ХОЁРДУГААР АНГИЙН МОНГОЛ ХЭЛНИЙ СУРГАЛТЫН

ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ

Танилцуулга
Энэ нь хоѐрдугаар ангийн монгол хэлний сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх
үлгэрчилсэн төлөвлөлт юм. Тухайн ангид судлах 231 цагийн агуулгыг улирал бүрд хуваан
хэрэгжүүлэхдээ I улиралд баримтын эхэд, II, III, IY улиралд баримтын бус эхэд суурилна.
Суралцахуйн удирдамжид тусгагдсан суралцахуйн зорилтуудыг хэрхэн дараалуулж
эзэмшүүлэх нь багшид нээлттэй бөгөөд тухайн хичээлийн жилд сурагч ямар нэг түвшинд
эзэмшсэн байх нь тус хөтөлбөрийн үр дүн юм. Суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх явцыг
зөв чиглүүлэх үүднээс боломжит үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүнийг санал болгож,
ерөнхий байдлаар зөвлөмжилж өгснийг багш нар хувирган баяжуулан хэрэглэх
боломжтой.
Өөрчлөн хувиргахдаа II ангийн сурагчдын унших чадварыг хөгжүүлэх унших арга
барилыг эзэмшүүлэхэд голлон анхаарч, ярих- сонсох, бичих чадварыг агуулгын хүрээнд
хөгжүүлэхэд аргазүйн боловсруулалт хийнэ. Түлхүүр чадварыг хөгжүүлэх зорилгоор 1-р
улиралд түлхүү хөгжсөн ярих чадварт суурилан бичгээр ярьж буй зүйлээ илэрхийлэх
тухайлбал, талархсанаа, баярласнаа бичгээр илэрхийлэх, мэндчилгээ хайртай хүмүүс бол
эд хогшлыг хүнчлэн сэтгэж талархал мэндчилгээг бичих, энгийн хэрэглээний сургалт
болгож дэвтэр нүүрлэх, анкет бөглөх толь бичиг ашиглаж үгийн утгыг таних зэрэгт сургаж
байсан бол, 2-р улиралд хүн, амьтны нэрийг томоор бичдэгийг мэдэж томоор бичих
дүрмийн сангаа баяжуулах, эр эм үгийг ялган –ы,-ий залгаврыг зөв бичих, н,г –г ялган
унших, дуудах, бичигт тэмдэглэх, 3-р улиралд хүүрнэсэн, асуусан утгатай өгүүлбэрийг
утгаар ялгахаас гадна бичигт тэмдэглэж сурах, үгийг үелэх, эгшгийн тоогоор үе байдаг,
мөрд үеэр тасалж шилжүүлэхийг олн дахин давтан үйлдэх явцдаа ажмаар ялган сурах,
зүй тогтлоо ухаарч загварчлах аргад сурна. Харин 4-р улиралд тулгуур ухагдахуун буюу
мэдлэгийг хэрхэн системчлэх, загварчлах, загвар ашиглан дэлгэрүүлэн тайлбарлан ярих,
жишээ баримтаар батлах аргад суралцана.
Цөм хөтөлбөрт:
Чадвар 1. Унших 2.Ярих- 3. Бичих 4.Хэлзүй, үгийн Бүгд
сонсох санг хэрэглэх
Суралцахуйн 15 11 26 7 59
зорилтын тоо
Эндээс харвал унших, бичих үйлээр эзэмших чадвар түлхүү байгаа нь уншиж, сонсож
ойлгосноо ярьж, бичиж илэрхийлэх, ингэхдээ хэлзүй, үгийн сангийн мэдлэгээ хэрэглэх
чадвартай болгох зорилготой юм. Хичээлийн жилийн хугацаанд дээрх 59 чадварыг
эзэмшсэн байх нь л хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн үр дүн байх болно.
Хөтөлбөрийн агуулга нь анги бүрт өргөжин тэлж гүнзгийрснийг монгол хэлний бага
боловсролын цөм хөтөлбөр, 2-р ангийн багшийн ном, сурах бичиг зэргээс харьцуулан
харна уу.
Нэг . УНШИХ ЧАДВАР
1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6.
Үгийн Эхийн Эхийн Уран Хэрэглээний Сонгон
утгыг агуулгыг далд утгыг зохиолын эх унших унших
ойлгох ойлгох бүтээлчээр эх унших
ойлгох
Суралцахуйн
зорилтын 2 4 2 4 2 1
тоо
Монгол хэлний хичээлийн зорилго бол сурагчдын сонсох-ярих, унших бичих
хөгжүүлэх явдал бөгөөд эдгээр чадваруудын үндэс суурь нь унших чадвар юм. Сайн ярьж,
бичнэ гэдэг бол уншиж ойлгосны үр дүн гэж судлаачид үзсэн байдаг.
 Унших чадвар нь уншлагын дөрвөн чанар буюу зөв, хурдан, уран унших зорилгыг
өөртөө агуулдаг.
1.1. Үгийн утгыг ойлгох
Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
 Уншсан эхээс утгыг нь ойлгохгүй байгаа
үгийг олж тэмдэглэх
 Тухайн үгийн утгыг тайлбарлах, санал
1.1.1. бодлоо нөхөдтэйгөө хуваалцах (өөрийн
Эхэд байгаа үгээр тайлбарлах)
танил биш  Бусдын тайлбарыг хүлээцтэй сонсох сур элдэж буйг харуулсан
үгсийг өөрийн  Аль хувилбар илүү оновчтой байгаа зураг, бичлэг.
ойлгосноор талаар ярилцах Суран эдлэлийг сурагчдад
тайлбарлах  Өгүүлбэр зохион хэлэх, бичих бодитоор үзүүлэх
 Зургаар өгүүлбэр зохиох Сур хийх дарааллыг
Жишээлбэл: танилцуулах
Аав сур элдэх үү? (Жамбын Дашдондогийн
Ээж тохош оѐно. “Долоон бөхтэй тэмээ”
сур-эмээлийн сур, бугуйлын сур номын 4 дүгээр тал)
сур- шир арьсыг урт зүсч зүсэж элдсэн нь http://mn.childrenslibrary.org/
Морины хазаар, жолоог сураар хийдэг. “Монгол хэлний товч тайлбар
Би өвөөдөө сур элдэхэд нь туслав. толь” (Я.Цэвэл, УБ., 2013, 2
Сурыг бод малын арьс ширээр хийдэг. дугаар хэвлэл)
Бөхчүүд гутлаа сураар боосон байдаг.
Бөхчүүд сур дэрлэж унтдаг.
 Уншсан эхээс утгыг нь ойлгохгүй байгаа Зурган үзүүлэн
үгийг олж тэмдэглэх
 Тухайн үгийн утгыг тайлбарлах, санал
бодлоо нөхөдтэйгөө хуваалцах (өөрийн
үгээр тайлбарлах)
 Бусдын тайлбарыг хүлээцтэй сонсох
1.1.2.  Аль хувилбар илүү оновчтой байгаа
талаар ярилцах
Хялбар толь  Үгийн цэс, толь бичгээс хэрэгтэй үгээ
бичиг, үгийн эхний үсгээр хайж олох Үзүүлэн№1
цэсээс  Унших, бичиж тэмдэглэх Ижил тал Ялгаатай тал
хэрэгтэй үгээ  Өөрийн тайлбар болон үгийн цэс, толь
эхний үсгээр Ногоон Арц- хад
бичгийн тайлбарыг харьцуулах өнгөтэй асгатай
олж сурах
 Өгүүлбэр зохион хэлэх, бичих газар ургадаг
 Зургаар өгүүлбэр зохиох Хуш- самар
Жишээлбэл: ургадаг
Унших эх Зээргэнэ-
Тагт ургасан арц нэг ногоон говьд ургадаг
Тайгад ургасан хуш нэг ногоон
Талд ургасан зээргэнэ нэг ногоон Үзүүлэн№2
Асуултын дагуу ярилцах таг таг
Хаана ургасан арц нэг ногоон бэ? уулын таг тогооны таг
Хаана ургасан хуш нэг ногоон бэ?
Хаана ургасан зээргэнэ нэг ногоон бэ? Янз бүрийн дуу, чимээний
Таамаглах бичлэг
Сурагчид хаана? гэсэн асуултын дагуу таг, Жишээ нь: морь янцгаах,
тайга гэдэг юу болохыг таамаглах. ямаа, хонь майлах, ингэ
Үгийн цэс, толь бичгээс хайж олох буйлах гэх мэт.
таг- уулын хавтгайвтар орой “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй
 тайга-хөвч, ой бүрхсэн өндөр аглаг уул тайлбар толь”
нуруу (Монгол Улсын ШУА-ийн Хэл
Өгүүбэр зохиох зохиолын хүрээлэн, УБ.,
Арц өндөр уулын тагт ургадаг. 2008)
Хөвсгөлийн тайгад цаа буга байдаг.

Багшид өгөх санамж

Эхэд байгаа танил биш үгсийг өөрийн ойлгосноор тайлбарлах Сурагчид үгийн утгыг
өөрийн үгээр тайлбарлан ярьж, бичихдээ тухайн зүйлийг зөвхөн ухагдахуунаар ойлгон
тайлбарлаж байна уу эсвэл хэлбэр, бүтэц, шинж чанар, эд зүйл, юунд хэрэглэдэг гэх
мэтээр сэтгэхүй, сэрэл, хүртэхүйн нарийн үйлдэл хийж тайлбарлаж байна уу гэдэгт
анхаарлаа хандуулан, үйл ажиллагаагаа төлөвлөн хэрэгжүүлэхийг санал болгож байна.
Зарим сурагчид үгийн утгыг зөвхөн ухагдахуунаар нь ойлгосон байдаг бол зарим
сурагчид мөн чанараар нь ойлгож дэлгэрэнгүй тайлбарладаг.
Жишээлбэл:
Тэмээ
амьтан, таван хошуу малын нэг амьтан, таван хошуу малын нэг, хоѐр бөхтэй, айлууд
тэмээгээр нүүдэг, ус уухгүйгээр олон хоног явж чадна,
эрийг буур, эмийг ингэ, төлийг ботго гэнэ. Говьд
амьдардаг.
Иймд багш нар үгийн утгыг зөвхөн ухагдахуунаар нь ойлгон тайлбарлаж байгаа
сурагчдын суралцахуйг дэмжин ажиллах хэрэгтэй.
Хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд буюу малд ойр өссөн тэдний хувьд сурыг юугаар хийдэг,
юунд хэрэглэдэг талаар мэдлэгтэй байдаг учир энэ үгийн утгыг тайлбарлахад хүндрэлтэй
биш юм. Гэтэл хот буюу суурин газар өссөн хүүхдэд сур гэдэг үгийн утгыг тайлбарлахад
бэрхшээл учирч болох юм.
Мөн зарим сурагчдад гэрлэн дохио, цахилгаан шат, гэрлэн дохио гэх мэт үгийн
утгыг нарийн тайлбарлахад хүндрэлтэй байж болох юм.
Иймд хүүхэд нэг бүрт хүрч ажиллахын тулд тухайн сурагчдын өссөн орчин, орон
нутгийн онцлог, түүх, соѐлыг харгалзан үзэж, арга зүйгээ төлөвлөх шаардлагатай болох
нь харагдаж байна.
Сурагчдын зориудын анхаарлын төвлөрөл сул, хийсвэрлэн бодох чадвар нь хараахан
төлөвшөөгүй үе тул үгийн утгыг тайлбарлахдаа үзүүлэн-тайлбарлах аргыг түлхүү хэрэглэх
нь үр дүнтэй гэж үзэж байна.
Үнэлгээг зорилгоор нь явцын, эцсийн гэж ангилдаг бөгөөд явцын үнэлгээ нь суралцах
үйл ажиллагаа сайжруулахад хэрэглэх feedback болохуйц мэдээллийг суралцагч болон
багшид өгч байх зорилгыг өөртөө агуулдаг байна.1
Сурагчдын ярих-сонсох, унших, бичих чадварыг төлөвшүүлэх хамгийн
хариуцлагатай үе тул багш болон эцэг, эхийн дэмжлэг туслалцаа хамгийн чухал юм.
Сурагчдын үгийн нөөц хангалтай биш байдаг тул үгийн баялгийг нэмэгдүүлэх
зорилгоор үгийн утгыг тайлбарлах, хялбар үгийн цэстэй ажиллах, толь бичгийн үүрэг
зориулалтыг мэдэх, түүнийг хэрэглэх үйлийн баримжаатай болгох зорилтыг хөтөлбөрт
дэвшүүлэн тавьсан билээ.
Суралцахуйн энэ зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд багшийн хувьд тэднийг ажиглан
үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцож байгааг тэмдэглэх, сурах үйл ажиллагаанд гарч байгаа
ахиц, дэвшил, хөгжлийг ажиглан, тэмдэглэж, сурагч бүрийн суралцахуйг дэмжих зөвлөгөө
буюу feedback болохуйц мэдээллийг цуглуулах хэрэгтэй.
Үүний тулд ажиглалтын хуудсуудыг байнга хөтлөх хэрэгтэй.

1
Black, Harrison, Lee, Marshall, William;’Working Inside the Black Box’,2004
Ажиглалтын хуудас (багш)
Сурагчийн нэр Е.Тэмүүжин
Асуултын дагуу Үгийн цэс, толь
Өгүүбэр зохиох
№ Сурагчдын Тайлбарлах таамаглах бичгээс хайж олох
нэрс үг
1 сур + + +
2 тохош - - +
3 буйл - + +
4 бурантаг + + -

Ажиглалтын хуудас (багш)

Сурагчийн нэр Е.Тэмүүжин
Тухайн хичээл Тухайн эхийн хүрээнд Тухайн эхийн хүрээнд
№ дээр тайлбарласан Утгыг нь Утгыг нь Ухагдахуунаар Дэлгэрэнгүй
үг ойлгосон үг ойлгоогүй үг нь ойлгосон тайлбарласан

1 бэх
2 отно
3 хоршоо

Ажиглалтын хуудас (эцэг, эх)

Сурагчийн нэр Е.Тэмүүжин
Эхийг унших буюу Тухайн эхийн хүрээнд Тухайн эхийн хүрээнд
№ харилцан ярилцах Утгыг нь Утгыг нь Ухагдахуунаар Дэлгэрэнгүй
үед тайлбарласан ойлгосон үг ойлгоогүй үг нь ойлгосон тайлбарласан
үг
1 бэх
2 отно

Үгийн утгыг тайлбарлахдаа хялбар үгийн цэс, толь бичгийг ашиглаж сурна гэсэн
зорилгыг суралцахуйн зорилтод дэвшүүлсэн байна.
Суралцахуйн зорилтод хүрэхийн тулд сурагч юу хийх вэ? багш ямар арга зүйгээр
сургалтыг зохион байгуулах вэ? үнэлгээгээр сурагчдын суралцахуйг хэрхэн дэмжих вэ?
гэдгийг суралцахуйн удирдамжид зөвхөн нэг л санааг дэвшүүлэн багшид санал болгож
байгаа.
Багш дээрх суралцахуйн зорилтод хүрэхийн тулд суралцахуйн удирдамж болон сурагч
нэг бүрийг судлан, өөрийн арга зүйг бүтээх нь багш бүрд нээлттэй.

Суралцахуйн Өөрийн арга

удирдамжийг Сурагч нэг
зүйг бүтээх
судлах бүрийг судлах

Үгийн утгыг тайлбарлахад шинэ үгийн утгыг үзүүлэх (show), хэлж тайлбарлах (use
language) гэсэн үндсэн хоѐр үндсэн арга байдаг. 2

2
Ж.Бат-Ирээдүй: “Гадаад хүнд монгол хэлний үгийн сан, утгын хичээл заах аргын асуудалд”
 Үзүүлэх (show)
 Үгийн сангийн жинхэнэ утгыг үзүүлэх (ostensive) арга
Жишээлбэл: сур, ногт, бурантаг, чөдөр зэргийг шууд үзүүлэх
 Зургаар үзүүлэх (pictures) арга

Тайлбарлах (use language)

 Ойролцоо утга (synonyms) –ийг ашиглах арга
Жишээлбэл: мэлмий-нүд, хоршоо-дэлгүүр, өөд болох-үхэх, хөвөх-
живэх
 Өгүүлбэрээр ойлгуулах (illustrate sentences) арга
Жишээлбэл: Аав сураар эмээлийн ганзага хийв.
 Үгэн тоглоомын (word game) арга
Жишээлбэл: Үгийн сүлжээ бөглөх, үгийн утгыг таах оньсого гэх мэт.
 Дуу чимээгээр таниулах (Audio presentation) арга
Янз бүрийн дуу, чимээний бичлэгийг ашиглаж болно. Жишээ нь: морь
янцгаах, ямаа, хонь майлах, ингэ буйлах гэх мэт.
Дээрх аргуудыг тухайн нөхцөл байдалд тохируулан бүтээлчээр ашиглахыг санал
болгож байна.
Хэдий чинээ сайн үгийн сантай байна, хэлийг төдийчинээ сайн эзэмших баялаг
материалтай байна гэсэн үг. “Хэлнээс үгийн санг хасвал цаана нь юу ч үлдэхгүй.3
Иймд хоѐрдугаар ангийн сурагчдын үгийн баялгийг нэмэгдүүлэх, уламжлалт ѐс
заншил, соѐлоос суралцахад үгийн утгыг тайлбарлах үйл чухал бөгөөд энэ нь монгол
хэлний сургалтын чухал хэсэг болох нь харагдаж байна.
Мөн багш өөрөө хичээл, сургалтын явцад хэлж байгаа үг бүрээ бодож боловруулж
хэлэх, мөн өөрийн үгийн сангаа байнга арвижуулахын тулд санаачилгатай ажиллах
хэрэгтэй.

Багшийн асуулт болон тайлбар яриа ойлгомжгүй, эмх замбараагүй байх

нь сурагчдын ярих чадварт сөргөөр нөлөөлдөг байна.

1.2. Эхийн агуулгыг ойлгох

Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
Эхний уншилт Монгол ардын үлгэрүүд
 Сонгосон эхийг унших Монголын болон дэлхийн
(Ганцаараа унших, хамтарч унших) зохиолчдын хүүхдэд
Агуулгыг ойлгох зориулсан бүтээлүүд
 Асуултын дагуу ярилцах
Жишээлбэл: Багшийн асуулт
1.2.1. o Ц.Дамдинсүрэнгийн “Цэцэн хурга” Ц.Дамдинсүрэнгийн “Цэцэн
өгүүллэгийг унших хурга” өгүүллэг
o Асуултын дагуу ярилцах
 Хурганууд яагаад сандран зугтав. 1. Хурганууд хаана
Эхийн  Хурга яагаад шувуу шиг нисэх болов? бэлчиж байсан бэ?
агуулгыг төсөөлөн бодоорой. Санаагаа найз (Энгийн. Асуултын
ерөнхийд нь нөхөдтэйгөө хуваалцаарай хариуг эхээс олох
ойлгох  Бэлтрэгнүүд яагаад хургыг дагаж боломжтой.)
явсан бэ? 2. Хурган яагаад

3
“Лексика в обучении русскому языку (Методика) Морковкин В.В, под ред. А.А.Леонтьева, М, Рус.яз. 1988 ;
 огторгуй өөд
Дахин уншилт хөөрсөн бэ? (Задлан
 Сонгосон эхийг дахин унших шинжлэх. Учир
Ойлгоогүй зүйлээ нягтлан харах боломжийг шалтгааныг
олгох тайлбарлах)
(Ганцаараа унших, хамтарч унших) 3. Хурга яагаад шувуу
 Асуултын дагуу ярилцах шиг нисэх болов?
Ойлгосноо илэрхийлэх төсөөлөн бодоорой.
(Нэгтгэн дүгнэсэн.
Эхийн агуулгыг ойлгосноо ярьж илэрхийлэх Ямар нэгэн
 Эхийн агуулгыг үйл явдлын дарааллын боломжит
дагуу ярих хувилбарыг гаргах)
Жишээлбэл: 4. Зохиолыг яагаад
“Цэцэн хурга” гэж
“Өвгөн, эмгэн, ач охин, тахиа дөрөв” үлгэрийг нэрлэсэн бэ?
ярихдаа үйл явдлын дэс дарааллыг ашиглах (Үнэлгээ. Шийдвэр
Үлгэрийн үйл явдлын дэс дараалал гаргах, түүнийг
1. аж төрөн суудаг байжээ. хамгаалах.
2. тээглэн унав. Жишээгээр баталж
3. унан, ѐолж гарав. нотлох)
4. унахад, газарт унаж, цацагдав. 5. Хурганы үйлдээс
5. сандран орилов. ямар сургамж авч
6. алим байжээ. болох вэ?
(Хэрэглээ. Шинэ
Эхийн агуулгыг ойлгосноо бичиж илэрхийлэх санаа гарган
тайлбарлах)
1. Тахиа яагаад сандран орилсон бэ? гэсэн
асуултад хариулагдах өгүүлбэрийг эхээс
олж бичээрэй. “Өвгөн, эмгэн, ач охин,
тахиа дөрөв” үлгэр
2. ...1... Тооны оронд тохирох үгийг нөхөж
сонгоорой.

Бариул
Ямаа ишгэндээ шинэ байшин барив.
Ишиг ирж үзээд “Болох байлгүй дээ” гэснээр
ажил дуусав. Эргэн тойронд дахин дахин явж
үзэхэд нэг л зүйл ...1... таалагдаагүй гэнэ.

Д.Давааням
А.чононд Б. ишгэнд Г. ямаанд

Уншихын өмнөх үйл ажиллагаа

Ц.Дамдинсүрэнгийн “Цэцэн хурга” өгүүллэг
 Өгүүллэгийн нэрийг хараад юуны тухай
өгүүлэхийг төсөөлөн бодох, саналаа
хуваалцах
 Үгийн утгыг тайлбарлах
Жишээлбэл:
Аймааргүй юмнаас айж зугтаасны улмаас
чухам аймаар бэрх явдал болсныг хэнз хурга
сүүлд нь олж мэджээ.
хэнз-их л хожим орой төрсөн төл
Унших үе
1.2.2. Унших явцдаа ойлгомжгүй зүйл тааралдвал,
“Монголын хүүхдийн уран
зохиолын дээж” I,II дэвтэр,
УБ., 2009
“Дэлхийн хүүхдийн хүүрнэл
зохиолын дээж” УБ., 2012
“Монгол туургатны үлгэр”
I,II дэвтэр, УБ., 2010
Монгол ардын жүжиг
наадмын аман зохиол УБ.,
 Уншсанаа харандаа, тодруулагч зэргээр тэмдэглэх, чанга 1987
дарааллын дуугаар дахин унших Андерсен Г.Х. Үлгэрүүд
дагуу ярих, Уншсаны дараах үе
бичих Уншсаны дараа уншсан зүйлийнхээ талаар Гриммийн үлгэрүүд УБ.,
тунгаан бод 2008
Зурж тэмдэглэсэн хэсгийг эргэж харах
Тодруулах зүйлийг багш болон найз нөхдөөсөө Монгол ардын үлгэр УБ.,
асуух 2011
Уншсанаа найз нөхдөдөө ярьж өгөх
Найз нөхдийнхөө яриаг анхааралтай сонсох, Монгол ардын домог
тодруулж асуух, залруулах УБ.,2011
Уншиж, ойлгосноо илэрхийлэх Ц.Дамдинсүрэнгийн “Цэцэн
Уншсанаа дарааллын дагуу ярих хурга”
 Уншсан найз нөхдөдөө эргүүлэн ярих Доорх номнууд
 Уншсан зүйлийн үйл явдлын дарааллыг http://www.childrenslibrary.org
хэлэх дээр байгаа
o Эхлээд ямар үйл явдал болов? Дэлхийн шилдэг үлгэрүүд
o Дараа нь ямар үйл явдал өрнөв? “Гуталт муур”
o Төгсгөлд нь ямар үйл явдал Соѐмбо принтинг
болов? “Бархаадай Турхайдай
гэсэн дарааллын дагуу ярих хоѐрын үлгэр” УБ., 2007,
Уншсанаа дарааллын дагуу бичих “Мон судар”
 Үйл явдлын дарааллыг бичих “Аргат хөвгүүд” УБ., 2003,
o Эхлээд ямар үйл явдал болов? “Эдмон”
o Дараа нь ямар үйл явдал өрнөв? С.Надмид “ Тоодой,
o Төгсгөлд нь ямар үйл явдал Цоохондой хоѐр” УБ., 2007,
болов? “Интерпресс”
гэсэн дарааллын дагуу бичих Г.Ловор “Үлгэрийн орноор
аялцгаая” 2007, “Мөнхийн
Эхийн үйл явдлыг зөв дараалалд үсэг”
оруулах Товч агуулга: Сайн санаа
Жишээлбэл: муу бүхнийг дийлдгийг
Үйл явдлын зөв дараалалд оруулаарай харуулсан 14 үлгэртэй.
Цэцэн хурга арга ухаан олж, амь мэнд С.Цогтгэрэл “Цагаадай
эргэж ирэв. 2 Цоохондой хоѐр” УБ., 2007,
“Интерпресс”
Салхинд хийсэн нэвсгэр цагаан юм нь Товч агуулга: Хүүхдүүдэд
адсага байжээ. 3 зориулсан танин мэдэхүйн,
зөгнөлт, ахуйн сургамжит
Хурганууд нэг нэвсгэр юмнаас айн өгүүлэлгүүдээс бүрдсэн.
сандарч зугтав. 1

 Сонгосон эхийг унших Ж.Дашдондог “Алтан хөрш”

1.2.3.  Хамгийн сонирхолтой санагдсан хэсгийг УБ., 2003, “Хаан принтинг”
тэмдэглэх Товч агуулга
 Дахин унших Атаач жөтөөч зантай суусар
Уншсан эхээс  Сонгох болсон шалгаанаа тайлбарлан ярих өөрийн хөрш хэрэмний
сонирхсон Жишээлбэл: сайхан байшинд атаархан
хэсгээ дахин Ц.Дамдинсүрэнгийн “Цэцэн хурга” өгүүллэгийн янз бүрээр хорлохоор
унших Хоѐр бүргэд бие биетэйгээ зууралдаж оролдох боловч хорлох
ноцолдсоор байгаад хургаа алдчихдаг хэсэг их гэсэн оролдлого болгон нь
сонирхолтой санагдсан. Би уншиж байх явцдаа хэрмэнд харин ч ач тус
хурга тэнгэрээс газарт унаад үхэх байх гэж болно. Хэрэм тусч хөршдөө
бодоод хургыг өрөвдөж байсан. Гэтэл харин баярлаж яаж ачийг нь
хурга азаар газарт унасангүй чонын ууцан дээр хариулах талаар бодно.
 унаад амьд гарсан. Суусар хамгийн сүүлд
Энэ мэтээр сонирхол татсан хэсгийг дахин өөдөө шидсэн чулуу өөрийн
уншаад яагаад сонгосноо тайлбарлан ярих. толгой дээр гэгчээр өөрөө
хохирох боловч, хэрэм
түүнд тусалж авардаг.
 Сонгосон эхийг унших 1. Ж.Дашдондог "Чулуун
1.2.4.  Асуултад тохирох хэсгийг тэмдэглэх домог", " Аав ээж би",
 Тэмдэглэснээ өөртөө буюу бусдад унших "Хар шувууны цагаан
Асуултад Жишээлбэл: домог
тохирох ...Тэгсэн чинь хурга хад чулуун дээр ойчсонгүй, 2. Ц.Дамдинсүрэнгийн
хэсгийг эхээс хатуу газар ч унасангүй нэг бамбагар зөөлөн “Цэцэн хурга” өгүүллэг
сонгож унших юман дээр ойчоод амьд мэнд үлдлээ. Хурга
босоод юун дээр ойчсоноо харсан чинь нэг муу
чоно ухаан зүггүй зугтааж байна. Хурга тэр
чонын ууцан дээр ойчсон юм байжээ. Чоно
тэнгэрээс ойчсон хурганаас учиргүй айгаад
зугтааж байгаа нь тэр байжээ
 Хурга юун дээр ойчсон бэ?
 Чоно яагаад зугтаасан бэ?

Багшид өгөх санамж

Эхийн агуулгыг ерөнхийд нь ойлгох Уншлага бол жирийн нэг үндсэн чадвар төдий
биш оюуны нарийн төвөгтэй процесс юм.4 Унших чадварыг хэрхэн эзэмшнээс тухайн
хүүхдийн оюуны хөгжил ямар байх нь шууд хамаардаг. Иймд сурагчдын түгрэлгүй зөв,
шударга унших чадварыг хөгжүүлэхэд сургууль, багш, эцэг эхчүүдийн анхаарал, дэмжлэг
хамгийн чухал үүрэгтэй байдаг.
“Эхийн агуулгыг ойлгох”-чадварын хүрээнд эхийн агуулгыг ерөнхийд нь ойлгох гэсэн
суралцахуйн зорилтыг дэвшүүлсэн байна. Энэ нь сурагчдын унших чадвартай холбоотой
юм. Учир нь энэ ангийн сурагчдын хувьд дүгдрэлгүй унших буюу шууд унших чадварт
суралцаж байгаа үе учраас эхийн агуулгыг ерөнхийд нь дүрслэл талаас ойлгодог байна.
Иймд хоѐрдугаар ангийн сурагчдын уншаад ойлгох чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд
түгдрэлгүй шууд уншдаг чадварыг нэмэгдүүлэхэд багш болон эцэг,эхчүүд анхаарах
хэрэгтэй. Түгдрэлгүй шууд унших гэдэг нь ярины хурдтай ижил түвшинд уншихыг хэлж
байна. Түгдрэлгүй шууд уншиж байгаа сурагчдын ойлгох чадвар нь илүү байдаг.
Эхийн агуулгыг ерөнхийд нь ойлгох чадварыг илрүүлдэг нэг хэлбэр бол уншсанаа
эргүүлэн ярих юм. Сайн ярьж байна гэдэг нь ойлгож ухаарсны үр дүн гэж эрдэмтэн,
судлаачид тэмдэглэсэн байдаг.

Эхийн агуулгыг ойлгох чадвар нь тухайн сонгосон эхийг уншаад тогтоосноо эргүүлэн
ярихаас эхэлнэ. Уншаад тогтоосноо эргүүлэн ярих нь энэ ангийн сурагчдын хувьд нилээд
хүнд даалгавар гэдгийг багш, эцэг, эхчүүд хүлээн зөвшөөрч тэдэнд урам, зориг өгөх
хэрэгтэй.
Харин уншаад эргүүлэн ярих чадвар нь төлөвшсөн үед уншаад ойлгосноо эргүүлэн
ярихын зэрэгцээ тунгаан бодох чадварыг хөгжүүлэх арга зүйг хэрэгжүүлэхэд анхааран
ажиллах шаардлагатай.
Арга зүйн нэгэн санаа
 Сурагчдын унших чадварыг хөгжүүлэхийн тулд унших хэрэгцээг бий болгоход
анхаарах нь чухал. Багш бидний нэг том алдаа бол унших үйл гэдэг сайн уншиж
байгаа сурагчдын хувьд шагнал-магтаал, тааруу уншиж байгаа сурагчдын хувьд

4
В.А. Сухомлинский
 шийтгэл-зэмлэл гэсэн ойлголтыг багаас нь өгсөн байдаг. Энэ алдааг яаж
залруулах вэ?
Эхний алхам
Унших хэрэгцээг бий болгох
Жишээлбэл:
o Ангийн бүх сурагчдад унших бичвэрийг 3-7 хоногийн хугацаатай өгөх. Энэ
уншлагын зорилго бол тухайн сурагч сонгосон эх бичвэрийг тодорхой
хугацаанд өөрөө бэлтгээд найз, нөхдөдөө уншиж өгөх юм. Энэ нь унших
хэрэгцээг бий болгож байгаагийн нэг жишээ юм.
o Унших бичвэр нь тухайн сурагчдын унших чадварт тохирсон байна.
Сурагчдын чадвар өөр өөр учраас багш хэнд ямар дэмжлэг хэрэгтэй байгааг
судлах хэрэгтэй. Унших чадвар сайтайг нь уншуулж магтаад, унших чадвар сул
сурагчдыг дахин дахин уншуулж залхаадаг арга зүйгээс аль болох хол байх хэрэгтэй.
Тухайн сурагч анги хамт олондоо эх бичвэрийг уншиж өгөхөөр бэлтгэж байхад нь багш,
эцэг, эхчүүд хамран ажиллаж, туслаж байна гэсэн ойлголтыг өгөх нь илүү үр дүнтэй
арга зүй юм.
Бүтээлч уншлагын аргуудыг сургалтад хэрэглэх
Жишээлбэл:
Асуултын хариуг олж унших, тэмдэглэх, ярих
Нэгдүгээр ангид унших арга барил (унших техник) –д суралцдаг бол хоѐрдугаар
ангийн хувьд танил биш эхийг унших зорилго тавигддаг учраас түгдрэлгүй унших (fluent)
чадварыг төлөвшүүлэх нь илүү чухал юм.
Унших чадварт гарч байгаа ахиц дэвшил, өөрчлөлтийг судлан илрүүлэх даалгавар
нь дараах хэлбэрүүдтэй байж болно.
Эхийн агуулгыг ойлгох чадварыг үнэлэхдээ дараах байдлаар үнэлж болно.
1. Эхийг уншаад өгөгдлийн дагуу дутуу мэдээллийг нөхөх
Жишээлбэл: Хэрээ ....................эрж явсан явтал устай лонх тааралджээ. (сүү,
ундаа, ус)
2. Эхийг уншаад асуултад хариулах
 Эхийг уншаад асуултад амаар бичгээр хариулах
 Эхийг уншаад асуултад хариулахдаа олон сонголттой хариултаас сонгож
тайлбарлах
3. Эхийг уншаад, ярих
 Эхийн үйл явдлыг дарааллын дагуу ярих
Хөтөлбөрийн агуулга нь мэдлэгт биш чадварт суурилсан бөгөөд сурагчдын хэлний
үндсэн чадвар болох ярих-сонсох, унших-бичих чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн учраас
сурагчид үйл ажиллагаанд оролцох, багшийн хувьд бэрхшээлийг даван туулахад нь
чиглүүлэх үүрэгтэйгээр оролцох гэсэн арга зүйг голлосон байна.
Эхийн агуулгыг ойлгох чадварыг төлөвшүүлэхэд багшийн асуулт чухал үүрэгтэй байна.
Иймд тухайн эхийн агуулгатай холбоотой асуултуудыг бэлтгэх хэрэгтэй. Үүний тулд
эхийн эхлэл, гол, төгсгөл хэсгээс оновчтой асуултуудыг асуухаас эхэлнэ.
Багш хичээлийн үе шат бүрт, сурагчдаас асуулт асууж, сургалтын үйл ажиллагааг
зохион байгуулдаг. Боловсруулалт сайтай асуулт үнэ цэнэтэй сургалтын хэрэглэгдэхүүн
төдийгүй, мэдлэг бүтээх хамгийн чухал арга зам байдаг. Хөтөлбөрт тусгаагүй асуулт
сурагчдаас асуух, эсвэл хөтөлбөртөө сурагчдаас асуух асуултаа тусгадаггүй зэрэг нийтлэг
алдааг багш нар гаргадаг. Жишээлбэл: Энэ эх дээр юу гарч байна? Энэ эхэд яг юуг
өгүүлэх гээд байна? Эсвэл шууд учир шалтгааны асуулт асуух гэх мэт.
Асуултаа төлөвлөхгүй байна гэдэг түүхий эдээ бэлтгээгүй байж байшин барих гэж
байгаатай адил юм. Иймд багш нар асуултыг боловсруулахдаа шинжлэх ухаанч байдлаар
хандах хэрэгтэй.
 Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, боловсруулалт сайтай багшийн асуулт сурагчдын
мэдлэг, чадвар, хандлага болон итгэл үнэмшлийг дэмжих олон аргын нэг юм.
Асуулт бүрийг боловсруулахдаа SOLO, BLOOM- ын таксономийн үзэл баримтлалд
нийцсэн, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, энгийн үг хэллэгтэй, найруулга сайтай байх
зарчмуудыг баримтлан ажиллах нь, сургалтын чанарыг сайжруулах дидактик шийдэл
болж чадна.

Танин мэдэхүйн Түлхүүр санаа Тулгуур үйл үг Жишээ, даалгавар

түвшин
I түвшин Тодорхой нэрлэх, ялгах, таних, олох, Энэ зохиолыг хэн
Сэргээн санах мэдээллийг тодорхойлох, ярих, мэдэх бичсэн бэ?
(Remembering) сэргээн санах Зохиолын гол дүр хэн
бэ?
II түвшин Өгсөн мэдээллийг тайлбарлах, бэлтгэх, Эхэд юуны тухай
Ойлгох ойлгох унших, өөрчлөх, ялгалт өгүүлсэн бэ?
(Understanding ) хийх, төлөвлөх, зөвлөх,
үгээр илэрхийлэх, зарлах,
цэгцлэх, дүгнэх, номлох
III түвшин Ойлголтоо шинэ өөрчлөлтийг урьдчилан Үлгэрийн төгсгөл
Хэрэглэх нөхцөлд хэрэглэх таамаглах, сонгох, хэсгийг зургаар
(Applying) хөгжүүлэх, зохион илэрхийлнэ үү?
байгуулах, ангилах, хандах
IY түвшин Мэдээллийн Таамаглалаас дүгнэлт Цагаан сар ба шинэ
Задлан шинжлэх бүрэлдэхүүн гаргах, ялгах, таних, жилийн баярыг
(Analysing) хэсгүүдэд задлан ангилах, томьѐолох, харьцуулан ярина уу?
шинжилгээ хийж, эсэргүүцэх, шүүлжлэх, Өөрийн үзэл бодлыг
харьцуулах засах залруулах, баримт илэрхийлэн ярьж
үйлдэх, зорилго бичихдээ бусдын үзэл
тодорхойлох, холбох бодолтой харьцуулан
ярих
Y түвшин Асуудалд стандартчилах, шүүн “......” үлгэрийг унших
Үнэлэх шүүлжлэлтэй хэлэлцэх, маргах, дуртай юу?
(Evaluating) хандах, өөрийн эсэргүүцэх, дүгнэх, алдааг Дуртай бол яагаад?
санааг баталж залруулах Дургүй бол яагаад?
нотлох
YI түвшин Үүсгэх, төлөвлөх, таамаглал дэвшүүлэх, үйл Үлгэрийн төгсгөлийг
Бүтээх (Creating) зохион бүтээх, ажиллагааг төлөвлөх, өөрчилж бичнэ үү?
бүтээлч сэтгэлгээг гүйцэтгэх, арга аргачлалыг Туулайд зориулан
хөгжүүлэх боловсруулах, дизайнчлах, төрсөн өдрийн
зохиох, шийдвэр гаргах мэндчилгээний үг бичнэ
арга, замуудыг үү?
тодорхойлох
Эхийг унших үйлийн алхам
 Эхийг унших, ойлгох
 Асуултын дагуу ярилцах
Цэцэн туулай
Сүргээсээ салж төөрсөн хонь эзгүй талд чонотой учирч гэнэ. Тэр чоно хонийг шууд барьж
идэхийг завдсангүй. Энэ хонийг энд баривал хонгилдоо аваачих ажил гарна гэж бодоод шугуй уруу
тууж ойртуулахаар шийдэв. Хонь үхлийн аюул ирснийг мэдэвч яаж гарахаа мэдэхгүй байжээ. Гэтэл
туулай тааралджээ. Туулай айлын нутаг дээрээс олсон шар эсгийгээ дэвсэж, цайны улаан цаасаа
дэлгэж хааны зарлиг гэж өндөр дуугаар уншив.
-Агуу хүчит хаан миний зарлигаар далан долоон чонын арьсаар дээл хийхэд дутсан заам хийх ганц
арьс даруй олохыг араатан жигүүртэнд үүрэг болгосугай. Хэн хаана чоно үзсэнээ ирж мэдэгд гэж
уншихад чоно айж:
-Дэлдэн чихт чи эзэн хаанд намайг ховловч би ойр хавиас олдохгүй гээд зугтаачихжээ.
a. Дараах асуултын дагуу ярилцаарай.
 Чоно яагаад хонийг шууд барьж идээгүй вэ?
 Туулай юуны учир хааны зарлигийг уншсан бэ?
 Чоно яагаад зугтаасан бэ?
b. Эхэд юуны тухай өгүүлсэн бэ?
А. Агуу хүчит хааны тухай
Б. Уран аргат туулайн тухай
В. Чонын арьсан дээлний тухай
c. Эхийг уншаад юуг ойлгож ухаарав?
А Аливаа асуудлыг хүчээр шийдэх хэрэгтэй.
Б. Аливаа асуудлыг арга ухаанаар шийдэх хэрэгтэй.
В. Аливаа асуудлыг заль мэхээр шийдэх хэрэгтэй.
Уншсанаа дарааллын дагуу ярих, бичих
Үнэг хэрээ хоѐр
(Эзопын үлгэр)
Нүүрс мэт хар хэрээ нэгэн удаа хэсэг мах хулгайлжээ. Тэгээд мөхөөх махыг хошуундаа
зуусаар өндөр модон дээр нисэн очиж суужээ. Гэтэл түүнийг харсан үнэг, “нөгөө жаахан махыг нь
авчихья” гэж бодож гэнэ.
Тэрээр мод өөд өлийн хэрээ тийш харж:
- Миний найз, чи ямар сайхан харагдана вэ! Чиний өд тагтааныхаас өнгөлөг сайхан байна шүү!
гэжээ. Тэгээд бас
- Чиний хоолой ч гэсэн галбир төрх шиг чинь сайхан биз? Тийм бол чи ѐстой шувуудын хатан хаан
байх аа? гэв. Тэр магтаалыг сонссон хэрээ учиргүй ихээр баясаж, хэрхэн дуулдгаа үзүүлэхээр амаа
ангайж гэнэ. Тэгтэл зууж байсан мах нь газарт уначихжээ.
Үнэг ч нөгөө махыг нь шалавхан аваад зугтаж оджээ.
Үйл явдлын дарааллын дагуу ярих
Эхлээд яасан?
• Хэрээ мах хулгайлжээ.
Дараа нь ямар үйл явдал өрнөв?
• Зальт үнэгний худал магтаалд итгэсэн мунхаг хэрээ амандаа өмхсөн махаа газарт
унагажээ.
Эцэст нь яав?
Үнэг махыг зуун зугтжээ.
Зохиолын эхлэл, гол, төгсгөл хэсэгт нэр өгөх
• Эхлэл хэсэг: Хулгайч хэрээ
• Гол хэсэг: Заль үнэг ба мунхаг хэрээ
• Төгсгөл хэсэг: Үнэгний олз
Эхийг уншаад юуг ойлгож ухаарав?
• Бүтэлгүй бүхэн буруу үйлээс үүдэлтэй.
• Хулгайч, худалч хүн хэзээ ч амжилтад хүрдэггүй.
• Буруу үйл бүхэн хар мөртэй байдаг
• Хулгай хийж, худал хэлж болохгүй.
1.3. Эхийн далд утгыг бүтээлчээр ойлгох
Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
 Алхам1
1. Зохиолын нэр болон номны хавтсыг
хараад юуны тухай өгүүлэхийг төсөөлөх
1.3.1. 2. Санал, бодлоо найз нөхөдтэйгөө
Зохиолд юу хуваалцах
өгүүлэхийг 3. Төсөөллөө шалгах, батлах, нотлох
төсөөлөх зорилгоор зохиол бүтээлтэй танилцах
буюу мэдээлэлтэй ажиллах (унших)
Жишээлбэл:
1. Зохиолын нэр болон номны хавтсыг
хараад юуны тухай өгүүлэхийг төсөөлөх
Зохиолч Б.Бадамын “Бэлэн амт хулгана” http://www.childrenslibrary.org
номын хавтсыг хараад юуны тухай
өгүүлэхийг төсөөлөн бодох. Монгол ардын аман зохиол
2. Санал, бодлоо найз нөхөдтэйгөө Монголын болон дэлхийн
хуваалцах зохиолчдын хүүхдэд зориулсан
Багшийн чиглүүлэх асуултын дагуу ярилцах цаасан болон дижиталь ном.
Багшийн асуулт
Энэ зохиолд юуны тухайн өгүүлэх бол?
Сурагчийн хариулт “Ам ажил хоѐр нь зөрдөг”
Бэлэн амт хулгананы тухай гэж бодож “Ам бардам, гуя шалдан”
байна. хэлцүүдийн утгыг тайлбарлах
Багшийн асуулт
Яагаад тэгж бодов? өөрийн хариултыг 1. Цаасан шувууны үлгэр
баталж нотолж ярина уу? 2. Монгол ардын үлгэрүүд
Багшийн асуулт 3. Ханс Кристиан Андерсений
Зохиолыг яагаад “Бэлэн амт хулгана” гэж үлгэрүүд, Ах дүү Гриммийн
нэрлэсэн бэ? үлгэрүүд
3. Төсөөллөө шалгах, батлах, нотлох 4. Эзопын ѐгт үлгэрүүд
зорилгоор зохиол бүтээлтэй танилцах 5. Д.Гармаа "Хөгжөөнтэй
буюу мэдээлэлтэй ажиллах (унших, туужууд"
сонсох) 6. С.Надмид "Жаран
 Номтой танилцах, зохиолыг унших дэгдээхэй" туужууд
 Зохиолыг уншсаны дараа санал бодлоо 7. Ж.Дашдондог "Чулуун
илэрхийлэх домог", " Аав ээж би", "Хар
Харьцуулах шувууны цагаан домог"
Уншихын өмнөх Зохиолыг уншсаны 8. Х.Болор-Эрдэнэ "Хишигт"
төсөөлөл дараа дурсамжит тууж
Бэлэн амтай Би зохиолд юу 9. Экзюпери Сент "Бяцхан
залхуу хулганы өгүүлэхийг хун тайж"
тухай өгүүлнэ гэж төсөөлж чадсан 10. С.Лагерлеф "Галуу дагасан
бодож байна. байна. гайхамшигт аян", "Шидэт
Өөрөө хийнэ гэж Бэлэн амт хулгана дэнлүү" /орч Б.Ренчин /
хэлчихээд хэлсэн Муурын хүзүүнд 11. Монгол ардын үлгэрүүд
амандаа хонх зүүнэ гэж 12. Ханс Кристиан Андерсений
хүрдэггүй хулганы цэцэрхсэн боловч үлгэрүүд
тухай өгүүлдэг хэлсэн үгэндээ 13. Ах дүү Гриммийн үлгэрүүд
байх гэж төсөөлж хүрч чадаагүй. 14. Эзопын ѐгт үлгэрүүд
байна.
Хүүхэд гэх мэтээр
хариулах байх.
 Багшийн дүгнэлт
Хийж чадахгүй зүйлээ бусдад амлах
хэрэггүй гэсэн сургамжийг энэ
зохиолоос бид олж авлаа.

Алхам2
1. Зохиолын эхлэл, гол хэсэгтэй танилцах
1.3.2. (унших)
2. Зогсолт хийх, зохиолын төгсгөлийг
таамаглах
Зохиолын Жишээлбэл:
төгсгөлийг Бяцхан Моцартын бэлэг
таамаглах
Эхлэл Хөгжмийн зохиолч
хэсэг Моцерт эзэн хааны
захилсан бүжгийн
хөгжмийг бичиж дуусаад
хүү Моцартыг дуудав.
Гол хэсэг Хүү нотыг хүргэхээр ордон
руу явав. Моцарт
хүүхдүүдийн тоглохыг
харсаар нот бичсэн хуудас
усанд унасныг http://www.childrenslibrary.org
анзаарсангүй.
Дараах зургуудыг ажиглан 1. Нацүмэ Соосэки "Муур-
үйл явдал хэрхэн өрнөхийг миний өчил"
төсөөлөн ярина уу? 2. Сетон Томпсон "Чин зоригт
адгуусан амьтдын үлгэр"
/орч Б.Ренчин/
Төгсгөл 3. Родари Дж."Жельсомино
хэсэг худал хуурмагийн газар
хөглөсөн нь" /орч
Ш.Гаадамба/
4. О.Уайльд "Аз жаргалтай
хан хүү", "Одны хүү"
5. Чехов А.П. "Хүүхдэд
зориулсан өгүүллэгүүд"
6. Лу Синь "Акюгийн үнэн
түүх"
 Эцэг Моцарт бүжгийн хөгжмийг 7. Сургамжит өгүүллэг 1, 2, 3
бичиж дуусаад хүү Моцартоо ,4 /Эмпати төв /
дуудсан. (эхлэл хэсэг) 8. О.Сундуй "Тэнгэрээс заяат
 Бяцхан Моцарт ордон руу явах төрсөн Тэмүүжин хүү"
замдаа тоглож байгаа хүүхдүүдийг 9. Жеймс Олдриж
харсаар нот бичсэн хуудас усанд "Гайхамшигт монгол морь"
унасныг анзаараагүй. (гол хэсэг) 10. "Дэлхийн хүүхдийн яруу
 Та нарт энэ үлгэрийг үргэлжлүүлж, найргийн дээж, "Дэлхийн
дуусгах үүрэг даалгавар ирсэн хүүхдийн хүүрнэл зохиолын
байна. Чиний бодлоор үлгэр яаж дээж"
төгсөх вэ? (төгсгөл хэсэг)

Багшид өгөх санамж

Хөтөлбөрийн “Эхийн далд утгыг бүтээлчээр ойлгох” чадвар нь “Зохиолд юу
өгүүлэхийг төсөөлөх”, “Зохиолын төгсгөлийг таамаглах” гэсэн хоѐр хэсгээс бүрдэж
байгаа бөгөөд энэ нь бүтээлчээр унших арга барилд сургах нэг арга юм.
Зохиолд юу өгүүлэхийг төсөөлөх

Төсөөлөл /Visualizing / - уншигчийн оюун санаанд буусан дүр зураг юм.

Зохиолыг унших үед уншигчийн мэдрэмжээр дамжин бүтээгддэг.

Төсөөлөн унших нь:

1. Зохиолын гарчиг, зураг чимэглэл, түлхүүр үгс зэргээр баримжаалан зохиолд
юуны тухай өгүүлэхиийг төсөөлөн бодох
2. Өөрийн төсөөллийг бусадтай хуваалцах буюу илтгэн ярих, илэрхийлэх
3. Төсөөллөө батлахын тулд зохиолыг унших буюу мэдээллийг гадаад
орчноос хүлээн авах
4. Мэдээллийг хадгалах, боловсруулах
5. Уншиж, ойлгосон мэдээллийг бусадтай хуваалцах гэсэн үйлийн алхмаар
хэрэгжинэ.
Зохиолд юу өгүүлэхийг таамаглах

Таамаглах /Predicting/ - зохиолд гарсан зүйл, болсон явдалд тулгуурлан юу

тохиолдохыг урьдчилан хэлэх юм. Бодит амьдралаас мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан
таамаглаж болно.

Таамаглан унших нь:

1. Зохиолын эхлэл, гол хэсгийг унших, сонсох буюу мэдээллийг гадаад орчноос хүлээн
авах
2. Зохиолын төгсгөл хэсгийг урьдчилан таахын тулд өөрийн суурь мэдлэг буюу
уншсан мэдээлэл дээрээ тулгуурлан таамаглал дэвшүүлэх
3. Дэвшүүлсэн таамаглалаа бусадтай хуваалцах
4. Энэ таамаглалаа юунд үндэслэн дэвшүүлснээ тайлбарлах
5. Төгсгөл хэсгийг унших
6. Өөрийн таамаглал, зохиолын төгсгөлийг харьцуулан ярих, бичих гэсэн үйлийн
алхмаар хэрэгжинэ.
Зохиолд юуны тухай өгүүлэхийг төсөөлөх нь уншихаас өмнөх үйл ажиллагаа бол
таамаглан унших нь зохиолыг унших явц дахь үйл ажиллагаа юм.
Дээрх хоѐр үйл нь уншихын өмнөх, унших үйлийн явц дахь гэдгээрээ ялгарч байгаа
боловч хүүхдэд унших сонирхол, мотивацийг буй болгодог гэдгээрээ ялгаатай.
Дээрх хоѐр үйл ажиллагааг зохион байгуулахдаа сурагчдын унших чадварт
үндэслэн тохирох эхийг сонгоно. Сурагчдын уншлагын хурд харилцан адилгүй байдаг тул
бичвэрийн хэмжээг тооцож үзэх хэрэгтэй.
Сурагчид зохиолд юу өгүүлэхийг төсөөлөх, таамаглахдаа дараах өгүүлбэрүүдийн загварыг
ашиглаж болно.
 Гарчгаас нь үзвэл энэ зохиолд ............. тухай өгүүлэх юм шиг байна.
 Энэ зохиол нь магадгүй.........
 Дараагийн удаа ...ийм зүйл тохиолдож болох юм.
 Энэ зохиол нь миний таамагласнаас ........ ялгаатай байлаа.
 Энэ зохиол нь миний төсөөллөөс ........ ялгаатай байлаа.
 Би одоо бодохдоо...
Зохиолд юуны тухай өгүүлэх, цаашид ямар үйл явдал өрнөхийг сурагчдаар яриулахаас
өмнө бэлтгэл болгож төрөл бүрийн дасгалуудыг хийлгэж болно. Жишээлбэл:
Зургийг ажиглаад, сурагч номыг уншихаас өмнө хэрхэн төсөөлж байгааг ярих.

Өгөдлийг уншиж, судалж, ажиглаад хэрхэн

төсөөлж, таамаглаж байгаагаас тухайн сурагчийн харилцаа, хандлагын онцлогийг таньж
болно. Тухайлбал:
 Сурагч зохиолын баатрын хийсэн үйлийг хэрхэн төсөөлж, ямар үгээр илэрхийлсэн
 Өөрийн бодлыг хэрхэн тайлбарласан
 Таамаглал дэвшүүлэн ярихдаа өмнөх хэсгүүдтэй хэрхэн холбож байгаа
Сурагчдын төсөөлж буюу таамаглан унших чадварыг хөгжүүлэхэд явцын үнэлгээ
чухал үүрэгтэй.

2 од нэг хүсэл Багшийн санал бодол

Бэлэн амтай залхуу хулганы тухай өгүүлнэ гэж бодож байна.
Өөрөө хийнэ гэж хэлчихээд хэлсэн амандаа хүрдэггүй хулганы
тухай өгүүлдэг байх гэж төсөөлж байна. гэж номын гарчгийг
ашиглан төсөөлөн ярьж чадсан.
Хулганууд олуулаа амьдардаг байсан. Будаагаар хооллодог
байсан. гэж номын зургийг ашиглан төсөөлж ярьж чадсан.

Ярихдаа зөвхөн нэг сурагч руу харж ярьсан. Дараа энэ алдааг
давтахгүй байхыг зөвлөж байна

Таамаглан ярих чадварыг хөгжүүлэхэд дараах үнэлгээний хуудсыг ашиглаж болно.

№ Шалгуур 1 2 3 4
1 Эхийн эхлэл, гол хэсгийг төгсгөл хэсэгтэй холбож чадсан эсэх
2 Таамаглал хэр үндэслэлтэй байсан
3 Таамаглал сонирхолтой байсан эсэх
4 Яагаад ингэж бодсоноо баталж, нотолсон эсэх
5 Таамаглал дэвшүүлэхдээ өгөгдлийг оновчтой ашигласан эсэх
6

Таамаглан унших үйлийг зохион байгуулах нэгэн жишээ

Үнэнч нөхөр
Урьд нэг баян хүн хоточ сайн нохойтой байв. Хөрөнгөө сайн хамгаалдаг гэж
нохойдоо их хайртай байдаг байжээ.
Гэтэл нохой хөгширч, залуугийнхаа адил байхаа болив. Тэрээр нохойгоо хаяхаар
завиар авч явлаа. Баян, нохойгоо өшиглөн унагатал завь холбирч, баян усанд унажээ.
 Түүнийг усанд живж байтал нэг юм чирээд, эрэг дээр гаргав. Миний нөхдийн хэн нь
ирж аврав гэж бодоод хартал нохой нь байв. Баян хүн нохойныхоо ачийг сая л мэдэв.
Үйл ажиллагааны дараалал
1. Дээрх эхийн эхлэл, гол хэсгийг өгүүлбэр бүр тусдаа байхаар багуудад тарааж өгөх
Жишээлбэл:
1-р багт
Хөрөнгөө сайн хамгаалдаг гэж нохойдоо их хайртай байдаг байжээ. Урьд нэг баян
хүн хоточ сайн нохойтой байв. (эхлэл хэсэг)
2-р багт
Баян, нохойгоо өшиглөн унагатал завь холбирч, баян усанд унажээ. Тэрээр
нохойгоо хаяхаар завиар авч явлаа. Гэтэл нохой хөгширч, залуугийнхаа адил байхаа
болив. (гол хэсэг)
2. Багийн гишүүд өгүүлбэрүүдийг уншаад зөв дараалалд оруулж, нөхдөдөө уншиж
танилцуулах
3. Уншиж танилцуулсны дараа эхийн аль хэсэг болохыг тодорхойлох

Үнэнч нөхөр
Урьд нэг баян хүн хоточ сайн нохойтой байв. Хөрөнгөө сайн
хамгаалдаг гэж нохойдоо их хайртай байдаг байжээ. (эхлэл хэсэг)

Гэтэл нохой хөгширч, залуугийнхаа адил байхаа болив. Тэрээр

нохойгоо хаяхаар завиар авч явлаа. Баян, нохойгоо өшиглөн унагатал завь
холбирч, баян усанд унажээ. (гол хэсэг)
.......................................................................................................................
...................................................................................................................................
............................................................... (төгсгөл хэсэг)

4. Эхийн эхлэл, гол хэсэг дээр тулгуурлан үлгэрийн төгсгөлийг үргэлжлүүлэх

(таамаглах)
5. Үлгэрийг хэрхэн үргэлжлүүлж (таамаглах) зохиосноо найз, нөхдөдөө уншиж
танилцуулах
Зохиолын төгсгөлийг таамаглан унших арга
1. Түлхүүр үгийн арга
2. Асуултын арга
3. Асуудал дэвшүүлэх арга
4. Түлхүүр санааг зургаар өгөх арга
5. Эвлүүлгийн арга
6. Солилцооны арга гэх мэт
Түлхүүр үгийн арга нь суралцагчдын уран сайнхны мэдрэмж, уран сэтгэмжийг
хөгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй. Энэ аргыг хэрэглэхдээ түлхүүр үгийг маш оновчтой сонгох
хэрэгтэй. Эдгээр үгс нь зохиолын баатруудын дүр төрхийг зөв таамаглахад чиглэл болох
хэдий ч нууцыг бүрэн дэлгэрүүлэхгүй үгс байх хэрэгтэйг анхаарах.

“Үнэнч нөхөр” үлгэрийн төгсгөл

Түлхүүр үг: живэх, ачийг санах

Зохиолыг таамаглан унших

 Бяцхан Моцартын бэлэг

1762 оны тавдугаар сар. Хөгжмийн зохиолч, хөгжимчин Леопольд Моцарт нээлттэй
цонхны дэргэд суугаад, өөрийн эзэн Зальцбургийн захиалсан бүжгийн ая зохиож байлаа.
Энэ аяыг эзэн өөрийн олон хамаатан садны нэгний нь төрсөн өдөрт зориулж захиалсан
байжээ. Л. Моцарт хөгжмийн зохиомжоо бичиж дуусаад:
- Вольфганг түргэн ороод ир гэж цонхоор дуудав. Хашаанд хоѐр хүүтэй тоглож байсан 6
настай хүү Моцарт тоглоомноосоо салж ядан, шатаар дурамжхан өгсөж ирлээ.

( Зогсосхийлт1 )

Эцэг Моцарт хүү Моцартыг юуны учир дуудсан бол?

- Хүү минь. Яг одоо энэ хөгжмийн нотыг ордонд хүргэж өг! Замдаа бүү саатаарай! Ноѐн
фон Данвицын бэлтгэгчдэд заавал гардуулж өгнө шүү! Тэгээд халааснаасаа жижигхэн зэс
зоос гаргаж:
- Буцаж ирэхдээ алим авч идээрэй хэмээн хүүд өгөв. Тэгснээ хэсэг дуугүй байж байгаад
хүүгээ энхрийлэн тэвэрч, би чамд нэг бяцхан нууц хэлье! Энэ хөгжмийг зохиосны хөлсөнд
ирэх мөнгөөр ээжид чинь төрсөн өдрөөр нь шинэ даашинз авч өгөх гэсэн юм. Харин энэ
тухай хэнд ч үг бүү цухуйлгаарай! гэв.
Бяцхан Моцарт баяр хөөр болсоор гадагш гарлаа. Тэр явсаар горхин
дээрх гүүрэнд тулж ирснээ усанд сэлж буй галууг шохоорхон харлаа. Тэдний тоглохыг
сонирхон харсаар нот бичсэн хуудас нь усанд унахыг ч анзаарсангүй. Ноттой хуудсаа
уснаас гарган автал бэх нь уусаж, урсжээ. Цөхрөнгөө барсан хүү чулуу сандайлан уйлж
суужээ. Гэнэт тэр уйлаад ямар ч ашиг тус болохгүйг ойлгож нүдээ түргэн арчаад,
Мальвиц эзний номын дэлгүүр лүү итгэлтэй нь аргагүй алхав.

( Зогсосхийлт 2 )

Дараах зургуудыг ажиглан үйл явдал хэрхэн өрнөхийг төсөөлөн ярина уу?

- Өдрийн мэнд ноѐн Мальвиц ! гэж хүү малгайгаа авч мэхийн мэндлээд, алим авах
гэж байсан зэс зоосоо өгч:
- Нотны хуудас өгөөч !
- Тэгэлгүй яахав, эрхэм Моцарт минь гэж Мальвиц инээмсэглээд, түүнд хуудас авч
өглөө.
- Харин та надад бэх, үзэг хоѐроо түр зээлдүүлээч ! гэжээ. “ Энэ хүү юу хийх гэсэн
юм бол доо” хэмээн дэлгүүрийн эзэн бодсоноо:
- Тэг тэг миний өрөөнд ороод юу л бичнэ вэ, бүгдийг бич гэв. Вольфганг
тэр өрөөнд орж, нэг цаг орчим болоод, хөгжмийн нот дүүрэн бичсэн хуудас барьсаар гарч
ирэв. Тэр Мальвицад талархсанаа илэрхийлээд, ордны зүг гүйн одлоо…
1.4. Уран зохиолын эх унших
Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
Эхний алхам Үлгэр болон богино
- Сонгосон эхийг унших өгүүллэг
- Эхлээд яасан? дараа нь ямар үйл явдал Монголын болон дэлхийн
өрнөв? эцэст нь яав? гэсэн асуултын дагуу зохиолчдын хүүхдэд
зориулсан бүтээлийг
1.4.1. ярилцах сонгох
Зохиолын - Асуултын дагуу ярилцсаны дараа дахин Үлгэрийн баатруудын
баатруудын үйл унших зураг
хөдлөл, дүр - Дахин уншсаны дараа өөр хариулт гарч Зургийг хараад ямар зан
төрхийг төсөөлж байгаа эсэх талаар ярилцах ааштай, дуу хоолны өнгө
унших - Зохиолын үйл явдлыг хос, хосоороо ярьж ямар байх зэргийг
турших төсөөлөн ярих
- Саналаараа зохиолын үйл хөдлөлийг анги
нийтэд ярьж өгөх
- Баатруудын хэлсэн үгийг сонгон уншиж,
тэмдэглэх,
Хоѐр дахь алхам
 Зохиолын гарчгийг уншаад эхлээд яасан бол?
гэсэн асуултын дагуу төсөөлөн бодох
 Эхлэл хэсгийг унших (зогсолт)
 Өөрийн төсөөллийг эхийн хэсэгтэй
харьцуулан бодох
 Эхлэл хэсгийн үйл явдлыг тунгаан бодоод
цааш ямар үйл явдал өрнөх бол? гэж
төсөөлөн бодох
 Дараагийн хэсгийн уншилт (зогсолт)
гэх мэтээр зохиолын баатрын үйл хөдлөлийг
төсөөлөн унших
Зохиолын баатрын дүр төрхийг төсөөлөн ярих
Жишээлбэл:
“Бяцхан Моцартын бэлэг” зохиолыг уншаад
дууссаны дараа хүүгийн гадаад төрхийг
төсөөлөн ярих
 Зохиолын эхлэл хэсэгт Моцатр аавыгаа
дуудах үеийн дүр, төрх
 Зохиолын гол хэсэгт Моцарт нотоо ус руу
унагасан үеийн дүр, төрх
 Зохиолын төгсгөлд Моцартын дүр, төрх
ямар байсныг тус тус төсөөлж яриарай
 Шүлгийг унших буюу сонсох Шүлгийг тод, хэмнэлтэй
 Юуны тухай өгүүлж байгааг ярилцах уншиж байгаа бичлэгийг
үзүүлэх буюу сонсгох
1.4.2.  Үгийн утгыг тайлбарлах
Хүүхдэд зориулсан
 Цээжлэхийн тулд давталттайгаар унших бүтээлийг уншдаг уран
Шүлгийн авиа,  Уран, тод уншиж байгаа хэлбэрийг үзэх, бүтээлч хүүхдүүд болон
үгийг тод хэлж, сонсох жүжигчидтэй уулзалт
хэмнэлтэй унших  Уран, тод уншиж байгааг сонсохдоо зохион байгуулах
дууны өнгө хаана өөрчлөгдөж байгааг Монголын болон дэлхийн
тэмдэглэх зохиолчдын хүүхдэд
зориулсан бүтээлүүд
Жишээлбэл:
Шагайн наадай
Атга дүүрэн шагайгаа
Ахрын эсгий дээр цацлаа
Дүүгийн хаясан шагай
Дэвжээ бүрхэн буулаа
  Цээжилснээ уншиж харуулах
Хувилбар1 Сурагчдыг явцын
- Үлгэр, богино өгүүллэгийн гарчгийг уншаад, үнэлгээгээр үнэлэхэд
1.4.3. зургийг хараад юуны тухай өгүүлснийг хэрэглэх карт
таамаглан ярилцах
- Үлгэр болон богино өгүүллэгийг өөртөө
Зохиолын эхлэл, унших уншилтаар унших
гол, төгсгөл - Асуултын дагуу ярилцаж эхийн агуулгыг эхлэл
хэсгийг таньж ойлгох
унших - Эхийг хэсгүүдэд хуваах, хэрхэн хувааснаа
тайлбарлан ярих гол
- Хэсэг тус бүрт юуны тухай өгүүснийг
ярилцаж, нэр (гарчиг) өгөх
- Хамгийн оновчтой нэрлэлтийг олонхын төгсгөл
саналаар тодруулах
Жишээлбэл:
Үнэг хэрээ хоѐр
(Эзопын үлгэр) Үнэг хэрээ хоѐр
Нэгдүгээр хэсэг: (Эзопын үлгэр)
Хулгайч хэрээ
Хоѐрдугаар хэсэг:
Зальт үнэг ба мунхаг хэрээ
Гуравдугаар хэсэг:
Үнэгний олз
Хувилбар2

 Сонгосон зохиолыг хэсгээр унших

 Зохиолын аль хэсэг болохыг хэлэх
 Зохиолын аль хэсэг болохыг баталж
нотолж ярих
Хувилбар3

 Сурагчдад зохиолын хэсгийг сонсох

 Зохиолын аль хэсэг болохыг картаа
өргөж үзүүлэх

- Сурагчид өөрсдийн мэддэг хэл зүгшрүүлэх Зүйр үг, ертөнцийн

үг, “ертөнцийн гурав”-ыг найз, нөхдөдөө гурав,
уншиж үзүүлэх Байгаль, хүний үйл
1.4.4. - Юуны тухай өгүүлснийг асуултын дагуу ажиллагаа, мал,
ярих амьтан, жигүүртний
Оньсого, хэл - Уран, тод унших дасгал хийх, турших, оньсого
зүгшрүүлэх үг, бусдад унших
“ертөнцийн гурав”- - Чээжилсэн бүтээлийг анги нийтээрээ унших
ын утгыг ойлгох, - Бүлгээрээ унших
чээжлэх - Хэл зүгшрүүлэх үг, “ертөнцийн гурав”-ыг
ойлгож уншсанаа найз нөхдөдөө
тайлбарлан ярих

- Оньсого, өөртөө унших

- Хариуг таамаглах
- Хоѐр, хоѐроороо бие биедээ таалгах, утгыг
тайлах
- Найз нөхдөөрөө таалгах
- Оньсого тааврын сан бүрдүүлэх
 (Бүтээлийн санд орсон бүх оньсого,
таавраа чээжээрээ мэддэг байх\15-30\)
Багшид өгөх санамж
Зохиолын баатруудын үйл хөдлөл, дүр төрхийг төсөөлж унших

Ямар нэгэн үйлийг хийхийн өмнө төсөөлөн бодох дараа нь төсөөллөө үнэн
эсэхийг туршиж үзэх үйл нь өөрөө мэдлэг бүтээх идэвхтэй сургалтын арга юм.

Төсөөлөл гэдэг нь ямар нэгэн зүйлийг оюун ухаандаа зураглаж, түүнийгээ бодит
болгохыг хэлнэ.
Жишээлбэл: Уншиж байгаа зохиолын баатруудын үйл хөдлөл, дүр төрхийг төсөөлөн
бодох нь бүтээлчээр уншиж байгаа нэг хэлбэр юм. Өөрөөр хэлбэл уншлага нь тодорхой
зорилготой болж байна гэсэн үг. Уншлагыг тодорхой зорилгогүйгээр зохион байгуулах нь
мэдээллийг хадгалах, боловсруулахад ямар нэгэн байдлаар саад болдог байна.
Зохиолыг унших явцдаа зогсолт хийж үйл явдал хэрхэн өрнөв? цааш ямар үйл
явдал өрнөх бол? гэж төсөөлөн бодож унших, өөрийн төсөөллийг зохиолын бодот
байдалтай харьцуулан бодох үйлийн явцад оюуны идэвхтэй үйлдэл хийгдэж, мэдээлэл
хадгалагдан үлдэх нь илүү байдаг байна.
Зохиолын баатруудын дүр,төрхийг төсөөлөн унших үйлийг зохион байгуулах нэгэн жишээ
Үйл ажиллагааны дараалал
1. Багшийн тайлбар яриа
Одоо бид ”Үнэнч нөхөр” гэсэн үлгэрийг унших гэж байна. Бидний унших үлгэрт
нэгэн баян хүн, хоточ нохойны тухай өгүүлэх юм. Та нар үлгэрийн энэ хоѐр баатрыг хэрхэн
төсөөлж байна. Гадаад төрх байдал болон ааш, зан төрх, дотоод сэтгэлийн талаар
төсөөлөн бодоод өөрийн бодлыг найз, нөхөдтэйгөө хуваалцаарай.
Багшийн чиглүүлэх асуулт
Баян хүн чиний бодлоор ямар хүн байгаа бол? Бусдыг хайрлаж хүндэлдэг, үнэнч,
тусч эсвэл бусдыг хайрлаж хүндэлдэггүй, үнэнч биш, маш их хөрөнгөтэй гэх мэт үгийг
хэрэглэж ярихыг санал болгох.
Мөн баатруудын дүр төрхийг төсөөлөн бодсноо зургаар илэрхийлж болно.
2. Сурагчид баян хүн, хоточ нохойны дүр төрхийг хэрхэн төсөөлж байгаа санал
бодлоо найз нөхөдтэйгөө хуваалцана.
3. “Үнэнч нөхөр” үлгэрийг унших
4. Өөрийн төсөөлөл болон үлгэрийн бодот байдал хоѐрыг харьцуулан ярилцах
Шүлгийн авиа, үгийг тод хэлж, хэмнэлтэй унших
Шүлгийн авиа, үгийг тод хэлж, хэмнэлтэй унших чадвар нь сурагчдыг уран
уншлагад бэлтгэх эхний алхам юм.
Сурагчдын уран унших чадварыг хөгжүүлэхэд дараах хоѐр үйлийн алхам чухал үүрэгтэй
байна.
1. Сонсох чадварыг хөгжүүлэх дасгал
Шүлгийн уран сайхныг мэдэрч сонсож чадаж байна гэдэг бол уран уншихад суралцах
үндэс суурь нь юм.
Багш өөрөө уран уншиж өгөхөөс гадна уран сайхны бичлэгүүдийг сонсгох. Мөн
түүнчлэн уран уншдаг зочиныг хичээлд урьж оролцуулж болно. Энэ насны сурагчдын
онцлог нь бусдыг дуурайх, тэднээс үлгэр авах чадвар нь илүү байдаг тул энэ аргыг
хэрэглээрэй.
2. Утгын үүднээс дууны өнгө, өндөр нам, чанга сул зэргийг тохируулж сурах дасгал
Цэг, таслал, асуултын тэмдэг зэргийг уншихдаа анзаарч унших. Мөн баяр баясгалан,
гомдол гуниглалыг дууны өнгөөр илэрхийлэх, баатруудын үгийг уншихдаа дууны өнгөө
өөрчлөх зэрэг уран уншлагын эхний алхмуудыг эзэмших үйлийн баримжаатай болгохын
тулд арга зүйгээ төлөвлөх хэрэгтэй.
Шүлгийг уран унших нь тухайн зүйлийн агуулгыг ойлгох, сурагчдын сэтгэл хөдлөл,
урлагийн боловсролд чухал нөлөөтэй байдаг.
Уран уншлага нь ойлгож уншихтай салшгүй холбоотой бөгөөд ойлгож унших, үгийн
утгыг мэдэх зэрэг нь уран уншлагын бэлтгэл болно.
Сурагчдаар цээжилсэн шүлгийг тод уншуулахаас гадна, бусад ном сурах бичгээс
тухайн бүтээлийг тод (уран) унших дасгалыг сайн хийлгэх хэрэгтэй. Энэ чадварыг бий
болгоход багшийн үлгэр жишээ уншлага чухал үүрэгтэй. Багш нарын гаргадаг нийтлэг
алдаа бол сурагчдын насны онцлогт тохироогүй том хэмжээний шүлгийг цээжлүүлэх,
сурагчид утгыг нь сайн ойлгохгүй байж хоосон цээжээ дэлдэж унших, зорилгогүй
хөдөлгөөн хийх нийтлэг алдаа байдаг. Энэ алдааг аль болгох гаргахгүй байхыг зөвлөж
байна.
Бүтээлийн сан бүрдүүлэх нь үнэлгээний бас нэг идэвхтэй аргын нэг юм. Бүтээлийн сан нь
өөрийн эргэцүүлэл, бусдын дүгнэлт бүхий сурагчийн ололт амжилт, ахиц дэвшлийн үйл
явцын түүх юм.
Бүтээлийн сан бүрдүүлэх үйл явц нь үндсэн гурван алхмаас бүрдэнэ (С.Энхтүвшин, 2006)
гэж үздэг. Үүнд:
1. Бүтээлийн санд оруулж болох бүх материалыг цуглуулах
2. Бүтээлийн санд оруулах гол бүтээлүүдээ эцсийн хувилбараар шилж сонгох
3. Сонгосон бүтээлүүддээ эрэгцүүлэл бичиж, өөрийн үнэлгээ өгөх зэрэг болно.
Хоѐрдугаар ангийн сурагчдын бүтээлийн санд дараах зүйлсийг оруулж болох юм.
 Зохиолын баатруудыг төсөөлөн зурсан зураг
 Сонгож цээжилсэн шүлэг, оньсого, хэл зүгшрүүлэх үг, “ертөнцийн гурав”
 Зохиолын эхлэл, төгсгөлийн талаарх таамаглал
 Өөрийн зохиож бичсэн шүлэг, оньсого, хэл зүгшрүүлэх үг, “ертөнцийн гурав”
A, Б, Г саналын хуудас
Сурагчдад сонголт бүхий гурван хариулттай цаас/карт өгнө. Жишээлбэл: эхлэл
хэсэг, гол хэсэг, төгсгөл хэсэг гэж бичсэн хариултын хуудас.
Сурагчид тухайн зохиолын хэсгээс сонсоод зохиолын аль хэсэг болохыг картаа
өргөж багшид мэдээллэх.
Тухайн картыг сонгосон сурагч яагаад энэ картыг сонгосон шалтгаанаа баталж
нотолж ярих.
Оньсого нь юмсын төстэй, эсвэл ялгаатай талыг ажиглан мэдсэний үндсэн дээр
тухайн зүйлийн нэрийг нууцалсан шүлэглэсэн хэлбэртэй байдаг. Оньсого нь сурагчдын
унших чадварыг дээшлүүлэхээс гадна эргэцүүлэн бодох болон оюун ухааныг хөгжүүлэх
дасгал болдог байна.
Оньсого таах дараалал
Хар морь
Ногоон ногттой (тэр юу вэ?)
Эхний алхам
Өнгө нь хар юм байна.
Ногттой адил зүйл нь ногоон өнгөтэй юм байна.
Дөхүүлэх асуулт
Хүний өмсдөг хувцсанд хар өнгөтэй мөртлөө морьтой төстэй зүйл юу байж болох вэ?
Оньсого таах үйлийн алхам нь төсөөлөх чадвартай салшгүй холбоотой учраас таахгүй
тохиолдолд дөхүүлэх асуултаар чиглүүлэх хэрэгтэй.
Ертөнцийн гурвыг цээжүүлэхдээ эхлээд ертөнцийн гурвын үгүүдийг тус тусад нь өгөөд
бүтээлгэх.
Жишээлбэл:
 явдал хурдан. Тэнгэрийн
салхитай “Ертөнцийн гурав” Саруул
үүл Ухаантны
морины санах Сайн
Сурагчид ертөнцийн гурвыг шууд уншиж цээжилснээс бүтээгээд, дараа цээжлэх илүү үр
дүнтэй байдаг.

Дараах оньсогыг таагаад, хариуг үгийн сүлжээнд тохируулан бичээрэй.

Эр ганц хүү
Эрдэнийн зүйлээр бөөлжинө. Тэр юу вэ?

Монгол газрын молтогчин

Модон дээгүүр дүүлэгчин. Тэр юу вэ?

1.5. Хэрэглээний эх унших

Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
Үйл ажиллагааны зааврыг унших Төрөл бүрийн
Үйл ажиллагааны дарааллыг хэлэх тоглоомууд
1.5.1. Дарааллыг хэрхэн тогтоосноо найз нөхдөдөө хэлэх Шүд угаах заавар
Үйл ажиллагааны Үйл ажиллагааны зааврыг хэрхэн ойлгосноо харуулах гэх мэтээр эрүүл
Жишээлбэл: мэндтэй холбоотой
зааврыг ойлгож, Морь уралдуулах тоглоомын зааврыг унших “морь эхүүдийн
дагаж мөрдөх уралдуулж тоглох” хайчилбар
Дасгал, даалгаврыг зааврын дагуу гүйцтгэх цуглуулга хийх
Дасгал, даалгаврыг зааврын дагуу гүйцэтгэсэн эсэхээ Бүтээгдэхүүний
найз нөхөдтэйгөө зөвлөн сайжруулах сав, баглаа боодол
Бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх зааврыг унших
Үүний тулд:
- Сурагчдад ойрын үед хэрэглэсэн бүтээгдэхүүний
савыг авчрах даалгавар өгнө.
- Сурагчид хоорондоо солилцоод зааврыг хэрхэн зөв
уншиж байгааг мэдэх
- Хэрхэн уншдаг талаар найз нөхдөдөө зөвлөгөө өгөх
 Үйл ажиллагаа1
 Өөрт ямар мэдээлэл хэрэгтэй байгааг мэдэх
1.5.2.  Тэр мэдээллийг хаанаас олж болохыг таамаглах
 Ном, сурах бичгээс тухайн мэдээлэлтэй холбоотой
Мэдээлэл олж хэсгийг олж тэмдэглэх, унших
Жишээлбэл:
авах, асуултад
 Шүд яагаад цоордог вэ? гэсэн асуултад хариулахын
хариулахын тулд
тулд энэ мэдээллийг хаанаас олж болохыг
эхийн хэсгийг таамаглана. Магадгүй багш, найз нөхдөөсөө эсвэл гэр
түүвэрлэн унших бүлийнхнээсээ, номын санчаас асуух гэх мэт.
 Тухайн туслагч дэмжигчийн зөвлөсөн ном, сурах Рибека Трэйс
бичгээс өөрт хэрэгтэй мэдээллээ олж тэмдэглэх, “Дэлхийн хүүхдийн
унших тухайн Оксфордын
Үйл ажиллагаа2 анхны ном”
 Сонгосон эхийг унших childrenslibrary.org
 Асуултыг унших
 Асуултын хариултыг олж тэмдэглэх
 Асуултыг уншаад, хариулт нь яагаад мөн болохыг
батлан ярих

1.5.3. Хувилбар1 Бусдын бичсэн

Талархал,  Багш, сурагчдад талархал, мэндчилгээ бүхий мэндчилгээ,
мэндчилгээ бичвэрүүдийг унших даалгавар өгөх талархал зэргээр
унших  Тухайн бичвэрүүдийн талаар найз нөхдөдөө ярьж ангид үзэсгэлэн
өгөх гаргах
Жишээлбэл: Сурагчдын бичсэн
Мэндчилгээ, талархлын ялгааг хэлэх талархал,
Мэндчилгээ, талархлын бүтцийг хэлэх мэндчилгээг ангийн
 Сурагчид ангийн найз, нөхдөдөө болон гэр хананд байрлуулах
бүлийнхэндээ хандаж талархлын үг, мэндчилгээ
бичих.
 Өөрийн бичсэн талархлын үг, мэндчилгээгээ найз
нөхдөдөө унших өгөх
Багшид өгөх санамж
Үйл ажиллагааны зааврыг ойлгож, дагаж мөрдөх
Шүд яагаад цоордог вэ? Загас яагаад унтдаггүй вэ? гэсэн олон яагаад? гэдэг
асуултын хариуг олохыг хүүхэд бүр хүсч байдаг. Асуултын хариуг олохын тулд өөрөө
эрэл хайгуул хийдэг байх өөрөөр хэлбэл мэдээлэлтэй ажиллах чадварыг хөгжүүлэхэд
багшийн чиглүүлэг чухал үүрэгтэй байна.
Энэ арга барилыг эзэмшүүлэхийн тулд сурагчдад асуултын хариуг хаанаас олж
болох талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх хэрэгтэй.
Жишээлбэл:
Шүд яагаад цоордог вэ? гэсэн асуултын хариуг хаанаас олж болох вэ?
Эмчээс асууж болно. Номноос уншиж болно. гэх мэт олон янзын хариултууд ирнэ.
Номноос уншиж мэдье гэвэл яах хэрэгтэй вэ?
Энэ тухай мэдээлэл ямар номон дээр байгааг олж мэдэх. Үүний тулд номын санчаас
зөвлөгөө авах.
Тухайн номноос асуултын хариуг олж унших, тэмдэглэх гэх мэт асуултын дагуу
хэлэлцүүлэг зохион байгуулах.
 Сурагчдад “Би яагаад өлсдөг вэ?” гэсэн асуултын хариуг олж ирэх даалгавар өгөх.
Сурагчдын чадвар харилцан адилгүй учраас энэ даалгаврыг өөр өөрсдийнхөөрөө хийж
ирэх болно.
Зарим сурагчид ээж, ааваа асууж ирнэ. Магадгүй зарим нэг нь энэ асуудлын тухай
бичсэн номыг аав, ээжээрээ олуулаад уншаад ирж болно. Бүр зарим нь интернэтээс
(http://www.childrenslibrary.org) мэдээллийг олж уншсан байж болно. Хамгийн гол нь
сурагчид мэдээллийг олж авахын тулд хөдөлмөрлөсөн байх, мэдээллийг олж авах арга
барилд суралцаж байгаа нь чухал юм.
Мэдээллийг олж авах арга барилд сургахдаа хүүхэд нэг бүрийн онцлогийг
харгалзан үзэж асуултаа төлөвлөөрэй.
Жишээлбэл: Зарим асуулт нь сурах бичгээс олох энгийн асуултаас эхлээд номын сангаас
олж унших зэргээр өөр өөр байх нь илүү үр дүнтэй байна.
Жижиг цагаан самбар
Сурагчдын үйл ажиллагааны зааврыг унших чадварыг илрүүлэхэд цагаан самбарыг
ашиглаж болно.
Ингэхийн тулд сурагчдад төрөл бүрийн бүтээгдэхүүний савыг тарааж өгч
мэдээллийг унших даалгавар өгнө.
Сурагчдыг уншиж дууссаны дараа багш асуулт асууна. Сурагчид асуултын хариуг
цагаан самбар дээрээ бичиж харуулна.
Жишээлбэл:
- Бүтээгдэхүүний хугацаа хэзээ дуусах вэ?
- Хаана үйлдвэрлэсэн бэ?
- Найрлаганд нь юу, юу орсон байна? Аль нэгийг нь сонгож бичнэ үү?
Мөн ангид талархлын булан, мэндчилгээний булан ажиллуулах. Хэн нэгэнд
баярлаж, талархсанаа илэрхийлсэн бичгийг эдгээр буланд байнга байрлуулахыг хичээх.
Хоѐрдугаар ангийн сурагчдын хувьд багш, эцэг эхийн дэмжлэг хэрэгтэй учраас
тэндэнд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Сурагчдын төрсөн өдрийн мэндчилгээний хуудсыг
ангид хуваарийн дагуу байрлуулах. Багш тодорхой сурагчдад чиглүүлэг өгч, тэдэнтэй
хамтран төрсөн өдрийн мэндчилгээний хуудсыг бэлтгэх нь илүү үр дүнтэй болно. Гэхдээ
багш бүгдийг хийнэ гэсэн үг биш. Мэндчилгээний хуудсыг хийхдээ сурагчдыг багуудад
хувааж, тэдэнд чиглүүлэг, дэмжлэг өгч өөрсдөөр нь хийгэхийг хичээгээрэй. Багуудын ажил
нь хүүхэд нэг бүрийн оролцоо ямар байгааг ажиглаж, дүгнэх боломжийг багшид олгоно.
Хэрэглээний эх унших бүлгийн хүрээнд тусгагдсан үйл ажиллагаанууд нь
сурагчдын мэдээлэлтэй ажиллах чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэгдсэн бөгөөд асар хурдацтай
хөгжиж байгаа нийгэмд амьдрах ирээдүйн иргэдийн нэг чухал чадвар болох хэрэгтэй
мэдээллээ олж сурах үйлийн баримжаатай болгох гол зорилгыг агуулж байна.
Мэдээлэлтэй ажиллах чадварыг хөгжүүлэхийн тулд сургалтын үйл ажиллагаанд
төрөл бүрийн ажлуудыг төлөвлөж болно. Энэ нь хичээлийн хуваарь, жижүүрийн хуваарь,
номын сангийн дүрэм, анхааруулсан санамж бичиг зэрэг хэрэглээний эхүүдийг уншиж
ойлгохоос эхэлнэ.
Мэдээлэл олж авах, асуултад хариулахын тулд эхийн хэсгийг түүвэрлэн унших
үйлийг зохион байгуулах нэгэн жишээ
1. Ангийн эргэн тойронд сурагчдын шийдэх ѐстой хариултуудтай холбоотой номыг
байрлуулсан байна.
2. Сурагчдыг багуудад хуваах
3. Баг тус бүрт 3 асуулт өгөх
4. Багийн гишүүд асуулттайгаа танилцаад тухайн асуулттай холбоотой мэдээлэл аль
номон дээр байж болохыг таамаглаад тухайн номыг сонгож авна.
5. Асуултад хариулахын тулд эхийн хэсгийг түүвэрлэн уншиж, мэдээллийг олж
тэмдэглэнэ.
6. Багууд өөрсдийн асуултыг бусад багуудад уншиж, мэдээлэл солилцоно.
 Жишээлбэл:
1. Нэр нь Абдул, тосгоны сургуульд явдаг, гэрийнхэн дотроосоо ганцаараа уншиж
чаддаг хүүгийн талаарх мэдээллийг бидэнд ярьж өгнө үү?
2. Найзууд аа, Хүүхдүүд ээ!
Над шиг битгий л бодоорой. Номын цүнх хүртэл эзэндээ гомддог юм байна шүү.
гэж хэлсэн сурагчийн тухай бидэнд ярьж өгнө үү?
3. Үүрэндээ ганцаараа байх дуртай, бусдад тусалдаггүй амьтны тухай бидэнд
ярьж өгнө үү?

Энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулахдаа сургуулийн онцлог, сурагчдын чадвар

зэргийг харгалзан үзэхийг зөвлөж байна. Мөн тодорхой үе шаттайгаар зохион байгуулж
болно. Эхний үед багуудад нэг, нэг асуулт өгөөд асуулттай холбоотой номын хуудсыг
ангид байрлуулж сурагчдаар сонгуулж болно. Мэдээлэл олж авах чадварыг хөгжүүлэх
зорилгоор номын санчтай хамтран ажиллаж болно. Шатлал бүр нь ахих, сурагчдын
чадвар нэмэгдэх байдлаар зохион байгуулах нь илүү үр дүнтэй гэж үзэж байна.
1.6. Сонгон унших
Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
 Ангийн номын сан, номын дэлгүүр, сургуулийн Ангид номын булан
болон бусад номын сангаас унших номоо сонгох бэлтгэх
 Сонгосон бүтээлийг унших Сурагчид өөрийн уншсан
 Яагаад сонгосон шалгаанаа тайлбарлан ярих номоо ангийн номын санд
 Сурагчдын уншсан номоор ангид үзэсгэлэн гаргах байрлуулаад бусад
 Номын өртөөгөөр аялах тоглоом тоглуулах сурагчидтай номоо
1.6.1. солилцон уншиж болно.
Тухайлбал:
Сонирхлын Мөн сургуулийн номын сан
 Өөрийн сонгосон номоо уншиж дууссан сурагчид
дагуу ном болон тухайн орон нутгийн
ангийн ханыг даган тойрч зогсоно.
сонгон унших  Бусад сурагчид номын өртөөгөөр аялана. номын сангуудаар аялаж,
номын сангийн үйл
 Тухайн өртөөн дээр очиход номын өртөөний эзэн
ажиллагаатай танилцах
сурагч уншсан номынхоо тухай 2-3 минутад
боломжийг багш болон
багтааж ярих
сургууль бүрдүүлнэ.
 Цаг дуусахад дараагийн өртөө руу аялана.

Багшид өгөх санамж

Сонирхлын дагуу ном сонгон унших
Сонирхлын дагуу ном сонгон унших чадварыг төлөвшүүлэхэд номын сангийн үйл
ажиллагаатай танилцуулж, ном сонгон унших үйл баримжаатай болгоход анхаарлаа
төвлөрүүлж ажиллана.
Унших үйл нь ямар нэгэн зорилготой байдгийг ойлгуулах үүднээс тухайн номыг
зүгээр нэг уншаад орхих биш сурагчдын унших сонирхол, хүсэл тэмүүлэлийг бий болгох
зорилгоор уншлагын дараа ямар нэгэн үйл ажиллагаа болохыг заавал хэлж, зөвлөхийг
эрхэмлээрэй. Жишээлбэл: Тухайн номыг уншиж дууссаны дараа номын өртөөгөөр аялна
гээд тоглоомын дүрмийг сайтар тайлбарлаж өгөх хэрэгтэй.
Номын өртөөгөөр аялах үйл ажиллагааг зохион байгуулахдаа тухайн тоглолт бүрд
6-7 сурагч уншсан номныхоо тухай бусдад ярих байдлаар зохион байгуулж болно. Бусад
сурагчид багт хуваагдаж номын өртөөгөөр аялна. Өртөөний эзэн сурагч өөрийн уншсан
номын тухай танилцуулгыг 2-3 минутад багтааж ярих дүрмээр үйл ажиллагааг өрнүүлнэ.
Энэ нь тогтоосон хугацаанд санаа бодлоо илэрхийлэх арга барилд багаасаа суралцах нэг
хэлбэр юм.
Өртөөгөөр аялж дууссаны дараа сурагчид өөрсдийн суудалдаа сууна. Багш
сурагчдад тухайн өртөөний номыг өргөж үзүүлэхэд сурагчид гараа өргөж юу ойлгосноо
найз, нөхдөдөө ярина.
Ярьж дууссаны дараа өртөөний эзэн сурагч нэмэлт мэдээллийг хийж болно.
Номын санд хэрхэн үйлчлүүлэх талаар зөвлөсний дараа хэсэг хугацаанд сурагчдыг
чөлөөтэй орхин ажиглах.
Энэ үйл ажиллагааны дараа ангийн нийт сурагчид болон хувь сурагчид ямар
дэмжлэг туслалцаа хэрэгтэй байгааг мэдэх бололцоог багшид олгодог.
Номын сангийн дүрмийг уншиж танилцсаны дараа заавар болон дүрмийг дагах
чадвар зэргийг ажиглах боломжийг багшид бүрэлдүүлж өгнө. Өөрөө ном сонгох, номын
сангаар үйлчлүүлж сурах нь олон давталттай үйл ажиллагааны дараа тодорхой үр дүнд
хүрэх учир багшаас уйгагүй ажиллах, бас тэвчээртэй хүлээцтэй байх чадварыг шаардана
гэдгийг анхаараарай.

2. ЯРИХ-СОНСОХ ЧАДВАР

2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Зөв ярих Харсан, сонссоноо Хамтран ажиллах, Янз бүрийн
ярих, илтгэх саналаа солилцох нөхцөл байдалд
тохируулж ярих

Суралцахуйн 4 2 2 3
зорилтын тоо

2.1. Зөв ярих

Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
2.1.1. Өөрт тохиолдсон явдлыг ярих Өөрт тохиолдсон явдлыг
Өөртөө итгэлтэй зөв, Бусдад тохиолдсон явдлыг сонсох, унших, ярьж байгааг харуулсан
тод, ойлгомжтой таамаглан хэлэх, харилцан ярилцах бичлэгийг сонсгох буюу
ярих Өөрт тохиолдсон явдлыг ярихад бэлтгэх харуулах
Ярихын тулд төлөвлөгөө гаргах
Эхлээд яасан?
Гэр бүлийн зургууд
Дараа нь яасан?
Төгсгөлд яасан? гэсэн асуултын дагуу ярих
Эхийн агуулгыг зураг,
Эхийн агуулгыг ойлгосноо ярьж илэрхийлэх
- Эхийн агуулгыг үйл явдлын дарааллын асуулт, гарчигаар
дагуу ярих илэрхийлсэн үзүүлэн
Дарааллын дагуу ярихын тулд
- Ярих зүйлээ төлөвлөх
 o Зургаар төлөвлөх
o Асуултаар төлөвлөх
o Хэсгүүдэд гарчиг өгч төлөвлөх
Асуултын дагуу ярих
Эхийг унших
Асуултыг унших
Асуултад хэрхэн хариулахаа бодох, турших
Асуултын дагуу бусадтай ярилцах (багштай) Амттай бяслаг олов.
Зохиолын төгсгөлийг таамаглан ярих Гэртээ аваачхаар
Зохиолын төгсгөлийг таамаглан ярихын явлаа.
тулд Бяслаг дууссан байв.
- Түлхүүр үгийн арга
- Асуултын арга
- Асуудал дэвшүүлэх арга
- Түлхүүр санааг зургаар өгөх арга Үлгэрийн баатруудын
- Эвлүүлгийн арга зураг
- Солилцооны арга гэх мэт аргаар ярих
Гэр бүлээ найз, нөхдөдөө танилцуулж ярих
- Гэр бүлийн тухай товч ярилцах
- Өөрийн гэр бүлийг дүрслэн зурах
- Хосоороо гэр бүлийн зургуудаа
солилцон тайлбарлан ярилцах

2.1.2. Хувилбар1 Монголын болон дэлхийн

Зөв дараалалтай зохиолчдын хүүхдэд
- Зурган эхийг үйл явдлын зөв дараалалд зориулсан бүтээлийг сонгох
ярих
оруулах Нурэфшан Чаглароглу
- Зурган эхийн үйл явдлын дагуу өөртөө ярих, “Дэлдгэр туулай” УБ.,
ярихад бэлтгэх 2006, “Мөнхийн үсэг”
Товч агуулга
- Үйл ядлыг дарааллын дагуу найз, нөхдөдөө Энэ үлгэрт хүүхдэд
ярьж өгөх хэрхэн сэтгэл дүүрэн
Хувилбар2 баяртай байхыг сургасан,
уншиж өгөхөд ч
- Сонгосон эхийн эхлэл, гол, төсгөл хэсгийг баярлуулж чадах, аз
зөв дараалалд оруулж, унших жаргалыг бэлэглэх
үлгэрүүд багтсан байгаа.
- Эхийг бүтнээр нь унших, ярихад бэлтгэх
- Үйл явдлыг дарааллын дагуу ярих
Хувилбар3
- Үлгэр, богино өгүүллэгийг сонсох
Эхлээд яасан?
Дараа нь яасан?
Төгсгөлд яасан? гэсэн асуултын дагуу ярих
төлөвлөгөө гаргах
- Төлөвлөлтийн дагуу ярьж, турших
- Ярьж чаддагаа найз, нөхдөдөө харуулах
2.1.3. Хувилбар1 Асуулт
Зөв бүтэцтэй, бүтэн Баян хүн нохойгоо
Өгүүлбэрийг зөв дараалалд оруулах дасгал
өгүүлбэрээр ярих хайрладаг байсны учир
Өгсөн асуултын үгүүдийг зөв дараалалд
юу вэ?
оруулж асуух өгүүлбэр бүтээх.
Хариулт
Жишээлбэл:
Хөрөнгөө сайн
 байсны учир юу вэ? Баян хүн хайрладаг хамгаалдаг гэж нохойдоо
нохойгоо их хайртай байдаг
Асуултын хариултыг зөв дараалалд оруулж, байжээ.
өгүүлбэр бүтээх.
их хайртай сайн нохойдоо байдаг байжээ.
Хөрөнгөө хамгаалдаг гэж
Асуултын дагуу ярих
Эхийг унших
Асуултыг унших
Асуултад хэрхэн хариулахаа бодох, турших
Асуултын дагуу бусадтай ярилцах (багштай)
Асуултад бүтэн өгүүлбэрээр хариулах

2.1.4. Ярих зүйлийнхээ агуулгыг сайн ойлгож, Монголын болон дэлхийн

Санаагаа цэгцтэй зохиолчдын хүүхдэд
түүнийгээ ярьж илэрхийлэх зориулсан бүтээлийг сонгох
илэрхийлэх
Ярих зүйлээ төлөвлөж, төлөвлөгөөний дагуу
ярих
Үгийн нөөц, сонголт зөв байх, үгийг зөв сонгож
ярих
Өөртөө итгэлтэй ярих, үнэн сэтгэлээсээ ярих
(Цээжилж тогтоосноо ярихаас гадна өөрийн
уншсан мэдээлэлтэй холбон ярих)
Багшид өгөх санамж
Өөртөө итгэлтэй зөв, тод, ойлгомжтой ярих Ярих чадвар нь унших, бичих, сонсох
чадвартай салшгүй холбоотой бөгөөд сайн ярьж байгаа нь ойлгож ухаарсны үр дүн гэж
сэтгэлгээ уншлагын сэтгэлзүйн судлаачид хэлсэн байдаг. Ярих чадварыг нэмэгдүүлэхийн
тулд уншаад ойлгосноо ярих, сонсоод ойлгосноо ярих, бичээд ойлгосноо ярих үйл
ажиллагааг сургалтын явцад байнга зохион байгуулах хэрэгтэй.
Ярих үйл нь харилцан ярилцах, бусдад хандан илтгэж ярих, өөрийн яриаг мэдээллийн
технологийн хэрэгслээр бусдад хүргэх гэсэн гурван төрөл байдаг. Иймд сурагчдын илтгэж
ярих чадварт анхаарахын зэрэгцээ харилцан ярилцах боломжийг сургалтын үйл
ажиллагаагаар дамжуулан олгоход анхаарч ажиллах нь чухал юм. Үүний тулд сурагчдаар
чээжилсэн шүлгээ унших, уншсан, сонссон, үзсэн харсан зүйлийн агуулгыг ярих, уншсан
зохиолдоо төлөвлөгөө зохиож өөрийн үгээр ярих, зохиолын агуулгыг дэлгэрэнгүй ярих
эсвэл товч хураангуй ярих, эх зохиож ярихдаа зохиолоос жишээ авч ярих, тогтоосон үг
хэллэг, өвөрмөц болон хэвшмэл хэлц, цэцэн мэргэн үгийг яриандаа хэрэглэх зэрэг дасгал
хийлгэх нь тэдний үг яриаг хөгжүүлж, зохиож бичихийн бэлтгэл-урьдчилсан нөхцөл болдог
байна.
Мөн сурагчдаар өдөр тутмын амьдралд тохиолдсон хөгжилтэй, сургамжтай явдал,
сонирхол татсан зүйлийг яриулахаас гадна уншсан ном зохиолоосоо ярих боломжийг
олгох хэрэгтэй. Үүний тулд тэдний унших хүсэл сонирхлыг бий болгож, хаанаас, ямар
зохиолыг, яаж сонгож, хэрхэн унших талаар зөвлөгөө өгөх, номын мэдээллийн булан
ажиллуулах зэрэг үйл ажиллагааг зохион байгуулж болно. Уншсанаа хэрхэн ойлгож
цэгцлэх, хэрхэн ярьж илэрхийлэх, бусдын ярианаас ойлгож тогтоох, асуулт тавьж ярилцах
зэргээр сурах арга барилд сургахад түлхүү анхаарах нь чухал.
Ярих дарааллаа төлөвлөх, өөртөө ярьж турших, бусдад ярих гэх мэт сурагчдыг
ярианд сургах олон арга байдаг. Ярих үйлийг зохион байгууллахдаа сайн ярьж сурсан
сурагчаар яриулах, хичээлийг баг, бүлгийн хэлбэрээр зохион байгуулах, хөгжим, зураг,
нэвтрүүлгийг үзэж, сонсоод төрсөн сэтгэгдлийг саналаар нь яриулах, урьдчилан бэлтгүүлж
яриулах, шууд нэр цохож яриулах зэрэг ярих арга техникийг эзэмшүүлэхэд чиглэсэн үйл
ажиллагааг явуулж болно.
Юу заах вэ? гэдгээсээ илүү хүүхдийн танин мэдэхүйн хэрэгцээ, сонирхол, хүртэх болон
сэтгэх чадвар зэрэг сэтгэл зүйн онцлогийг судлан тэднийг хэрхэн хөгжүүлэх вэ? гэдэгт
анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй.
Өөртөө илгэлтэй ярих, бусдын яриаг анхааралтай сонсох чадварыг хэрхэн хөгжүүлэх вэ?
Асуулт:
Хүүхэд нэг бүрт хүрч ажиллахын тулд би юу хийх вэ?
Хариулт:
Хүүхэд бүр өөр өөр байдгийг хүлээн зөвшөөрөх.
Жишээлбэл:
Зарим сурагчдын хувьд бусдын өмнө ярих нь хэцүү зүйл биш байдаг. Гэтэл зарим
сурагчийн хувьд энэ нь аймшигтай мэт санагддаг. Энэхүү ялгаатай байдлыг харгалзан
үзэж, сурах үйл ажиллагааг удирдах нь сурагчдыг хөгжүүлэх гарц юм.
Зөвхөн ширээнийхээ найзтай ярилцахаас гадна хүүхэд хэнийг ч сонгож, очиж ярилцах нь
нээлттэй байх орчныг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Энэ нь тэдний нийгэмшихэд хувь нэмрээ
оруулдаг байна.
Сурагчдын ярианы чадварыг хөгжүүлэхэд багшийн харилцааны чадамж чухал
нөлөөтэй байдаг байна. Иймд сурагчидтай ярилцахын тулд асуултаа нарийн төлөвлөх
хэрэгтэй. Боловсруулалт сайтай багшийн асуулт сурагчдын ярих чадварыг хөгжүүлэх нэг
алхам юм.
Сурагчдын ярих чадвар харилцан адилгүй байдгийг дээр өгүүлсэн билээ.
Сурагчдад чин сэтгэлээсээ ярих боломжийг бүрдүүлэхийн тулд багш сурагч нэг бүртэй
тусгай цагийн хуваарийн дагуу ярилцах нь илүү үр дүнтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл энэ нь
багш сурагчдын хоорондох харилцааны бэрхшээлийг багасгадаг гэж хэлж болно. (мөс
хайлах үе гэж нэрлэж болно) Энэ үед багш сурагчийнхаа яриаг дэмжиж, урам өгч чин
сэтгэлээсээ ярилцах хэрэгтэй. Ингэж чин сэтгэлээсээ ярих арга барилд сургаагүйгээс
болж, сурагчид зөвхөн багшийн асуултад хариулах төдий идэвхгүй амьд биш яриатай
болсон байдаг.
Ярилцах явцад зарим сурагч бүтэн өгүүлбэрээр хариулахгүй байвал, чи хариултыг
“....................................” гэж зөв хариуллаа баяр хүргэе гэж багш өгүүлбэрийг бүтэн болгож
хэлэх зэрэг дэмжлэгүүд их чухал.
Сурагчдын ярих-сонсох чадварт гарч байгаа ахиц, дэвшлийг үнэлэхдээ ажиглалт,
тэмдэглэл хөтлөхөөс гадна рубрикийг ашиглах нь илүү үр дүнтэй байдаг.
Сурагч дараах эхийг уншаад, багшийн төлөвлөсөн асуултын дагуу багш сурагч
хоѐр ярилцана.
Дугуйтай жаал
Манай хөрш айлд Төмөр хотоос ирж амарсан юм. Гялалзсан хар дугуйтай.
Дугуйгаараа өөдөө сөргөө зогсоо зайгүй жирийлгэнэ. Хотон дундуур давхиж хонь үргээнэ.
Түүгээр ч барахгүй нэг удаа үхрийн зэлэн дундуур давхин орж Цэвээн эгчийн хувинтай
сүүг дайрч асгаад, бөөн хэл ам боллоо. Түүнээс хойш “Чойжав гуайнд ирсэн энэ дугуйтай
жаал үймүүлээд болохоо байлаа” гэсэн яриа дэгдэх болов. Нэг удаа би гуйж байж дугуйг
нь унаж үзэх болов. Төмөр тачигнатал инээж:
-Үгүй ээ! Энэ муу Тогоогийн хөглөж байгааг. Дугуй ч унаж чадахгүй шүү гээд л бараг
тэр оройжингоо шоолж хөхрөв.
Нэг өдөр Төмөр:
-Тогоо! Би чиний морийг унаж үзье гэхэд:
-Чи морь унаж чадах уу ? гэв.
-Чадахаар барах уу хотод хүүхдийн парк гэж байдаг юм. Тэнд би бүтэн сайн өдөр бүр
эргүүлэгт тоглоом дээр морь унадаг гэхэд нь би толгой дохив.
 Удсан ч үгүй Төмөр уйлах нь тэр. Юу болсныг гарч харвал тэр маань тушаатай морин
дээр мордоод, дэгэнцэхээр нь ойчжээ.
-Чи морины тушааг нь авч мордохоо мэддэггүй юм уу? гэж асуухад
-Үгүй ээ, би жинхэнэ ийм морь унаж үзээгүй гээд л үргэлжлүүлэн уйлав. Би түүнийг
өчүүхэн ч шоолсонгүй. Харин Төмөрийг буцахаас нь өмнө морь унуулж сургасан билээ.
Эхийг уншаад дараах асуултын дагуу ярилцах

Багшийн асуулт
№ Түвшин Асуулт
Сэргээн санах “Чойжав гуайнд ирсэн энэ дугуйтай жаал үймүүлээд болохоо
1 (Remembering) байлаа” гэсэн яриа яагаад дэгдэх болсон бэ?

2 Ойлгох Төмөр яагаад дугуй унаж чадахгүй байсан бэ?

(Understanding )
3 Хэрэглэх (Applying) Эхийн эхлэл, гол, төгсгөл хэсэгт гарчиг өгөөрэй.

Задлан шинжлэх Хот, хөдөөгийн амьдралыг харьцуулан ярилцаарай.

(Analysing)
4 Төмөр, Тогоо хоѐрын дүрийг харьцуулан ярилцаарай.
Үнэлэх (Evaluating) Эхийн төгсгөлийг үргэлжлүүлж яриарай.

5 Би түүнийг өчүүхэн ч шоолсонгүй. Харин Төмөрийг буцахаас

нь өмнө морь унуулж сургасан билээ.
.................................................................................

6 Бүтээх (Creating) Төмөр дугуйгаа унаад Тогоо морио унаад сумын төв
орохоор давхиж явлаа. Гэтэл Төмөрийн унадаг дугуйны нэг
дугуй нь хагарч орхилоо. Тэр хоѐр ямар шийдвэр гаргасан
бол.

Сурагчийн үнэлгээний хуудас

№ Сурагчийн нэр Сэргээн Ойлгох Хэрэглээ Задлан Үнэлэх Бүтээх

санах шинжлэх
1 Е.Тэмүүжин 3 3 2 2 1 0
Үнэлэх аргачлал

Анхаарах
Зөв ярих Маш сайн Хангалттай Сайжирч байгаа
шаардлагатай
Тоон үнэлгээ 3 2 1 0

Анхаарах
Зөв ярих Маш сайн Хангалттай Сайжирч байгаа
шаардлагатай
- Өөртөө Эхний уншилтын Сэргээн санах Эхний болон Унших арга
итгэлтэй зөв, дараа асуултад болон ойлгох хоѐр дахь барилд
тод, оновчтой, зөв түвшний уншилтын дараа суралцаж
ойлгомжтой хариулсан. асуултуудад зөв асуултад байгаа.
ярих хариулсан. хариулж ярьсан. Зарим үгийг
- Цөөн Асуулт бүрийн Асуултад Асуултад үелж, үсэглэж
өгүүлбэрээр хариултыг хариулахын тулд хариулахын тулд уншдаг нь эхийг
дарааллын дэлгэрүүлэн зарим үед эх рүү эх рүү байнга ухаарч ойлгоход
дагуу ярих тайлбарлаж харж байсан. харж. нөлөөлдөг.
- Зөв байсан. Яагаад? гэдгийг Ойлгох түвшний Багшийн
бүтэцтэй, Асуултад дэлгэрүүлэн асуултад дэмжлэгтэйгээр
бүтэн хариулахын тулд ярьж чадсан. багшийн ярьдаг.
өгүүлбэрээр эх рүү хараагүй. Өөртөө тусламжтай Зарим нэг
ярих Яагаад? гэдгийг итгэлтэй, зөв хариулсан. асуултын хариуг
- Санаагаа дэлгэрүүлэн, тод, Сурагчийн багш эхээс олж
цэгцтэй баталж, нотолж ойлгомжтой дискурс өгч хамтарч
илэрхийлэх ярьж чадсан. ярьж чадсан. (харилцахуй ба уншиж,
Өөртөө Сурагчийн ярих) чадвар нь ярилцсан.
итгэлтэй, зөв дискурс хөгжиж байгаа.
тод, (харилцахуй ба
ойлгомжтой ярих) чадвар
ярьж чадсан. сайн.
Сурагчийн
дискурс
(харилцахуй ба
ярих) чадвар
маш сайн.

Сурагчдын ярих чадварыг хөгжүүлэх үйл ажиллагааг зохион байгуулахдаа сурагч

ярих үйлд өөрөө оролцох боломжийг бүрдүүлэхийг чухалчлах.
Тухайн хичээл дээр олон сурагчийг хамарч, сурагчдын ярих чадварыг нэмэгдүүлдэг
нэг арга бол тайлбартай дасгалын арга юм. (Монгол улсын гавьяат багш Г.Рэнцэндорж)
Жишээлбэл:
Сурагчид эхийг уншиж дууссаны дараа багшийн асуултад хариулах гэхдээ сайн
ярьдаг сурагчаар эхэлж яриулах нь үр дүнтэй гэсэн байдаг. Энэ сурагчдад дуурайх загвар
болж өгдөг.\
Энэ арга нь эхний үед бэрхшээлтэй учирдаг боловч олон дахин давтсны үр дүнд
сурагчид тайлбарлан ярих арга барилыг эзэмшдэг.

Ярих чадварыг хөгжүүлэх үйлийн алхмын жишээ:

Сэдэв “Хот ба хөдөөгийн амьдрал”
1. Сэдвийн талаар мэддэг зүйлээ бичиж тэмдэглэх, зурах
2. Багш тухайн сэдэвтэй холбоотой мэдээлэл өгөх, сурагчид мэдээлэлтэй танилцах
(унших)
3. Жижиг багуудад хуваагдаж мэдээлэл солилцох, тухайн сэдвээр хэрхэн мэдээлэл
хийхээ хамтарч бэлтгэх
4. Багшийн дүгнэлт яриатай өөрсдийн яриаг харьцуулан сонсох
5. Сурагч бүр өөрийн олж авсан мэдээлэл дээр тулгуурлан тухайн сэдвээр найз
нөхдөдөө илтгэн ярих
2.2. Харсан, сонссоноо ярих, илтгэх

Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
Хувилбар1 Ангид чөлөөтэй явж хэнээс ч
асуулт асууж болох үйлийн
2.2.1. - Сурагчид бие, биенээсээ асуух асуулт орчныг бүрдүүлэх
Харсан сонссоноо бэлтгэх Асуултын хана
магадлах, - Бэлтгэсэн асуултын дагуу найз,
лавшруулж асууж
нөхөдтэйгөө ярилцах
ярилцах
- Асуулт, хариултын талаар санал бодлоо
солилцох
Олон хулганад ямар
аюул тулгарсан бэ?
 Хувилбар2
- Сурагчид бие, биенээсээ асуух асуулт
бэлтгэх
- Бэлтгэсэн асуултаа цаасан дээр бичиж
ангийн хананд байрлуулах
- Өөрийн асуултыг хананд байрлуулахаас
гадна бусдын асуултад хариулан бичих,
асуултын талаар хамтран ярилцах
Хувилбар3
Асуултын хайрцаг
- Сурагчид бие, биенээсээ асуух асуулт
бэлтгэх
- Бэлтгэсэн асуултаа цаасан дээр бичиж
асуултын хайрцагт хийж дамжуулах Асуулт
- Сурагчид өөрсдийн асуултыг хайрцагт
хийхээс гадна хайрцагнаас асуултыг
сонгон авч хариултыг бичих
2.2.2. - Багшийн өгсөн асуултыг унших
- Уншиж байгаа эхийг анхааралтай сонсох
Сурагчдад сонсгох болон
Бусдын яриаг - Сонсохдоо асуултын хариулт сонсож
үзүүлэх бичлэг
анхааралтай сонсох байгаа эхэд байгаа эсэхийг анхааран
сонсох
- Асуултын хариултын талаар өөрийн санал
бодлоо нөхөдтэйгөө хуваалцах
Багшид өгөх санамж
Харсан сонссоноо магадлах, лавшруулж асууж ярилцах, Сурагчдын хувьд
ихэвчлэн багшаасаа асуулт асуудаг. Энэ арга барилыг маш сайн эзэмшсэн байдаг.
Багшаас асуулт асуухаас илүү бусад сурагчдаас асуулт асууж сурах нь чухал байдаг.
Сурагчид гараа өргөж ангийнхнаасаа асуулт асуухад бэлэн биш байгаа бол
асуултын хана, асуултын хайрцаг/ асуудлын ном гэсэн бусад хэрэгслүүдийг ашиглаж
болно.

Асуултын хана

Ангид асуултын ханыг бий болгох нь сурагчдад асуулт асуух, түүнд хариулах боломжийг
олгодог.
Ангийнхаа хананы нэг хэсгийг асуултын хана болгож болно. Тухайн ханан дээр сурагчид
өөрсдийнхөө асуулт болон хариултыг бичээд нааж, тогтоож болно. Ханан дээр асуулт
бичих том цаас нааж тогтоосон ч байж болно.
Хүүхдүүд асуултын ханан дээр чөлөөтэйгөөр өөрсдийнхөө асуултыг бичиж бас
бусдын асуултанд хариулж болно. Хичээлийн аль нэг хэсэгт тухайн үзэж байгаа
сэдэвтэйгээ холбоотой асуултуудыг ангиараа нэгдэн ярилцаад зарим асуулт хариултыг
хариулт гэсэн хэсэг дээр бичиж болно.
Жишээ

Асуулт Хариулт

Туулай уралдааны
Туулай яагаад замд өөртөө
уралдаанд түрүүлээгүй бардаад унтсан
вэ?

Асуултын хайрцаг/асуудлын ном

Дээрхтэй адил өөр нэг санаа бол сурагчид асуултын хайрцгийг хоорондоо
дамжуулж түүнд өөрсдийнхөө асуултыг хийж, бас бусад сурагчдын асуултад хариулж
болно. Багш хайрцганд байгаа асуултуудыг шалгаж үзээд цаашид сургалтандаа ашиглаж
болно.

Эдгээр асуултууд хэд хэдэн хичээлийн хэлэлцүүлгийн хэсэгт хэрэглэгдэж болно.

Сурагчдын асуултыг сайжруулах

Багш, асуултын ханан дээр байгаа болон асуултын хайрцагт байгаа асуулт,
хариултуудтай танилцаад хэрвээ сайжруулах асуулт, залруулах хариулт байвал
сурагчидтай хамтран асуудлыг шийдвэрлэж болно.
Буруу хариултууд зөв хариултуудаас ч илүү ашигтай байх тал бий. Хэрэв хүүхдүүд
бүх асуултуудыг ямар ч хүндрэлгүй бүгдийг нь бүрэн зөв хариулж байвал тэдний чадварыг
шаардах юм хийгээгүй байна гэсэн асуудал гарна. Бид алдаанаасаа суралцдаг.
Буруу хариултад багш ямар хариулт өгөх нь маш чухал. Буруу хариултууд ер нь
дутуу ойлголтоос үүдэлтэй байдаг. Дутуу ойлголтыг илрүүлэх, түүнийг шалгах зэрэг нь
ангийн сурагчдын дунд асуулт тавихын нэг үндсэн хэсэг бөгөөд ингэснээрээ сурагчдад
илүү гүнзгий ойлголтыг бий болгодог.
Буруу хариултыг тоохгүй өнгөрөөхийн оронд өөр хүүхдүүдээс санааг нь асууж хүүхдүүдээр
өөрсдөөр нь зөвтгүүлж болно.
Хүүхдүүд өөрсдөө зөв хариултыг гаргаж ирж чадахгүй бол дахиад өөр асуултуудыг асуух
байдлаар асуудлыг шийдэж болно.
Сурагчдад хамгийн шилдэг мэргэжилтэн ч бүх асуултанд хариулж чадахгүй гэдгийг байнга
сануул. Асуултад хариулахын тулд янз бүрийн аргыг хэрэглэж болно.

Жишээ

Арга замууд Жишээ

Буцаагаад хариул.
Өөр арга замуудыг бод.
Түрүүчийн ажилтайгаа
холбо.
Та нар юу гэж бодож байна?
Хариуг яаж олж болох вэ?
Наадах чинь сонирхолтой юм байна, яагаад
гэхээр энийг бид өгчигдөр ярилцсан байх аа.
Тийм үү? Бид юу гэж ярилцлаа?
 Анги хамт олноо оролцуул. Энэ талаар өөр хэн ямар бодолтой байна?
Илүү өөр эрэлхийлэл Энэ асуултад ямар хариулт өгч болох талаар
хийхэд ашигла. шийдэцгээе.
Асуултын хариултыг хэрхэн олох талаар сурагчидтайгаа хэлэлц. Та нар үүнтэй
холбоотой ном уншиж ирж чадах уу? Интернетээс хайж олж чадах уу? Энэ талаар судлах
арга байна уу? Хүмүүсээс асуудаг ч юм уу, яаж болох вэ? Ийнхүү өөр өөр аргуудыг
хэрэглэх нь асуултыг хариулахад янз бүрийн сонголт байдгийг сурагчид мэдэж зөвхөн
номоос хариултаа аваад зогсохгүй зарим зүйлсийн хариулт зайлшгүй тест шинжилгээ
шаарддаг юм байна гэдгийг мэдэж авна.

Сурагчдын асуулт, болон хариултуудтай танилцаад, хэрхэн сайжруулах талаар

сурагчдад зөвлөгөө өгөх.
Мөн сурагчдыг асуултын хананд байгаа асуулт, хариултуудыг уншаад сайжруулах
санал байгаа эсэх талаар асууж ярилцах.
Жишээлбэл:
Сурагчдыг багуудад хуваагаад асуултыг тарааж өгнө. Багийн гишүүд асуултуудыг
уншаад хэрхэн сайжруулах талаар саналаа бичиж, бусад багуудад танилцуулж болно.
Багш, багаар ажиллуулахаас өмнө багаар ажиллах дүрмийг танилцуулна.
Багаар ажиллах дүрэм
 Багийн гишүүд бусад багуудад саад болохгүйн тулд нам дуугаар ярилцах
 Багийн гишүүн бүр идэвхтэй оролцох
 Багийн гишүүд нэг нэгэндээ урам хайрлах, туслах
Багш хичээлийн үе шат бүрд сурагчдаас асуулт асууж байдаг. Энэ нь сурагчдын
өмнөх төсөөлөл ямар байна, хичээлийг хэрхэн зохион байгуулах вэ? ямар арга зүйгээр
хичээлээ зохион байгуулах вэ? гэсэн олон асуултад хариу өгөх мэдээллийг багшид өгч
байдаг.
Багш нарын хичээлд сууж, сургалтын үйл ажиллагааг ажиглаж байхад сурагчид
асуулт асуух нь цөөн, хичээлийн туршид багш асуудаг, сурагчид асуулт асуусан ч энгийн
асуулт асуух, асуулт асууж сураагүй зэрэг нийлэг алдаа ажиглагддаг.
Энэ алдааг багасгаж сурагчдын асуулт асуух чадварыг сайжруулахын тулд асуулт
зохиох аргад сурагчдыг сургахад илүү анхаарах хэрэгтэй байдаг.
Зарим өдрийн хичээлд багш оролцохгүйгээр зөвхөн сурагчид бие биенээсээ асуулт
асууж. харилцан ярилцах. Энэ үед багш зөвхөн сурагчдыг ажиглах үүрэг гүйцэтгэнэ.
Хичээлийн дараа өөрийн ажиглалт тэмдэглэл дээрээ тулгуурлан асуултыг хэрхэн
сайжруулах талаарх хичээлийг төлөвлөн зохион байгуулж болно.
Сурагчдын сонсох чадварыг илрүүлэх жишиг даалгаврыг дараах байдлаар
боловсруулж болно.
Сургуулийн нэр,хаяг..............................................................................
Анги, бүлэг......................
Сурагчийн овог, нэр..............................................................................

Санамж
Анхааралтай сонсоод зөв хариултын өмнөх үсгийг дугуйлаарай.

Асуулт №1
Арслан хаана үсрэн харайж, наадан тоглодог байсан бэ?
А. Уулын хоорондох гуу жалганд
Б. Нэг уулын оройгоос нөгөө уулын оройд
В. Нэг модны оройгоос нөгөө модны оройд
Асуулт №2
Өвгөн хулгана бүх хулганад хандаж юу гэж хэлсэн бэ?
А. Бороо орж үер болж магадгүй, их ус бид нарыг урсган авч одож мэдэх учир эндээс зайлж
өөр газар луу нүүж нутаг сольѐ.
Б. Мөд газар хөдлөлт болж уулын чулуу нурж, энэ гуу жалганд унаж бид нарыг дарж алж
магадгүй учир эндээс зайлж өөр газар үүр засан нутаг сольѐ.
В. Арслан нас хөгширсөн тул идэр залуутай адил санаж үсэрсээр, энэ гуу жалганд унаж бид
нарыг дарж алж магадгүй учир эндээс зайлж өөр газар үүр засан нутаг сольѐ.
Асуулт №3
Олон хулганад ямар аюул тулгарсан бэ?
А. Арслан уулын оройгоос үсрэн харайхдаа олон хулганы үүрэн дээр унасан.
Б. Олон хулгана хоол, тэжээлгүй болж өлбөрч үхэх аюултай тулгарсан.
В. Зэргэлдээ орших хоѐр уулын чулуу нурж олон хулганы үүрийг сүйтгэсэн.
Багшийн уншиж сонсгох эх.
Арслан ба хулгана
Эрт урьд цагт уудам газар зэргэлдээ орших хоѐр өндөр уул байв. Тэр ууланд нэгэн
арслан үүрд оршиж, насан бага цагаас эхлэн нэг уулын оройгоос нөгөө уулын оройд үсрэн
харайж наадан тоглодог байжээ. Мөн хоѐр уулын хоорондох гуу жалганд нэгэн бүл хулгана
үүрлэн оршиж байсны дотор нэгэн өвгөн хулгана байжээ. Тэрээр нэгэн өдөр хулгана
бүгдийг цуглуулж хэлсэн нь:
“Хоѐр уулын орой дээр ээлжлэн үсрэн гарч нааддаг энэ арслан одоо нас хөгширсөн
нь лав биз ээ. Тиймийн тул мөн түүний хүчин тамир доройтсон болох нь идэр залуутай
адил санаж үсэрсээр нэгэн цагт эндэгдэн энэ гуу жалганд унаж бид нарыг дарж алж
магадгүй учир эндээс зайлж өөр газар үүр засан нутаг сольѐ” гэв. Олон хулгана өвгөн
хулганы үгийг үл зөвшөөрөн “ Энэ маань нас нь өвгөрөөд дэмий үг чалчих болжээ”... гэж
хөгшин хулганыг наадаж, үгийг нь эс хайхрав. Иймд өвгөн хулгана өөрийн ганц хүүгээ
дагуулж, өөр газар очоод нэгэн үүр засаж нутаглаж суув.
Өнө удалгүй мөнөөх арслан нь нэгэн уулын оройгоос үсрэн харайхдаа... унахад олон
хулгана хэчнээн сандравч аюулаас зайлж чадсангүй.
2.3. Хамтран ажиллах, саналаа солилцох
Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
зорилт
Хувилбар1 Сонсох буюу үзэх бичлэг
Асуулт
2.3.1.  Сонгосон эхийг анхааралтай сонсох Хариултын хувилбар
 Асуултыг анхааралтай сонсох Эх
Заавар болон  Асуултын зөв хариултыг олж тэмдэглэх Асуулт бүхий хуудас
асуултыг Хувилбар2 Хамтран ажиллах үйлийн
анхааралтай  Асуултын хуудсанд бичсэн асуултыг анхаарч унших болон сэтгэлзүйн орчныг
сонсох, оновчтой бүрдүүлэх
хариулт өгөх  Эхийг унших, уншихдаа асуултад хэрхэн
хариулахаа бодож унших
 Асуултын хариултыг олж тэмдэглэх
 Асуултын дагуу хос хосоороо ярилцаж хамгийн зөв
хариултыг олох
Хувилбар1 Сонгосон эхийг эхлэл, гол,
 Сонгосон эхийн эхлэл хэсгийг эхний сурагч чанга төгсгөл хэсгүүдэд хувааж
2.3.2. дуугаар унших, нөгөө сурагч анхааралтай сонсох бэлтгэсэн байна.
 Эхлэл хэсгийг уншиж дууссаны дараа сонсогч Асуултын сан бүрдүүлэх
Бие биедээ Бие биедаа асуулт тавьж
сурагч, уншигч сурагчаас асуулт асуух
асуулт тавьж сурахад анги зохион
үндэслэлтэй  Уншигч сурагч, сонсогч сурагчийн асуултад байгуулалтыг анхаарах
хариулт өгөх хариулах, ярилцах
 Хоѐул хамтран хэлэлцэж хамгийн зөв хариултыг
олох
 Хоѐр сурагч үүргээ солин дээрх байдлаар
үргэлжүүлэн унших
Хувилбар2
 Сонгосон эхийн эхлэл хэсгийг эхний сурагч чанга
дуугаар унших, нөгөө сурагч анхааралтай сонсох
 Эхний сурагч уншиж дууссаны дараа тухайн эхээс
түлхүүр үгийг сонгон хуудасны захад бичих
 Сонсогч сурагч түлхүүр үгүүдийг ашиглан асуулт
асуух, уншигч сурагч хариулах
 Хоѐул хамтран хэлэлцэж хамгийн зөв хариултыг
олох
 Хоѐр сурагч үүргээ солин дээрх байдлаар
үргэлжүүлэн унших

Багшид өгөх санамж

Заавар болон асуултыг анхааралтай сонсох, оновчтой хариулт өгөх
Хоѐрдугаар ангийн сурагчдын хувьд багаар ажиллах чадвар дутмаг байдаг. Багаар
ажиллах чадварт сургах эхний алхам нь хос хосоороо ажиллах юм.
Сурагчдын ярих-сонсох чадварыг хөгжүүлэхэд хосоор ажиллах нь илүү үр дүнтэй гэж үзэж
байна. Багшийн гол үүрэг бол тухайн даалгаврыг хэрхэн гүйцэтгэх зааврыг сайн ойлгуулах. Багаар
ажиллаж байх үед багш сурагчдад саад болохгүй байхыг хичээх хэрэгтэй. Учир нь багшийг ойр
байх үед сурагчдын чөлөөтэй сэтгэх, үйл ажиллагаанд оролцох оролцоо нь буурдаг гэж судлаачид
үзсэн байдаг.
Өөрөөр хэлбэл юуг хэрхэн яаж хийх нь ойлгомжтой бол сурагчид өөрсдөө үйл ажиллагаанд
идэвхтэй оролцоно. (Тоглоомын дүрэм тодорхой байх)
Зарим нэг үйл ажиллагааг зохион байгуулахад сурагчдын ялгаатай байдлыг тооцох нь зүйн хэрэг
юм.
Асуултад хариулахын тулд эхийг унших үйл
Сурагчид асуултын хариултыг олохын тулд эхийг бүхэлд унших хэрэгтэй болно. Ингэснээр
сурагчдын уншлага зорилготой болж байгаа бөгөөд асуултад оновчтой хариулах нэг үндэс болно.
1. Асуултын хуудсыг унших
Асуултын хуудас
 Үлгэрт хэдэн амьтан гарч байна вэ?
 Уралдааны гараа, бариаг ямар амьтан товлож тогтоосон бэ?
 Үлгэрт юуны тухай өгүүлсэн бэ?
 Үлгэрийг уншаад юу ухаарсан бэ?
 Үлгэрийн эхлэл, гол, төгсгөл хэсэгт нэр өгөөрэй.
 Яст мэлхий, туулай хоѐрын дүрийг харьцуулан яриарай?
 Яст мэлхий яагаад туулайтай уралдвал түрүүлнэ гэж боддог байсан бэ?
 Яст мэлхий, туулай хоѐр уралдааны зам сонгох, гараа бариаг товлохдоо яагаад үнэгийг урьсан бэ?
 Асуултад
2.Туулай хариулахын
унтаагүй байсан болтулдяст эхийг
мэлхийунших
“- Чи хэдий салхи шиг хурдан ч би чамтай уралдвал
түрүүлэхдээ л түрүүлнэ” гэж хэлсэн үгэндээ хүрч чадах байсан уу? Яагаад?
 Хэрвээ чи TV-ийн сурвалжлагч байсан бол уралдааны дараа яст мэлхий, туулай, үнэг гурваас ямар
асуулт асуух байсан бэ?
 Асуултаа төлөвлөөрэй.
 Яст мэлхий, туулай хоѐр
(үлгэр)
Нэг туулай “ Явж бүтдэггүй, мөлхөж барагддаггүй удаан амьтан” гэж яст мэлхийг
үргэлж шоолно.
“- Чи хэдий салхи шиг хурдан ч би чамтай уралдвал түрүүлэхдээ л түрүүлнэ” хэмээн
яст мэлхий инээд алдан хариулдаг байжээ. “Энэ бол бүтэшгүй хэрэг” гэж туулай бодоод
яст мэлхийтэй уралдахыг зөвшөөрчээ.
Хоѐул хэлэлцэн үнэгийг урьж, уралдах замаа сонгуулаад уралдааны бариа гараагаа
товлон тогтжээ.
Уралдах өдөр болж тэд гараанаасаа зэрэг хөдөллөө. Яст мэлхий хором ч зогсолгүй
алгуур шийдмэг алхаагаар барианы зүг урагшилна. Харин туулай хурдан хөлтэй
төрсөндөө эрдэн уралдааныг юман чинээ бодолгүй замдаа унтаад өгчээ. Сэрэнгүүтээ үхэн
хатан гүйсээр бариан дээр хүрэхэд яст мэлхий аль хэдийн оччихсон тухтайхан дугжирч
хэвтэв.
Хамтран ажиллах, саналаа солилцох үйл ажиллагааг зохион байгуулахад анги зохион
байгуулалт чухал үүрэгтэй.

3. Асуултын дагуу хос хосоороо ярилцаж хамгийн зөв хариултыг олох

Анги зохион байгуулалт нь тухайн хичээлийн зорилгоос хамаарч өөр өөр байж
болно. Ангийг өөр өөрөөр зохион байгуулах нь заах арга, үйл ажиллагааны дэмжлэг
болно.
Ангийн ширээнүүдийг урагш нь харуулж цувуулан байрлуулсан бол сурагчид бүгд
ангийн төв хэсэг болсон багш, самбар хоѐр дээр анхаарлаа төвлөрүүлж чадна. Асуулт
хариулт зөвхөн урдаас л зохион байгуулагдана. Ийм зохион байгуулалтын үед сурагчид
зөвхөн багштайгаа юмуу хажуудаа сууж байгаа хүүхдүүдтэй л харьцах боломжтой байдаг.
Харин ширээнүүдийг өөд өөдөөс нь харуулан дугуйруулан U хэлбэрээр зассан үед
сурагчид бие биенээ сонсох, хоорондоо ярихад илүү хялбар болдог. Бүлгээр ярилцаж
байхад өөд өөдөөсөө харж суух нь зохион байгуулахад хялбар бөгөөд урд талаас нийтэд
өгч байгаа журам зааврыг сонсох анхаарах боломж хэвийн байдаг.
Ширээнүүдийг жижиг бүлгээр ажиллахад зориулан зохион байгуулж болно.
Суудлыг ингэж засахад сурагчдад хоорондоо харилцахад хялбар болж цагийг дэмий
үрэхээс хамгаална. Ийм маягаар суулгахдаа ямар ч хүүхдийг самбар руу нуруугаар нь
харуулахгүйгээр шаардлагатай үед бүгд урагшаа харахад бэлэн байхаар суулгаж болно.
Хамтран ажиллах, саналаа солилцох чадварын хөгжүүлэх үйл ажиллагааны хүрээнд
хийгдэж байгаа үйлүүд нь сурагчдын харилцах, хамтран ажиллах, нийгэмших чадварыг
төлөвшүүлэхэд чиглэгдсэн байгаа. Сурагчид эдгээр үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцож
байна, хэнд ямар ахиц дэвшил гарц байна, хэнд ямар тусламж хэрэгтэй байгааг
хичээлийн туршид ажиглаж тэмдэглэл хөтлөн, мэдээллийг цуглуулж арга зүйгээ төлөвлөх
хэрэгтэй.
Сурагчийн үнэлгээний хуудас
№ Чадвар 1 2 3 4
1 Өөрийн туршлага болон харсан, сонссоноо ярих чадвар
2 Өөр, өөр зорилгоор ярихад сонсох чадвар
3 Өгөгдлийн дагуу ярих чадвар
4 Бусадтай харилцах чадвар
5 Бусдаас асуулт асуух чадвар
6 Бусдын асуултад хариулах чадвар
7 Өөртөө илтгэлтэй байх чадвар
8 Үгийн нөөц, үгийн сонголт
9 Харилцааны чадвар
Тайлбар:
Өөр, өөр зорилгоор ярихад сонсох чадвар- Энэ нь ямар нэгэн зорилгод чиглэсэн
асуултад хариулах чадвар юм. Жишээлбэл: Сурагчийн хувийн мэдээлэлтэй холбоотой
асуултад хариулах чадвар.
Хувийн мэдээлэл
Чи сургуульд орохоос өмнө цэцэрлэгт явдаг байсан уу?
Ээж, аав болон гэр бүлийн хүмүүсийнхээ хаана ажилладаг болон тэдний хэн нэгний утсыг
мэдэх үү?
Танай гэр аль дүүрэгт, хаана байдаг вэ?
Чиний үзэх дуртай хүүхэлдэйн кино юу вэ? гэх мэтээр ямар нэгэн зорилгоор асууж байгаа
асуултад хариулж, харилцан ярилцаж, тодруулсан асуулт асуух.
Бусдаас асуулт асуух чадвар – Бусадтай танилцахын тулд асуулт асуух, бусдаас ямар
нэгэн тусламж авах, мэдээлэл олж авахын тулд асуулт асуух чадвар.
Дараах үнэлгээний аргууд нь сурагчдын ярих чадварыг хөгжүүлэх бас нэг хэлбэр юм.
Өнөөдөр би .....-г сурсан

Өнөөдөр би...-г сурсан гэсэн хэллэгийг гүйцээж сурагчид өөрсдийнхөө сурсан зүйлсийг
дүгнэн хэлнэ. Үүний адилаар сурагчид өнөөдөр би ийм гурван чухал зүйл сурсан/
чадварыг эзэмшсэн хэмээн гурван зүйлсийг жагсааж болно. Ийм дүгнэлтийг хичээлийн
төгсгөлд хийлгэснээр багш сурагчдын ойлголтыг шалгаж өөрийнх нь хичээлийн зорилго
биелсэн үгүйг харж болно.
Гарах зөвшөөрөл- Ангиас гарахын тулд сурагчид сурч мэдсэн зүйлсээ хэлээд
гарах

Хичээл дээр сурсан зүйлсээсээ сурагчид сайн дураар хэлээд ангиасаа гарна. Үүний үр
дүнд сурагчид үзсэнээ бататгаж багш хичээл хэр зэрэг явагдсаныг шалгаж болно.
Багш бүтээлчээр хувилбартай хандах боломж :
Сурагчдын асуулт асуух чадварыг хөгжүүлэхийн тулд чадварын ялгаатай байдалд тохирсон даалгавар
боловсруулах хэрэгтэй. Зарим сурагчид асуултаа төлөвлөж чадахгүй байвал чиглүүлэх даалгавар өгөх.
Жишээлбэл:
Асуулт
 Туулай яагаад яст ................ шоолдог байсан бэ? Туулай ............ унтсан бэ?
дутуу үгийг гүйцээж асуулт зохиох
 түрүүлсэн бэ? Уралдаанд аль нь хоёрын туулай, яст мэлхий үгүүдийг зөв байрлуулж асуулт асуух
Хариулт
Хариултуудаас зөв хариултыг сонгож, түүнийг ашиглан асуултад хариулах.
Туулай яагаад яст мэлхийг шоолдог байсан бэ?
A. Туулай “Явж бүтдэггүй, мөлхөж барагддаггүй удаан амьтан” гэж яст мэлхийг үргэлж
шоолдог байсан.
B. Яст мэлхий “Явж бүтдэггүй, мөлхөж барагддаггүй удаан амьтан” гэж туулайг үргэлж
шоолдог байсан.
2.4. Янз бүрийн нөхцөл байдалд тохируулж ярих

Суралцахуйн Сурах үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

 зорилт
2.4.1.  Зохиолыг сонгож багаараа унших Үлгэр болон богино
Зохиолын баатрын үг  Зохиолын талаар ярилцах, санал бодлоо хэмжээний өгүүлэл
яриаг чээжилж, дүрд Дүрд тоглох байдлыг
тоглох хуваалцах харуулсан сонсгох
 Дүрүүдийг хуваарилж авах буюу үзүүлэх бичлэг
 Зохиолын баатрын дүрийг цээжлэх Үлгэрийн баатруудын
 Цээжилсэнээ багийн гишүүддээ харуулах
зураг, дүрс, тоглоом,
 Дүрийн гадаад төрх байдал болон ааш, зан
төрх, дотоод сэтгэлийн талаар төсөөлөн хуруун хүүхэлдэй
бодоод саналаа хуваалцах
 Багаараа бэлтгэсэн тоглолтоо найз, нөхөд
гэр бүлийнхэндээ тоглож үзүүлэх
 Зочин сурагчийг хичээлд урих Монголын болон
дэлхийн зохиолчдын
2.4.2.  Зочин сурагчаас сонирхсон асуултаа асууж
хүүхдэд зориулсан
танилцах бүтээлээс уучлал
Бусадтай танилцах,
уучлал гуйх,  Уучлал гуйсан, талархал илэрхийлсэн утга бүхий гуйсан, талархал
эх бичвэрийг сонсох илэрхийлсэн
талархах жишээнүүдийг сонгож
 Яагаад уучлал гуйсан бэ?, яагаад талархал авах
илэрхийлэх болов? гэсэн асуултын дагуу асуудал
дэвшүүлэн ярих, санал бодлоо хуваалцах
 Хэн нэгнээс уучлал гуйж байсан, хэнд нэгэнд
талархаж байсан тухайгаа ярих
2.4.3.  Хоѐр эхийг харьцуулан унших Сурагчдын уншиж
 Ижил ба ялгаатай талыг харьцуулан ярих байсан зохиолуудаас
Харилцагчдаа харилцан яриануудыг
 Ямар үг хэллэг хэрэглэж байгааг харьцуулан ярих
хүндэтгэн эелдэг үг ялган түүвэрлэж,
хэрэглэн ярих Жишээлбэл:
жишээг сургалтад
Зараа: хэрэглэх
 Сайн байна уу? Оготно минь гэж мэндлэв.
Гэтэл оготно:
 Сайн байна уу? Зүүний уут минь гэж
зараагаар тохуурхав.
 Нэг туулай “ Явж бүтдэггүй, мөлхөж
барагддаггүй удаан амьтан” гэж яст мэлхийг
үргэлж шоолно.
 Төмөр тачигнатал инээж:
-Үгүй ээ! Энэ муу Тогоогийн хөглөж байгааг.
Дугуй ч унаж чадахгүй шүү гээд л бараг тэр
оройжингоо шоолж хөхрөв.
Багшид өгөх санамж
Зохиолын баатрын үг яриаг чээжилж, дүрд тоглох
Сурагчдын хувьд үлгэрийн баатрын дүрд тоглох нь хамгийн сонирхолтой сайхан
үйл байдаг. Иймд тэдний сонирхол, тэмүүлэл дээр тулгуурлан ярих-сонсох чадварыг
хөгжүүлэхэд их ач холбогдол өгч ажиллах хэрэгтэй. Энэ үйл ажиллагааг зохион
байгуулахад гэр бүлийн гишүүдийн оролцоо дэмжлэг их чухал үүрэгтэй. Хүүхэд нэг бүрийг
хамруулах хэрэгтэйг онцгой анхаараарай.
Зохиолын сонголт, багшийн чиглүүлэг энэ үйл ажиллагааг илүү үр дүнтэй болгоно.
Жишээлбэл:
“Зараа хулгана хоѐр” үлгэрийг сонгож авсан бол үлгэрийн баатруудын үгийг сурагчдад
хуваарилж өгөхөд, багш, эцэг эхчүүдийн тусламж, чиглүүлэг чухал үүрэгтэй байна.
 Зараахан минь, чамтай Царцаа минь
найзалж чадахгүй нь ээ. Би надтай
үргэлж үсэрч, дэвхэрч явдаг найзлаач! Би
шүү дээ. Тэгэхээр бид яаж энд их
тохирох вэ? Чи өөртөө тохирох ганцаардаж
найзтай болсон нь дээр байх аа байна.

Тухайн үлгэрийн баатруудаар хуруун хүүхэлдэй хийж тоглуулж болно. Дүрд

тоглохдоо үлгэрийн баатрын ааш, зан төрх, дотоод сэтгэлийн талаар төсөөлөн бодоод
найз, нөхөд, гэр бүлийнхэнтэйгээ зөвлөлдөх тэднээс зөвлөгөө тусламж авах хэрэгтэйг
сануулаарай.
Жишээлбэл:Оготны хэлж байгаа хоѐр үгийг өөр өөр байдлаар хэлэхийг сануулах, туршиж
үзэх дасгал хийх. Эдгээр дасгалууд нь зохиолын баатрын дүр төрхийг гаргахад дууны
өнгө, аялга чухал үүрэгтэй байдгийг сурагчдад ойлгуулахад тустай юм.

Оготно: Оготно:
- Сайн байна уу? - Намайг уучилаарай зараахан минь,
Зүүний уут минь би өмнө гаргасан алдаандаа
(Тохуурхсан, үл харамсаж байна.
тоосон) (Уучлалт гуйсан, буруугаа хүлээсэн)

Сурагчдын бусдаас уучлалт гуйх, талархал илэрхийлэх, харилцагчдаа хүндэтгэн

эелдэг үг хэрэглэн ярих чадварыг төлөвшүүлэхэд тэдний унших дуртай үлгэрийн
баатруудын нөлөө их гэж үзэж байна. Иймд сурагчдад энэ төрлийн үлгэр болон богино
өгүүллэгийг уншуулах, тэдгээрээр жүжигчилсэн тоглолт хийлгүүлэх үйлийг эцэг эх болон
бусад хүмүүстэй хамтран зохион байгуулах нь илүү үр дүнтэй юм.
Сурагчдын үйл ажиллагаанд оролцож байгаа байдал, тэдний хандлага төлөвшилд
гарч байгаа ахиц, дэвшлийг багш ажиглаж тэдэнд зөвлөгөө өгч туслах нь явцын
үнэлгээний зорилго байх болно.
Бусдаас уучлал гуйх, талархал илэрхийлэх, харилцагчдаа хүндэтгэн эелдэг үг
хэрэглэх зэрэгт гарч байгаа ахиц, дэвшил нь тэдний өдөр дутмын үйл ажиллагаанаас
харагдах учраас тэр бүр тодорхой шалгуураар үнэлэх нь төвөгтэй байж болно. Гэвч багш
сурагчдын харилцаанд гарч байгаа эерэг, сөрөг өөрчлөлтийг соргогоор мэдэрч, үйл
ажиллагаагаа зохион байгуулахыг чухал хэрэгтэй.
Дүрийн тоглолтыг бэлтгэхдээ тухайн зохиолд хэдэн дүр байгааг анзаарч сурагчдаа
багуудад хуваах хэрэгтэй. Багийн гишүүдийг хуваарилахдаа сурагчдын чадварыг
харгалзах хэрэгтэй.
Жишээлбэл:
“Зараа хулгана хоѐр” үлгэрт зараа, царцаа, шоргоолж, шувуу, могой гэсэн дүрүүд
байгаа бөгөөд өгүүлэгч сурагчийг оруулаад 6 сурагч дүрийн тоглолтод оролцох болно.
Багш сурагчдыг дүрд тоглуулахын тулд энэ үлгэрийн зарим хэсгийг хураах, нэмж
дэлгэрүүлэх зэрэг шаардлага гарах тул сурагчдад тохирсон жүжгийн зохиол болгох
асуудлыг өөрөө хариуцана. Зохиолын баатруудын дүрд тоглож, сайн муу зан чанарыг
харьцуулснаар тэдний зан чанар, төлөвшилд эерэгээр нөлөөлнө гэж үзэж байна. Иймд
зохиолын сонголтон дээр анхаарлаа хандуулаарай.
Сурагчдыг дүрд тоглохоор бэлтгэж байгааг ажиглаад хэнд ямар тусламж, дэмжлэг
хэрэгтэй байгааг мэдэж, юу нь сайн байгааг болон юуг сайжруулах хэрэгтэй байгааг 2 од 1
хүсэл аргаар зөвлөнө.
 2 од нэг хүсэл Багшийн санал бодол
Хулганы хэлж байгаа үгийг бүгдийг цээжилж тогтоосон чинь их сайн
байна.
Зарааг тохуурхаж хэлсэн
“Сайн байна уу? Зүүний уут минь” үгийг их сайн бэлдсэн байна.
Хулганы үл тоосон, дээрэнгүй байдлыг дуу хоолойны өнгөөр сайн
гаргаж хэлж байна.
Харин “Намайг уучилаарай зараахан минь, би өмнө гаргасан
алдаандаа харамсаж байна.” гэсэн үгийг хэлэхдээ үнэн
сэтгэлээсээ баярласан сэтгэлийн хөдөлгөөнийг илэрхийлэхэд илүү
анхаарч сайн давтаарай. Би чиний оронд байсан бол ингэж хэлнэ
гээд багш өөрөө үлгэрлэж үзүүлэх
Үлгэрийн баатруудын дүрд тоглуулах ажлыг бэлтгэх хугацааг сайн гаргах хэрэгтэй.
Энэ чадварын эцсийн үнэлгээ бол дүрд тоглож чадаж байгаагаа гэр бүл, найз нөхдөдөө
үзүүлж байгаа үе бөгөөд амралтын өдрүүдэд хуваарь гаргаж, тэдний тоглолтыг үзүүлэхийг
чухалчлаарай.

Жишээлбэл: Танай анги 42 сурагчидтай гэж бодвол 7 багийн тоглолт байна. Үүнийг
2 амтралтын өдөр дамнуулан эхний өдөр 3 багийн тоглолтыг үзүүлэх, дараагийн өдөр 4
багийн тоглолтыг үзүүлж болно. Сурагчдын хувьд мэргэжлийн жүжигчид биш учраас өндөр
шаардлага тавьж, олон хоног залхтал бэлтгэх, чадахгүй байна гэж зэмлэхээс аль болох
татгалзах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь сурагч бүр өөрсдийн хэмжээнд оролцох нь эхний
амжилт юм.

Гурав: Бичих чадвар

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
Зөв бичих Бичих Санаагаа Бичсэнээ Янз бүрийн
санаагаа зохиож хянах, зорилгоор
олох, байрлуулах, сайжруулах эх зохиож
төлөвлөх бичих бичих

Суралцахуй
н зорилтын 6 5 8 4 3
тоо

3.1 Зөв бичих

Суралцахуйн Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
3.1.1 Эх уншихдаа мэдэхгүй үгээ тэмдэглэж уншина. Уншихдаа тэмдэглэл
Үг, Толиос толгой үг, үсгээр хайж утгыг нь мэдэх хөтөлсөн
өгүүлбэрийг мэдэхгүй үгээ олиос харж тэмдэглэн бичих, түүнчлэн үлгэрчилсэн зураглал
дэгийн дагуу үгсийг бүлэглэж бичих, бүлэглэж бичсэн үгээ бичиж байх, тухайлбал:
бичих тэмдэглэхдээ таслал хэрэглэн бичих, харин өөр утгыг нь мэдэхгүй
асуултад хариулагдах, бүлэглэгдэх үгсийг шинэ үгээ давтан
мөрөөс эхлэн бичих, үгийг хүснэгтэд асуултын дагуу уншихдаа хуулж
дэлгэрүүлж бичих бичихдээ өгүүлбэрийг томоор бичих, үгийн
эхлэн бичих төгсгөлд нь цэг тавих зэргийг тайлбарыг өөрөө
хэрэглээний үг, өгүүлбэр дасгал ажиллавар, эх дээр төсөөлөх, толь бичиг
ажиллах явцад дагуулан сургана. Харилцан яриа ашиглан хуулж бичих
өрнүүлэх, толоомын заавар болон үйл ажиллагааны

бичгийн
заавар ашиглан харилцан яриа өрнүүлэх, хуруу

Миний төсөөлөл
Тэмдэглэсэн үг
хүүхэлдэй ашиглан дүрийн тоглолт хийх, харилцан

дэлгэрүүлэх
яриа өрнүүлэх, бүтээлчээр уншин ухаарч ойлгосон
эхээ үг, өгүүлбэрээр хураан бичих, баатрын зан

тайлбар
байдал, үйл хөдлөл болсон орон цаг зэргийг ялган

эшлэл
Утгыг

Толь
бичихдээ тоочсон үг хэллэгийг таслал хэрэглэн
бичих. Тухайлбал: “Хоѐр ямаа”, “Хоѐр ишиг”
зохиолын баатруудыг харьцуулан бичихдээ
хүснэгтэн мэдээлэл бий болгож бичиж болно. Эсвэл
дүрүүдийг тодорхойлох байдлаар тоочин бичиж
болно. Хүснэгтэн мэдээлэлд өгүүлбэр эхлэн бичих,
хүснэгтэд үг бичвэл томоор эхлэн бичнэ. Түүнчлэн
Багшийн бэлтгэсэн
хүн, амьтан, газар орон, аймаг сум, дүүргийн нэрийг
нээлттэй асуултууд
томоор бичихийг зөвлөх, эсвэл ажиглуулаад
хүүхэд бүрийн
суралцагч өөрөө олж тайлбарлан бичээд нүдэлнэ.
тоогоор байх,
Гэх мэтээр хүүхэд хүснэгтэн мэдээлэл бөглөж
хариулт бүхий
бичихийн тулд асуултаа уншаад өөрөө төсөөлж
жишгийн слайдаар
бодоод хэн нэгэнтэй ярилцсаны дараа бичнэ. Ингэж
бэлтгэх,
бичиж дуусаад хэрхэн бичсэнээ ярилцах,
ярилцахдаа ямар үгсийг томоор бичсэн, хаана нь
Олон хувилбартай
таслал хэрэглэсэн зэргээ ярилцаж өнгөөр ялгах,
дахин тэмдэглэх, тэмдэглэснээ хуулж зөв бичих АСУУЛТ1.........................................
дасгал хийнэ. Түүнчлэн өгүүлбэр дэлгэрүүлж ХАРИУЛТ
бичингээ томоор бичих, цэг тэмдэг хэрэглэх загвар
Хувилба Хувилбар Хувилбар
өгч бичүүлнэ.
р1 2 3
Юу ? яасан? АСУУЛТ2.........................................
?
ХАРИУЛТ
?бэ??
. Хэд ? ............. .............. ................
юу? яав? .
хариулт бүхий асуулт
бэлтгэсэн тараах
хэний? юу? хаана? яав? материал ашиглах
.
2-р
. ангид бүх асуулт
Хэний юу? юу? хаана? яав? нээлттэй байх
,
?
Нүдэлж бичиж сурсан үгсээ чээжээр бичихдээ таслал албагүй бөгөөд
хэрэглэж бичнэ. Жишээ нь. багана, унага, азарга, нээлттэй ба хаалттай
ботго, шударга, оготно. асуултын зохист
ж,ч, ш-ээр төгссөн эр үгэнд жолоочийн, тогоочийн, харьцааг барих, олон
багшийн, сувилагчийн гэж эм үгийн –ий бичиж хувилбартай асуулт
нүдэлсэн. гэх мэтээр бичүүлэх. асуухдаа оноосон
Загварын дагуу бичих:\өгүүлбэрийг утгаар нь ялган нэрүүд нь өөр ч бүгд
бичиж сурах\ томоор бичигдэж
утгаар нь тодорхолйж
Асуусан өгүүлбэр Хариулсан өгүүлбэр ярилцах
Үйл хөдлөлийг
Би 7 настай.
эрэмбэлэх загвар
Чи ямар өнгөнд дуртай вэ?
1 хувилбар: шат
ашиглах
2 хувилбар: энгийн
өгүүлбэрүүдийг
уншингаа дараалалд
оруулах
 Асуулт , эсвэл
хариултыг
орхигдуулсан
эхүүд\нөхөж гүйцээж
бичихэд зориулсан\
түүнчлэн цэг,
асуултын тэмдэг
хэрэглэх эхүүд
http://www.childrenslib
rary.org

3.1.2 Цагаан толгойн үсгүүдийг элементйин дагуу зөв Цагаан толгойн

Цагаан хуулан бичих, хуулж бичсэний зурлагын төстэй үсгийн дараалал
толгойн байдлаар бүлэглэн бичих, бүлэглэж бичихдээ орхиц бүхий карт үсэг нэг
үсгийг эгшиг, төгсгөлтэй үсгүүдийн бүлэг ( а,и,ы,й,я,е,ѐ ), зуйван бүрээр карт хийх
гийгүүлэгч, дугуй үсгүүдйин бүлэг ( а,э,о,ө,я,е,ѐ ), гогцоо (үсэг нэг бүрээр
тэмдэг үсэг төгсгөлтэй үсгүүдийн бүлэг ( у,ү ) гэх мэтээр жижиг хийсэн карт
гэж ангилж, үсгүүдээ том үсгүүдээ (багшийн зөвлөмж) цагаан улаан,цэнхэр,ногоон,
бүлэглэх толгойн үсгийн жижиг том үсгийн 4-5 бүлэг болгосныг хар гэсэн 4 өнгөтэй
ашиглан бүлэглэж үзэх, ингэж бүлэглүүлэхдээ байна.Улаан-эгшиг,
нэгдүгээрт нь: хэсэг үсэгнүүд өгч сонголт хийх аргаар цэнхэр-эгшигт
бүлэглэх хоѐрдугаарт нь: том жижиг бүх үсгүүдийг гийгүүлэгч, ногоон-
өгч зааврын дагуу бүлэглэх гуравдугаарт нь: том заримдаг гийгүүлэгч,
жижиг үсэг өгч хүүхдүүд ажиглаад өөрсдөө ялгаатай хар-онцгой дөрвөн
төстэй байдлаар нь бүлэглэн бичих, ийнхүү бүлэглэн гийгүүлэгч. Богино
бичсэнээ тайлбарлан ярих энэ мэтээр нэгдүгээр хэмжээт бүхий эх
ангид үзсэн үсгээ дармал болон бичмэл дүрсээс байх тухайн эхийг
ялгах, ялангуяа бичмэл дүрсээр бүлэглэх үсэг бүлэглэх, нөхөж
ажиллаврыг түлхүү хийгээрэй. Ингэж цагаан толгойн бичих, ялган зурж
үсгийг зурлагын ижил төстэй шинжээр нь ялган тэмдэглэх зэрэгт
бүлэглэж сурсны дараа цагаан толгойн үсгийг ашиглана. Уг эх нь
элемэнтээр зөв сайхан чээжээр бичих дасгал ихэвчлэн хүүхдийн
ажиллуулна. Түүнчлэн бүтэн өгүүлбэрүүд өгч, дуу байвал сонирхол-
өгүүлбэр дэх үсгүүдийн давтамжийн тоог той байх болов уу
тодорхойлох, үсэг нэг бүрээр нь салган бичнэ. жишээлбэл: “Жигмэд
2.Ц,Т үсгүүдээ сэргээн зурлага бичлэгийн адил Тогмид хоѐр”.
төстэй шинжээр нь бүлэглэн бичиж сурсны дараа Цоожоо засаад
цагаан толгойн үсгүүдийг эгшиг гийгүүлэгч хэмээн тушаачих, монгол
ангилж сурах, нэгдүгээр ангиас эхлэн эгшиг баавар гэсэн үгсийг
гийгүүлэгч гэж бүлэглэн ангилж сурсан бол 2 дугаар цэнхэр ногооноор
ангид эгшгээ эр (а,о,у) эм (э,ө,ү) туслах эгшиг ялган тэмдэглэсэн
(я,ѐ,й,ы,ю,е) гэж бүлэглэн бичиж сурах.Үүний тулд үсэг нэг бүрийн карт,
хэлний хойгуур хэлэгддэг, өгүүлхэд хүчдэл их орж карт хийхдээ утасны
чангарч хэлэгддэг эр эгшгийг учир шалтгааных нь дууссан картуудыг
үүднээс биш шууд нүдлэн тогтоолгох аргаар ашиглаад хийж
тогтоолгоно. Харин нүдлэн тогтоосон эгшгээ үг болно, түүнчлэн
өгүүлбэр утга төгс эхээс ялгах ажлыг их хийлгэх. байшин гэрийн яс
Гийгүүлэгч авиаг эгшигт гийгүүлэгч, онцгой дөрвөн модны зураг
гийгүүлэгч, заримдаг гийгүүлэгч гэж 3 бүлэг болгон компьютерт гадаад
тогтоолгохдоо эгшигт бичигддэгийг нь эгшигт үгийг зөв тэмдэглэн
гийгүүлэгч, заримдаа эгшигтэй заримдаа эгшиггүй бичсэн бичлэг түүний
бичигддэг гийгүүлэгчийг нь заримдаг гийгүүлэгч гэнэ, зураг байх.
мөн учир шалтгааны тайлбар хийлгүйгээр тулгуур үг Эгшигт гийгүүлэгчийг
ашиглан нүдлэн тогтоолгоно. (Монгол баавар, нүдэлж бичсэн бүх
цоожоо засаад тушаачих) харин тогтоосноо шалгах, өнгөн дээрээ цэнхэр
 тогтоосноо илэрхийлэх олон аргуудыг ашиглан өнгийг ялгуулж
монгол үгэн дэх гийгүүлэгч авиануудыг бүлэглэх заримдаг
ажил хийлгэнэ. Тухайлбал орхигдсон гийгүүлэгчийг ногоог
гийгүүлэгчүүдийг нөхөөд эх бүтээсэн бол түүнийгээ өнгөөр ялгаж
бүхлээр нь унших, нөхсөн гийгүүлэгчүүдээ заримдаг тэмдэглүүлж сурна.
гийгүүлэгч, эгшигт гийгүүлэгчээр нь ялгах, эгшиг Тиймээс
заримдаг гийгүүлэгчүүдийг өгөгдсөн үсгүүд дотроос тэмдэглэгээний
ялган бүлэглэх, улмаар үгсийг дан эгшигт үлгэрийг харуулсан
гийгүүлэгчтэй, дан заримдаг эгшигт гийгүүлэгчтэй загвар бичлэгүүд
холилдсон үг гэх мэтээр ялгах жишээлбэл: ангийнхаа байна.
хүүхдийн нэрүүдийг бүлэглэх, ам бүлийнхээ нэрийг (биет цаас болон
бүлэглэх, мэддэг гол мөрөн, уул ус, хот дүүргээ слайдаар үзүүлэх)
бүлэглэх зэргээр нэмэлт ажлууд өгч болно.Сурах
бичигт гийгүүлэгч авиаг цэнхэр ба ногооноор
тэмдгэлснийг ашиглан өгүүлбэр, зохиолын,
бичвэрийн гийгүүлэгчүүдийг өнгөөр ялган тэмдэглэх
дасгал хийлгэж болно. Гийгүүлэгч авиануудыг ялган
нүдэлж сургахын тулд байшин, гэр бариулах тоглоом
ашиглаж болно.Тухайлбал байшингийнхаа цонхнууд
дээр гийгүүлэгч авиануудаа тэмдэглэх 5 цонхон дээр
гийгүүлэгч авиануудыг, тэмдэглэлээ цаашид энэ
байшинд хэдэн цонх дутаж байна хүүхэд нэг
бүрийхийг үзэж ямар хоѐр гийгүүлэгчээс бүрдсэн,
цонх алга байна гэх мэтээр асуух. Гэрийн яс,модны
зураг өгч эгшигт гийгүүлэгчтэй гэрийн хэрэгслийг
цэнхэрээр будах, заримдаг гийгүүлнгчтэй гэрийн
хэрэгслийг ногооноор будах унь, тооно, багана, шал
эгшигт заримдаг гийгүүлэгчтэй гэрийн хэрэгслийн
нэрийг бодоод хэрэгслээ цэнхэр ногоон өнгөөр
хольж будах.
Гадаад үгэнд орсон дөрвөн гийгүүлэгч байдаг гэж
нүдлүүлээд түүнийг дармал бичмэл хэлбэрээр
нүдлүүлэх үүний тулд гадаад үг сонгон хуулж бичих
гадаад үгэн дэх гийгүүлэгчүүдийг ялган бичих дасгал
ажил болно. Гадаад үгэн дэх гийгүүлэгчүүдийг
нүдэлж тогтоох хамгийн энгийн арга бол сонсголын
чээж бичиг бичүүлэх жишээлбэл:
кино,морожин,телевиз,фотор,карт,компьютер,
Керкүлэйс, супермен гэх мэтээр үгнүүдийг
бичүүлээд, бичихэд алдаж буй эсэх нь чухал биш
жишээлбэл: кино гэдэг үгийг бичихэд аялгууны
зөрөөтэй хүүхдүүд хийно гэж бичих, зарим хүүхэд
кийно гэж бичсэн байж болно. Харин багш зөв
бичсэн бичилтийг харуулаад гадаад үгийг
сонсголоороо бичиж болохгүй монгол хэлэнд
тусгайлан дүрэм хэрэглэж бичдэгийг тайлбарлаад
нүдэлж тогтоох даалгавар өгнө. Үүний дараа нүдэлж
тогтоосон үгээ нөхөж бичих нүдэлж тогтоосон үгэн
дээр нь тулгуурлан үгийн сүлжээ бөглөх, зурагт
тайлбар бичих дасгал өгч болно. Жишээлбэл: кино
театр руу явж буй зураг, “Шреак” хүүхэлдэйн кино
үзэж буй зураг үзсэн киногоо найзууддаа ярьж
байгаа зураг гэх мэтээр цуврал зурагт гадаад үг
ашиглан тайлбарлан бичих
3.1.3 1. Эр,эм үгийг эгшгийн тусламжтайгаар Нүдэлж бичих ѐстой
ы,ий-г эр, эм ялгаж сурах, ингэж ялгахдаа хичээлийн үгийн карт (дүүргийн,
үгэнд ялган хэрэглэлүүдийг нэрлэн бичих,нэрлэж бичсэн үгээ эр сургуулийн, эгшгийн,
залгаж бичих, эм үгээр нь ялгах энэ мэтээр эр эм үгийг бүлэглэх баллуурын,
зарим нэгэн ажлыг хийнэ. 1-р алхам дан эр эгшигтэй үгнүүдийг дэвтрийн, нумны,
үгийг нүдлэн ялгаж сурах, ингэхдээ өгөгдсөн зохиол нэрлэн бичиж харандааны, будгийг,
тогтоох сурч буй үгээ ашиглаад түүж бичих, өнгөөр ялган шугамны, аймгийн,
зурах, эр эгшгүүдийг нөхөж бичих үг өгүүлбэр дэх эр ангийн, найзын,
эгшгийн давтамжуудыг тодорхойлох. 2-р алхам: ээжийн, аавыг,
эгшигтэй үгийг дээрх байдлаар ялгаж тэмдэглэх, удмын,намрын,
түүнчлэн эр эгшигтэй үгийг олж бичих, үг олж самрын, нагацын,
бичихдээ тодорхой сэдвийн хүрээнд үг олж авгын, сурагчийн,
бичнэ.Тухайлбал ах дүү садан төрлөө ам бүлээ хургын, ботгоны,
нэрлэх, төл малыг нэрлэх гэх мэт. 3-р алхам: эр эм ишигний, азарганы,
саармаг эгшигтэй холилдон орсон жишээ үгэн дээр буурны,хуцны,
ажиллах жишээлбэл бөжин, ишиг, эгшиг, гийгүүлэгч, бухны) гэх мэт.
алим гэх мэт үгсийг ажиглан эр үг үү, эм үг үү гэсэн 1.хүснэгтийн аргаар
асуулт тавих, хариулж байгаа тохиолдолд яагаад бүлэглэх загвар
гэсэн тонгоруулах асуулт тавьж ярилцах. “и” эгшиг 2.дэвтрийн нүүрний
эр ба эм эгшигтэй холилдон орно гэсэн ч саармаг үг загвар
гэхгүй эр эм үг гэж 2 ангилахыг тайлбарлан 3.слайдаар
таниулна. Жишээ нь “бөжин” гэдэг үгэнд эм эгшиг бүлэглэхэд
“бө” саармаг эгшиг “и” орсон эм үг “ажил” гэсэн үгэнд зориулсан баримтын
“а”- эр эгшиг “и”- саармаг эгшиг орсон эр үг гэж эх байх, (сургуулийн
тодорхойлно. Харин сургалтын нэмэлт материал тухай, анкет,
болгож ялгавартай хүүхэд өгөгдсөн ажиллаврыг дэвтрийн нүүр, гэр
гүйцэтгэж чадаж байвал эр эм саармаг эгшгүүд бүлийн танилцуулга)
холилдон орсон гадаад үг өгч ялгуулж болно, 4.”ы,ий”-г улаанаар
тэгэхдээ энэ материалыг хүүхэд бүрт эзэмшүүлэх бичсэн карт байх,
албагүй гэдгийг санаарай. энэхүү картыг багш үг
Эр үгийн “ы” эм үгийн “ий”-г заахаасаа өмнө “и”- ийн хэлэхэд ямар “и”
урт эгшгүүдийг сэргээн сануулах хэрэгтэй. туслах залгах вэ? гэдгийг
эгшиг ы нь “и”-ийн урт эгшиг бол “й” бол “и”-гийн картаа өргөж
хагас дуудлага байна гэдгийг нүдэлж тогтоолгох үнэлүүлэх юм.
аргаа таниулна. Түүнчлэн урт эгшгийг давтах үедээ Жишээлбэл: багш
“а”-ын урт эгшгийг 2 “аа”-аар тэмдэглэдэг түүнтэй богино хэмжээний
адил “и”-ийн урт эгшгийг 2-“ий”-ээр хэлбэрээр үлгэр унших явцад
тэмдэглэдэг, сүүлийн “и” эгшгэн дээр зартиг “и” эгшигтэй үг
тавьдгийг тайлбарлан ойлгуулж, “и”-ийн урт эгшиг 2 тохиолдох бүр сурагч
хэлбэртэй байдгийг тайлбарлан ойлгуулж нүдэлж “и”-ийн 2 хэлбрийн
тогтоолгоно. Ингэж тогтоолгохдоо “ы”-тэй хэсгийг урт эгшгийг аль
ялган бодох, “ы”-тэй үгийг зохиолоос түүвэрлэн нэгийг өргөж
бичих. Дээрх үйл ажиллагаанууд нь “и”-ийн урт эгшиг харуулах юм.
2 хэлбэртэй байдгийг ойлгож үүний дараа тодорхой
үгнүүд дээр ажиглалт хийлгэж сурагчаар дүгнэлт
гаргана, үүний тулд дараах алхмуудыг хийнэ. 1-р
алхам: эр,эм үгэнд “ы,ий” залгаж бичсэн баримтын эх
уншуулж урт “ий” эгшигтэй үгийг ялгуулна (эр үгэнд
эм үгийн “ий” залгасан тохиолдлыг энд авч үзэхгүй)
2-р алхам: “ы,ий”-г үгэнд хэрхэн залгаж бичихийг
тайлбарлах хүртэл сургуулийн, дүүргийн, удмын,
хуваарийн гэх мэт үгсийг нүдлүүлэн чээжлүүлж
болно. “ы,ий” залгасан үгсээ 2 бүлэг болгож хуваахыг
хүүхдүүдэд санал болгоно. 3-р алхам: “ы,ий”-г ямар
эгшигтэй үгэнд залгасан байна вэ гэж асууна. 4-р
алхам: дээрх 3 алхмын үр дүнд буй болсон мэдлэгээ
хэрэглэх зорилгоор өөрийнхөө нэр, амьдардаг
дүүрэг, сургууль, гэр бүлийн гишүүд, хүүхэлдэйн
 киноны баатрууд, таван хошуу малын нэр зэрэгт
“ы,ий”-г залгаж бичих даалгавар өгнө. 5-р алхам:
өөрсдийнхөө жишээ үгийг бусдадаа тайлбарлан ярих
боломж олгоно. 6-р алхам: зарим нэг үг тухайлбал
мэрэгжлийн үг бүлэглэхдээ “ы,ий”-г залгуулж эр үг
мөртлөө зарим нэг үгийн төгсгөлөөс хамаарч эм
үгийн “ий”-г залгаж бичдэгийг олон жуишээ үгийн
тусламжтайгаар нүдлүүлнэ. Жишээлбэл: тогоочийн,
багшийн, жолоочийн гэх мэт, харин багш энэ үед “ж,
ч, ш, ь, и, г”-ээр төгссөн эр үгэнд “ий” бичдэгийг учир
зүйн үүднээс таньдаг байх хэрэгтэй. Тухайлбал нутаг
гэдэг үгний “г” араасаа эр үгийн “ы” авбал хоолойн “г”
гийгүүлэгч болж хувирна, тиймээс утга ялгах
зорилгоор “г”-ээр төгссөн эр үгэнд “ий”-г бичдэгийг
мэддэг байх. Дан буюу давхар зөөлөрсөн гийгүүлэгч
мөн адил утга ялгах зорилгоор араасаа “ий”-г
дагуулж байгааг мэддэг байх ѐстой. Харин “ж,ч,ш”
бол ямагт зөөлөн хэлэгддэг гийгүүлэгч учраас “ий”
бичдэг байна.
3.1.4 Утга ялгасан “н,г”-г зөв дуудах, зөв нүдлэх, зөв Харьцуулан унших
Утга ялгасан бичихдээ хамгийн нэгдүгээрт эдгээр үгсийг багтаасан үгс он-оно, сан-сана,
үгийг (н,г) зөв эх уншуулах үгийг утгын тайлбар хийлгэхээс эхэлнэ. тан-тана, баг-бага,
дуудах, Оньсого буюу уншиж судалсан эхээсээ “га,го” булаг-булга, цан-
нүдлэх, зөв төгсгөлтэй үгийг сонгож зөв унших дасгал цана, араг-арга.
бичих хийлгэнэ.\сурах бичиг 64-67т\ Монгол гэрийн
Харьцуулан заах аргыг ашиглаж тарга-тараг, араг- хэрэглэлийн зураг
арга, булаг-булга зэрэг үгийг сонсоод ялгаж (унь, тооно, багана,
бичүүлнэ. Хэрхэн бичсэнээ тайлбарлана. Утггараа хана) хурдан зөв
ямар ялгаатай байгаа тухай харилцан ярилцана. уншуулахад
Жишээ нь маскны зураг үзүүлээд баг гэж бичхүү бага зориулсан үгийн
гэж бичих үү? гэсэн асуудал дэвшүүлнэ. Ийнхүү таблец сурах бичгийн
бичсэн утгыг нь ярилцсан үгээ харьцуулан ярилцаад хуудас 67-г
“г”-г хэлэхэд ямар байна? “га,го”-г хэлэхэд ямар баяжуулан ашиглах
байгааг харьцуулан ярилцана, дараа нь бичиж эдгээр үгсийг зөв
тэмдэглэхэд ямар ялгаа байгааг ярилцана. уншиж бичихэд нь
Үгийн утганд тулгуурлан хоолойн “г” хэлний “г” ялгаж анхаарах, монгол
сурч байгаа учраас өгүүлбэрийг гүйцээж үг сонгож гэрийн хэрэгслийг
бичих өгөгдсөн үгэнд тайлбар бичих зэргээр нэрлэсэн оньсогууд
чадварыг нь хөгжүүлж болно. Үүнтэй нэгэн адил үүнийг слайдаар
хэлний үзүүрийн “н” хэлний угийн “н” ялган бэлтгэх.
харьцуулан заах аргаар таниулан үүний тулд,
нэгдүгээрт нь үгийг сонсоод ялган бичих,
хоѐрдугаарт нь ялган бичсэн үгийнхээ хэрэглээний
утгыг тайлбарлах, гуравдугаарт нь харьцуулан
уншсан үгнүүдээрээ өгүүлбэр зохионо, дөрөвдүгээрт
нь чадваржуулах зорилгоор зураг, үгийн утгыг
тайлбарлан өгүүлбэр зохиож бичих дасгал
ажиллана.
3.1.5 Үеэр үг бүтээж унших, бичих ТОГЛООМЫН КАРТ
Үеэр таслан Үеийн тухай тайлбарлан ярих
мөр Задгай ба битүү үеийг ялгах
шилжүүлэх Үгийг үеэр зөв зааглах
Эхийг уншаад хүснэгтийн дагуу үеэр зааглан бичих
дасгал хийх, хэрхэн зааглаж бичсэнээ тайлбарлан
ярих
Эвлэж муу бүү зөвш
 Эвдэрч олон зан бүү гарга
2 үетэй үг 3 үетэй үг 4 үетэй үг 5 үетэй үг
эв-лэж са-наа-тан-тай

Сурах бичигт үеэр тасалж сургах зорилгоор 1-р

ангид үзсэн үеийн тухай ойлголтыг давтах, эгшгийн
тоогоор үг үелэгддэгийг ойлгуулахын тулд эхлээд
үгэн дэх эгшгийг тоолж тооцоолох, түүнчлэн үеийн
заагт хэдэн гийгүүлэгч байгааг тооцоолж сурах,
харин хэрэглэгдэхүүн сонирхолтой эх байх.
Тухайлбал:
1. Шувуунд шүд байдаг уу? Яагаад?
2. Пингвин шувуу мөн үү?
3. Шувууг будаанд дуртай гэж хэлэлцдэг.
Ямар учиртай вэ? зэрэг асуултад хариулж бичихдээ
шувуу-у, уу гэсэн 2 эгшигтэй учир 2 үе болно, шүд- ү
гэсэн 1 эгшигтэй, 1 үе болно, ...яагаад - яа,аа гэсэн 2
урт эгшигтэй, 2 үе болно. гэж эхлээд тооцоолж сурах,
харин үеэр зааглахдаа эгшгүүдийг заагласан
гийгүүлэгчийг тоолж, хамгийн сүүлийн гийгүүлэгчийн
өмнүүр зааглах аргыг ажиглуулж, дуурайн зааглах
улмаар олон дахин давтан үйлдсэнийхээ дүнд
зааглаж сургах, зааглаж сургахад тоглох, зааглах
уралдаан зарлаж идэвхжүүлж болно. Нүх шахах
тоглоомын загварыг ашиглан үеийн картаар үг
бүтээж тоглох , үүний тулд богино бүтэн эхийг эхлээд
зааглах, заагласан үеүдийн хувилбараар карт
хийгээрэй. Тухайлбал: а-дуу, а-том, а-сар-тай , гэх
мэтээр 5 баг бүрт 50 карт бүхий тоглоом тоглох
санал тавина. Багийн нэг оролцогчид 10 карт байна.
Хөзрийн дүрмээр тоглоно.
Үеэр зааглаж сурсны дараа нэг эхийг үеэр зааглаж,
шинэ мөрд шилжүүлсэн 3 тохиолыг үзүүлж
ажиглуулна. Ажиглахдаа багтахгүй үгийг шинэ мөрд
үеэр таслан шилжүүлдгийг ойлгоно. Бичгийн эх дээр
удаан ажиллахад хүүхэд залхдаг учир бас тоглуулна.
Сурах бичиг дээр 10 см-ийн хуваарьтай цаас эсвэл
шугам ашиглан үгийг байрлуулан багтахгүй бол шинэ
мөрд шилжүүлэх тоглохыг зааварчилсан байгаа. Энэ
мэт багийн тоглолт болгон хувиргавал суралцагчийн
нүдэнд дасал болох нүдлэхэд хэрэгтэй. Улмаар
тодорхой хугацааны дараа эх сонсгох, сонсонгоо
танил бус үгийг тэмдэглэх, эсвэл өгүүлбэр бичүүлнэ.
Бичсэн өгүүлбэр дээр үеэр зааглана.
3.1.6 Аймаг, сум хотын нэрийг том үсгээр эхлэн бичсэн эх Слайдаар хэд хэдэн
Аймаг, сум, уншуулах ба энэ нь дэвтрээ хэрхэн нүүрлэх вэ? \дармал ба
хот дүүргийн гэдгээс эхэлнэ. Дэвтрийн нүүрийг эхлээд уншиж бичмэлээс\ уншуулах
нэрийг том ойлгох, ямар ач холбогдолтой ойлгох, үүний тулд дэвтрийн нүүр
үсгээр эхлэн хичээлийн хуваарийг давхар ашиглана. Суралцагч бэлтгэх, мөн дармал
бичих хуваарийн дагуу дэвтрээ ялгах гэтэл олон хаяггүй ба бичмэлээр нөхөж
дэвтэр. Энэ нь хүүхдэд асуудал болно. Үүнийг бичих хичээлийн
шийдэхийн тулд дэвтрээ хаяглаж сурах хэрэгцээ бий хуваарь, хуваариа
болно. Тиймээс багш үлгэр жишээч хаягласан хараад дэвтрээ
дэвтрийн нүүр уншуулах , уншаад ярилцахдаа хаяглах загвар бүхий
томоор бичсэн үгийг ажиглуулах, ялган бичих, цаасыг канондож
ялгаснаа бүлэглэх\ аймгийн нэр: Говь-Алтай, сумын ашиглах , шинэ
 нэр: Төгрөг, сурагчийн болоод хүний нэр: Р.Оргил гэх дэвтрүүд
мэтээр слайд, сурах бичиг дээрх томоор бичсэн үгийг
бүлэглэн бичих, үүний дараа тарааж өгөх материал
ашиглан дэвтрийн нүүрийг нөхөж гүйцээх, эцэст бие
дааж загвар ашиглан дэвтэр хаяглах тарааж өгөх
материалыг бөглөх. Ингэж олон дахин ахих түвшний
дасгал ажиллуулж нүдлүүлэх,

Багшид өгөх аргазүйн зөвлөгөө

Хүн ба юмын харьцааг үйл ажиллагаа гэнэ. Аливаа үйл ажиллагаа дараах үйлдлээс бүтнэ.

 Баримжаалах
 Гүйцэтгэх
 Хянах
Гадаад ертөнцийн дүр зураг бидний тархинд туссаныг ухамсар гэх ба тэмдгийн сонгодог
хэлбэр үг, ухамсар нь хэлэгдэхүүн, хэлэхүүний шинжтэй юм. Хэл бол бодит ухамсар
болдог. Ухамсартай байя гэвэл хэл эзэмших болно. хэлийг эзэмшвэл утгад нэвтрэх
болдог, утга нь ухамсрын нэгж болно. \А.Н.Леонтьев\

Тоо томшгүй олон өгүүлбэр бүтээх утга хэлбэрийн харилцан хамаарлыг гаргаж чадахуйц
дүрмийн тогтолцоо хийгээд мэдлэг буюу хэлэх чадварын хийсвэр тогтолцоог чухалчлан
үзэх ѐстой. Энэхүү хэлэх чадвар нь олон өгүүлбэр бүтээх төдийгүй түүнээс сонгох
чадварыг багтаана.\Н.Хомский\

• Оюуны арга барил \Сэтгэхүйн үйл \Тодорхойлох, орон зайг тогтоох, шалтгаант
холбоог олох, гол ба гол бусыг ялгах, төсөөлөх, дүр үүсгэх, ургуулан бодох ,
хийсвэрлэх, харьцуулах

• Сурах арга барил\ Практик үйл \Ярих, бичих, унших, сонсох, төлөвлөгөө зохиох,
тэмдэглэх, бүдүүвч зурах, хүснэгт бөглөх

Сэтгэлгээний хэв маяг Ойлгох Итгэх Үйлдэх

Үйл ажиллагааны гол Бодох , сэтгэх Гүйцэтгэх Задлан шинжлэх,
хэлбэрүүд үнэлж дүгнэх
Хичээлийн үе шатууд Сэргээн сануулах үе Утга санааг ойлгох үе Бататгах үе шат
шат шат
Сурах үндсэн болоод Логик зураглалын арга, Insert, булангийн, Шооны арга, веннийн
туслах арга, аргачлал зэрэгцүүлсэн эвлүүлгийн, диаграмын , Т
тэмдэглэл хөтлөх арга, зэрэгцүүлсэн хүснэгтийн, аяллын,
оюуны шуурга, үзэл тэмдэглэл хөтлөх түншдээ хандах,
баримтлалын аргууд, нэг нь үлдэж сүүлчийн үгийг өөрт
хүснэгтийн арга, бусад нь явах, хоршин нь үлдээх арга, 5-10
саналаа солилцох ажиллах арга, минутын эсээ бичих ,
арга, бүлэглэх арга боловсронгуй лекцийн марафон бичлэгийн
арга, уншигчийн арга, логик
мэдрэмжийг шалгах зураглалын арга
арга, KWL, RAFT-ийн
аргууд
Сэтгэн бодох үйл Таамаглал дэвшүүлэх, Оношлох, эвлүүлж, Төлөвлөх, шинжилгээ
ажиллагааны хүрээ төсөөлөх, бодох, задлан шинжлэх, хийх, дүгнэлт гаргах
саналаа солилцох ажиглалт хийх,
харьцуулах
- Шүлэг, зүйр үг, “ертөнцийн гурав”-ыг чээжлэх алхамчилсан үйлүүдийг танилцуулах
санал болгох, зарим нэгийг нь бүгдэд хэрэглүүлэн сэтгэгдлийг нь сонсдог байх, зөвлөгөө
өгөх
- Утгыг нь ойлгосон сурагч илүү хурдан чээжлэх боломжтой тул уншихаас нь өмнө утгыг
нь тайлбарласан яриа өрнүүлж байгаарай.
- Үг болон оньсого, тааврын утгыг тайлбарлах, шүлэг, зүйр үг,“ертөнцийн гурав”-ыг уран,
тод уншиж байгаа бичлэг үзүүлэх
- Нүдэлж тогтоох карт ашиглан тоглох,
- нүдэлж тогтоосон үгийг бичүүлж, хэн ямар үгийг бичиж чадахгүй байна гэдгийг тэмдэглэн
судалж, ахицыг тэмдэглэн ажиллах
- Уншлагыг эхний уншилт, хоѐр дахь уншилт гэсэн үе шаттайгаар явуулах нь илүү үр
дүнтэй гэж үздэг. Эхний уншилтын дараа асуултын дагуу ойлгосноо төсөөлөн ярьдаг.
- Нэг эхийн дармал, бичмэл хэлбэрүүдийг ашиглан тулгалт хийх, нүдэлснээ өөрөө хянах
боломж олгох
- Үлгэр, өгүүллэгийн үйл явдлын дарааллаар тодорхой хэсгүүдэд хуваах
- Илүү оновчтой болсныг сурагчдаар хэлэлцүүлж, хамгийн оновчтой санааг бичүүлэх.
Учир нь зарим сурагчид юу ч бичиж, тэмдэглэхгүй өнгөрөх тохиолдол гарч болно.
- Нэр, гарчиг нь үгээр, өгүүлбэрээр байж болно. Тухайн хэсгийг сурагчдаар уншуулах,
- Тухайн сурагчийг асуултаар дэмжиж, харилцан ярилцах, энэхүү үйлийн явцдаа дараах
зүйлийг эхээс ажиглах
- “ий”, “ы” бүтээврийг ялган зөв бичихийн тулд дараах алхмын дагуу
ажиллана.
- Эр эмийг нь харгалзан шууд залган бичих жишээ
- Эр эмээр залгаж байгаа боловч эгшиг гээж залгах
- Эр үгэнд “ий” залган бичих тохиолдлууд гэх мэтээр хүндээс хөнгөн рүү
шатлан ойлгуулах
Харин үлгэр болон өгүүллэгийг ойлгож уншихад байнга хэрэглэх асуултыг санаарай.
Үлгэрийн үйл явдлыг дүрслэн ярихад үндсэн санааг ойлгох нь чухал байдаг тул багш
чиглүүлэх асуулт асуух хэрэгтэй, үлгэрт юуны тухай өгүүлсэн бэ?, үлгэрийг уншаад юуг
ойлгож ухаарав? гэх мэт .

3-р бүлэгт бичих чадвараа хөгжүүлэхдээ үгийг үеэр тасалж сурна.

Багшийн мэргэжлийн мэдлэгт: Амьсгалын нэг түрэлтээр хэлэгдэх нэг буюу хэд хэдэн
авиаг үе гэнэ. Үгэнд хэчнээн эгшиг байна, түүний тоогоор үелнэ. Жишээ нь:
ө\гүүл\бэ\рийн\хээ 5 үе, үеэр тасалж мөрд шилжүүлэх 3 боломж байна (өгүүл-бэрийнхээ,
өгүүлбэ-рийнхээ, өгүүлбэрийн-хээ ). Бүтцийн хувьд Э(ай\раг), ЭГ,ГЭ(ах\мад, гэ\рэл),
ГЭГ(мод), ЭГГ(эгч\тэй), ГЭГГ(су-рагч), ЭГГГ(элст), ГЭГГГ(тө\рөлхт\ний) 8 бүтэц бий.
Тэгэхдээ бага ангид Э,ГЭ, ЭГ, ГЭГ гэсэн 4 үеийг онцлон ойлгуулж эдгээр бүтцээр үгийг
үеэр таслуулан бүлэглэнэ.

Бичнэ гэдэг үе шаттай үйл бөгөөд судлаачид дараах шатлалыг ихэнх нь дурдсан байдаг.

ХУУЛЖ БИЧИХ ЧЭЭЖЭЭР БИЧИХ

БИЧИЖ СУРАХУЙ

ЗОХИОН, НАЙРУУЛЖ БИЧИХ ДУУРАЙЛГАН БИЧИХ

Хуулан бичигт сурах сургах аргууд

сурах арга сургах арга

Үсгийн зурлага, давтамжийг харьцуулан Задлан шинжлэх аргыг ашиглах

тодорхойлж хуулж бичих Аргын нэр: загасны нуруу

Өгөгдсөн тулгуур зурлага,үсэг, үг, өгүүлбэрийг • А,М харьцуулж бичих

ашиглан бүтээж хуулж бичих • Нөхцөлт сүлжээ үүсгэн бичих\ам: уутны ам,
бууны ам, ханын ам\

Төсөө ба ялгааг олж, бүлэглэж, ангилж, • а үсэгтэй үг ялган хуулах

эрэмбэлж бичих • Зүй тогтлын дагуу эрэмбэлж бичих
• Венийн диаграмм ашиглаж бичих
• Хэлний нэгжүүдэд хувирган томсгож,
дэлгэрүүлэх, эсвэл хурааж бичих

Хуулж бичихдээ тайлбарлан ярьж бичих Тайлбартай дасгалын арга

Үг нүдэлж утгыг хийсвэрлэн бичих Хийсвэрлэх ургуулан бодох аргыг ашиглах\бэлэг,

бэлгэ, билиг\

1. Хичээнгүй бичгээр бичсэн нэг эхийн 3 хувилбар байгаа бөгөөд эдгээр эхэд үеэр
таслахдаа үеийн заагт 2 гийгүүлэгч байвал дундуур нь таслан шилжүүлнэ гэдгээс
эхлэн, 3 янзаар (өмсөө-рэй, хожимд-сон) таслан мөрд шилжүүлснийг ажиглан,
мөрд шилжүүлсэн үгээ ялган бичиж ярилцана.
2. – Эмээгийн үгийг огт дуулсан шинжгүй гарсан
- Чих нь бахиар хавчих адил часхийн янгинаж өвдөв
- Эмээгийнхээ үгэнд орно гэж чихээ барин дэвхцэв. гэсэн өгүүлбэрүүдийг сонгон
зохиолын агуулгыг тодруулах асуулт тавьж ярилцаарай.
3. Асуултад эхээс сонгон хуулж бичнэ. Хуулж бичихдээ шинэ мөрд шилжүүлэх дүрмээ
санаж шилжүүлэхийг сануулаарай.

Эхийг үеэр тасалж унших, энэ чадварыг ашиглан үеийн бүтцийн загвар гаргах, гаргасан
загвараа ашиглан үг хуулж бичих, эх хуулж бичихдээ үеэр тасалж мөрд шилжүүлэх
чадварыг эзэмшинэ. Хуулан бичих чадварыг хөгжүүлэх явцтай үеэр тасалж бичих
практик үйлийг хослуулна. Тиймээс сонгосон эх сонирхолтой, бас харахад залхмаар урт
биш байх. Зарим нүдэлж зөв бичих үгийг үеэр тасалж бичүүлэх.

Явцын үнэлгээг ашиглах

Дараах аргуудыг ашиглаад тэмдэглэл хөтлөөрэй.

Тэмдэглэл хөтлөх хуудас

№ Аргуудын нэр Тухайн аргыг Хэрэглэсний дараа гарсан дүгнэлт

хэрэглэхээс өмнө Сайн тал Сайжруулах санаа
1 Ойж буух
2 Буруу – хэлэлц
3 Асуудал
дэвшүүлэх
4 Сайжруулах
удирдамж
 1. Ойж буух
Тухайн өрөөгөөр ойж буудаг хариултууд нь сурагчдад илүү сайн ойлгох улмаар ташаа
ойлголтын талаар илүү сайн тунгаах боломж олгоно.
Тухайлбал
“Жимми чи Туяагийн хариултын талаар юу бодож байна?”
“Туяа, Оргилын хариултыг илүү нарийвчилсан байдлаар яаж хэлэх вэ”
“Оргил, бидний сонссон бүх хариултыг нэгтгээд нэг өгүүлбэрээр юу гэж хэлмээр байна?”
2. Буруу-хэлэлц
Буруу хариултыг хэлэлцүүлгийн гол санаа болгон ашигла.
Ямар нэг зүйлийг буруу гээд орхихын оронд “энэ сонирхолтой юм” гэж хэлэх. Үйл явцыг
нээлттэй болгохын тулд учир шалтгаанд байгаа ташаа ойлголтыг ашигла.
Энэ нь буруу ташаа ойлгогдсон учир шалтгаан болон атмосферыг өөрчлөн сайжруулахад
чиглэх ба буруу байхад дандаа буруудах албагүй юм.
3. Асуудал дэвшүүлэх
Дараах асуултуудыг гаргаж ирэх:
• Нийтлэг ташаа ойлголтыг авч үзэх
• Хэлэлцүүлэг хийхэд хүргэх зөрчил үүсгэх
• Хоѐрдмол санааг илрүүлэх, хэлэцлүүлэг болон асуудлыг тодорхой болгохыг
дэмжих
4. Сайжруулах удирдамж
Сурагчдын хийсэн ажилд санал өгөхдөө, сурагчид хэрхэн сайжруулж болохыг
харуулсан жишээ удирдамж гаргах байдлаар хийх хэрэгтэй. Үүнийг боловсруулахдаа
сурагчдыг ангийнхаа өөр сурагчдын ажлыг үнэлэхдээ хийсэнтэй адилхан аргаар бичихийг
хүснэ.
Удирдамжийн тэмдэглэлийн талаар хэлэлцэх, энэ нь өөр төрлийн зааварчилгаа болон
сануулгаас яаж ялгагдахыг ярилцана. Багшийн бүтээлчээр хувилбартай хандах боломж
Явцын үнэлгээ

Үнэлгээний шинэ журам гарсантай холбогдуулан бага боловсролын 1-3-р ангид

урамшууллын үнэлгээг хэрэглэж байна. Иймд багш нар явцын үнэлгээний зарчмыг
баримтлаж ажиллахыг эрхэмлээрэй. Явцын үнэлгээг “Хоѐр од, нэг хүсэл” гэсэн зарчмыг
баримтлан сурагчдын сурахуйг дэмжих, багш өөрөө арга зүйгээ сайжруулахуйц
мэдээлэл (feedback)-ийг олж авахад чиглэгдсэн болохыг чухалчлаарай. Сурагчдын
хийсэн ажилд санал өгөхдөө, сурагчид хэрхэн сайжруулж болохыг харуулсан жишээ
удирдамж гаргах байдлаар хийх хэрэгтэй. Үүнийг боловсруулахдаа сурагчдыг ангийнхаа
өөр сурагчдын ажлыг үнэлэхдээ хийсэнтэй адилхан аргаар бичихийг хүснэ. Удирдамжийн
тэмдэглэлийн талаар хэлэлцэх, энэ нь өөр төрлийн зааварчилгаа
болон сануулгаас яаж ялгагдахыг ярилцана. Санал, зөвлөмжийг төрөл бүрийн аргаар өгч
болно. Тухайлбал: Дараах хоѐр зүйлийг хослуулж болно.
1. Эерэг санал
Юмыг сайжруулах талаарх тайлбар бүхий бүтээлч шүүмж
2. Агуулга бүхий илэрхийллүүд –
... учир .... надад таалагдлаа.
Энэ/дараагийн удаа ....
Хийсэн ажилтай холбоотой асуулт гэх мэт идэвхтэй илэрхийлэл
Сурагчид өөрийгөө үнэлэх

Өөрийн үнэлгээ (Self-evaluation) нь бид юу сурч байгаа вэ гэдэгт анхаардаг. Сурагчдыг

өөрийгөө үнэлж сургахын тулд дараах хэлбэрийн асуултуудыг ашиглах
• Сурч байх үед юу тохиолдсон тухай бодох
• Яг юу таныг бодолхийлэхэд хүргэсэн бэ? Аль нь хэцүү байсан бэ?
• Аль хэсэгт илүү дэмжлэг шаардлагатай байсан бэ?
• Аль нь таалагдсан бэ?
• Х-ийн тухай шинээр юу мэдсэн бэ?
• Өөр ангид тохируулж сурах үйл ажиллагааг хэрхэн өөрчлөх вэ?
Эдгээр асуултуудын хариултыг багш нар урьдчилан загварчлах замаар сурагчдад
өөрийгөө хэрхэн үнэлэх талаар санаа өгч болно.\Явцын үнэлгээний гарын авлагаас
ашиглав\

Хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх: Хүүхдийг өөрт тохиолдох энгийн явдлуудыг тоочин бичүүлж
сургах зорилгоор ярилцаад унших, бичих,бичихийн төлөөх харилцан яриа үүсгэх.
Тухайлбал: Сурагчдыг дөнгөж орж ирэнгүүт нь хүнд үг хэллэгтэй эх уншуулахын оронд үг
дамжуулж тоглуулах, марафон бичлэгийн аргаар хичээлийн хэрэглэлийн нэрийг бичүүлэх,
сурагчид нэр, хичээлүүдийнхээ нэрийг бичих зэргээр жижиг, томоор бичихийн ялгааг
аажмаар дасгалжуулан бичүүлж сургах, үүний дараа хичээлийн хуваарийг тараан өгч
уншуулах, тэр хичээлийг ороход ямар сургалтын хэрэглэгдэхүүн ашиглахыг ярилцах,
үүний зэрэгцээ цүнх, харандаа гээд хичээлийн хэрэглэлийг хэрхэн ашиглахыг талйбарлан
ярих, юу ярихаа бодох, төлөвлөх баг, болон нөхөдтэйгөө харилцан яриа өрнүүлэхийг
хичээнэ. Хүүхдийн мэддэг, чаддаг юмны тухай учраас багш чиглүүлэн ажиглаж хүүхдээ
судлах.\ажиглалтын хуудастай байх\
Ажиглалтын хуудасны хувилбарууд:

Хувилбар1 (О-Оролцоо)

Код Дурдаагү Дор хаяж

Сурагчийн нэр:............................................... й нэг
дурдсан

Тусламж хэрэгтэй байгаа найз нөхдөдөө туслах O1 0 1

Харсан , тогтоосноо боловсруулж O2 0 1
Ярих, илтгэх O3 0 1
Хүний эрхийг дэмжих, хамгаалах O4 0 1
Эх дэлхийгээ хамгаалах O5 0 1
Бичих зүйлээ төлөвлөх төлөвлөснөө бусадтай
O6 0 1
хуваалцах
Бусдын хийсэн сайн зүйлийг хүндэтгэх дэмжих O7 0 1
Дахин боловсруулах О8 0 1
Хэрэглээ болгож буйгаа харуулах О9 0 1
Буруу, зөвийг хүлээн авах илэрхийлэх, өөрийгөө
О10 0 1
үнэлэх
Хувилбар 2(Ч-чадвар)

Суралцагчийн нэр
Код Үгүй Дор хаяж нэг Давтамжтай Тайлбар
Үнэт зүйлсийг илрүүлж тодорхой Ч1
болгох
Баримт мэдээ, үзэл бодлыг салгах Ч2
Системтэй сэтгэх Ч3
Ангилах Ч4
Харьцуулах Ч5
Бүтээлчээр унших Ч6
Бүтээлчээр сэтгэх Ч7
Бүтээлчээр бичих Ч8
Мэдээлэл цуглуулах ба дүн Ч9
шинжилгээ хийх
Шийдвэр гаргах Ч10
Ирээдүйг төсөөлөх Ч11
Оролцогч талууд, тэдний Ч12
сонирхол,эрх ашгийг тодорхойлох
Ажиглалтад үндэслэж дүгнэлт Ч13
гаргах
Хэмжих, тооцоолох (чанарын) Ч14
Хэлцэлболон зөвшилцөлбий болгох Ч15
Ажиглах – чанарын Ч16
Эргэцүүлэх Ч17
Өөрийн үнэлэх, өөрийгөө удирдах Ч18
Бусадтай ажиллах (багаар Ч19
ажиллах/хамтран ажиллах)
Нарийн төвөгтэй байдлыг ойлгох Ч20
график, дүрс тэмдгийг ойлгох Ч21
Хичээл хоорондын харилцан Ч22
хамаарлыг ойлгох

Салангид бичиж сурсан үгээ эх болгон бичүүлэх зорилгоор дэвтэр нүүрлэнэ. Эхлээд
дармалаар нөхөж бичих, нөхсөнөө хуулан хичээнгүй хувирган бичнэ. Өөрийнхөө дэвтрийг
нүүрлэхээс өмнө дарааж өгөх загвар ашиглан бичих дадлагууд хийнэ. Хичээлийн
хуваариа зохионо. Энэ явцад хүүхдийн төлөвшил, тухайлбал цүнхний ариун цэвэр,
хичээлийн хуваарь ашиглан хичээлээ болон хэрэглэлээ ялгах зэрэг зан үйлийг
хэвшүүлнэ. Энэ бүлгийн бас том зорилт бол мэндчилгээ, талархлын үг хэллэг ашиглаж
сурах, аман болон бичгийн хэлбэрээр илэрхийлэх.
1-р алхам: Үлгэр жишээч найруулгатай мэндчилгээ, талархал унших, сонсох\тус бүр 4-6
байх\
2-р алхам: Уншсан, сонссоноосоо давтамжтай үгсийг түүх, бүлэглэх, хуулж бичих
3-р алхам: Өөрт тохиолдсон явдлаас үндэслэн талархлын үг хэлэх, мэндчилгээ
дэвшүүүлэх
4-р алхам: Хэрхэн мэндчилгээ , талархал бичихээ ярилцах
5-р алхам : Хэнд бичихээ төлөвлөх
6-р алхам: Бичих загвараа гаргах
7-р алхам: Яаж бичих гэж байгаагаа аав, ээж хэн нэгэнд танилцуулах, зөвлөгөө, санаа
авах
8-р алхам: Бичих
9-р алхам: Бичсэнээ хянах
10-р алхам: Засаж сайжруулах

Сурагчид бие биенээ/өөрөө өөрийгөө-шалгах

Сурагчид өөрсдийнхөө ажлыг үнэлж сурах нь тэднийг улам биеэ даасан суралцагчид
болгоод зогсохгүй сургалтын явцад илүү идэвхтэй оролцоход сургадаг.

Хийсэн ажлаа шалгах

Хийсэн ажлаа хураалгахаасаа өмнө сурагчид өөрсдөө юмуу бусад нөхдөөрөө шалгуулж
ерөнхий алдаануудыг олж болно. Ийм шалгуурыг ангиараа өмнө хийсэн нэг ажлын
үзүүлэлтэй харьцуулан гаргаж болно.

Хураалгахаасаа өмнө дараах үзүүлэлтийн дагуу ий,ы залгаврыг зөв бичсэнээ

хоорондоо шалга.

Залгавар залгаснаа шалгах

a) Эр , эм үгээ ялгасан байна.
b) Мэргэжлийг нэрлэсэн ж,ч,ш-ээр төгссөн үгэнд зөв
залгасан
c) Зөв бүтэцтэй өгүүлбэр зохиосон
d) ий, ы залгаврыг ямар үгэнд хэрхэн залгаснаа ухаарсан.

Алдааг засах

Сурагчдад алдаатай, буруу хийгдсэн хяналтын ажил өгнө. Сурагчид энэ ажилд дүн тавьж
цаашид хэрхэн сайжруулах талаар бүтээлч саналаа хэлнэ. Ингээд ангийн сурагч нэг
бүрийн санааг хураан авна. Ингэснээр нэгэн сайн ажлын жишээ бий болно. Иймэрхүү
ажлыг хийснээр сурагчид сайн муу ажлыг тодорхойлж, сайжруулах хэрэгтэй зүйлсийг
илрүүлж чаддаг болно.

Адилхан асуултын дагуу дүн тавих

Сурагчдыг асуултад хариулсны дараа түүнтэй төстэй асуулт хариулт бүхий ажлын хуудас
өгнө. Суурагч өөрдийн( эсвэл бусдын ) ажлыг үнэлэхдээ дээрх ажлын хуудсыг жишиг
болгон хэрэглэнэ.

Багшийн бүтээлчээр хувилбартай хандах боломж

Зурган эхтэй ажиллах

Сэдэвт цуврал зургийг ашиглан, юмыг зөв нэрлэж сурах , нэрлэж бичих, нэрлэсэн
үгийнхээ утгыг танихын тулд эрэлхийлэх, толь бичиг ашиглан таамаглалаа батлах, зургаа
ашиглан өгүүлбэр зохиож бичих, зохиосон өгүүлбэрүүдээ ашиглан зөв дараалал бүхий эх
зохиох. Тухайлбал: 5 хошуу малын нэрийг, төрөл, нас, хүйсээр ялгах, бүлэглэх, түүнчлэн
тоглонгоо тоглоомын зааврыг цуврал зураг харан унших тайлбарлах, дуурайн зохиох
зэргээр зурагт тулгуурлан бүтээлчээр ажиллуулна. Харин “ Хоѐр ямаа”, “Хоѐр ишиг “гэсэн
бичвэр бүхий эхийг цуврал зурагтай харьцуулан мэдээллийг боловсруулах,
боловсруулсан мэдээллээ ярьж, бичихдээ хэрэглэхээр сурах бичгт тусгасан. Цуврал
зурган эх дээр ажиллахдаа:

 Зургийг унших дарааллыг мэдэх

 Зураг унших чадвар хэрхэн төлөвшсөнийг анзаарах
Толь хөтлөх алхам, үйл ажиллагааны зааврын дагуу ажиллуулах
Энэ хичээл нь үгийг нүдлэх, тогтоох, зөв бичих зорилготой гэдгийг анхаарах
Заавар, загварын ялгааг хэлэх
Уншаад асуултад хариулна гэдэг асуултыг уншаад ойлгох чадвараас эхэлдэг тул
сурагчдаас асуух асуултаа шинжлэх ухааны үндэстэй төлөвлөх, ярих боломж олгох,
дэмжлэг үзүүлэх, эцэг эхэд зөвлөх, сурагчдын ярьж буй оролцоо, зааврын дагуу ажиллаж
буй байдлыг ажиглах

3.2 Бичих санаагаа олох төлөвлөх

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
3.2.1 2-р ангид бичих сэдэл хэрэгцээг өдөөж өгөхийн Сэдэв сонгох загварууд:
Бичих сэдвээ тулд ямар нэгэн сэдэл хэрэгцээ бий болгож, тэр нь “Туулайд тохиолдсон
сонгох бичих зүйлийнх нь сэдэв болж байвал илүү үр явдлууд”, “Гаварт
дүнтэй байх болно.Жишээ нь:2-р ангид баримтын тохиолдсон явдал”,
эх болох дэвтрийн нүүр бичиж сурах, дэвтрээ “Оготнозаан хоѐр”,
нүүрлэхийн тулд 1. Хичээлийн хуваарийн дагуу “Шилбүүр” үйл явдлын
цүнхэндээ дэвтэр ном хичээлийн хэрэглэлээ ялгаж цуврал бүхий эх, зураг,
хийдэг үйлд сургах зарим нэгэн эхэд хэрэглэж
2. Нүүр хаяггүй онол дэвтрийг ялгаж хийхэд ямар болох тулгуур үг эсвэл
байгаа тухай ярилц алдаж болох үгийн
3. Бүтэн хаягласан үлгэр жишээч дэвтрүүдийн нүүр жагсаалтууд. Тухайлбал
хаягийг уншуулах дэвтрийн нүүр:
4. Дэвтрийн нүүр хаяганд ямар ямар үг, ямар сургуулийн,
зорилгоор хэрэглэдгийг ярилцаж үгсийг нүдлэх дүүргийн,ангийн. Хаакий
5. Нөхөж гүйцээх дэвтрийн нүүрний загварууд өгч ном уншиж сурсан нь:
гүйцээж бичих үүлдрийн, банхар, хойлог,
6. Өөрсдөө сонголт хийж ямар хичээлийн дэвтрээ хаакий, зөвлөгөө,
нүүрлэхийг нь асууж ярилцах, ярихдаа ямар ямар хооллодог, уншдагийг.
үг хэллэг яаж бичдэгийг ярилцах, үүнээс гадна Сургамжит үлгэр зохиож
сурах бичгийн 13,16,17,20,21,22,28 гэх мэтээр олон сурч байгаа тохиолдолд
эх зохиож ярьж бичихэд чиглэгдсэн ажиллаврууд “Зуун төгрөгтэй явснаас
байгаа. Зуун найзтай нөхөрлөх”,
1. 2-р анги учраас юуны тухай ярих бичихээ бодох “Эвт шаазгай буга
2. Ярих бичихээ өгөгдсөн хувилбаруудаас сонгох барина”, “Ховловол гутна,
3. Юу бичих гэж байгаагаа хэн нэгэнтэй ярилцах эвлэвэл бүтнэ” гэх мэт
4. Бичих гэх мэтээр ажиллуулна. Ихэвчлэн бичих зүйр үг болон сургамжит
сэдвээ сонгох, юу бичихээ төсөөлүүлэх зорилгоор үг хэллэгүүдийг цуглуулах.
өмнө нь заавал зурган эх болон зохиолууд дээр
ажиллаж эхлээд, эхлээд яасан... дараа нь яасан...,
төгсгөлд нь юу болов гэх мэт асуултын
тусламжтайгаар юу бичиж болохыг төсөөлүүлнэ.
Жишээ нь: Өөртөө тохиолдсон явдлыг бичиж
сурахын тулд сэдвийг зөв оновчтой сонгож сурах
зорилгоор 2-р ангийн хүүхдийн нас, сэтгэхүйн
 онцлогт тохируулан хөгжилтэй, сонирхолтой, үйл
явдал бүхий зохиолуудыг сонгосон байна. Жишээ
нь: “Туулайд тохиолдсон явдал”, “Гаварт
тохиолдсон явдал”, “Хулганад тохиолдсон явдал”
эдгээр зохиолуудаас сэдэвлэн өөрт тохиолдсон
явдлаа сэдвээ сонгож сурна. Тухайлбал
“Манайхан” гэсэн эх бичүүлэхдээ
1.”Манайхан” гэсэн үгийн утгыг тайлбарлах
2.”Манайхан” гэсэн гарчгийн доор эх бичвэл юуны
тухай бичиж болохыг ярилцах ингэж ярилцах
явцдаа багш хүүхдийн санаа бүрийг самбарт
давхардалгүйгээр жагсаан бичнэ.
3. Жагсаан бичсэн санаануудаасаа нэгийг нь
сонгон юу бичихээ бодож төлөвлөхийг санал
болгоно энэ нь бичих сэдвээ сонгож байна гэсэн үг.
3.2.2 Бичих санаагаа дахин бодож сургахын тулд Сурах бичиг дэх бичихэд
Бичих сэдэлжүүлэх зохиолууд түүнийгээ асуултын дагуу сэдэлжүүлэх зорилготой
санаагаа дахин унших бусдадаа ярилцсан харилцан ярианы эхүүд тухайлбал “Хааки
дахин бодох, үр дүнд хэлэх гэж буй болон бичих гэж буй зүйлээ сургуульд сурсан нь”
бусадтай урьдчилан боддог түүнийхээ мөн чанарыг өөрөө үлгэрийг зохиож бичихийн
хэлэлцэх таньж мэдсэн байх болгоомжгүй үг хэллэг тулд үлгэрийн бүтцийг
хэрэглэхээс бичих санаагаа дахин бодох үйл баримжаалах зорилгоор
сургадаг байна. 2-р ангид бичих зүйлээ бодож “Эрдэм сурсан нь” гэсэн
сургах зорилгоор зохиол уншуулаад бичих үлгэр уншуулаад,
зүйлтэйгээ холбон бодож сургахаас гадна зураг үлгэрээс эхлэл, гол,
ашиглан төсөөлж бодох, үг хэллэгийн төгсгөл хэсэгт ямар үг
тусламжтайгаар төсөөлж бодох үйл ажиллагаа 2-р хэллэгийг хэрэглэдэг юу
ангийн сурах бичигт түгээмэл байгаа. Энэнхүү үйл бичдэгийг мэдэх үүнийгээ
ажиллагаа 2-р ангийн сурагчийн сэтгэхүйн онцлогт өөрөө үлгэр зохиолынхоо
тохируулан дахин бодох үйл гэдгийг биеэ даасан өмнө бичих зүйлийнхээ
хичээл болгож оруулахаас илүүтэйгээр ямарч тухай бодоход ашиглана.
зүйлийг униших,бичих,хийхээсээ өмнө төсөөлж
бодох хэвшлийг бий болгох зорилгоор сурах
бичгийн зохиол болгонд урьдчилан бодох төсөөлөх
үйлийг оруулж өгсөн байгаа. Жишээ нь: “Хэдгэний
асуултад хэн туслах бэ?” гэсэн асуултаар
уншхаасаа өмнө төсөөлөн бодуулна. Хэрвээ
хүүхдүүд таны хэлүүлэх гэж буй санааг хэлэхгүй
бол та өөрөө санаагаа асуултаар дэвшүүлж болно.
1. Зургийг ажиглаарай
2. Зураг дахь амьтдын хоол тэжээл болон
амьдралынх нь онцлогийг ярилцах
3. Үр тариа, самар, мах байна эдгээрийг энэ
амьтад яах бэ? гэсэн нээлттэй асуулт тавина.
4. Нээлттэй асуултын дагуу ярилцаж өнөөдрийн
бид харын унших зохиолд юуны тухай
өгүүлэгдэхийг төсөөлөн бодно. Мөн гарчгийн доор
тодорхой сэдвүүдийг жагсаан сэдвээс сонголт
хийлгэх, сонгосон сэдвийнхээ дагуу бодохыг санал
болгон юуны тухай бодсоныг нь бусад
суралцагчидтай ярилцахыг санал болгоно.
Ярилцах явцдаа суралцаггч өөрийн бодож баайгаа
зүйлийн зөв бурууг ялгах, бичих зүйлээ яаж
цэгцлэх санаагаа хэрхэн өргөжүүлэх зэрэгээр
санаа авах ѐстой, ярилцлага нь 2 зорилгоор
хийгдэж болно.
 1. Бичих гэж буй зүйлийнхээ тухай хэрхэн бодож
төсөөлснөө бусадтай хуваалцах, зөв буруугаа
ялган таних
2. Мэдээлэл цуглуулах
3.2.3 Бичих зүйлийнхээ тухай бодоод, хэн нэгэнтэй үлгэр, өгүүллэг, шүлэг
Бичих (хар харилцан ярилцаад мэдээлэл цуглуулсан бол зэрэгт гарггасан
зураг), бүдүүвч суралцагч эдгээрийгээ ашиглан, бичих зүйлээ төлөвлөгөөний загвар,
төлөвлөгөө төлөвлөж сурах явдал. 2-р ангид ихэвчлэн санаануудыг холбосон
гаргах зохиолын болон баримтын эхийн бүтэц түүнд загварууд
санаануудыг хэрэглэгддэг үг хэллэгийг нүдлэн тогтооход нөхөж бичих загварууд:
холбох чиглэсэн үйл ажиллагаанууд хийгдэнэ. Жишээ нь: Үлгэр бичих загвар:
тэмдэглэл Гэр бүлийнхээ тухай бичихийн тулд тэдний нэрийг
хийх хэрхэн бичдэг, хэрхэн нэрлэдгийг мэддэг байх нь
Үлгэрийн нэр:..........
чухал жишээ нь: Би аавынхаа дүүг хэн гэж
нэрлэхийг мэдэх. Танилцуулга, мэндчилгээ,
Эрт урьд цагт..........
талархал бичихэд ямар ямар үг хэрэглэдгийг
мэдэхийн зэрэгцээ эхлээд юу бичих, дараа нь юу
.................................
бичих эцэст нь юу бичдэгийг үлгэрлэсэн бичлэг
болон зохиолуудаас мэдэх, үүний дараа эх ........... болжээ.
боловсруулах загвар бүдүүвчүүдийг өгч .................................
ажиллуулна. Загвар, бүдүүвчийг ашиглан нөхөх .................................
буюу дуурайлган бичих үйл ажиллагаа хийсний .................................
дараа бичих зүйлийн бүдүүвч төлөвлөгөө үйл амар сайхандаа
ажиллагаанд сургана. Жишээ нь: Сургамжит үлгэр жаргажээ.
бичихийн тулд сэдвээ сонгоод уншсан сургамжит
үлгэрийнхээ бүтцийг санах даалгавар өгнө санаж
байгаа бол бүтцийг зураглаарай “эхлээд яасан бэ?
дараа нь яасан бэ? төгсгөлд нь яасан бэ?...” одоо Үлгэрийн нэр........
бүгдээрээ бичих гэж байгаа сургамжит
өгүүллэгийнхээ төлөвлөгөөг гаргана ингэхдээ 1............................
хүүхдүүд
1.Өөрсдөө уншсан болон мэддэг сургамжит 2............................
үлгэрийнхээ бүтцийг гаргана.
2.Өөрсдийнхөө бичих сургамжит өгүүллэгийн 3.............................
төлөвлөгөөг загвар ашиглан бичнэ.
3.Өөртэй нь адил сэдэв сонгосон найзаа ангиасаа
олж, төлөвлөсөн санаагаа солилцох боломж ҮЛГЭРИЙН НЭР......
олгоно. Багш сонгосон сэдвээр нь хүүхдүүдээ баг
болгож ажлуулбал үр дүнтэй.
Гол хэсэгт

төгсгөнө.
зүйлийн
эхэлнэ
Ингэж

Ингэж
бичнэ
тухай
ийм

....... .................... .......

3.2.4 1.Энгийн зүйлүүд дээр тулгуурлан бичихийн тулд Төрөл бүрийн бүтцийн
Бичих юу бичих гэж байгаагаа мэддэг, яагаад бичих гэж загварууд
зорилгоо байгаагаа тайлбарлах дасгалуудыг хийлгэх. Жишээ
тодорхойлох нь: Дасгалын заавар уншаад, зааврын дагуу үг
бичихэд хүртэл багш чи яагаад үүнийг бүлэглэж
бичих гэж байгаа билээ? Ингэж бичвэл юу
өөрчлөгдөх үү? Чи яагаад нүдэлж бичих ѐстой гэж?
Бичихээсээ өмнө томоор бичсэн үг байна уу
ажиглаарай, яагаад ажиглаж байгаа билээ? Яагаад
эдгээр өгүүлбэрийг 3 дахин хөөрхөн гэдэг үгээр
төгсгөсөн, үлгэрийн төгсгөл ямар байх ѐстой билээ
 гэх мэт нээлттэй асуултуудыг тавьж,
хүүхдүүдтэйгээ ярилцах нь бичих зорилгоо мэдэж
буй эсэхт хяналт тавьж буй үйл ажиллагаа юм.
2. Мэдээлэл цуглуулах, бусадтай ярилцах,
зураглал үйлдэх
3. Цуглуулсан мэдээллээ ашиглан хэрхэн бичихээ
төлөвлөх, ямар үг хэллэг, ямар зураг тулгуур дохио
ашиглахаа бичих гэж буй зорилгоосоо хамаарч өөр
өөр байдгийг мэдрүүлнэ. Үүний тулд хэнд зориулж
бичих үү? Юуны тухай ямар учраас бичимх үү?
Яаж хэлж яаж төгсгөх үү? гэдгийг бодуулж сургана.
Жишээ нь: шүд өвдөөд шүдний эмчид хандах бол
захидал бичих үү? Талархал бичих үү? Мэндчилгээ
бичих үү? гэдгээ бодох. Энэ нь зорилгоо
тодорхойлж байна гэсэн үг, харин шүдээ
эмчлүүлээд эдгэрсэн бол эмчид ямар зорилгоор юу
бичих үү гэдгээ урьдчилан бодож ашиглах,
хэрэглэх үгээ бүлэглэж зөв бичиж сурна. Шүдээ
өвдөхөөр эмчид хандан захиа бичнэ, эмчлүүлсэний
дараа эмчид талархал бичнэ гэх мэтээр нэг үйл
явдлын учир шалтгаан мөн чанарыг ярилцаж юу
зохиож бичиж ярьж болох уу гэдгийг
хүүхдүүдтэйгээ ярилцаж байх.
3.2.5  Уншихаасаа өмнө гарчиг, зураг, түлхүүр Андерсен Г.Х. Үлгэрүүд
Үйл явдлыг өгүүлбэрээс ургуулан бодох, ярилцах
төсөөлөх  Сонгосон хэсгийнхээ үйл хөдлөл, болсон Сухомлинский В.А “Хөх
цаг хугацаа, орон зайг анзаарч дотоод сэтгэлдээ тэнгэрийн доорх
зураглан мэдэрч унших сургуулийн үлгэрүүд” гэх
 Гол дүрийнхээ ааш зан, байдал мэт цувралаас сурагчдын
төрх, харилцан яриа, дотоод бодол хувцаслалт, нас сэтгэхүйн онцлогт
царай зүс, хүсэл мөрөөдөл зэргийг анзаарч унших тохирсон үлгэр, домог,
 Бусдад тод, чанга унших арга барилыг шүлэг, богино өгүүллэгээс
эзэмших, тод чанга уншилтыг сонгож унших, гол сонгон авах
санаа бүхий хэсгийг тод, чанга уншиж тайлбарлан
баяжуулж ярих, уншлагын хурдыг нэмэх арга барил “Монгол туургатны үлгэр”
эзэмших I,II дэвтэр, УБ., 2010
 Гол баатрын үйл хөдлөлөөс ургуулан
төсөөлж гол баатрыг дүрслэн төсөөлж ярих. Монгол ардын үлгэр УБ.,
Жишээ нь: 2011
-.... дэргэд зогсож байхдаа тэр ямархуу
байдалтай байх бол? Монгол ардын домог
-Тэр .... байх үедээ ямар хувцас өмссөн байх УБ.,2011
бол? Яагаад?
- чамтай юугаараа адил гэх мэт. Хүүхдийн төсөөлж бичсэн
 Уншихдаа үг, мөрийг болон нэг хоѐр эхүүд
үйлийг орхисон газарт зогсолт хийж ямар үгс байж
болох талаар асуудал дэвшүүлж ярилцах Нүдэлж бичүүлэх үгс
 Хурдан, ойлгож унших, ойлгосноо хэн
нэгэнд ярьж өгөх, санал зөвлөгөө авч ойлголтоо
баяжуулах, өөрийнхөө ярьсныг бусадтай
харьцуулан үнэлж дүгнэх, баатруудын хэл яриа,
зан төрх, үзэл, үйл хөдлөлийг сонгон уншаад ярих ,
төсөөлөх
 Хэл яриа, үзэл бодол, үйл хөдөлд
тулгуурлан төсөөлөн бодох, бодсоноо хос
 хосоороо ярилцаад бичих, бичихийн тулд зурж
ярилцах, хэрхэн төсөөлж байгаагаа илэрхийлж
ярьсан байх. Үлгэрлэвэл: Шидэт хивсэн дээр сууж
явахдаа тэнгэрийн өнгөтэй даашинз, саатай цагаан
шаахай өмссөн байх. Учир нь Аня цэнхэр өнгөнд
дуртай учраас цэнхэр даашинз өмссөн гэж бодож
байна.
 Зохиолчид асуулт тавьж зохиолчийн
өмнөөс болон баатрын өмнөөс төсөөлж бичих

Багшид өгөх зөвлөгөө:

Оюуны шатлан төлөвшүүлэх онол /Гальперин/, дөрвөн дүе шаттай сурах онол
/Д.Колб/ зэрэг сүүлийн үеийн сургалтын суурь онол болсон онолуудыг бичиж сурах үйлийн
суурь болгож авч үзвэл суралцагч хамгийн түрүүнд бичих гэж байгаа зүйлээ баримжаалах,
ямар нэгэн ойлголттой байх ѐстой тиймээс сралцагч бичих сэдвээ сонгох, сэдвийн
хүрээнд тодорхой ойлголттой байж хэмээн бичнэ гэдгийг багш санаж, бичих зүйлийнхээ
тухай ойлголттой байгаа эсэх ямар нэгэн мэдээлэл тухайн сурагчид байгаа эсэхийг
илрүүлнэ. 2-р анги бол эхлэн бичиж байгаа учраас ихэвчлэн хамгийн ойр сэдэв болох
өөрийнх нь тухай,гэр бүлийнх нь тухай,ан амьтдын сэдвүүдийн хүрээнд чөлөөтэй сонголт
хийж бичих боломжийг хангасан арга зүйд суурилах ѐстой.
Сурагчдаар эх зохиож бичүүлэх, дуурайн бичүүлэх өөр бөгөөд гарчиг өгөөд
гарчгийн доор, экскурс хичээл явуулсан үед, хэсэг бүлэг харьцуулж болохуйц зохиолууд
судалсан төсөлт хичээл явуулсны дараа зохион бичлэг бичүүлдэг байсан уламжлалтай
арга зүйгээс өөр гэдгийг багш нар санах зохиож бичүүлж сургахын тулд сурах онолуудаас
үндэслэн бичихээсээ илүүтэйгээр санаагаа олох төлөвлөх зохион байгуулах зэрэг үе
шаттай алхмуудыг хийж сурах ѐстой, ярих бичих зүйлийнхээ тухай урьдчилан боддоггүй,
төлөвлөдөггүйгээс буруу ярих, буруу ойлголцох, буруу мэдээллэх, мэдээлэл хүлээн авах
зэрэг бэрхшээлүүд бий болдог байна. Тиймээс сурах онол ѐсоор бичих зүйлийнхээ тухай
бодох, сонгох, төсөөлөх чадварт сургах асуудал орхигдсон зүйлүүдийн нэг учраас өмнөх
11,12 жилийн сурах бичгүүдэд бүлэг бүрийн төгсгөлд бага багаар эх зохиох чадварт
сургаж байсан арга зүйнг эргэн санаж ашиглах, сонголт хийлгэхийн тулд багш үзэл бодлоо
уралдуулах хэлэлцэх аргуудыг сонгож хичээлээ зохион байгуулна. Жишээ нь: “Миний
гутал” үлгэр зохиож бичүүлэхийн тулд
1. Гутлын юу юуны тухай, үлгэр зохиож болохыг асууж, багш хүүхдийн гаргасан санаа
бүрийг самбарт жагсаан бичнэ.
2. Жагсаан бичсэн үзэл бодлынхоо дагуу нэгдэж нэг баг болж ярилцахыг багш санал
болгоно. Жишээ нь: Манай гэр бүлд гэрийн тэжээмэл амьтан бий гэвэл нохой, муур, манай
гэр бүлийн нэг гишүүн бол нэгэн амьтан бий гэх мэт санаа гаргасан хүүхдүүдийг нэг баг
болох, харин нөгөө баг нь гэр бүлийн аяллын тухай, нөгөө баг нь манайхан хэрхэн
хөгжилддөг тухай, өөр нэг баг гэр бүлийнхээ хүмүүсийн тухай ажил мэргэжлийнх нь тухай
бичихийг хүссэн байж болно.
3. Сонгосон сэдвийнхээ дагуу юу бичих тухайгаа багаараа ярилцана
4. Бичих гэж буй үлгэр зохиол шүлэгтээ юу юу ашиглахыг бичээд бусад найзууддаа санал
болгоно. Ингэж бичих үйлийг төлөвлөхдөө хэлэлцүүлэх, бусадтай хамтран ярилцах аргыг
түлхүү ашиглах нь илүү үр дүнтэй гэдгийг санах, үүний гол мөн чанар нь хүүхэд хүүхдэдээ
багш байх явдал, өөр нэг арга нь марафон бичиглэлийн аргыг ашиглаж хүүхэд бүр ямар
сэдвээр бичихээ бичээд хамгийн олон давтамжтай сэдвээр багш бичихийг санал болгох
хэрэгтэй, харин талархал мэндчилгээ бичүүлэхдээ хэнд юуны учир бичих гэж байгааг нь
яриулах, ямар үг хэллэг ашигладаг зэргээр үг бүлэглүүлэх нүдлүүлэх зөв бичүүлж сургах
ажлыг хамт хийлгэх хэрэгтэй. Бичүүлэхийн тулд ямар нэг зүйлээр сэдэлжүүлэх явдал бол
багшийн гол чадвар байх болно. Жишээ нь: “Дэлхийг би үүрч явна” “Дэнхийтэл даагаад
алхаж явна” энэ юу гэсэн үг вэ? гэж тулгуур өгүүлбэрийг ашиглаж харилцан яриа
өрнүүлнэ. Ийнхүү зохиолын санааг бүтнээр нь уншуулж харилцан ярилцаж ойлгуулсны
дараа чи хэний тусламжтайгаар “Дэлхийг үүрч яваа билээ”, “Дэлхийг үүрч чадсан хүн”
эрдэм номтой сайн хүн мөн үү гэх мэтээр асууж ярилцан тэгвэл цүнх дэлхийг таньж,
мэдэж, хайрлаж сурахад чинь ямар үүрэг гүйцэтгэснийг ярилцаад цүнхэндээ талархал
бичих үү, мэндчилгээ бичих үү гэж асуу. Хэрвээ талархал бичиж байгаа бол юуны учраас,
хэрвээ мэндчилгээ бичиж байгаа бол яагаад мэндчилгээ бичих болов? гэх мэтээр бичих
зүйлээ урьдчилан төлөвлөх төсөөлөн бодох чадварт сурах бичиг дэх зохиол, эх бүртээ
ажиллахдаа санах. Магадгүй хүүхэд талархал, мэндчилгээний алийг нь ч бичихгүй цүнхээ
хэрхэн эдэлж хэрэглэх тухай заавар бичиж болно. Үүнтэй адил дэвтэр, ном, харандаа
өөрт тохиолдсон явдал, гэр бүл амьтдын тухай бичихдээ ч бичих зорилгоо тодорхойлж
түүндээ тохирсон төлөвлөлт хийлгэж сурах нь чухал.
Ялгавартай хандах:
Сурагчдын дунд чөлөөтэй хэлэлцүүлэг явах учраас буруу хариултыг шийдэх,сурагчдын
асуултыг сайжруулах тухай дараах санаануудыг өгье.
1. Буруу үг хэллэг хэрэглэх-шинээр утгыг нь таньж мэдсэн үгнүүдээс буруу ойлгосон
байвал дахин тодруулж ярилцаад тухайн сурагчаар дахиад асуултыг арай өөр үгээр
асуулгах
2. Дэндүү ерөнхий байх-асуултаа илүү тодорхой болгохын тулд арай өөр үгээр
илэрхийлэхийг хүсэх асуулт нь нарийн шалгахад зориулсан асуулт бол сурагчдад дахин
бодох, шалгах асуултаа өөр үгээр илэрхийл зургийг тэмдэглэхэд нь дэмжлэг хэрэгтэй
байж болно. Жишээ нь: арван тавны сар гэж ямар сар байдаг вэ? сурах бичгийн 56-р
хуудас, хувилбар нь: арван тавны сар аль нь вэ? зургийг тэмдэглээрэй.
3. Тэнгэрт бүтэн гэрэлтэх сарыг ямар сар гэдэг вэ? –буруу хариултууд зөв хариултуудаас
ч илүү ашигтай байх тал бий, хэрэв хүүхдүүд бүх асуултыг ямар ч хүндрэлгүй зөв хариулж
байвал тэдний чадварыг шаардах юм хийгээгүй байна гэсэн үг, буруу хариултад багш
ямар хариулт өгөх нь маш чухал буруу хариулт буруу ойлголтоос гардаг, тиймээс буруу
ойлголтыг илрүүлэх түүнийг шалгах зэрэг нь ангийн сурагчдын дунд асуулт тавих, буруу
хариултыг тоохгүй өнгөрөөхийн оронд бусад сурагчдаас нь санааг нь асуух, өөрсдөөр нь
зөвтгүүлж болно. Хэрвээ сурагчид өөрсдөө зөв хариултыг гаргаж чадахгүй бол дахиад өөр
хэлбэрийн асуултыг асуух байдлаар асуултыг шийднэ. Жишээ нь: Чи энэ асуултыг яаж
шийдсэн бэ?
-Яагаад та нар тэгж итгэж байгаа юм бэ?
-Хэрэв энэ үнэн юм бол түүний зөв гэж бодож бичсэнийг юу гэж бодож байна?
-Чи ангийнхандаа яаж итгүүлэх үү?
-Энэ хариултыг хэрхэн гаргаснаа яриач гэх мэтээр хамтран ажиллах үүний тулд буцаагаад
хариул, өөр арга замуудыг бод, уншсан зохиолтойгоо холбон, хийсэн ажилтайгаа холбон,
ангийнхнаасаа асуу, цаашдынхаа үйл ажиллагаанд ашигла... гэх мэтээр арга замуудыг
хэлж өгч дэмжих хэрэгтэй.
Үнэлгээ: Хэлэлцүүлэгт нилээд цаг зарцуулах учраас өөрийгөө үнэлэх бусдыг үнэлэх
хүснэгтүүд өгч дүрсээр үнэлүүлэх, яагаад ийм үнэлгээ өгсөнийг нь харилцан ярилцаарай.
Чадах зүйл Би найзаасаа Би хийж Миний хийж
дэмжлэг авсан чадаагүй чадахыг
хамгийн их
хүссэн зүйл
Би бичих сэдвээ
сонгох
Бичих гэж байгаа
зүйлийнхээ тухай
мэдээлэл цуглуулах
(номноос,
найзаасаа,зурагтаас).
Бичих зүйлдээ
ашиглах үгийг
урьдчилан зөв бичих
Бичих зүйлийнхээ
тухай төсөөлж бодох.
Бичих зүйлийнхээ
тухай төсөөлж зурах.
Юу бичихээ төлөвлөх

Хүснэгтийг бөглөхдөө өөрийнхөө тэмдэглэхийг хүссэн дүрсээ ашиглан гүйцэтгэх

даалгавар өгөөрэй. Өөр нэг үнэлгээг санал болгоход бичиж буй зүйл нь зөвхөн төлөвлөгөө
учраас багш хүүхэдтэйгээ харилцан ярилцаж тэмдэглэл хөтлөх нь чухал. Тэмдэглэл
хөтлөх хүснэгт:
Сурагчийн нэр Сэдэв сонгохдоо Бичих, зураг, Бичих зүйлээ
өмнөх дүрс гаргахдаа төлөвлөхдөө
зохиолуудтайгаа судалсан логик
холбож байгаа зохиолуудаа дараалалтай
эсэх эш татаж төлөвлөн ярьж
байгаа эсэх чадаж байгаа
эсэх
Х-
хангалттай
ҮЖ-үлгэр
жишээч
ДХ-
дэмжлэг
хэрэгтэй

Жишээ нь : Багшдаа шагайгаар наадаж тоглох тоглоомын зааврын тухай ярьж өгөөрэй
гэсэн хүсэлт тавина. Сурагч өөрийнгөө бэлэн биш
байна гэвэл хэзээ бэлэн болсон тэр цагтаа багштайгаа заавал ярилцахыг зөвлөнө. Бэлэн
болсон гэж үзэж байгаа сурагчтайгаа ярилцахдаа:
1. Багш: “Чи шагайгаар тоглох тоглоомны зааврыг зөндөө суралцсан одоо хоѐулаа
чиний мэддэг тоглоомын тухай ярилцаад найзууддаа заавар бичихэд бэлтэгцгээе”
гэсэн санал тавина.
2. Хамгийн сайн мэддэг тоглоом чинь ямар тоглоом байдаг вэ? Энэ тухай ярилцаад
бусад найзаараа тоглуулах заавар бэлдье, чи санаарай, чиний сайн мэддэг
тоглоомын нэр.
Хоѐулаа сэдвээ сонгочихлоо одоо заавар бичихийн тулд яах билээ?
3. Хүүхэд өмнө үзсэн заавруудынхаа бүтцийг сэргээн санаж багшдаа тэр тухай ярьж
өгнө.
4. Өмнөх тоглоомын зааврыг бичих төлөвлөгөө гаргана. Ийнхүү харилцан ярилцсан
ярианы явцад багш явцын тэмдэглэгээ хөтөлж, хүүхдээ судална.
Үйл явдлыг төсөөлөх
Төсөөлж унших үйлийг хийнгээ хэрхэн төсөөлж буйг яриулах, ярихдаа тулгуур үг
ашиглахыг аргачлал болгон тайлбарлаж өгнө. Тухайлбал: ус зөөж яваа хүүхдийн гар нь
ямар байгаа бол минийх шиг цэвэрхэн болов уу,... тэр нохой тэжээдэг байх даа хашаанд
нохой тоглодог байх...би тэр хүүгийн оронд ус аваачиж өгнө...гэх мэтээр эх уншингаа
төсөөлж бодоод ярихдаа ашиглах үгийг тэмдэглэнэ, тэмдэглэсэн үгээ хараад ярина.
Бичихдээ 2 хувилбар ашиглаарай.
Хувилбар 1
Уншингаа тэмдэглэсэн үгээ ашиглан төсөөлөн бичнэ.
Хувилбар 2
Уншингаа тэмдэглэсэн үгээ ашиглан нөхөдтэйгөө хэрхэн төсөөлж буйгаа ярилцаад,
төсөөлж бичнэ.
Хувилбар 3
Зохиогч, зохиолын баатруудын өмнөөс төсөөлж бичнэ.
Сурагчдад хариултаа хэлэхээс өмнө санаа бодлоо тодорхой болгох боломж олгох
• Хариулахаас өмнө 30 секунд чимээгүй бодно
• Эхний 2-3 минутад хос хосоороо ярилцана.
• Хариулахаасаа өмнө зарим нэг санаагаа бичнэ
• Эхлээд хажуу талын сурагчтайгаа хэлэлцэнэ.
Сурагчид ноороглох, хийж буй зүйлээ сайжруулах, бусдын хийсэн зүйлд саналаа өгөх
боломж олгох нь сурагчдад сурах үйл ажиллагаагаа сайжруулах чиглэлээр санал өгөх үйл
ажиллагаан дээр анхаарал хандуулах боломжийг олгоно. Түүнчлэн энэ нь санал
зөвлөмжийн үнэ цэнийг харуулах ба ингэснээр сурагчид илүү дэмжлэг бүхий орчинд
ажиллах боломжтой болно.

3.3 Бичих санаагаа зохион байрлуулж бичих

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
3.3.1 Санаагаа буулган бичихдээ өмнө нь судалж мэдсэн Сурах бичигт
Санаагаа зохиолууд дуурайн бичих шүлэг, ертөнцийн гурвыг уншлагын эхүүд их
буулган бичих ашиглаж болно гэдгийг санал болгоно. Баримжаалж бага ямар нэгэн
төсөөлсөн зүйлээ бичихдээ: хэмжээгээр бичиж
1. Хэрхэн яаж ямар үг хэллэг ашиглаж эхэлсэн, сурахад судлагдахуун
яаж төсөөлснийг үлгэр болгож буй зохиолууд болоход зориулагдсан
дээр тулгуурлан ашиглана. Ертөнцийн гурав байна гэдгийг багш
зохиож бичих гэж байгаа бол бүтэн бичсэн нар байнга санах
ертөнцийн гурвуудыг уншиж ойлгох, бүтцийг нь бөгөөд бичих
ажиглах, хэрэв үлгэр зохиох гэж байгаа бол зорилгоосоо хамаарч
үлгэрт ямар үг хэрэглэдгийг сэргээн санах, яаж сурах бичгийн
эхэлж, ямар үг хэрэглэдгийг сэргээн санах, яаж зохиолуудыг багш
эхэлж, яаж төгсгөдгийг уншиж ойлгосон баяжуулан ашиглаж
үлгэрийнхээ бүтэц дээр сэргээн санах, өөрийн болно. Жишээлбэл:
зохиож бичих гэж байгаа үлгэрийн төлөвлөгөөг Гэрийн тухай оньсого
уншсан үлгэрийнхээ бүтэцтэй зэрэгцүүлэн зохиож сурсан бол
бодох, ярилцах. юуны тухай оньсого
2. Бичих гэж байгаа зүйлийнхээ санааг буулгах, зохиомоор байна тэр
хэлбэрээ сонгоно. Хэлбэр сонгохдоо санааг оньсогуудынхаа тухай
дуурайлган бичих үү, хэлбэрийг дуурайлган цуглуулга хийхийг
бичих үү гэдгээ бодож сонголт хийнэ. сурагчдад санал
Жишээлбэл: “Харандаа” гэсэн шүлгийг болгох гэх мэт.
дуурайлган үзэг, баллуур гэх мэтээр зохиож
бичвэл заавал шүлэглэхгүйгээр санааг нь
дуурайлган зохион бичиж болно. Харин
ертөнцийн гурвыг зохиохдоо хэлбэр дуурайлган
бичнэ гэдгийг анхаарах хэрэгтэй .
3. Хэлбэр, санаа алийг нь дуурайн бичихээ
сонгосон бол юу бичихээ төсөөлөн бодоод
 эсвэл эргэцүүлэх, жишиж харьцуулах, мэдээлэл
цуглуулах, зураглах зэргээр үйл ажиллагаа
хийж дараа нь санаагаа шууд буулгана.
4. Урьдчилан судалсан зохиол, үлгэрээс сонгож
авах үг өгүүлбэр, холбоц, тэмдэг зэргийг хаана
ямар үед нь хэрхэн ашиглахаа төлөвлөсөн
байх.
5. Бичих санаагаа буулгахдаа өөрийн бичсэн
тэмдэглэл эш татсан хэсэг найз нөхдийн хэлсэн
үг зөвлөгөөг хэрхэн тусгахаа бодож сурах.

3.3.2 2-р ангид шүлэг, ертөнцийн гурав, үлгэрийн бүтцийг Оньсого таах алхмууд,
Уран зохиолын ашиглан уран зохиолуудыг ойлгуулдаг. Ойлгуулахдаа: шүлгийг уран унших
онцлогийг Бүтцийн онцлог, өгүүлэгдэж буй үйл явдал зохиолуудыг алхмууд, үлгэрийг
дагаж мөрдөх баатруудаар дамжуулан ялгаж таниулдаг. Жишээ нь зохиож бичих алхмууд
“...Туулай ном уншиж чадах уу? Үсэг мэдэх үү?...” Энэ шүлгийг мөр,шад,
бол зөвхөн үлгэрт л гардаг тохиолдол, шүлэг гэхээр мөр бадгаар чээжлэх
бадгаар ижилсүүлэн уран яруу үг хэллэг хэрэглэн аргачлалуудыг
зохиолч өөрийнхөө сэтгэгдлийг илэрхийлсэн байдаг. тусгайлан
Шүлэг, үлгэр, ертөнцийн гурвыг оньсого зэргийг хэрхэн боловсруулж
ойлгох, хэрхэн чээжлэх, хэрхэн уран тод уншихыг суралцагчийн нүдэнд
зөвлөмж болгон оруулсныг ухаарч ойлгох дуурайн тод харагдахаар
бичих. байрлуулсан байна.
3.3.3 Баримтын эх дуурайн бичих үйл 2р ангид дэвтэр Дэвтрийн нүүрний
Энгийн нүүрлэхээс эхлэх ба дуурайн бичихдээ: загварууд, анкет
баримтын эхийн 1. Бичих хэрэгцээг бий болгох. бөглөх загварууд,
загварыг 2. Бичихийн тулд эх загвар болгож сонгосон эхүүд танилцуулга бичих
дуурайн бичих уншуулж судлуулна. загварууд, заавар
3. Бичих зорилгодоо тулгуурлан тодорхой зорилго бичих загварууд
бүхий дасгалууд ажиллана. Тухайлбал: Дэвтэр бэлтгэнэ. Энэ
нүүрлэж сурахын тулд алдаж болох үгнүүдийг загварын дагуу ямар
нүдэлж хуулан бичих, баримтын эхэд нэгэн зохиол уншаад,
хэрэглэгдэх үгсийг жагсаан бичих, мэдэхгүй танилцуулга, баатрын
үгийнхээ утгын тайлбарыг бичих, баримтын эхэд анкет, зэргийг
хэрэглэгдэх үгсийг жагсаан бичих, мэдэхүй санаачлан бичүүлж
үгийнхээ утгын тайлбрыг бичих. болох юм. Жишээ нь:
4. Баримтын эхийг гүйцээж бичих үү загварын хатсан алимны ундаа
дагуу дуурайлган бичих үү гэдгээ сонгох жишээ гэдэг зохиолыг
нь: анкет бичиж байгаа бол нөхөж гүйцээж уншуулсны дараа
бичнэ, нөхөж гүйцээхийн тулд мэдээлэл заавар дуурайлган
цуглуулж сурах, хэрвээ зохиож бичих бол бичих даалгавар өгөх.
болсон үйл явдал дээр тулгуурлан бичнэ
гэдгийг ухааруулах, энгийн баримтын эхийн
загварыг эхлээд уншиж ойлгосон бол дараа нь
гүйцэт загварыг дуурайлган загварыг дуурайн
нөхөж гүйцээх дасгал өгнө. Тухайлбал анкет,
болсон үйл явдал, тоглох заавар, дэвтэр
нүүрлэх загвар зэргийг дуурайн бичих, загварын
дагуу баримтын эх бичихдээ загвараа уншиж
ойлгох
Мэдэхгүй үг хэллэг байвал үгийн утгыг таньдаг
олон аргууд ашиглан мэдэж авах, толь бичиг
ашиглах, нөхдөөсөө асуух, өөрөө таамаглан
бодож, таамаглан бодсоноо баримтаар нотлох
Загварыг гүйцээхийн тулд мэдээлэл цуглуулах
үлгэрлэсэн эхийг дахин унших, аав ээж
 нөхдөөсөө асуух бусдын бичиж, зохиосноос
санаа авах
Загварыг дуурайлган өөрөө бичих
Бичсэнээ хэн нэгэнд уншиж өгч хянуулах,
зөвлөгөө авах
Дахин загварлаж хуулан бичих
Дахин засварлаж хуулан бичих

3.3.4 Үйл явдалтай эх зохиолгож сургахын тулд уншсан Сурах бичиг дэх нэг
Нэг үйл зохиол, үлгэрүүдийнхээ үйл явдлын дарааллыг үйл явдал бүхий бүх
явдалтай эх тодорхойлж сурах явдал. зохиолууд цуврал
зохиож бичих Эх дээр ажигласан үйл ажиллагааныхаа дагуу зохиож зургууд
бичих үйл явдлаа дэс дараалан төсөөлөн бодох 1. Нэг үйл явдалтай эх
төсөөлөн бодсоноо хэн нэгэнд ярьж өгөх, бусдын зохиолгож бичүүлэх
ярьсныг нь сонсож санаагаа болон үйл хөдлөлийг уран зохиолын эхүүд
баяжуулна. Эцэст нь өөрийнхөө бичсэн эхийг хянаж дуурайлгаж бичихдээ
засварлана. үйл хөдлөлийн болсон
Нэг үйл явдалтай эх бичиж сурахын тулд: орон байрыг газар
1. Нэг үйл явдалтай эхийг уншиж ойлгоно, орныг хэрхэн дүрсэлж
2. Үйл явдлын дарааллын дагуу асуулт төлөвлөж бичсэнийг сонгож
сурна уншуулах (энэ хэсгийг
3. Асуултын дагуу сонгох унших өнгөөр ялгаж
Бататгал болгож цуврал зургууд дээр ажиллуулан тодруулсан байна)
сургана, энэ бүх үйл ажиллагаа бичих тулд хийгдэж 2. Сонгож уншсан
байгаа учраас бичихээсээ өмнө эдгээр үйл хэсгээ хуулан бичих,
ажиллагаанд чадваржуулхаас гадна үйл явдлыг ямар ямар асуултад
төсөөлөн бодож, ярьж зурж чаддаг болох. Жишээ нь: хариулагдах үг
Сурах бичгийн 68-р хуудсан дахь “Бяцхан хулгана” хэрэглэснийг нь
үлгэрийг уншхаасаа өмнө зургийг ажиглаад төсөөлөн асуултаар дамжуулан
бодох даалгавар өгнө. Төсөөлж ярихдаа цуврал зургийн тодорхойлуулах
дарааллыг ашиглан ярихыг зөвлөх, өөрийнхөө 3. Үйл хөдлөл болсон
төсөөлөл зөв байсан эсэхийг эхийн эхлэл хэсгийг орон байрыг
уншаад харьцуулан ярилцана. Дараагийн үйл илэрхийлсэн үгийг
ажиллагаа болгож одоо яах бол гэсэн таамаглал, ойролцоо ба эсрэг
дэвшүүлэхийг санал болгоно. Сурагч, зураг, бичвэр утгатай үгээр нь сольж
бүхий үлгэрийн эхлэлийг ашиглаад таамаглаж найруулах, дасгал
болно.Таамаглан бодсоноо тулгаж (шалгаж) зорилгоор өгөх,өөр ямар үгээр
зохиолын гол болон төгсгөл хэсгийг үргэлжлүүлэн сольж найруулбал
уншина. Ингээд зохиолын хэсэг, бүтцийг ойлгож яруу сонсголонтой зөв
ухаарсны дараа хэрвээ чи үлгэр зохиовол эхний найруулгатай болохыг
хэсэгтээ ямар гарчиг өгөх вэ? дараах хэсэгтээ ямар харилцан ярилцах
гарчиг өгөх вэ? гэх мэтээр асуулт асууж бичих 4. Өөрийнхөө бичих
дараалал, бүтцээ гаргана. Үүний дараа бичих ѐстой нэг үлгэр, шүлэг, зохиолд
үйл явдалтай эх бичүүлж сургахын тулд бэлтгэл болгож хэрхэн ашиглахаа
олон үйл ажиллагаа хийж байгааг сурах бичгийн 13, 14, төлөвлөх
15, 16-р нүүрийг үзэх. 5. Эшлэл болгож
авсан үгээ эх
зохиохдоо ашиглах,
ялангуяа ертөнцийн
гурав, нэг үйл
явдалтай эх үйл
явдлыг төсөөлөн
бодох зэрэгт болсон
газар орны
дүрслэлийг хэрхэн
 ашиглаж байгааг багш
ажиглаад тэмдэглэл
хөтлөөрэй.
3.3.5 Зохиол буюу эхэд тулгуурлан эхээс өнгөөр ялгасан сурагч - Онон,
Хүн ба газар эсэхийг ялган уншуулна. Дараа нь ялган уншсан үг дүүрэг-Хан-Уул, ,
орныг өгүүлбэр болсон үйл хөдлөлийн ямар утгыг илэрхийлж Сонгинохайрхан,
дүрслэхдээ байгааг асуу. Эсвэл үйл хөдлөлийн болсон орон байрыг Баянгол
оновчтой үг заасан үгийг асуултаар ялган бичүүлж болно. Гол гол -Туул, Эгийн гол,
хэллэгийг асуулт нь: Хаана, хаагуур, ямар газар гэсэн асуултын уул-Хантайшир, Богд
ашиглах тусламжтайгаар үйл хөдлөл болж өнгөрснийг асуултын уул, аймаг- Хэнтий,
дагуу сонгон унших, мэдээллийг цуглуулах аргыг нохой - Хаакий
ашиглан, газар орон хүн ба юм үзэгдлийг ялган
бичдэгийг ойлгуулнй.
1-р алхам: Нүдлүүлсэн үгээ ашиглах, нүдлүүлэхдээ
үгийн эхний үсгийг өнгөөр ялгасан байгаа Хүн ба газар
орныг нэрийг бичүүлж сургахдаа
1. Эх буюу зохиолоос ажиглуулна.
2. Ажигласныг нь жишин харьцуулж яриулна.
Жишээ нь: сурагч гэвэл жижгээр бичнэ, нэг
сурагчид нэр оноосон бол томоор бичнэ. Үүний
нэгэн адил “хурга” гэвэл жижиг-“халзаадай”
гэвэл томоор эхэлж бичнэ.
3. Ямар ямар амьтан хүний нэр, ямар аймаг, гол
мөрөн, ямар газрын тухай бичихийг эх зохиох
буюу дуурайн бичхээсээ өмнө ярилцаж эдгээр
үгнүүдээ нэг нэгээр нь бичиж сурах
4. Нүдэлж сурсан үгээ эх зохиох дуурайн бичихдээ
хэрэглэнэ.
2-р алхам: Хүн ба газар орныг дүрслэхдээ үг оновчтой
хэрэглэж сурах 2-р алхам нь асуулт ашиглан утгаар нь
бүлэглэж сурах явдал. Жишээлбэл: Ямар ямар
мэргэжил байдаг бэ? талхчин хүнээс юу юу үнэртэж
болох бэ? ямар ямар газар будагчин хүн ажиллах уу?
гэх мэт.
3.3.6 Энгийн заавар бичихийг 2-р ангийн сурах бичигт цүнхээ Аав ээжтэй нь
Энгийн заавар зөв хэрэглэх, зөв гамтай цэвэрхэн хэрэглэх, дэвтэр ярилцаж төрөл бүрийн
бичих нүүрлэхдээ хэрхэн нүүрлэх зэргээс эхлэн чадваржуулж хэрэглээний
байгаа бөгөөд дасгалын зааврыг уншаад зөв ажиллах, заавруудаас
зохиолуудын дэргэд өгөгдсөн зөвлөмжийн дагуу сурах багштайгаа хамтарч
үйлдээ чадваржих зэргийг алхам алхмаар өгч байгаад цуглуулах, цуглуулсан
сурах бичгийн 29-р талаас эхлэн тоглоомын заавар заавруудыг уншиж
уншиж ойлгох, зааврын дагуу тоглохыг сурах бичгээ ойлгосноо багшдаа
судлах явцдаа чадваржих төлөвшхийг эрхэм болгож 37- ярих ундаа, жүүс,
р талаас эхлэн хэрэглээний зааврыг уншаад ухаарах, тарагны хугацаа
тайлбарлахад, хэрэглэхэд, сурах бичиг дагуулан сургаж болоод хэрэглээний
байгаа билээ. заавар
1.Зааврыг уншиж ойлгох, хэрэгцээ бий болгох үүний
тулд “Хатаасан алимны ундаа” гэсэн эхийн агуулгаар
зааваргүй шүүс бэлтгэж зарснаас нөгөө талаас
хэрэглээний заавар ашиглагддаггүй олон амьдын
буруугаас ойн амьтад өвчилж эмнэлэгт үзүүлэхээр
явцгаадаг.
2. Заавар юунд хэрэгтэй бэ? Яаж хэрэглэх бэ? Ярилцах
3. Хаана ямар заавар уншиж танилцсанаа бусдадаа
ярих, заавар ямар бүтэцтэй байдаг, ямар ач тустай
байдгийг мэдэх.
 4. Зааврыг дуурайлган бусдадаа зориулан заавар
бичих, 2-р ангийн сурагчдын гол чадвар уншиж ойлгох
чадвар бөгөөд уншлагын хурдыг нэмэх, ойлгож унших
чадварыг хөгжүүлэх зорилгоор “Түнтгэр хөөрхөн төмс”
гэсэн эхийг уншуулаад төмсний тухай ямар 2 заавар
бичиж болохыг ярилцаад хүүхэд бүрээр бичүүлэх,
магадгүй хүүхэд өөр сонголт хийж болно, түүнийг нь
дэмжихийн тулд 2 үйл ажиллагааг заавал хийнэ гэдгийг
бүү мартаарай 1. Дуртай сэдвээ сонгож заавар бичнэ.
2. Багш бичих зааврын сэдвийг анги нийтэд зарлан нэг
ижил сэдвээр заавар бичнэ.
3.3.7 Эх болон зохиол уншаад үйл явдлын дараалал тогтоох
Үйл явдлын зарим нэгэн тохиолдолд Жишээ нь: Хөгжөөнтэй туужийг
дарааллын сонсгоод үйл явдлын дараалал тодорхойлуулах дасгал
дагуу бичих ажиллаж болно./97-р хуудас/
1. Дараалал тодорхойлох учир шалтгааны асуулт
тавьж сурах, асуултад оновчтой хариулж сурах
үүний тулд өнгөөр ялган зохиолыг хэсэглэн
өгүүлснийг уншаад хэсэг тус бүрт асуулт зохио,
гарчиг өгөх, даалгавар өгч ажиллуулна.
2. Эхлээд яасан..., дараа нь яасан..., төгсгөлд нь
ямар үйл хөдлөл болсон гэсэн дарааллын дагуу
үйл хөдлөлийг эрэмбэлж чаддаг болох. (80,81-р
хуудасны дасгалыг ажиллуулна уу)
3. Өөрөө бичих үлгэр эхлээд яах, дараа нь яах
төгсгөлд нь яахыг төсөөлөн бодож, төлөвлөн
бичих үүний тулд загварын дагуу (эхлээд ийм
юм болсон ингэж үргэлжилсэн, төгсгөлд нь
ингэсэн) бичих.
4. Төлөвлөгөөний дагуу үйл явдлын дараалал
гаргаж бичих.
3.4 Бичсэнээ хянах сайжруулах

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
3.4.1  Чээжилсэн шүлэг, ертөнцийн гурав, сургаал үг, Ангийн хананд
Бичсэн зохиосон үлгэр, заавар, танилцуулга хэрхэн сурагчдын бүтээлийг
зүйлийнхээ бичсэнээ эх бичвэртэй тулган харах, ямар нэгэн байрлуулах
утгыг нягталж алдаа байгаа эсэхийг шалгах эсвэл хоорондоо Тухайн ангийн
дахин унших солилцож унших сурагчдын бүтээл
 Уншиж, эсвэл сонсож ойлгосон зүйлийнхээ тухай байхаас гадна бусад
бичсэнийг унших, нягтлан харах хүмүүсийн бүтээл
 Ямар алдаа гаргасан, түүнийг хэрхэн засаж байж болно.
сайжруулсан талаар нөхдөдөө ярих Мөн сурагчид өөрийн
 Сонгосон зохиол бүтээлийн бүтэц, хэлбэрийг бичсэн бүтээлд
дуурайж бичсэнээ хэрхэн сайжруулж болох талаар санал, зөвлөгөө авах
бусдаас зөвлөгөө авах, бусдад зөвлөгөө өгөх зорилгоор бүтээлийг
 Сэдвийн дагуу зохиож бичсэн бичвэрийг хананд байрлуулж
сайжруулж сийрүүлэн бичих, алдааг засахдаа өөр болно.
өнгийн бэх хэрэглэх
 Алдаагаа тайлбарлах, юуны учир засах болсноо
ухаарах, тайлбарлах
3.4.2  Сурагчид хос хосоороо хэн нэгний бичсэн Сурагчдын бүтээл
Хэн хэнтэй эхийг хамтарч уншаад, хэрхэн засаж Сайжруулж засах
хамтарч дахин сайжруулах талаар санал бодлоо хуваалцана.\ тэмдэг тэмдэглэгээ
сайжруулах\үг, зарим тохиолдолд ангиас гадуур сонголт хийж бүхий слайд, үзүүлэн,
өгүүлбэр нэмэх, болно\ сайн бичвэрүүдийн
хасах, өөрчлөх\  Бичвэрийг сийрүүлэн бичээд эхний бичвэр, жишээ
хоѐр дахь бичвэрийг зэрэгцүүлэн ангийн
хананд байрлуулна.
 Сурагчид эхний бичвэр болон сайжруулж
бичсэн эхүүдтэй танилцана.
3.4.3  Яагаад энэ сэдвийг сонгож бичих болсон Сурагчдын бүтээл
Зохиосон эхийн шалгаанаа тайлбарлан ярих
талаар ярилцах,  Бичсэн эхээ найз нөхдөдөө уншиж өгөх Сайжруулж засах
асуулт асуух,  Эхтэй холбоотой асуулт асуух, асуултад тэмдэг тэмдэглэгээ
сайжруулах, хариулах, бүхий слайд, үзүүлэн
сийрүүлэх  Хэрхэн сайжруулж болох талаар зөвлөгөө
авах
 Зөвлөгөөний дагуу засаж сайжруулах
 Сайжруулсан бүтээлээ бүтээлийн санд
байрлуулах
3.4.4  Сонгосон эх бичвэрийг унших Алдаатай бичсэн
Алдаатай  Ямар алдаа байгааг олж тэмдэглэх эхүүд
бичсэн үгээ  Буруу бичсэн үгийг үзмэгц ялган таниж, зөв
олох, засах болгон сийрүүлж бичих
Багшид өгөх зөвлөгөө

Бичсэн зүйлийнхээ утгыг нягталж, дахин уншдаг болгох зорилгоор төрөл бүрийн учир
шалтгааны нээлттэй асуултуудыг ашигласан. Ихэвчлэн Блүүм Таксиномын 1, 2, 3, 4- ээр
түвшингийн асуулт асуух, хариулах чадварт сургахыг 2-р ангид чухалчлах хэрэгтэй болов
уу? Тиймээс бичсэн зүйлийнхээ тухай нягтлан дахин уншуулахын тулд задлан шинжлэх,
нэгтгэн дүгнэх эрэмбэлэх зорилго бүхий асуултуудыг тавина. Бичсэн зүйлийнхээ утгыг
нягталж уншаад өөрийгөө үнэлж болно. Хэн хэнд уншиж өгөх, хэн хэнтэй хамтарч
ажиллах, эхээ хэрхэн сайжруулахаа төлөвлөж сурна. Дараа нь зохиосон эхийнхээ талаар
төрөл бүрийн асуулт зохиох, хариулах чадвартай байхын тулд харилцан ярилцах, бичил
мэтгэлцээн өрнүүлэхэд оролцох, бичиж сийрүүлсэн алдаагаа өөрөө олох бусдын
тусламжтайгаар тэмдэглэсэн бол ямар алдаа гаргаснаа тайлбарладаг, яаж засах арга
замаа сонгосон байхыг тайлбарлан засаж сайжруулах, үүний тулд багш хугацааг чөлөөтэй
өгөх хэрэгтэй.

3.5 Янз бүрийн зорилгоор эх зохиож бичих

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
3.5.1 1. Талархал, мэндчилгээ, анкет, заавар бичсэнийг Зурган эх, гүйцээж
Талархал уншиж ойлгох бичих загвар,
мэндчилгээ, 2. Харьцуулан үгийн сан , өгүүлбэрүүдийн мэндчилгээ,
заавар бичих бүтцийг хэрхэн ялгаж байгаагаа тайлбарлах талархлын хуудас
3. Ялгаа бүхий эхүүдийн ялгаа, ижил талыг
гаргах, тухайлбал: хүснэгтэн мэдээллийг
уншиж ойлгох
талархал мэндчилгээ заавар
Хэнд бүх хүнд эсвэл хэн нэгэнд зориулан
бичнэ\үзэг , номондоо зориулж болохыг
санал болгох\
баярласнаа баяр зөвлөгөө
илэрхийлэх, хүргэх, өгөх, зааж
Зорилго амжилт сайн чиглүүлэх
 хүсэх сайхныг
ерөөх
Үг баярлалаа, Баяр анхааруулж
сонголт талархал хүргэе байна,
илэрхийлье зөвлөж
байна
4. Бичихийн тулд зорилгоо тодорхойлох
5. Хэн нэгэнд зориулж бичих
6. Бичсэнээ хянах, засварлах

3.5.2  Өөрийнхөө тухай танилцуулж ярих, бусдын Ургийн мод

Өөрийн болон ярьсантай харьцуулах, дэлгэрүүлж бичих Гэр бүлийн зураг
гэр бүлийн  Загвар ашиглан анкет бичих, номын сангийн
танилцуулга карт бөглөж сурах, ном захиалах
бичих  Ураг төрлөө нэрлэж сурах Анкетын загварууд
 Зураг ашиглан танилцуулга хийх
 Гэр бүлийн танилцуулга хийхдээ зорилгоос
хамаарч төлөвлөлт хийх, мэдээлэл цуглуулах
 Танилцуулга бичих, танилцуулах, бусдын
санааг сонсох зөвлөлдөх
 Хянах, засвар хийх, засвар хийхдээ
тэмдэглэгээ, өнгийн харандаа бал ашиглах
3.5.3  Ертөнцийн 3-ыг ухаарч унших Нөхөх, дуурайх
“Ертөнцийн  Дараалал тогтоох арга болон чээжилж тогтоох зохиох загварууд,
гурав”-ын арга ашиглан тогтоох ертөнцийн гурав
хэлбэр дуурайж  Загвар ашиглан чээжилснээ шалгах, загвар
бичих ашиглан зохиож бичнэ.
 Дуртай ертөнцийн гурваа зохионо.
 Дурайж зохионо
 Багшийн санал болгосон сэдвээр зохионо.
\ Сурах бичгийн 56-59\

Багшид өгөх зөвлөгөө

Янз бүрийн зорилгоор эх бичих: 2-р ангид янз бүрийн зорилгоор талархал, мэндчилгээ,
заавар, танилцуулга,оньсого,үлгэр, ертөнцийн гурав зэргийг бичнэ. Ямар ч эхийг зохиож
бичихдээ

1. Юу бичих зүйлээ баримжаалдаг,төсөөлдөг байх үйл ажиллагаанд сургана.

2. Бичих зорилгоо тодорхойлж хэнд юуны тухай бичих гэж байгаагаа урьдчилан
боддог байх.
3. Зорилгоосоо хамаарч ямар үг хэллэг хэрэглэж болох, түүнийгээ жагсаан бүлэглэн
бичих аргаар үг хэллэгийн сонголтоо хийнэ.
4. Бичих зүйлээ төлөвлөн, төлөвлөгөөний дагуу бичихдээ учир шалтгааны
дараалалтай бичих, бичсэн зүйлээ хэн нэгэнтэй хуваалцах.
5. Бусдын санал зөвлөмжийн дагуу засаж сайжруулан, эцэст нь бусдын санал
зөвлөмжийн дагуу зассанаа зөв болгож сийрүүлэн бичнэ.

Заавар бичүүлэх

1. Харилцан ярилцаж сургах

Харилцан ярилцах нь тухайн зүйлийг талаар бусад хүмүүс юу мэддэг, ямар бодолтой
байдгийг сонсох нь маш чухал.
 Юу бодож байна?
Хэн юу мэдэж байна?
Юу мэдэрч байна? Яагаад?
гэсэн чиглэлээр ярилцана. Энэ аргын сайн тал нь бусдын саналыг сонсох нь маш чухал.
Мөн ярилцах явцад бусдын асуултад хариулахад бэлэн байж сурах. Бусдын саналыг
сонсоод өөрийн энэ талаар юу гэж бодож байгаагаа харьцуулах хэрэгтэй. Ярилцлагыг
илүү сонирхолтой болгоход багш анхаарч ажиллавал сайн

Номын зураг дээр харилцан ярилцах. Зураг дээр ярихдаа юу хийж байна, зургийг
нэрлүүлэх төдийгөөр хязгаарлаж болохгүй гэдгийг анхаарах.
 Хүнсний ногооны талаар юу мэдэх
 Хүнсний ногоо, жимсийг ялган нэрлэх
Хамгийн чухал нь зураг харж уншдаг болгоход үйл ажиллагаагаа чиглүүлэх хэрэгтэй.

2. Хүнсний бүтээгдэхүүн дээрх зааврыг уншиж сурах.

 Сурагчид хүнсний бүтээгдэхүүн авч ирээд түүнийхээ зааврыг уншина.
 Өөрийн авч ирсэн бүтээгдэхүүний зааврыг найздаа уншиж өгч тайлбарлах.
Дараа нь ангийхандаа уншиж өгөх дарааллаар явна.
Багш сурагчдыг унших явцад тухайн бүтээгдэхүүний талаарх танилцуулга, зааврыг
ялгаж унших байгаа эсэхэд хяналт тавьж зөвлөлгөө өгнө.
Зааврыг уншиж сурах гэдэгт бичсэн зүйлийг уншсанаар хязгаарлаж болохгүй.
Уншаад ойлгож байгаа эсэх, учрыг нь олж уншуулахад багш туслах чиглүүлэх
хэрэгтэй. Харилцан ярилцах зааврыг бичсэн багш баяжуулан хэрэгжүүлэх хэрэгтэй
.
 Харилцан ярилцацгаая
 Ямар ямар хүнсний ногоо мэдэх вэ?
 Тухайн хүнсний ногооны талаар юу мэдэхийг яриулах
 Бие биенийхээ асуултад бүтэн өгүүлбэрээр хариулах

Зааврыг уншиж сурцгаая. Сурах бичгийн энэ хэсэгт тогтож ажиллах хэрэгтэй.
Зааврыг зүгээр уншуулаад орхих биш зааврыг унших явцад заавраас хамгийн
чухал гэсэн зааврыг ялгаж чаддаг болгоно. ( ялгаж олуулах, уншуулах,
тэмдэглүүлэх) Зарим хүнсний бүтээгдэхүүний зааварт орц, зарим заавар хамт
бичигдсэн байгаа түүнийг ялгаж чаддаг болгоход багш анхаарах хэрэгтэй. Мөн
зааврыг зургаар бас илэрхийлсэн байдаг гэдгийг мэдэх

1. Өөрсдийн хэрэглэдэг үдийн цайны бүтээгдэхүүний зааврыг уншиж сурах дадлага

ажил хийх.
2. Багшийн зүгээс хүүхэд бүтээгдэхүүний заавраас юу чухал болохыг ялган уншиж
чадаж байгаа эсэх, өөрөө мөрдлөг болгож байгаа эсэхэд хяналт тавих хэрэгтэй.

Заавар бичүүлж сургахад:

 Хүмүүсийн бичсэн заавар дээр хэнд зорилусан, юун тухай заавар болох, тэр
зааврын чухал хэсэг аль болох талаар харилцан ярилцах хэрэгтэй. Энэ
ярилцлага хэр амжилттай болсноос дараагийн алхам шалтгаана гэдгийг багш
анхаарч ажиллаарай.
 Хэнд зориулж ямар заавар бичих талаар ярилцаж сонголт хийх боломж олгох
 Сэдвүүдээс аль чухал гэсэн сэдвийг сонгох
 Заавар бичих дарааллыг багш сайн чиглүүлж өгөх нь чухал

3. Заавар бичиж сурах

1. Бичихийн өмнө заавар уншуулж харилцан ярилцах
-Энэ заавар хэнд зориулсан
( худалдан авагч)
Хүнсний бүтээгдэхүүн авах заавар
- Юуны тухай
 Үйлдвэрлэсэн
Сэдэв хугацааг харах ( Бүтээгдэхүүн хэрхэн сонгох)
 Сав баглаа боодлыг шалгаж авах
 Өнгө үзэмж, хадгалалтыг шалгах
-Зааврын хамгийн чухал хэсэг
аль болох

(................................................)

2. Багуудын бичсэн зааврыг хананд байрлуулж ярилцах.

 3. Багуудын бичсэн заавраас хамгийн чухал гэсэн санааг сонгон авч ангийн
сурагчдын мөрдөх заавар гаргана.

4. Зааврын аль хэсэг хамгийн чухал гэдгийг ялгадаг болгох. Үүний тулд чухал хэсэг
нь энэ гэж уншуулаад орхих биш будах, зурах мэтээр ямар нэг ялгасан
тэмдэглэгээ хийж сургах нь чухал гэдгийг бодолцоорой. Дараа нь эргэж харахад
чухал нь энэ шүү гэж шууд харна. Уншаад орхисон бол заавал эхнээс нь дахин
унших болно.
5. Зааврыг нэгтгэн хянаж засварлахад багшийн зүгээс туслах. Юуг засах, юун дээр
анхаарах талаар зөвлөлгөө өгнө.

Засаж сайжруулахдаа:
 Ангиараа ярилцах
 Анхны бичсэн ноорог дээр ажиллах
 Аль хэсгийн яаж өөрчлөх
 Өөрчлөх болсон шалтгаан, саналыг тайлбарлах
 Зааврын дараалал, үг үсэг зөв бичих алдааг засна.

Зааврыг засаж сайжруулахад сурагч нэг бүрийн оруулах хувь нэмэр маш чухал.
Хэдэн сайн сурагчдын хамруулалгүй аль болох бүх сурагчдын саналыг сонсох, чи
үүн дээр ямар саналтай байна гэж, яриулахад багш чиглүүлж хяналт тавих. Тэр
зааварт миний оруулах хувь нэмэр яухал гэдгийг хүүхэд мэдэрч оролцох идэвх
сйн байх болно. Учир нь бид бүх хүүхдийг тэгш хамуулахад анхаарах нь чухал.
Сурагчид ч миний оруулах хувь нэмэр чухал гэсэн ойлголттой байвал идэвхтэй
оролцоно.
6. Сурагчдыг заавраа хэрхэн дагаж мөрдөх төлөөр зөвлөх.

Бичих үйлийг хэрхэн авч үзсэнийг J.Robert, Marzano Debra…“ Assessing student
outcomes\performance assessment using the dimensions of learning model”, I.S.P.Nation
“Teaching ESL\EFL, reading and writing” зэрэг эх сурвалжуудыг ашиглан зөвлөж байна.
Санаагаа буулгаж тэмдэглэх нь
Зарим сурагчдын хувьд өөрийнхөө хэлэх гэж буй санаагаа бичихийг илүүд үздэг байхад
тэдний зарим нь түүнийгээ бичгийн хэлбэрт оруулахдаа тийм ч хялбархан байдаггүй.
Энэ нь магадгүй тэдний хувьд өөрсдийн санаагаа буулгаж эх хэлбэрт хөрвүүлэхэд
тулгарч буй нэг бэрхшээл гэж үзэж болно. Зарим сурагчдын хувьд үүнийг хийх
боломжтой байдаг хэдий ч хэтэрхий удаан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэдгээр сурагчдын
хувьд өөрийн санаа бодлоо эх бичвэр хэлбэрт оруулахад дадал туршлага дутагдаж
байгаатай нь холбоотой. Үүний хамгийн тод нэг жишээ бол тухайн сурагчдын хувьд
ярихаас бичих рүү дамжуулан буулгах явцад бичлэгийн хэлбэрүүдийн хоорондох ялгаа
ихээхэн ажиглагддаг. Мөн дүрмийн дагуу бичихэд анхаарах нь зайлшгүй.
Зарим сурагчдын тухайд, тэд өөрсдийн хэлж буй зүйлээ бичихийг хүсэж байгаа
боловч бэрхшээл тулгардаг. Ямар ч хэлэнд бичгийн дадлага маш бага хийгддэг нь
үүний нэг дутагдалтай тал гэж хэлж болно. Учир шалтгаанаас үүдэн олон янзын арга
техникийг олж гаргах, түүнчлэн үүнийг гүйцэлдүүлэхэд багш нар энэ бүх шалтгааныг
хэрхэн олж таних, мөн эдгээр тохиолдлыг хэрхэн шийдвэрлэх хэрэгтэй болохыг
шийдвэрлэх нь зайлшгүй чухал асуудал мөн.
Хяналт
Бичлэгийн үйл явцын хамгийн чухал хэсэг бол тухайн бичигдсэн зүйлийг эргэн харж
хянах явдал мөн. Энэ нь тухайн бичигдсэн хэсэгт ямар санаа бүрэн гүйцэд орсон эсэх,
мөн ямар санаа давхардсан байгаа эсэх, цаашлаад тухайн санааг тэлэх баяжуулах, мөн
бусад алдаа мадгийг олж танихад их чухал алхам болно. Бичих чадвар сул, эхлэн
бичигчид өөрсдийн бичвэрийг хянадаггүй, мөн алдаагаа эргэн хянадаггүй.
Суралцагчдын дунд өөрсдийнхөө бичлэгийг хянах урам зоригийг дээшлүүлэх нэг арга
бол тэдэнд checklist буюу хяналтын хуудас (үнэлгээний хуудас)-ыг гаргаж тэдний
өөрсдийнх бичлэгт хяналт хийлгэх, мөн түүндээ үнэлгээ өгөх боломжийг бүрдүүлбэл
зохимжтой. Бичвэрээ үнэлэх эл судалгаа нь тухайн этгээдийг өөрийнхөө бичгийн ажлын
чанарыг сайжруулахад ихээхэн үр өгөөжтэй, чухал үнэлгээ хэмээн тооцогддог ажээ.
(Hillocks, 1984).
Үе тэнгийн буюу суралцагчид бие биендээ санал дүгнэлтийг тухайн ажлыг дуусгавар
болохоос өмнө түүнийг уншуулж, тэднээс санал авч түүнийг тухайн ажлыг эцэслэн
боловсруулахад сайжруулах үүднээс ашиглагдаг. Түүнчлэн сурагчид нь бүлгээр
ажиллах зарчмаар нэгэн нэгнийхээ бичсэн зохион бичлэгийг уншиж түүнд санал
зөвлөгөө боловсруулж өгч болно. Тэд багшид үзүүлж дүгнүүлэхээс өмнө тухайн зохион
бичлэгийг шалгахыг санал болгосон (Dixon, 1986). Суралцагчид энэ зарчмаар
ажилласнаар санал зөвлөгөгөө гаргахад бэлтгэгдэх тустай төдийгүй асуултын жагсаалт
болон хяналтын хуудас дээр ажиллаж сурах бүрэн боломжтой (Pica, 1986).
Засварлах нь
Редакторлах буюу засварлах ажил гэдэг нь тухайн бичлэгийн үг бүрийг буюу
бичлэгийн бүтэц зохион байгуулалт, хэв загвар, хэл зүйн болон үгсийн сангийн зөв
сонголт, тохирч буй эсэхийг нэг бүрчлэн засварлан бичих ажлыг хэлнэ. Бичлэгийн үйл
явцын бусад бүх хэсгүүдийн нэгэн адил редакторын засвар хийх нь аль нэг тогтсон
хэсгийг хөндөх үйл явц гэж ойлгож болохгүй. Зохиолчид өөрсдийн бичсэн зүйлийг үе үе
хянаж үзэх, мөн түүнийг засварлах, түүнчлэн бичлэгтээ анхаарч ажиллах болдог.
Түүнчлэн, редакторын засвар хийх гэдэг нь бичлэгийг дуусгавар болсон ч түүнийг дахин
хийх боломжгүй гэсэн хязгаар биш юм.
Суралцагчид өөрийн бичсэн зүйлдээ ангийнхаа нөхөд, багш нар болон бусад
уншигчдаас санал хүсэлтийг авч түүндээ редактор хийх шаардлагатай. Энэхүү санал
хүсэлт нь маш чухал бөгөөд, хэрэв бичлэгийн үйл явцын туршид хэд хэдэн удаагийн
хяналт хийх мөн тухайн бичлэгээ үргэлжлүүлэн сайжруулахад их чухал алхам болдог
аж. Бичлэгийн талаарх санал хүсэлт нь зөвхөн хэл зүйн алдаануудад онцгойлон
анхаардаг бөгөөд агуулгын хувьд тийм ч чухал засвар хийддэггүй. Багш нарын хувьд
тэдний бичлэгийн талаарх санал хүсэлтэд онцгойлон анхаарахын дээр тухайн боломж
бололцоонуудын хүрээг бүхэлд нь олж харахыг хичээх ѐстой. Тэмдэглэгээний хуудсыг
ашигласнаар тухайн үнэлгээг хийх нэг арга зам бөгөөд түүнийг хэд хэдэн шалгуураар
хувааж үнэлдэг. Нэгэн сургуулийн суралцагчын сургуулийн гүйцэтгэх ажлын даалгаврын
бичлэгийг үнэлэх үнэлгээний хуудсыг жишээ болгов. Энэ нь тухайн бичлэгийн бүтэц,
зохион байгуулалт, дэвшүүлсэн санаа түүний чанарыг гараар бичих чадвар зэргийг
харуулсан тухайлсан өвөрмөц саналуудыг энд багтаасан байна.
Үнэлгээний хуудасны загвар
Нэр: ____________________
Сэдэв: __________________

Сургалтын хөтөлбөрийн дагуу

гүйцэтгэх ажлын даалгаврыг үнэлэх хуудас
Танилцуулга ба зохион байгуулалт:

Сургалтын хөтөлбөрийн дизайнтай холбогдох ойлголтуудыг багтаасан байдал:

Холбогдох ойлголтууд ба дадал туршлагыг интерацчилах:

 Нийт сэтгэгдэл ба боломжийг сайжруулах:

Зохиогчид өгсөн санал хүсэлт тухайн бичлэгийн ур чадвар болон бичлэгт ашигласан
хэл, хэллэгт онцгойлон анхаарах нь чухал алхам болдог. Мөн түүнчлэн, санал хүсэлтэд
багтсан нэг чухал тэмдэглэлийг засвараас илүү өргөн асуудал юм. Нөгөөтэйгүүр, энэхүү
санал хүсэлт\фийдбаэк нь бичлэгийн зорилтын ойлголтуудын хүрээг тохиромжтой
бууруулах, мөн зарим загвар, схемийг сайтар дагаж мөрдөх хэрэгтэй. Фийдбаэкйин нэг
үндсэн арга зам бол бичлэгийн үйл явцыг дээр дурдсан байдлаар илэрхийлэх явдал мөн
бөгөөд тэр нь зохиогчдын хувьд өөрсдийн бичлэгийн санааг сайжруулахад шаардагдах
санал зөвлөмжийг хүлээж авах нэг оролдлого бөгөөд (Энэ хангалттай эсэх, мөн
холбоотой эсэх), мөн өөрийн санааг бүтэцжүүлэх (Чингэхдээ, Энэ бүхэн нь зохион
байгуулагдсан уу?, Тухайн дэвшүүлсэн санаа нь тодорхой бас сонирхолтой байж чадах
эсэх?) өөрийн дэвшүүлсэн санаа тань тухайн эхэд\текстэд\ бүрэн шингэж чадсан эсэхийг
тайлбарлах зорилгоор (Тохиромжтой үг хэллэгийг хэрэглэж чадсан эсэх, мөн хэл ярианы
хувьд тодорхой болж чадсан болов уу гм) асуултуудыг тавьж түүндээ хариулт олох нь их
чухал. Мөн фийдбаэк-ийн өөр нэг чухал үндэслэл бол төрөл бүрийн хэлний курсуудын
зорилго болох хэлний санаа, ур чадвар, агуулгыг зохих түвшинд анхаарч үзэх хэрэгтэй.
Фийдбаэкийн үндэслэлд шаардагдах нэг чухал зүйл бол зарим нэг загварын ач
холбогдлыг нарийвчлан тусгах зорилгоор хэл зүйн засваруудыг нарийвчлах, мөн
анхаарч үзэж буй зүйлийнхээ хүрээг сайтар авч үзэх явдал мөн билээ.
Тухайн фийдбаэкийн хамгийн чухал нэг арга бол түүнийг тодорхой хэсгүүдэд хувааж,
улмаар тухайн хэсэгт бүрт гарсан санал зөвлөмжийг нэг бүрчлэн авч үзэх нь түүнийг
үлэмж сайжруулах болно.
Фийдбаэк бичих, болон түүнийг бүтцийг сайжруулахад хэрэгцээтэй төрөл бүрийн
арга замуудыг багш нар, бусад суралцагчдаас ирсэн фийдбаэк болон өөрийн туршлага
зэргээс гарсан онцлог бүхий аргуудыг онцгойлон авч үзэх нь их чухал.
Зураг ашиглан тэмдэглэгээ хийх нь
Хэрэв суралцагч нь өөрийн зохион бичлэгээ бичиж дууссан бол юуны түрүүнд өөрийн
бичсэн зүйлийнхээ үгийг тоолох шаардлагатай. Буруу тооцоо хийхээс сэргийлэх үүднээс
тухайн тоолж буй үгээ 50, 50-иар тоолоходоо түүнийгээ эхнээсээ урагшаа, эсвэл хойноос
урагш хүртэл нь тоолно. Тухайн зохион бичлэгийн эцэст, нийт бичигдсэн үгийн тоо
жишээлбэл 236 байвал тэр бичлэг нийтдээ дурдсан хэмжээнд байна гэж үзнэ. Харин
багш тухайн зохион бичлэгийг уншиж үзээд тэр олон тооны алдааг олоод тухайн
бичлэгийн 100 үг тутамд гарсан алдааг дундажлан тооцно. Энэ нь тухайн зохион бичлэгт
орсон үгийн тоог түүний бичлэгийн алдаанд хувааж гаргасан дүнгийн хувиар
илэрхийлэгдэнэ.
Зохион бичлэг тус бүрийн дундаж үнэлгээнд үзүүлсэн тэмдэглэгээ нь тухайн
суралцагчдын сайжирч байгааг шууд харуулна. Тэд өөрсдийн үнэлгээг зураг дээр тавих
хэрэгтэй. Энэ нь суралцагчдыг цаашид улам сайжрах урам хүслийг сэргээдэг. Ихэнхдээ,
энэ нь эхнээсээ хурдан сайжрах боломж биш ч гэдээ аажим аажмаар, сайжирч, улмаар
тэдний гаргадаг олон алдааны тоо нь бага багаар буурдаг.
Систем ашиглан тэмдэглээ хийх нь
Энэ нь магадгүй суралцагчдад илүү хэрэгцээтэй байж болох авч багш нар тэдний
алдааг засахдаа дараах байдлаар засвар хийх нь илүү түгээмэл. Өөрөөр хэлбэл, энэхүү
тэмдэглэгээний систем нь тухайн суралцагчдад их чухал байдаг. Учир нь үүнээс тэд
өөрсдийн гаргасан алдааг илүү сайн олж харна.
Энэхүү тэмдэглэгээ нь тухайн хуудасны алдаатай бичсэн хэсэг дээр эсвэл тухайн
өгүүлбэрийг байгаа тэр хэсэгт нь тэмдэглэх нь илүү чухал. Суралцагчид өөрсдийн
гаргасан алдаагаа заавал засах ѐстой бөгөөд багш нар түүнийг тэмдэглэж авах
хэрэгтэй. Ихэнх зохион бичлэгүүдэд, дор хаяж алдааны ихэнх нь тухайн суралцагчийн
голдуу өмнөх алдаагаа давтдаг. Энэ нь тэдний хувьд анхааралгүй байснаас л шууд
хамааралтай. Өөрөө засварлах нь үүнийг зогсооход тусална. Суралцагчид өөрсдийн
ажлаа хянамгай засахдаа зуршлыг төлөвшүүлэхэд ихээхэн түлхэц болохын дээр багш
нар ч үүн дээр онцгойлон анхаарах нь зүйтэй. Тэмдэглэгээний систем нь тэдэнд
өөрсдийн сул талуудаа арилгахад чухал хэрэгтэй.
Бичлэгийн үйл явцад анхаарал хандуулах нь суралцагчдын бичлэгийн ур чадварыг
сайжруулахад туслахын зэрэгцээ тухайн бүтээгдэхүүнийг дуусгахад онцгой анхаарахад
төрөл бүрийн шаталсан арга замуудыг авч хэрэгжүүлснээр бичилтийн үр дүнг
сайжруулах, мөнхүү хандлага бичлэгийг илүү өргөн хүрээнд авч үзэх, мөн цаашлаад
бүтээлч ур чадварыг бий болгоход их цаг хугацаа шаардах бөгөөд бичлэгийн
шаардлагыг үлэмж нэмэгдүүлэх боломж бий болно. Хэдийгээр, энэ үйл явцын хандлага
нь тухайн суралцагчдын сонсох, ярих, унших ур чадварыг сайжруулахад ихээхэн чухал
алхам болдог.
Бичих үйл ажиллагааны хэсгийн хяналт оношилгоо
Бичилтийн үйл явцыг сайжруулахад тухайн зохиогчид өөрсдийн хийж буй зүйлдээ
хяналт хийх нь чухал. Энэ бүх хэсэгт сул хяналт тавихын зэрэгцээ үйл явцын бусад
үнэлгээг сайжруулах боломжийг бүрдүүлнэ.
Хэсгийн хяналтын талаарх мэдээллийг олох үндсэн гурван арга:
- Тухайн бичигдсэн бүтээгдэхүүнийг ойр ойрхон харах, чингэхдээ тухайн бичигдсэн
сэдвийн талаар тодорхой хэсгийг бичих
- Зохиогчдод хандсан асуулт боловсруулах
- Бичилтийн үйл явцаар дамжуулан зохиогчийн ажиглалт хийх
Энд өөрийн бичиж буй тухайн сэдэв бүхий бүтээгэхүүнийг илүү ойроос харах зорилгоор
тухайн сэдвийг эцэслэхэд хэрэг болох мэдээллийг ангилан хувааж цуглуулах хэрэгтэй.
Мөн тухайн бичлэгийн нэг чухал хэсэг бол сэдэвтэй холбогдох аливаа асуудлуудад
хэрхэн хариулт өгөхөд багш нарын зүгээс суралцагчдын асуултуудад хариулт өгч,
тэдний бичилтийг шинжилгээ хийнэ.
Бичигдсэн бүтээгдэхүүнээс оношилгоо хийх нь
Зохиогчийн зорилго: Хэрэв зохиогч тухайн бичиж байгаа зүйлийнхээ талаар асуудлыг
олж танихын тулд коммуникатив зорилгыг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Энэ хэсэгт гарсан үйл
явцын сул үнэлгээ нь дараах нэгдсэн зорилгуудын дутагдлыг арилгах хэрэгтэй.
- Бичилтийн хэсэг бүрт зорилго нь тодорхой байхын дээр дэвшүүлж буй дүр
зургийн талаарх нөхцөл байдлыг тэнцвэржүүлэх, бодитоор тодорхойлох үүднээс
уншигчдад өгөх төсөөллийг бий болгож чадах уу?,
- Зохиогч өөрийнхөө зорилгыг тодруулах, мөн бичилтийн хэсэг бүрт бодит
рефлексийг тодруулах боломжийг олж таних
Уншигчийн загварын тухайд: Тухайн зохиогч нь өөрийн бичиж буй зүйлийг хэнд
зориулж ямар санааг илэрхийлэх гэж байгаагаа тод томруунаар гаргах нь дэвшүүлж буй
асуудлаа олж гаргах нэн чухал оролдлого юм. Процессын энэ хэсгийн ядмагхан үнэлгээ
нийцэхгүй загвар, хэт дэлгэрэнгүй байдал зэргээр тэмдэглэлээс үүдэлтэйгээр тухайн
уншигчийн олж мэдэхийг хүссэн мэдээллийг хэт нуршуу байдлаар агуулснаар түүнийг
залхаахад хүргэдэг. Үүнд дараах хэд хэдэн асуулт тулгарна:
- Бичлэгийн хэсэг тус бүрээр дамжуулан албан ба албан бус байдлаар бодит
хүрээг бий болгож чадах уу?
- Хэт их хэмжээний дэлгэрэнгүй байдал нь тухайн уншигчийн мэдлэгийг
дээшлүүлэх, улмаар түүнийг эх\текст\ бичих чадварыг бий болгож болох уу?
- Хэрэв тухайн бичлэг нь тодорхой багц асуултууд дээр үндэслэгдсэн бол асуултыг
албан ѐсны бичгийн хэллэгтэй нийцүүлж болох эсэх?
Санаа бодлыг цуглуулах
Хэрэв тухайн зохиогч нь өөрийн бичиж буй зүйлдээ илэрхийлэх гэж буй санаагаа
хангалттай сайн илэрхийлж чадсан бол дараах асуултуудыг шалгаж үзэхийг хичээх нь
зүйтэй. Харин тухайн хэсэгт үр дүн тийм хангалттай сайн гарахгүй бол бүтээгдэхүүний
эцсийн үнэлгээ их тааруу байна гэж бодох хэрэгтэй.
- Таны бичсэн зүйлийн нэг хэсэгт ч тухайн дэвшүүлж буй санаатай чинь холбогдох
зүйл болон бусад сонирхолтой зүйл багтаж байгаа эсэх?
- Тухайн сэдвийн хүрээнд тохирохуйц санаа бодол нэгдэж чадсан эсэх?
 - Таны бичиж буй зүйлд хувь хүний санаа бодол, дадал зуршил болоод суурь
өгөгдөл болон уншиж мэдсэн зүйлээсээ тэмдэглэсэн эх сурвалжийн талаарх
мэдээлэл зэргийг нэг бүрчлэн оруулж чадсан эсэх?
Санаа бодлоо бүтэцжүүлэн зохион байгуулах
Хэрэв таны бичиж буй зүйл чинь маш нягт нямбай зохион байгуулалттай болж чадсан
бол доорх асуултуудад хариулт өгөх бүрэн боломжтой байна. Энэ хэсэгт ухайн
бичлэгийн үйл явцад гарсан үр дүнг илүү авч үзэх бөгөөд доор өгөгдсөн асуултад гарч
буй бэрхшээл саадыг та бүрэн давж чадсан бол таны бичсэн зүйл тухайн уншигчийн
анхаарлыг татаж, улмаар зарим нэг таагүй зүйлийг ч мөн арилгахад туслах болно.
- Таны бичсэн зүйлийн аль нэг хэсэгт тодорой асуудлыг авч үзсэн эсэх?
- Тухайн хэсгүүдэд логикийн болон сонирхлын замаар ямар нэгэн зарчмыг
тодорхойлж чадсан эсэх?
- Таны бичсэн зүйлд тухайн уншигчдад амлалт өгөх эсвэл дэд гарчгаар
дамжуулан тодорхой санаагаа дахин дэвшүүлсэн эсэх?
- Бичлэгийн чинь тодорхой хэсэгт дэд гарчгаар эсвэл сайн дараалалтай, мөн хэт
мэдрэмтгий байдлыг нэмж оруулсан эсэх?
Санаагаа бичих
Хэрэв туайн зохиогч нь өөрийн санаа бодлоо бүрэн гүйцэд, ойлгомжтойгоор илэрхийлж
чадсан бол дараах асуултуудад хариулт өгөх оролдлогыг хийх хэрэгтэй. Чингэхдээ энэ
хэсэгт тэмдэглэсэн нэг гол үйл явц бол бичлэгийн хураангуйлж, улмаар тухайн
өгүүлбэрээр дамжуулан ерөнхий утга санааг илэрхийлэхийг хичээх, бичлэгийн болон хэл
зүйн, үгийн сангийн алдаа мадгийг олох, цаашлаад бичлэг хоорондын холбоосын
логикийг сайтар хийж чадсан байх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд дараах асуултуудад бүрэн
хариулт өгч чадсан байх нь зүйтэй.
- Үүнийг бичихэд хэр их цаг зарцуулсан болох?
- Өөрийн санаагаа илэрхийлэхэд хэр хялбар байсан эсэх?
- Бичлэгийн хэсэг тус бүрт тодорхой тэмдэглэлүүдийг хийсэх эсэх?
- Бичлэгт ямар нэгэн үг үсгийн алдаа байхгүй эсэх?
Хяналт хийх
Хэрэв тухайн текст нь хэд хэдэн удаагийн анхны төсөл, ноорог бол түүнийгээ эцэслэн
эцсийн эх бичвэрийг гаргаж, улмаар түүн дээр бичлэгийн болон эхийн хувьд
шүүмжлэлтэй хандахын тулд дараах асуултуудыг бодитоор олж гаргахад түлхэц болно.
Харин тухайн текстэд дэвшүүлсэн санаа, болоод түүний бүтэц зохион байгуулалт нь
ядмагхан мэт санагдаж байгаа бол эл текстийн хэтийн дүр зураг мөн тааламжгүй байна
гэж ойлгож болно.
- Хэрэв багш чиний текстийн өмнөх драфтыг үзээд түүнийгээ дахин сайжруул гэж
хэлсэн бол өмнөх драфтаас ер дээшлээгүй байна гэж бодох хэрэгтэй.
- Ямар аспектаар үүнийг сайжруулах вэ гэдэг талаас ямар бодит сайжралт гарч
байгааг сайтар олж таних хэрэгтэй.
- Хэрэв текст тодорхой, ойлгомжтой бас сайн зохион байгууллаттай болсон бол
түүнийг сайн танилцуулах учиртай.
Редактор хийх
Хэрэв тухайн зохиогч өөрийн бичсэн текстийг системчилсэн, алдаа мадаггүй бусдаас
илүү сайн болгохыг хүсвэл дараах асуултуудад хариулт өгөхийг оролдох нь зүйтэй
болов уу? Энэ хэсэгт үнэлгээ муу байгааг үнэлэхдээ юуны өмнө бусад хүмүүсээс ирсэн
санал шүүмжлэл хариулт өгч чадсан, алдаагаа дахин давтаагүй байх, анхаарал
болгоомжгүй үг хэллэг хэрэглэсэн эсэх, эх бичвэрт эшлэгдсэн бүтээлийн жагсаалтыг
үнэн зөв хийсэн байхаас гадна бүтээлийн эшлэлийн жагсаалтыг алдаа мадаггүй үнэн
зөвөөр тэмдэглэсэн байх нь чухал.
- Тэнд өөрийн засварыг тэмдэглэсэн байх?
- Эх бичвэр нь үг үсгийн алдаагүй байх, мөн үгийн бичвэрийг нягт нямбай шалгасан
байх хэрэгтэй
- Мөн эх нь форматын хувьд зөв зохистой байхыг шаардана.
Үнэлгээний хуудастай ижил төстэй асуултуудыг багтаасан байх бөгөөд тухайн
суралцагчидтай ярилцаж байх зуураа бичлэгийн ур чадвараа мөн тодорхой бичсэн
байна.

Бичилтийн үйл Асуултууд

ажиллагаа ны хэсэг
Үүнийг бичих болсон таны гол зорилго юу болохыг
тодорхойлох?
Зохиогчийн зорилго
Таны бичих гэж буй зүйлийн тань хамгийн чухал
санаа, мэдээ нь юу болох?
Хэн таны бичсэн зүйлийг унших вэ?
Та үүнийг бичихдээ ямар нэгэн тодорхой журмыг
тодруулахыг оролдсон уу?
Та өөрийнхөө бичиж буй зүйлийнхээ талаар бодит
Уншигчийн загвар тодорхой дүр зураг гаргахыг хичээсэн эсэх?
Энэхүү сэдвийг бүрэн гүйцэт ойлгохын тулд тухайн
уншигч хэр зэрэг мэдлэгтэй байх ѐстой вэ?
Та үүнийг бичих явцдаа өөр ямар нэгэн зүйлийн
талаар бодож байсан уу?
Та энэ сэдвийн талаар хэр ихийг мэдэх вэ?
Та үүнийг бичих явцдаа ямар төрлийн эх
сурвалжуудыг ашиглаж, түүнээс хэр их мэдээлэл
Санаа бодлоо цуглуулж чадсан вэ? Эдгээр эх сурвалжууд нь юу
цуглуулах байсан эсэх?
Та өөрийн сэдвийг бичих явцдаа энэ бүх
мэдээллийг цуглуулахад хэр хялбар дөхөм байсан
бэ?
Та өөрийн бичих зүйлдээ дэд гарчгууд ашигласан
уу?
Та өөрийн бичих зүйлийн талаар ямар нэгэн өөр
Санаа бодлоо цэгцлэх, дэд гарчиг тусгайлан гаргах, эсвэл түүнийгээ
зохион байгуулах төлөвлөгөөндөө багтаасан эсэх?
Та тухайн уншигч таны бичсэн зүйлийн талаар
хэрхэн цэгцтэй уншиж чадах бол гэдэг талаас нь
бодож байсан уу?
Та нэг бус удаа өөрийн бичсэн санаагаа бичихэд
хялбар мэт санагдаж байсан уу?
Санаагаа текст руу Та үүнийг бичихийн тулд хэр их цаг хугацаа
буулгах зарцуулсан эсэх? Та үүнийг хэр хурдан бичих вэ?
Та үүнийг цаасан дээр буулгаж бичсэнээс ярих нь
илүү хялбар гэж боддог уу?
Та үүнийг бичиж байгаатай баяртай байна уу?
Та үүнийг бичих явцдаа өөрийнхөө сул болон
давуу талыг олж харсан уу? Тэдгээр нь юу
байсан? Та өөрийнхөө эхийг сайжруулж чадсан
Хяналт хийх гэж бодож байна уу?
Эдгээр бичлэгийн процессын аль нэг хэсэг нь танд
ямар нэгэн бэрхшээлтэй санагдаж байсан уу?
Та өөрийн бичсэн зүйлийг шалгахадаа тогтсон
дүрэм журмыг сахидаг уу?
Та бичвэрийн шалгагчийг ашигладаг уу? Та үүнийг
хэрэглэж байсан уу?
Редакторлах
Та үгийг өөрийн бичиж буй зүйлдээ ашиглахдаа
ямар нэгэн байдлаар толь бичиг ашигладаг уу?
 Та бичилтийн аль нэгэн хэсэгт нь эргэлзэж байсан
уу, хэрэв байсан бол хаана?
Та өөрийн бичсэн зүйл дээрх аливаа нэг алдааг
өөрөө засдаг уу?
Та эшлэл авсан ном бүтээлийн жагсаалтыг
тогтмол хийдэг үү?

Дөрөв. Хэл зүй, үгийн сангийн хэрэглээ

4.1 4.2 4.3

Үгийн аймаг Өгүүлбэр Үгийн сан
Суралцахуй
н зорилтын 3 2 3
тоо

Суралцахуйн Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

зорилт
4.1 4.1.1 Хэн?, Юу?, ямар?, Загвар 1
Үгийн аймаг хэд?,хэчнээн?,яах?гэсэн асуултад хариулагдах Ямар?
үгсийг асуултаар ялган бүлэглэх хэрэглэхийн тулд: Ямар? юу? яав?
 Эхээс үг бүлэглэхдээ асуулт тавьж Ямар?
бүлэглэх, бүлэглэсэн үгэндээ асуулт тавих. Загвар 2
Жишээ нь: хүний нэрийг ялган бичээрэй, чи Хэн? яав?
яагаад хүний нэр гэж ялгасан, ямар Хэн? юуг? яав?
учраас...., асуулт тавивал хэн? Юу? Алийг Хэний? ямар? юуг?
нь ашиглах вэ? гэх мэтээр энгийнээс эхлэх яав?
 Хэн ямар?юу ? яав?гэх мэт асуултын Загвар3
бүтцээр өгүүлбэр зохиох, өгүүлбэр дэх Эр шагай, эм шагай
үгэнд асуулт оноох олж, дөрвөн бэрх
4.1.2 Асуулт ашиглан өгүүлбэрийн буулгав. Асуулт
утгын дэлгэрүүлэх тавиарай.
 Асуулт ашиглан өгүүлбэрийг дэлгэрүүлэх Загвар4
 Эх дэх үгсийг асуултаар бүлэглэх Мэргэжлийн нэрлэсэн
 Нүдэлж буй болон утгыг нь тайлбарлаж үгийг ялгаад асуулт
сурсан үгэндээ асуулт тавих , асуултаар тавих
бүлэглэх
 Эх уншаад асуулт зохиох, хариулт өгүүлбэр
бичиж тайлбарлах

4.2 4.2.1 Асуух , хүүрнэх өгүүлбэрийг ялгах, өнгө аясыг  Харилцан яриа
Өгүүлбэр илтгэх,зөв бичих  Үлгэр
1. Асуулт хариулт 2-ын ойлгуулах асуусан өгүүлбэр  Өгүүллэг
хариулсан өгүүлбэрийн бичлэгийн хэлбэрийг  Өгүүлбэрийн
ажиглаж аялгын ялгааг нь сурагчид өөрсдөө гаргах загварууд
2. Харилцан яриа бүхий эх ашиглаж уншуулах  Үгэн тоглоомон
3. Хуруу хүүхэлдэй ашиглан харилцан яриа эхийн загварууд
өрнүүлэх  Хуруу хүүхэлдэй
4. Харилцан яриа бүхий эхийг сэтгэлийг  Харилцан яриаг
хөдөлгөөний өнгө аясаа илэрхийлэн ашиглан
төлөөлөн унших гүйцээж бичих
5. Зохиол уншаад асуулт зохиох, хариулах загвар
загвар ашиглан асуусан ба хүүрнэсэн
өгүүлбэр зохиож сурах
4.2.2 Цэг , тэмдгийг зөв хэрэглэх
 Цэг, тэмдэг, таслал нөхөж бичих, цэг ,
 тэмдэгт тохируулан өгүүлбэр зохиох
 Тэмдэг тэмдэглэгээг ашиглан аялгаа
тохируулан унших, ярих
4.3 4.3.1 Эсрэг утгатай үгийг таних, тайлбарлах Хэлц үг, эсрэг утгутай
Үгийн сан  Утга эсрэгцсэн зүйр үгийн утгыг тайлбарлах үг, гадаад үгийн сан
 Өгөгдсөн үгийн эсрэг утгыг олох бүрдүүлэх, тайлбар
 Хам сэдвээс үгийн эсрэг утгыг тайлбарлах бичиж сурснаа
 Эсрэг утгатай үгээр өгүүлбэр зохиож , ашиглахад зориулж
өгөгдсөн өгүүлбэртэй харьцуулах, таавар , төрөл бүрийн цуглуулга
үгийн сүлжээ таах хийн сэдэл төрүүлэх.
 Үгийг эрэмбэлж эсрэгцүүлдэг аргаас Үгийн сүлжээ
суралцах Үгийн таавар
 Ертөнцийн 3, шүлэг, үлгэр зохиохдоо эсрэг Эсрэг утгатай үг нөхөн
утгатай үгийг хэрэглэх загвар
 Эсрэг утгатай үгийг асуултаар таних
4.3.2 Хэлц үгийг чээжлэх, ойлгох хүйтэн ...?.....?...халуун
 Оньсого, ертөнцийн 3, зүйр цэцэн үг,
өвөрмөц хэлц тогтвортой нийлэмжийг
тогтоох, утгыг тайлбарлах, үг яриа, эх
зохиохдоо ашиглах
эсрэг утгатай үг
 Сургамжит хэлцийг ашиглан үлгэр өгүүллэг
зохиож ярьж, бичих

4.3.3 Гадаад үгийг нүдлэн тогтоох

 Эхээс гадаад үгийг ялгах,
 Толь бичиг ашиглан, утгыг нь тайлбарлах
 Хам сэдвээс тайлбар хийх, өгүүлбэр зохиох,
нүдэлж тогтоох

Багшид өгөх зөвлөгөө

Үгийн аймаг: 2005 оноос сурах бичгүүдэд үгийн аймгийг жинхэнэ нэр, тэмдэг нэр,
тооны нэр...гэсэн хийсвэр нэр томьѐоны доор шууд тодорхойлолт чээжлүүлэх,
чээжилснээ ашиглаад бүлэглэж байсан бол 2009 оноос хойш үгийн аймгийг таниулахдаа
тэмдэг нэр, тооны нэр... гэсэн хийсвэр нэр томьѐоноос зайлсхийж юуг нэрлэсэн утгын
ангилал дээр нь тулгуурлан хүнийг нэрлэсэн, амьтныг нэрлэсэн, ургамлыг нэрлэсэн,
шинжийг нэрлэсэн, тоог нэрлэсэн, үйл хөдлөлийг нэрлэсэн гэх мэтээр таниулж байсан
бол энэ сургалтын асуулт төлөвлөгөө асуултыг ашиглан үгсийг бүлэглэн хэрэглэж
болохыг чухалчилж байгаа билээ. Иймээс асуултын тусламжтайгаар өгүүлбэрийг
хураах, дэлгэрүүлэх дасгалудыг цөөнгүй сонгосон бөгөөд энэ нь үгийг утгаар нь
ангилсан ангиллын эхлэн тавигдаж буйг багш нар анхаарах хэрэгтэй. Тиймээс асуулт
тавихдаа асуух утгатай үгийг зөв сонгож хэрэглэж байгааг нь анхааран засаж, дэмжих
хэрэгтэй, харин тусгайлан сэдэв болгож сурах бичигт оруулаагүй ч эх зохиож бичих
санаагаа дэлгэрүүлэх, хураах, асуулт тавих, хариулах, харилцан яриа чадварыг
хөгжүүлэх зорилгоор асуух утгатай үгийг хэрэглэх улмаар үгийн утгыг таних, бүлэглэх
бүлэглэж сурах чадварт сургаж байгаа юм.

Үгийн сан: Анги ахих тусам тодорхой үгийн сангийн баяжилт хийлгэхийн тулд
толь бичиг ашиглах чадвартай сургах, үгийн утгын тайлбарыг тэмдэглэх үгийн утгыг
тааварлах чадвар зэргийг зохиол бүрээр хөгжүүлж байгаа харин үгийн утгыг танихдаа
эсрэг утгатай үгийг эхэд тулгуурлан тайлбарлах, таних, харин хэрэглээ болгохыг зүйр
цэцэн үг, ертөнцийн гурав, оньсого зохиохдоо хэрхэн ашиглаж болохыг үлгэрлэн
оруулсан байгаа үүнийг ашиглан эсрэг утгыг таних тайлбарлах хэрэглэх чадварыг
хөгжүүлнэ. Гадаад үгийг нүдэлж тогтоон, тогтоосноо чээжээр бичих, бичиж сурсан үгээ
эх дуурайн зохиох, зохиож бичихдээ ашиглана.

Үгийн сан, баялгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор үгийн утгыг таних , танихдаа толь
бичиг ашиглах, утгыг таамаглах зэргээр бүтээлч бичиглэл хийлгэнэ. Үгээ бас хэрэглэж
чаддаг болгохын тулд хэрхэн хэрэглэсэн үлгэр, өгүүлэл , шүлэг уншуулахаас гадна,
өөрсдөөр нь өгүүлбэр, үлгэр, эх зохиох ажлыг тогтмол хийлгэж хэвших, үгээ тайлбарлаж
сурах зорилгоор өөрсдөө таавар, тоглоомын асуулт бэлтгэх , тоглоомонд оролцох
үйлийг зохион байгуулж хүүхдийн ахицыг үнэлээрэй. Бүлэг үгсийг утгын ялгааг мэдэрч
унших зөв бичиж сурах зорилгоор дараах үгийг нүдлэх утгыг нь ялгаж сурах. Жишээ нь:

Үгийн сан: билиг, бэлэг

Нүдлэх үг: билэг, бэлэг, нялх, торох-торх, шарах-шарх
Багшийн мэргэжлийн мэдлэгт: Ижил үг
Дуудлага хэлбэр ижил утгаараа өөр үгийг хэлнэ. Ижил үгийн үндсэн шинж бол 2 буюу
хэд хэдэн үгийн агуулгын тал ялгаатай боловч илэрхийлэх тал нь адил байдагт оршино.
Тус тусдаа үглэвэр, утгалбартай байна.
Үгийн сангийн ижил нэр – омоним
Жишээ: тохой I (гар тохой), тохой II (уулын тохой), гол I (гол горхи),гол II (дугуйны гол)
Хэлбэрийн ижил нэр – омоформ Жишээ:
харуул I (хөрөө харуул), харуул II (дүүд харуул), хий I (ажил хий), хий II (хорт хий)
Дуудлага ижил нэр – омофон Жишээ:
гэрлэ(хүнтэй гэрлэ), гэрэл(гэгээ), хавх(чонын хавх), хавах(дээл хавж оѐх)
Бичлэгийн ижил нэр – омограф Жишээ: ангийн
(буу), ангийн (хаалга), сангийн (аж ахуй), Сангийн (хүний нэр)
Эдгээр үгсийн зөв бичиж сурахад дараах алхамчилсан үйлийг хийгээрэй.

1. Монгол хэлэнд дүрс ялган бичдэг үг олон байдгийг ярилцаад, хэрхэн төсөөлж
байгаагаар нь бүтэн өгүүлбэр зохиолгоорой.
2. Өөрсдийн төсөөлсөн, баримжаалсан зүйлийг бусдад илэрхийлэх тэдний саналыг
сонсох нь баримжаалсан зүйлээ бодит үйл болгоод бусдад гадаад яриа болгож,
илэрхийлж байгаа учир үүнд багш бүтэн өгүүлбэрээр, зөв өгүүлбэрийн бүтцээр
хэр учирзүйн үндэслэлтэй илэрхийлж буйг хянах, зөвлөгөө өгөх хэрэгтэй.
3. Өөрийн төсөөлснийг нь ...яагаад? гэсэн нээлттэй асуудлаар тодруулна.
4. Өөрөө төсөөлөн, хичээлийн туршид мэдлэг бүтээсэнд нь хариулт болгох
зорилгоор эх уншуулна.эхийн агуулгаас бэлэг, билиг гэсэн үгсийг хэрхэн ялгаж
бичдэгийг мэднэ.
5. Ялгаж чадаж байгаагаа илэрхийлж эх ашиглан тайлбар бичнэ.
6. 1-р ангиас үелж уншаад үеийн тухай мэдлэгтэй болчихсон байдаг учир тэрхүү
мэдлэгийг нь ашиглан үеийн тухай ойлголтыг эгшгийн тоогоор үгэнд үе байдаг
гэж сэргээн бэлэг, билэг гэсэн үгсийг үелүүлнэ.
7. Хэсэг хугацааны дараа сурагчийн ЧАДВАРЫН ахицыг үнэлэхдээ багшийн номон
дахь үнэлгээний загваруудыг ашиглана уу. Жишээ нь:

Чадвар Илрүүлэх шалгуур Хааяа Ихэвчлэн Үргэлж

Үгийн Үгийн утгыг ойлгохын тулд толь бичиг
утга ашиглах
ойлгох Үгийн утга ойлгохдоо өгүүлбэрийн хам
бүтцээс гаргах
Үгийн дуудлага ижил үгээс зөв сонголт
хийн зөв бичих
Мэдсэн үгсээр өгүүлбэр зохион бичих
Харин эсрэг утгыг таниулахдаа дараах 7 төрлийн дасгалаар чадваржуулаарай.

Дасгал1: Аль нь зүйр үг, аль нь оньсого вэ? Таагаарай.

Хол явъя гэвэл ойроос эхэл
Ихийг хийх гэвэл багаас эхэл
Унтаж , мартах уруудахын шинж
Санаж сэдэх өөдлөхийн шинж
Харахад бага
Ханилахад их
а.Өнгөөр ялгаж бичсэн үгсийг хоѐр хоѐроор нь хуулж бичье. Үлгэрлэвэл:мартах-сэдэх,
өндөр-нам, ..........
б.Эдгээр үгсийг харьцуулж уншаарай, ямар утгатай үг гэж нэрлэж болох вэ?
Дасгал 2: Зургйиг ажиглаад, нэрлэж бичээрэй.
Өндөр - нам, урт - богино, уйлах - инээх, олон – цөөн, том – жижиг
Дасгал 3: Зүйр үгэнд үг нөхөж бичээрэй, ямар ямар эсрэг утгатай үг үүссэн бэ? Ялгаж
бичье.
Сайныг дагавал сарны гэрэл
.......... мууг дагавал могойн хор
Үнэн үг үнэд хүрнэ
...........үг хор хүргэнэ
Инээсэн бүхэн нөхөр биш
...........бүхэн ........... биш
Өлсөхөд өлөн бугын эвэр зөөлөн
............ цагаан хурганы сүүл ......

Үнэн Нөхөр зөөлөн

Инээх өлсөх
Дасгал 5: Үгийн сүлжээн дэх эсрэг утгатай үгийг олоорой. Зөв олбол догшин гэдэг үгийн
эсрэг утгатай үүснэ.
1 Н
2 О
3 м
4 Х
5 о
6 н
Өндрийн ........................
Холын
Сайны эсрэг утга
Цагааны
Цөөний
Дайсны
Дасгал 6: Үгийн утгыг эсрэгцүүлэн зүйр үг зохиож бичье.
 Ямар юм, хүн, үйл хөдлөл, шинж байдлын эсрэг утгыг гаргах уу гэдгээ бодоорой.
Тухайлбал: хүний сайн, муу чанарын тухай бичье.
Ажилч хүн арван гартай, тэгвэл ямар хүн ганц гаргүй мэт байж болох уу?
 Сонгож буй үгийн утга тохирох эсэхийг ярилцаарай. Тухайлбал : амтай, тэнэмэл,
өөдгүй, худалч, залхуу гэх мэт үгсийг сонгон ярилцаж үзээрэй.
 Аль үг нь онож хэрэглэхээр эсрэг утга үүсгэж байна? Яагаад?
 Зохиож сурсан бол өөрөө зохиогоод үзээрэй.
Дасгал 7: Зураглалыг тайлж уншаад, жишээ өгүүлбэрээр батлаарай.

хойд
Хэзээ?
зүүн баруун
төв
 үүрээр өглөө үдэд орой үдэш

урд

Сурагчид асуулт асуух нөхцөл

 Ангийн сурагчдыг хичээлд бүрэн хамруулснаар тэд багшаас асуух асуулттай

болно.
 Сурагч багшаас асуулт асуухаасаа өмнө бусад нөхдөөсөө эхэлж асуугаад
хариултыг авсан байна.
 Сурагчид гараа өргөж ангийнхнаасаа асуулт асуухад бэлэн биш байгаа бол
асуултын хана, асуултын хайрцаг\асуудлын ном гэсэн бусад хэрэгслүүдийг
ашиглаж болно.
1. Асуултын дагуу ярихдаа номноос лавлаж уншихыг санал болгож, үүний дараа
ялгавартай хүүхдийг тэгш хамруулан оролцохыг хичээх. Яагаад? гэсэн асуултад
хариулт өгч байгаа бол гол санааг ухаарсан, ухаарснаа хуваалцах хүүхэд,
тиймээс энэ санааг гаргуулах дэмжлэг асуулт бэлтгээрэй.

2. Хуулж бичиж байгаа хэсэг бол гол, чухал санаа бөгөөд үүнийг тэмдэглэж сурах нь
эхээс гол санаа, гол хэсгээ тэмдэглэн уншихын эхлэл болно.

3. Ухаарч ойлгож уншсаныг дүгнэх асуулт тул, ярилцангаа хүүхдийг дэмжих, ахиц
болох асуулт бэлтгэх. Тухайлбал: Алунгоогийн домгийг мэдэх үү? Түүнтэй холбоо
байна уу? гэх мэт.

Өгүүлбэр: 1-р ангиас эхлэн хэлний нэгжүүдийг ярьж сурахаас нь эхлэн таниулж байгаа
бөгөөд 1-р ангид уншиж бичихээс өмнө, бичигт тулгуур дохио ашиглан ярианы хэлэнд үг,
өгүүлбэр эх ашиглан хүмүүс бие биенээ ойлгож харилцаа үүсгэж байгааг ухааруулаад
2-р ангидаа дасгалын зааврыг уншиж ойлгох явцдаа хэлний нэгжүүдийг шууд ялгаж
сурсан байна. Жишээлбэл: Өгүүлбэр хэд хэдэн үгээс бүтнэ, томоор эхэлж бичнэ,
төгсгөлд нь цэг, асуултын тэмдэг, анхаарлын тэмдэг зэргийг хэлэх аялга, сэтгэлийн
хөдөлгөөн, өнгө аясаас хамаарч ашигладаг, сонгож хэрэглэдэг болохыг мэдэж авна. 82-
90 талууд хүртэл тусгайлан бүлэг болгож оруулсныг алхамчилсан үйлээр нь
ашиглаарай. Өгүүлбэрийн аялга, цэг, тэмдгийн хэрэглээг ойлгуулахдаа хуруу хүүхэлдэй,
үгэн тоглоом, харилцан яриа, үлгэрийг ашиглаарай.