Krisis

Journal for contemporary philosophy

PETER GESCHIERE
EEN WORSTELING MET PRODUCTIEWIJZEN 45-48
TABLE OF CONTENTS
Krisis, 2010, Issue 2 PETER THOMAS
www.krisis.eu LABOUR -POWER 49-54
SARA MURAWSKI
Articles
PRIMITIVE ACCUMULATION 55-59
JODI DEAN JOHAN FREDERIK HARTLE
DRIVE AS THE STRUCTURE OF BIOPOLITICS 2-15 PHANTOM -LIKE OBJECTIVITY 60-65
PAULUS LIPS Review essay
DE JANUSKOP VAN DE GEZONDHEIDSRAAD 16-28 JAPPE GROENENDIJK
THE TIMES THEY ARE A - CHANGIN ’
Dossier: Wilders REFLECTIES OVER TIJD 66-70
DE REDACTIE
DE ONBEGREPEN WILDERS 29-30 Reviews
JACQUES BOS
DE UNIVERSELE AANTREKKINGSKRACHT
GIJS VAN OENEN VAN HET GELIJKHEIDSIDEAAL 71-76
VOLK , POLITIEK EN FILOSOFIE 31-34
GIJS VAN OENEN
MENNO HURENKAMP IS IT ALL ABOUT THE STATE ? 77-80
LINKS IS VERWARDER DAN RECHTS 35-37
JOHAN FREDERIK HARTLE
J . H. DE RODER ITALIAN INDIFFERENCE 81-84
‘U KUNT BEZWAAR HEBBEN TOT U EEN ONS WEEGT ’ 38-41
MARTIN BOECKHOUT
Dossier: Marx BEROEP : WETENSCHAPPER 85-89
EVA DE VALK
YRRAH STOL
KRISIS , DE CRISIS EN HET MARXISME 42-44 OP ZOEK NAAR EEN ‘ AMODERNE ’ ETHIEK 90-93

1
Krisis
Journal for contemporary philosophy
JODI DEAN
DRIVE AS THE STRUCTURE OF BIOPOLITICS
ECONOMY , SOVEREIGNTY , AND CAPTURE
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
1 the inescapability of resistance and renewal – change is ineliminable –
Biopolitics is a strange term. It flourishes in a range of discursive habitats
throughout the humanities and social sciences, from network science to
international relations theory, political philosophy to public policy.1
Different authors use the term ‘biopolitics’ in multiple, sometimes
conflicting ways. For some, a gesture to biopolitics or the biopolitical is
necessarily critical; others use the term descriptively or even
affirmatively.2
Giorgio Agamben associates biopolitics with Western models of sover-
eignty, more specifically, with that modern sovereignty that takes life as
its primary political value such that there is no separation or distinction
between politics and life, what the state includes and what it excludes.
Drawing from Hannah Arendt and Michel Foucault, Agamben draws out
the horrific repercussions of the politicization of life, construing the Nazi
death camp as the ‘hidden matrix and nomos of the political space in
which we are still living’ (Agamben 1995: 166).3 In contrast, Michael Hardt
and Antonio Negri affirm biopolitics as the productive power of life, the
disruptive and innovative potential that arises out of the interactions of
2
the bodies and desires constitutive of the multitude (Hardt and Negri:
2009: 58-59). Although at risk of capture and corruption, biopolitics is an
ontological event overflowing capitalist processes and values. Roberto
Esposito offers a third conception of biopolitics, one that synthesizes
Agamben and Hardt and Negri in a critical reading of the threat the mul-
titude poses to personal identity and a reconceptualization of an openness
to community (Esposito 2008). Seemingly far removed from these increas-
ingly influential debates in contemporary Italian political theory is still
another version of biopolitics, one associated with Albert Somit’s and Ste-
ven Peterson’s work in evolutionary biology (Somit and Peterson 2003).
They argue that human political arrangements need to be understood
not in historical and cultural terms but rather in light of genetically
transmitted species-wide behaviors.
Throughout these dispersed treatments of biopolitics is a claim regarding
the merger of politics and life. Our present biopolitical setting, we are told,
renders us incapable of thinking politics without life and life without
politics. While Hardt and Negri conceive these imbrications in terms of
Agamben and Esposito consider the shared biopolitical horizon of democ-
racy and fascism a fundamental problem for contemporary politics. Thus,
Agamben and Esposito highlight (and Somit and Peterson exemplify) our
continued entrapment in the political logic and suppositions that
produced eugenics, Nazism, fascism, and the camps. As bare life, we are
exposed and at risk, threatened by the very relations that condition and
secure us. It’s no wonder, then, that Slavoj Žižek associates contemporary
biopolitics with post-politics: preoccupation with protecting and
immunizing perpetually vulnerable and potentially victimized life
manifests itself in a constant mobilization and administration of fear that
displaces a politics based in universal axioms (Žižek 2007: xxvi-xxvii).
Rather than embrace the story of the absorption of politics into life and
life into politics, I consider here the specificity of biopolitics, the coinci-
dence of an ostensibly vital and energetic domain of productive life with a
stagnant, deadened, and deadly terrain of sovereign political action. I ar-
gue that biopolitics is best understood not as a mode of governance that
takes life as its object but rather as the unintended byproduct of the clash
Krisis
Journal for contemporary philosophy
between sovereign power and capitalist economics. Biopolitics is an effect
of the capture of popular sovereignty in a kind of loop around the absence
of political sovereignty in the economy. To make this argument, I draw
from Foucault’s discussion of liberalism and neoliberalism and Lacan’s
account of drive.
The most significant work on the link between biopolitics and the relation
between sovereign power and capitalist economics comes from Foucault’s
1978-1979 lectures published as The Birth of Biopolitics. Foucault begins
these lectures with a gesture to Freud’s epigraph to The Interpretation of
Dreams, ‘acheronta movebo’ (a line from Virgil which can be roughly
translated as ‘if I can’t move heaven, I’ll raise hell’). He ends the lectures
with a return to the Freudian thematic of dreams and dream
interpretation, concluding that liberalism ‘is not a dream that comes up
against a reality and fails to insert itself within it’ (Foucault 2008: 320). No,
liberalism is a ‘form of critical reflection on governmental practice’ (321).
It is a reflection, Foucault points out, motivated by a suspicion: is
government necessary at all? Do free people and free markets need
supervision and regulation or are they better off when left to themselves?
Over the course of the lectures, Foucault demonstrates how liberalism’s
claims to laissez faire, to let the market be, incite a wide range of
interventions throughout the newly emergent domain of civil society.
Liberalism ends up doing the opposite of what it intends, in effect proving
that its suspicions were justified all along: government does bring with it
the risks of its own over-reaching. For Foucault, liberalism’s inability to
move heaven, that is to say, its recognition of the market as a site of
spontaneous truths that must be obeyed and natural mechanisms that
must be allowed – even made – to function opens up a new kind of hell.
The gestures to Freud in The Birth of Biopolitics suggest that there might
be some benefit in reading Foucault’s discussion of the emergence of bio-
politics out of competing, even contradictory tendencies in liberalism
with an eye to psychoanalytic theory. Foucault’s liberalism is one preoc-
cupied with excess, driven by the question of too much and too little. It’s a
circuit of critical reflection and intervention perpetually seeking to navi-
gate the border between the maximum and minimum fixed by necessities
intrinsic to the nature of governance. This description of liberalism’s con-
3
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
stitutive instability resonates with Jacques Lacan’s discussion of the drives.
Lacan writes, ‘everything that has to do with the Triebe raises the question
of plasticity and of limits’ (Lacan 1997: 94). My wager here is that the psy-
choanalytic notion of drive can open up and clarify the problem of too
much governance that Foucault situates in the place of liberalism’s miss-
ing heart. Psychoanalysis (or, more specifically, some of the insights de-
veloped in recent psychoanalytic theory) allows us to draw out and make
explicit a logic implicit in Foucault’s account of a liberal governmentality
that ends up doing what it most seeks to avoid.
There are additional indications that psychoanalytic theory can help
clarify thinking about biopolitics. Freud’s view of drive as a concept on the
frontier between the mental and the somatic resonates with Foucault’s
discussion of biopolitics in terms of knowledge and mechanisms that take
the population or species body as their target and object. Drive and
biopolitics each cut through what are posited as the natural rhythms and
processes of organic life. As Lacan notes in his discussion of Freud’s
description of drive as a ‘constant thrust,’ ‘the constancy of the thrust
forbids any assimilation of the drive to a biological function, which always
has a rhythm’ (Lacan 1998: 165). Likewise, Foucault’s presentation of
biopolitics as a technology that aims toward equilibrium but nonetheless
fails echoes Lacan’s lectures (given twenty years earlier) on drive as
‘beyond the instinct to return to a state of equilibrium’ (Lacan 1997: 212).
Once stuck in the loop of drive, the subject keeps doing the same thing,
trying to get the same result, the same enjoyment (jouissance), even to
the point where these repetitions become destructive of other aspects of
the subject’s well-being and throw the subject out of joint. Hence Lacan
views drive as such as destructive ‘given that it challenges everything that
exists’ (Lacan 1997: 212). For a final indication of the potential benefits of a
psychoanalytic treatment of biopolitics, we could construe the rim-like
structure of the drives that Lacan finds in Freud, particularly in
connection with the gaze, the mouth, the anus, and the breast, as figuring
Foucault’s primary examples of biopolitics: surveillance, public health,
sexuality, and reproduction.
These examples, however, are at best analogies and metaphors. The thesis
I defend here is stronger: the structure of biopolitics, biopolitics’ underly-
Krisis
Journal for contemporary philosophy
ing dynamic and shape, is drive. A psychoanalytically attuned reading of
Foucault’s lectures on biopolitics brings out the formal dimension of the
historical emergence of biopolitics as the byproduct, the effect, of political
sovereignty’s confrontation with an economic demand, that is, with the
appearance of the market as a site of truth beyond the reach of sovereign
power.
Given the complexity of the drives, and the disputes over drive within the
psychoanalytic field, drive may not seem the best choice of a concept to
analyze much of anything (even if it has some metaphorical appeal).
Freud changes his theory of the drives over the course of his career. Lacan,
having initially focused on desire, turns to drive only at the end of the
1950s, varying and revising it for the next two decades. Melanie Klein and
Jean Laplanche, to mention but two others, have still different accounts of
drive. Later critics and analysts alter and combine and correct these and
other notions of drive in accordance with their own reading, thinking,
and clinical practice. Some of the most influential of these later analyses
come from Lacanian theorists Joan Copjec, Mladen Dolar, Slavoj Žižek,
and Alenka Zupančič. All in all, the discursive habitat of drive resembles
that of biopolitics in its fecundity and disarray, but, again, not in a way
that suggests a productive analytical affinity between the concepts (cf.
Johnston 2005).
Despite these difficulties, the concept of drive can go some way toward
clarifying how it is that biopolitics is a politics of reversal, repetition, and
return wherein activity and passivity converge (Freud 1915: 127). While
Freud’s vicissitudes of the drive are generally known (reversal into its op-
posite, turning round upon the subject’s own self, repression, and subli-
mation), three features of the perhaps less familiar Lacanian notion of
drive bear emphasizing. The first concerns the difference between drive
and desire as relations of jouissance, in other words, as economies
through which the subject structures her enjoyment. Desire is always a
desire to desire, a desire that can never be filled, a desire for a jouissance or
enjoyment that can never be attained (Žižek 2000: 291). In contrast, drive
attains jouissance in the repetitive process of not reaching it. Failure (the
thwarting of the aim, the missing of the goal) provides its own sort of suc-
cess insofar as one cannot not enjoy.4 Such failure or thwarting is key to
4
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
sublimation, itself premised on the providing of the drive with a satisfac-
tion different from its aim (Lacan 1997: 111). In drive, one doesn’t have to
reach the goal to enjoy. Enjoyment attaches to the process, thereby cap-
turing the subject. Enjoyment, no matter how small, fleeting, or partial, is
why one persists in the loop of drive.
Explaining the difference between desire and drive via Lacan’s objet a,
Žižek adds a second feature to the notion of drive, namely, loss. He writes:
‘Although, in both cases, the link between object and loss is crucial, in the
case of the objet a as the object of desire, we have an object which was
originally lost, which coincides with its own loss, which emerges as lost,
while, in the case of the objet a as the object of drive, the “object” is
directly the loss itself – in the shift from desire to drive, we pass from the
lost object to loss itself as an object. That is to say, the weird movement
called “drive” is not driven by the “impossible” quest for the lost object; it
is a push to directly enact the “loss” – the gap, cut, distance – itself.’ (Žižek
2008: 328).
Drive is a kind of compulsion or force. And it’s a force that is shaped, that
takes its form and pulsion, from loss. Drive is loss as a force or the force
loss exerts on the field of desire.
A third feature of drive important for the argument here is Lacan’s
treatment of drive as ‘a will to create from zero, a will to begin again’
(Lacan 1997: 213). Even as the drive is destructive, ‘a challenge to
everything that exists,’ it is also an opening to something new.5 Dolar
extends the idea of drive as creative destruction to the political,
positioning drive as a force of negativity that makes politics possible (Dolar
2009). An excess that subverts all attempts to reduce politics to the proper
arrangement of subjects and institutions, drive prevents an order from
permanently stabilizing or closing in upon itself. It marks the crack in the
social that opens the way to politics. For Dolar, then, psychoanalysis
contributes to political theory a view of politics as necessarily a dis-
locating, a shifting of relations, rather than only or primarily an ordering
and its reproduction.
Krisis
Journal for contemporary philosophy
My discussion of drive as the structure of biopolitics considers the destabi-
lizations specific to liberalism and neoliberalism. I am concerned with the
ways creative disruption in one direction produces a new entrapment or
snare in another, the ways ordering and disordering are the same process
from different vantage points. Disordering and destabilization, ‘untying’
in Dolar’s language, are as much attributes of governmentalities as are
regulating and guiding. Read in terms of this aspect of drive, biopolitics
appears both as a creative explosion in the tactics and mechanisms of
governance, an ever-expanding and ever-shifting network of possible
targets, and as the capture of subjects within the circuits through which
they are governmentalized as passive parts of a population.
This view of drive as a destabilizing force of loss and capture is the back-
ground against which I take up Foucault’s lectures on biopolitics. After a
brief discussion of Foucault’s introduction of biopolitics in the context of
his analysis of a change in the operation of sovereignty, a change from the
old right to ‘take life or let live’ to a new power to ‘make live’ and ‘let die,’
I focus on his account of liberalism and neoliberalism in the 1978-1979
lectures on the birth of biopolitics. Particularly remarkable in these later
lectures is the way that biopolitics doesn’t seem to be born. It is perpetu-
ally deferred as Foucault attends to the shift from liberal to neoliberal
governmentality, emerging only as kind of after-effect or byproduct.
Drive can account for this deferral as well as for the plasticity and the dis-
persion throughout the population of the tactics Foucault associates with
biopolitics. That the drive is thwarted or sublimated means that it reaches
its goal by other means, through other objects. Blocked in one direction,
it splits into multiple vectors, into a network. If Freud views the process as
akin to the flow of water into multiple tributaries and canals, we might
also think of it as an acephalic power’s attempt to constitute and reach its
objects by any means necessary (Lacan 1997: 91). The very attempt to in-
hibit sovereign power, to reduce sovereignty’s domain by treating the
market as an autonomous site of truth with laws immune to sovereign
direction, enables the intensification and spread of biopolitics. Biopolitics
is thus a by-product of the limitation of sovereignty, a set of mobilized
effects of its interiorized critique, limitation, and redirection. Biopolitics
takes its form as the loss of sovereign political power, more specifically, in
the circumscription of the authority of the people as a collective who
5
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
thereby come to be passively rendered as the population, a target of mul-
tiple, shifting interventions. Drive enables us to understand how it is that
the people are captured in the population, a capture that neoliberalism
amplifies and extends.
2
In his last lecture in the 1975-1976 series (collected in the volume, Society
Must be Defended, 2003), Foucault presents biopolitics as a new
technology of power that emerges in the middle of the eighteenth
century. Biopolitics is a continuous, scientific power to make live via a
kind of regularization that aims toward equilibrium. Unlike the
individualizing disciplines, the regularizing processes of biopolitics take
the population as their object. They apply to ‘man as living being’ or ‘man
as species.’
This technology of power has three primary domains. The first is that of
birth and death, reproduction and longevity. Rather than taking
epidemics as the primary problem for public health, biopolitics targets the
illnesses endemic in a population, in effect treating every element of the
life process as endangered and in need of supervision and management.
The second domain is the field of accidents. Here biopolitics intervenes in
the forms of insurance, public hygiene, and issues of safety. Again, the
supposition is not that biopolitics can permanently eradicate accidents
from the life of a population. Rather, it is that it can discern the
probabilities of certain accidents, measure risk, and decrease the negative
effects that accidents can have. Finally, the third domain is the
environment or human habitat. Biopolitics aims at reducing the dangers
that the external environment poses to a given population. Overall, in the
second half of the eighteenth century a technology of power emerges that
takes as its object the regularization of life, the maintenance and securing
of life against a whole series of vagaries, accidents, misfortunes and inevi-
tabilities.
Insofar as biopolitics takes care of life, it creates some distinct problems for
sovereignty. The attempt to secure life in its totality, to maintain com-
pletely a population, results in monstrous reversals as biopolitics turns
Krisis
Journal for contemporary philosophy
into an intensified politics of death. Atomic power best exemplifies this
biopolitics that comes to exceed sovereignty: itself the manifestation and
result of the imperative to secure a population completely, atomic power
can, if deployed, destroy the sovereign power to maintain life. With a pul-
sion of its own, biopolitics turns round upon itself as a logic, system, or set
of tactics and suppositions. It persists and expands and compels as a kind
of acephalic force, a force that exceeds sovereignty’s attempts to contain
or control it.
If atomic power is an externalized biopolitics, a biopolitics in conflict with
other states, then racism works as an internalized biopolitics, a biopolitics
wherein the population is itself the target of the processes designed to
maintain it, a target now viewed as a locus of impurity and inferiority.
Foucault states:
‘And the reason this mechanism can come into play is that the enemies
who have to be done away with are not adversaries in the political sense of
the term; they are threats, either external or internal, to the population
and for the population. In the biopower system, in other words, killing or
the imperative to kill is acceptable only if it results not in a victory over
political adversaries, but in the elimination of the biological threat to and
the improvement of the species or race.’ (2003: 256).
Racism is bound up with technologies that put biopower to work, with a
State that uses race to justify its sovereign power of making life and letting
live and so mobilizes death in order to strengthen the race. Not only is the
‘bad’ or ‘inferior race’ eliminated, but the ‘good’ one gets stronger
through the extermination of those who might weaken or corrupt it.
It's no surprise, then, that Foucault says the most murderous States (the
capitalization is in the text) are the most racist. His example is Nazi
Germany, where ‘murderous power and sovereign power’ were
‘unleashed throughout the entire social body’ (2003: 259). In their attempt
to achieve the proper regeneration of the race, the Nazis exposed the
entire population to death. Accordingly, Foucault reads Nazi society as a
society of generalized biopower.
6
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
To be sure, Nazi society also relied on the generalization of the sovereign
right to kill. Nazi rule was not only biopolitical. It required the
coincidence of two mechanisms: the classic sovereign right of life and
death and the new mechanisms of biopower. Foucault explains:
‘The Nazi State makes the field of the life it manages, protects, guarantees,
and cultivates in biological terms absolutely coextensive with the
sovereign right to kill anyone, meaning not only other people but also its
own people. There was, in Nazism, a coincidence between a generalized
biopower and a dictatorship that was at once absolute and retransmitted
throughout the entire social body by this fantastic extension of the right
to kill and of exposure to death.’ (Foucault 2003: 260).
Foucault suggests that this Nazi combination of biopower with the
sovereign right to kill may be ‘inscribed in the workings of all States’
(Foucault 2003: 260). But he retreats from the point, uncertain whether to
ascribe a ‘becoming fascist’ to capitalist states. In fact, not only does he use
this term ‘becoming fascist’ critically in his later lectures on the birth of
biopolitics, but he rejects the ‘state phobia’ that views the state in terms of
an unlimited power of expansion or endogenous imperialism (Foucault
2008: 187).
The 1975-1976 lectures suggest a view of biopolitics as a tactic of power
that takes the life of the population as its target. Aiming to regularize life
processes into a sort of equilibrium, biopolitics turns into its opposite,
ultimately working against the very population it is supposed to secure, as
Foucault’s examples of atomic weapons and racism demonstrate. In its
taking possession of life, biopolitics provides a particularly dangerous and
murderous supplement to classical sovereignty’s right of life and death.
Read against the 1975-1976 lectures, the 1978-1979 lectures are remarkable
in part for what they don’t say, for the themes they do not develop but
diverge from instead. The most dramatic difference is Foucault’s critique
of ‘state phobia,’ his rejection of ‘the great fantasy of the paranoiac and
devouring state’ that results in the sloppy, imprecise ‘move from social
security to concentration camps’ (2008: 188). Whereas the earlier lectures
suggest precisely such an elision between insurance and Nazi death camps,
Krisis
Journal for contemporary philosophy
the later ones both reject such an ‘inflationary’ analysis and situate its
currency within the setting of neoliberalism’s critique of Keynesianism,
New Deal and Popular Front policies, socialist approaches, and National
Socialist economics and politics.
Here are three other, related, divergences. First, the Nazi State is no longer
an exemplar of biopolitics but an exception insofar as it results from a
convergence of two models of sovereignty. Second, Foucault’s discussion
of biopolitics does not continue along the lines of racism and
ethnocentrism that he suggests in the earlier lectures. Instead, biopolitics
is situated within a liberal governmentality, that is to say, within the
specific conjunction of economics and politics that gives form to
liberalism. Third, biopolitics is not primarily a matter of sovereignty that
has taken possession of life but rather of a governmentality that emerges
as a byproduct of the limiting of the state.
More specifically, in the 1978-1979 lectures, Foucault views biopolitics in
terms of the problem of the population as an object of governance. On
this point he agrees with the earlier lectures (2003: 245). But, he says, to
grasp the specificity of the problem of governing a population, one must
understand how the population itself emerges within the opposition be-
tween two logics of government, liberalism’s and the raison de’Etat of
eighteenth century absolutism. The turn to liberalism is crucial, marking
a substantial revision in Foucault’s understanding of biopolitics. Foucault
says: ‘the analysis of biopolitics can only get under way when we have
understood the general regime of this governmental reason I have talked
about, this general regime that we can call the question of truth, of eco-
nomic truth in the first place, within governmental reason’ (2008: 22). So
instead of viewing biopolitics in essentially statist terms, instead of relying
on ‘two sets of mechanisms’, an institutional set characterized by disci-
pline and a ‘biological and Statist set’ characterized by biopolitics (2003:
250), Foucault offers a more complex chain of nested concepts: biopolitics,
population, economic truth, and governmental reason. And in this ver-
sion of his thought, biopolitics is neither a key player in the game of
power, nor a major new configuration of power’s tactics and processes.
Instead, biopolitics is the byproduct of a more fundamental change in
7
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
governmental reason. I take up this change in the following section and
return to biopolitics in section four.
3
How should the change in governmental reason from absolutism to
liberalism be understood? Foucault argues that it turns on the emergence
of a new domain of truth, a domain which provides new criteria by which
to assess the rightness of government as well as a new model of the
subject. The emergence of this new domain of truth or site of veridiction
does not simply limit sovereign power. It hollows it out, redirecting the
authority and reason previously assembled in the state into a civil society
that itself comes into being through this redirection.
The new domain was political economy. Political economy provides the
material for assessment as it discovers a set of natural processes with their
own laws of supply and demand, logics of causes and effects, and
determinations of incentives and consequences. For political economy,
these processes, particularly as they seem to obey spontaneous
mechanisms, are a site of truth, the truth of the natural limitations of
government. The sovereign may have a right to levy taxes, but is that
good government?
This way of asking the question of government installs a limitation on
sovereign power, fundamentally changing the logic of governance. If
truth is located in the market, it is displaced from juridically determined
principles of right. The reason for and measure of governance is thus
absent from the state. Once truth is invested in the market, once the
market emerges as a site of veridiction, the task of government becomes
securing, circumscribing, and supervising this site (2008: 116).
Homo economicus, economic man, is the subject appropriate to the new
field of political economy. Bound up in a world he can neither predict nor
control, economic man’s interests depend on a series of accidents, on ac-
tions and others which he cannot and does not know. Economic man’s
situation , Foucault explains, is ‘therefore doubly involuntary, indefinite,
Krisis
Journal for contemporary philosophy
and non-totalizable’ (2008: 278). Yet, and here is the mystery of the invisi-
ble hand, in these conditions of collective blindness, each can benefit. In
fact, it’s even better than this: these conditions of collective blindness are
necessary conditions for each to benefit. Any attempt to ensure some-
thing like the public good must fail because collective benefit can only be
secured through the pursuit of individual self-interest.
Just as individual economic actors cannot see the whole, neither can the
sovereign: a visible hand would be no hand at all. It would be partial,
distorted. It would fail to combine the multitude of economic interests.
Political economy thus announces: ‘There is no sovereign in economics.
There is no economic sovereign’ (2008: 283). Homo economicus, Foucault
explains, ‘tells the sovereign: You must not. But why must he not? You
must not because you cannot. And you cannot in the sense that “you are
powerless”. And why are you powerless, why can’t you? You cannot
because you do not know, and you not know because you cannot know’
(2008: 283). Economic man thus does not simply limit sovereign power.
Rather he ‘strips the sovereign of power inasmuch as he reveals an
essential, fundamental, and major incapacity of the sovereign, that is to
say, an inability to master the totality of the economic field’ (2008: 292).
Liberalism’s embrace of political economy hollows out juridical
sovereignty by positing a field of processes, a terrain of actions and
interactions, an ensemble of mutually conditioning choices and decisions,
knowledge of which necessarily eludes the sovereign.
The hollowing out of sovereign power, the revelation of a fundamental
incapacity within sovereignty, allows for various resolutions. One would
be a kind of zoning of sovereignty that excludes the sovereign from the
market. Another would hold the sovereign responsible for supervising
and verifying market processes. In this second version, the very practices
of governmental activities associated with supervision would subordinate
sovereign reason to ‘a scientific and speculative rationality’ (2008: 294).
What actually happens, Foucault explains, is a third course, one that
extends government into a new domain – civil society.
As a new field for the exercise of governmental power, civil society pro-
vides a location for the management of economic men. It’s a plane of ref-
8
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
erence (Foucault also refers to it as a transactional reality at the interface
of relations between governors and governed) where individuals are not
‘governmentable’ either as subjects of right or as economic actors but
through a new ensemble that connects and combines these juridical and
market concerns as it brings other elements into relation with them. On
the terrain of civil society, then, the juridical and economic aspects of the
subject become ‘partial aspects’ integrated into a larger, more complex
ensemble.
In sum, in his account of the shift from absolutism to liberalism, Foucault
outlines a change in governmental reason. Where eighteenth century
approaches to sovereignty emphasize external challenges to state
authority (such as divine or natural law), liberalism arises out of internal
challenges to the state’s reason for being (what is the state’s purpose or
role?). To ask such questions, liberalism interiorized a new field of truth
and new understanding of the subject, the truth of political economy and
the subject as economic man. As it evacuates from sovereignty the power
and knowledge necessary for governance, moreover, liberalism redirects
and circulates this power and knowledge into a civil society constituted
through this very redirection and circulation. Biopolitics is born in this
setting.
4
Three aspects of drive intertwine in Foucault’s lectures on the birth of
biopolitics: loop, loss, and part (or partial object). These are not the same
as Freud’s vicissitudes of the drive (reversal into its opposite, turning
round upon the subject’s own self, repression, and sublimation).
Nonetheless, I incorporate these reversals and turns as I concentrate on
what Lacan describes as the loop or circuit of drive.
By loop I mean the course or path of the movement of drive, drive in and
as movement (Lacan 1998: 182). Drive is a repetitive circuit, a cycle. Elabo-
rating on Freud’s discussion of reversal and turning round back on one-
self, Lacan describes drive’s structure as a movement ‘outwards and back’
Krisis
Journal for contemporary philosophy
(1998: 195). Repetitive movement outward and back lets the subject miss
his object but still achieve his aim; the subject can ‘find satisfaction in the
very circular movement of repeatedly missing its object’ (Žižek 1999: 297).
Because failure produces enjoyment, because the subject enjoys via repeti-
tion of the process, the effort, the action, drive captures the subject. Žižek
writes, ‘drive is something in which the subject is caught, a kind of
acephalous force which persists in its repetitive movement’ (1999: 297).
The loop ensnares.
That drive moves in a loop or circuit also tells us that drive is a byproduct.
It’s a result of a barrier or inhibition, a thwarting or failure. The capture or
captivity of the subject that drive designates isn’t originary. It’s an effect.
Foucault’s discussion of the birth of biopolitics relies on this loop of drive,
the turning round and reversing, the movement outward and back. The
loop appears in liberalism as the failure of governmental reason stimulates
and intensifies the repeated efforts to limit it that thereby become exten-
sions of governmental power. Liberalism, Foucault argues, relies on a cir-
cuit of freedom and danger. On the one hand, the role of government is
to ensure the economy’s freedom. That freedom is ‘given’ means that it
isn’t present as a kind of essential condition or property. Freedom has to
be given to a population through specific mechanisms and processes. On
the other hand, ensuring freedom is a tricky process, as likely to reverse
itself into constraint and turn itself round onto its subjects as not. Fou-
cault says, ‘Liberalism must produce freedom, but this very act entails the
establishment of limitations, controls, forms of coercion, and obligations
relying on threats, etcetera’ (2008: 64). Liberalism’s functioning requires
that multiple differentiated freedoms exist, that it produces and organizes
these freedoms, that it manages the conditions under which its subjects
are free, fully alert to the dangers and risks of freedom. Foucault thus
presents the ‘game of freedom and security’ as a kind of sustaining engine,
a mechanism of incitement and risk. Liberalism relies on this interplay,
this circuit, intervening in its management. That’s what governance un-
der liberalism is, the stimulation and management of freedom and dan-
ger. Foucault’s insight, then, is that precisely insofar as freedom is ‘a rela-
tion in which the measure of the ‘too little’ existing freedom is given by
the “even more” freedom demanded’ (2008: 63) liberalism depends on,
9
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
requires, its own endangerment. Liberalism cannot be reduced either to
the provision of freedom or the maintenance of security. Its dynamic os-
cillation between the two, its compulsive circulation from the one to the
other, indicates that extra dimension of enjoyment necessary for any po-
litical-ideological formation (cf. Dean 2006).
Biopolitics is one of the arrangements of this circuit of freedom and
security. Differently put, some of the objects of the political drive set in
motion through liberalism are biopolitical objects, objects of intense
political concern and attachment at the level of the population. Foucault
says that liberalism’s motto is ‘live dangerously’ (2008: 66). At the same
time that liberalism constantly aims to arouse and produce freedom, it
conditions its subjects ‘to experience their situation, their life, their
present, and their future as containing danger’ (2008: 66). What, exactly, is
dangerous is less important than the overall stimulation of a sense of
endangerment, of fear. Crime, sex, disease, bank failure – the objects of
biopolitics are ‘extraordinarily plastic,’ to use Freud’s description of the
drives (quoted in Lacan 1997: 71). The stimulation of danger incites the
extension of procedures of surveillance and control. The mechanisms of
liberalism, Foucault explains, are themselves ‘liberogenic’ (2008: 69).
Instead of producing freedom, they produce – or risk producing – a wide,
dispersed, field of control.
One might have thought that the economic limitation of the political
would produce a space exterior to sovereignty, limiting its reach. There
would be an economic domain of purely economic subjects, subjects
whose relations could be described entirely in terms of competition. But
this is not what happens. There remains a compulsion to
governmentalize these subjects, to ensure that they are not outside
power. That the limiting of government is not a limiting of its reach but a
change in its logic tells us we are dealing with an economy of drive: the
inhibition of sovereign reason that posits a limit to what it can know
pushes it into a loop; it turns it around so that its aims can be achieved
through other means.
In Foucault’s account, neoliberalism also follows the loop of drive. It re-
verses laissez faire. Laissez faire, Foucault says, is ‘turned round, and the
Krisis
Journal for contemporary philosophy
market is no longer a principle of government’s self-limitation; it is a
principle turned against it’ (2008: 247). Neoliberalism is thus a governmen-
tality wherein economic reason confronts, judges, and displaces govern-
mental reason. Foucault’s primary examples are Germany and the United
States. In each instance neoliberalism arises out of a critique of excessive
governance (2008: 322), as a response to a mode of government that is
erring on the side of too much and hence endangering freedom. The in-
teresting twist is that where one would expect such a critique to urge the
state to take its hands off the economy, it does something else instead: it
subjects the state to the economy. German and American neoliberals
reverse the equation, making the economy the legitimator of the state. ‘In
other words: a state under the supervision of the market rather than a
market supervised by the state’ (2008: 116).
This reversal intensifies and extends biopolitical processes and
mechanisms. Insofar as neoliberalism emphasizes the market as a site of
competition rather than exchange, it demands that the state combat anti-
com-petitive mechanisms and work to spread opportunities for competi-
tion. Consequently, the state must be ever vigilant in these efforts as well
as vigilant about its own efficiency in so doing. Such vigilance, moreover,
is exercised not just with regard to government, as its operations and
resources are privatized. Rather, neoliberalism entails a governmentality
of ‘active, multiple, vigilant, and omnipresent’ intervention in society
(2008:160). Society, too, must be opened up and subjected to the dynamic
of competition. For neoliberals, this takes the form of the enterprise
society, a vital, differentiated society of productive entrepreneurs, that is,
individuals who take responsibility for their own success and well-being
(hence, Foucault emphasizes their role as producers rather than
consumers).
American neoliberalism was particularly effective in extending biopolitics
via its theory of human capital. Human capital was the concept through
which neoliberals grasped labor in its specificity, the way they sought to
understand the meaning of labor means for the working person, the ra-
tionality underlying the worker’s choices. Treating income as a return on
capital, neoliberals construed the worker’s income in terms of the capital
he has in himself. Because of the multiplicity of factors influencing work-
10
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
ers’ choices – mobility, quality of life, familiarity, capacities to adapt, aver-
sion to risk – the theory of human capital enabled economic analysis to
permeate a variety of new domains, domains previously the purview of
the human sciences that developed around disciplinary institutions (soci-
ology, psychology, demography, criminology, etc).
Foucault explains that there are two primary kinds of human capital,
innate and acquired. Innate elements are heritable, genetic. A person
concerned with her child’s innate human capital can take the proper steps
toward finding an appropriate co-producer of this child. She can seek to
secure a mate with desirable traits that might reduce her off-springs’ risks
and enhance their competitive position. Genetic research is thus valuable
to individuals in an enterprise society as it provides a knowledge they can
use to plan for the future. At the same time, it gives rise to a complex of
issues of screening, disclosure, prevention, and risk. Acquired capital
refers to the skills and capacities that prepare individuals for competition.
Health care, both infant and maternal, is important here, as are matters of
health and hygiene, diet and exercise, relationships and opportunities. In
this regard, the theory of human capital stimulates interventions in
family life as it asks about the best ways to produce economic competitors.
Neoliberalism’s emphasis on education as preparation for work similarly
targets the worker as an ‘abilities machine.’ Rather than producing critical
humanists or responsible citizens, the theory of human capital treats
education as a means for instilling in the worker those specific capacities
that render him sufficiently competent, competitive, and flexible.
Under neoliberalism, then, power gets a hold of individuals to the extent
that they are little enterprises, abilities machines competing in the
market.
Correlative to the loop of drive is the hole around which drive circulates.
The empty space within the loop of drive doesn’t result from the loss of
something that was there before and is now missing. Instead, it is the in-
side of the loop, the space of nothing that drive’s loop makes appear. Fou-
cault’s account of the movement of forces and relations, the shifts in gov-
ernmentality’s tactics generated by liberalism’s circuit of freedom and
danger and by neoliberalism’s turning back round on the state as it sub-
Krisis
Journal for contemporary philosophy
jects it to economic reason, presents the inside of the loop as a loss of sov-
ereign knowledge. The sovereign cannot be sovereign over the economy
because it does not and cannot know the truth of the economy. The loss,
though, isn’t an actual loss of knowledge; the sovereign did not lose
something it already had. On the contrary, a new domain emerged that
produced and revealed a heretofore unconceived barrier to sovereign
power. Biopolitics is an effect of the diversion and recirculation of power
that takes place as sovereignty is limited.
As I’ve discussed, Foucault describes changes in governmental reason,
sovereignty’s becoming hollowed out, redirected, and passive. What sort
of sovereignty is this? He doesn’t emphasize it, but we should keep in mind
that it’s the sovereignty of the people. The shift to neoliberalism in
particular is set in constitutional democracies – the U.S. and Germany
post 1948. Both liberalism and neoliberalism, however, present a certain
version of the economy, one first focused on the market and then on
competition, as a barrier to governance, a limit on what government can
know and do. In each instance this limit is a limiting of the people. And
it’s a limiting of the people that turns them from active agents of power
into a passive population. They can observe and monitor the economy,
but they cannot know it or change its laws. The freedom of the market is
the disqualification of popular sovereignty.
Lacan presents the drives as partial drives. He specifies this idea as ‘partial
with regard to the biological finality of sexuality’ (1998: 177). I understand
the point to refer to the variety of changing, incomplete, and dispersed
ways subjects enjoy. It’s not the case that drives develop in a linear fashion
from infant to adult (Lacan: ‘the passage from the oral drive to the anal
drive can be produced not by a process of maturation, but by the inter-
vention of something that does not belong to the field of the drive – by
the intervention, the overthrow, of the demand of the Other,’ 1998: 180).
Rather, they fragment and disperse as they satisfy themselves via a variety
of objects. As Joan Copjec writes, ‘It is as if the very function of the drive
were this continuous opening up of small fractures between things’ (2002:
43). Her language here is precise: the fractures are not of things but be-
tween them; the parts that are objects of the drives are not parts of wholes
but parts that appear in the force of loss as new expressions of a whole (she
11
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
uses Deleuze’s example of the role of the close-up as a cinematic device:
it’s not part of a scene enlarged; rather, it’s an expression of the whole of
the scene, 2002: 53). Lacan refers to the partial object as an object of lack,
an object that emerges in the void of the drive to provide the subject with
satisfaction.
The partiality of the drive, the way that the object of drive is a part that
can express a whole, accounts for the dispersion of biopolitics through
civil society as a byproduct of political sovereignty’s confrontation with
the economy as an external site of truth. Biopolitical targets emerge as
sites in which the state can intervene, sites it can know and assess. Health,
education, and scientific knowledge become the proper objects of politics.
They make homo economicus governmentalizable even as they
reconstitute him as politically passive, as governed rather than governing.
As the circuit of biopolitical drive intensifies, the targets of biopolitics
continue to fragment and branch out, behaving toward each other like a
network, as Freud describes, ‘They may appear in each others’ places. One
of them may accumulate the intensity of the others. When the
satisfaction of one is denied by reality, the satisfaction of another may offer
total compensation’ (quoted in Lacan 1997: 91). Health concerns shift and
change: hormones, heart disease, cancer, diet, obesity, genetic indicators
for future illness, sexual vitality; dangers ebb and flow: salmonella, fat,
carbohydrates, e. coli, motorcycles, cell phones, vinyl, certain plastics.
Commissions are formed, advice is given, laws are passed, funding is
allocated to address an array of dangers and concerns arising throughout
civil society even as the neoliberal state remains subject to and evaluated
in terms of the economy over which it cannot be, must not be, sovereign.
The partial objects of biopolitics are not nothing; they are something.
They are real targets and demand real action. Yet they are elements of a
governmentality focused on society as a population rather than of the
sovereignty of the people over the economy.
In sum, reading biopolitics in terms of drive accounts for the repetitive,
circulating, unending dimension of biopolitics. It produces a kind of satis-
faction even as it misses its aim, even as it emerges in the plastic network
of knowledge’s limits, in a form of sovereignty where the population is
managed but the people don’t appear. Biopolitics is born in the course of,
Krisis
Journal for contemporary philosophy
as a byproduct of, a loss of sovereign power. Sovereign power is redirected
around a gap in its knowledge, a gap that renders it passive, capable only
of watching. This redirected power circulates throughout a civil society
constituted through this very circulation, a civil society whose inhabitants
can be understood neither as purely juridical nor purely economic sub-
jects but as always partially one, the other, and more. Differently put, the
impulse to limit sovereignty fragments and extends it in different forms, a
form of passive watching and being watched and a form of entrapment in
circuits of ever-intensifying competition. Because equilibrium is impossi-
ble, because liberalism and neoliberalism can never find a way between too
little and too much, because their approach to governance hinges on a
view of the population as competing little rational enterprisers rather
than collective agents, the result is freedom as capture.
5 living well and those who are preoccupied primarily with living
The versions of biopolitics theorized over the past decades encompass
individual practices of body cultivation, interventions into the health and
productivity of populations, and attempts to seize and manipulate the
very genetic material of the human species. Agamben adds what might be
thought of as the missing fourth term in this series: bare life (1998).
As is well known, Agamben’s theorization of bare life employs Aristotle’s
distinction between zoe and bios, life as such and the good life. Agamben
uses this distinction in his critique of sovereignty’s production and
capture of life. Unlike Foucault, who views biopolitics as having a history,
and, as I have argued, that takes its shape as a byproduct and effect of the
hollowing out of governmental reason as the economy emerges as an
independent site of truth, Agamben presents sovereignty as essentially
biopolitical (as if there were an essence to sovereignty and the state). It’s
important to note, however, that this is not Aristotle’s view of the
distinction between life and the good life. Aristotle does not confine his
discussion of the division to a problem particular to politics but recognizes
instead its connection with economics.
12
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
In the Politics, Aristotle considers the way commerce is wealth acquisition
without limit. Concerned with money and the exchange of goods,
commerce involves the improper use of things, a kind of wealth
acquisition that can go on and on and on. Commerce is a craft that
produces the excess needed for gratification. Aristotle says that the people
preoccupied with this improper management of wealth think they need
to increase it without limit. He writes:
‘The reason they are so disposed, however, is that they are preoccupied
with living, not with living well. And since their appetite for life is
unlimited, they also want an unlimited amount of what sustains it.’ (Bk.1,
ch. 9, 1258a).
The distinction between living and living well, then, seems more
connected with commerce, with economy and the oikos, than as it does
with the polis, with sovereignty and politics. Life in its excess threatens
ultimately hurt their capacity to live well. The one who seeks to preserve
his life at all cost, who seeks to preserve it excessively, shall lose it. Is this
not a description of drive? An attachment to living that reverses into an
unending circuit? Aristotle’s account of excessive attachment to life here
is not an attribute of a relation to sovereign power. It has nothing to do
with a relation between sovereignty and bare life but rather between
economic life, commerce, and living well.
6
Žižek notes that much has been written about the subject of desire and
that now there needs to be attention to the mysterious subjectivity
brought about by the circular movement of drive (1999: 298). Viewed in
terms of changes in governmental reason since the late eighteenth cen-
tury, changes wherein the economy arises as a site of truth external to and
ungovernable by sovereign power, the political subject of drive appears as
a passive subject, not one who can rule and be ruled in turn but one who
is governed and managed and who through his very economic activity
Krisis
Journal for contemporary philosophy
makes himself governable. The subject of drive is stuck in drive’s circuits
and repetitions.
As an inhabitant of civil society, he is part of a governed population. To
this extent, we can say that population is the space of overlap between
government and economy, the site produced as state power confronts the
limit of economic truth. As part of the population, the subject is neither
the rational homo economicus nor the juridical subject. Agamben refers
to such a subject as bare life. Understood as the impossible/Real part of the
population, the term bare life becomes useful.
Agamben writes: ‘the people necessarily contains the fundamental
biopolitical fracture within itself’ (1998: 178). He’s right, but he
misidentifies the fracture. Agamben describes the division as between the
people as a whole and the people as the excluded other, the poor and the
exploited. The fracture is better understood as between the people as
subjects of desire and the people as subjects of drive, that is, between the
people and the population. Rather than locating the political problem in
exclusion, the focus on drive explains the fundamental political problem
as the limiting of the people’s power through the establishment of a
domain of truth they cannot navigate, they cannot affect, they cannot
steer as the corresponding endeavor to governmentalize them as parts of
the population. Agamben writes:
‘It is as if what we call ‘people’ were in reality not a unitary subject but a
dialectical oscillation between two opposite poles: on the one hand, the
set of the People as a whole political body, and, on the other, the subset of
the people as a fragmentary multiplicity of needy and excluded bodies . . .’
(1998: 177).
The oscillation he describes is better understood as the circuit of drive, the
circuit in which the people get stuck in a repetitive loop which they
occupy as the population. No active subject, juridical or economic,
persists as a part of the population. This is a set of the governmentalized.
But one should be wary of the risks involved in taking on Agamben’s ar-
gument, risks that block from view the historicity of biopolitics. Fou-
13
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
cault’s account makes clear the way biopolitics is the byproduct of a con-
stellation of strategies and tactics circulating around a hole in political
reason. Blocked from knowledge of the economy, sovereign power
swerves in another direction, extending into a variety of other more do-
mains and turning the people, who were in the process of becoming sov-
ereign throughout the nineteenth and twentieth centuries, into the
population.
7
I have argued that Foucault’s concept of biopolitics is best understood in
terms of drive. The implication of this argument is that biopolitics does
not itself function as a new and distinct logic of governance but is a
byproduct of fundamental change in governmental reason. Biopolitics is
the effect of political sovereignty’s confrontation with an economic
demand, the result of the emergence of the market as a site of truth
beyond the reach of sovereign power. Biopolitics, then, is neither the
ahistorical essence of sovereignty (which has no essence) nor the truth of
a racist or nationalist state. Rather, it is the result of a reflexive turning of
state power in upon itself as it comes up against external sites of
veridiction. Attempts to reduce sovereignty’s domain result in
sovereignty’s dispersion throughout the newly emerging field of civil
society. But rather than a paradox, this spread indicates the work of drive
as the people are captured in the population. Biopolitical targets are so
many partial objects of political attachment to be hit upon and later
replaced by ever-changing opportunities for intensification and
enjoyment.
Acknowledgements
I am grateful to Paul Apostolidis, Clint Burnham, Anna Kornbluh, Paul A.
Passavant, John Protevi, Steven Shaviro, Gijs van Oenen and the partici-
pants in the workshop on Biopolitics and its Vicissitudes (Amherst Col-
Krisis
Journal for contemporary philosophy
lege, April 9-10 2009) for their comments on earlier drafts of this paper. I
am also indebted to James Martel for our ongoing discussions of drive.
Jodi Dean teaches political theory at Hobart and William Smith Colleges
in Geneva, New York. In 2009-2010, she was Erasmus Professor of the
Humanities in the Faculty of Philosophy at Erasmus University in
Rotterdam. Her recent books include Democracy and Other Neoliberal
Fantasies (Duke University Press 2009) and Blog Theory (Polity 2010). She
is co-editor of the journal Theory & Event.
References
Agamben, G. (1998) Homo Sacer, trans. Daniel Heller-Roazen, Stanford,
CA: Stanford University Press.
Copjec, J. (2002) Imagine There’s No Woman, Cambridge, MA: The MIT
Press.
Dean, J. (2006) Žižek’s Politics. New York: Routledge.
Dolar, M. (2009) ‘Freud and the Political’. In: Theory and Event 12.3.
Esposito, R. (2008) Bios, trans. Timothy Campbell, Minneapolis, MN:
University of Minnesota Press.
Foucault, M. (2003) ‘Society Must Be Defended’, trans. David Macey, New
York: Picador.
Foucault, M. (2008) The Birth of Biopolitics, trans. Graham Burchell, New
York: Palgrave Macmillan.
Freud, S. (1915) ‘Instincts and their Vicissitudes,’ The Standard Edition of
the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XIV (1914-
14
Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics
1916): On the History of the Psycho-Analytic Movement, Papers on
Metapsychology and Other Works, ed. James Strachey, London: Hogarth
Press. Pp. 109-140.
Hardt, M. and Negri, A. (2009) Commonwealth, Cambridge, MA: The
Belknap Press of Harvard University Press.
Johnston, Adrian. (2005) Time Driven: Metapsychology and the Splitting
of the Drive, Evanston, IL: Northwestern University Press.
Lacan, J. (1997) Seminar VII: The Ethics of Psychoanalysis, ed. Jacques-
Alain Miller, trans Dennis Porter, New York: Norton.
Lacan, J. (1998) Seminar XI: The Four Fundamental Concepts of
Psychoanalysis, ed. Jacques-Alain Miller, trans. Alan Sheridan, New York:
Norton.
Passavant, P. (2007) ‘The Contradictory State of Giorgio Agamben,’
Political Theory 35, 2 (April): 147-174.
Somit, A. and Peterson, S., editors (2003) Human Nature and Public Policy:
An Evolutionary Approach, New York: Palgrave Macmillan.
Žižek, S. (2000) The Ticklish Subject, London: Verso.
Žižek, S. (2007) Slavoj Žižek presents Robespierre: Virtue and Terror,
London: Verso.
Žižek, S. (2008) In Defense of Lost Causes, London: Verso.
This work is licensed under the Creative Commons License (Attribution-
Noncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for
more information.
Krisis
Journal for contemporary philosophy Jodi Dean – Drive as the structure of biopolitics

1
Examples include Tiziana Terranova (2004) Network Culture, New York: Pluto Press;
Michael Dillion and Luis Lobo-Guerrero (2008) ‘Biopolitics of Security in the 21st
Century: An Introduction’, in: Review of International Studies, 34: 265–292; Vanessa
Lemm (2009) Nietzsche’s Animal Philosophy, New York: Fordham University Press;
Miguel Vatter (2009) ‘Biopolitics: From Surplus Value to Surplus Life’, in: Theory &
Event 12.2 available online through Project Muse; John Protevi (2009) Political Affect,
Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

2
In addition to Lemm 2009, for an example of an affirmative biopolitics see Miguel Vatter
(2006) ‘Natality and Biopolitics in Hannah Arendt’, in: Revista de ciencia Política 26, 2: 137
– 159.

3
For a critical exposition of Agamben’s account of sovereignty, see Passavant 2007.

4
Žižek emphasizes the way the ‘reflexive reversal-into-self constitutive of drive’ (which
Freud develops in ‘Instincts and Their Vicissitudes’ and Lacan explores in Seminar VII)
‘relies on a fundamental, constitutive failure. The most succinct definition of the reversal
constitutive of drive is the moment when, in our engagement in a purposeful activity
(activity directed towards some goal), the way towards this goal, the gestures we make to
achieve it, start to function as a goal in itself, as its own aim, as something that brings its
own satisfaction. This closed loop of circular satisfaction, of the repetitive movement
that finds satisfaction in its own circular loop, thus none the less relies on the failure to
achieve the goal we were aiming at: drive’s self-affection is never fully self-enclosed, it
relies on some radically inaccessible X that forever eludes its grasp—the drive’s repetition
it the repetition of a failure,’ (2000: 305).

5
Žižek develops this theme of creation out of nothing throughout his work; see, for
example, The Indivisible Remainder, London: Verso, 1996.

15
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
PAULUS LIPS
DE JANUSKOP VAN DE GEZONDHEIDSRAAD
OVER HET GEVAAR VAN WETENSCHAPPERS IN DE POLITIEK
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
1 Inleiding
Het rapport Vaccinatie tegen baarmoederhalskanker’ (Gezondheidsraad
2008) werd na publicatie herhaaldelijk in twijfel getrokken en aangevallen.
Het televisieprogramma Zembla besteedde een volledige aflevering met de
titel ‘Het omstreden kankervaccin’1 aan het advies van de Raad. De advies-
commissie die zich over het vaccin had gebogen en zich had uitgesproken
voor opname ervan in het Rijksvaccinatieprogramma (RVP), zou volgens
de journalisten voor een deel uit wetenschappers hebben bestaan die door
de farmaceutische industrie werden gesponsord. Hierdoor was de Raad
‘ondanks een gebrek aan wetenschappelijk bewijs’ tot een positief advies
gekomen en kon ‘een groot wetenschappelijk experiment op twaalfja-
rigen van start gaan’.2
Kritiek op het advies van de Raad kwam ook uit medische hoek. In een
artikel in het Nederlands Tijdschrift voor de Geneeskunde (Kok e.a. 2008)
concludeerden vijf vooraanstaande wetenschappers dat de Gezondheids-
16
raad nooit had mogen adviseren om het vaccin in het RVP op te nemen.
Zij baseerden zich daarbij op criteria die de Raad enkele jaren daarvoor
had opgesteld en die betrekking hebben op de opname van nieuwe vaccins
in het RVP (Gezondheidsraad 2007). Volgens deze criteria moet een vaccin
dat in het RVP wordt opgenomen een urgente, ernstige en veelvoor-
komende ziekte bestrijden. Bovendien moet het nieuwe vaccin veilig,
effectief en betaalbaar zijn. ‘Het vaccin tegen baarmoederhalskanker vol-
doet onvoldoende aan deze criteria’, zo beargumenteerden de weten-
schappers: de effectiviteit is niet zeker, de te verwachten kosten zijn hoog
en Nederland heeft internationaal en absoluut gezien een laag sterftecijfer
ten gevolge van deze kanker. Om deze redenen keerden de medische
wetenschappers zich tegen het advies van de Gezondheidsraad en conclu-
deerden dat een grootschalige invoering van het vaccin in het RVP voor-
alsnog ongewenst was.
Kranten en internet leverden ook een belangrijke bijdrage aan de kritiek
op het advies van de GR en op het hieruit volgende besluit van de minister
om tot vaccinering over te gaan. Een wetenschapsjournalist van de Volks-
krant noemde het advies van de Raad ‘de grootste miskleun van de
wetenschap in 2008’3 en ook andere kranten waren duidelijk in hun oor-
deel: ‘Artsen: wacht met vaccin baarmoederhalskanker’4 en ‘Kankervaccin
bij 12 jaar niet zinvol’5. Gevoed door de kritiek en twijfels die in kranten en
op televisie geuit werden, verschenen op internet websites en filmpjes
waarin werd gewaarschuwd voor gevaarlijke bijwerkingen en geadviseerd
werd om niet mee te doen aan ‘dit wetenschappelijk experiment’6.
Alle kritiek en twijfels hebben uiteindelijk geresulteerd in drie grote ver-
liezers. Allereerst de meisjes die voor de vaccinatie zijn opgeroepen en
hun ouders, van wie velen zich door alle ophef zorgen maakten. Ik zag ze
op mijn huisartsenspreekuur voorbijkomen met steeds dezelfde vragen:
‘Is het nodig?’, ‘Werkt het echt?’ en ‘Is het veilig?’ De zorgen en twijfels on-
der de meisjes en hun ouders resulteerden in een erg lage opkomst bij de
eerste vaccinatieronden. Terwijl de Raad en de GG en GD’s hadden gere-
kend op een opkomst van vijfentachtig procent, kwam gemiddeld nog
niet de helft van alle opgeroepen meisjes de prik halen. In Amsterdam
bleef de opkomst zelfs steken op vijfendertig procent.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
De minister en de parlementsleden die om het advies van de Raad hadden
gevraagd, behoren ook tot de verliezers. Hoewel voor de publicatie van
het rapport de meeste politici het advies vol vertrouwen tegemoetzagen,
hadden velen van hen erna hun twijfels over de inhoudelijke kwaliteit en
de onafhankelijkheid van het rapport. In een commissievergadering vroe-
gen enkele parlementsleden om deze reden om een onafhankelijk onder-
zoek naar het advies door een ‘raad van wijzen’.
De derde grote verliezer is de Gezondheidsraad. Leken, artsen, weten-
schappers en politici; velen keerden zich tegen de Raad en twijfelden aan
de integriteit en onafhankelijkheid van de adviescommissie en aan de in-
houdelijke kwaliteit van het adviesrapport. Het vertrouwen in de rol van
wetenschappers in de GR dreigt door dit soort ophef ondermijnd te wor-
den.
Alle wantrouwen en kritiek tegenover het adviesrapport en de hierop-
volgende vaccinatie zijn een gevolg geweest van een optelsom van een
aantal factoren: slechte communicatie door de overheid en het RIVM, de
organisatie die belast is met de praktische uitvoering van de vaccinaties; de
grote rol van de televisie, kranten en internet in het debat; en het feit dat
baarmoederhalskanker een ander ‘soort’ ziekte is dan de besmettelijke
kinderziekten waartegen de RVP-vaccinaties beschermen.7 Maar ook de
werkwijze van de Gezondheidsraad en het hieruit voortkomende advies-
rapport hebben een rol gespeeld bij het ontstaan van de ophef over het
vaccin.
De verklaring hiervoor komt op het volgende neer: de Gezondheidsraad
presenteert zich als de stem van de wetenschap die na het beoordelen en
afwegen van wetenschappelijke bevindingen en overtuigingen tot een
advies komt over een vraagstuk. Maar de problemen waarover de Gezond-
heidsraad om advies wordt gevraagd, zijn niet alleen wetenschappelijk van
aard. Het zijn zogenaamde ‘ongetemde problemen’: problemen die ge-
paard gaan met veel onzekerheden en waarbij de morele, politieke en
feitelijke deelvragen onlosmakelijk met elkaar vervlochten zijn. Het ad-
viesproces dat aan de rapportage voorafgaat, is daarom meer dan een af-
weging van wetenschappelijke bevindingen: het is een constructivistisch
proces waarin wetenschappelijke bevindingen, discussies tussen weten-
17
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
schappers en overleg met ‘stakeholders’ de spil vormen. Gaandeweg het
adviesproces wordt niet alleen een antwoord gevormd op de relevante
wetenschappelijke vraagstukken, maar worden ook morele en politieke
dilemma’s beslecht.
Het verschil tussen het beeld dat van de Gezondheidsraad bestaat en de
constructivistische werkwijze die wordt gehanteerd, wordt in een
etnografische studie naar de werkwijze van de Raad weergegeven met de
termen ‘frontstage‘ en ‘backstage’ 8 (Bal e.a. 2002, 61) Met frontstage wordt
de wijze bedoeld waarop de Raad zichzelf presenteert: als een organisatie
die met behulp van wetenschappers en wetenschappelijke gegevens op
een objectieve manier antwoord kan geven op maatschappelijke dilem-
ma’s. Backstage, achter de coulissen en verborgen voor de toeschouwers,
is de werkelijke werkwijze van de Raad te zien: een hybride forum dat
door overleg, discussie en compromissen de grenzen tussen wetenschap
en niet-wetenschap vaststelt en weet te overbruggen.
Hoewel het volgens de auteurs van de etnografische studie juíst deze twee
gezichten zijn die de Raad succesvol maken (Bal e.a. 2002, 12), kan een
dergelijke werkwijze ook negatieve gevolgen hebben. Een advies dat als
‘wetenschappelijk’ gepresenteerd wordt en impliciet stelling neemt in
verschillende morele of politieke dilemma’s die onderdeel zijn van een
probleem, kan als niet-wetenschappelijk beoordeeld of weggezet worden.
Bovendien kan een eensluidende conclusie over een ongetemd probleem
een negatief effect hebben wanneer de onzekerheden die met het pro-
bleem gepaard gaan en de keuzen die hierin gemaakt worden, onvol-
doende gepresenteerd en uitgelegd worden. De mogelijke gevolgen zijn
ingrijpend: polarisatie van de tegengestelde partijen en daardoor een
toename van het conflict, twijfel aan de integriteit en kwaliteit van de ad-
viezen en beperkte voorlichting aan publiek en politiek. Om dit te voor-
komen stel ik aan het eind van dit artikel een alternatieve presentatiewijze
voor, waarmee de wetenschappelijke aard van het advies gehandhaafd
blijft en tegelijkertijd meer recht wordt gedaan aan de complexiteit en het
hybride karakter van ongetemde problemen.
Om de mogelijke negatieve gevolgen van de werkwijze van de GR
duidelijk te maken, zal ik eerst een toelichting geven op het vaccin tegen
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
baarmoederhalskanker en op het ongetemde karakter van de vragen over
het vaccin die aan de Raad werden voorgelegd. De advisering over dit
vaccin zal daarna als voorbeeld dienen bij de analyse van de organisatie
van de Gezondheidsraad en hun werkwijze.
2 Het vaccin als ongetemd probleem
De sociaal wetenschappers Rittel en Webber introduceerden de term ‘on-
getemd probleem’ en benadrukten daarmee dat wetenschappelijke gege-
vens regelmatig tekortschieten bij de onderbouwing van beleidsmaat-
regelen (Rittel en Webber 1973). De oorzaak hiervan ligt in de aard van dit
soort problemen. Ten eerste hebben wetenschappers, op het moment dat
beslissingen genomen moeten worden, nog geen consensus bereikt over
de wetenschappelijke aspecten van het probleem. Consensus over het on-
getemde probleem op basis van wetenschappelijke argumenten is vaak
ook niet mogelijk vanwege het tweede kenmerk: de hybride aard van de
vraagstukken waarin normatieve en wetenschappelijke dilemma’s ver-
vlochten zijn. Tot slot zijn door de diverse kanten van het probleem veel
verschillende partijen erbij betrokken. De vraag van de minister van
Volksgezondheid aan de Gezondheidsraad over het al dan niet opnemen
van het vaccin tegen baarmoederhalskanker in het RVP is een voorbeeld
van een ongetemd probleem.
Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door het humane papilloma
virus (HPV). Per jaar wordt in Nederland bij ruim zeshonderd vrouwen de
ziekte vastgesteld; tweehonderd tot tweehonderdvijftig vrouwen over-
lijden ieder jaar aan deze ziekte.9 Er zijn meer dan honderd verschillende
HPV-typen, waarvan er vijftien kankerverwekkend zijn (Schiffman e.a.
2007). Hiervan zijn HPV 16 en 18 de belangrijkste: deze virussen veroor-
zaken zeventig procent van de gevallen van baarmoederhalskanker. Het
virus komt veel voor en wordt tijdens seksueel contact overgedragen.
Hierdoor stijgt het besmettingspercentage naarmate de seksuele activiteit
en het aantal seksuele partners toenemen. Sinds 2006 zijn twee vaccins
tegen HPV geïntroduceerd: Gardasil en Cervarix. Beide vaccins zijn ge-
richt tegen HPV 16 en 18. Door meisjes voor hun eerste seksuele contact te
18
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
vaccineren tegen het virus kan mogelijk een groot deel van de ziekte- en
sterfgevallen worden voorkomen.
Het vaccin was ten tijde van het adviesproces, dat van maart 2007 tot april
2008 duurde, omgeven door vele onzekerheden.10 Allereerst bestond er
twijfel over de effectiviteit van het vaccin bij toepassing ervan in de prak-
tijk. In onderzoeken die door de farmaceutische industrie zijn uitgevoerd,
lijkt het vaccin negentig procent van de meisjes te beschermen tegen de
voorstadia van kanker. Maar dit resultaat werd behaald bij een sub-
populatie van de onderzoeksgroep die aan specifieke eisen voldeed (geen
HPV-besmetting bij aanvang van de vaccinatie, geen seksueel contact in de
zes maanden dat de drie vaccins gegeven werden en de drie opeen-
volgende vaccinaties netjes op tijd ontvangen). Bij analyse van de totale
groep gevaccineerde vrouwen, van wie een deel al een HPV-infectie had
doorgemaakt, was de effectiviteit beduidend lager. Bovendien is het
onderzoek naar de effectiviteit van het vaccin vooral gedaan onder oudere
meisjes en vrouwen; bij meisjes van twaalf jaar, de leeftijd waarop het
vaccin volgens de Raad gegeven zou moeten worden, is het vaccin maar
mondjesmaat getest (Ault e.a. 2007, Future 2 Study Group 2007, Van
Rossum e.a. 2008, Sawaya e.a. 2008).
Een andere twijfel betrof de duurzaamheid van de bescherming die het
vaccin biedt. Omdat de onderzoeken naar de vaccins nog maar een aantal
jaar geleden van start zijn gegaan, is het niet duidelijk of een hervaccinatie
gegeven moet worden om de bescherming in stand te houden (Future 2
Study Group 2007, Garland e.a. 2007, Gezondheidsraad 2008, Gostin e.a.
2007, Lippman e.a. 2007, Van Rossum e.a. 2008, Sawaya e.a. 2007).
Ook was er weinig zekerheid wat betreft de kosten wanneer het vaccin
opgenomen zou worden in het Rijksvaccinatieprogramma. De totale
kosten hiervan werden tussen de dertig en de veertig miljoen euro ge-
raamd. Maar dit bedrag is onder andere afhankelijk van de uiteindelijke
effectiviteit in de praktijk en van eventueel noodzakelijke hervaccinaties.
En er waren ook nog andere onzekerheden wat betreft de kostenef-
fectiviteit van het vaccin: de prijs die de overheid aan de producent zou
moeten betalen voor de vaccins was onduidelijk, de betrouwbaarheid van
QALY’s (een meet- en vergelijkingsinstrument waarmee ziektelast kwan-
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad

titatief uitgedrukt kan worden en medische interventies wat betreft wetenschappers, politici, journalisten, commerciële vaccinmakers en
kosteneffectiviteit met elkaar vergeleken kunnen worden11) was en is betrokken burgers laat zijn stem horen; ieder met een eigen belang en
onzeker, en mogelijk zou de opkomst van meer kosteneffectieve scree- visie.
ningsmethoden12 het vaccin relatief duur en minder effectief maken.

Het tweede kenmerk van ongetemde problemen is het hybride karakter

ervan, de verwevenheid van morele, politieke en wetenschappelijke vraag-
stukken. De deelvragen die beantwoord moeten worden alvorens tot een
advies over het vaccin tegen baarmoederhalskanker te komen, tonen die
verwevenheid. Alvorens een uitspraak over de wenselijkheid van het
vaccin gedaan kan worden, moet een antwoord verkregen worden over
de effectiviteit van het vaccin, over de betrouwbaarheid van testmethoden
en over de kosteneffectiviteit. Inherent aan deze vragen worden, min of
meer impliciet13, vragen met een normatief karakter beantwoord: ‘Hoe
betrouwbaar kan een QALY vastgesteld worden en wat mag een
gewonnen QALY maximaal kosten?’, ‘Mogen wetenschappers van wie on-
derzoek deels gefinancierd wordt door de vaccin producerende bedrijven
een advies over het vaccin uitspreken?’, ‘Zijn er andere relevante pro-
blemen waar geld aan besteed dient te worden, in plaats van aan het
vaccin?’ of ‘Willen we het Rijksvaccinatieprogramma überhaupt gebrui-
ken voor een aandoening die door seksueel contact overgedragen wordt
en die bovendien pas decennia later tot uiting komt?’

De voorgaande vragen en onzekerheden zijn slechts een kleine greep uit

alle dilemma’s die samenhangen met de vraag of het HPV-vaccin al dan
niet in het RVP moet worden opgenomen. De complexiteit van het vraag-
stuk over het vaccin en de samenhang tussen normatieve en cognitieve
vragen is afgebeeld in onderstaande figuur.

De betrokkenheid van vele verschillende partijen is een derde kenmerk

dat zeker geldt voor het vaccin tegen baarmoederhalskanker. Dat blijkt al
eenvoudig bij het googelen van de woorden ‘vaccin’ en ‘baarmoeder-
halskanker’14: van de eerste tien hits verwijzen er vier naar landelijke me-
dia (twee kranten, een weekblad en een nieuwssite), twee naar de politiek
(kamervragen PvdA en SP), twee naar de farmaceutische industrie, één
naar een wetenschappelijk forum, één naar een patiëntenvereniging en
één naar het rapport van de Gezondheidsraad. Een bont collectief van

19
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
3 De Gezondheidsraad
De Gezondheidsraad heeft volgens artikel 22 van de Gezondheidswet de
taak ‘onze ministers en de beide kamers der Staten-Generaal voor te lich-
ten over de stand der wetenschap ten aanzien van vraagstukken op het
gebied van de volksgezondheid door middel van het uitbrengen van rap-
porten’. Voormalig voorzitter van de Gezondheidsraad Leendert Ginjaar
is nog duidelijker over de taakstelling: ‘Wij zijn een adviesorgaan over de
stand der wetenschap. (…) En dat houdt in: wij leveren een advies af en
dat is het dan’ (Bal e.a. 2002, 14).
De wijze waarop de Gezondheidsraad zich aan de ‘buitenwereld’
presenteert en de taakomschrijving die deze zichzelf daarbij toeschrijft, is
eensluidend en wordt weergegeven in vrijwel alle adviezen en op de
website van de Raad: ‘De Gezondheidsraad is een onafhankelijk weten-
schappelijk adviesorgaan dat als taak heeft ministers en parlement te advi-
seren’ en brengt daartoe ‘de stand van de wetenschap nauwkeurig in
kaart.’ Om dit te verwezenlijken, bestaat de organisatie uit een staf van
vijftig mensen en heeft de organisatie ruim tweehonderd leden –
vooraanstaande wetenschappers uit verschillende wetenschappelijke
disciplines – die bij de vorming van commissies kunnen worden gevraagd
te participeren. In een informatiebrochure vergelijkt de Raad deze groep
van wetenschappelijke experts met een ‘wetenschappelijk stuwmeer,
waarin uit vele richtingen deskundigheid samenstroomt om vast te stellen
welk standpunt (…) op grond van de wetenschap het meest aanspraak op
geldigheid kan maken’ (Gezondheidsraad 2002).
Wanneer een adviesvraag aan de Raad gesteld wordt, wordt een secretaris
uit de staf aangesteld die op zijn of haar beurt de commissieleden selec-
teert op basis van hun specifieke deskundigheid en autoriteit (Bal e.a.
2002l, 109). Door middel van vertrouwelijk overleg probeert de commissie
vervolgens ‘consensus te bereiken over de interpretatie en weging van de
huidige stand van kennis’15. Het advies dat op basis van deze deliberatie tot
stand komt, wordt aangeboden aan de minister.
Tezamen brengen de commissies gemiddeld dertig adviezen per jaar uit;
de vragen die aanleiding vormden voor deze adviezen, zijn vrijwel altijd
20
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
afkomstig van de minister. De invloed van de Raad is groot. Recente
schattingen van het percentage adviezen dat door de overheid is opge-
volgd, komen uit tussen de zeventig en negentig procent (Gezondheids-
raad 2007, 26 en 30).
De samenwerking tussen regering en parlement enerzijds, en de Gezond-
heidsraad anderzijds is ogenschijnlijk identiek aan het ideale model dat de
wetenschapsfilosoof Philip Kitcher voor ogen heeft (Kitcher 2001). De
samenwerking tussen politiek en wetenschap bestaat in Kitchers well-
ordered science uit drie fasen. In de eerste fase staan volksvertegen-
woordigers voor een keuze maar realiseren ze zich dat het hen aan
wetenschappelijke kennis en inzicht ontbreekt om deze te kunnen
maken. Daarom wordt advies gevraagd aan een groep ter zake kundige
wetenschappelijke experts. In de tweede fase van well-ordered science
komt deze groep wetenschappers bij elkaar en resulteert interne delibera-
tie op basis van wetenschappelijke gegevens uiteindelijk in een advies aan
de volksvertegenwoordigers. In de laatste fase van het proces wegen de
volksvertegenwoordigers de adviezen en conclusies van de groep
wetenschappers af en komen tot een beslissing.
Het werk van de Gezondheidsraad komt overeen met dat van de advise-
rende wetenschappers in de tweede fase van Kitchers ideaal. Maar zowel
Kitchers ideaal als de bovenstaande kenmerken van de Raad vormen
slechts de uiterlijke vertoning van wetenschappelijke advisering. Het is
wat de buitenwereld frontstage te zien krijgt: een van de politiek, com-
mercie en andere belanghebbende partijen onafhankelijke organisatie die
op verzoek van de politiek en op basis van wetenschappelijke argumenten
adviezen uitbrengt. Backstage blijkt er echter meer te spelen dan aan de
voorzijde vertoond wordt.
4 De Raad achter de schermen
Onderscheid tussen politiek en wetenschap, en tussen normatieve en cog-
nitieve vraagstukken zijn essentieel voor het welslagen van Kitchers well-
ordered science en voor het publieke vertrouwen in de frontstage-repu-
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
tatie van de Gezondheidsraad. Beide baseren zich daarbij op een lineair
beeld van wetenschap en politiek: wetenschappers leveren de feiten op
basis waarvan de politici vervolgens de normatief geladen keuzen maken.
Een realistische epistemologie ligt aan de basis van dit standaardbeeld: de
wetenschap onthult de wereld zoals ze werkelijk is, onafhankelijk van de
onderzoekers, de cultuur of de tijd waarin de ontdekking gedaan wordt.
Maar de vragen waar de Gezondheidsraad antwoord op moet geven, vol-
doen niet aan deze dichotomie. De advisering over het vaccin laat zien dat
ongetemde problemen een hybride aard hebben en omgeven worden
door tal van onzekerheden. In een interview met de secretarissen van de
adviescommissie over het vaccin geven zij aan zich hier bewust van te zijn:
‘Vaak gaat het om maatschappelijke vragen en niet allen om wetenschap-
pelijke aspecten. Dit geldt ook voor het HPV- vaccin. We bedden zo’n
advies in een maatschappelijke context. Misschien is het daarom ook beter
om te zeggen dat we adviseren over beleid, gebaseerd op de stand van de
wetenschap’(HH/KG, Gezondheidsraad16).
De beantwoording van dit soort vraagstukken door een wetenschap-
pelijke commissie roept een aantal belangrijke vragen op: ‘Hoe komen
beslissingen en adviezen tot stand waarvan gezegd wordt dat ze gebaseerd
zijn op wetenschappelijke gegevens, terwijl het probleem gekenmerkt
wordt door vele onzekerheden?’ en ‘Op welke wijze wordt een antwoord
gevormd op de normatieve vragen die onderdeel zijn van het probleem?’
Een belangrijk instrument dat door de wetenschappers van de Gezond-
heidsraad ingezet wordt in antwoord op deze vragen, is zogenaamd
boundary work, het trekken van grenzen tussen wat als ‘wetenschap’
geldt en wat niet. Dit gebeurt volgens de socioloog Gieryn uit het toeken-
nen van ‘selected characteristics to the institution of science (i.e. to its
practitioners, methods, stocks of knowledge, values and work organiza-
tion) for purposes of constructing a social boundary that distinguishes
some intellectual activities as “non-science”’(Gieryn 1983, 783). Door het
benoemen en afbakenen van wetenschap en niet-wetenschap creëert de
Raad ondanks de bestaande onzekerheden het beeld zich te baseren op
betrouwbare gegevens: ‘By drawing seemingly sharp boundaries between
21
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
science and policy, scientist in effect post “keep out” signs to prevent
nonscientists from challenging or reinterpreting claims labeled as
“science”’ (Jasanoff 1990, 236).
Het werk dat de secretarissen vervullen tijdens het adviestraject is een
voorbeeld van dit benoemen en afbakenen van wetenschap. Een van hun
eerste taken is om relevante literatuur te inventariseren en te ordenen en
vervolgens samen te vatten. Deze stukken vormen de basis van de aan-
vankelijke discussie. Tevens is dit een instrument om specifieke deskun-
digen expliciet te vragen om te reageren, waarna deze reactie weer het
begin kan zijn van een discussie met andere groepsleden. Door het inven-
tariseren, samenvatten, coördineren en het leiden van het debat hebben
de secretarissen een instrument in handen om het proces vorm te geven,
de inhoud te sturen en de verschillende deelnemers naar elkaar toe te la-
ten bewegen: ‘Het is ook een beetje de taak van de secretarissen om iede-
reen bij elkaar te brengen. We maken vertaalslagen tussen de verschil-
lende vakgebieden (HH/KG, Gezondheidsraad).
Maar de Gezondheidsraad doet meer dan alleen het trekken van grenzen
in de opbouw van een advies: ze overschrijden deze ook en slaan bruggen
met de niet-wetenschappelijke aspecten en met de belanghebbenden die
eigen zijn aan het probleem, zo beschrijven de auteurs van Paradox van
wetenschappelijk gezag (Bal e.a. 2002, 306-309). Een voorbeeld van dit
‘coördinatiewerk’ (Bal e.a., 69; Bijker e.a. 2009, 14817) is de wijze waarop de
Raad verschillende organisaties die met een vraagstuk te maken hebben
betrekt in het adviestraject. Door deze onderlinge samenwerking worden
verwachtingen gedeeld en afgestemd, kan geanticipeerd worden op uit-
komsten en worden dissidente geluiden door deelnemers, zowel tijdens
als na afloop van het proces, zo veel mogelijk voorkomen.
Een voorbeeld hiervan is de samenwerking tussen het ministerie van VWS
en de Raad. Voordat de minister een onderzoeksvraag stelt aan de Ge-
zondeidsraad is er tussen de twee partijen altijd overleg om de vraag-
stelling ‘relevant en uitvoerbaar te maken’ (PvD, VWS). Ook tijdens het
adviestraject over het vaccin was binnen de commissie van de Raad een
medewerker van het ministerie als adviseur actief. Hoewel deze waarne-
mer formeel geen informatie over het beloop van het besluitvormings-
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
proces mocht mededelen aan buitenstaanders, kreeg het ministerie ‘op
informele wijze wel een indruk over welke kant zo’n advies opgaat’ (PvD,
VWS). Hierdoor kan op een uitkomst geanticipeerd worden.
Ook met publieke organisaties heeft de HPV-adviescommissie contact
gehad. Met de Vereniging tegen Kritisch Prikken en de stichting Olijf18 is
gesproken, want ‘soms is het nuttig omdat ze dingen zeggen die wij nog
niet weten. Soms is het goed, ook al weet je al wat ze gaan zeggen, omdat
een advies dan beter zal landen’ (HH/KG, Gezondheidsraad).
De werkwijze van de secretarissen en de samenwerking met vele betrok-
ken organisaties zijn slechts twee voorbeelden van grens- en coördinatie-
werk. Vele andere processen tijdens het adviestraject over het vaccin kun-
nen ook hiertoe gerekend worden: de samenstelling van de commissie, de
beslotenheid van de vergaderingen en van de notulen waardoor commis-
sieleden volledig vrijuit kunnen discussiëren en het schrijven van het
adviesrapport en de aanbiedingsbrief aan de minister waarin bepaalde
aspecten benadrukt worden.19
Het adviestraject van de Gezondheidsraad is een complex, intensief en
constructivistisch proces waar vele partijen bij betrokken zijn. Door dit
proces samen te vatten als ‘het weergeven van de stand van de weten-
schap’ wordt geen recht gedaan aan de realiteit. Beter is het om het advies-
proces te vergelijken met het maken van een kaart (metafoor uit Kitcher
2001, 55-62): kaarten bevatten gegevens die een weergave zijn van een deel
van de werkelijkheid, gecombineerd met subjectieve gegevens die relevant
zijn voor een specifieke gebruikersgroep. Op dezelfde wijze is alles wat
bekend was over het vaccin in kaart gebracht: wetenschappelijke gegevens
en onzekerheden, normatieve vragen en afwegingen van morele en
politieke aard. Wetenschappers, experts en andere belanghebbenden zijn
uiteindelijk tot een oordeel gekomen over de toepasbaarheid van het
vaccin, op dit moment en in onze maatschappij: ‘In the absence of
sufficient hard evidence, decisions have to be made on the basis of
available facts supplemented by a large measure of judgment’ (Jasanoff
1990, 7).
22
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
5 Schijn bedriegt
De januskop van de Gezondheidsraad is een tegenstelling van hoe de Raad
graag gezien wil worden en van dat wat hij is: enerzijds de frontstage-
presentatie van een groep wetenschappelijke experts die onafhankelijk
van anderen de stand van de wetenschap in kaart brengt en op basis
daarvan tot een advies komt; aan de andere kant toont de werkelijke
werkwijze van de Raad: een constructivistisch proces vol vragen en on-
zekerheden waarin de commissie door samenwerking en overleg, onder-
ling en met buitenstaanders, tot een conclusie komt.
De twee verschijningsvormen van de Raad lijken elkaar uit te sluiten of
op zijn minst in de weg te staan. Maar juist deze paradox vormt de kracht
van het adviesorgaan, zo menen de auteurs van Paradox of scientific
authority (Bijker e.a. 2009). De samenkomst van deze twee gezichten in
één organisatie maakt het onderscheid en het overbruggen van weten-
schappelijke en niet-wetenschappelijke aspecten van een vraagstuk
mogelijk. De ‘well-argued reflection on the state of knowledge in relation
to the state of the world’ resulteert uiteindelijk in een ‘‘‘serviceable truth”
– truthfull scientific knowledge that is deliberately aimed at serving
certain, often policy, goals’ (Bijker e.a. 2009, 142). De auteurs legitimeren
met een dergelijke uitkomst van het adviestraject – een serviceable truth
– de epistemologisch realistische frontstage-presentatie van de Raad.
Maar het adviestraject over het HPV-vaccin heeft niet geresulteerd in een
serviceable truth. De eenduidigheid van het advies en het wetenschappe-
lijke uiterlijk van het rapport verhulden de complexiteit en de morele en
politieke vragen die eigen zijn aan het vraagstuk van het vaccin. Hierdoor
ontstond ophef over het rapport en groeide de ruimte voor twijfel over de
wetenschappelijke inhoud en onafhankelijkheid ervan. De instrumentele
verklaring, en de legitimering voor de twee gezichten van de Raad die in
Paradox of scientific authority gegeven wordt, gaat daarom in het geval
van dit adviestraject niet op.
De rol die de Gezondheidsraad frontstage pretendeerde te spelen in het
adviesproces en de werkelijke werkwijze backstage worden verduidelijkt
door de wetenschapper Roger Pielke (Pielke 2007). Met behulp van een
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
vierveldentabel beschrijft hij de vier manieren waarop adviserende
wetenschappers te werk kunnen gaan en advies kunnen geven. Op een as
van de tabel wordt de aard van het probleem waarover geadviseerd wordt
weergegeven (een probleem met alleen wetenschappelijke kenmerken
versus een hybride dilemma); op de andere as staat de invulling die
wetenschappers aan hun adviestaak kunnen geven (formuleren van een
eenduidig advies dat aanstuurt op één uitkomst versus een pluriform
advies dat verschillende mogelijke ontwikkelingen beschrijft).
Wanneer wetenschappers om advies wordt gevraagd over dilemma’s die
alleen betrekking hebben op wetenschappelijke onzekerheden, dan kun-
nen zij twee rollen aannemen, zo meent Pielke. De pure scientist probeert
op basis van wetenschappelijke gegevens tot een eenduidige weergave van
de realiteit te komen. Nature talks, zo is het epistemologische uitgangs-
punt van deze rol, en het is de taak van wetenschappers om deze realiteit
te onthullen. De science arbiter, een tweede mogelijke rol, erkent de
verschillende visies die een gevolg zijn van wetenschappelijke onzeker-
heden die rond een vraagstuk spelen, brengt deze in kaart en probeert
verschillende beleidsopties wetenschappelijk te onderbouwen zonder
voor een ervan te kiezen.
In de andere twee rollen die wetenschappers kunnen vervullen, geven ze
advies over hybride problemen en laten ze de morele en politieke aspecten
ervan doorklinken in hun uiteindelijke conclusie. De issue advocate
neemt duidelijk een normatieve stelling in en komt tot een eenduidige
conclusie die ondersteund wordt door wetenschappelijke gegevens. Deze
sluit zich hierdoor aan bij een maatschappelijke beweging die dezelfde
normatieve overtuiging heeft. De vierde en laatste rol is die van honest
broker of policy alternatives. De uitkomst waartoe experts in deze rol
komen is niet beperkt tot één antwoord, maar zal verschillende scenario’s
omvatten waarin de normatieve en wetenschappelijke twijfels verwerkt
zijn. Wetenschappers zullen het aantal mogelijke antwoorden niet redu-
ceren, zoals issue advocates’, maar laten bestaan, verhelderen en mogelijk
zelfs uitbreiden.
De rollen vormen een karikatuur en geven een te eenvoudige weergave
van de vraagstukken waar wetenschappers mee te maken hebben en van
23
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
het advies- en besluitvormingsproces. Toch maakt het wel duidelijk welke
rol de Gezondheidsraad bij de advisering over het vaccin naar de buiten-
wereld uitgedragen heeft. Het frontstage-voorkomen van de Raad, het
realistische imago naar de buitenwereld, het ogenschijnlijk lineaire be-
sluitvormingstraject waarin politiek en wetenschap van elkaar gescheiden
zijn en het eenduidige advies waarmee de adviescommissie naar buiten
trad; door al deze aspecten geeft de Raad de indruk de rol van pure
scientist te spelen.
Maar ‘(…) the pure scientist can be found more frequently in myth
rather than practice’ (Pielke, 15). Volgens Pielke pretenderen adviserende
wetenschappers in een adviesproces vaak een pure scientist te zijn. Een
pretentie die volgens de auteur ook makkelijk algemeen geaccepteerd
wordt vanwege het geloof onder wetenschappers, politici en publiek in
een lineair samenwerkingsverband tussen politiek en wetenschap en in de
mogelijkheid een onderscheid te kunnen maken tussen de normatieve en
de cognitieve elementen van een probleem (Ibidem, 92-97). Maar de vaak
aanwezige hybride aspecten en onzekerheden van een probleem maken
dat de rol van pure scientist niet uitvoerbaar is. De wetenschappers nemen
dan, meestal onbewust of onbedoeld, een andere rol op zich: die van issue
advocate. Op basis van een combinatie van wetenschappelijke gegevens en
morele en politieke overtuigingen komen ze, onder het mom van strikte
wetenschap, tot een eenduidige conclusie. De keuze voor één antwoord
zal hierdoor noodzakelijkerwijs tot een politisering van de adviserende
wetenschappelijke instantie leiden. Een werkwijze die Pielke, vanwege de
wetenschappelijke schijn waarmee het werk naar buiten toe gepresen-
teerd wordt, stealth issue advocacy noemt.
Hoewel uitvoering van deze rol succesvol kan zijn, kan het ook vervelen-
de gevolgen hebben:
‘A greater danger for both science and politics occurs when members of
the scientific community itself participate in the politicization of science.
(...) In the resulting media contest between competing authorities, it is
not possible to tell whether science or politics is speaking. We then lose
both the power of science and the credibility of democratic process’
(Pielke 2007, 63).
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
In een kwalitatief onderzoek van de Erasmus Universiteit naar de rol van
het RIVM bij de ontwikkeling van het HPV-vaccin werd een jaar voor de
publicatie van het rapport van de Gezondheidsraad al gewaarschuwd voor
de verwarring die zou kunnen ontstaan. Vooral het besloten karakter van
de besluitvorming en de hieruit voortkomende onduidelijkheid over de
onzekerheden van het vaccin en de keuzen die hierin gemaakt zijn,
zouden volgens de auteurs van het rapport hieraan bijdragen:
‘Zowel de productie van kennis en technologie als de toepassing in de
gezondheidszorg is grotendeels een zaak van experts die in een relatief
besloten domein opereren. Dit leidt ertoe dat burgers zich in het publieke
debat moeilijk kunnen oriënteren op verschillende deskundigen die
verschillende inzichten en opvattingen vertegenwoordigen’ (Wallenburg
e.a. 2007, 16).
De rol van de Raad als stealth issue advocate heeft bijgedragen aan de
twijfels en onrust over het vaccin. De ophef die ontstond nadat het advies-
rapport over het vaccin was uitgebracht, resulteerde in veel verliezers: een
groot deel van het ‘lekenpubliek’ voelde zich niet goed voorgelicht en had
de indruk dat relevante informatie was achtergehouden. Leden van de
regering en het parlement benadrukten dat ze niet volledig of niet goed
waren voorgelicht. Sommigen raakten verward door het rapport en de
reacties erop en riepen, hoewel ze voor het rapport nog hadden aange-
drongen op een snelle introductie van het vaccin, de minister ter verant-
woording vanwege zijn besluit het vaccin te introduceren. De Gezond-
heidsraad zelf werd overvallen door alle ophef en kritiek, die ertoe leidde
dat de integriteit, onafhankelijkheid en kwaliteit van de betrokken
adviesleden ter discussie werd gesteld.
6 Alternatief
De vraagstukken van de Gezondheidsraad gaan gepaard met een wis-
selende mate van onzekerheid, zo schrijven de auteurs van Paradox of
scientific authority (Bijker e.a. 2009, 157-167). ‘Simpele’ problemen bevat-
ten alleen wetenschappelijke onduidelijkheden waarover genoeg gege-
24
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
vens te vergaren zijn om tot een goed en betrouwbaar advies te komen.
Maar vaak zijn de vraagstukken van de Raad complexer en bevatten ze
zowel cognitieve als normatieve onzekerheden. De werkwijze van de Raad
moet aan de aard en complexiteit van een vraagstuk aangepast worden,
aldus de auteurs.
Zijn de problemen ‘simpel’ dan dienen de wetenschappelijke gegevens op
een rij gezet te worden, waarna de feiten voor zich zullen spreken en de
conclusie onomstreden geformuleerd kan worden. Naarmate een vraag-
stuk meer cognitieve en normatieve onzekerheden kent, zal het aantal
betrokkenen in het besluitvormingsproces – wetenschappers van verschil-
lende disciplines, externe experts, en eventueel zelfs representanten van
het publiek – toenemen. Een variëteit aan coördinatiemechanismen die
backstage gehanteerd wordt, zal een succesvolle constructivistische
werkwijze van de Raad moeten garanderen.
Behoudens deze geringe variaties valt het op dat de auteurs weinig veran-
dering wensen in de werk- en presentatiewijze van de Raad: het frontstage
realistische imago, de constructivistische werkwijze en het ogenschijnlijk
lineaire proces van besluitvorming blijven gehandhaafd. Maar ook de
dreiging van de negatieve gevolgen van stealth issue advocacy blijft daar-
mee aanwezig. ‘Het is’, zo schrijft Willem Halffman in Krisis over de oor-
spronkelijke Nederlandse versie van de studie naar de Gezondheidsraad
(Bal e.a. 2002), ‘alsof de auteurs eerst betogen dat de black box open moet,
vervolgens de mogelijkheid krijgen om even te gluren om hem daarna
weer snel te sluiten en te roepen dat het allemaal wel goed is daarbinnen’
(Halffman 2003).
Pielke komt met een alternatief voor de werk- en presentatiewijze van de
Gezondheidsraad bij de beantwoording van ongetemde problemen: de
honest broker of policy alternatives. Wetenschappers geven in deze rol in
hun eindadvies een beschrijving van verschillende scenario’s die een ant-
woord vormen op het vraagstuk (Pielke 2007, 3-21). Adviserende weten-
schappers stellen eerst samen vast welke aspecten van het vraagstuk op
basis van ‘betrouwbare en solide wetenschap’ beantwoord kunnen wor-
den. Vervolgens maken ze een inventarisatie van alle cognitieve en nor-
matieve onzekerheden die met een vraagstuk samenhangen. Deliberatie
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
hierover vindt niet alleen plaats onder wetenschappers, maar gaat in
samenspraak met diverse betrokkenen die het totale spectrum aan stake-
holders vertegenwoordigen. De hybride onzekerheden en wetenschappe-
lijke gegevens dienen daarna als basis voor een aantal mogelijke scenario’s,
die in antwoord op het vraagstuk geformuleerd worden. Uiteindelijk is
het de politiek die na afweging van de verschillende scenario’s, en even-
tueel weer in overleg met de belanghebbenden, voor het meest wenselijke
kiest.
Het alternatief van Pielke heeft een aantal voordelen. Allereerst komt de
complexiteit en de hybride aard van ongetemde problemen duidelijk tot
uiting in de verschillende scenario’s. Hieruit zal blijken dat er niet slechts
één juist antwoord is, maar dat de wetenschap een bijdrage kan leveren
aan verschillende oplossingen. Een tweede voordeel is dat het frontstage-
imago van deze rol overeenkomt met de backstage-werkwijze. Er zal geen
sprake meer zijn van stealth issue advocacy. De wisselwerking tussen we-
tenschap en politiek in het besluitvormingsproces zal hierdoor duidelijker
blijken; inzage hierin en controle erop kan hierdoor verbeteren.
Een bezwaar tegen deze methode is dat het aantal scenario’s vanwege
begrijpelijkheid en hanteerbaarheid beperkt moet blijven. Ook in dit mo-
del zullen wetenschappers dus beslissingen moeten nemen die aan de basis
liggen van de verschillende scenario’s en die normatief of onzeker van
aard zijn. Maar, aldus Pielke, ‘there is a difference between providing a
single option and providing a broader set of options, particularly if the
latter reflects a range of valued outcomes’ (Ibidem, 142).
Hoe zou het advies van de Gezondheidsraad er nu uit hebben gezien als
het alternatief van Pielke bij de advisering over het HPV-vaccin was
gehanteerd?20 Het grootste en meest zichtbare verschil met het huidige
advies zou het ontbreken van een eenduidige conclusie zijn. In plaats van
een ‘ja’ op de vraag van de minister of het vaccin al dan niet in het Rijks-
vaccinatieprogramma opgenomen zou moeten worden, zou de com-
missie hebben geantwoord met verschillende scenario’s, alle met weten-
schappelijke gegevens en normatieve afwegingen onderbouwd en met de
erbijhorende onzekerheden in de kantlijn. Een scenario zou beschrijven
dat ervoor gekozen kan worden het vaccin niet op te nemen in het
25
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
programma, bijvoorbeeld vanwege de lage kosteneffectiviteit in verhou-
ding tot andere ontwikkelingen in de zorg. Een tweede scenario, de oplos-
sing waar Zweden voor gekozen heeft, zou kunnen beschrijven dat er
eerst meer onderzoek naar het vaccin moet plaatsvinden vanwege de vele
onzekerheden over de effectiviteit, de kosten en de maatschappelijke hou-
ding tegenover het vaccin. Een ‘ja, mits’ (het huidige advies) zou een optie
zijn, waarbij de mits zou beschrijven dat de gevolgen ervan, zowel me-
disch als maatschappelijk, goed bestudeerd moeten worden. Een vierde
scenario zou de mogelijkheid van het vaccineren van meisjes én jongens
beschrijven, zodat de kans op besmetting nog verder zou afnemen. De
verschillende scenario’s zouden tot slot van het adviestraject aan het
publiek en de politiek voorgelegd worden.
Een dergelijke werkwijze en presentatie zal leiden tot meer transparantie
in de onzekerheden en in het hybride karakter van ongetemde proble-
men. Publiek, politiek en wetenschap krijgen hierdoor maximaal inzicht
in de problematiek en gaan samen op in het streven naar een oplossing.
Bovendien wordt dan voorkomen dat de onzekerheden die eigen zijn aan
een probleem hun weerslag krijgen op de geloofwaardigheid en integriteit
van politiek en wetenschap.
Paulus Lips is huisarts en heeft recent de master Wijsbegeerte van een
Wetenschapsgebied aan de Universiteit van Amsterdam cum laude afge-
rond. Dit artikel is gebaseerd op zijn afstudeerscriptie. Momenteel schrijft
hij een boek over de gevolgen van de toenemende medicalisering in de
samenleving.
Literatuur
Ault, K.A. (2007) ‘Effect of prophylactic human papillomavirus L1 virus-
like-particle on risk of cervical intraepithelialneoplasia grade 2, grade 3,
and adenocarcinoma in situ. A combined analysis of four randomized
clinical trials’. In: The Lancet, 1861-1868.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Bal, R., W.E. Bijker en R. Hendriks (2002) Paradox van wetenschappelijk
gezag. Over de maatschappelijke invloed van adviezen van de
Gezondheidsraad. Den Haag: Gezondheidsraad.
Bijker, W.E., R. Balen R. Hendriks (2009) The paradox of scientific
authority, the role of scientific advice in democracies. Cambridge: The
MIT Press.
Boot, H.J., I. Wallenburg, H.E. de Melker e.a. (2007) ‘Assessing the
introduction of universal human papillomavirus vaccination for
preadolescent girls in The Netherlands’. In: Vaccine, 25: 6245-6256.
FUTURE 2 Study Group (2007) ‘Quadrivalent vaccine against human
papillomavirus to prevent high-grade cervical lesions.’ In: New England
Journal of Medicine, 356, 1915-1927.
Gezondheidsraad (2002) Algemene informatie over de taak en werkwijze
van de gezondheidsraad en zijn commissies. Den Haag.
Gezondheidsraad (2007) De toekomst van het Rijksvaccinatieprogramma:
naar een programma voor alle leeftijden. Den Haag, publicatienummer
2007/02.
Gezondheidsraad (2008) Vaccinatie tegen baarmoederhalskanker. Den
Haag, publicatienummer 2008/08.
Gezondheidsraad (2009) Algemene vaccinatie tegen Hepatitis B herbe-
oordeeld. Den Haag, publicatienummer 2009/03.
Gieryn Th. (1983) ‘Boundary work and the demarcation of science from
non-science; strains and interests in professional ideologies of scientists.’
In: American Sociological Review, 6, 781-795.
Halffman W. (2003) ‘De paradox van de wetenschapsonderzoeker.’ In:
Krisis, 2, 103-106.
Jasanoff S. (1990) The fifth branch, science advisers as policy makers.
Cambridge: Harvard University Press.
26
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
Kitcher P. (2001) Science, truth and democracy. New York: Oxford
University Press.
Kok, I.M.C.M. de, J.D.F. Habbema, M.J.E. Mourits e.a. (2008)‘Onvoldoende
gronden voor opname van vaccinatie tegen humaan papillomavirus in
het Rijksvaccinatieprogramma.’ In: Nederlands Tijdschrift voor Genees-
kunde, 152, 2001-2004.
Latour B. (2004) Politics of nature, how to bring the sciences into
democracy. Cambridge: Harvard University Press.
Pielke, R.A. (2007) The honest broker, making sense of science in policy
and politics. Cambridge: Cambridge University Press.
Rittel, H. en M. Webber (1973) ‘Dilemma’s in a general theory of
planning.’ In: Policy Sciences, 4, 155-169.
Rossum T.G.Jj van, H.E. de Melker, H. Houweling e.a. (2008) ‘Vaccins
tegen humaan papillomavirus (HPV). Tussen registratie en implemen-
tatie.’ In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 152, 987-992.
Sawaya, G.F. en K.S. Smith-McCune (2007) ‘HPV vaccination. More
answers, more questions.’ In: New England Journal of Medicine, 356, 1991-
1993.
Wallenburg, I. en R. Bal (2007) Een nieuw vaccine in het Rijksvacci-
natieprogramma? Kennisverzameling- en besluitvorming-in-actie. Insti-
tuut beleid en management gezondheidszorg, sectie Health Care Gover-
nance. Erasmus MC Rotterdam.
De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
1
Zembla, ‘Het omstreden kankervaccin’, 18 oktober 2008, te bekijken op de website van
het programma: www.zembla.vara.nl.
2
In een interview met de secretarissen van de adviescommissie zeggen zij hierover: ‘Bij de
aanvankelijke samenstelling van de commissie zijn alle experts gevraagd om als lid deel
te nemen. Omdat bij vier experts bleek dat hun wetenschappelijk onderzoekswerk finan-
cieel ondersteund werd door de vaccin producerende bedrijven, zijn zij aangesteld als
adviseur en niet als lid. In Zembla wordt ten onrechte gesuggereerd dat deze experts had-
den gefunctioneerd als lid en vanwege strategische overwegingen waren “gedegradeerd”
tot adviseur.’
3
Maanen, H. van (2009) ‘Vaccin baarmoederhalskanker wetenschappelijke leugen van
het jaar.’ In: de Volkskrant, 11 januari.
4
‘Artsen: wacht met vaccin baarmoederhalskanker.’ Trouw, 27 augustus 2008.
5
‘Kankervaccin bij 12 jaar niet zinvol.’ NRC, 27 augustus 2008.
6 11
Forum ‘Almere4you’, 22 februari 2009: http://www.almere4you.nl/forum/topic.php?id-
=25787&start=25
7
Een aantal andere factoren heeft ook meegespeeld in het ontstaan van alle onrust om-
trent het vaccin. Allereerst verschilt het vaccin tegen HPV van andere vaccins die in het
Rijksvaccinatie zijn opgenomen. Het RVP omvat een serie van inentingen die besche-
rmen tegen infectieziekten die kinderen kunnen oplopen. Het vaccin tegen baarmoe-
derhalskanker verschilt wat betreft een aantal aspecten ten opzichte van de huidige RVP-
vaccinaties: HPV loop je niet ‘zomaar’ op maar wordt overgedragen bij seksueel contact;
er zit een lange tijd (20-40 jaar) tussen een eerste HPV infectie en de mogelijke ontwik-
keling van kanker; in tegenstelling tot andere vaccins is een hoge vaccinatiegraad onder
de bevolking geen voorwaarde voor individuele bescherming. Een tweede reden die heeft
bijgedragen aan de kritiek en het wantrouwen tegenover het vaccin, is de grote rol van
de media hierin, en met name van internet. Internet maakt een snelle en grote uit-
wisseling van informatie mogelijk, zonder dat de kwaliteit van de gecommuniceerde
inhoud gegarandeerd is. Hierdoor wordt veel onware informatie verspreid die tot onrust
leidt. Tot slot heeft de reactie van de directeur van het RIVM, Roel Coutinho, bijge-
27
Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad
dragen aan de onrust rond het vaccin. Door onrust en ophef te kwalificeren als
“indianenverhalen en fabels” of als “krankzinnig” te bestempelen (Pauw en Witteman, 10
maart 2009), heeft hij de emoties van de betrokkenen gebagatelliseerd en geridiculiseerd.
Tevens heeft hij mogelijk de argwaan tegenover het vaccin vergroot ten koste van zijn
eigen geloofwaardigheid door wetenschappers op te roepen geen kritische geluiden te
laten horen.
8
De termen frontstage en backstage zijn afkomstig uit de toneelwereld en geïntrodu-
ceerd in de sociologie door socioloog Erving Goffman (1922-1982). Goffman gebruikte de
termen in zijn boek The presentation of self in everyday life (University of Edinburgh
Social Sciences Research Centre, 1959) in een model om menselijke interactie onder
verschillende omstandigheden te verklaren.
9
Bron: RIVM.
10
Over veel van de genoemde onzekerheden bestaat ook nu, ruim twee jaar later, nog
steeds geen duidelijkheid.
QALY staat voor Quality Adjusted Life Years. Het is een maat om ziektelast uit te
drukken en zowel kwantitatieve als kwalitatieve afwegingen spelen hierin een rol. Eén
QALY staat voor één jaar in volkomen gezondheid dat door een interventie wordt
toegevoegd aan een leven; een jaar in mindere gezondheid krijgt een waarde tussen de
0,0 (dood) en 1,0, afhankelijk van de ziektelast. Het wordt gebruikt om een oordeel te
vellen over wat een gewonnen leven mag kosten binnen de gezondheidszorg en tegen-
over andere maatschappelijke problemen.
12
De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheid om screenings-
onderzoek naar baarmoederhalskanker effectiever te maken. Eén van de mogelijkheden
is door te testen op cervixcarcinoom middels een DNA test die thuis door de vrouwen
zelf kan worden afgenomen. De resultaten van dit onderzoek zijn tot nu toe hoop-
gevend: de kanker kan mogelijk eerder worden opgespoord en het onderzoek zal
waarschijnlijk kosteneffectiever zijn.
13
Een aantal van deze normatieve vragen is tijdens de commissievergaderingen expliciet
aan de orde geweest, zo vertelden de secretarissen van de commissie in een persoonlijk
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Paulus Lips – De januskop van de gezondheidsraad

interview. Een voorbeeld hiervan is de vraag of een vaccin tegen een aandoening die door
seksueel contact wordt overgedragen in het RVP thuishoort. Of de vraag of weten-
schappers wiens onderzoek door de farmacie wordt gefinancierd, onafhankelijk kunnen
adviseren. Andere normatieve vragen zijn niet besproken, zoals over de betrouwbaarheid
van QALY als meet- en vergelijkingsinstrument.
14
De hits op de zoektermen zijn gevonden op 29 april 2009.
15
Afkomstig van de website van de Gezondheidsraad: http://www.gezondheids-
raad.nl/nl/over-ons/de-raad.
20
Het advies van de Gezondheidsraad over opname van het vaccin tegen hepatitis B in
het Rijksvaccinatieprogramma schetst een drietal mogelijke scenario’s: handhaving van
het RVP zoals het is, vaccineren van zuigelingen of het vaccin tegen hepatitis op puber-
leeftijd geven.(Gezondheidsraad 2009) De opzet lijkt op Pielke’s honest broker, met een
groot verschil: de commissie komt na het schetsen van de scenario’s tot een eenduidige
eindconclusie: ze vinden dat het vaccin aan zuigelingen gegeven moet worden. Was het
alternatief van Pielke gehanteerd, dan hadden ze het bij de drie alternatieven gelaten en
de keuzen voorgelegd aan publiek en poltiek.

16
Na afronding van het adviestraject over het HPV-vaccin heb ik een tiental gesprekken
gevoerd en per e-mail gecorrespondeerd met een aantal direct betrokkenen: Philip van
Dalen, clustercoördinator Infectieziekten bij het ministerie van VWS (in het navolgende
weergegeven door de afkorting PvD, VWS); Hans Houweling en Kees Groeneveld, beiden
secretaris bij de Gezondheidsraad en in deze functie betrokken bij het advies ‘Vaccinatie
tegen baarmoederhalskanker’ (met instemming laat ik hen met één mond spreken en
worden ze weergegeven door de letters HH/KG, Gezondheidsraad); Marina Conyn-van
Spaendonck, programmamanager Rijksvaccinatieprogramma bij het RIVM (MCS,
RIVM); Edith Schippers, lid Tweede Kamer voor de VVD en woordvoerder portefeuille
‘volksgezondheid’; Khadija Arib, lid Tweede Kamer voor de PvdA en woordvoerder
portefeuille ‘volksgezondheid’.

17
De studie Paradox van wetenschappelijk gezag uit 2002 is in 2009 in het Engels ge-
publiceerd. In de Engelse versie beschrijven de auteurs uitgebreid de relatie tussen de
werkwijze van de Raad, hun studie hiernaar en de reeds bestaande literatuur over
Science and Technology Studies (STS); in de Nederlandse versie komt dit op een meer
compacte wijze aan de orde. Zo mogelijk heb ik gebruik gemaakt van de Nederlandse
uitgave; waar nodig refereer ik naar de Engelse versie.

18
Stichting Olijf biedt ondersteuning aan (ex-)patienten met gynaecologische kanker.

19
Voor een overzicht van coördinatiemechanismen die ook bij andere adviezen gebruikt
zijn zie Bijker et al, 2009.

28
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
DE REDACTIE
DE ONBEGREPEN WILDERS
EEN INLEIDING
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Eén op de zes kiesgerechtigden heeft de afgelopen Tweede Kamerverkie-
zingen een stem op de PVV uitgebracht, in Limburg was dit zelfs één op de
vier, maar nog steeds is onduidelijk waar het succes van de partij en haar
voorman nu precies op stoelt.
Uiteraard zijn er vele verklaringen. We kennen inmiddels de ‘nieuwe
scheidslijnen’ in de politiek, die naast een sociaaleconomische links-
versus rechtsdimensie een meer cultureel-progressief- versus conservatief-
dimensie onderscheiden (kosmopolitisme versus nationalisme, hervor-
ming versus behoud, stad versus land). Wilders zou binnen de vier opties
die zo ontstaan het winnende kwadrant gevonden hebben door een soci-
aaleconomisch links conservatisme te combineren met een rechts natio-
nalisme. Ook zijn we bekend met de structurele onvrede onder een groot
deel van de bevolking dat zich niet gekend weet in wat Fortuyn de
‘verweesde samenleving’ noemde. Zij voelen zich vervreemd en politiek
in de steek gelaten door de schaalvergroting, de internationalisering, de
bureaucratie, de Haagse spelletjes, de elite, de vrijzinnige publieke omroe-
29
pen, et cetera. Er zou nu eenmaal een substantieel deel van het electoraat
beschikbaar zijn voor een protestpartij, dat eerder op de LPF stemde en
virtueel op Verdonk, en dat nu door Wilders wordt aangeboord. In die
lezing is Wilder simpelweg het volgende etiket dat op het teleurgestelde
deel van het electoraat valt te plakken. Waar hij zelf precies voor staat is
dan minder belangrijk dan waar zijn volgelingen over morren.
Tevens hebben we weet van de miskenning van de integratie- en migratie-
problematiek, het verzwijgen van de problemen en het niet aandragen
van oplossingen door de gevestigde partijen. Dit probleem werd eerst ge-
lokaliseerd in de spreekwoordelijke ‘oude wijken’ van de grotere steden
maar heeft inmiddels van Den Haag via Almere wortel geschoten in
Limburg. Volgens deze verklaring is het vooral Wilders’ core business: de
islamkritiek en het neerzetten van deze religie als een kwade ideologie, die
succes zou oogsten – al lijkt een meerderheid van zijn stemmers dat toch
eerder als een bijkomstigheid te zien. En we hebben uiteraard kennis van
de incidentele verklaringen, zoals: in alle vier de grote steden won de
PvdA maar die stemmen hadden er nog meer kunnen zijn als het niet had
geregend. In rechtsere provincies gingen de gezagsgetrouwe en oudere
burgers wel stemmen. Of: ‘Limburgers stemmen altijd op een Limburger
maar omdat Eurlings en Van der Hoeven niet op de CDA-lijst stonden
– Verhagen wordt inmiddels als een Hollander gezien – kwamen er hon-
derdduizenden voorkeurstemmen, goed voor enkele zetels, in handen
van de PVV.’
Maar toch, deze verklaringen kunnen ons niet bekoren. Wat ze in de eer-
ste plaats onvoldoende weten te duiden is hoe Wilders niet alleen een
stem weet te geven aan heel veel onvrede, rancune, wantrouwen, maar
deze mensen ook werkelijk troost lijkt te bieden. Zijn programma heet
niet voor niets ‘De agenda van hoop en optimisme’. Van Wilders gaat
blijkbaar een nog niet begrepen bindende werking uit, hij staat voor iets
wat mensen trekt, niet alleen op een negatieve (anti-establishment, anti-
islam, antilinks) maar ook op een positieve manier. Hij is niet alleen een
rattenvanger, hij heeft ook iets weg van het zogenaamde rookmonster uit
de tv-serie Lost, die desperate zielen die alle hoop verloren hebben weet te
strikken door met valse beloftes een appel te doen op hun nostalgie.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie De redactie – De onbegrepen Wilders

Waaruit bestaat die bindende kracht van Wilders? Waaraan appelleert hij, opluchting straalde er van af. Het bleek niet alleen een strategische blun-
wat maakt hem voor veel mensen tot steun en toeverlaat? der, het was bovenal een principieel laakbare houding.

Wat in de tweede plaats onderbelicht blijft, is het radicale anti-islamstand-
punt van de PVV. De PVV is en blijft naar de woord en geest van de
voorman primair een anti-islampartij. Dat blijkt evident uit zijn (zelden
gelezen) verkiezingsprogramma en zelf heeft Wilders daar in de Kamer-
debatten en in zijn mediaoptredens van de afgelopen jaren ook weinig
misverstanden over laten bestaan.
Veel verklaringen gaan echter nog steeds uit van de inputkant van de
verkiezingen (de beweegredenen van kiezers, variërend van onvrede over
de zorg, de bureaucratie, de verweesde samenleving, veiligheid, Europa en
de multiculturele samenleving) maar niet van de outputkant. Die
outputkant houdt in dat mensen om verschillende redenen op Wilders
kunnen stemmen, maar in het delegatiemodel van de representatieve
democratie krijgt Wilders vervolgens een mandaat van de kiezer, waarvan
de verdere invulling grotendeels van hemzelf afhangt. Veel kiezersonder-
zoek lijkt over het hoofd te zien dat Wilders aldus niet de optelsom van de
stemmen van zijn kiezers is, maar zelf vorm en inhoud geeft aan zijn
achterban. Met zijn mandaat construeert hij een eigen ‘publiek’. De non-
existente interne partijdemocratie van de PVV en het gebrek aan tegen-
wichtbiedende externe partijideologen maken dat Wilders uiteindelijke
volstrekt alleen, om niet te zeggen: geïsoleerd, opereert.
Wilders kleineert een complete bevolkingsgroep stelselmatig. Weliswaar is
er nog geen wet aangenomen die de rechtsstaat op losse schroeven stelt,
het hele discours is al wel in stelling gebracht om het islamitische deel van
de bevolking een speciale behandeling te geven. Het is ons een raadsel
waarom blijkbaar verlegenheid en strategische overwegingen ertoe leiden
dat dit punt zelden door andere partijen publiekelijk tegen Wilders wordt
ingebracht.
Krisis wil haar maatschappelijke taak serieus nemen en vroeg een drietal
filosofen en wetenschappers te ontrafelen waar de liefde voor Wilders uit
bestaat en waarom zowel politici als wetenschappers in grote verlegenheid
zijn om die liefde te begrijpen – laat staan er iets aan te doen. De behoefte
daaraan is groot. De volgende generatie kiezers komt er al weer aan en
onder middelbare scholieren won Wilders de verkiezingen.
De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.

De stilte rond Wilders’ anti-islamstandpunt was in de verkiezingscam-

pagne echter oorverdovend. Pas toen het CDA in de onderhandelingen
over het gedoogkabinet merkte dat het uur U naderde begon het te
rommelen omdat de godsdienstvrijheid toch nog ergens in het partij-
vaandel was te bekennen. De VVD, die het liberale erfgoed toch geacht
mag worden te vertegenwoordigen, zwijgt in alle toonaarden over dit
principiële punt. Maar ook voor andere partijen was het tijdens de afge-
lopen campagne niet eens een thema. ‘Integratie doen we nu even niet’,
zei Pechtold, daarmee genoegzaam constaterend dat door de crisis van de
euro, de bezuinigingen en de economische recessie de koopkrachtplaatjes
electoraal interessanter waren dan het integratie- en immigratiebeleid. De

30
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
GIJS VAN OENEN
VOLK , POLITIEK EN FILOSOFIE
KLEINE POGING HET POLITIEKE HEDEN TE BEGRIJPEN
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Zoals al vaker gezegd: Wilders is niet het punt. Wilders is een symptoom,
zoals ook Fortuyn dat was – en zoals Verdonk het probeerde te zijn. Een
symptoom van de wijze waarop het volk zich manifesteert in de politiek,
als politieke actor. Die geschiedenis begint bij de Franse Revolutie, waar de
gewone man opeens op het toneel verschijnt – zowel het politieke toneel,
waar het volk de hoofdrol vertolkt in het zelfgestichte Théâtre de la
Bastille, als het ‘echte’ toneel, waar opeens de dienstknecht Figaro de
hoofdpersoon is in Mozarts Nozze, in plaats van zijn baas, graaf Almaviva.
Het is een lange geschiedenis, waarvan de negentiende-eeuwse revoluties,
de ‘opstand der horden’ ofwel de opkomst van het proletariaat, de
Oktoberrevolutie, de Nederlandse pacificatie, de verzuiling en de eman-
cipatiebeweging van de jaren zestig allemaal deel uitmaken.
De beste typering van het – voorlopige – einde van die geschiedenis is wat
toenmalig president Bill Clinton zei over de uitslag van de beruchte
presidentsverkiezingen van november 2000: ‘Het Amerikaanse volk heeft
gesproken, maar het is onduidelijk wat het zei.’ In die situatie zit
Nederland nu ook. Je zou bijna zeggen: hoe luider het volk spreekt, hoe
onduidelijker is wat het te zeggen heeft. Van deze lange geschiedenis kan
31
ik hier alleen de recente episoden, in grove lijnen, reconstrueren: een
politieke geschiedenis en een geschiedenis van het politieke denken, in
hun onderlinge samenhang, uitmondend in de vraag naar het populisme
en de ambigue regeerambities van de PVV, Geert Wilders’ éénmanspartij
met massa-aanhang.
In de jaren zeventig worden dan eindelijk de beloften van de verlichting
waargemaakt. Kant had mooi en terecht gezegd dat een ieder de moed
behoort te hebben voor zichzelf te denken, maar de economische, sociale
en culturele condities die dit in brede kring mogelijk maken worden pas
in dit tijdperk gerealiseerd. Participatie, inspraak en democratisering
worden van uitzondering tot regel. Uitsluiting is slecht. ‘Iedere arbeider
een autootje’, beloofde Joop den Uyl, en zijn directeur gevangeniswezen
stelde de definitieve sluiting van alle gevangenissen in het vooruitzicht –
abolitionisme! Weg met de onderdrukking en marginalisering door het
strafrecht, of door wat voor onderdrukkend systeem dan ook. De over-
heid is er niet meer om de burger te vertellen wat goed voor hem is, maar
om hem te ondersteunen in zijn kantiaanse streven om zelfstandigheid te
bereiken. Volgens progressief recept gebeurt dit door de uitbouw van een
verzorgingsstaat, die iedereen in staat moet stellen zich te ontplooien in
de richting die hij of zij zelf wenst. Het enige waarin de overheid nog
paternalistisch is, is haar missie om de burger te laten begrijpen dat het
paternalisme slecht voor hem is. Zo gezegd, zo gedaan, en via onder meer
de emancipatoire institutie van de andragologie – eigenlijk de leer van de
nieuwe, geëmancipeerde mens – wordt de burger geleerd zich te gaan
verzetten tegen de instituties, ook en misschien wel vooral tegen die
emancipatoire instituties zelf.
De politieke filosofie articuleert en bevestigt deze ambities, langs verschil-
lende en ook niet geheel compatibele wegen. Het meest radicale geluid
komt gek genoeg uit de Verenigde Staten. John Rawls verkondigt het
probleemloze samengaan van kapitalisme en sociaaldemocratie. De hele
marxistische vraag naar de productieverhoudingen wordt op z’n Ameri-
kaans geëcarteerd – we hoeven ons alleen nog maar zorgen te maken over
verdelingsvraagstukken, tenminste zolang we dat zo doen dat het groot-
ste deel van de koek ook naar de meest productieven gaat, anders zouden
die, door ressentiment gedreven, weleens kunnen stoppen met productief
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
zijn. De kritische theorie van Habermas probeert hiertegenover nog aan
een alomvattende maatschappijanalyse vast te houden, waarin naast
kritiek op de kapitalistische maatschappijorganisatie ook nog emancipa-
toire perspectieven geopend blijven. Foucault betoogt dat dit eigenlijk
twee kanten van dezelfde medaille zijn: de emancipatie disciplineert ons
niet minder dan het kapitalisme en zijn hervormers dat doen.
In de jaren tachtig blijken de burgers snelle leerlingen van de andrago-
logische les – een les waarin natuurlijk ook veel Foucault verwerkt zat.
Mondig burgerschap betekent verzet tegen instituties, die immers macht
over ons uitoefenen, zelfs en dus misschien vooral (Foucault) wanneer ze
ons willen emanciperen. Met andere woorden, mondige burgers zijn
liberale burgers, die zichzelf beter dan enige institutie in staat achten hun
eigen levensplan te formuleren (even in rawlsiaanse terminologie). Het
rechtendiscours daalt goed in de maatschappij in, zowel bij rechts als bij
links, bijvoorbeeld bij krakers die woonrechten claimen (maar gek genoeg
tegelijk eigendomsrechten afwijzen). De verzorgingsstaat komt, onder
druk van bezuinigingen, ter discussie. Links komt in de verdediging, en uit
zich vooral via verzet, tegen niet alleen huisjesmelkers, maar ook kruis-
raketten, kerncentrales, en niet te vergeten racisme en fascisme. De
verdere linkse maatschappelijke agenda wordt voortaan primair uitgevent
via ‘nieuwe sociale bewegingen’, die dus geen omvattend politiek
programma meer hebben maar strijd voeren voor één issue. Just what the
doctor ordered voor de geëmancipeerde of emanciperende burger, die
zich daarbij aan kan sluiten of juist weer kan vertrekken naar individuele
keuze, in plaats van zich te vermoeien met vervelende collectieve com-
promissen in het partijensysteem. Links heeft het steeds lastiger met
bedenken wat nog links is, of beter gezegd: kunnen we nou onze hervor-
mingen het beste via de overheid of via de markt realiseren? De tijd dat
een linkse macher als Jan Schaefer gewoon de Amsterdamse binnenstad
kon volbouwen met socialehuurwoningen is niet meer. Of beter gezegd,
de zekerheid dat zulke macherei simpelweg links genoemd kan worden,
en aan de overheid moet worden toevertrouwd, is aan het verdwijnen.
Iets dergelijks zien we in de politieke filosofie. Ook daar geen linkse
machers meer, maar in plaats daarvan een scheiding der geesten, gek
genoeg wellicht vooral tot stand gebracht door het slagen van het eman-
32
Gijs van Oenen – Volk, politiek en filosofie
cipatoire project van debat en dialoog. Over alles moest vanaf eind jaren
zeventig debat worden gevoerd; over alle kwesties waarbij men mogelij-
kerwijs betrokken zou kunnen zijn, moest men kunnen meepraten – iets
waarover Rawls en Habermas het eens waren. Niet toevallig legt de poli-
tieke filosofie zich nu niet meer toe op doelen, maar op het spreken daar-
over. In plaats van op substantiële opvattingen over waar de debatten over
gaan, of zouden moeten gaan, richt zij zich op de vraag of spreektijd en
spreekvermogen in de debatten wel juist en rechtvaardig worden
verdeeld. Logisch, want de geëmancipeerde burger kunnen we niets meer
inhoudelijk voorschrijven.
Maar net zoals eerder al fluks het wantrouwen was gerezen tegen emanci-
perende instituties, zo rijst dat nu tegen ‘autoriteiten’ – lees Habermas
cum suis – die zich aanmatigen te bepalen wat de voorwaarden voor een
rationele discussie moeten zijn. Wat denken zij wel! Dat is pas echte
machtsuitoefening – aldus Foucault. Bij hem voegen zich de deconstruc-
tiefilosofen, niet zelden gewezen marxisten, die betogen dat grote hervor-
mingsprojecten als die van Habermas en Rawls gebaseerd zijn op essen-
tialistische vooronderstellingen, of anders gezegd worden gedreven door
onbereflecteerd oorsprongsgeweld. Is het geweld van de klassenstrijd dus
primair het geweld inherent aan waarheidsclaims? Over deze vraag vol-
trekt zich een scheiding der geesten.
In de jaren negentig zien we de ontaarding van de geslaagde emancipatie.
Paars doet zijn intrede, als teken dat de ideologische veren nu toch wer-
kelijk zijn afgeschud. Wim Kok zei het inderdaad niet met spijt, maar juist
als geruststelling voor zijn achterban – die daarmee per definitie zijn
achterban niet meer was. Het emancipatoire project van de verlichting is
uitgemond in neoliberaal individualisme. De overheid wordt gewan-
trouwd en ‘op afstand gezet’. Haar taken worden ‘uitbesteed’ aan verzelf-
standigde of zelfs private organen – die kunnen het immers allemaal
beter! Vergeten wordt dat een overheid die zelf te kennen geeft dat de
meeste van haar taken door anderen beter worden gedaan – zelfs al zou
dat nog waar zijn ook! – haar gezag wel moet verliezen. Of misschien
wordt dat door rechts niet vergeten, maar juist gevoeglijk omarmd. Door
liberaal rechts vanuit filosofische principes, door onprincipieel rechts
omdat die gewoon een hekel hebben aan de overheid, aan ‘Den Haag’ en
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
aan ‘links’, drie termen die naar hun overtuiging voor hetzelfde staan.
Voeg er ook nog maar ‘de cultuur’ en ‘de media’ aan toe. De absurde notie
dat bijvoorbeeld het NOS-journaal ‘links’ is, en dat dat heel erg is, begint
ingang te vinden – ook bij het NOS-journaal zelf.
Meer in het algemeen gaan allerlei instituties worden gepercipieerd als er-
fenis van een links tijdperk, een tijdperk waarin individuen niet gewoon
hun gang mochten gaan en niet gewoon mochten zeggen wat ze wilden.
Vreemd natuurlijk, want dit tijdperk was niet zozeer ‘links’ als wel
emancipatoir: het moedigde ons juist aan om zelf te denken, en te zeggen
wat we dachten. Wat rechts pijn deed, was dan ook niet zozeer dat men
niet mocht zeggen wat men wilde, maar dat men daarvoor redenen moest
kunnen geven en verantwoordelijkheid moest nemen. Rechts wil van die
emancipatoire dwang bevrijd worden. Links trouwens misschien ook wel,
maar dat geneert zich nog voor dit gevoel.
De politieke filosofie raakt langs nieuwe lijnen verdeeld. Een deel ervan
academiseert, en blijft gewoon doorvariëren op het thema van de
distributieve rechtvaardigheid, alsof er nog een overheid zou bestaan die
zulke herverdeling tot stand zou kunnen en willen brengen, en een
bevolking die daarvoor enthousiasme zou kunnen en willen opbrengen.
Een ander deel richt zich op burgerschap – de min of meer progres-
siefacademische uitdrukking van de politieke nadruk op liberaal individu-
alisme en eigen verantwoordelijkheid. Weer een ander deel radicaliseert
de taalfilosofische analyses van ‘macht’, en komt zo tot een herwaardering
van theologie en metafysica, met een eindeloze reeks variaties op het
thema van de onbegrepen en ongrijpbare verschillen die taalgebruik
mogelijk maken. De greep op de maatschappelijke ontwikkeling raken ze
in meerdere of mindere mate alle drie kwijt; geen wonder ook in tijden
van depolitiserende individualisering en globalisering. De zelfstandige
burger is nu definitief de hoofdrol toebedacht, maar een script kan en mag
er voor hem niet meer worden geschreven. Dus wat heeft hij eigenlijk te
zeggen?
Dat weet die burger, aan het begin van het nieuwe millenium, inderdaad
niet zo goed. Nu hij eindelijk mag zeggen wat hij wil en wat hij denkt,
blijkt dat hij op eigen kracht niet veel heeft te melden. Hij heeft een
33
Gijs van Oenen – Volk, politiek en filosofie
welvarend privéleven, maar juist daardoor ziet hij dit in toenemende
mate bedreigd door wat hij ziet als het falen van politieke en maat-
schappelijke instituties, maar wat eigenlijk eerder een logisch gevolg is van
zijn eigen liberaal-individualistische keuze voor private wealth, public
poverty. Burgers worden zo steeds meer bevestigd in hun idee-fixe dat
zijzelf het goed doen en beter weten, en dat collectiviteiten als de politiek
vooral falen en tekortschieten. Daarbij komen nieuwe (of nieuw relevan-
te) maatschappelijke issues als multiculturalisme, terreur, globalisering en
milieu, allemaal zaken waarop moeilijk greep is te krijgen. Volgens de
liberale ideologie is het natuurlijk eigenlijk juist goed dat de overheid zo’n
greep niet heeft. Maar hier zien we de grenzen (of gewoon de onzin) van
die ideologie: de mondige burgers voelen zich bedreigd en verwachten wel
degelijk van de overheid dat zij die greep wél heeft. Die overheid had
weliswaar geen macht of mandaat meer, maar had ‘toezicht’ moeten
houden, zoals het nu heet. Op financiële markten, olieputten, mishandel-
de kinderen, de immigratie, de veiligheid, de woningcorporaties, het on-
derwijs, ja op wat niet. Eigenlijk alles wat vroeger inderdaad onder
overheid en politiek viel, maar inmiddels was uitbesteed en aan zichzelf of
de markt was overgelaten.
Dat is allemaal al lastig genoeg, maar het meest lastige is nog dat het
eigenlijk allemaal het gevolg is van het geloof van de burger in zijn eigen
emancipatie. Die overheid, die hadden we niet meer nodig. We weten zelf
wel hoe we ons leven moeten inrichten. Politici moeten naar ons luiste-
ren, in plaats van omgekeerd – ook een boodschap die tot bijna in het
absurde door politici serieus is genomen, vooral door de traditionele
politici die zich bedreigd zagen door de opkomende populisten. Maar nu
zijn we emancipatiemoe; we lijden aan emancipatoire (of ‘interactieve’)
metaalmoeheid. Nu we alles zelf mogen weten, realiseren we ons dat we
dat eigenlijk niet willen, omdat het een hele zware last is. We beginnen te
begrijpen dat het vermeende onvermogen van overheid en politiek ook
ons eigen onvermogen is.
De ‘kloof’ tussen burger en politiek is dan ook niet te groot, maar juist te
klein. Die kloof is door de geslaagde emancipatie uit de wereld geholpen.
De politiek is geen voogd meer; zij weet het niet beter dan wij. Zij luistert
voortdurend naar ons. Alles wat wij maar willen, wordt in politiek beleid
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
omgezet. En toch zijn de problemen nog lang niet de wereld uit! Om
wanhopig van te worden.
We beginnen ons te realiseren dat we eigenlijk blij waren dat er een in-
stantie was – de overheid dus – die de zorg voor de samenleving op zich
nam. Maar het lukt ons niet meer om zulk gezag weer te accepteren, om
een dubbelzinnige reden: we laten niemand meer ons vertellen hoe wij
ons leven moeten leiden (‘Inentingen? Wat denkt die overheid wel?’),
maar tegelijk realiseren we ons dat het gezag van de overheid eigenlijk ons
eigen gezag is. Die ambigue combinatie frustreert ons en we weten ons
met die frustratie geen weg. De enigen die daar wel een weg voor lijken te
weten zijn de populisten: Fortuyn, Verdonk (misschien), Wilders. In
plaats van deze dubbelzinnigheid te ontkennen, affirmeren zij haar, of ra-
dicaliseren deze zelfs. De populistische leider is tegelijkertijd de vertegen-
woordiger van de volkswil en een representant van een nieuwe, auto-
ritaire vorm van gezag. Hij of zij weet wat het volk wil, terwijl het volk dat
zelf juist niet weet.
De politieke filosofie moet nu kleur bekennen. Houdt zij vast aan ‘oude
vormen en gedachten’ – dat wil zeggen aan partijen, aan representatie en
aan dialoog – of affirmeert zij deze nieuwe situatie? Zulke affirmatie vin-
den we bijvoorbeeld bij Hardt en Negri, Rancière en Laclau. Bij alle drie
impliceert deze affirmatie dat het volk inderdaad ‘niets te zeggen heeft’; de
verschillen zitten vooral in de conclusies over nieuw gezag. Bij Hardt en
Negri is het volk vooral ‘tegen’; het vindt zich in spontaan verzet tegen ‘de
macht’. Het enige dat ik daaraan toe wil voegen is wat ik hierboven zei: die
macht is voor een belangrijk deel hun eigen macht, en dat maakt het zo
frustrerend. Rancière stelt dat ‘het volk spreekt’ op het moment dat het
met succes het bestaande systeem aanvecht. Hij laat wijselijk in het
midden wat het volk dan te zeggen heeft – of beter: zou kunnen hebben –
en verschuilt zich achter de anarchistische stelling dat niemand wezenlijk
minder te melden heeft dan een ander. De vraag naar gezag laat hij daar-
mee liggen. Laclau ten slotte erkent ronduit het populisme als de nieuwe
vorm van politiek. Populisten zijn eigenlijk degenen die het beste hebben
begrepen, en geaccepteerd, dat empty signifiers – de noemer waaronder
de massa kan worden gemobiliseerd – inderdaad leeg zijn. ‘So what?’, zegt
de populist. Of eigenlijk zelfs: ‘Des te beter!’ ‘Gedoogsteun’ is daarom zijn
34
Gijs van Oenen – Volk, politiek en filosofie
favoriete genre. Wat er gedoogd wordt, maakt hem – zijn ronkende reto-
rica ten spijt – niet wezenlijk uit: hij kan nu blijven claimen de volkswil te
vertegenwoordigen, zonder dat hij die werkelijk in bestuurlijke daden en
politieke verantwoordelijkheid hoeft te vertalen.
De ‘gedoogsteun’ van de PVV is een parodieus antwoord op de serieuze
vraag naar de aard van nieuw gezag, in een tijdperk dat oud gezag niet
meer aanvaard wordt, om de paradoxale reden dat het in wezen ons eigen
gezag is, het gezag van moderne mondige mensen die het allemaal zelf
mogen weten en zelf mogen zeggen. Stemmers op lijsten (dus geen
partijen) van die als Fortuyn en Wilders proberen te doen alsof ‘Den Haag’
nog een ‘heteronoom’ gezag vertegenwoordigt, waaraan men de eigen
onvrede met de samenleving kan verwijten. Over alles waarvan men een
afkeer heeft – buitenlanders, islamieten, ontwikkelingssamenwerking,
kunst – maar zich door geweten of ‘linkse kerk’ moreel gechanteerd
voelt, kan men dan met min of meer liberale, en dus respectabele, ergernis
eisen dat in ieder geval ‘de stáát het niet mag subsidiëren!’.
De principiële keuze voor linkse politieke filosofie is of zij zich primair wil
(blijven) engageren met het ongrijpbare ‘volk’. Het filosofische spel zal zij
hier van de populist winnen, maar het politieke spel zal zij verliezen. Het
alternatief is om zich (weer) te richten op representatie en gezag – dat wil
zeggen de andere zijde van de gedachte dat het volk alleen bestaat als
(rest)product van representatie. Daar zit wel meer politiek perspectief in.
Gijs van Oenen is universitair docent aan de Faculteit der Wijsbegeerte van
de Erasmus Universiteit Rotterdam en lid van de redactie van Krisis.
De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
MENNO HURENKAMP
LINKS IS VERWARDER DAN RECHTS
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Het sociale onderzoek in Nederland heeft nanotechnologische-nucleaire
eigenschappen. We zoeken alles tot op het allerkleinste niveau uit, en de
dreigende ontploffing is zelden ver weg. Aan Wilders is vermoedelijk al
meer analytische aandacht gegeven dan aan, zeg, Joop den Uyl of Hendrik
Colijn. Draagt de sociale wetenschap, met haar vanouds ietwat progres-
sieve voorkeuren, niet tegen wil en dank bij aan de prominentie van de
man, door geen centimeter van hem onderbelicht te willen laten? Als
Wilders een ‘troostend verhaal’ heeft, wat is daar dan toch ingewikkeld
aan om te begrijpen? Het is fijn als iemand zegt dat jouw rotleven niet
jouw schuld is. En het klinkt natuurlijk op het eerste gezicht raar, een
racist die voor het homohuwelijk is, maar uiteindelijk is dat homohu-
welijk ook maar een product van eigen bodem.
Mensen, ook Nederlanders, hebben een venijnige kant. En sommigen van
hen laten die venijnige kant zien in het stemhokje. Zeker als iemand zijn
verhaal smakelijk kan vertellen. Wat moet daar toch telkens weer aan
verklaard of begrepen worden? Waarom zou de afkeer van de islam ooit
35
verdwijnen, als ook antisemitisme nog springlevend is, en niet alleen
onder boze Amsterdammertjes uit West? In plaats van handenwringend te
constateren dat Wilders hele bevolkingsgroepen tegelijk verdacht maakt,
lijkt het meer voor de hand te liggen te constateren dat dat is wat mensen
doen: andere mensen het leven zuur maken. Niet altijd, en niet overal.
Maar ze doen het wel. Wilders’ ideeën zijn tamelijk fout, maar de grond-
verklaring is dat mensen bij vlagen tamelijk fout zijn. Het is van meer dan
een beetje belang om die neiging op de radar te houden, maar voor-
paginanieuws hoeft het niet te zijn.
Een serieuzere zaak dan verklaren waarom mensen foute leiders aan-
hangen, lijkt me de kwestie of je je daarbij neer moet leggen. Het zal
eerder een taak voor historici dan voor filosofen of sociologen zijn, maar
de vraag dringt zich steeds sterker op waarom de potentiële tegenstanders
van de cultureelconservatieven liever nerveus door elkaar dribbelen dan
terugslaan. Aan de rechterkant van het politieke spectrum is er al een
decennium een hoop dynamiek. De christelijke partijen fuseerden, de LPF
kwam en ging, Verdonk en Wilders splitsten zich met wisselend succes af
van de VVD. Men heeft daar dondersgoed door dat het electoraat veran-
dert. Individuen en organisaties trekken daar hun conclusies uit.
Aan de linkerkant keuvelen de gevestigde partijen rustig verder. Af en toe
eens een nieuw partijprogramma, of een nieuwe leider, dan weer eens een
waarschuwend pamflet en verder stilzitten als men je scheert. De vorming
van GroenLinks was de laatste serieuze beweging aan de linkerkant van
het partijpolitieke front. En dat is meer dan twintig jaar geleden! Nog
steeds lijkt de hoop te bestaan dat die vervelende cultureelconservatieve
meute wel weer eens tot inkeer komt – en dat er nog tijd genoeg is voor
de SP om groter te worden dan de PvdA; voor GroenLinks om in de
regering te raken; voor de PvdA om eindelijk Den Uyl II te beginnen; voor
D66 om, tja, de rechtstreeks gekozen burgemeester in de wet te krijgen.
Dat lijkt me ijdele hoop. De ongelukkige situatie dat Wilders mogelijk via
het steunen van een minderheidskabinet wel maatschappelijk succes mag
oogsten en geen politieke schade hoeft op te lopen is niet de schuld van
een langzaam maar zeker genazificeerde bevolking. Eén ongelukkig
mediaoptreden door Job Cohen minder en de PvdA was groter geweest
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
dan de VVD. Het had allicht een regering van een andere kleur opge-
leverd. Of de toekomst er dan heel anders zou hebben uitgezien is nog
maar de vraag. De bezuinigingen op de publieke omroep en ontwikke-
lingssamenwerking zouden wel wat lager zijn, maar de sociale zekerheid
en de gezondheidszorg zouden evengoed klappen krijgen. Waar het om
gaat is dat de retorische agressie van Wilders richting de islam even hard of
harder geklonken zou hebben, en hij vermoedelijk bij de volgende verkie-
zingen nog net wat groter uit de bus was gekomen. Niet omdat zijn kie-
zers allemaal bruinhemden zijn, wel omdat hij het zo mooi kan zeggen.
De kracht van Wilders bestaat voor een groot deel uit de zwakte van zijn
tegenstander. Hij lijkt zich op te offeren in plaats van een baantje na te
jagen, en doet in niets denken aan de in de ogen van kiezers vaak zo
vermolmde structuren waar de linkse politici uit voortkomen en waar ze
voor zeggen te strijden. Of dat allemaal klopt is maar beperkt relevant.
Vroeg of laat moet men aan de linkerkant tot het inzicht komen dat de
veranderende samenstelling van het electoraat en de veranderende orga-
nisatie van de maatschappij om nieuwe antwoorden vragen. Niet omdat
‘nieuw’ goed is, maar omdat politieke partijen soms wel ‘traditioneel’ lij-
ken, maar in feite een levensduur van hooguit enkele decennia hebben.
Misschien is het tijd voor één progressieve volkspartij, misschien voor een
groene partij en een rode partij, misschien voor een bestuurlijke en een
oppositiepartij, misschien voor een werknemers- en een vrijdenkerspartij.
Hoe dan ook is het tijd voor het herleven van de mythe dat ook progres-
sieve politici het voor het land doen, in plaats van voor zichzelf. Er moe-
ten offers gebracht, risico’s gelopen – zoals Fortuyn, Wilders, Verdonk dat
deden.
Het gebrek aan dynamiek is niet zinvol tot één oorzaak terug te brengen.
Nadat de linkse partijen na 1989 allemaal wat naar het midden waren
opgeschoven, leek verdere aanpassing van program of partij niet echt no-
dig. De jaren negentig bleken immers een liberaal tijdperk, en niet alleen
in Nederland maar op veel plekken regeerde ‘centrumlinks’. Maar de
herverdeling via ‘werk, werk, werk’ en de acceleratie van de emancipatie
via thema’s als euthanasie en homohuwelijk kwamen weliswaar volledig
tegemoet aan de wensen van een ruime meerderheid van de bevolking,
het liberale programma negeerde tegelijkertijd de langzaam maar zeker
36
Menno Hurenkamp – Links is verwarder dan rechts
groeiende culturele spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen.
Men deed wat de kiezers wilden, alleen niet álles. En op die lacune spron-
gen verschillende slimme politieke ondernemers snel in: ‘links voor ons-
zelf, rechts voor de rest’. Dat was voor de mensen op links verwarrend en
dat is het eigenlijk nog steeds.
Min of meer tegelijkertijd leken belangrijke internationale instituties on-
der hun gewicht te bezwijken. De oorlog tegen het terrorisme werd niet
door de VN maar door Amerika gevoerd, en de federatie Europa was voor
de gemiddelde burger niet langer een doel aan de horizon, maar hooguit
een doelwit. Links, logischerwijs verknocht aan instituties en het opscha-
len van grote vraagstukken, wist zich ook hier niet goed een houding in te
geven. En tot overmaat van ramp begon rechts ook de verlichting te
claimen.
Het constant zoeken naar antwoorden op min of meer culturele vragen,
op kwesties die allemaal op de een of andere manier draaiden om de natie-
staat, om de nationale cultuur, ontnam de andere ‘projecten’ – herzie-
ning van de verzorgingstaat via meer zelfredzaamheid of betere zorgzaam-
heid; aanpassing van de publieke sector via de markt of via de politiek –
veel van hun onderscheidend vermogen. ‘Fijn dat je de vuilniswagens niet
gaat privatiseren, maar hoe zit het die moskee om de hoek?’ Die ver-
warring maakte het te bedreigend om eens de koppen bij elkaar te steken
of deze ‘rechtse golf’ niet wat eenvormiger tegemoetgetreden zou moeten
worden. Want echt hoog leek de nood zelden, omdat voor SP en
GroenLinks altijd ‘de grote sprong voorwaarts’ leek te gloren, en omdat
voor PvdA en D66 de regering altijd dichtbij was.
Het is inmiddels een mooie traditie dat oproepen voor een brede
progressieve volkspartij van de linkerkant van de PvdA komen, en dat de
andere partijen daar op verzoek van de media ietwat knorrig op reageren.
Maar nu SP en D66 weer voor jaren over hun hoogtepunt heen zijn en
GroenLinks wéét dat de achterban hooguit tien zetels waard is, zou die
houding makkelijk kunnen veranderen. Het mooist en verstandigst zou
het zijn wanneer de vier clubs één nieuwe partij begonnen, waarna
onvermijdelijk binnen een jaar of wat een deel zich weer afscheidt. Van
tevoren al vaststellen of de scheidslijnen binnen links ‘groen’ versus ‘rood’
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Menno Hurenkamp – Links is verwarder dan rechts

moet zijn of ‘drs.’ versus ‘Opel’, of ‘radicaal’ versus ‘gematigd’ is niet zo Menno Hurenkamp (1971) pendelt tussen Moskou en Amsterdam en is
interessant, want binnen een politieke partij hangt nu eenmaal veel af van reizend politicoloog en journalist.
persoonlijke dynamiek en niet van theoretische exercities over de samen-
stelling van het electoraat. Wat nodig is, is een frisgewassen aanvoerder,
een programma van een paar A4’tjes en vooral een riante afvloeiings-
regeling voor alle mensen die al hun hele leven voor een partij hebben De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
gewerkt en zich geen ander kader kunnen voorstellen. Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.
Van meer belang dan je rechtstreeks tégenover de cultureel-conserva-
tieven te positioneren, is het om een verhaal te hebben dat stevig in de
eigen tradities staat. Als iéts de afgelopen eeuw bereikt is, dan is het dat het
sociale leven met vallen en opstaan zó georganiseerd is dat huisvesting,
scholing, baanzekerheid, rechtszekerheid en inspraak voor nagenoeg
iedereen bereikbaar werd. Waarom zou het recht om als immigrant een
plek te verdienen in dat ‘zachte’ of ‘Europese’ model niet gewoon een
mooi recht zijn? Waarom zou het kapitalisme niet langs nieuwe wegen
beteugeld kunnen worden, wanneer IMF en deregulering iedereen zicht-
baar ongelukkig maken? Waarom zou duurzame welvaart niet dezelfde
trots kunnen opwekken als ooit, na veel offers, de consumptiewelvaart
deed? Jazeker, links geeft ook om de nationale cultuur, en om precies te
zijn de eeuwenoude cultuur van organisatie, van verschillen en van
herverdeling.

Het is niet te doen om nieuwe instituties te verzinnen om mensen als

Wilders het hoofd te bieden, laat staan een nieuwe ideologie (God
verhoede). Het gaat om het creëren van een situatie waarin je
geloofwaardig een alternatief, beter verhaal aan kunt reiken, een nieuw
platform. Hoeveel meer kwetsuren zullen de linkse partijen willen oplo-
pen voordat hun leiders over hun eigen schaduw heen springen? We
kunnen er alleen maar naar gissen. Het alternatief is vermoedelijk, zoals
de christendemocraten en de marktliberalen schoorvoetend moeten toe-
geven, dat de tweede helft van de twintigste eeuw een sociaaldemo-
cratische helft was en dat ‘links’ over de eerste helft van de eenen-
twintigste eeuw zal moeten toegeven dat het een ‘rechtse’ helft zal
worden. Hoe dan ook zal het kunnen weerstaan van Wilders de drang om
hem te begrijpen danig doen afnemen.

37
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
J . H. DE RODER
‘U KUNT BEZWAAR HEBBEN TOT U EEN ONS WEEGT ’
GEERT WILDERS ’ SUCCESVOLLE POLITIEK -VOORBIJ- DE -
INHOUD
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
We komen er zo langzamerhand achter dat Wilders geen voorbijgaand
fenomeen is, net zomin als het populisme in de Nederlandse politiek.
Tussen de een en twee miljoen Nederlanders zijn hier blij mee, de an-
deren staan er onverschillig tegenover of maken zich, in verschillende
gradaties, zorgen. Het grootste bezwaar tegen Wilders lijkt toch vooral dat
hij een hele bevolkingsgroep op grond van haar godsdienst verdacht
maakt en zelfs buiten de orde van de Nederlandse samenleving plaatst.
Zijn standpunten over de bekende politieke kwesties – AOW, bezuini-
gingen, Europa, immigratie, enzovoort – zijn óf nauwelijks bekend óf
kunnen in het ene geval als links en in het andere geval weer als rechts
worden gekenmerkt. Er is moeilijk een duidelijke lijn in te ontdekken,
althans een lijn van het soort dat we gewoon waren te associëren met de
liberale (al of niet sociaal, al of niet links), de christendemocratische of de
sociaaldemocratische politiek. Voer voor politicologen en politiekfiloso-
fen, maar niet voor mij. Wat mij vooral interesseert is de vraag naar het
hoe van Wilders’ politiek, minder de vraag naar het wat, al was het maar
omdat er steeds meer signalen zijn dat een groot aantal PVV-stemmers
nauwelijks iets voelt voor Wilders’ felle anti-islampolitiek, met name de
38
beruchte kopvoddentaks. Mijn stelling is dat het succes van Wilders
nauwelijks verklaard kan worden door vooral naar de inhoud van zijn
politiek te kijken. Meer nog dan in het geval van Fortuyn, moeten we bij
Wilders kijken naar de manier waarop hij politiek bedrijft. Niet wat hij
zegt is cruciaal, maar hoe hij het zegt. Dat Wilders door de jaren heen
onaantastbaar bleek voor zijn politieke tegenstanders, vooral tijdens
debatten in de Tweede Kamer, heeft precies hiermee te maken. Men pro-
beerde hem te bestrijden op de inhoud, men probeerde argumenten aan
te dragen waarom zijn standpunten onhoudbaar bleken, niet deugden of
zelfs in strijd waren met de Grondwet. Men hield met andere woorden
vast aan het ideaal van het politieke spel van uitwisseling van argumenten,
van de dialoog, van het hoor en wederhoor. Het soort spel waarover
Johan Huizinga schreef in Homo ludens. Proeve eener bepaling van het
spelelement der cultuur (1938) en dat hij zag als een noodzakelijke
voorwaarde voor het voortbrengen van cultuur: ‘Wedstrijd en vertoning
komen dus niet als vermaken uit de cultuur voort, maar gaan eraan
vooraf.’ Spel was volgens hem niet tegenovergesteld aan ernst, maar ver-
onderstelde het juist.Wilders’ tegenstanders lijken nooit in de gaten te
hebben gehad dat zij, geheel in de zin van Huizinga, nog wel de politiek
‘speelden’ maar Wilders zelf allang niet meer. Sterker nog: het spel zélf
heeft hij buitenspel gezet, door principieel geen enkele spelregel te accep-
teren. Hij speelt zijn eigen spel waaruit elke ernst verdwenen is.
Als het zo uitkomt spreekt Wilders de bewindslieden in de Tweede Kamer
rechtstreeks aan. Wanneer de Kamervoorzitter hem eraan herinnert dat
een minister nooit rechtstreeks wordt aangesproken, maar altijd via de
voorzitter, en andersom natuurlijk, dan overtreedt Wilders deze spelregel
gewoon nóg een keer en doet hij er nog een schepje bovenop door een
bewindspersoon niet aan te spreken met ‘minister’, maar met ‘meneer’ of
‘mevrouw’, of zelfs met voor- en achternaam. Zo gauw een spelregel aan
de orde wordt gesteld – het bekendst is het verzoek van de Kamervoor-
zitter om de kwalificatie ‘knettergek’ voor minister Vogelaar terug te ne-
men – dan weet men van tevoren dat Wilders die regel vervolgens nóg
eens zal overtreden, desnoods meerdere keren. Niet alleen weet Wilders
zich met elke overtreding van de spelregels verzekerd van media-
aandacht, iets wat de media moeilijk te verwijten valt, maar wat belang-
rijker is: met elke overtreding van de spelregels wordt het spel zélf ver-
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
dacht gemaakt. Het spel van de ‘Haagse politiek’, de ‘oude’ politiek, het
politieke spel van de ‘elite’, het spel dat er in de ogen van potentiële PVV-
stemmers alleen maar toe lijkt te dienen om politici als Wilders het
bedrijven van de ‘nieuwe’ politiek onmogelijk te maken. Wilders maskeert
daarmee ook dat hijzelf allang tot de Haagse politieke inner circle behoort
en het politieke spel veel beter doorgrondt dan iemand als Job Cohen.
Vandaar dat hij veelvuldig zijn pijlen richt, voorbij het Haagse, op de
bestuurlijke elite in Nederland, waar de PVV geen toegang toe heeft, en
die door leden van de gevestigde politieke partijen vanuit Den Haag wordt
bemand.
Wilders is zich maar al te bewust van de retorische kracht van de her-
haling. Het herhalen van het overtreden van parlementaire spelregels, het
herhalen van kwalificaties van bevolkingsgroepen en individuen, het her-
halen van exact dezelfde korte zinnen. Excuseren zijn politieke tegen-
standers zich doorgaans voor herhaling (‘Neem het mij niet kwalijk
wanneer ik dit nogmaals moet zeggen ...’), als zou dit een intellectueel
zwaktebod zijn, een uiting van ideeënarmoede, en als zou dit het gebod
van Huizinga overtreden dat het spel de ernst nooit mag overvleugelen,
voor Wilders is de herhaling het spel geworden, met slechts één doel: zijn
positie als buitenstaander versterken. Wilders tegenover de elite, de elite
van de Haagse politiek, die van de grachtengordel, de ‘zakkenvullers’,
‘baantjesjagers’, de uitbaters van ‘linkse hobbies’, de ‘multiculti’s’, de ‘sub-
sidieslurpers’, de ‘theedrinkers’, ga zo maar door. En vergis ik me niet, dan
is het die buitenstaanderspositie waarmee de PVV-stemmers zich iden-
tificeren: niet alleen Wilders, ook zíj worden in de weg gezeten, door de-
zelfde mensen die Wilders buiten de orde willen plaatsen, ook zij krijgen
evenmin als Wilders de kansen waar ze recht op hebben.
Hoe meer zijn politieke tegenstanders vasthouden aan de dialoog, het
ideaal van het uitwisselen van argumenten (Pechthold blijft volhouden
dat dit de enige manier is om Wilders weerwerk te bieden), en hoe meer ze
Wilders op de inhoud willen bestrijden, hoe sterker Wilders’ positie zal
worden van buitenstaander, die in het teken staat van de monoloog: zo
kort mogelijk, met zo kort mogelijke zinnen en met een zo beperkt
mogelijk idioom. Misschien zijn Wilders’ monologen nog het best te
vergelijken met registrale poëzie: gedichten die variërende herhalingen
39
J.H. de Roder – ‘U kunt bezwaar hebben tot u een ons weegt’
zijn van een beperkt aantal zins- en argumentstructuren en een beperkt
aantal woorden. Inhoudelijk zijn het dan ook variaties op één kernthema.
Wilders’ monologen zijn echter vooral variaties op de bevestiging van zijn
buitenstaanderschap. Zijn anti-islampolitiek is dan ook bewust van een
hoog abstract gehalte. Critici die beweren dat je nooit over ‘de’ islam kunt
spreken, begrijpen niet dat dit geen intellectuele fout van Wilders is maar
een retorische strategie. Te veel inhoud betekent immers het gevaar van
relativering. Sterker nog: de inhoud moet zo beperkt mogelijk blijven,
ook met betrekking tot andere politieke kwesties. Want het gaat niet
primair om de inhoud, het gaat om het verzamelen van stemmen, van
macht. Nu kan men moeilijk beweren dat het zijn politieke tegenstanders
niet ook om het verzamelen van stemmen, om de macht zou gaan. Bij
Wilders echter zien we dat dit een doel op zichzelf is geworden. Enigszins
cynisch zou je kunnen zeggen dat we in het geval van Wilders te maken
hebben met de politicus in zijn meest zuivere vorm.
Een van de weinige politieke fouten die Wilders heeft gemaakt, was dan
ook toen hij zijn anti-islampolitiek al te concreet maakte, toen hij dus te
veel inhoud introduceerde: bij zijn voorstel voor een kopvoddentaks
leken zelfs veel van zijn aanhangers plotseling individuele moslim-
vrouwen en moslimmeisjes voor zich te zien, mensen die zij kennen mis-
schien, als buren of als medewijkbewoners. En had Wilders niet voort-
durend beweerd dat hoofddoekjes symbolen van onderdrukking zijn en
moslima’s dus slachtoffers van een verwerpelijke ideologie? Dan zouden
deze vrouwen, als de kopvoddentaks wordt ingevoerd, dubbel gestraft
worden: dubbel slachtofferschap als gevolg van een maatregel van de PVV.
Alleen omdat Wilders’ strategie van het articuleren van zijn buitenstaan-
derschap zo succesvol is, heeft dit uiteindelijk nauwelijks gevolgen gehad
voor zijn geloofwaardigheid binnen eigen kring. In Huizinga’s termen zou
je kunnen beweren dat de ernst even in het spel was teruggekeerd, waar-
uit hij definitief en effectief leek te zijn geweerd.
Martin Luther King buitte de kracht van de stijlfiguur van het parallel-
lisme (het herhalen van op dezelfde manier gebouwde zinnen) maximaal
uit in misschien wel de beroemdste toespraak van de twintigste eeuw: I
have a dream. Wilders doet dat vaak ook, en ook weer effectief, maar
vooral door de herhaling van zinnen die beginnen met Nee... of Weg
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
met... Opnieuw passen zijn politieke tegenstanders een dergelijke stijl-
figuur maar heel zelden toe, zoals elke vorm van herhaling, en opnieuw
omdat het lijkt af te leiden van waar het werkelijk om zou gaan: de
inhoud. Het lijkt wel of zij net zo beducht zijn als Thomas Mann die ooit
zei bang te zijn voor een teveel aan literatuur, wat neerkwam op een
teveel aan verleiding door de vorm (daar doelde Wagner ook op toen hij
zei dat wanneer zijn muziek zou worden uitgevoerd zoals het moet, zij
eigenlijk verboden zou moeten worden). Een teveel aan retorische figuren
wordt blijkbaar alleen maar toegestaan in een positieve en hoopvolle
toespraak met het karakter van een gebed, of een gospelsong, zoals in
Kings I have a dream.
In een van zijn grote toespraken liet Den Uyl het gevaar van een teveel
aan literatuur daar waar het, althans volgens hem, hoorde: in de
literatuur zelf. Hij sloot af met het citeren van Han G. Hoekstra’s De
ceder, met de tweemaal herhaalde regel ‘Ik heb een ceder in mijn tuin
gepland’. In dit geval en in dat van King dient het effect van de vorm de
goede zaak, de boodschap van de hoop. Maar de retorische middelen
maken hier niet de boodschap uit. Ze dragen die boodschap én verleiden
tot die boodschap, dat wel, en hoe. Pas wie dit begrijpt, begrijpt ook het
spel dat door Wilders wordt gespeeld: de herhaling zelf is de boodschap.
Herhaaldelijk lijkt Wilders dit ook te motiveren door te zeggen dat nie-
mand naar hem luistert, waaraan hij dan uiteraard toevoegt dat ook naar
zijn aanhang niet wordt geluisterd. En wie niet luistert, die moet maar
voelen. Dus niet één keer de Partij van de Arbeid omdopen tot de Partij
van de Arabieren, maar tientallen keren. Niet één keer zeggen: ‘Dit
kabinet is een ramp voor Nederland’, maar tientallen keren. Niet één keer
spreken over ‘Marokkaanse straatterroristen’, maar honderden keren. En
wie verbaast zich er dan nog over dat zijn politieke tegenstanders, onder
wie Pechtold, plotseling gaan spreken over ‘Marokkaans straattuig’ (nog
net niet over straatterroristen). Niet dat hun de ogen is geopend met
betrekking tot dit maatschappelijke probleem, het zijn Wilders’ herha-
lingen die hun werk hebben gedaan. Schoorvoetend proberen ook zij eens
de toon de muziek te laten maken. Maar juist bij hen klinkt die toon vals,
met als gevolg, opnieuw, dat Wilders’ positie alleen maar wordt versterkt.
40
J.H. de Roder – ‘U kunt bezwaar hebben tot u een ons weegt’
Zowel Hans de Bruijn als Jan Kuitenbrouwer hebben dit voorjaar in
respectievelijk Geert Wilders in debat. Over framing en reframing van een
politieke boodschap en De woorden van Wilders. Hoe ze werken, het
concept framing geïntroduceerd (ontleend aan het werk van George
Lakoff) in een poging te laten zien hoe Wilders te werk gaat. Frames zijn
mentale constructies die bepalen hoe we de wereld zien. Volgens Hans de
Bruijn staat bij Wilders het ‘probleem- en ideologieframe’ voorop. Het
bestaat uit twee elementen: alledaagse problemen met betrekking tot
criminaliteit en de veronderstelde fascistische ideologie van de islam. Beide
elementen worden door Wilders voortdurend met elkaar in verband
gebracht. ‘Wanneer er een relatie is tussen alledaagse ellende en de islam,
wordt de islam als vanzelf inktzwart gedachtegoed’ (27), aldus De Bruijn.
Toegegeven: het begon met de islamkritiek, en het lijkt er nog steeds over
te gaan, maar gaandeweg is minder de inhoud, die altijd al vrij beperkt
was, dan de herhaling ervan voor Wilders van belang geworden: niet naar
wat er niet geluisterd zou worden is belangrijk, maar dat er niet naar Wil-
ders zou worden geluisterd. De inhoudelijke beperktheid en de herhaling
zijn dan ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. We zagen hoe een
teveel aan inhoud, de kopvoddentaks, een potentieel gevaar vormt voor
Wilders’ politiek, voor zijn strategie om zich als buitenstaander te
profileren. Want met dat buitenstaanderschap is het dat zijn aanhang zich
primair identificeert. Alleen zo is te verklaren dat Wilders stemmen trekt
in dorpen en kleine steden waar nauwelijks tot geen immigranten wonen.
Onderzocht zou moeten worden in hoeverre en in welke mate deze
stemmers zich inderdaad buitenstaander voelen. Wellicht biedt Mark
Bovens’ en Anchrit Willes Diploma democracy. On the tensions between
democracy en meritocracy (2009) hiertoe de aanknopingspunten, want zij
hebben het over de schaduwkanten van de meritocratie, over de kloof
tussen hoogopgeleide burgers (Wilders’ ‘doctorandussen’) die internatio-
naal zijn georiënteerd en toegang hebben tot allerlei maatschappelijke
netwerken aan de ene kant, en aan de andere kant de betrekkelijk laag-
opgeleide burgers die geen kranten lezen, alleen naar commerciële pro-
gramma’s kijken, maatschappelijk nauwelijks actief zijn en voor wie de
internationalisering vooral een bedreiging betekent, laat staan kansen
biedt. Zij zijn degenen die zich buitengesloten voelen, een gevoel dat Wil-
ders dus niet zozeer verwoordt, als wel acteert, in een politiek spel waaruit
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie J.H. de Roder – ‘U kunt bezwaar hebben tot u een ons weegt’

elke vorm van ernst is verdwenen, waarin de inhoud secundair is gewor-
den. Het is de vorm die de betekenis van zijn politiek uitmaakt. De politie-
ke fout die Wilders’ politieke tegenstanders maken is dat het hem, on-
danks alles, ondanks de vorm, toch in de eerste plaats om de inhoud zou
gaan.
De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.

Hoe interessant en verhelderend de analyses van Kuitenbrouwer en De

Bruijn ook zijn in hun toepassing van het frameconcept, zij blijven zich
nadrukkelijk bewegen op het niveau van de inhoud waar zij een abstract
niveau, dat van de frames, aan toevoegen. Zij brengen zo vooral een
ordening aan in Wilders’ politieke uitspraken. Daarmee zullen zij het
succes van Wilders niet kunnen verklaren omdat ze impliciet ook
vasthouden aan het ideaal van de dialoog. Maar Wilders’ herhalingen-om-
de-herhalingen zijn juist bedoeld om die dialoog te ontwijken en te
voorkomen, ze zijn de vijand van de dialoog, de vijand van een politiek
opgevat als het erkennen, organiseren en het in goede banen leiden van
verschillen tussen bevolkingsgroepen binnen een samenleving, of die
verschillen nu cultureel, religieus, etnisch, regionaal of sociaaleconomisch
zijn. Die verschillen zullen altijd blijven bestaan en bovendien in de loop
van de tijd steeds van karakter veranderen. Maar het ideaal van een
politiek die verantwoording aflegt van deze verschillen, hoe moeilijk ook
te realiseren, zeker in deze tijden die definitief de verzuiling voorbij zijn,
dat ideaal blijft bestaan. Toch? De vraag is nu of Wilders de kansen van dit
ideaal serieus bedreigt. Als buitenstaanders delen Wilders en zijn aanhang
dit ideaal in elk geval niet.

J. H. de Roder is essayist en als universitair docent verbonden aan de

vakgroep Letteren & Kunst van de Faculteit der Cultuur- en Maatschap-
pijwetenschappen van de Universiteit Maastricht. In 2003 ontving hij de
vijfjaarlijkse essayprijs van de Koninklijke Academie voor Nederlandse
taal- en letterkunde.

41
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
EVA DE VALK
KRISIS , DE CRISIS EN HET MARXISME
EEN INLEIDING
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Marx was afgedankt. Na een laatste opleving van het marxisme onder
intellectuelen en studenten van de protestgeneratie van 1968, raakt Marx
in de loop van de jaren zeventig steeds verder uit beeld en gaat ten onder
in academische kibbelarijen. Velen komen terug van de emancipatoire
experimenten van de protestgeneratie. Het kapitalisme blijkt bij nader
inzien zo kwaad nog niet: arbeiders zijn blij met nieuwe verworvenheden
als een kleurentelevisie en een eigen autootje; sociale zekerheids-
regelingen zorgen ervoor dat de verschrikkelijke armoede onder arbeiders
zoals Marx had geschetst niet meer voorkomen – niet in Nederland
althans. Het ‘echt bestaande socialisme’ aan de andere kant van Europa
verliest tegelijkertijd steeds meer aan geloofwaardigheid. Na de val van de
Muur in 1989 en de daaropvolgende stapsgewijze ineenstorting van de
Sovjet Unie lijkt het gedaan met Marx. Niet het klasseloze communisme,
maar democratie en marktkapitalisme naar westerse snit vormen het
einde van de geschiedenis, schrijft Francis Fukuyama in 1992. Karl Dietz
Verlag – de grootste Duitse uitgever van Marx – kan inpakken. Tijdens de
DDR drukt de staatsuitgeverij jaarlijks nog 20.000 exemplaren van Das
Kapital, na de val van de Muur verdampt de vraag volledig. De laatste tien
42
jaar van de twintigste eeuw verkopen ze vrijwel niets meer: de ‘bijbel van
het socialisme’ wordt massaal bij de vuilnis gezet.
Maar inmiddels is Marx weer terug – en hoe. ‘Er is een ware Marx-boom
gaande’, vertelt Christine Krauss van Karl Dietz Verlag. De oplagen zijn
weliswaar niet zo hoog als tijdens de DDR, niettemin keert Das Kapital in
2008 terug in de Duitse bestsellerlijsten. De verklaring voor deze her-
nieuwde interesse in Marx ziet ze in de financiële crisis die eind 2007 is
uitgebroken.
‘De financiële crisis toont dat er structurele tegenstrijdigheden in het
kapitalistische systeem zitten. Mensen willen weer begrijpen hoe het
kapitalisme werkt, hoe dit systeem tot stand is gekomen, wat de premissen
ervan zijn. Het kapitalistisch systeem is niet een natuurlijke staat, wat
sommigen ons zouden willen doen geloven. Het is een menselijk systeem
met een eigen logica, met sterke kanten maar ook met specifieke zwakten,
waarvan Marx als eerste een grondige analyse heeft geleverd.’
De vraag of de hernieuwde interesse in Marx in Duitsland ook samen-
hangt met een veranderende houding ten opzichte van het DDR-verle-
den wijst ze resoluut van de hand. ‘Met DDR-nostalgie heeft dat niets te
maken.’
In Duitsland bieden universiteiten weer Marx-seminars aan en Marx-
leesgroepjes schieten als paddenstoelen uit de grond. Karl Dietz Verlag is
daarom begonnen de 43 banden met het verzameld werk van Marx en
Engels weer volledig leverbaar te maken. Banden die niet meer verkrijg-
baar zijn worden eerst up-to-date gemaakt, wat erop neerkomt dat ‘alle
ideologische onzin eruit wordt gegooid’. De onderneming wordt onder-
steund door de Rosa Luxemburg Stiftung en door particuliere giften. Vol-
gens Krauss loopt de campagne goed: er zijn zowel incidentele giften als
structurele donateurs. Vorig jaar zijn er drie banden verschenen, waar-
mee het verzameld werk weer bijna compleet is. Voor echte Marx-adep-
ten verschijnt in 2011 een cd-rom met de laatste ontwikkelingen in het
commentaar van Das Kapital, als supplement bij de reeds bestaande uit-
gave.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Ook in Nederland is onlangs een nieuwe uitgave van Het kapitaal versche-
nen – de eerste heruitgave van Marx in Nederland sinds 1981. Het gaat om
een herziening van Isaac Lipschitz’ vertaling uit 1967 door Hans Driessen,
uitgegeven door Uitgeverij Boom. De publicatie komt meer dan twee jaar
na het uitbreken van de financiële crisis, desalniettemin krijgt de publica-
tie volop media-aandacht. ‘Door de financiële crisis hebben we weer even
het oude, of misschien wel ware gezicht van het kapitalisme gezien’,
meent Hans Driessen.
‘Eerder had het kapitalisme een menselijker gezicht, door het opbouwen
en uitbreiden van het sociale zekerheidsstelsel. Maar als puntje bij paaltje
komt, blijkt het kapitalisme alleen te gaan om winst maken, om blinde
hebzucht die uiteindelijk geen stand kan houden. Marx fileert deze logica
en laat ons zien dat het ook anders kan. Daarin ligt de actualiteit van
Marx.’
Vrijwel alle dag- en weekbladen besteden paginagrote artikelen of recen-
sies aan de heruitgave. De berichten zijn zeer uiteenlopend van aard: van
nostalgie van marxisten van de oude orde, onverschilligheid van een
jonge journalist van HP De Tijd (‘Geef mij maar een boek over het gevaar
van de uitdijende staat.’), radicale afwijzing door een enkele communis-
tenhater (‘duidelijk genocidale trekjes’, aldus Marcel van Hamersveld op
de Volkskrant-opiniepagina) tot uitgesproken waardering van een SP-
econoom in Het Financieele Dagblad.
Wat voor boek is Het kapitaal? Waar gaat het over en waarom zou het
(weer) relevant (kunnen) zijn? Wat hier Het kapitaal wordt genoemd, is
eigenlijk alleen het eerste deel van het driedelige werk. Dit eerste deel is
verschenen in 1867 bij de Hamburgse uitgever Otto Meissner onder de titel
Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Het eerste deel wordt
traditioneel ook afzonderlijk uitgegeven en is veruit het bekendst. Deel
twee en drie zijn postuum verschenen in een bewerking door Engels in
1885 en 1894. De drie delen beslaan in totaal zo’n 2200 pagina’s (afhankelijk
van de editie).
Het kapitaal is in de eerste plaats een analyse van het kapitalistisch sys-
teem. Nauwgezet en met een ruime hoeveelheid aan documentatie be-
43
Eva de Valk – Krisis, de crisis en het marxisme
schrijft Marx hoe het kapitalisme heeft kunnen ontstaan en wat de logica
is van het systeem. In het kapitalistisch systeem werkt de arbeider niet
meer voor zichzelf, maar is hij in loondienst bij de kapitalist, die nu ook
eigenaar is geworden van de benodigde gereedschappen, instrumenten en
machines (de productiemiddelen). De arbeider bezit nu alleen nog zijn
arbeidskracht, zoals Marx het uitdrukt, en is wel gedwongen die aan de
kapitalist ter beschikking te stellen. De vergoeding die hij daarvoor krijgt
is echter lager dan de waarde die hij, als factor binnen dit kapitalistische
systeem, produceert. Het verschil, de meerwaarde, valt toe aan de kapi-
taalbezitters, ofwel de ondernemer en zijn financiers. Het kapitalisme kan
zo tegelijkertijd tot rijkdom en armoede leiden, tot werk en werk-
loosheid, tot vrijheid en onvrijheid. De kapitaalbezitters vermeerderen het
kapitaal door de meerwaarde van de productie te investeren in nieuw
kapitaal. Op deze wijze breiden zij het systeem uit en bestendigen het.
Maar terwijl concurrentie een noodzakelijke voorwaarde is voor het ont-
staan van een markt streven alle kapitaalbezitters ernaar een zo groot
mogelijk marktaandeel te verwerven en de concurrentie uit te schakelen.
Het kapitalisme is zodoende een vat van tegenstrijdigheden. Zo komen we
bij het tweede oogmerk van Het kapitaal: Marx’ profetie dat het kapita-
lisme aan zijn interne tegenstellingen onherroepelijk ten onder zal gaan.
Het kapitaal beoogt met de wetenschappelijke nauwkeurigheid van een
natuurwet aan te tonen dat het kapitalisme geen stand kan houden. In
1845 had Engels al geschreven dat het kapitalistische systeem ‘binnen niet
al te lange, welhaast te berekenen tijd in een revolutie moet omslaan, in
vergelijking waarmee de eerste Franse Revolutie (…) maar kinderspel zal
zijn’. In de beroemde zinsnede in het Communistisch manifest roepen
Marx en Engels alle proletariërs dan ook op zich te verenigen om het
onderdrukkende systeem van het kapitalisme ten val te brengen. Het
kapitaal hoopt deze verwachting een wetenschappelijke onderbouwing te
geven. In dit opzicht heeft de geschiedenis Marx ongelijk gegeven. Het
kapitalistisch systeem heeft wel klappen gehad en zelfs diepgaande crises
doorgemaakt, maar iedere keer is ook weer herstel ingetreden. Het
aanpassingsvermogen van het kapitalisme blijkt veel groter dan gedacht.
Over wat er voor het kapitalisme in de plaats zou moeten komen, is Marx
overigens niet erg specifiek. In het Communistisch manifest worden nog
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Eva de Valk – Krisis, de crisis en het marxisme

enkele vage passages gewijd aan de klasseloze samenleving van het com-
munisme die na een revolutionaire omwenteling zou moeten aantreden;
in Het kapitaal komt het begrip communisme niet eens voor. Om Marx
postuum ‘genocidale trekjes’ aan te wrijven, snijdt dan ook geen hout.
Wel kan men stellen dat het tegenwoordig veel ingewikkelder is om uit-
spraken te doen over de toekomst van het kapitalisme. De hoop op een
alomvattend alternatief voor het kapitalisme lijkt vervlogen.

De oprichting van het tijdschrift Krisis in 1980 kwam voort uit de alom
gevoelde noodzaak om nieuwe vocabulaires te ontwikkelen na de ‘crisis
van het marxisme’. Hoe staat het er dertig jaar later voor? Naar aanleiding
van de heruitgave van Het kapitaal vroeg Krisis een viertal auteurs te
reflecteren op een specifiek begrip uit Marx’ magnum opus. Peter
Geschiere bespreekt het begrip productiewijzen, Peter Thomas schrijft
over labour-power, Sara Murawski behandelt primitive accumulation en
Johan Hartle bespreekt het begrip phantom-like objectivity.

Eva de Valk is freelance tekstschrijver en redactielid van Krisis.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-

Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.

44
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
PETER GESCHIERE
EEN WORSTELING MET PRODUCTIEWIJZEN
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
In de jaren zeventig raakte ik, samen met enkele collega-antropologen die
ook net uit Afrika terugkwamen van veldwerk voor een promotie, ge-
boeid door mogelijkheden om onze weerbarstige data te verhelderen met
behulp van de marxse begrippen. Onze kennismaking met dat begrippen-
apparaat stond in het teken van productiewijzen – nadrukkelijk in het
meervoud. Dat vereist misschien enige uitleg want productiewijze is niet
direct de simpelste of de meest aansprekende term uit Marx’ arsenaal. Het
blijft nog steeds een moeilijk hanteerbare term voor mij – net als voor
vele anderen –, maar dat neemt niet weg dat de notie grote zeggings-
kracht kreeg voor ons juist omdat die maar moeilijk toepasbaar bleek in
antropologisch onderzoek.
Onze belangstelling werd vooral gewekt door de verkenningen van een
aantal Franse antropologen die met verve – en de nodige creativiteit –
marxse begrippen toepasten op Afrikaanse samenlevingen. Die belangstel-
ling paste natuurlijk in een breder tijdsgewricht: het Koude Oorlog-kli-
maat en de algemene interesse onder studenten en intellectuelen die
45
dwars wilden zijn voor Marx en eventueel zelfs voor communisme. De
meesten raakten snel uitgekeken op de CPN (Communistische Partij
Nederland) en het stalinistisch principe van democratisch centralisme dat
daar de verhoudingen bepaalden. Maar minder strakke toepassingen van
de marxse begrippen bleven zeer aantrekkelijk, zeker als alternatief voor
de moderniseringsideeën – de Amerikaanse versie van Weber – die toen de
boventoon voerden in de sociale wetenschappen.
De verkenningen van de Franse marxistische antropologen (FMA) waren
inspirerend omdat ze enerzijds gedecideerd braken met het vaste idee
waarmee wij als antropologen waren opgevoed: de vaste overtuiging dat
Marx niet van toepassing was op ‘antropologische samenlevingen’; ander-
zijds inspireerden de Franse collega’s omdat ze even vastbesloten waren
verder te gaan dan de platgetreden paden die volgden uit Marx’ noties van
primitief communisme en de Aziatische productiewijze. Waarom het eer-
ste voor ons als een bevrijding kwam is misschien nu niet meer zo duide-
lijk. Maar destijds was het voor veel antropologen nog een uitgemaakte
zaak dat Marx misschien iets te zeggen had over kapitalistische samen-
levingen (want daar was de economie dominant), maar zeker niet over
samenlevingen die antropologen bestudeerden, want die werden beheerst
door verwantschap en daar golden absoluut andere principes. Zo’n
standpunt was natuurlijk ook makkelijker vol te houden omdat noties als
primitief communisme of Aziatische productiewijze inderdaad niet erg
verhelderend waren voor de analyse van de veldwerkgegevens waarmee
antropologen thuiskomen. Voor mij persoonlijk was het bijzonder ver-
helderend dat de Franse antropologen – met name Claude Meillassoux en
Pierre-Philippe Rey1 – lieten zien hoe je de centrale rol van verwantschap,
die mijn informanten in Oost-Kameroen mij telkens weer met kracht
duidelijk hadden gemaakt, kon analyseren in relatie tot de productie en
reproductie van ongelijkheden, vormen van exploitatie en onderwerping.
Mijn generatiegenoten hadden kennelijk soortgelijke ervaringen en zo
werd de Werkgroep Marxistische Antropologie geboren, die regelmatig bij
elkaar kwam om vooral de Franse teksten te bediscussiëren.2
Het centrale begrip in onze discussies was van meet af aan ‘produc-
tiewijze’. De originaliteit van de Fransen kwam vooral naar voren in twee
aspecten die nauw samenhingen met dat centrale begrip:
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
(a) De poging om te laten zien dat ook verwantschappelijke samenle-
vingen bestudeerd konden worden als gevormd door een productiewijze,
gecentreerd rond bepaalde vormen van ongelijkheid en toeëigening van
surplusproducten .
(b) Veel relevanter voor ons werk was hun notie van een ‘koppeling
(articulation) van productiewijzen’. Anders dan in de klassieke marxis-
tische schema’s volgen in deze visie productiewijzen elkaar niet noodza-
kelijkerwijs op; vaker ent een nieuwe productiewijze zich op de eerder
bestaande verhoudingen die gebruikt worden om nieuwe vormen van
uitbuiting wortel te laten schieten.
Vooral het laatste punt was voor ons werk van groot belang. Het werd ons
steeds meer duidelijk dat de diepe en verwarrende veranderingen waar-
mee we geconfronteerd waren in verschillende delen van het Afrikaanse
continent moeilijk bestudeerd konden worden als de stuiptrekkingen van
een ‘traditionele’ sector die plaatsmaakte voor een triomferende ‘moder-
nisering’. In plaats daarvan stelden de Franse antropologen – vooral
Pierre-Philippe Rey (1971 en 1973) – gedetailleerde historische analyses
over hoe kapitalistische verhoudingen in Afrika geënt werden op bestaan-
de uitbuitingsverhoudingen binnen de mode de production lignager
(verwantschappelijke productiewijze). Juist daarom was het zo belangrijk
ongelijkheden te onderkennen binnen die verwantschappelijke samenle-
vingen: zij fungeerden als een soort hefboom die jongeren naar de op-
komende kapitalistische sector dreef en zo de nijpende vraag naar arbeid –
het grote probleem in bijna alle koloniën, althans in de eerste decennia
van koloniaal bestuur – schijnbaar ‘vanzelf’ oplosten.
Een kort voorbeeld kan misschien de kracht van dat idee duidelijk maken.
In het bosgebied van Kameroen waar ik veldwerk deed was het koloniale
regiem (eerst de Duitsers, na 1914 de Fransen) lange tijd gekenmerkt door
krampachtige dwang: het ronselen van dwangarbeiders op zeer geweldda-
dige wijze, gedwongen verbouw van producten etc. Voor zowel de Duit-
sers als de Fransen was het een uitgemaakte zaak dat deze ‘primitieven’
ongevoelig waren voor de wet van vraag en aanbod; alleen directe dwang
kon hen ertoe brengen te werken op de Europese plantages of producten
te verbouwen voor de markt zodat eindelijk de mise en valeur van de
46
Peter Geschiere – Een worsteling met productiewijzen
kolonie op gang kon komen. In de jaren dertig worden die sombere
voorspellingen steeds meer ontkracht: vooral jongere mannen zoeken
eigener beweging loondienst of bieden producten aan voor de markt. Rey
bracht die omslag in direct verband met het feit dat de bruidsprijzen meer
en meer in geld betaald moesten worden (in plaats van bepaalde ‘pres-
tigegoederen’). Voor Rey (net als voor Meillassoux) was de bruidsprijs de
crux van de ongelijkheden binnen de lokale productiewijze: het is de con-
trole van de oudsten over het circuit van bruidsprijzen dat hun macht
geeft over de jongeren en vrouwen. Maar doordat geld nu binnendringt
in het circuit van de bruidsbetalingen kunnen jongeren zelf proberen ge-
noeg te verdienen om een vrouw te verwerven (en vrouwen kunnen zich-
zelf bevrijden van de druk van de bruidsprijs die voor hen betaald is).
Die analyses pasten precies bij de vragen waar ik mee worstelde tijdens
mijn veldwerk. Wat was precies de achtergrond van de inderdaad indruk-
wekkende autoriteit van de oudsten over de jongeren? Waarom bleven
mensen de bruidsprijs – een onderwerp waar ik heel weinig belangstelling
voor had – zo ontzettend belangrijk vinden, ondanks alle modernisering?
Toen ik later zelf voor mijn assistent een bruidsprijs betaalde bleek ik
ineens zijn oudste te zijn geworden (hoewel hij ouder is dan ik) – dit tot
de ostentatieve woede van zijn eigen vader. Het is niet leeftijd, maar de
betaling van de bruidsprijs die gezag bevestigt. Bovendien maakt die
analyse de ingewikkelde verknoping duidelijk van veranderingen in de lo-
kale verhoudingen met de steeds verdergaande inkapseling in een nieuw
regiem van loonarbeid en productie van de markt. Elders in Afrika spelen
andere vormen van bestaande ongelijkheid en tribuut – traditionele belas-
tingen voor lokale hoofden, religieuze vormen van meerarbeid voor
marabouts – een soortgelijke rol. De monetarisering van die afdrachten
maakt dat de arbeid van jongeren ‘vanzelf’ beschikbaar lijkt te komen
voor de kapitalistische sectoren, en niet meer met dwang geronseld hoeft
te worden. Maar dat betekent wel dat die ‘traditionele’ verhoudingen ge-
handhaafd moeten blijven – niet zozeer vanwege een veronderstelde
hardnekkigheid van de traditie maar eerder omdat ze de vestiging van
nieuwe vormen van uitbuiting vergemakkelijken. Voor Marx was ‘de
primitieve accumulatie’, de bloedige beginfase van de kapitalistische pro-
ductiewijze – waarin ‘het kapitaal omhoog komt’ (als een soort monster)
‘van top tot teen uit alle poriën bloed en modder zwetend’, door
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
bestaande vormen van productie leeg te plunderen – een moment. In de
visie van de Franse antropologen is de koppeling van productiewijzen een
langerdurend proces waarbij bestaande exploitatieverhoudingen helpen
nieuwe vormen van uitbuiting te vestigen.
Zulke theoretische en historische verkenningen mochten ons dan fasci-
neren juist omdat ze direct aansloten bij vragen rond ons veldwerkma-
teriaal, het gevolg was wel dat we daardoor werden opgescheept met de
taak het begrip productiewijze toe te passen op onze gegevens. Het was
natuurlijk een groot plezier voor ons om antropologische collega’s te
choqueren met voordrachten waarin we lieten zien dat verwantschap-
pelijke verhoudingen niet slechts ‘reciprociteit’ inhielden – een geliefd
begrip onder antropologen – maar zeer wel te analyseren waren in econo-
mische termen van productie en uitbuiting. Het was een ander ding om
gedetailleerd de contouren van een lokale productiewijze te schetsen.
Zelfs het ogenschijnlijk zo heldere schema van p.k. & p.v. (productie-
krachten en productieverhoudingen) bleek in de praktijk tot allerlei
misverstanden en meningsverschillen te leiden. Eén van ons publiceerde
een artikel waarin binnen de dorpseconomie van een vrij klein Afrikaans
dorp niet minder dan veertien productiewijzen werden onderscheiden.
Dat leidde tot hevige principiële discussies binnen de groep. De auteur
werd verweten productiewijze terug te brengen tot productiekrachten of
erger nog gelijk te stellen met verschillende takken van productie. Zulke
discussies over onaanvaardbare vervormingen van marxse noties kregen
ook binnen onze groep al snel een theologische lading: de orthodoxie had,
ondanks alle geëxperimenteer, een aura van heiligheid. Dat gold zeker
niet alleen voor ons. Meillassoux en Rey raakten bijvoorbeeld in een felle
polemiek verwikkeld of de tegenstelling oudsten-jongeren beschouwd
kon worden als klassentegenstelling of niet. Dat was theoretisch zeker een
belangrijk twistpunt, maar of het even belangrijk was voor meer concrete
historische studies was de vraag: beide geleerden waren het er duidelijk
helemaal over eens dat die tegenstelling een belangrijke rol bleef spelen in
de doorwerking van kapitalistische verhoudingen – dat is ook nu nog
overduidelijk in Afrika – maar dat verminderde allerminst de felheid van
het theoretische debat.
47
Peter Geschiere – Een worsteling met productiewijzen
Achteraf is misschien dat zich vastbijten in felle theoretische debatten
over termen en typologieën, zonder dat de praktische betekenis van de
verschillen erg duidelijk was, de reden dat de hele marxistische antro-
pologie een kort leven beschoren bleek. Al in de jaren tachtig verloren de
voortrekkers hun status van internationale sterren. Het begrip productie-
wijze bleek in dat verband ook een bijzonder topzware notie. Ik herinner
mij een fel debat tijdens een conferentie in Parijs, midden jaren tachtig,
tussen Terray en Meillassoux over de vraag of het Zuid-Afrika van de
apartheid wel of niet gezien kon worden als een voorbeeld van de slaven
productiewijze (alleen weet ik niet meer wie voor welk standpunt koos).
De heren bleven elkaar zo lang in de haren vliegen dat er tenslotte een
soort opstand vanuit de zaal kwam: men wilde liever de aanwezige
collega’s uit Zuid-Afrika horen over wat er in hun land gaande was, dan
een abstracte discussie over productiewijzen. Juist omdat het begrip on-
vermijdelijk lijkt te verwijzen naar een typologie – en daarmee weer naar
de vraag hoe scheidslijnen te trekken tussen de verschillende typen –
blijkt het vaak tot meer ruis dan helderheid te leiden.
In retrospectie lijkt dan ook eerder het begrip articulation – in de zin van
een koppeling van verschillende elementen – een waardevolle bijdrage
vanuit de Franse marxistische antropologie. In mijn onderzoek ben ik er
nog steeds sterk door geïnspireerd. Het helpt bijvoorbeeld om de soms
onthutsende veerkracht van verwantschap te begrijpen in Afrikaanse con-
texten, ondanks enorme veranderingen. Zelfs migranten in Europa en
Amerika voelen zich bedreigd door de telefoontjes van huis als de familie
ontevreden is omdat er niet genoeg geld gestuurd is; kennelijk kan de
jaloezie van je naasten ook over grote afstand een levensgevaarlijke be-
dreiging vormen.3 Verwantschap heeft in zulke contexten allerlei nieuwe
trekken aangenomen – het heeft zulke ingrijpende transformaties onder-
gaan dat het zeker niet gelijkgesteld kan worden met de structuren die ‘de
verwantschappelijke productiewijze’ vorm gaven. Maar het blijft een
soort contrapunt dat de mensen diepgaand beïnvloedt, ook in volstrekt
nieuwe omstandigheden. Het gemak waarmee verwantschap – en het
hele daarmee samenhangende complex van plicht tot solidariteit en
dreiging van jaloezie – de afstand tussen transnationale migranten en het
dorp van oorsprong kan overbruggen is bepaald indrukwekkend. Ook
mijn meer recente boek Perils of belonging (2009) over de explosie van
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
autochtonie in de jaren negentig als een slogan met grote mobiliserende
kracht in Afrika maar ook elders (bijvoorbeeld in Europa), is eigenlijk een
studie van langdurige en moeizame processen van wisselwerking (art-
iculation) tussen zeer verschillende elementen: sterk fluctuerende opvat-
tingen over grond, koloniale transformaties van lokale gemeenschappen,
migratieprojecten, democratisering en decentralisering komen samen in
een obsessie met belonging in een schijnbaar globaliserende wereld. Bur-
gerschap wordt in zo’n context vooral een begrip dat uitsluiting moet
rechtvaardigen. Het nieuwe hecht zich op het eerder bestaande, maar dat
werkt door ‘van binnenuit’.
Toch is die voorkeur voor articulation niet helemaal terecht ten aanzien
van het begrip dat vroeger centraal stond, productiewijze. De openheid
van het articulatiebegrip mag dan een veel soepeler toepassing mogelijk
maken, en productiewijze mag dan – zeker in vergelijking – een lood-
zware en vaak onhandelbare notie zijn, toch blijft dat laatste begrip kost-
baar. De grote verdienste ervan was en is dat het verwijst naar interne
ongelijkheden en de vraag hoe die gereproduceerd worden. Dat is uiterst
waardevol zeker voor de antropologie waar een sterke neiging blijft be-
staan om verwantschap en lokale gemeenschappen te bestuderen met
begrippen als reciprociteit die het beeld van een basissolidariteit oproepen.
De nadruk op productie blijft natuurlijk ook van grote waarde binnen de
huidige wereldsamenleving waarin alles – niet alleen economie maar ook
cultuur, politiek et cetera – steeds meer bepaald lijkt te worden door con-
sumptie. Schijn bedriegt. Maar dat is het onderwerp voor een ander essay.
Peter Geschiere is professor Antropologie van Afrika aan de Universiteit
van Amsterdam en redacteur van Ethnography. Hij publiceerde vorig jaar
Perils of belonging. Autochthony, citizenship and exclusion in Africa and
Europe, University of Chicago Press, 2009.
48
Peter Geschiere – Een worsteling met productiewijzen
Literatuur
Geschiere, Peter (1997) The modernity of witchcraft. Politcs and the occult
in postcolonial Africa. Charlottesville: University Press of Virginia.
Geschiere, Peter (2009) Perils of belonging. Autochthony, citizenship and
exclusion in Africa and Europe. Chicago: University of Chicago Press.
Meillassoux, Claude (1975) Femmes, greniers et capitaux. Parijs: Maspero.
Meillassoux, Claude (1971) Colonialisme, néo-colonialisme et transition
au capitalism. Parijs: Maspero.
Meillassoux, Claude (1973) Les alliances de classes. Parijs: Maspero.
De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.
1
Meillassoux 1975; Rey 1971 en 1973.
2
De werkgroep deed meer dan praten alleen. Als goede academici wilden we ook van het
begin af aan onze inzichten publiceren. Dat leidde tot een serie gezamenlijke publicaties
(zie vooral Van Binsbergen en Geschiere 1982 en 1985). Andere actievormen bleven voor-
lopig beperkt – behoudens één lid, Reini Raatgever die betrokken was in allerlei actie-
vormen in Amsterdam. De anderen waren allemaal druk met het afschrijven van het
proefschrift. Toen dat gebeurd was – voor de meesten rond 1980 – ging iedereen
zijns/haars weegs. Vooral Klaas de Jonge heeft zich daarna niet onbetuigd gelaten in
activisme buiten de academie.
3
Verwantschap en hekserij zijn nog altijd nauw verweven: net als elders in de wereld
worden heksen geacht speciaal macht te hebben over hun intimi. Zie Geschiere 1997 over
hekserij als de keerzijde van verwantschap.
Krisis
Journal for contemporary philosophy
PETER THOMAS
LABOUR -POWER
(ARBEITSKRAFT)
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Marx develops a number of concepts throughout his works in order to
analyse the distinctive relationship between labour and capital in the
capitalist mode of production: wage-labour (Lohnarbeit), living labour
(lebendige Arbeit), concrete and abstract labour (konkrete/abstrakte
Arbeit) and labour-capacity (Arbeitsvermögen), among many others. Per-
haps more than any other, however, it is ‘labour-power’ (Arbeitskraft)
that has a claim to being Marx’s most ‘successful’ concept, exerting an
influence well beyond the pages of Capital and Marxist theory. ‘Labour-
power’ has entered into the everyday vocabulary of many modern lan-
guages. It is used to signify the human powers that are deployed in the
production processes of modern societies, in the sense of a unit of
measurement, or perhaps even a particular quantum of energy. It is also
sometimes extended to include a more generic sense, as the composite
body of men and women employed in particular enterprises (the ‘labour-
power’ or ‘labour force’ of a firm or workplace). Such has been the dif-
fusion of the term that readers coming to Volume One of Capital for the
first time may even experience a sense of relief when they arrive at the
chapter on ‘The Buying and Selling of Labour-Power’, at the end of Part
Two. Finally, after the dizzying analyses in the first two sections of the
49
book of the value-form, the fetishism of commodities, money and the
capital, replete with specialist terminology, complex formulations and ar-
cane formulae, the appearance of a term whose meaning is already known
to all seems to signal a ‘refoundation’ of Marx’s project: a movement away
from what some have thought were awkward attempts at philosophical
abstraction in the opening chapters, and towards the historical and
economic analyses that take on an increasing importance as Capital un-
folds, with its numerous historical digressions, illustrations and supple-
mentary footnotes.
Yet as Hegel knew, sometimes what is well known, precisely because it is
so well known, has not necessarily been fully comprehended. At first
glance, labour-power appears to be a simple concept, of little value for
further philosophical reflection. As Paolo Virno notes, it has rarely
attracted the attention of philosophers, particularly compared to the
rivers of ink spent exploring the mysteries of the commodity-form and its
fetishism.1 And Marx’s initial definition of the concept in the chapter
dedicated to it seems to justify this disregard, for it presents labour-power
in empirical and perhaps even sensuous terms: ‘We mean by labour-
power, or labour-capacity, the aggregate of those mental and physical
capabilities existing in the physical form (Leiblichkeit), the living perso-
nality, of a human being, capabilities which he sets in motion whenever
he produces a use-value of any kind’ (270).2 Shortly after, Marx argues
that labour-power exists only in the ‘living body (lebendige Leiblichkeit)’
of the worker (272); it ‘exists only as a capacity of the living individual’
(274). Labour itself was previously defined, ‘in the physiological sense’, as
‘expenditure of human labour-power’ (137). Labour-power could thus be
understood to indicate a generic capacity of the human, historically
indeterminate with regard to its content (which subsists not at the level of
any particular humans in determinate social relations, but of the human
as such), and varying from one epoch to another only in terms of its form,
or the conditions of its exercise. The Italian workerist tradition of Marx-
ism (operaismo), arguably one of the most conceptually sophisticated and
influential of contemporary readings of Marx, has understood labour-
power in precisely this sense, as those human capabilities that await de-
ployment in the world, as labour that has not yet been performed but
may be in the future. Paolo Virno provides the most succinct definition of
Krisis
Journal for contemporary philosophy
labour-power for this tradition, as ‘pure potentiality’.3 As such, it is distin-
guished from the actuality of the labour that is performed in any act of
production. Arguably, however, as we shall see, Virno and the workerists’
notion of potentiality is less related to the Aristotelian concept that
exerted such an important influence on Marx’s thought, than it is impli-
citly posited as a pale shadow of an as yet unrealised actuality, an ‘absence’
defined as negative presence.
Understood in this sense, the concept of labour-power in Capital (and it is
only in Capital that the concept of labour-power comes to play a pre-
eminent, though still perhaps ambiguous, role) might appear to be the
mature Marx’s reformulation of fundamental themes from his earlier
work, or those of his predecessors. Antonio Negri, for instance, in a funda-
mental text of the workerist tradition’s interpretation, has provocatively
and influentially suggested that it is only in the Grundrisse, the notebooks
compiled a decade earlier than Capital, that we can find the ‘key’ with
which to read the later work and its central categories, particularly by
focusing on concepts such as ‘living labour’ and ‘labour as subjectivity’.4
Giuglielmo Carchedi, on the other hand, from a very different and in
many respects diametrically opposed perspective, has argued that Marx’s
analysis of labour and labour-power in Capital needs to be conceived in
terms of the metabolic transformation of caloric energy. Compared to the
workerist reading, this interpretation takes Marx much closer to themes
in classical political economy, the Ricardian conception of labour in
particular.5 In both cases, however, Capital’s concept of labour-power is
understood by means of reference to other texts and conceptual
paradigms.
On the other hand, for readers who have previously engaged with Marx’s
reportedly more explicitly ‘philosophical’ texts from the 1840s, it might be
suspected that Marx is here re-elaborating the notions of labour,
productivity and species-being (Gattungswesen) that he began to develop
in the collection of sketches and notes he compiled with Engels that were
later published under the title of the German Ideology, or in his own
notebooks from Parisian exile, sometimes known as the Economic and
Philosophical Manuscripts of 1844. In those ‘non-works’, these heretical
young Hegelians famously outlined an ambitious philosophy of history
50
Peter Thomas – Labour-power
that sought to account for the entire development of human history on
the basis of an analysis of the conditions of production and reproduction
of social life, an analysis ultimately founded upon an anthropology of a
productive human essence, awaiting its realisation in time via the elabo-
ration of the division of labour and the progressive, quantitative growth of
productive powers. Understood according to this narrative, labour-power
(a concept that appears only marginally in the German Ideology) could
thus be considered as the historically and socially indeterminate foun-
dation of any particular concrete form of labour, the ‘merely’ natural
substrate (conceived in an organic sense, as, ultimately, a quantum of
energy, differentially expressed in various ‘mental and physical capabili-
ties’) that permits the emergence of those ‘second natures’ of different
human societies, the forms that comprehend and shape labour-power as
their relatively invariant content. In Virno’s temporal terms, ‘labour-
power incarnates the illud tempus that cannot be located in the calendar;
that is, it is the prehistoric aspect of human praxis’.6 Rather than an
historical phenomenon, labour-power would then be the condition of
possibility of history itself, or in Virno’s terms, the concrete incarnation of
‘metahistory’.7
Once having posited labour in this sense, as the productive energy proper
to the human as such, existing in nuce before each and every ‘time of the
now’ in which this potential is realised, we could then go on to ‘deduce’ a
classification of the multiplicity of the historical modes of production
according to the different ways in which they permit such a generic
potentiality to be realised. Slave societies would witness the violent appro-
priation of an overwhelming quantity of the slave’s productive energy by
the master. Modern capitalist societies, on the other hand, founded upon
formally free wage-labour, would represent a more ‘just’ distribution of
the fruits of expended energy, via the mechanisms of equal exchange that
govern all markets, including the labour market on which labour-power
is traded for wages; ‘unjust’ distribution would then represent an ano-
maly, to be addressed by the bargaining of trade unions, the legislation of
social democratic parties and the benevolent state institutions of a mature
liberal democracy. Finally, the utopian project of a communist society, or
free association of the producers, would consist in the attainment of a
social equilibrium of the distribution and consumption of this ‘aggregate’
Krisis
Journal for contemporary philosophy
of human energy: from and to each according to their abilities, an im-
mediate identification between potentiality and actuality.
Such a reading, however, would reduce the dialectical complexity of
Marx’s major work. Capital is not a text that dogmatically posits fixed
concepts, subsequently ‘applied’ to inert subject matter. Rather, in a
Brechtian fashion, Capital’s mise en scène (Darstellung) forces those
concepts to move under the pressure of the incessant movement of the
reality they strive to grasp in thought, and of which they form an integral
part. This is particularly the case in terms of the development of the con-
cept of labour-power in Capital, which, on second glance, turns out to be
a far more complex historical form of social and, ultimately, political
organisation. Labour-power, Marx immediately specifies following his
seemingly ‘definitive definition’, is not simply the aggregate of mental and
physical capabilities exercised in the production of use-values. It is not
merely a material property of the worker (‘living labour’, ‘labour as
subjectivity’) appropriated by capital, that parasitical form of ‘dead labour
which, vampire-like, lives only by sucking living labour’, to use the gra-
phic gothic image to which Marx recurs with increasing intensity
throughout Capital (342). In the capitalist mode of production, labour-
power is also a commodity - and a commodity of a very particular type.
The commodity, as Marx had argued earlier in Capital, ‘is, first of all, an
external object, a thing which through its qualities satisfies human needs
of whatever kind’ (125). However, these use-values only become commo-
dities under very specific historical conditions, and in particular social
formations. In the capitalist mode of production, the ‘plain, homely,
natural form[s]’ (138) of use-values are forced to become ‘material bearers’
(Träger) of exchange-value (126), the particular social form in which the
equivalence of commodities is posited. The equivalence of these
exchange-values is founded upon a reduction of the variation of acts of
concrete labour to a common, ‘abstract labour’, measured in terms of
socially necessary labour-time and embodied in varying quantities in diffe-
rent commodities. Contrary to its sensuous appearance as a use-value,
‘not an atom of matter’ (138) enters into the composition of the
commodity when we consider it in terms of the value-form. The
commodity leads a life between the sensuous (sinnlich) and what Capital
51
Peter Thomas – Labour-power
calls the ‘sensuous-supersensuous’ (sinnlich übersinnlich) (163; trans.
modified). Echoing Nietzsche’s scathing critique of the metaphysicians of
his time as Hinterweltler, we could call commodities Zwischenweltler,
constitutively caught between the realms of use-value and exchange-
value. It is this twofold or ‘dual’ character that makes the commodity a
‘very strange thing, abounding in metaphysical subtleties and theological
niceties’ (163), as Marx remarks in his tale of the everyday necromancy of
the fetishism of commodities. Its objectivity is not that of any merely
‘natural’ object, comprehended according to an empiricist paradigm, but
rather, as Johan Hartle points out, a very curious ‘phantom-like objec-
tivity’ (gespenstige Gegenständlichkeit) (128). It can only be compre-
hended by means of a dialectical and relational reformulation of the
fundamental questions of ontology; as the late Lukács argued, through
the elaboration of the, at first sight, paradoxical notion of a distinctively
social ontology.
Labour-power, also, is a commodity, and thus able to be exchanged for all
other commodities, indifferently with regard to the particular use-values
that are gained in such exchanges. The world of commodities is a world of
formal equivalence, and all that matters on the market is the exchange of
values of the same quantity, regardless of the particular material objects
that are their bearers. Yet if there is something uncanny about all
commodities, only at home when they wander, homeless, between those
two worlds of use and exchange, there is something even more uncanny,
or as Marx says, ‘peculiar’ (270), about that strange commodity called
labour-power. For labour-power is the only commodity that is not
exhausted in the consumption of its particular use-value following
exchange. On the contrary, the consumption of the use-value of labour-
power has the potential to give the capitalist more exchange-values than
the seller of labour-power, the worker, received. This paradoxical event in
no way places in doubt the law-abiding nature of the man with the bag of
money who purchases the ‘service’ of labour-power, for he is simply
obeying all the rules of fair and honest trading on the commodity market;
nor does it imply that the sellers of labour-power have been ‘short-
changed’, or that they have been given less than the value of the
commodity they display on the marketplace. How, then, does this
singular ‘productive consumption’ of labour-power occur?
Krisis
Journal for contemporary philosophy
The capitalist has fortuitously found on the market a commodity ‘whose
use-value possesses the peculiar property of being a source of value’ (270).
Recognising a good bargain, he is willing to pay for it at its full value
(though like any rational market actor, he would happily pay less). But
labour-power is a vanishing mediator. Once purchased, it is not a generic
labour-power as potentiality, but rather, the actuality of the workers who
have sold this capacity to labour for a temporally determinate period, who
are forced to descend into the infernal ‘hidden abode of production’ (279).
They are set to work in the labour process and forced to deliver labour,
effected as ‘concrete’, but measured as ‘abstract labour’. It is here, in the
sphere of production, that these workers produce – but only under
particular conditions that are not always fulfilled – more (exchange)
values (in the form of commodities) than those that were deployed for
the purchase of that strange commodity called labour-power, which is
now nowhere to be seen until the following day, when the man with the
bag of money once more goes down to the marketplace to buy another
‘goose that lays the golden egg’. He can be sure that the owners of this
commodity, rather than keeping its mysterious autopoietic powers for
themselves, will be constrained once more to offer it for sale, because,
paradoxically, they are ‘free’. Once again, Marx emphasises the dialectical
dual character of this freedom: as equal juridical subjects, they are free to
sell their commodity on the market, like any other commodity owner;
but they are also ‘free’ (in the sense of lacking) of control of the means of
production that might permit them not to sell this special commodity,
for they would then be able to secure their reproduction without the
mediation of the wage contract. Here we descend further into the inferno
of the capitalist mode of production, beneath the ‘hidden abode of
production’ and down into the even more nefarious circles of ‘so-called
primitive accumulation’ (die sogenannte ursprüngliche Akkumulation).
As Sara Murawski has emphasised, this should not be conceived as a
temporal phase now long past at the origins of capitalism, but, in an
Hegelian sense, as a constitutive ‘moment’ of the capitalist totality, as the
structurally necessary separation of the producers from the means of
production that is continually reproduced in the capitalist mode of
production, be it through exceptional acts of extra-juridical violence,
occasional ‘politically’ legitimated ‘privatisations’ of the commons, or the
52
Peter Thomas – Labour-power
entirely quotidian juridically guaranteed right to private property of the
means of production of the capitalist class.8
The importance of this distinction between the commodity of labour-
power and labour, of this analysis of their constitutive dual characters,
and of Marx’s emphasis upon not simply the compatibility of our modern
forms of political freedom and equality and their juridical regulation with
the capitalist mode of production, but their very necessity for it, cannot be
overemphasised. For it is on the basis of this analysis that Marx is able to
develop the central and often still misunderstood concept of his critique
of political economy: surplus-value, an ‘extra’ that is not produced
through a quantitative increase, but emerges due to the particular social
form in which production ruled by capital occurs, split between the
sphere of circulation and the central commodity of labour-power, on the
one hand, and the sphere of production and effective labour, on the
other. Marx’s concept of surplus-value, as the ‘secret’ of the value-form,
thus points to the structural contradiction on which the capitalist mode
of production is founded: socialised productive processes dominated by
private ownership and control of their means and products. In its account
of capital’s self-valorisation via the expropriation of labour, it also
indicates some of the reasons for the capitalist mode of production’s
systemic tendency towards crises, with the rise of the organic composition
of capital reducing possibilities for further production of surplus-value
and thus undermining the growth necessary for capital’s simple mainte-
nance.
Thus, in the world of commodities, labour-power is primus inter pares.
The capitalist lusts after its Midas touch, after its extraordinary capacity to
exceed equivalence by means of equivalence, to produce quantitative
growth where there should be only redistribution of an already given
quantity of values that exchange indifferently, the one for the other.
Viewed in this perspective, under the aspect of its commodity-form,
labour-power is less the blood drained by the vampire from a mortal host,
than the elixir of eternal life for the capitalist mode of production,
seemingly as inexhaustible as capital is insatiable, the bridge between the
two worlds of use and exchange, of the sensuous and the sensuous-
supersensuous, the source of the surplus-value that drives the incessant
Krisis
Journal for contemporary philosophy
growth of the capitalist mode of production, its continuous revolutio-
nising of the modern world and recurrent destructive crises.
Labour-power, however, is also a very peculiar commodity in another
sense. As a commodity, it is an equivalent in a world of equivalents – but
it is not equivalent to or identical with itself. For unlike other commo-
dities, labour-power is divided not only between use-value and exchange-
value. Rather, there is also an internal bifurcation of the determination of
its exchange-value itself. The particular exchange-value of this commo-
dity also possesses a twofold character: exchange-value as determined
according to the temporality of the capitalist, and exchange-value as
determined by the temporalities of the workers. For the capitalist, the
temporality of labour-power is a temporality of the promise of an
indeterminate future, whose image is constructed on the basis of rational
deduction. The capitalist purchases the commodity of labour-power on
the market on the basis of a calculation regarding the probable capacity of
the acquired commodity – or rather, the labour of the workers that can
be expected to be gained by means of the purchase of labour-power for a
determinate period of time – to produce, under the prevailing conditions,
a certain sum of exchange-values, which he has reason to believe will be in
excess of those paid to the workers in the wage contract. For the workers,
on the other hand, the temporality of labour-power is a temporality of a
very determinate present, infused with the fullness of the past. The
workers are willing to sell their labour-power for a certain sum of values
(in the form of the money of the wage contract) on the basis of socially
overdetermined expectations regarding the resources necessary for their
reproduction, that is, the fulfilment of their needs and those ‘social needs’
known as desires. In part, they derive these expectations from the past,
inductively extending them to the present and the future less by means of
the calculation of probable utility (that is, as means for the attainment of
an end, such as profit) than in the form of an immediate and concrete
project that has the force of a categorical imperative: their continuing
corporeal and spiritual existence. This is one of the reasons for which
Marx argues that ‘in contrast (…) with the case of other commodities, the
determination of the value of labour-power contains a historical and
moral element’ (275), for its value is determined in part by what the
workers collectively accept – either actively, by struggling for self-
53
Peter Thomas – Labour-power
determination, or, more often, passively, when constrained by capital’s
offer – as its ‘fair’ market value.
Promises, however, can be broken, and expectations disappointed. Marx’s
concept of class struggle in production, conceived not as the opposition of
equal juridical subjects in the sphere of circulation but as the clash
between unequal social interests regarding the means and ends of the
processes of social production and reproduction, is founded on this
notion of the plural temporalities of labour-power. Contra the interpreta-
tion of the workerist tradition and of Virno in particular, however, Marx
does not valorise labour-power under the aspect of potentiality, or of its
indeterminacy. This remains within the perspective of the capitalist’s
determination of the value of labour-power as commodity. Against the
empty potentiality of the not-yet of the capitalists’ promise, Marx
emphasises that the actuality of the workers’ determinate ‘nows’ must
struggle to assert its claims, the concreteness of those expectations against
the indeterminate utopia of the capitalists’ profits. In this perspective,
labour-power appears less as a pre-given quantity to be subjected to a
technical and neutral calculation, than as one of the Kampfplätze in the
capitalist mode of production upon which fundamental social, political
and moral values are contested and decided; in short, as a form of
politically overdetermined social organisation. To decipher the ‘social
hieroglyphic’ (167) of that strange commodity called labour-power there-
fore means much more than to lay bare the mechanisms of capitalist
economic exploitation. It also means to reveal capital and its commodity-
world as inadequate principles of socialisation and ethical life, and thus to
reopen what Derrida incessantly reminded us will always remain the
paradigmatic philosophical project: the search for a more just mode of
human being-together in the polis.
Peter Thomas lectures in the history of political thought at Brunel
University, London. He is a member of the editorial board of Historical
Materialism: research in critical Marxist theory, and the author of The
Gramscian Moment: Philosophy, Hegemony and Marxism (Brill, 2009).
Krisis
Journal for contemporary philosophy Peter Thomas – Labour-power

This work is licensed under the Creative Commons License (Attribution-

Noncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for
more information.

1
Paolo Virno (1999) Il ricordo del presente. Saggio sul tempo storico, Bollati Boringhieri,
Turin, p. 121.
2
Karl Marx (1976) Capital, Volume I, translated by Ben Fowkes, London: Penguin. All
references to Capital are provided in the text.
3
Virno, p. 121.
4
Cf. Antonio Negri (1991) Marx Beyond Marx: Lessons on the Grundrisse, Autonomedia,
New York.
5
Cf. Giuglielmo Carchedi (2010) Behind the Crisis: Marx's Dialectics of Value and
Knowledge, Leiden: Brill.
6
Virno, p.139.
7
Virno, p. 122.
8
Cf. also David Harvey (2005) The New Imperialism, Oxford: OUP, for an extension of the
concept of 'primitive accumulation' in the notion of 'accumulation by dispossession'; for
a discussion of the problematic English translation of the German ursprünglich as
'primitive', cf. Massimiliano Tomba (2009) ‘Historical Temporalities of Capital: An Anti-
Historicist Perspective’, in: Historical Materialism 17.4.

54
Krisis
Journal for contemporary philosophy
SARA MURAWSKI
PRIMITIVE ACCUMULATION
(DIE SOGENANNTE URSPRÜNGLICHE AKKUMULATION)
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Ever since its rise, capitalism has manifested itself as a highly mutable yet
sustainable economic system. It has maintained itself despite several crises
(according to Marx stemming immanently from the system itself) and
outlived numerous forms of resistance. Today, capitalism equals the glo-
bal economy. In order to protect this status quo, it constantly has to pre-
tend that no alternative system is possible and therefore tries to absorb the
attacks of its aggressors into new mutant versions of itself. But no matter
in what disguise it appears, capitalism’s internal logic forces a division of
labour on the society that leads to the situation in which the majority of
the people have to sell their labour-power (as their only natural property)
on the market. Meanwhile, the means of production remains in the hands
of a small minority of private owners and power is increasingly cen-
tralized.
If we examine its origin, it turns out that the capitalist mode of produc-
tion is rooted in very specific historical circumstances. According to Marx,
there can be no capitalist mode of production without the preceding act
of primitive accumulation. Primitive accumulation consists in disappro-
priating the means of production from the direct producers and thereby
55
forcing them to become wage-labourers who have no choice but to sell
their only remaining property, namely labour-power, to the capitalist in
order to sustain themselves. Marx introduces the term while explicitly
referring to Adam Smith’s notion of ‘previous accumulation’, which
stated that ‘the accumulation of stock [i.e. capital] must, in the nature of
things, be previous to the division of labour.’ (175). Thus the specific divi-
sion of labour that characterizes the capitalist mode of production is to be
seen as the result of primitive accumulation. It is therefore curious that
the correct translation of Marx’s ‘ursprünglich’ as ‘previous’ is falsely
translated as ‘primitive’ in the English translation of Capital, for the term
‘primitive accumulation’ suggests two things about the nature of the capi-
talist mode of production that are untrue. In the first place, the process
seemingly gains a self-referential character by suggesting that it is a pri-
mary stage of the capitalist mode of production itself; and in the second
place, the term ‘primitive’ has the effect of causing one to believe that
whatever is at stake definitively took place in the past and has, as a histori-
cal moment, passed. But in both cases, the opposite is true: Primitive ac-
cumulation forms a hinge between the feudal system and the rise of the
capitalist mode of production, and it necessarily has to take place on a
constant scale in order to ascertain the prevalence of capitalism.
Alexander Kluge and Oskar Negt speak in their Geschichte und Eigensinn
of a certain ‘societal discipline’ that is inherent to the capitalist system and
determines its internal labour-capacity (Arbeitsvermögen). This observa-
tion could have been a direct reference to Marx himself, who summarizes
the process of primitive accumulation as ‘the bloody discipline that turn-
ed them (the labourers) into wage-labourers’ (905). Marx describes primi-
tive accumulation in the first place as a historical narrative that is ‘written
in the annals of mankind in letters of blood and fire’ (875) and does not
leave much to the imagination of the reader while telling the story. With-
out eschewing the use of strong rhetoric and lively forms of plasticity, he
adds up the consecutive steps that primitive accumulation undertook to
make way for the capitalist mode of production:
‘The spoliation of the Church’s property, the fraudulent alienation of the
state domains, the theft of the common lands, the usurpation of feudal
and clan property and its transformation into modern private property
Krisis
Journal for contemporary philosophy
under circumstances of ruthless terrorism, all these things were just so
many idyllic methods of primitive accumulation.’ (895).
Capitalism could only plant its flag in society after multitudinous acts of
force and violence, while enforcing radical systemic changes in the divi-
sion of labour and introducing a new set of rules in the economic house-
keeping of society, governed by the state. Society entered a new era
wherein it was disciplined by the norms that were conducted by the capi-
talist mode of production. Marx studied these rudimentary societal devel-
opments meticulously and in this respect, one is tempted to say that his
methodological approach is similar to the method applied by Michel Fou-
cault in Discipline and Punish (1975). Therein, a genealogical study of the
history of punishment in Western society reveals hidden motives of a state
that gradually succeeded in enforcing various forms of discipline on the
society, while claiming that it was doing the opposite. The same tactics
were applied during the rise of the capitalist mode of production and the
binding of the labourer to the free market. While proclaiming ‘freedom,
equality, property and Bentham’ on an ideological level, capitalism in
reality enforced the masses to be ‘suddenly and forcibly torn from their
means of subsistence, and hurled onto the labour-market as free (vogel-
frei), unprotected and rightless proletarians.’ (876). The labourers were
‘freed’ in a double sense: they did not form a part of the means of produc-
tion any longer, let alone did they possess them. This double ‘emancipa-
tion’ left the labourer with nothing to sell but his labour-power. Note that
the commodification of labour-power - which, as Marx effectively shows,
has a violent prologue - has to be seen as the result of primitive accumula-
tion1. But who or what is it exactly that performs this act of violence?
Of course, Adam Smith had to abstract from the constitutive role of the
state in his account of capitalism, for he claimed that the ‘invisible hand’
of the market was primary. Marx demonstrated that the opposite was
true: while discussing the rise of the bourgeoisie, he discusses ‘the identity
between the wealth of the nation and the poverty of the common’,
thereby inevitably referring to the state as the major legislator that stood
behind the ‘setting free’ of ‘the agricultural population as a proletariat for
the needs of industry.’ (886). He even explicitly mentions the necessary
dependence of the bourgeoisie on the state in the context of optimizing
56
Sara Murawski – Primitive Accumulation
the circumstances to the benefit of the ruling class in order to make
profit. The monopoly of the state on violence in order to maintain politi-
cal stability is crucial in this respect; labourers became subordinated to
capital while the state decreed ‘disgraceful proceedings... which employed
police methods to accelerate the accumulation of capital by increasing the
degree of exploitation of labour’ (905). These concrete historical state pro-
cedures created an everlasting struggle between capital and labour and
consequentially enforced a hegemonic relation between the state and the
working class.
But the hidden tragedy of these enactments is only revealed by Marx
when he evaluates the ideological impact of capitalism on the proletariat:
‘The advance of capitalist production develops a working class which by
education, tradition and habit looks upon the requirements of that mode
of production as self-evident natural laws.’ It is precisely this belief that
characterizes the formation of the capitalist mode of production as a
‘phantom-like objectivity’2 and reveals the secret of primitive accumula-
tion on a day-to-day level: That we take the system that controls our lives
for granted, treating it either as a Moloch or a holy blessing, but either
way neglecting the facts that its objective form is not necessary, and that
the division of labour as it appears today could have been, and still can be,
otherwise.
In order to understand the concept of primitive accumulation as being
not only a historical, but also a philosophical category, we should exam-
ine Marx’s elaboration of primitive accumulation at the beginning of the
chapter more closely. He starts his brief subchapter on ‘the secret’ of
primitive accumulation by stating that until this very moment the capi-
talist mode of production has been caught in what he defines as ‘a vicious
circle’: The different moments in the cycle of capitalist production are
connected to each other as consecutive loops of a chain, wherein each
loop presupposes the previous loop in an interdependent way 3. Hence the
accumulation of capital depends on surplus-value, just as surplus-value
depends on capitalist production, and capitalist production in its turn
depends on the availability of a sufficient amount of both capital and la-
bour-power in the hands of the commodity-producer (i.e. the capitalist).
The question now is: what is the starting point on which these relations
Krisis
Journal for contemporary philosophy
initially depend? As we have seen, it is only by means of what Marx calls
‘the servitude of the labourer’ (being the initial instigator of this cyclical
movement of capital), which results in a hegemonic relation between the
wage labourer and the capitalist, that the engine of capitalism starts to
work.
Thus the capitalist mode of production arises out of the encounter of two
antipodal commodity-owners: the owner of capital (i.e. the means of pro-
duction, the means of subsistence and money), who needs labour-power
to accumulate his capital, and the owner of labour-power, who is in need
of money in order to sustain himself. This encounter becomes a done deal
in no time, and the circularity of the process is brought into motion. But
now it turns out that the circle is ‘vicious’ in another sense of the word:
the owner of labour-power has chosen to sell his labour-power in all free-
dom, which basically means that nobody can be blamed for the fact that
he is now being expropriated as a wage-slave. In that sense, the labourer is
totally un-free: on an individual level, there is nothing he can do about
the fact that his superior subtracts a determinant amount of surplus-
value from the sum-total amount of labour-power that he delivers every-
day. The problem is that this fact only seems to stem from the system
itself, and not from the capitalist for whom the labourer works. As Negt
and Kluge rightly observe, primitive accumulation entails more than a
specific history of state violence: It is also a systematical category that at-
tempts to theorize the systemic force of capitalism that creates class rela-
tions.
The permanence or continuous re-enactment of primitive accumulation
plays a central role in the maintenance of the capitalist system. It decides
upon the relations between labourers and products, between labourers
and capital, between labourers and capitalists and between labourers and
labourers. Competition fixes the relations in such a way that some are
better off than others, and because capitalism is constantly growing, the
economic polarization of these relations fluctuates, often leading to
stronger discrepancies and more social inequality. As long as the act of
primitive accumulation is re-established on a continuous level, this ten-
dency will not change.
57
Sara Murawski – Primitive Accumulation
Negt and Kluge point out that capital itself is not created ‘once and for
all’, but is in fact constantly reproduced. In that sense, primitive accumu-
lation not only consists in the foundational expropriation of the labourer,
but also his ongoing appropriation; for the expropriation can only be se-
cured by a continuous suppression of the possibilities of self-organization
on the part of labourer.
It is because of this double face of primitive accumulation that David Har-
vey, in The New Imperialism, calls primitive accumulation as ‘accumula-
tion by dispossession’. Harvey’s account of accumulation by dispossession
is theoretically similar to Marx’s primitive accumulation, but he applies
the term to current times while discussing neoliberalism as the latest,
highly sophisticated form of the capitalist mode of production. The neo-
liberalist strategy consists in successfully ranging vast masses of people on
its side while, in fact, implementing socio-economic measures that go
against their objective class interests. Accumulation through dispossession
is a means applied by capitalism to temporarily overcome the problems
caused by over-accumulation. In the Marxist tradition, overaccumulation
is often seen as a flaw inherent to the capitalist mode of production that
systematically produces internal crises. Harvey’s account of accumulation
by dispossession also deals with abundant, i.e. overaccumulated capital. He
describes the process of accumulation by dispossession in a prosaic and
succinct manner:
‘What accumulation by dispossession does is to release a set of assets (in-
cluding labour power) at very low (and in some instances zero) cost.
Overaccumulated capital can seize hold of such assets and immediately
turn them to profitable use.’ (149).
It concerns a process that includes both legal and illegal dimensions and
thrives on a ‘mixture of coercion and consent’. A good example in recent
history that lies at the foundations of the credit crunch is the extending of
subprime mortgages to low-income earners that could not afford them
and were subsequently stripped of their savings and belongings after fal-
ling into serious debts. And again, it is the violence of the state that is held
to be responsible for creating economic inequality amongst its people:
Krisis
Journal for contemporary philosophy
‘The umbilical cord that ties together accumulation by dispossession and
expanded reproduction is that given by finance capital and the institutions
of credit, backed, as ever, by state power.’ (152).
In the light of this remark, it might be interesting to cast back to Negt and
Kluge’s dual characterization of primitive accumulation as both a cate-
gory of totality and a category of the imprint of particular and specific
traits. In a capitalist society, primitive accumulation obviously dominates
class relations. But, as Negt and Kluge point out, there might always be
elements that escape the hegemonic force field, potentially creating possi-
bilities of resistance. The struggles against the system, as Harvey rightly
remarks, will always have to link themselves, in one way or another, to
the cry for ‘reclaiming the commons’ (that is, reclaiming communal
property, which is opposed to the capitalistic category of private property
of the means of production).
If we indeed want to use Capital as a concrete source that can give us ac-
cess to forms of political organization and acts of resistance within and
against the capitalist system, we should keep in mind what Rosa Luxem-
burg noted on Marx’s dialectical method. Dialectics, namely, seem both to
affirm and to exceed the genealogical method by showing how capitalism
‘produces its own gravediggers’ and narrates false stories about itself. In
The Accumulation of Capital, Luxemburg writes the following:
‘Here, in form at any rate, peace, property and equality prevail, and the
keen dialectics of scientific analysis were required to reveal how the right
of ownership changes in the course of accumulation into appropriation of
other people’s property, how commodity exchange turns into
exploitation, and equality becomes class rule.’
It is this dynamic unfolding of concepts that makes Marx’s analysis
dialectical: Whenever he investigates something, be it a material or an
immaterial entity4, he at first presents it in an ordinary way, as if it were a
neutral phenomenon. He then proceeds by showing that things are not
what they appear to be, that the object of study cannot be understood in
an isolated fashion, and that its manifestation (and thereby our
understanding of it) is determined by the relatedness to other
58
Sara Murawski – Primitive Accumulation
phenomena. By means of this analysis, new concepts are introduced to
explain what is really going on, things are turned ‘upside down’ and the
analysis of capitalism gradually develops.
If we want to provide guidelines for our understanding of capitalism, we
must examine the forms and modes wherein it manifests itself today and
look for the shapes that primitive accumulation (or accumulation by
dispossession, for that matter) tends to take in current times. By doing so,
an immanent critique of capitalism might have a successful chance of
delivering the theoretical tools that are needed in order to organize viable
resistance on a practical level.
Primitive accumulation is a unique moment in Marx’s analysis of capital-
ism: It functions as a starting point which makes the system move, and
which gives it the semblance of a perpetuum mobile, but at the same time
is always there in the background to enforce the necessary social relations
that have to continue to exist in order to propel the capitalist system as a
whole. What Marx’s postponed analysis of primitive accumulation shows
is that one has to read Capital as a totality, in its totality, because the
structure of the book reveals something fundamental about the structure
of capitalism itself, namely, the urge to think through logically and his-
torically the appearance of the capitalist system. Concretely, this means
that we must both acknowledge that capitalism has specific historical
roots and examine capitalism’s systematic tendency that aims at securing
its hegemonic position by reabsorbing the elements that fall outside its
logic. In other words: We must understand the capitalist mode of pro-
duction in a dialectical fashion, starting from its appearance today and
producing an immanent critique. It is here, in the margins of the
particularities of the system that escape the semblance of totality, that the
germ of resistance can be found.
Sara Murawski is doing a Research Master’s in Philosophy at the
University of Amsterdam
Krisis
Journal for contemporary philosophy Sara Murawski – Primitive Accumulation

References

Harvey, D. (2003) The new imperialism. Oxford: Oxford University Press.

Luxemburg, R. (1968 [1913]) The accumulation of capital. New York:
Monthly Review Press.

Marx, K. (1982 [1867]) Capital. Middlesex, Penguin.

Negt, O. and Kluge, A. (1983 [1972]) Geschichte und Eigensinn. Frankfurt

a.M.: Zweitausendeins.

Smith, A. (2007 [1776]) An inquiry into the nature and causes of the wealth
of nations. Hampshire: Harriman House.

This work is licensed under the Creative Commons License (Attribution-

Noncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for
more information.

1
For an extensive reading of Marx’s usage of the category ‘labour-power’, see Peter
Thomas’ article in Krisis, 2010, issue 2.

2
For an extensive reading of Marx’s usage of the metaphor ‘phantom-like objectivity’, see
Johan Hartle’s article in Krisis, 2010, issue 2.

3
Interdependent rather than dependent, for the loops form a closed chain, and thereby
affect each other.

4
This distinction should not be taken too literally, since Marx’s materialist dialectics
evolve exactly around the collision of the material and the immaterial, of mediation and
immediacy, etc.

59
Krisis
Journal for contemporary philosophy
JOHAN FREDERIK HARTLE
PHANTOM -LIKE OBJECTIVITY
(GESPENSTIGE GEGENSTÄNDLICHKEIT )
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Capital is of a very abysmal nature. Marx had to develop his own ontology
to grasp it. He had to speak the 'language of commodities', had to empa-
thize with the 'soul of capital'; had to learn about its fetishism and had to
resist being seduced by 'metaphysical subtleties' or 'theological niceties'.
Thus he had to understand the phantom-like reality of social practice as
both manifest and deluding, both materially concrete and loaded with
abstract universals. Today, we cannot understand Marx without recon-
structing the structure of his social ontology. Without doing so we might
even be incapable of critically relating to the nature of society as such. So,
what is the specific form of being of social facts? How do we have to con-
ceive of them - and (even more importantly) how do they conceive of us?
As far as I know, Marx uses the term ‘phantom-like objectivity’ only once,
in the first chapter of Capital, volume one. Commodities, he qualifies, are
‘merely congealed quantities of homogeneous human labour, i.e. of hu-
man labour-power expended without regard to the form of its expendi-
ture’ (C128).1 According to Marx's theory, the exchange value of commo-
dities is determined by the amount of socially necessary labour time (as
Marx, for a variety of reasons, defines it) invested in them. Therefore
commodities implicitly refer to ‘human labour in the abstract’ (C128).
Because of this distinctive characteristic, its exchange value, every single
60
commodity stands in contact with all other commodities, determined by
a measure that abstracts from the specificity of the forms of labour. It is
particularly in the connectivity of all contemporary forms of labour that
the relation between the social necessity of labour time, and the general
degree of social productivity can be determined. Commodities are related
to each other by the very fact of exchange value.
That seems to be a simple thought. Ontologically, however, it is quite a
complicated one. In fact, commodities are not only related to each other.
By this very connectivity a general level of abstraction and of universality
becomes practically present. The phantom of abstract concepts (human
labour 'in the abstract') gains objectivity.
This presence of 'the abstract' in every determination of value is remi-
niscent of a whole bunch of classical philosophical claims and problems.
The first would be a metaphilosophical claim - it is not only about a
specific manner of doing philosophy but about the very material and
practical conditions of philosophical thought. Marx wonders how far
specific forms of thought are only made possible by specific forms of social
practice. Exchange value installs a socially vital reality of the universal.
This also has consequences for the possibility of conceiving of universality
(political, juridical etc.). The specific connectivity of commodities, their
immanent abstraction and universality seems to be of greatest philosophi-
cal importance.
Especially when Marx speaks of the ‘automatic subject’ of Capital (C255),
this allows for a metaphilosophical understanding of his project. There
seems to be only a small step from the automatic to the transcendental.
And Marx's remarks on the sphere of circulation as the ‘true Eden of the
innate rights of men’ (C280) point in the same direction. Marx's theory
philosophically deals with the preconditions of philosophical thought
rather than (merely) with philosophy. Commodities would then not only
be allegories of a history of thought, in which conceptions of universality
would slowly appear on the cognitive map. Rather, they would be their
agents, their socio-practical pre-conditions. The conditions of the phan-
tom of philosophy (and, as is well-known, Marx has played a lot with the
affinities between phantom and spirit – Gespenst and Geist) would be
Krisis
Journal for contemporary philosophy
materially concrete in objective social practice. Alfred Sohn-Rethel, a
marginalized and neglected fellow of early critical theory, has taken these
remarks seriously, reading the history of forms of thought (Denkformen)
in connection with the commodity form (Warenform)2. In his perception
the history of philosophical categories and a priori forms was intrinsically
linked with the development of economic forms, more specifically, forms
of commodity exchange.
When speaking about universals, very obviously, Marx is not a pure
nominalist. The connectivity of commodities through the determination
of value is not merely a name, flatus vocis, but is socially concrete. It is in
social practice that universal measures arise, in the universal connectivity
of commodities (of social labour in the abstract). Marx, here, seems to be
an Aristotelian. Universalia are in commodities, in rebus. But, then again,
Marx is not so much of an Aristotelian at all. The universality he refers to
is not materially concrete in rebus. Much rather the commodity is a
constitutively relational object. Universality is therefore present as an
irreducibly relational (not objective) property.
The universal relation between producers, however, rightly appears
(erscheinen als das, was sie sind) as an object-like relation. In praxis, we are
Aristotelians. Marx writes:
‘To the producers, therefore, the social relations between their private
labours appear as what they are, i.e. they do not appear as direct social
relations between persons in their work, but rather as material [dinglich]
relations between persons and social relations between things.’ (C165f.,
italics added by me, JFH)
If Marx were not a dialectician my story could end here. And reading
Marx would probably be a rather simple thing to do. But it is only here
that the story begins to become philosophically interesting. For the rela-
tion between commodities might appear for what it really is, being
material and objective (dinglich). Yet this is not the whole story and even
this appearance (although things ‘appear as what they are’!) is, to a certain
extent, semblance, too. Commodities objectify social relations and yet this
objectivity is not the whole story.
61
Johan Hartle – Phantom-like objectivity
These passages, if any do at all, contain the concept of ideology that Marx
employs in Capital. By the very practice of exchanging commodities social
agents unconsciously reproduce the structure of society, social coherence
based on the principles of commodity production. This is, in the first
place, not so much a question of (false) consciousness, but rather of prac-
tice. In exchange men stabilize the social connectivity of things and the
social order constructed on these fundaments. ‘They do this without
being aware of it.’ (C166f.) And this is what we do to eat, drink, sleep, and
make a living. Ideology critique would, therefore, be a critique of praxis
and of structures rather than of individual errors in reasoning. Even more
so: These 'errors' are not really errors. They are based on the appearance
of things (commodities) as 'what they really are'. Phantom-like objectivity
is a wonderful metaphor for this: There is something practically real,
something objective about ideology. Yet it is a phantom that is haunting
us.
So what, then, is so wrong about this appearance? The 'right appearance'
is wrong for two reasons. First, because it makes us forget that the relation
between products of labour could be otherwise. In fact the objectivity
(Gegenständlichkeit) of the social order that it comprises is not a material
trait of these objects (as use values). It only (more or less rightly) appears
as such because of the social conditions under which these objects are
produced and exchanged. Under conditions of commodity production,
the products of labour have their value, which binds them - and thus the
whole social order – together. The forgetfulness of these origins in a
specific regime of production and distribution would be a flaw. Lukács had
termed it reification (Verdinglichung).3
The second reason for apparently correct appearances to be wrong lies in
their repressive character. Value, its phantom-like objectivity, is strictu
sensu uncanny. It conceals precisely that by which it will be haunted. This
is probably the most important part of the story that Capital tells. For
Capital does not only deal with commodity exchange. It deals with the
hidden logics of exploitation and of crisis, too. The concept of exchange
value does not have a primarily critical function. Much rather, the
concept of surplus value does.
Krisis
Journal for contemporary philosophy
It has, nevertheless, often enough been ignored, partly due to the Fordist
belief that both class antagonisms and crises would have been overcome.
Many readers have misinterpreted Marx as a nostalgic critic of ‘the
market’. It then seems that his main concerns are the reification of society
inherent in the objectivity of value. Then, of course, a subject position
would have to be found which defines capital that lies beyond economic
forces. In this way (and because of its – maybe necessarily so – incapability
to surpass the Neo-Kantian horizon) state-oriented social democratic
sentimentality has regularly failed to understand the phantom-like
character of the specific objectivity of value.
But according to Marx 'the market' is not the real problem. The market is
not even a central category for him. Value, much rather, conceals the real
problem because of its inherent dialectic. Marx is, in fact, quite explicit
about this. The objectivity of value and of market agency belongs to a
liberalist realm of happiness, in which several promises are made:
‘The sphere of circulation or commodity exchange, within whose boun-
daries the sale and purchase of labour-power goes on, is in fact a very Eden
of the innate rights of men. It is the exclusive realm of Freedom, Equality,
Property and Bentham.’ (C280)
The phantoms implicit in objectified values, the phantoms that haunt
capitalist reality, have their origins somewhere else, namely ‘beyond the
sphere where everything takes place on the surface and in full view of
everyone’. It is to be found in the ‘hidden abode of production, on whose
threshold there hangs the notice “No admittance except on business”’
(C279f.)
What Marx wants us to find in this ‘hidden abode of production’ is, most
importantly, the following: Value is dialectical, contradictory in a very
concrete sense. For commodity production entails the exchange of one
specific commodity that is capable of producing more than its exchange
value: labour-power (see Peter Thomas’ article). Thus the equivalence
principle – value as objectified in commodities – is haunted by phantoms,
by immanent contradictions. The use-value of labour-power for the capi-
talist (its capacity to produce) exceeds its exchange value (as determined
62
Johan Hartle – Phantom-like objectivity
by the socially necessary labour time to reproduce it). Surplus value is
being generated.
Capital is haunted by two kinds of phantoms: by periodical crises and by
class contradictions. Marx develops both of these core contradictions of
capital from the immanent contradictions of value, or, more precisely, of
surplus value itself. Surplus value is made possible by the commodi-
fication of labour (by the measures of labour time). Some will always win,
in spite of 'adequate payment' and the granting of the fair value of labour
power. Those who produce social wealth will thus find themselves
confronted with those who appropriate it. Whoever speaks of commodity
exchange and of equal rights in the sphere of circulation, should not
remain silent about the reality of class. But whoever speaks of class, speaks
of conflicting forces and, potentially, of subject positions in concrete
struggles. Conflicts about the duration of the working day and salaries,
but also about potential cooperation, are the necessary implications of
this. Marx's Capital analyses them extensively. And there is precisely,
therefore, something promisingly ambivalent pertaining to the objectivity
of value. Already in 1848 the objectivity of developing capitalism had
produced its own phantoms: As is well known, a ‘ghost’ was ‘haunting
Europe’. It is pretty hard to imagine that capital will ever be able to make
it disappear.
One possible Marxist understanding of crisis is linked to the same fact of
surplus. The recent crisis has been explicitly interpreted as an effect of
overaccumulation, David Harvey4 having most convincingly done so.
Overaccumulation is, by definition, a problem of reinvesting expropriated
wealth, surplus, when the sources for continuous economic expansion
are not sufficient. From Pinochet and Reagan to Schröder, Fischer and
Blair (and Obama?), neo-liberal policy-makers have done their best to pro-
vide spaces for reinvestment: Deregulating financial markets; levelling the
grounds for re-investment and expansion (by means of both military
intervention on the external scale and by urban development on the
domestic); fighting back the achievements of organized labour and expro-
priating the common with so-called ‘austerity’ policies (see Sara Muraw-
ski’s article). According to contemporary Marxist scholars it is precisely
the connectivity and failure of these four strategies that makes this crisis
Krisis
Journal for contemporary philosophy
structural. Although capital seemed to win the foot-race with its phan-
toms for some decades, with excessive overaccumulation its pitfalls
became more dangerous, too.
It is hard to restrict the clarification of one single concept to a particular
subject. In every dialectical text, one single term has to be read in close
connection with the whole argument – even if it is apparently accidental.
Capital is such a book, and phantom-like objectivity is such a term. What
makes it even worse: the term even exceeds the conception of Capital. It
cannot be restricted to Marx’s critique of political economy yet it has
strongly political implications, too.
As pointed out by critics like Norberto Bobbio, Marx did not develop a
proper (or sufficient) theory of politics and the state.5 Certainly Capital
does not provide one. But phantom-like objectivity is connected to
possible ways of theorizing Marxist politics in at least two respects. First of
all, one should not forget that the category of capital is dependent on
juridical and political conditions from the very beginning. The processing
of commodity exchange is possible only insofar as property rights and the
freedom of exchange is both installed and granted. The above quoted
notice ‘No admittance except on business’ (C280) is erected and protected
politically, as a manifest function of political power. It is the state that
speaks here, implementing the very possibilities of commodity exchange,
constantly reproducing and fixating the relation between capital and
labour. The objectivity of exchange value and of commodities is thus
politically produced.
What is ontologically even more relevant: The state has a phantom-like
objectivity itself. Not that Marx would explicitly say this, or would ever
use the term in that respect. But in his 1852 text on The Eighteenth
Brumaire of Louis Bonaparte Marx does in fact seem to employ the same
kind of ontology for his analysis of the state as he does for his ontology of
capital. In both cases there seems to be something supranatural about
material reality. Two passages explicitly seem to allude to each other. In
Capital, Marx writes: ‘Capital is dead labour which, vampire-like, lives
only by sucking living labour, and lives the more, the more labour it
sucks.’ (C342) In his 18th Brumaire he writes analogously about the
63
Johan Hartle – Phantom-like objectivity
Napoleonic State: ‘The bourgeois order [...] has turned into a vampire
which sucks out its blood and brains and throws them into the alche-
mist’s vessel of capital.’ (B102f.). This seems to be a mere description of one
specific period of bourgeois statehood. Yet the analogy in structure and
use of metaphor is striking: Not only does the state make the capital
process possible, it even seems to have the same structure as capital itself.
Both state and capital are phantoms, vampires.
The structural analogy reaches farther than this metaphor and is more
than accidental. In the history of Marxism and of socialist politics this has
been made explicit. State and capital depend on similar distinctions, on
similar ontologies. They both, first of all, depend on the implementation
of formal, juridical universality, abstracted from the concrete forms of
social practices, which manifests itself materially. Thus, they both depend
on a dual nature. Just as capital springs from the dual character of labour,
to install a realm of domination based on the formal logics of exchange,
bourgeois political rule is characterized by the distinction of politics and
economics, to install the reign of universal laws. Lenin has, most explicitly
(and much more than merely descriptively, historically) characterized
this as a form of dual power, paradigmatically to be found in the parallel
reign of Duma and Soviet in 1917 Petersburg. Next to the formal rule of
the parliament Lenin observed the emergence of another democratic
sovereign emerging from economic reality itself. Precisely here the order
of bourgeois politics, as it is based on the distinction between state and
society, was to be transcended.
The young Marx had argued against Bruno Bauer and the Young Hegel-
ians in a similar manner. He conceived of the dual character of politics,
the abstract universality of the state as a form of spirituality: ‘The relation-
ship of the political state to civil society [bürgerliche Gesellschaft] is just as
spiritual as the relationship of heaven to earth.’ (JQ220)
In this spirit the promise (a phantom?) of a just and legitimate political
subject was born. It is by this very split, at the very heart of bourgeois
politics that the reality of the state gains its phantom-like objectivity (re-
peated by Habermas's distinction between economic labour and political
interaction as the foundation of second and third generation Critical
Krisis
Journal for contemporary philosophy
Theory6). For, of course, the state is objectively present. It has buildings,
uniforms etc., and in these, it, too, appears as what it really is: a materially
and practically concrete social relation.
Yet, this objectivity is delusive in the same ways as is the objectivity of
value. Firstly, it forecloses the historicity of its own form, it denies the
possibility of political practice that goes beyond its foundational distinc-
tions. Secondly, as is implied by the first point, it represses emphatic forms
of political subjectivity. It blocks capacities for political agency that could
actually take its own premises into consideration. Precisely for that reason
it produces its own phantoms.
Phantom-like objectivity means to take the objectifications of a process for
the process itself. The distinctions (between politics and economy, public
and private) that form the foundations of any specific regime of politics
gain such objectivity in their political materializations. The structuring of
social space, (fences, walls and strongboxes that protect property), the
institutionalization of political discourse (in political departments, minis-
tries and the like) could be different too. The objectivity of such political
power is, thus, materially real and yet a form of denial.
What is theirs now, could be ours tomorrow. What is beyond debate now,
could be on the agenda tomorrow. It is only here that emphatic politics,
emphatic subjectivity begins. This is the form of argument employed by
contemporary philosophers of the political (particularly Jacques Rancière
or Alain Badiou) who are critical of the objectifications of politics and
discourse. If anything about such French and Italian post-Marxism is in-
deed still Marxist, then it is the reference to the political ontology of a
phantom-like objectivity of the political, which structurally represses
political subjectivization.
It is the objectivity of the state itself that produces the phantasmata of
emphatic subjectivity as its immanent (and immanently repressed) desire.
Politics as an element of bourgeois (institutionalised, representative)
practices is reductively personalized to figures of the playful or caring
leader, the naughty provoker or the like (be it, as with Berlusconi, the
buffoon, with Obama, the Motown preacher, with Merkel, the dame, or,
64
Johan Hartle – Phantom-like objectivity
as in the promise of Wilders, a ‘really real’ personified political subject who
finally breaks with the logics of representation). Populism appears to be
the phantom of the objectivity (Gegenständlichkeit) of bourgeois politics,
the false promise of emphatic subjectivity in an otherwise objectified
political realm.
Denying this degree of objectification exists, liberalist complaints about
populist political figures regularly fail to be either innovative or
convincing. Marx offers an ontology of the social and the political that
invites us to theorize the connections between the two, to understand its
implicit necessity to produce phantoms and to cross over the distinctions
between the merely economic and the merely political. Phantomlike
objectivity, today as much as in Marx's times, crosses the frontiers of the
merely economic and the merely political because in spooky ways the
things seem to organize themselves. Scholars of Marx will be more
successful in detecting the degrees of social practice that are hidden in
them.
Johan Frederik Hartle teaches philosophy of art and culture at the
University of Amsterdam. His current research deals with the heritage of
Marxism, undead Modernism, the aesthetico-political and constructions
of universalism.
List of Abbreviations:
B = Karl Marx (2002 [1852]) ‘The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte’.
In: Mark Cowling and James Martin (eds.) Marx’s ‘Eighteenth Brumaire’:
(Post)Modern Interpretations, London: Pluto Press, pp. 19-109.
C = Karl Marx (1976 [1867]) Capital. A Critique of Political Economy.
Volume 1, London: Penguin.
Krisis
Journal for contemporary philosophy Johan Hartle – Phantom-like objectivity

JQ = Karl Marx (1974 [1843]) ‘On the Jewish Question’. In: Early Writings,
London: Penguin, pp. 211-241.

This work is licensed under the Creative Commons License (Attribution-

Noncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for
more information.

1
Marx texts are quoted with abbreviations. See the List of Abbreviations at the end of the
text.

2
Alfred Sohn-Rethel (1978) Warenform und Denkform. Mit zwei Anhängen, Frank-
furt/M.: Suhrkamp.

3
Georg Lukács (1970) Geschichte und Klassenbewusstsein. Studien zur marxistischen
Dialektik, Luchterhand: Darmstadt/Neuwied, (especially pp.170-355: ‘Die Verdinglichung
und das Bewusstsein des Proletariats’).

4
David Harvey (2010) The Enigma of Capital. And the Crises of Capitalism, London:
Profile Books.

5
Norberto Bobbio (1978) ‘Is There a Marxist Theory of the State?’. In: Telos 35, p. 5-16.

6
Jürgen Habermas (1968) ‘Arbeit und Interaktion: Bemerkungen zu Hegels Jenenser
Philosophie des Geistes’, in: Jürgen Habermas: Technik und Wissenschaft als 'Ideologie'.
Frankfurt/M.: Suhrkamp, pp. 9-47, and, in direct line with his argument, Axel Honneth
(1980) ‘Arbeit und instrumentelles Handeln’, in: Axel Honneth/Urs Jaeggi (eds.): Arbeit,
Handlung, Normativität, Frankfurt/M.: Suhrkamp, pp.185-233.

65
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
JAPPE GROENENDIJK
THE TIMES THEY ARE A - CHANGIN ’
REFLECTIES OVER TIJD IN FILOSOFIE EN LITERATUUR
Recensie van: Joke J. Hermsen (2009) Stil de tijd. Pleidooi voor een lang-
zame toekomst. Amsterdam: Uitgeverij De Arbeiderspers, en Marleen
Rensen (2009) Lijden aan de tijd. Franse intellectuelen in het interbellum.
Soesterberg: Uitgeverij Aspekt.
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Het jaar 1884 vormt een cruciaal omslagpunt in onze ervaring van de tijd.
In dat jaar wordt namelijk in Greenwich het internationale ijkpunt voor
tijdmetingen vastgelegd. Tot dan toe hadden lokale, veelal op astrono-
mische waarnemingen gebaseerde tijdmetingen het dagritme bepaald. De
invoering van de Greenwichtijd heeft verstrekkende gevolgen voor het
proces van globalisering. Lokale ritmes en de daarmee gepaard gaande
subjectieve tijdservaring worden verdrongen door de universele kloktijd,
die uitgroeit tot een verbindend structureringsprincipe van de wereld. De
industrialisering en de opkomst van de massacommunicatie dragen even-
eens bij aan het gevoel dat de tijd alsmaar sneller gaat. Door filosofen en
66
kunstenaars is er veelvuldig op dit gegeven gereflecteerd. Zo omarmt
Marinetti in zijn Futuristisch manifest (1909) de snelheid van de nieuwe
tijd, terwijl Charlie Chaplin in Modern times (1936) de negatieve conse-
quenties van het regime van de klok toont.
Afgelopen jaar zijn er twee Nederlandstalige studies verschenen waarin
filosofische en literaire concepties van tijd centraal staan, Stil de tijd van
Joke Hermsen en Lijden aan de tijd van Marleen Rensen. Beide auteurs
staan in de inleiding van hun boek stil bij de invoering van de Greenwich-
tijd en de politieke implicaties van deze nieuwe tijdsindeling. Het feit dat
de nulmeridiaan over Greenwich loopt symboliseert immers de Europese
hegemonie, net zoals de invoering van de gregoriaanse kalender en de
christelijke jaartelling. In beide boeken spelen de consequenties van het
moderne tijdsregime – zij het op een heel andere manier – een belangrijke
rol.
Alternatieven voor de kloktijd
Hermsen wijst op de nadelen van de alom gevoelde jachtige tijdsbeleving.
In een tiental essays gaat zij te rade bij filosofen, schrijvers en kunstenaars
die ons op het spoor kunnen brengen van een andere dan de gebruikelijke
tijdservaring. Zij is zich ervan bewust dat ‘onthaasting’ de laatste tijd
steeds populairder wordt en wil aan dit fenomeen ‘een filosofische of meer
existentiële motivatie’ geven (Hermsen, 24).
Het filosofische fundament voor haar zoektocht vindt Hermsen in het
werk van Henri Bergson, waaraan het openingsessay van haar bundel ge-
wijd is. Bergson onderscheidde twee verschillende tijdservaringen: de
kloktijd en de tijd als duur. De natuurkundige tijdsopvatting – waar de
kloktijd een afgeleide van is – gaat uit van een ruimtelijk model waarin de
tijd opgedeeld kan worden in homogene, van elkaar geïsoleerde partjes
die vervolgens netjes achter elkaar geplaatst kunnen worden – zoals de
afzonderlijke frames van een filmspoel. Volgens Bergson is een dergelijk
cinematografisch tijdsmodel succesvol omdat het betrouwbaar is bij het
doen van natuurkundige experimenten, maar het is ook kunstmatig. De
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
‘reële tijd’ is volgens Bergson immers ononderbroken, heterogeen en
dynamisch. Tegenover de kunstmatige kloktijd plaatst Bergson zijn notie
van de tijd als duur, die meer in harmonie is met onszelf en met de fysieke
wereld om ons heen. Deze tijdservaring laat zich niet in een logische en
rationele definitie vangen en kan alleen worden ervaren als men zich
overgeeft aan zijn intuïtie.
Om deze ervaring over te brengen ziet Bergson zich dan ook genoodzaakt
toevlucht te nemen tot beeldend taalgebruik en metaforen. Het is in dit
verband veelzeggend dat Bergson in 1927 de Nobelprijs voor literatuur
won. Bekende voorbeelden die Bergson gebruikte om onze intuïtie voor
de tijd als duur te ontwikkelen zijn die van de muziek en de sneeuwbal.
Wij ervaren de tijd, net zoals een ten gehore gebracht muziekstuk, zonder
onderbrekingen. Het ene moment vloeit uit het andere voort, waarbij het
vorige steeds deel blijft uitmaken van het volgende. De lagen van de tijd
zijn niet duidelijk van elkaar te onderscheiden als traptreden, maar
vloeien in elkaar over, zoals de sneeuwkristallen in een sneeuwbal die
door voortrollen tot stand komt.
Volgens Bergson kunnen we de tijd als duur niet alleen in de filosofie,
maar met name ook in de beleving van literatuur, kunst en muziek er-
varen. Hermsen neemt deze vingerwijzing ter harte. In haar boek be-
spreekt zij het werk van zeer uiteenlopende mensen als de filosofen Ernst
Bloch en Peter Sloterdijk, de schrijvers Marcel Proust, Virginia Woolf,
Ingeborg Bachmann en Edmond Jabès, de componist Simeon ten Holt, de
fotografe Margriet Luyten en de schilder Mark Rothko. Maar zij verkent
niet alleen het werk van schrijvers en kunstenaars dat een dergelijke
ervaring mogelijk maakt, ook heeft zij zelf veel aandacht besteed aan
compositie en woordkeus. Zo laat zij met regelmaat motieven over de
grenzen van de hoofdstukken doorklinken: de golven, uit de gelijknamige
roman van Virginia Woolf, spelen eveneens een belangrijke rol in het erop
volgende hoofdstuk over Simeon ten Holt; de uitweidingen over Etrus-
kische zeemeerminbeelden, ontdekt tijdens een vakantie, blijken te cor-
responderen met een verhaal van Bachmann; en het utopische element in
Bachmanns poëtica luidt vervolgens weer Blochs filosofie van de hoop in.
67
Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’
Hermsen wisselt deze essayistische beschouwingen over haar inspiratoren
af met meditatieve reisjournaals die zelf een andere tijdservaring willen
evoceren. Daarmee vertraagt zij het tempo van haar boek en brengt rust
in de compositie. Want zij heeft welbewust geen academische exegese
willen bedrijven. Zij heeft een brede doelgroep voor ogen en probeert dan
ook zonder enig jargon de verschillende denkwijzen uit te leggen. Een
enkele keer – bijvoorbeeld wanneer zij verstrikt dreigt te raken in Blochs
notie van de hoop die na de dood zou blijven voortduren – lijkt zij zich te
realiseren pas op de plaats te moeten maken om de beoogde doelgroep
niet uit het oog te verliezen: ‘Het zijn, ik geef het toe, wat mysterieuze
passages in Blochs hoofdwerk, die soms moeilijk in een coherent betoog,
dat dit essay toch ook wil zijn, in te passen zijn’ (Hermsen, 166).
Haar boek heeft niet zozeer een wetenschappelijk als wel een politiek uit-
gangspunt. Zij zegt dan ook zelf: ‘Hoewel er vanuit strikt wetenschappe-
lijk oogpunt weinig over die innerlijke tijd te zeggen valt, is het wenselijk
om juist die tijd weer in het zicht te krijgen’ (Hermsen, 11-12). De auteurs
die zij aanhaalt worden ingezet voor haar pleidooi voor een langzamere
tijdservaring en dienen een verandering of bewustwording bij de lezer te
bewerkstelligen. Deze nadruk op de actuele relevantie van filosofische
ideeën valt te prijzen, hoewel de grens tussen filosofisch essay en prak-
tische tips in een zelfhulpboek een enkele keer wordt overschreden. Bij-
voorbeeld wanneer zij – blijkbaar zonder ironie – een ‘goed recept voor
concentratie’ geeft:
‘1. Vertrek naar een plek die je niet of nauwelijks kent. 2. Zorg ervoor dat
er geen internet, televisie of radio is. 3. Ga niet de hele dag op stap. 4. Laat
je niet uit je dagritme halen. 5. Zorg voor een kamer met uitzicht. 6. Richt
je aandacht op slechts één project. 7. Geef toe aan de verveling. 8. Verstop
de klok en maak de tijd cyclisch’ (Hermsen, 121).
Tussen alle intellectuele beschouwingen valt een dergelijk concreet ad-
vies, hoe goedbedoeld ook, enigszins uit de toon. Ook lijkt Hermsen in
haar oproep tot een herwaardering van een uit het oog verloren ervaring
het verleden soms al te zeer te idealiseren. Om de premoderne tijdsbele-
ving te karakteriseren gebruikt zij herhaaldelijk adjectieven als ‘wezen-
lijk’, ‘oorspronkelijk’ en ‘natuurlijk’ en spreekt zij van ‘ware tijd’, ‘werke-
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
lijker tijd’ en een ‘dieper bewustzijn’ (Hermsen, 12, 35, 88, 257). Het is
alleen de vraag op grond waarvan een hiërarchie tussen beide ervaringen
aangebracht kan worden en of de intuïtie krachtig genoeg is om die
vroegere tijdservaring te laten herleven. Gelukkig benadrukt Hermsen in
andere passages dat het haar gaat om een evenwicht tussen beide tijdser-
varingen. Vermoedelijk zal niemand ontkennen dat onze huidige tijd(sbe-
leving) zo nu en dan de nodige problemen met zich meebrengt, daarom is
Hermsens pleidooi voor een alternatieve tijdservaring welkom.
Extremisme en engagement
Hermsen laat op haar essay over Bergson een bespreking van het werk van
Proust volgen en ook in de cultuurhistorische studie Lijden aan de tijd
van Marleen Rensen spelen Bergson en Proust een cruciale rol. Dat is niet
toevallig. Beide heren waren immers niet alleen familie – Bergson was met
een nicht van Proust getrouwd – maar ook ‘filosofisch-literaire zielsver-
wanten’ (Hermsen, 78). Beiden kenden in hun werk groot belang toe aan
het verleden, beoogden met hun werk een andere dan de zuivere ratio-
nele kijk op de werkelijkheid te bieden en maakten onderscheid tussen
twee verschillende soorten geheugen. Bergson onderscheidde het ‘ge-
woontegeheugen’ van het ‘werkelijke’ geheugen dat alle voorbije gebeur-
tenissen in hun oorspronkelijke intensiteit bewaart. Proust reserveerde
voor dit laatste type geheugen de term mémoire involontaire. Een belang-
rijk verschil in opvattingen is dat Bergson de tijd als duur in een nieuwe
metafysische leer wilde uitwerken, terwijl Proust van mening was dat
alleen literatuur een boventijdelijke wereld tot uitdrukking kan brengen.
Prousts romancyclus Op zoek naar de verloren tijd (gepubliceerd tussen
1913 en 1927) is uitgegroeid tot een van de invloedrijkste geschriften over
tijdservaring binnen de westerse literatuur. Zijn fascinatie voor tijd is
exemplarisch voor het literaire modernisme dat gedurende de jaren
twintig hoogtij viert. Hoewel er geen sprake is van een beweging in strikte
zin kan men in het werk van schrijvers als Proust, Joyce, Woolf, Faulkner
en Mann overeenkomsten in onderwerpkeuze en vormgeving waarne-
men. Zij allen problematiseren de veranderende tijdservaring in de mo-
68
Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’
dern-industriële samenleving en reflecteren op de waarneming van de
realiteit en de innerlijke leefwereld van het individu. De modernisten
breken met de verteltrant van de negentiende-eeuwse realistische roman
en experimenteren met de weergave van het verstrijken van tijd. Zo bevat
Prousts romancyclus grote associatieve sprongen, doordat we de spontane
en onverwachte herinneringen van zijn personage voorgeschoteld krij-
gen.
Zoals gezegd domineren Bergson en Proust het culturele klimaat in
Frankrijk in de twintiger jaren, maar minder bekend is dat gedurende de
jaren dertig de waardering voor hun werk kantelt. De volgende schrij-
versgeneratie probeert zich namelijk aan hun invloed te ontworstelen.
Veel schrijvers in de jaren dertig zijn opgegroeid met Proust en hoewel de
meesten hun leven lang een groot respect voor hem zullen bewaren,
beschouwen ze hem ook als het icoon van een tijdperk waar zij zich niet
langer mee kunnen identificeren. Proust weet weliswaar een gedetailleerd
beeld op te roepen van de individuele tijdservaring van zijn verteller, maar
het ontbreekt hem aan historisch tijdsbesef. Hij speelt een verfijnd – zo
niet decadent – literair spel met als uiteindelijk doel de tijd in kunst op te
heffen. Naar de smaak van de nieuwe generatie Franse literatoren spreekt
uit een dergelijk esthetisch en individueel tijdsbegrip veel te weinig maat-
schappelijk engagement.
Ook deze generatie valt niet gemakkelijk onder een noemer te brengen,
maar zij vinden elkaar in hun gezamenlijke afwijzing van Prousts stijl en
romanvorm. Dit was zo sterk het geval dat Rensen spreekt van een ‘anti-
Proust-generatie’. In haar studie toont zij overtuigend aan dat de manier
waarop deze generatie schrijvers zich tot de tijd verhoudt veel zegt over
de heersende tijdgeest. Zij poogt het intellectuele, artistieke en politieke
klimaat in Frankrijk gedurende het interbellum te reconstrueren aan de
hand van de tijdsbenadering van deze groep schrijvers.
In haar boek staan vier schrijvers centraal: Robert Brasillach, Pierre Drieu
la Rochelle, André Malraux en Paul Nizan. Indertijd waren zij prominente
schrijvers met een toonaangevende rol in het literaire en politieke debat.
Het zegt veel over de tijdgeest dat zij zich alle vier verbonden aan een
revolutionaire beweging of totalitaire ideologie. Nizan was communist,
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Malraux een linkse fellow-traveler, Brasillach en Drieu waren openlijke
fascisten. Het is overigens opvallend dat beroemde literaire tijdgenoten als
Sartre, Aragon en Céline in Rensens boek slechts een bescheiden plaats
innemen.
Ook voor deze generatie blijft tijd een belangrijk thema, maar naarmate
de dreiging van een politiek conflict toeneemt, worden andere vragen
over de tijd urgent. De individuele en esthetische benadering van de tijd
maakte plaats voor een collectieve en ethische. Zo stelt Brasillach –
enigszins onterecht – dat voor Proust tijd altijd ‘verleden tijd’ is en dat
heden en toekomst in zijn werk nauwelijks een rol spelen en ook Sartre
verwijt Proust dat het zijn werk ontbreekt aan toekomstperspectief.
Céline vond alles aan Proust kunstmatig: zijn personages kennen slechts
bedachte emoties die de auteur aan boeken ontleend heeft, in plaats van
aan het werkelijke leven. Bergson moet het eveneens ontgelden. Zo stelt
Nizan dat diens filosofie uitmondt in een soort mystiek die het zicht op de
vergankelijkheid en de dood versluiert (Rensen, 34, 41-42).
De nieuwe generatie roept op tot meer realisme en maatschappelijk
engagement in de literatuur1 en reflecteert op de existentiële aspecten van
de tijdsbeleving. Zij delen een fascinatie voor de collectieve tijd van de
geschiedenis die in een stroomversnelling terecht lijkt te zijn gekomen en
worstelen met de juiste verhouding tot de dood. Er heerst weerzin jegens
introspectieve literatuur waarin het primaat bij het innerlijk van het
personage ligt – een mens dient immers op zijn handelen beoordeeld te
worden en de keuzes van het individu zijn pas interessant in zoverre ze
zich tot de sociale en politieke context verhouden.
Van de vier centraal gestelde schrijvers analyseert Rensen ieder één
roman op de functie die verleden, heden en toekomst erin spelen. Hieruit
komt duidelijk een veranderde omgang met de geschiedenis naar voren.
Niet langer ligt het primaat bij het verleden, maar bij het heden. De
turbulente jaren dertig, waarin de schoksgewijze, grillige veranderingen
elkaar snel opvolgen, vormen de directe aanleiding voor hun realistische
romans. De gevoelens van haast en gejaagdheid die deze schrijvers onder-
vonden hebben in deze werken hun weerklank gevonden, alsook de ambi-
valente houding die zij hadden ten aanzien van hun eigen positie als intel-
69
Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’
lectueel. Deze komt voort uit hun vrees voor decadentie binnen de
moderne cultuur en de angst dat Frankrijk ten prooi is gevallen aan
traagheid en verlamming en achterop zal raken tijdens de wereldwijde
modernisering. In hun boeken komt dan ook steevast een held voor die
tot handelen overgaat en hun personages pleiten voor radicale veran-
deringen die een nieuwe mens en maatschappij mogelijk moeten maken.
Rensen merkt scherp op dat achter dit engagement ook het verlangen
schuilt om uit de tijd te vluchten. Een verlangen dat deze schrijvers bij
Proust zo scherp veroordeeld hadden (Rensen, 280).
De brede opzet van Lijden aan de tijd is zowel de zwakte als de kracht van
het boek. Rensen erkent dat de schrijvers die zij behandelt geen generatie
in engere zin vormen. Ze zijn immers niet van dezelfde leeftijd, trekken
niet samen op en hebben geen gezamenlijk programma. Het boek heeft
ook niet echt een duidelijk afgebakende vraagstelling:
‘Het doel is niet zozeer om een nieuwe visie op de periode te ontwikkelen,
als wel om te reconstrueren wat deze schrijvers voor tijdsbeeld(en)
hadden. (…) Meer in het algemeen kan het onderzoek misschien een blik
bieden op de belevingswereld van extremisten of radicalen die met
fanatisme een ideologie aanhangen, links of rechts van het spectrum’
(Rensen, 20, 13).
Een dergelijk uitgangspunt levert niet hele dwingende conclusies op.
Tegelijkertijd stelt deze opzet Rensen in staat om, vanuit het centrale
thema van de tijd, talloze literaire, historische en politieke dwars-
verbanden te leggen. En dit heeft wel degelijk geleid tot een rijk ge-
schakeerd beeld van het intellectuele klimaat tijdens het interbellum in
Frankrijk.
Proust en Bergson werden weliswaar bekritiseerd door de generatie die
hen direct opvolgde, bijna honderd jaar later kunnen we constateren dat
hun aantrekkingskracht nog steeds niet is uitgewerkt. Dat blijkt uit het
werk van Hermsen, en uit de niet-aflatende stroom Proust-parafernalia
die de boekwinkels al jaren overstroomt.2 Ook Rensen constateert – met
spijt, zo lijkt het – dat de esthetiek van de modernistische schrijvers die
door haar protagonisten zo fel bekritiseerd werd, vandaag de dag nog
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Jappe Groenendijk – The times they are a-changin’

steeds een belangrijk literair model is. En dat terwijl de politiek geën-
gageerde romans van Brasillach, Drieu, Malraux en Nizan al lang ‘uit de
tijd’ zijn geraakt.

Jappe Groenendijk is redacteur van Uitgeverij Parrèsia en redactiesecreta-

ris van Krisis.

De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-

Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
informatie.

1
De discussies over engagement in de literatuur lijken een terugkerend thema te zijn in
het literaire debat, denk bijvoorbeeld aan het tumult dat afgelopen jaar ontstond rond-
om Thomas Vaessens’ boek De revanche van de roman (2009). Zie bijvoorbeeld het
dossier dat De Groene Amsterdammer eraan wijdde: http://www.groene.nl/dossier/-
Thomas%20Vaessens.

2
Onlangs kwam, in een enquête onder honderd Franse schrijvers, Op zoek naar de ver-
loren tijd nog uit de bus als meest geliefde boek. Zie: Dirk Leyman (2009) ‘“A la recherche
du temps perdu” van Proust meest geliefde boek van Franse schrijvers’. In: NRC Handels-
blad, 18-03-2009.

70
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
JACQUES BOS
DE UNIVERSELE AANTREKKINGSKRACHT VAN HET
GELIJKHEIDSIDEAAL
Recensie van: Siep Stuurman (2009) De uitvinding van de mensheid. Korte
wereldgeschiedenis van het denken over gelijkheid en cultuurverschil.
Amsterdam: Bert Bakker, 573 p.
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Cultuurverschil is de afgelopen jaren een van de centrale thema’s in het
Nederlandse publieke debat geworden. De aanname dat er wezenlijke
verschillen tussen culturen bestaan, lijkt daarbij nauwelijks betwist te
worden. Pleitbezorgers van een multiculturele samenleving en verdedi-
gers van een monocultureel perspectief hebben met elkaar gemeen dat zij
bepaalde cultuurverschillen als zo fundamenteel zien dat deze nagenoeg
onoverbrugbaar worden. Wat ter discussie staat, is de manier waarop met
deze verschillen moet worden omgegaan: moet er gezocht worden naar
een modus vivendi waarin verschillende culturen hun eigenheid kunnen
behouden of moet er sprake zijn van een assimilatieproces waarin minder-
heden bepaalde elementen van hun cultuur opgeven? Gelijkheid heeft in
deze discussie vooral in abstracte zin een plaats, bijvoorbeeld als er een be-
roep gedaan wordt op het non-discriminatiebeginsel om de verhouding
71
tussen culturen te reguleren. Een nuancering van cultuurverschillen on-
der verwijzing naar de wezenlijke gelijkheid van alle mensen is echter een
veel zeldzamer argument.
In De uitvinding van de mensheid laat Siep Stuurman zien dat het denken
in termen van cultuurverschillen een krachtige tegenpool heeft in een
gelijkheidsdiscours dat wereldwijd een lange geschiedenis heeft. Hij laat
deze geschiedenis beginnen in de oudheid en besteedt ruime aandacht aan
gelijkheidsvertogen in andere civilisaties dan de westerse. Stuurman
verzet zich met deze brede vergelijkende benadering vooral tegen de
opvatting dat het moderne gelijkheidsdiscours een product is van de
westerse verlichting, waarbij eerdere ideeën over gelijkheid meestal als
niet meer dan een prelude op het verlichtingsdenken gezien worden. De
grootste valkuil voor een omvattende geschiedenis van het gelijkheids-
denken is het bewust of onbewust vasthouden aan een eurocentrisch
perspectief. Het is lovenswaardig dat Stuurman deze valkuil nadrukkelijk
probeert te vermijden.
Stuurman plaatst zijn onderzoek in een theoretisch raamwerk dat bestaat
uit drie basisbegrippen. Het gaat daarbij in feite om families van verwante
begrippen, om metaconcepten die in de loop van de geschiedenis steeds
opnieuw worden uitgevonden. Het eerste metaconcept is de universalis-
tische notie van gemeenschappelijke menselijkheid, die onder andere uit-
drukking vindt in het idee dat de mensheid een gemeenschappelijke
oorsprong of natuur heeft. De tweede pijler van Stuurmans theoretische
kader is de antropologische wending, het relativerende besef dat andere
culturen een eigen consistentie hebben en niet als per definitie onbegrij-
pelijk of verwerpelijk beschouwd moeten worden. Het derde basisbegrip
in de geschiedenis van de gelijkheid is het temporele regime. Stuurman
onderscheidt twee fundamentele vormen van temporaliteit: een cyclische
tijdsconceptie, gebaseerd op de gedachte dat patronen in de geschiedenis
zich steeds weer herhalen, en een lineair perspectief waarin de geschiede-
nis gezien wordt als een opeenvolging van telkens nieuwe gebeurtenissen
en denkbeelden. Een cyclisch temporeel regime heeft sterke gelijkheids-
effecten door de implicatie dat alle vormen van machtsuitoefening en
overheersing uiteindelijk van tijdelijke aard zijn. Van een lineair tempo-
reel regime gaan vaak krachtige ongelijkheidseffecten uit, vooral als de
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
geschiedenis gezien wordt als een proces van vooruitgang waarin bepaalde
volkeren of culturen vooroplopen en andere achterblijven.
Een belangrijke inspiratiebron voor Stuurmans geschiedenis van het ge-
lijkheidsdenken is het werk van de Amerikaanse historicus William
McNeill, een toonaangevende vertegenwoordiger van de benadering die
meestal als world history of global history wordt aangeduid. Deze his-
torische subdiscipline wil zich niet beperken tot het bestuderen van de
geschiedenis van een enkel volk of een enkele regio, maar wil het verleden
op wereldschaal analyseren. Dit houdt doorgaans in dat er via de methode
van de systematische vergelijking gezocht wordt naar grootschalige patro-
nen in de geschiedenis van de mensheid. In zijn klassieke studie The rise of
the West (1963) onderzoekt McNeill hoe verschillende beschavingen el-
kaar in het verleden – van het neolithicum tot de twintigste eeuw –
beïnvloed hebben en op welke manier sommige culturen in bepaalde peri-
oden een dominante positie in de wereld konden verwerven. Stuurman
sluit zich nadrukkelijk aan bij McNeills opvatting dat contacten en bot-
singen tussen civilisaties de belangrijkste dynamische factor in de wereld-
geschiedenis zijn. De ontwikkeling van het denken over gelijkheid hangt
in zijn ogen nauw samen met het bestaan van frontiers tussen culturen.
Het betoog in De uitvinding van de mensheid is daarom opgebouwd
rondom de volgens Stuurman cruciale grenzen en grensoverschrijdingen
in de wereldgeschiedenis.
Stuurman begint zijn historische overzicht met een aantal canonieke
teksten uit de vroege oudheid waarin hij het idee van een gemeenschap-
pelijke menselijkheid voor het eerst in rudimentaire vorm naar voren ziet
komen. Zo is in het werk van Homerus het perspectief primair Grieks,
maar dit wordt genuanceerd door het veelvuldig benadrukken van de
norm van gastvriendschap die gebiedt vreemdelingen als medemens tege-
moet te treden. In de Hebreeuwse Bijbel treft Stuurman een vergelijkbare
dynamiek van etnocentrisme en universalisme aan: God heeft een exclu-
sieve relatie met het Joodse volk, maar het scheppingsverhaal heeft een
universele strekking. In het christendom en de islam is het idee dat alle
mensen behoren tot één door God geschapen gemeenschap nog sterker.
Niettemin kennen deze wereldgodsdiensten ook een sterke exclusivis-
tische tendens, nauw verbonden met het absolute karakter van hun
72
Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht
waarheidsaanspraken, die in de geschiedenis van beide religies in haar
meest negatieve vorm zichtbaar is in het idee van de heilige oorlog tegen
de ongelovigen. Stuurman ziet vergelijkbare vormen van gelijkheidsden-
ken in de Griekse en de Chinese filosofie. Zowel in de filosofie van de Stoa
als in het confucianisme fungeert de aanname dat er een algemeen
gedeelde menselijke natuur bestaat als fundament voor normatieve op-
vattingen over de gelijkwaardigheid van alle mensen. De notie van ge-
meenschappelijke menselijkheid is in principe ook van toepassing op niet-
Grieken en niet-Chinezen, maar de mensen die de visie op het goede leven
van de Stoa en het confucianisme niet delen, worden gezien als dwa-
lenden die hun potentieel niet realiseren en daarom gecorrigeerd moeten
worden.
In de zojuist besproken religieuze en filosofische perspectieven worden
cultuurverschillen genuanceerd door deze als secundair voor te stellen
ten opzichte van een algemene menselijkheid. Een andere benadering van
gelijkheid in vroege beschavingen is zichtbaar in de antropologische wen-
ding die zich voltrekt in bepaalde geschiedkundige, geografische en etno-
grafische teksten. Stuurman bespreekt deze ontwikkeling aan de hand van
de Griekse historicus Herodotus (ca. 480-425 v.Chr.), de Chinese geschie-
dschrijver Ssu-ma Ch’ien (ca. 145-86 v.Chr.) en de Noord-Afrikaanse
geleerde Ibn Khaldun (1332-1406). Het antropologische perspectief van
deze auteurs moet volgens Stuurman begrepen worden tegen de achter-
grond van de frontier tussen sedentaire en nomadische samenlevingen.
Deze frontier is met name zichtbaar op het Euraziatische continent, waar
stedelijk-agrarische imperia zich tot in de vroegmoderne tijd aan hun
noordgrenzen geconfronteerd zagen met de dreiging van steppevolkeren.
Herodotus, Ssu-ma Ch’ien en Ibn Khaldun beschrijven de culturen van
deze ‘barbaren’ niet als totaal vreemd of achterlijk, maar als op zichzelf
zinvolle manieren van samenleven die aangepast zijn aan de leefomstan-
digheden van de steppe. De levenswijze van de nomadische steppebe-
woners zien zij niet als een ontwikkelingsstadium dat op een gegeven
moment over zal gaan in een stedelijk-agrarische cultuur. In plaats daar-
van beschouwen zij de tegenstelling tussen nomadische en sedentaire
samenlevingen als een constante factor in de geschiedenis. De temporali-
teit in hun analyse is cyclisch van aard.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
De volgende grote frontier die in De uitvinding van de mensheid aan de
orde komt, is de snel verschuivende grens van de Europese invloed tijdens
de verovering van Amerika in de vroegmoderne tijd. Door de militaire en
technologische superioriteit van de Europeanen was hun verhouding met
de oorspronkelijke bewoners van het Amerikaanse continent wezenlijk
anders dan de relatie tussen de sedentaire en nomadische volken op het
Euraziatische continent. Het resultaat hiervan was dat de meeste zestien-
de-eeuwse Europeanen de ‘indianen’ over de hele linie als inferieur – of
zelfs als ‘natuurlijke slaven’ – beschouwden. Wel waren er enkele tegen-
stemmen, die tegen de behandeling van de inheemse Amerikanen pro-
testeerden op grond van een gedeelde menselijkheid, waarbij ook het
antropologische begrip voor de interne logica van een andere cultuur een
rol speelde. De bekendste criticus van de Spaanse koloniale politiek in de
zestiende eeuw is Bartolomé de Las Casas, en zijn werk wordt door Stuur-
man dan ook uitgebreid besproken. Verdienstelijk is dat daarnaast ook
minder bekende verdedigers van de inheemse Amerikanen aan de orde
komen.
Een centrale episode in Stuurmans boek is de verlichting, die hij na-
drukkelijk in samenhang ziet met de voortschrijdende globalisering. In de
verlichting ontstaat volgens hem het moderne gelijkheidsdiscours, terwijl
tegelijkertijd ook nieuwe vormen van ongelijkheidsdenken opkomen. De
belangrijkste bronnen van het verlichte denken over gelijkheid zijn het
natuurrecht en het cartesianisme. Beide gaan uit van een abstract concept
van de menselijke natuur, waarbij de mens gezien wordt als drager van
rechten en als denkend en kennend wezen, los van sociale conventies. De
radicale consequenties die uit dit perspectief kunnen voortvloeien be-
spreekt Stuurman onder andere aan de hand van de zeventiende-eeuwse
feminist François Poulain de la Barre, aan wie hij eerder (2004) een boek
heeft gewijd. Poulain ontwikkelt een sociale filosofie op cartesiaanse
grondslag en concludeert daarbij dat geen enkele vorm van ongelijkheid
als natuurlijk beschouwd kan worden, noch die tussen mannen en vrou-
wen, noch die tussen Europese en niet-Europese volkeren. De ongelijk-
heden die mensen menen waar te nemen zijn volgens hem uiteindelijk
terug te voeren op historisch gegroeide conventies.
73
Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht
Naast het moderne gelijkheidsconcept is volgens Stuurman ook de filoso-
fische geschiedenis een cruciaal aspect van het verlichtingsdenken. Hier-
mee bedoelt hij een lineaire theorie over de geschiedenis van de mensheid
waarin een aantal universele ontwikkelingsstadia wordt onderscheiden –
het jagen en verzamelen van de ‘wilden’, het pastorale nomadisme, de
agrarische samenleving met enige handel en steden en ten slotte de com-
merciële maatschappij. Buiten-Europese volkeren, met name de bewoners
van Amerika, worden volgens dit schema gezien als ‘achtergebleven’ in
een stadium dat de Europeanen inmiddels ver achter zich hebben gelaten.
Gelijkheid is in dit perspectief de belofte om uiteindelijk deel te hebben
aan de universele verlichte cultuur die in Europa al is gerealiseerd. Hieruit
kan de conclusie getrokken worden dat de Europeanen een beschavings-
missie te volbrengen hebben die hun koloniale aanwezigheid op andere
continenten rechtvaardigt. Die conclusie wordt echter niet door alle ver-
lichtingsdenkers getrokken. Stuurman bespreekt een aantal auteurs, van
wie Diderot de bekendste is, die ook oog hebben voor de negatieve kanten
van de Europese beschaving en gelijkheid opvatten als de vrijheid om zelf
een levensvorm te kiezen.
In de verlichting komt nog een derde aspect van het moderne denken
over cultuurverschillen op, namelijk de opvatting dat de mensheid onder
te verdelen valt in verschillende ‘rassen’ met specifieke fysiologische en
psychologische kenmerken. Wat de rassentheorieën van de zeventiende
en achttiende eeuw met elkaar gemeen hebben, is de – soms expliciete,
soms impliciete – hiërarchische ordening van de mensenrassen. Een be-
langrijk onderscheid is dat tussen polygenetische theorieën, waarin
betoogd wordt dat de verschillende rassen niet van dezelfde oorspron-
kelijke mens afstammen, en monogenetische theorieën, die het meer ega-
litaire uitgangspunt hebben dat alle rassen deel hebben aan een gemeen-
schappelijke menselijkheid. De laatste benadering treffen we bijvoorbeeld
aan bij Buffon, die raciale verschillen analyseert als effecten van het kli-
maat en andere omgevingsfactoren.
In de negentiende en twintigste eeuw ziet Stuurman de dialectiek van
gelijkheid en ongelijkheid die hij in de verlichting constateert in versterk-
te vorm doorwerken. Enerzijds triomfeert in de negentiende eeuw het
wetenschappelijk racisme, vooral in de polygenetische variant, en is het
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
idee dat Europa een beschavingsmissie heeft ten opzichte van de buiten-
Europese wereld sterker dan ooit. Anderzijds vinden rond 1800 uitgespro-
ken egalitaire revoluties plaats, niet alleen in de Verenigde Staten en
Frankrijk, maar ook in Haïti, de eerste staat in de geschiedenis waar de
koppeling tussen burgerschap en huidskleur wordt losgelaten. Bovendien
wordt in de loop van de negentiende eeuw wereldwijd de slavernij
afgeschaft. Het tijdvak tussen 1880 en 1940 wordt volgens Stuurman ge-
kenmerkt door een globalisering van het gelijkheidsdiscours. Dat bete-
kent niet dat het wetenschappelijk racisme en het idee van de Europese
beschavingsmissie uit het zicht verdwijnen. Wel mengen buiten-Europese
stemmen zich veel nadrukkelijker dan voorheen in het debat over
gelijkheid en ongelijkheid. Stuurman illustreert dit met een uitgebreide
bespreking van het denken van Gandhi en de zwarte Amerikaanse
intellectueel W.E.B. DuBois, die beiden een strijd voor gelijke rechten
verbinden met cultureel zelfbewustzijn. Een andere ontwikkeling in de
eerste helft van de twintigste eeuw is de opkomst van wetenschappelijke
kritiek op het racisme, door Stuurman besproken aan de hand van de
Duits-Amerikaanse antropoloog Franz Boas, die cultuur tot het centrale
begrip van de antropologie maakt, en daarmee afstand neemt van de ne-
gentiende-eeuwse etnologie met haar nadruk op de studie van rassen-
verschillen.
Stuurman eindigt zijn geschiedenis van het gelijkheidsdenken met een
bespreking van de Universal declaration of human rights uit 1948. Deze
verklaring wordt soms gezien als een product van het westerse denken of
zelfs als een voortzetting van de negentiende-eeuwse Europese bescha-
vingsmissie, maar dat is volgens Stuurman onjuist. Weliswaar is het
vocabulaire van individuele rechten een erfenis van de verlichting, maar
bij de totstandkoming van de Universal declaration hebben vertegen-
woordigers van Latijns-Amerikaanse en Aziatische landen een beslissende
rol gespeeld. Stuurman betoogt dat de Universal declaration gezien moet
worden als een grootste gemene deler van verschillende concurrerende
universalistische perspectieven, waardoor gelijkheid een norm is gewor-
den die wereldwijd moreel gezag heeft. Of dat gezag in de toekomst stand
zal houden is voor Stuurman een open vraag, maar hij hoopt op de
levensvatbaarheid van een transcultureel gelijkheidsdiscours, geënt op de
mensenrechten, dat zowel tussen als binnen civilisaties kan werken. Dit
74
Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht
discours is iets anders dan multiculturalisme, omdat het gericht is op
individuen en niet op groepen. Ook hoeft het cultuurrelativisme dat inhe-
rent is aan dit perspectief volgens Stuurman geen ethisch relativisme met
zich mee te brengen.
Stuurmans boek is een ambitieuze poging om een vergelijkende wereldge-
schiedenis van het gelijkheidsdenken te schrijven. Het raamwerk van drie
basisbegrippen – de gemeenschappelijke menselijkheid, de antropologi-
sche wending en het temporele regime – maakt het mogelijk om zeer
diverse opvattingen over gelijkheid op een coherente manier met elkaar
in verband te brengen. Bovendien heeft dit raamwerk bepaalde norma-
tieve implicaties, maar deze werkt Stuurman slechts in bescheiden mate
uit. In een boek dat primair als historische analyse bedoeld is, kan dat ech-
ter niet als wezenlijke tekortkoming gelden. Problematischer is de manier
waarop Stuurman zijn historische materiaal selecteert en contextuali-
seert. Bij veel hoofdstukken rijst de vraag op welke gronden de behandel-
de auteurs gekozen zijn en hoe representatief deze zijn voor het discours
van hun tijd. Die vraag wordt nog dringender door de relatief geringe
hoeveelheid literatuurverwijzingen waarmee Stuurman zijn betoog
ondersteunt.
Volgens Arthur Lovejoy (1936) zouden ideeënhistorici zich in hun onder-
zoek moeten richten op zogenaamde unit-ideas, min of meer onverander-
lijke concepten die in de loop van de geschiedenis in steeds andere
constellaties naar voren komen. Moderne ideeënhistorici, zoals Quentin
Skinner (2002) en John Pocock (2009), hebben Lovejoys benadering scherp
bekritiseerd. Volgens hen is de analyse van unit-ideas in wezen anachro-
nistisch omdat hiermee tijdloze concepten worden geponeerd, terwijl
ideeënhistorici juist zouden moeten onderzoeken hoe begrippen functio-
neren in hun historische context. Bovendien komt het werken met unit-
ideas vaak neer op een vorm van Whig history, waarin het hedendaagse
denken bepaalt wat men in het verleden aantreft. Stuurman zegt aan te
willen sluiten bij Pococks methodologie van de ideeëngeschiedenis, waarin
politieke talen het belangrijkste object van onderzoek zijn en waarin
vooral gekeken wordt naar de relatie tussen ideeën en hun context. De
vraag is echter of hij de geschiedenis van het gelijkheidsdenken werkelijk
op deze manier benadert. Stuurman erkent dat het vanuit een contextu-
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
aliserend perspectief problematisch is om een intellectuele geschiedenis te
schrijven die zich uitstrekt over meerdere tijdvakken en verschillende
beschavingen. Onder verwijzing naar Wittgenstein suggereert hij echter
dat het mogelijk zou moeten zijn om verwantschappen of familiegelij-
kenissen tussen verschillende gelijkheidsvertogen te constateren. Het is
echter de vraag of Stuurman hiermee de methodologische problemen die
zijn project met zich meebrengt daadwerkelijk oplost. Heeft hij van
gelijkheid niet toch een unit-idea gemaakt dat in de loop van de tijd niet
wezenlijk verandert? En is er niet toch sprake van een vorm van Whig
history, waarin de moderne mensenrechten de culminatie van een lo-
gische ontwikkeling zijn? Stuurman spreekt nadrukkelijk over de ‘uitvin-
ding’ van de mensheid, waarmee hij wil aangeven dat het denken over
gelijkheid een contingent product is van een specifieke historische
context. Bepaalde ontwikkelingen in het gelijkheidsdenken worden in-
derdaad – zij het schematisch – in verband gebracht met bepaalde histo-
rische omstandigheden. Tegelijkertijd heeft de geschiedenis van het ge-
lijkheidsdiscours zoals Stuurman die presenteert echter een zweem van
onvermijdelijkheid over zich.
De bijna onweerstaanbare aantrekkingskracht van het gelijkheidsideaal in
Stuurmans historische analyse zou heel goed samen kunnen hangen met
zijn – weliswaar weinig uitgewerkte – normatieve stellingname. Het idee
van gemeenschappelijke menselijkheid fungeert namelijk niet alleen als
metaconcept in zijn beschrijving van verschillende vormen van gelijk-
heidsdenken, maar ook als basis voor zijn pleidooi voor een gelijkheids-
discours gecentreerd rondom de mensenrechten. Het is echter zeer de
vraag of dit normatieve gebruik van de notie van gemeenschappelijke
menselijkheid de toets van de filosofische kritiek wel kan doorstaan.
Wordt hiermee niet een ethisch-politieke positie gefundeerd in een be-
twistbaar metafysisch concept? Stuurman gaat niet uit van een conceptie
van de menselijke natuur met een specifieke inhoud. Hij betoogt dat het
idee van de mensheid niet alleen in het westerse denken een rol speelt,
maar ook in andere tradities met andere metafysische preoccupaties. John
Rawls (1993) ziet in de mensenrechten de kern van een overlapping con-
sensus die het mogelijk maakt dat aanhangers van verschillende doctrines
met elkaar samenleven in één politieke orde. Stuurman komt tot een
vergelijkbare conclusie, maar zijn filosofische argumenten hiervoor zijn
75
Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht
dun. Uiteindelijk berust zijn pleidooi voor de mensenrechten op de histo-
riserende analyse dat deze de grootste gemene deler zijn van concurre-
rende universalistische concepties van de mensheid. Dat is geen heel
overtuigende positie, zeker niet als we ons realiseren dat in al die uni-
versalistische perspectieven ook sterke exclusivistische tendensen aanwe-
zig zijn.
Een sterk punt van De uitvinding van de mensheid is de manier waarop
Stuurman de interne logica van bepaalde posities doordenkt en contradic-
ties en paradoxen aan het licht brengt. Het beste voorbeeld hiervan is zijn
bespreking van de dialectiek van gelijkheid en ongelijkheid in de verlich-
ting. Daarin bekritiseert hij tevens de invloedrijke interpretatie van Jona-
than Israel (2006), die betoogt dat alleen de radicale, materialistische en
antireligieuze stroming in het verlichtingsdenken een consistent egalitaire
positie inneemt. Israel miskent volgens Stuurman echter de dualiteit tus-
sen universalisme en particularisme die de verlichting gemeen heeft met
de grote wereldgodsdiensten. Enerzijds is het moderne gelijkheidsdenken
een van de belangrijkste intellectuele innovaties van de verlichting, maar
anderzijds verdeelt de verlichting de mensheid ook in twee kampen:
degenen die het stadium van de verlichte rationaliteit al bereikt hebben en
zij die opgevoed moeten worden om dat stadium te bereiken. Het grote
probleem in het verlichtingsdenken is volgens Stuurman het perspectief
van de filosofische geschiedenis, dat ook door de vertegenwoordigers van
de radicale verlichting werd onderschreven.
Door dit soort conceptuele analyses kan De uitvinding van de mensheid
een nuttige bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over cultuur-
verschil dat vaak ontspoort in eenzijdigheid en ongenuanceerdheid. Van-
uit het perspectief van de geschiedbeoefening kunnen de nodige vraag-
tekens geplaatst worden bij Stuurmans ambitieuze studie, en van een
uitgewerkte en overtuigende filosofische argumentatie is eigenlijk geen
sprake. Misschien moeten we De uitvinding van de mensheid daarom eer-
der lezen als een lang uitgesponnen essay dat zinvol intervenieert in een
actuele discussie. Stuurmans boek verrijkt die discussie met de brood-
nodige conceptuele helderheid en historische nuance.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Jacques Bos – De universele aantrekkingskracht

Jacques Bos studeerde geschiedenis, politieke wetenschappen en wijsbe- De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
geerte aan de Universiteit Leiden en promoveerde in 2003 aan dezelfde Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
universiteit. Momenteel doceert hij wetenschapsfilosofie (met de nadruk informatie.
op filosofie van de geesteswetenschappen) bij de Afdeling Wijsbegeerte van
de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij directeur van het Onder-
wijsinstituut Wijsbegeerte.

Literatuur

Israel, J.I. (2006) Enlightenment contested. Philosophy, modernity, and

the emancipation of man 1650-1750. Oxford: Oxford University Press.
Lovejoy, A.O. (1936) The great chain of being. A study of the history of an
idea. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
McNeill, W.H. (1963) The rise of the West. A history of the human
community. Chicago: University of Chicago Press.
Pocock, J.G.A. (2009) Political thought and history. Essays on theory and
method. Cambridge: Cambridge University Press.
Rawls, J. (1993) Political liberalism. New York: Columbia University Press.

Skinner, Q. (2002) Visions of politics I. Regarding method. Cambridge:

Cambridge University Press.

Stuurman, S. (2004) François Poulain de la Barre and the invention of

modern equality. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

76
Krisis
Journal for contemporary philosophy
GIJS VAN OENEN
IS IT ALL ABOUT THE STATE ?
Review of Willem Schinkel (eds.) (2009) Globalization and the state. Socio-
logical perspectives on the state of the state. New York: Palgrave Mac-
millan, 256 pp. hardcover.
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
The contributors to this collection constitute a mix of high-profile inter-
national authors and Dutch social scientists, most of whom are nationally
well-known. The first category consists of Zygmunt Bauman, Saskia Sas-
sen, Loïc Wacquant en Craig Calhoun; the second of Mirko Noordegraaf
together with Liesbeth Noordegraaf-Eelens, Dennis Broeders, Godfried
Engbersen, Romke van der Veen, and Rudi Laermans (who is actually
Flemish). The Dutch contingent is largely Rotterdam-based (at the soci-
ology department of Erasmus University), including editor Willem
Schinkel, whose doctoral dissertation Aspects of violence has also recently
come out with Palgrave Macmillan. Roughly, one could say that the in-
ternational authors (here including Laermans) provide the broad theo-
retical analysis, while the Dutch focus more on empirical data and case
studies.
77
The exception here is editor Schinkel himself, who provides a highly theo-
retical introductory chapter, mostly inspired by Foucault and Luhmann.
In a few words, his answer to the key question as to ‘the state of the state’
is: the state is falling short. The state, we quickly gather, is not what it
used to be; it can no longer easily identify itself through territory or na-
tionality. It is a form created by the Westphalian treaty, a form now rap-
idly and thoroughly being de-formed by the emergence of ‘post-Cold War
superpowers’ on the one hand, and a globalizing economy on the other.
Following Luhmann, Schinkel claims that the contemporary state cannot
control the factors of its own success. The main factors can be summa-
rized under the headings deterritorialization, pluralization, and differen-
tiation. This means that the state is caught between globalization and
localization, that there is no longer an unproblematic nation, and that the
state loses its grip on social and economic issues, focusing on control and
monitoring activities instead. Attempts by the state to regain control over
such developments create more problems, which the state ever more
frantically tries to control, and so on. The state is in a way already lost,
gone, ‘dead’, only it doesn’t realize it. In fact, it can only ‘redefine and
reinvigorate’ itself by embracing new ‘chances’. That is to say, it can recre-
ate itself by undertaking two new missions, the ‘management of insecu-
rity’ and the ‘control of identity’. Along Foucaultian lines, Schinkel char-
acterizes this renewed creature as a Hobbesian state in a neo-liberal guise.
In terminology borrowed from Agamben, it is a ‘state of exception’: it
attempts to solve the problems of uncertainty and insecurity by gaining
control over processes of in- and exclusion. But in this ‘frantical monitor-
ing of itself in an effort to control and identify corrupting outside forces’,
the state is bound to fall short once more. It tries to exclude that which
exceeds or defeats its control, and thus becomes ever more distrustful of
society, its ‘social body’. As Schinkel elects to call it, the state suffers from
‘social hypochondria’.
Most of the international authors brought together here do in some way
share Schinkel’s critical view on the state of the state – a view that is com-
petently argued and incisively presented. But Schinkel’s quite strongly
interpretive introduction does risk setting a tone that is not quite fol-
lowed, or joined, by the other contributors. Including Zygmunt Bauman
in the team of authors is understandable, as he is one of the most prolific
Krisis
Journal for contemporary philosophy
writers on issues related to modernity and the state, such as safety and
security. I wonder, however, how many readers will still be excited to read
yet another piece – in this volume, actually even two pieces – by Bauman,
whose pervasively pessimist cultural critique may be well founded, but
tends to evoke a feeling of ‘déjà vu’ in his readers. Still, it has to be said
that Bauman provides a compelling – one might say Weberian – image of
how progress has become more of a threat than a promise: the threat, or
dread, of ‘being left behind’, a threat well captured in the unforgiving
television show The Weakest Link.
Saskia Sassen is always worthy of attention, both academically and politi-
cally, although I do not find her way of writing particularly enticing. She
sets out what we might call a dialectic of globalization, showing that this is
very much a process of differentiation in which some issues and powers
are indeed shifted to a global level, but others instead lead to a strengthen-
ing, or at least a reconfiguring, of institutional and power relations on the
national and subnational level. Globalization does not make the national
state disappear, if only because global powers and processes need authori-
ties and institutions at the national, and subnational, level. The powers of
the state are thus not so much diminished as redistributed, often in favor
of the executive and to the detriment of the legislative level. National
agendas are reoriented towards global ones. Also, private agendas are
dressed as public policy inside national states, leading to the privatization
of norm-making capacities and the enactment of private norms in the
public domain.
Sassen’s chapter seems more programmatic than argumentative, fre-
quently announcing, and repeating, insights that are developed not here
but elsewhere. It also seems to have suffered from editing deemed neces-
sary to adapt it from its original, slightly shorter version as a 2005 lecture
at the WRR, the Netherlands Scientific Council for Government Policy.
Frequent repetitions that may be helpful in a lecture but unnecessary or
even annoying in a written text have been retained, while some section
titles have been changed without apparent reason, often becoming less
rather than more informative (for instance, ‘Towards a new type of state
authority’ was changed to ‘The partial denationalizing of state work’).
Finally, the article mysteriously kicks off by addressing remarks by Gøsta
78
Gijs van Oenen – Is it all about the state?
Esping-Andersen and Anton Hemerijck. These remarks were made in
presentations at the 2005 WRR meeting, but neither this provenance nor
the substance of the remarks is revealed to the reader.
More problematically, it is not easy to see whether, and in which way,
Sassen’s analysis fits with the theoretical framework set out by Schinkel.
Indeed this is true for most of the (theoretical) contributions, a feeling
that is confirmed by Schinkel’s rather short 6 page concluding chapter,
only 2½ pages of which actually attempt some synthesis of the other au-
thors’ views. Sassen is mentioned there only as an illustration of the very
general claim that ‘the flows of capital pose ambiguous challenges to the
state’ (244). But Wacquant and Calhoun also fit uncomfortably with
Schinkel’s Foucaultian and Luhmannian type of post-critical functional-
ism.
In his exposition on ‘the new missions of the prison in the neo-liberal age’,
Wacquant argues that this mission is primarily a way to criminalize pov-
erty, and as such part of the neo-liberal project. On the one hand, the
contemporary prison system – especially in the USA – is ‘the indispensa-
ble complement to the imposition of precarious and underpaid wage la-
bour as civic obligation for those trapped at the bottom of the class and
caste structure’ (197). On the other hand, it shamelessly and perversely
helps depressing the official unemployment rate: those imprisoned do not
count as unemployed, while many potentially unemployed now have a
job as janitor. Incredibly, prisons are now the third largest employers in
the USA, behind only the employment agency Manpower Incorporated
and department store giant Wal-Mart. Although prisons are profitable,
this is not their main objective or purpose. First and foremost, they re-
spond to ‘a political logic and project, namely, the construction of a post-
Keynesian, “liberal-paternalistic” state fit to institute desocialized wage
labour and propagate the renewed ethic of work and “individual responsi-
bility” that buttress it’ (203).
Calhoun’s contribution is one of the best in the volume. Its primary sub-
ject is not the state, however, but rather the relation between cosmopoli-
tanism, the nation, and ethnicity. Somewhat in line with Sassen, Calhoun
warns against undue enthusiasm for cosmopolitanism as transcending
Krisis
Journal for contemporary philosophy
parochial or particularist limitations and thus expressing a higher kind of
freedom. All too often it is an elitist affair, misunderstood by the pre-
sumed cosmopolitans themselves. In true anthropological fashion, Cal-
houn stresses that cosmopolitans also, and necessarily, ‘belong’: ‘cos-
mopolitanism is not universalism: it is belonging to a social class able to
identify itself with the universal’ (232). Moreover, as Michael Walzer has
also noted, cosmopolitanism is parasitical upon the (continued) existence
of local, particularist and non-universal lifestyles; how else could the
cosmopolitan visit those colorful, interesting, ‘authentic’ places all over
the world, or even enjoy a typical Thai meal in a New York restaurant?
Although Sassen, Wacquant, and Calhoun are all what we might call
critical sociologists, none of them quite fits Schinkel’s theoretical mold.
Calhoun and Wacquant are ‘synthesized’ in Schinkel’s conclusion merely
by positing that their combined arguments illustrate ‘how the cosmopoli-
tan elite escapes new forms of state violence’ (245). The only theoretical
essay that does accord with Schinkel’s sociological parameters is that by
Laermans, qualitatively on a par with Calhoun. Although he makes some
quite pertinent observations about the modern state, this is not really
Laermans’s subject; his aim is to analyze and explain how the rise of popu-
lism has transformed democratic politics. In fact, Laermans announces
that he will ‘take for granted that states still have a vast capacity to enforce
collectively binding decisions within their territorial borders’ (83). In line
with Argentine philosopher Ernesto Laclau and Belgian political scientist
Cas Mudde, Laermans views populism not as exceptional or threatening,
it is the form that all politics – or perhaps better, popular sovereignty –
must take today, at least to some extent. The transformation of a ‘volonté
de tous’ into a ‘volonté générale’ is bound to fail, because ‘the variety
[produced by democratic politics] shows the contingency of political pro-
grammes, including populist ones, and the electoral or purely numerical
reduction of possible decision premises deconstructs every substantial
claim regarding the will of the people”.’ (100).
But Laermans’s thoughtful analysis also remains under-synthesized, so to
speak, in Schinkel’s concluding remarks, where it is noted only in passing,
as ammunition for the thesis that the contemporary state ‘continually
runs the risk of populism, heightening its social hypochondriac reflexes of
79
Gijs van Oenen – Is it all about the state?
repressive control and monitoring’ (245). Now perhaps we should not
worry too much about the lack of continuity or congruity between editor
and contributors. It is notoriously difficult to make authors, especially
well-established ones, adapt to a common theme or framework, and
Schinkel has at least made an effort. Still, the sketch of a ‘sociological the-
ory of the state’ that the title of the concluding chapter promises, shows
very much the family traits of Schinkel’s own views, rather than those of
his authors.
Of course I should not draw this conclusion just yet, as I have so far ne-
glected the contributions by the Dutch authors. Two considerations may
account for this neglect. First, as already mentioned, the Dutch contribu-
tions are more empirical; they use case-studies to illustrate some of the
general claims proposed by, or implied in, the theoretical accounts. A
short overview: Noordegraaf and Noordegraaf-Eelens analyze the moni-
toring of the Dutch financial system by the national bank (DMB) and the
supervisor AFM; Dennis Broeders takes a critical look at the Europeaniza-
tion of justice and ‘home affairs’ (‘binnenlandse zaken’); Godfried Eng-
bersen studies the criminalizing effects of Dutch asylum policy; and
Romke van der Veen discusses the effect of ‘new welfarism’ and the ‘ena-
bling state’ on public responsibility. The authors generally come to nu-
anced and worthwhile conclusions, but it is hard to connect these obser-
vations theoretically to the general topic of ‘the state of the state’. Again,
Schinkel himself does not seem able to find this connection either, as his
concluding chapter literally makes no use of these findings at all.
The division between international, theoretically oriented scholars and a
Dutch contingent that focuses on case studies and empirical data is not
coincidental, and this is my second consideration. Of late, mainstream
Dutch sociology has become the object of criticism that it has allied itself
too closely with government and public administration. Ironically, while
a generation ago its research fell into disrepute because of its presumed
societal irrelevance, it is now conversely perceived as forsaking sociology’s
mission as independent scrutinizer of social forces. Dutch sociology is thus
taken to task for trading away its theoretical legacy – a criticism promi-
nently voiced by Willem Schinkel himself, a rising star in national (and
international) sociology. Authors like Broeders, Engbersen, and Van der
Krisis
Journal for contemporary philosophy Gijs van Oenen – Is it all about the state?

Veen represent the generation, or school, of sociology that such criticism

is aimed at, the type of sociology that – one might say – attempted to help
implement the progressive project of a social-democratic welfare state.
Thus, even if this collection of essays does not really live up to its promise
to reflect the current ‘state of the state’, it does in an interesting way re-
flect the current state of Dutch sociology. The political implications of
this ‘paradigm shift’ are as yet unclear, and in that sense the state of Dutch
sociology might be said to reflect the state of Dutch politics.

Gijs van Oenen (1959) teaches philosophy at Erasmus University Rotter-

dam. His research is concerned with citizenship, public space, architec-
ture, democracy, and especially interpassivity. He is an editor of Krisis.

This work is licensed under the Creative Commons License (Attribution-

Noncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for
more information.

80
Krisis
Journal for contemporary philosophy
JOHAN FREDERIK HARTLE
ITALIAN INDIFFERENCE
Review of: Lorenzo Chiesa & Alberto Toscano (2009) The Italian Differ-
ence. Between Nihilism and Biopolitics, Melbourne: re.press, 174 p.
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
The insistence on national specificity and cultural difference is a major
tendency of contemporary political narcissism. Therefore a book entitled
The Italian Difference seems to disqualify itself from the very beginning.
Should philosophy really refer to cultural differences as a starting point
for ontological reflection? Could a culturalist meta-philosophy (why we
think the way we think) be anything but reactionary?
Fortunately the plot of the book The Italian Difference aims at something
else. Sceptical of the ‘clichés of the tourist political imaginary’ (2) its
methodological approach, if not its focus, is political and philosophical
rather than cultural or national. The double focus on ‘nihilism’ and ‘bio-
politics’ underlines this perspective. Rather than in the positively deter-
mined body of a specific culture, the Italian Difference is interested in its
81
constitutive indeterminacy. ‘Nihilism’ is about the empty ground of po-
litical and cultural formations. And ‘biopolitics’ describes the contingency
and constructedness – the politicality – of even of the most basic bodily
aspects of contemporary politics.
It is only here that Italy, indirectly, gains its specificity – a politically con-
crete field for reasoning, a subject matter, but that does not outline any
form of thought. The political challenges Italy is confronted with are of a
biopolitical nature and mark both a grotesque and an obscene particular-
ity. The political ideology in contemporary Italy is typically about the
formation of a national political body, of canonized fears and desires:
‘The biometric census of Romani children, the formation of semi-legal
vigilantes squads against phantasmatic foreign rapists, the legislative in-
junction that doctors report undocumented migrants to the police in-
stead of curing them, a massive turnout for a bigoted and hypocritical
celebration of national-Catholic hetero-normativity (called, in English,
Family Day), the appointment of a former topless model to Minister for
Equal Opportunities.’ (1)
Against the backdrop of this political setting Lorenzo Chiesa’s and Alberto
Toscano’s book reconstructs a variety of contemporary political ontolo-
gies that interfere with this context.
The basic keywords are given by Antonio Negri. His text on the Italian
Difference defines the whole context of the book and outlines the setting
of the discussion too. In a polemic turn against Vattimo and the idea of a
pensiero debole (weak thought) Negri distinguishes two main lines of
tradition within the recent philosophical scene in Italy: (1) a form of de-
featism that reflects the weakness of the Italian nation by repeating its lack
of a centre and (2) an exceptional threefold tradition of biopolitical resis-
tance in which the idea of counterproduction is central: the philosophies
of Gramsci, Tronti and Muraro. This cognitive map of the realm of phi-
losophical possibilities is introduced with a strongly political rhetoric (‘It is
resistance that produces philosophy’, 17). And one might wonder how
idiosyncratic this outline of the Italian philosophical scene actually is.
Internationally, without doubt, Mario Tronti and Luisa Muraro can
Krisis
Journal for contemporary philosophy
hardly claim to be the most inspirational Italian sources of philosophical
debates. Only very few texts have been translated and if Tronti is of major
interest at all then it is only for political activism and hardly for philoso-
phical debates. Surprising as that might be, Negri’s harsh political criticism
of Vattimo and the project of pensiero debole is just as counterintuitive –
especially given Vattimo’s recent return to communism.
For the setup of the book, however, this rough strategic sketch is decisive,
it contains the leading argument: The Italian philosophical scene is
trapped between nihilist anti-foundationalism and biopolitical ontologies.
These figures are more or less explicitly related to the political situation of
decentralized Italy.
The dramaturgy of the book begins with Negri’s polemic, allows for some
‘nihilist’ interruptions by Rovatti, Vattimo, and Esposito before Muraro
and Tronti may have their say (following a reconstructive text about a
debate between Cacciari and Negri in the 70s). Two post-workerist per-
spectives (of Toscano and Virno) follow Tronti’s text, before Lorenzo Chi-
esa critically reconstructs messianic and mysticist (maybe nihilist) aspects
of Giorgio Agamben’s ontology. If, in other words, Negri’s distinctions
provide the general scheme of the book, then his side of the imaginary
conflict indeed dominates the setup. Both the composition of texts and
the reconstructed texts by Mandarini and the editors strongly advocate an
affirmative biopolitical construction that inherits workerist claims to re-
sistance. The editors’ sympathy for Negri’s project cannot be overlooked.
In this context it is, to put it differently, an interesting proof of the polite-
ness of pensiero debole that two of its representatives (Pier Aldo Rovatti
and Gianni Vattimo) contribute to a book that emphasizes its apparent
political deficiency. Additionally it is probably no coincidence that Agam-
ben is only present indirectly – by means of Chiesa’s critical reconstruc-
tion. If this book were to represent philosophical specificities of the Italian
debate, then a strongly vitalist or productivist tone would be significant.
This comes as no surprise for Negri, whose ontology is one of the self-
unfolding potentia, but in The Italian Difference it appears to be the
dominant strand of contemporary Italian thought in general. If there is,
for instance, a critical tone in Lorenzo Chiesa’s reconstruction of Agam-
82
Johan Hartle – Italian indifference
ben, then it certainly is about the ‘weak’ side of his ontology – its Francis-
can passivity (cf, 162). Why should this be a problem? It probably appears
as one from the standpoint of a productivist ontology.
Aldo Rovatti therefore convincingly questions the usefulness of Negri’s
claim that there can only be mastery and productive difference. Rovatti’s
insistence on the metaphysical violence of philosophy also concerns the
productivist versions of foundationalism. Foucault docet (as is the title of
his text) that any form of foundationalism is just another hegemonic crys-
tallization of power. That concerns the vitalist productivism of Negri too.
Vattimo’s argument for an anti-naturalist nihilism (‘we must build condi-
tions of equality that, indeed, are not given “naturally”’ (35)) proceeds in
the same vein. According to Vattimo’s pensiero debole version of nihilist
hermeneutics, caritas, dialogue and understanding have to fill the void
that the death of god has presented. Language and interpretation will
appear as the central tools to avoid naturalism and foundationalism.
Both of Rovatti’s and Vattimo’s texts are, unfortunately, too short to re-
peat more than the general motives of their philosophy. But since Vat-
timo’s text is merely the manuscript of a short 2006 lecture, and since
Rovatti’s text is not much more than a self-defence against Negri’s pam-
phlet, this does in fact seem to be part of the general setup.
Roberto Esposito’s text is, dramaturgically speaking, the black sheep of the
book. Neither mentioned by Negri, nor contributing to either the project
of pensiero debole or the creative ontology of resistance (in the spirit of
post-workerism), Esposito (a little stubbornly) follows his own agenda. As
in his major work Communitas Esposito argues for an understanding of
community that would not merely be grounded in any positivization of
the preconditions of the common, but rather present itself as its own im-
possibility – through the negation of the thing itself. Against the backdrop
of Heidegger and Bataille (and, implicitly, of course, Derrida’s deconstruc-
tion) community is, as one could paradoxically say, thematized as an im-
possible necessity. It is, Esposito writes, ‘precisely the absence of commu-
nity […] that shows us its necessity as what we lack’ (52). It will be hard to
find subject matter from any country that would not have been decon-
Krisis
Journal for contemporary philosophy
structed in these terms. The specifically Italian part, the Italian Difference
might be the delay with which deconstruction presents itself as innova-
tive.
In this composition of primary and secondary texts, Matteo Mandarini’s
text is probably the most informative for a non-Italian audience. Recon-
structing the argument of Massimo Cacciari’s 1976 Krisis-book (Krisis.
Saggio sulla crisi del pensiero negativo da Nietzsche a Wittgenstein) Man-
darini unfolds a panorama of philosophical positions that dealt with the
challenge of Heideggerianism from a radically leftist pespective. Cacciari,
then another key thinker of the communist left, famously claimed that
nothingness may not be positivized and that negativity has to be de-
ontologized. Mandarini shows that even Negri remains dependent on
figures of the negative, in spite of his affirmative ontology, (although he
might try to ontologize it in terms of ontological forces of resistance). By
Negri, Mandarini claims, Krisis is refused ‘as the de-ontologisation of the
negative’ – ‘nothing, negation is instead understood as the potentiality of
being’ (78).
Luisa Muraro’s text on politics as the Symbolic Independence From Power
plays with figures of an active political passion that yet remain remote
from political power. Partly reminiscent of Hannah Arendt’s conception
of the political as an end in itself, Muraro alludes to figures of the
‘unthought’ (82) and to the Pauline idea of a messianic distance from
power and the law. De-absolutizing reality from within, maintaining dis-
tance to the realm of power without restraining from politics – this is the
compromise between negativity, absence, and activism to be found in
Muraro’s text. One might feel attracted by these motifs, though it is a bit
harder to see any argumentative necessity for it.
Not only with Muraro’s text, but maybe even more strongly so in Tronti’s
Critique of Political Democracy, one has to accept a large amount of
rhetoric and counter-intuititve self-created terminology to gain access.
Packed with slogans which are sometimes beautiful, sometimes powerful,
Tronti’s nonchalant remarks on the persistence of bourgeois society are
not backed up with any kind of sociological analysis at all. Tronti repre-
sents (in spite of the to and fro of his political biography) the legendary
83
Johan Hartle – Italian indifference
spirit of classical workerism. He depicts contemporary societies as identi-
tarian democracies and as the homogeneous ‘power of all’, a system of
mutual control (103). As mentioned, Tronti is not reserved with respect
to revolutionary statements. It is hard to say what else there is to his text.
However, if I have overlooked any proper argument he provides with
which to make his claims, I would be happy to admit it.
Tronti is quite literally already a post-workerist – a political legend rather
than a philosopher, benifiting from the fact that his political reputation
goes before him. The following two texts of the volume explicitly deal
with constructions of productive political subjectivity under Post-Fordist
conditions. Alberto Toscano reconstructs figures of ‘exodus’ and of the
‘refusal of work’ from Tronti to Negri. His main interest is to situate
Negri’s and Hardt’s successful philosophical project in the Italian context,
to understand its emergence from the workerist and post-workerist situa-
tion.
‘The question of workerism – and then of autonomism and post-
workerism broadly construed-was that of how to perpetuate, at the level
of political strategy and organization, the idea of communism as the sup-
pression of work.’ (113)
In Toscano’s text Negri’s perspective appears, again, as the dominant one.
It appears as a thinking of the self-constitution of being, though now in
terms of social production. And as Toscano concludes with the post-
workerist figure of ‘immaterial labor’, i.e. a figure of social production that
potentially resists capitalist production, he already introduces the next
text: Paolo Virno’s considerations on the Biological Invariant.
Virno, one of Negri’s most sympathetic companions, argues wholeheart-
edly against the backdrop of immaterial labor, a capacity that is rooted in
the very human capacity of language. Virno argues that, because of their
capacity to speak and because of language, human beings are ‘potential
animals’. And it is precisely this conditio humana that is at stake in ‘bio-
linguistic capitalism’. Post-Fordism ‘puts to work life as such’ (146).
Krisis
Journal for contemporary philosophy Johan Hartle – Italian indifference

Obviously Lorenzo Chiesa’s text on Agamben is meant to close the drama-

turgy of the book rather than to provide a conclusion. After the vitalist
and productivist argument of a Negrian post-workerism the book, inter-
estingly, closes with exhaustion. After a few articles on biopolitical pro-
ductivism Agamben’s messianism seems to be just another name for it.
Chiesa points out the Franciscan figures of passivity as the hidden ‘norma-
tive’ ground of Agamben’s project. And, after lots of biopolitical passion
this appears like the muted final aria of the book.

The Italian Difference mainly presents motifs and rhetoric, not argu-
ments, polemics or interpretations. It presents figures and constellations
of thoughts rather than systematic contributions. With respect to the
promising subtitle and the systematic question of how to conceive of bio-
politics without falling back into nihilism, this could seem disappointing.
However if, after all, one would like to learn something about the Italian
Difference in philosophising, this might be very telling. Against its better
intentions, it does indeed remain trapped within the ‘clichés of the tourist
political imaginary’. Such clichés consist precisely in the wasteful richness
of metaphors and the avoidance of systematic argumentation that come
together with a certain portion of nepotism. And that certainly signifies
the failure to present and maintain any fruitful kind of Italian Difference
in international philosophical debates.

Johan Frederik Hartle teaches philosophy of art and culture at the

University of Amsterdam. His current research deals with the heritage of
Marxism, undead Modernism, the aesthetico-political and constructions
of universalism.

This work is licensed under the Creative Commons License (Attribution-

Noncommercial 3.0). See http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl/deed.en for
more information.

84
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
MARTIN BOECKHOUT
BEROEP WETENSCHAPPER
Recensie van: Steven Shapin (2008) The scientific life. A moral history of a
late modern vocation. Chicago: Chicago University Press.
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Het rommelt in het wetenschappelijk bedrijf. Universiteiten zijn niet
langer vrijplaatsen van intellectuele deugden. In plaats daarvan worden ze
meer en meer onderworpen aan de tucht van de markt door presta-
tiedruk, subsidievoorwaarden van buitenaf, veranderende organisatie-
processen van binnenuit en publieke controverses rondom wetenschap-
pelijke deskundigheid. De autoriteit van wetenschap staat onder druk.
Niet alleen de wetenschap als systeem, maar ook de deugdzaamheid van
individuele onderzoekers. Waar is de tijd gebleven dat het gezag van we-
tenschap rustte op het simpele gegeven dat onderzoekers zich belangeloos
door het streven naar waarheid konden laten leiden?
Wetenschapshistorici zullen dit beeld van wetenschappelijke mores
misschien niet snel herkennen. Toch spelen ze nog steeds een belangrijke
rol in debatten over de publieke rol van wetenschap en universiteiten. Het
wetenschappelijk onderzoek wordt tegenwoordig in een keurslijf van op
85
het bedrijfsleven geënte prestatie-indicatoren gegoten, zo is onder meer
de klacht. Dat zou zowel funest zijn voor het kritische, problematiserende
ethos dat met name de cultuurwetenschappen eigen is (Boomkens 2008;
zie ook Andrades 2009) als voor de rol die de universiteit speelt in de
culturele Bildung (o.a. Lorenz 2008). Of het nu om progressieve of con-
servatieve waarden gaat: de instituties van de wetenschap zijn in verval –
en als we niet oppassen wordt zo ook het intellectuele gezag van de
wetenschapper ondermijnd. ‘Productie draaien’ is per definitie funest voor
de rol van onderzoek. Kan de culturele waarde van wetenschap dan alleen
tegen de klippen van financiële en professionele beroepsdeformaties op
worden veiliggesteld?
Steven Shapins The scientific life. A moral history of a late modern voca-
tion geeft een welkome aanvulling in dit debat. Met verschillende case-
studies laat hij zien hoe intellectuele deugden en het bijzondere gezag van
kennis zich verhouden tot de institutionele contexten waarin die kennis
geproduceerd wordt. Hij contrasteert niet zozeer verhalen over weten-
schap met de daadwerkelijke onderzoekspraktijk, maar laat zien dat er
wat te leren valt van de insiderperspectieven op het belang van individuen
en organisaties in de wetenschap. Zijn voorbeelden vormen een door-
snede van de ontwikkeling van het wetenschappelijk metier. Hij begint
met een ideeënhistorische analyse van veranderende opvattingen over de
morele kwaliteiten van de wetenschapper. Daarna volgt een casus over de
opkomst van de onderzoeker als medewerker in het bedrijfsleven, met
name gebaseerd op ‘interne bronnen’ van managers en anderen die een
licht werpen op de rol van onderzoekers in de industrie. Via een analyse
van de opkomst van grootschalige samenwerkingsverbanden in de publie-
ke wetenschap leidt Shapin de lezer naar een meer sociologische beschou-
wing van de rollen die wetenschappers innemen in het hedendaagse,
commercieel en institutioneel diverse wetenschappelijke landschap.
Shapin sluit met zijn boek aan bij een centraal thema in onderzoek naar
en controverses over wetenschap: het gegeven dat wetenschappelijke
objectiviteit niet vanzelfsprekend is, maar georganiseerd moet worden.
Dat de autoriteit van kennis staat of valt bij de organisatie van des-
kundigheid, zal niemand die de recente controverses over het gezag van
het Intergovernmental Panel on Climate Change heeft gevolgd verbazen.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Ook in discussies over de invloed van intellectueel eigendomsrecht in de
wetenschap staan vragen over de organisatie van het wetenschappelijke
bedrijf centraal. In zulke discussies wordt wetenschap nog regelmatig
voorgesteld als een door onpersoonlijke normen gedreven intellectueel
waardenstelsel (vgl. Boyle 2007). Wetenschapsonderzoekers benadrukken
daartegenover dat kennisproductie niet alleen een aparte cultuur is, maar
ook een verzameling van praktijken waarin de specifieke objecten van
wetenschappelijk onderzoek actief betrokken zijn. De rol van de
onderzoeker ten opzichte van zijn of haar object verandert daarom mee
met de tijd en plaats waarin gewerkt wordt. Historisch gezien vallen er
verschillende opvattingen over wat objectiviteit inhoudt en welke indi-
viduele intellectuele deugden van belang zijn om na te streven, te
onderscheiden (Daston & Galison 2007). Shapin sluit aan bij deze
invalshoek: in zijn werk staat de verhouding tussen institutionele auto-
riteit van wetenschap en het persoonlijke gezag van de wetenschapper
centraal. The scientific life gaat daarbij in op drie perioden: de opkomst
van wetenschap tot aan het begin van de twintigste eeuw, de verandering
van wetenschap in een beroep zoals die zich onder meer in industriële
laboratoria in de loop van de twintigste eeuw voltrok, en de hedendaagse
kijk op wetenschappelijk gezag nu academische wetenschap deels verbon-
den is geraakt met ondernemerschap.
Volgens Shapin is het geen toeval dat Max Weber de verhouding tussen
beroep en roeping centraal stelt in zijn rede ‘Wetenschap als beroep en
roeping’ (1948 [1918]). Onderdeel van Webers betoog is de stelling dat de
wetenschapper vanwege de bijzondere aard van zijn werk een morele
plicht heeft om van morele oordeelsvorming af te zien. Daarin schuilt
volgens Shapin een paradox: Weber formuleert zijn positie op een mo-
ment dat de wetenschap zich steeds verder verspreidt in het maatschap-
pelijk leven. Hij markeert een cruciale overgang in de evolutie van de
figuur van de wetenschapper. De wetenschapper heeft volgens hem nog
een priesterachtige toewijding tot het onderzoeken van een inmiddels
onttoverde wereld – een wereld waarin universitaire scholing steeds
gebruikelijker werd en overheden een beroep deden op een nieuw
potentieel van hoogopgeleide arbeiders. Zo bezien is het niet zo gek dat de
gedistantieerde culturele rol van de wetenschapper zoals Weber die bepleit
instabiel is.
86
Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper
Met de schaalvergroting en institutionele veranderingen in het weten-
schappelijk bedrijf van de twintigste eeuw verwordt wetenschap meer en
meer tot een normaal beroep; een verandering die Shapin in hoofdstuk 4
en 5 beschrijft. Onderzoek verplaatste zich onder meer naar industriële
laboratoria. Die verplaatsing bracht nieuwe uitdagingen voor onderzoeks-
management met zich mee. Hoe kan zulk werk een plaats krijgen binnen
een grote organisatie, ook als er geen opbrengsten op dezelfde tijdschaal
als andere bedrijfsactiviteiten van te verwachten zijn? Het probleem
waarvoor een industriële onderzoeksmanager als Kenneth Mees stond,
kwam volgens Shapin voort uit ‘normatieve onzekerheid’: onzekerheid
over de status van kennis en de institutionele context waarin die kennis
het beste tot haar recht kwam – zowel qua productie als qua gebruik
(ibid.: hoofdstuk 5). Maar er was geenszins sprake van een aanval op
academische en intellectuele waarden, en het was ook niet zo, aldus
Shapin, dat de meeste onderzoekers in zulke settings heimelijk terug-
verlangden naar een arcadische universitaire omgeving. Integendeel:
zeker na de Tweede Wereldoorlog werden academische onderzoeksprio-
riteiten nadrukkelijk een staatsaangelegenheid en verdween het ideaal van
volledig disinterested inquiry in sommige sectoren van de academie naar
de achtergrond.
Shapin stelt een aantal belangrijke elementen in de discussie over
commercialisering, industrialisering en schaalvergroting van wetenschap
aan de orde. Hij bestrijdt onder andere vooroordelen over de aard van
wetenschap zoals die bínnen de wetenschap nog steeds leven. In
sociologische analyses van wetenschap uit dezelfde tijd als de periode die
Shapin belicht, onder andere van Robert K. Merton, werden organisa-
torische randvoorwaarden (hoe kunnen onderzoekers aangezet worden
tot efficiënt werk binnen een industriële setting?) als een bedreiging voor
de intellectuele deugden van onderzoekers beschouwd. Management van
onderzoek was echter juist een zorg, omdat de ongedwongenheid van
onderzoek en wispelturigheid van onderzoekers cruciaal waren voor het
nut van zulk onderzoek. Zulke zorgen kwamen eerst op in industriële
laboratoria en werden pas later, door de opmars van Big Science (de steeds
grootschaligere onderzoeksstrategieën, -instrumenten en -organisaties in
verschillende disciplines), getransponeerd naar academische settings.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Tegenwoordig speelt een ander probleem, dat centraal staat in de laatste
twee hoofdstukken van The scientific life: in sommige disciplines is
wetenschap een beroep waar men rijk van kan worden – als men met
genoeg geluk, doorzettingsvermogen en succes investeerders kan vinden.
Shapins analyse van de huidige staat van wetenschap vertrekt vanuit een
andere benadering: de geschiedschrijving maakt plaats voor interviews en
quasi-etnografisch onderzoek bij de training van onderzoekers voor het
geven van venture capital-pitches. Shapin laat zien hoe divers de opvat-
tingen over onderzoek binnen het wetenschappelijk bedrijf zelf tegen-
woordig zijn. Onderzoekers uit verschillende disciplines hebben zeer
uiteenlopende overwegingen om verschillende wetenschappelijke en
commerciële belangen met elkaar te rijmen of juist van elkaar te scheiden.
Shapin constateert dan ook dat het beeld over de verhouding tussen
wetenschap en commercie in de eerste plaats heterogeen is: in sommige
disciplines, zoals de biotechnologie, loopt curiosity-driven en commer-
cieel interessant onderzoek naadloos in elkaar over. Maar wetenschappers
in andere disciplines (Shapin voert gesprekspartners uit de scheikunde en
computer science op om dit punt te maken) ervaren soms nog steeds een
scherp onderscheid tussen beide – bijvoorbeeld in de carrièrepaden die ze
mogelijk maken. Er is niet één model van onderzoeksdeugd voor de
academische sector. Ook staan wetenschappers lang niet altijd ambivalent
tegenover de commerciële wereld (Shapin 2008, 229). Publiek gefinan-
cierde wetenschap heeft niet per se een ‘publiekere’ status dan industrieel
georiënteerd onderzoek. Andere financiële motieven en management-
kwesties vallen niet evident samen met institutionele scheidslijnen tussen
de publieke en private sector. Zoals Shapin stelt:
‘The desire for a “free space” in which to conduct the inquiries that one
wants to conduct (…) is probably the major item in scientists’
motivational lexicon. However, the institutions in which such free spaces
may present themselves map only problematically onto the divide
between academia and industry’ (ibid., 263).
Ondanks dat zijn analyse gebaat was geweest bij een minder anekdotische
en meer systematische onderbouwing (Allen Orr 2009), laat Shapin
overtuigend zien dat er nog een wereld te onderzoeken valt; een wereld
die in debatten over de toekomst van de academie wel eens over het hoofd
87
Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper
wordt gezien. Hij toont bijvoorbeeld aan dat in de door venture capital
gedreven biotechnologie, waar ondernemingsstrategie en onderzoeks-
opzet zo ongeveer met elkaar samenvallen, prestatie-indicatoren niet van
doorslaggevend belang zijn. De kapitaalintensieve wereld van de
biotechnologie wordt volgens Shapin gekenmerkt door ‘normatieve
onzekerheid’, een stoplap voor onduidelijkheid over de opbrengsten en
het nut van onderzoek. De persoonlijke drive die onderzoekers aan de dag
leggen is uiteindelijk misschien nog wel belangrijker. Uiteindelijk is due
diligence niet genoeg: om de haalbare onzekere toekomsten die onder-
zoekers willen realiseren van de onhaalbare te onderscheiden, kijken
venture capitalists voornamelijk naar de credibility van de individuele
onderzoeker-entrepreneur. De kracht van onderzoek en onderzoeker
blijken zo weer intrinsiek met elkaar verbonden. Craig Venter, bekend
van zijn commerciële tegenhanger van het Human Genome Project en
die zijn werkterrein vervolgens verlegde naar microbiële genomics, is in
dat opzicht een icoon van authenticiteit in het hedendaags onderzoek,
aldus Shapin (2008, 223-226). Wetenschappelijke en persoonlijke inspiratie
en ondernemingszin gaan voor hem hand in hand – getuige bijvoorbeeld
Venters autobiografie, die afwisselt tussen anekdotes over knutselwerk in
het laboratorium, politieke spelletjes over geld en onderzoeksstrategie,
aanvaringen met leidinggevenden in grotere (academische én commer-
ciële) organisaties, en zeiltochten die hij telkens opstart als het gedoe hem
allemaal te veel wordt (Venter 2007).
Er valt zeker wat af te dingen op Shapins algemenere claims over de status
van de onderzoeker in ‘late modern technoscience’. Zo besteedt hij geen
aandacht aan het gegeven dat verschillende wetenschappelijke praktijken
heel anders zijn ingericht, met andere maatschappelijke netwerken, an-
dere resultaten die daardoor ook andere eisen stellen aan de organisatie
van het werk en de rol van de onderzoeker daarin. Dat is enigszins be-
vreemdend in het licht van de centrale stelling van The scientific life dat
wetenschap als een ‘late modern vocation’ juist van belang is vanwege de
rol die wetenschappers spelen in het tot stand brengen van de nieuwe
‘worlds to come’. Het ligt voor de hand om meer aandacht te besteden
aan hóe die toekomst er dan uit komt te zien, naast aandacht voor de
mensen en de context die de toekomst maken.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Shapins analyse van het beroep van wetenschapper gaat in op veran-
deringen in de manier waarop R&D georganiseerd is en hoe die ingrijpen
in opvattingen over de publieke rol van wetenschap en wetenschappers.
Die kijk is een verrijking van het perspectief op de rol van commerciële
motieven in de wetenschap. Probleem is echter dat Shapin zich beperkt
tot een onderzoek naar de productie van kennis, en weinig zegt over het
gebruik of de doorwerking ervan. Maar kwesties rondom belangenver-
strengeling in wetenschap zijn lang niet allemaal terug te voeren op de
motivatie van onderzoekers en de binnen bepaalde instituties gestimu-
leerde intellectuele deugden. Minstens zo belangrijk zijn de belangen en
visies die belichaamd worden in de resultaten van onderzoek en de doel-
einden die daarmee gediend worden. De structuur van het wetenschap-
pelijk bedrijf, de verschillende processen die daarin samenkomen en de
manier waarop daarmee publieke en private goederen geproduceerd wor-
den, komen niet aan bod.
Shapin gaat dus wel in op de status van kennisproductie in de
‘laatmoderne’ samenleving, maar zegt veel minder over hoe deze zich
verhoudt tot de uitkomsten van die productie: de rol van (specifieke
vormen van) kennis zélf. In de Amerikaanse life sciences en de door ven-
ture capitalism gevoede biotechnologie worden belangen en individuele
deugden bij kennisproductie complex georganiseerd. Maar in feite worden
bij zulk onderzoek, met onzekere uitkomsten, de bredere maatschappe-
lijke belangen gedelegeerd naar de marges van business plans. Dat is in de
private biotechsector misschien geen probleem, maar Shapins lessen over
het belang van persoonlijke overtuigingskracht voor het wetenschappe-
lijk bedrijf laten zich slecht vertalen naar het wetenschappelijk bedrijf als
geheel. Het is natuurlijk maar de vraag in hoeverre de steun voor publiek
gefinancierd onderzoek af moet hangen van de kwaliteit van de bestuur-
lijke lobby ervoor, zeker als die lobby ook een industrie die kapitaliseert op
grote maatschappelijke behoeften in het zadel probeert te houden, of als
die behoeften zwaar omstreden zijn. De vervlechting van onderzoek en
farmaceutische industrie, en hun rol in de vestiging van overheersende
opvattingen over omgang met ziekte en gezondheid is daar slechts één
voorbeeld van (Greene 2007). De stelling dat commerciële en intellectuele
registers in het aangezicht van een onzekere toekomst tegelijkertijd
bespeeld moeten worden, is dan natuurlijk te simpel. Op dit punt kan
88
Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper
Shapin wel erg makkelijk ingevoegd worden in de ideologie van de
hedendaagse (Nederlandse) academische bestuurder (Van den Boom
2009).
Shapins voornaamste les zit daarom in de moraal dat het wetenschap-
pelijk bedrijf en de culturele rol van de onderzoeker complexer en ge-
laagder zijn dan vaak wordt erkend. Zijn boek biedt een stimulans voor
debatten over de hernieuwde rol van ‘de wetenschap’ en ‘de academie’ –
en vooral een uitdaging om met meer gedifferentieerde analyses te
komen. Een typering van de morele status van wetenschap voorbij clichés
van onafhankelijkheid en kritiek zal er hoe dan ook complex uitzien, met
meer oog voor de (vaak omstreden) verbanden waarin onderzoekers
opereren. En van een zakelijke blik op onderzoeksorganisaties valt mis-
schien nog wat te leren – niet alleen omdat het nut van een al te ver
doorgevoerde afrekencultuur betrekkelijk is, maar vooral omdat de
doelen van onderzoek flink uiteen kunnen lopen en dus om uiteenlo-
pende institutionele vormen vragen. We hebben nog wat te leren van de
rijkdom aan insiderperspectieven op de organisatie van wetenschap. Dui-
delijk is in elk geval dat over de mores van de wetenschap waarschijnlijk
alleen net zo onproductief gesproken kan worden als over de nationale
identiteit. Nog zo’n debat dat beheerst wordt door bestuurders, beleids-
makers en ideologen.
Martin Boeckhout is als promovendus verbonden aan de Universiteit van
Amsterdam, afdeling Wijsbegeerte, leerstoelgroep wetenschapsfilosofie.
Hij doet onderzoek naar politieke kwesties rondom materiaalverzameling
voor biomedisch onderzoek. Deze recensie vloeit voort uit zijn onder-
zoeksproject, dat onderdeel is van het programma van het Centre for
Society and Genomics, gefinancierd door het Netherlands Genomics
Initiative.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Martin Boeckhout – Beroep: wetenschapper

Literatuur

Allen Orr, H. (2009) ‘Which scientist can you trust?’. The New York Weber, M. (1948 [1918]) ‘Science as a vocation’. In: H.H. Gerth en C. Wright
Review of Books. Te raadplegen op: http://www.nybooks.com/articles/- Mills (red.) From Max Weber. Essays in sociology. London: Routledge &
archives/2009/mar/26/which-scientist-can-you-trust/ [24 juni 2010]. Kegan Paul, 129-156.

Andrades, C. (2009) ‘Kunnen studenten de academie redden?’. Krisis 1, 96-

99.

Boom, D. van den (2009) ‘Resultaten uit het verleden bieden wél garantie
voor de toekomst’. Rede ter gelegenheid van 377ste dies natalis van de De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
Universiteit van Amsterdam. Te raadplegen op: http://www.uva.nl/- Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
object.cfm/A7376C31-1321-B0BE-68F9E51273B82572#p2 [24 juni 2010]. informatie.

Boomkens, R. (2008) Topkitsch en slow science. Een kritiek van de acade-

mische rede. Amsterdam: Van Gennep.
Boyle, J. (2007) ‘Mertonianism unbound? Imagining free, decentralized
access to most cultural and scientific material’. In: E. Ostrom en C. Hess
(red.) Understanding knowledge as a commons. From theory to practice.
Cambridge: MIT Press, 123-144.

Daston, L. en P. Galison (2007) Objectivity. New York: Zone Books.

Greene, J.A. (2007) Prescribing by numbers. Drugs and the definition of

disease. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Lorenz, C. (red.) (2008) If you’re so smart, why aren’t you rich? Universi-
teit, markt & management. Boom: Amsterdam.
Venter, C. (2007) A life decoded. My genome: my life. New York: Viking
Penguin.

89
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
YRRAH STOL
OP ZOEK NAAR EEN ‘ AMODERNE ’ ETHIEK
Recensie van: Marli Huijer en Martijntje Smits (red.) (2010) Moralicide.
Nieuwe morele vocabulaires voor technologie. Kampen: Uitgeverij
Klement, 224 p.
Krisis, 2010, Issue 2
www.krisis.eu
Mens, moraal en techniek beïnvloeden elkaar voortdurend. Hoe kunnen
we ‘het huwelijk’ tussen mens, techniek en moraal het best begrijpen? En
(hoe) kunnen we er een oordeel over vormen? Rond die vragen stelden
Marli Huijer en Martijntje Smits een bundel samen met de verassende
titel Moralicide. Huijer definieert in de inleiding de moraal als ‘een door
mensen bedachte, van techniek en andere invloeden onafhankelijke
factor waardoor ons handelen wordt geleid’. Ze stelt dat deze moraal ‘ten
dode lijkt opgeschreven (...), niet langer buiten de techniek bestaat’
wanneer we techniekfilosofen als Bruno Latour volgen in hun opvatting
dat mens en techniek fundamenteel verweven zijn. In het wetenschaps-
en techniekonderzoek heeft zich een ‘moralicide’ voltrokken, als variant
op Luuk van Middelaars Politicide (Van Middelaar 1999).
Niet erg origineel, gezien er ook al een boek Liberticide bestaat (Bakker en
Brouwer 2008). Belangrijker: het is onjuist. De moraal is niet dood, zoals
overigens ook uit de ondertitel – ‘nieuwe morele vocabulaires voor
90
technologie’ – blijkt, en al helemaal niet vermoord door het wetenschaps-
en techniekonderzoek. Latour betoogt immers juist dat er nooit een
vaststaand archimedisch punt buiten de techniek heeft bestaan vanuit
waar we alles kunnen overzien en ons een oordeel kunnen vormen (La-
tour 1993). De moraal zoals Huijer die definieert heeft volgens haar be-
langrijkste inspirator dus nooit bestaan.
Moralicide bevat een aantal heel interessante en originele bijdragen waar-
in theoretisch werk van Bruno Latour en Michel Foucault handen en voe-
ten gegeven wordt (Steven Dorrestijn, Peter-Paul Verbeek, Tsjalling
Swierstra), ingegaan wordt op de invloed van techniek op onze auto-
nomie (Jos de Mul en Bibi van den Berg) en uitgelegd wordt hoe de positie
van de moraal verschuift (Govert Valkenburg). Deze hoofdstukken wor-
den afgewisseld met – deels teleurstellende – bijdragen waarin de ver-
anderende betekenissen van begrippen als ‘technologisch’, ‘natuurlijk’,
‘rechtvaardigheid’, ‘waarheid’ en ‘duurzaamheid’ aan de hand van prak-
tijkvoorbeelden worden toegelicht.
In de loop der jaren is er verschillend gedacht over de invloed van ethiek
op techniek(ontwikkeling). Ernst Kapp (1808-1896) begreep als eerste dat
techniek niet alleen een toegepaste wetenschap is, maar dat techniek net
zo goed vooraf kan gaan aan wetenschappelijke kennis en ethiek. Zo zijn
we ons lichaam (ten tijde van Descartes) pas als een machine gaan be-
schouwen door onszelf ‘na te maken’ in de vorm van technische gereed-
schappen – een bijl staat dan bijvoorbeeld voor een vuist, het wiel voor de
loopbeweging. Mens(beelden) en techniek zijn aldus fundamenteel ver-
weven. Voor Kapp is dat vanzelfsprekend en nauwelijks problematisch.
‘Klassieke techniekfilosofen’ als Martin Heidegger (1889-1976) en Jürgen
Habermas (1929) denken daar – geconfronteerd met de verbreiding van
techniek in het dagelijks leven, twee wereldoorlogen en de ontwikkeling
van de atoombom – anders over. Zij stellen de relatie tussen mens en
techniek voor als een machtsstrijd; wie onderwerpt wie? Maar daarmee
zetten zij de bestaanswijze van de mens wederom tegenover de techniek.
Een positie die Bruno Latour (1947) en Donna Haraway (1944) onmogelijk
achten. Latour stelt dat mensen en dingen altijd al ‘hybriden’ zijn geweest,
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
Haraway noemt ze ‘cyborgs’. Wetenschaps- en techniekonderzoek zou
zich volgens hen moeten richten op de plaats waar de versmelting tussen
mens en techniek optreedt en wat deze oplevert. Om de mens als hybride
of cyborg te begrijpen moeten onze meest fundamentele denkkaders op
de schop – en dan vooral het onderscheid tussen subjecten en objecten;
waarin mensen autonoom, vrij en intentioneel zijn, en objecten levenloos
en passief. Dit onderscheid hanteren we sinds de verlichting; vandaar dat
Latour zijn positie ‘amodern’ noemt. Peter-Paul Verbeek noemt Latours
‘amodernisme’ ‘het meest spannende onderdeel van de techniekfilosofie’
(127). Het is tevens enorm contra-intuïtief en moeilijk te verteren omdat
het aanvaarden van een ‘technologisch bemiddeld bestaan’ niet alleen ons
beeld van een losstaande moraal, maar vooral ook van onze menselijke
autonomie onderuit lijkt te halen. Wanneer we Latour als iconoclast
beschouwen; wat rest ons dan na de beeldenstorm? In onderstaande zal ik
ingaan op de consequenties van zijn boodschap voor ons mensbeeld en de
positie van de ethiek.
Latours boodschap dwingt de mensheid ertoe een nieuw beeld van zich-
zelf te vormen. Een tegenintuïtief beeld van een technisch bemiddelde
mens. Zoals Peter-Paul Verbeek stelt: ‘We moeten een begrip van de mens
ontwikkelen voorbij het autonome subject dat zich wil zuiveren van
invloeden van buitenaf. (...) Artefacten maken ons als mensen tot wie we
zijn’ (127). Het is duidelijk dat we niet dezelfden zouden zijn zonder ge-
reedschap, gebouwen, het schrift, telefoon en vervoersmiddelen.
Jos de Mul en Bibi van den Berg leggen in hun bijdrage goed uit wat deze
technische bemiddeling of ‘mediatie’ betekent voor onze autonomie. Los
van technologische invloeden, hebben we sowieso beperkte controle over
ons handelen. Denk aan de invloed van erfelijke aanleg, opvoeding, so-
ciale klasse en geslacht. Daarnaast blijkt uit neuropsychologisch onder-
zoek dat rationele overwegingen slechts een beperkte rol in ons handelen
spelen. We zijn dus niet zo autonoom als we denken. Daar staat tegenover
– en dit is één van de interessantste punten uit de bundel – dat we de
krachten en de persoonlijkheidsaspecten die ons handelen beïnvloeden
kunnen affirmeren in een ‘reflectieve lus’. Op dezelfde manier kunnen we
technologische invloeden omarmen of verwerpen. We kiezen dus zelf of
91
Yrrah Stol – Op zoek naar een ‘amoderne’ ethiek
we beïnvloed willen worden door technologie of niet. We hóeven niet
continu bereikbaar te zijn met een mobiele telefoon.
Objecten of technische artefacten zijn op hun beurt minder passief dan we
denken. Ze bezitten namelijk een ‘script’ waarmee ze hun gebruik sturen.
Latour heeft laten zien dat we een aanzienlijk deel van onze morele ver-
antwoordelijkheden uitbesteden aan alledaagse (technologische) artefac-
ten zoals autogordels, verkeersdrempels en deurdrangers (Latour 1992).
Een bekend voorbeeld is de hotelsleutel met een grote hanger eraan: het
ontwerp van de sleutel stuurt de gebruiker, die de sleutel niet in zijn zak
steekt maar netjes afgeeft bij de receptie (Akrich en Latour 1992).
Het menselijk handelen wordt dus door een samenspel van krachten
beïnvloed, waaronder technologische scripts. Maar wat betekent dit voor
onze autonomie? Is dit slechts een beeld dat inmiddels is stukgeslagen
door de moderne wetenschaps- en techniekfilosofie? Dat lijkt mee te val-
len. De Mul en Van den Berg:
‘Menselijke actoren hebben hun handelingssubjectiviteit van oudsher in
meer of mindere mate gedelegeerd. (...) Vaak versterkt een dergelijke uit-
besteding de reikwijdte van ons handelen en schept nieuwe handelings-
perspectieven die zonder die delegatie niet mogelijk zouden zijn’ (52, mijn
cursivering).
Zoals Steven Dorrestijn in zijn bijdrage schrijft is Latour ‘er niet goed in
geslaagd om uit te leggen hoe de inmenging van techniek in de morele
intenties van mensen (...) in de ethiek geïntegreerd zou kunnen worden’
(99). Het resultaat is relativisme, anything goes, morele onverschilligheid.
De auteurs van Moralicide doen een geslaagde poging om, vanuit Latours
gedachtegoed, uit te leggen wat verloren gaat en wat gewonnen wordt
wanneer moraal en techniek een wisselwerking met elkaar aangaan.
Peter-Paul Verbeek stelt dat ‘we ook in de ethiek de grens tussen subject
en object moeten oversteken. In de woorden van Latour: we hebben een
amoderne ethiek nodig’ (132). De boodschap die in veel bijdragen terug-
komt is dat de hoofdvraag van een dergelijke amoderne ethiek over de
‘gewenste vorm van hybryden’ zou moeten gaan. Wanneer vermenging
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie
van mens en techniek onvermijdelijk is hebben we zorg te dragen voor de
kwaliteit van de nieuwe manier van mens-zijn die daar het gevolg van is.
Empirische informatie over de plaats waar technische mediatie, of veran-
dering van de mens, daadwerkelijk plaatsvindt is daarvoor onontbeerlijk.
‘Inzicht in het scriptische karakter van het artefact en de mogelijkheid om
daar als gebruiker invloed op uit te oefenen’ lijkt de crux van het boek te
zijn (De Mul en Van den Berg, 53). Wat dit betekent en waarom dit
belangrijk is wordt verduidelijkt in een heel interessante interpretatie van
het werk van Michel Foucault door Steven Dorrestijn (hoofdstuk 5, zie
ook Dorrestijn 2006). Voor Foucault is vrijheid geen toestand van totale
onafhankelijkheid maar een ervaring van ‘meesterschap’, welke het
gevolg is van een actieve houding ten opzichte van gegeven omstan-
digheden waardoor je invloed uit kunt oefenen op die situatie. Invloeden
van techniek hoeven dus niet onvrij te maken, maar kunnen voor nieuwe
vormen van subject-zijn zorgen. Voorwaarde is wel dat techniek inter-
actie toelaat zodat er ruimte blijft voor ‘zelfzorg’, om een nieuwe hybride
mens-technieksubjectiviteit tot stand te brengen. Naarmate systemen
complexer worden, zal het echter steeds lastiger worden de black box van
het script te openen en te doorgronden. Voor de gebruiker zal het steeds
moeilijker worden er invloed op uit te kunnen oefenen; zich er in een
vrije manier toe te kunnen verhouden. De Mul en Van den Berg conclu-
deren: ‘Het is niet ondenkbaar dat daardoor de reflectieve lus in het net-
werk in toenemende mate zal verschuiven naar de artificiële compo-
nenten in het netwerk’ (53). Het lijkt mij dat er dan geen meesterschap
meer mogelijk is, geen ruimte voor een actieve omgang met de techniek.
Om dit te voorkomen stelt Dorrestijn dat ethici, of techniekfilosofen di-
rect betrokken zouden moeten worden bij het ontwerp van nieuwe tech-
nologieën. Om er zorg voor te dragen dat de eigenschappen van produc-
ten of technologieën een zodanige interactie met de gebruiker toelaten en
aanmoedigen dat er sprake kan zijn van ‘meesterschap’ over het leven
waarin de technologie een rol speelt. Dit lijkt misschien vanzelfsprekend,
maar is niet in elk vakgebied staande praktijk en roept bovendien de vraag
op in wiens naam de ethicus dan kan spreken? Hoe dan ook is de invloed
die op deze wijze uitgeoefend kan worden op techniekontwikkeling mijns
inziens onvoldoende. In de slotparagraaf kom ik hierop terug.
92
Yrrah Stol – Op zoek naar een ‘amoderne’ ethiek
Inmiddels zal duidelijk zijn dat van een heuse ‘moralicide’ geen sprake is.
Maar ik bespeur wel geweld. Govert Valkenburg weet in zijn bijdrage over
de PGD-discussie (voorjaar 2008) overtuigend te beargumenteren dat de
ethiek in sommige gevallen niet dood, maar monddood is gemaakt. ‘Wat
bevochten wordt is niet zozeer de moraal zelf, of het vocabulaire waarin
we haar verwoorden, maar of zij welkom is in de openbare ruimte’ (164).
Er is, in de woorden van Koo van der Wal, sprake van een ‘verschuiving in
de positionering van de moraal’ (72).
Discussies over ‘het goede leven’ zijn een privéaangelegenheid geworden,
die geen plaats verdienen in de politieke ruimte. Maar zoals Latour zegt:
iets niet tot politiek bestempelen is natuurlijk ten diepste politiek. Op basis
waarvan vindt deze ‘purificatie’ van het politieke debat plaats? Beelden
spelen hier wederom een grote rol. Eerder kwam de ‘moderne’ opvatting
van de mens aan de orde: het autonome, intentionele, vrij handelende
subject. Sinds de verlichting is het not done dit subject iets in de weg te
leggen. En waar techniek door sommigen – zoals de klassieke techniek-
filosofen – als een bedreiging voor het autonome subject wordt opgevat.
Zo wordt de techniek tegenwoordig vaak juist aan de zijde van dit subject
geplaatst. Want vergroten producten en technieken als de pil, IVF en
prenatale testen niet de autonomie en keuzevrijheid rond het krijgen van
kinderen? Zodra techniek aan de kant van de liberale keuzevrijheid staat,
of lijkt te staan, wordt het heel moeilijk om daar iets tegenin te brengen.
De techniek heeft aldus vrij spel.
Veel nieuws wordt er in Moralicide niet gezegd. De zoektocht naar ‘nieu-
we morele vocabulaires’ komt wat gezocht over en bestaat vooral uit het
‘revitaliseren van oude begrippen’ (204) als menselijke waardigheid. Maar
Latours gedachtegoed wordt helder besproken en uitgelegd. Daarom is
deze bundel het best te karakteriseren als een zeer prettig leesbare inlei-
ding op latouriaans geïnspireerd wetenschaps- en techniekonderzoek. In
die hoedanigheid verdient het in een eventuele tweede druk een betere
titel, inleiding, indeling en een afsluitend hoofdstuk. Want de focus op ‘de
dood van de moraal’ en ‘nieuwe morele vocabulaires voor technologie’
zet de lezer op het verkeerde been.
Krisis
Tijdschrift voor actuele filosofie Yrrah Stol – Op zoek naar een ‘amoderne’ ethiek

De naar mijn oordeel interessantste bijdragen van Jos de Mul en Bibi van Yrrah Stol verricht literatuuronderzoek aan de Vrije Universiteit te Am-
den Berg, Steven Dorrestijn en Govert Valkenburg, lopen door deze pre- sterdam in het kader van een nieuwe richtlijn erfelijke kanker. Ze werkt
sentatie bovendien het risico over het hoofd te worden gezien. En waarom aan een onderzoeksvoorstel over het gevoel van ‘ongemakkelijkheid’ dat
mag Dorrestijn pas in het vijfde hoofdstuk een overzicht geven van wordt opgeroepen door de toenemende maakbaarheid van de mens.
manieren waarop in de loop van de jaren over de invloed van ethiek op
techniek(ontwikkeling) is gedacht? Deze beschrijving aan het begin van de
bundel had meteen de positie van de andere – merendeels latouriaans
geïnspireerde – auteurs verhelderd én duidelijk gemaakt dat niet iederéén Literatuur
van mening is dat techniek en moraal intrinsiek verweven zijn.
Akrich en Latour (1992) ‘A summary of a convenient vocabulary for the
En zoals ik al eerder aanstipte; er is nog iets. In een voetnoot stelt Govert semiotics of human and nonhuman assemblies’. In: Bijker en Law (red.)
Valkenburg dat hij het feit dat er ook keuzes verloren gaan (denk bij- Shaping technology / building society. Studies in sociotechnical change.
voorbeeld aan de mogelijkheid om zonder testen, zonder ‘gedoe’, aan kin-
deren te beginnen, zonder je tegelijkertijd onverantwoordelijk te voelen), Bakker, T. en Brouwer, R. (2008) Liberticide. Utrecht: Uitgeverij IJzer.
alsmede de waardering hiervan, buiten beschouwing laat (171). Van der
Wal haalt in dit kader kort de geneticus Jaques Testart aan wanneer hij het Dorrestijn, S. (2006) Michel Foucault et l’éthique des techniques. Le cas de
heeft over de ‘logica van de niet-ontdekking en een ethiek van het niet- la RIFD. Nanterre: Université Paris X (Mémoire).
onderzoek’ (Testart 1986, 85). Mijns inziens is dit een punt dat meer
uitwerking had verdiend in deze bundel. Latour, B. (1992) ‘Where ate the missing masses? The sociology of a few
mundane artifacts’. In: Bijker en Law (red.) Shaping technology / building
Want waarom zouden we het laten bij betrokkenheid bij de vormgeving society. Studies in sociotechnicalcChange.
van nieuwe technieken, zoals Dorrestijn voorstaat? Naar mijn idee is dit
niet genoeg. Dat mens en techniek fundamenteel verweven zijn; dat we Latour, B. (1993) We have never been modern. Cambridge, Massachusets:
nieuwe manieren van zijn (moeten) vinden in samenhang met technie- Harvard University Press.
ken; dat het wezen van de mens eruit bestaat dat wij vorm (willen) geven
aan onszelf door middel van technologische innovaties; dat alles impli- Testart, J. (1986) L’oeuf transparant. Parijs: Flammarion.
ceert natuurlijk niet dat we geen richting kunnen geven aan welke tech-
nieken er wel en niet ontwikkeld worden! Integendeel. Actief vormgeven Van Middelaar, L. (1999) Politicide. De moord op de politiek in de Franse
aan onze omgeving – voorwaarde voor ervaringen van vrijheid en mees- filosofie. Amsterdam: Van Gennep.
terschap – betekent niet alleen nadenken over de toepassing van nieuwe
technieken, maar ook over de wenselijkheid van de ontwikkeling hiervan.
Het verwerpen van technologische invloeden – de opt out-mogelijkheid
die Bibi van den Berg en Jos de Mul ons voorhouden – is immers lang niet
even makkelijk; hoe vaak zet u bijvoorbeeld uw mobiele telefoon uit? La-
ten we streven naar meesterschap in een vroeg stadium. Als nog niet ont- De Creative Commons Licentie is van toepassing op dit artikel (Naamsvermelding-
wikkelde innovaties ons onwenselijk voorkomen, staat niets ons in de weg Niet-commercieel 3.0). Zie http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/nl voor meer
een poging te doen de ontwikkeling hiervan te remmen of te voorkomen. informatie.

93