cilindre iznutra (kroz kanale na ekscentričnom prstenu), a tlači se preko
nepovratnih ventila smještenih na vrhu klipa. Na taj se način izolira visokotlačni dio od
niskotlačnog, što omogućava pravilan rad pumpe. Fotografija jedne radijalno klipne pumpe
sa ekscentričnom osovinom i s pet klipova dana je na slici 19. Radijalno klipne pumpe i
motori uglavnom su većeg volumena, i to nepromjenljivog. Podnose dosta visoke radne
tlakove, i imaju dobar stupanj korisnog djelovanja. Motori obično dolaze kao sporohodni,
višeciklički, i dosta se koriste, naročito kad se zahtjevaju vrlo visoki pogonski momenti.

23
 Slika 18 Radijalno klipna pumpa sa ekscentričnom osovinom

Slika 19 Fotografija jedne radijalno klipne pumpe sa ekscentričnom osovinom

24
Kod aksijalno klipnih pumpi, klipovi se gibaju paralelno (ili preciznije rečeno pod kutem do
45º) u odnosu na os rotacije osovine. U odnosu na radijalno klipne pumpe, razmjerno lagano
se može dobiti varijabilnost radnog volumena.
Princip rada jedne aksijalno klipne pumpe prikazan je na slici 20. Na slici se radi o aksijalno
klipnoj pumpi sa zaokrenutom pločom, no za prikaz principa rada to nije bitno. Osovina s
bubnjem i klipom (tj. klipovima) unutar cilindra rotira. Pošto je ploča, koja je oslonac klipova,
nagnuta za određeni kut u odnosu na osovinu, tako i klipovi unutar cilindara izvode gibanje
naprijed – nazad uslijed rotacije, tijekom čega usisavaju fluid, odnosno tlače ga. Klipovi klize
po zaokrenutoj ploči koja miruje (rjeđe direktno oslonjeni, a najčešće pomoću klizača ili
kliznih 86 pločica, engl. slippers). Razvodna ploča (prikazana u presjeku A-A, engl. control
plate, ili valve plate) osigurava odvajanje fluida pod visokim (P) i pod niskim tlakom (T).
Varijabilnost volumena dobiva se na način da se nagib zaokrenute ploča mijenja. Veći nagib
znači i veći volumen pumpe ili motora. Ako je nagib 0º, što znači da je ploča okomita na
osovinu, volumen stroja je nula. U slučaju stroja sa zaokrenutim bubnjem, varijabilnost
volumena postiže se zaokretanjem bubnja.

Slika 20 Princip rada klipno aksijalne pumpe

25
Razlike između dvije vrste aksijalno klipnih pumpi prikazane su na slici 21. Postoje one sa
zaokrenutom pločom (a), gdje je ploča zaokrenuta u odnosu na osovinu (pod kutom do oko
18º), ili ona sa zaokrenutim bubnjem (b), gdje je bubanj nagnut u odnosu na osovinu (pod
kutom do oko 45º). Pri tom su klipovi spojeni na prirubnicu osovine, te oni rotiraju zajedno s
bubnjem. Postoji puno varijanti obije vrste klipno aksijalnih pumpi s obzirom na rješenja
oslanjanja klipova na ploču, s obzirom na kinematiku gibanja, na broj klipova, mehanizme za
promjenu volumena, rješenja razvodne ploče, itd. Različite konstrukcijske varijante imaju
značajan utjecaj na svojstva aksijalno klipnih strojeva, u smislu trajnosti, gubitaka,
ravnomjernosti protoka, brzine vrtnje, itd.

Slika 21 Aksijalno klipne pumpe:

a) sa zaokrenutom pločom,
b) sa zaokrenutim bubnjem

Uspoređujući klipno aksijalne pumpe sa zaokrenutom pločom i sa zaokrenutim bubnjem, nije

moguće ustvrditi koje su bolje. Svaka od njih ima tipične prednosti i nedostatke, te područja
primjene u kojim imaju prednost. Pumpe sa zaokrenutom pločom su općenito jeftinije, a
prednost im je i mogućnost rasporeda više pumpi na jednu pogonsku osovinu (prolazna
osovina). Pumpe sa zaokrenutom pločom lakše se podešavaju, pa su češći izbor za
servopumpe u hidrostatičkim sustavima. Pumpe sa zaokrenutim bubnjem općenito imaju
veći stupanj korisnog djelovanja, bolje startne karakteristike za motore i višu brzinu vrtnje.

26
Na slici 22 a) prikazana je jedna aksijalno klipna pumpa sa zaokrenutom pločom koja ima
mogućnost varijabilnosti volumena. Mehanizam promjene nagiba ploče je hidraulički
(hidraulički cilindar na vrhu pumpe smanjuje njen volumen, dok suprostavljena opruga
povećava nagib ploče i time povećava volumen). Presjek jedne varijabilne aksijalno klipne
pumpe sa zaokrenutom pločom (marke Bosch-Rexroth) dan je na slici 22 b).

Slika 22 Aksijalno klipna pumpa sa zaokrenutom pločom:

a) s promjenljivim volumenom,
b) s promjenljivim volumenom, presječena (marke Bosch-Rexroth)

Jedna aksijalno klipna pumpa sa zaokrenutim bubnjem, koja također ima mogućnost
varijabilnosti volumena, prikazana je na slici 23 a). Mehanizam za promjenu volumena je
hidraulički (s hidrauličkim cilindrom). Presjek jedne aksijalno klipne pumpe sa fiksnim
volumenom (marke Bosch-Rexroth) dan je na slici 23 b).

Slika 23 Aksijalno klipna pumpa sa zaokrenutim bubnjem:

a) s promjenljivim volumenom,
b) s fiksnim volumenom, presječena (marke Bosch-Rexroth)

27
6. ZAKLJUČAK

Hidrauličke crpke neophodne su za rad hidrauličkog sustava jer one dovode hidrauličku
energiju koja je potrebna za rad svakog hidrauličkog sustava. Koriste se u puno područija:
poljoprivredi, građevini, brodogradnji, avio-industriji, rudarstvu te u još mnogo grana
industrije. U radu se objašnjavaju sve osnovne karakteristike crpki, svaka vrsta crpke te
njihove podvrste. Uspoređuju se međusobno podvrste crpki kako bi se vidjelo koja od njih je
korisnija za određenu primjenu. Razvojem tehnologije sve više se razvijaju crpke jer i dalje
imaju svoje nedostatke koje je potrebno nadopuniti.

28
7. LITERATURA

1. Nikolić, G.: Hidraulika, Školske novine, Zagreb, 2005.

2. Petrić, J.: Hidraulika, Sveučilište u Zagrebu, 2012.
3. Tehnička enciklopedia

29