Matematika 1 Verzioni Shqip

Skripta e Kursit:
Algjebra Elementare, Kalkulusi dhe

Matematika Financiare, dhe Statistika
Përshkruese
Vëll. 1: Algjebra Elementare
Edicioni i 3të
nga Prof. Dr. Dietrich Ohse

përkthyer nga. Mas. sc. Armend Sh. Shabani
ProCredit Academy GmbH

Hammelbacher Strasse 2
64658 Fürth-Weschnitz
Phone +49 6253 20080
© 2010 ProCredit Academy GmbH
Parathënie F a q e | III
Parathënie
Matematika luan rol qendror në banka sepse të gjitha veprimtaritë

bankare varen nga kalkulimet e sakta dhe nga metodat e definuara në
mënyrë të qartë. Kështu që nuk është as për së afërmi e mjaftueshme që
të mbështetemi në kalkulatorin, kompjuterin ose serverët e rrjetës sonë.
Ne duhet të kuptojmë proceset dhe operacionet që janë fundamentale për
të gjitha lëmitë e bizneseve të bankave tona. Për këtë arsye, është marrë
vendimi që në të gjitha bankat dhe akademitë që operojnë nga ProCredit
Holding, të organizohet Programi i Trajnimit në Matematikë. Kjo
përmbledhje formon bazën për të tri kurset.
Materiali i kursit është i ndarë në tre vëllime:
Vëll. 1 përmban elementet kyçe të algjebrës. Besimi në aplikimin e
këtyre parimeve është esencial. Numrat, variablat, njehsimet,
shprehjet, ekuacionet dhe funksionet elementare janë
komponentet kryesore të matematikës dhe aplikimit të saj. Një
bankë nuk mund të lejoj të tregojë dobësi në ndonjërën nga këto
lëmi. Materia që shtjellohet në këtë vëllim, përfshinë materialet
e testit të Matematikës 1, i cili do të organizohet në baza të
rregullta që nga Janari i vitit 2010.
Vëll. 2 adreson disa tema më të avansuara me theks të veçant në
aplikimin në banka. Në veçanti, ky vëllim përmbledh funksionet
që përdoren në sektorin financiar, si edhe temat kryesore të
matematikës financiare. Në veçanti, janë diskutuar format e
ndryshme të interesit, si dhe njehsimet që kanë të bëjnë me
qarkullimin e të hollave kesh. Përmbajtja e këtij vëllimi duhet të
kuptohet për të përfunduar testin e Matematikës 2.
Vëll.3 është përmbledhje e kursit që do të mbahet në Akademinë e
Procreditit në Fürth. Qëllimi i tij është të ofrojë një prezentim të
shkurt të Kalkulusit, me synimin që të kuptohet aplikimi i tij në
analizën margjinale. Pjesa e dytë e këtij vëllimi përmban disa
tema të zgjedhura nga Statistika përshkruese e shpërndarjeve një
dhe dy dimensionale.
IV | F a q e Parathënie
Në bazë të ndarjes në tre vëllime, edhe materiali prezentohet në tre

përmbledhje, të cilat mund të përdoren në mënyrë të pavarur. Sigurisht,
bazat e algjebrës janë aq të rëndësishme sa që të kuptuarit e përdorimit të
ekuacioneve dhe funksioneve, janë kërkesa të domosdoshme për të
kuptuar temat e Matematikës 2 dhe të kursit në Fürth.
Përmbledhja ka për synim të definojë përmbajtjen e kursit që do të
përfshihet gjatë trajnimit. Kështu, formohet platformë të përbashkët edhe
për mësimdhënësin e edhe për pjesëmarrësit e kursit. Për vet trajnimin,
instruktorët duhet të krijojnë një pamje të përgjithshme për seksionet dhe
faqet që do t’i përfshijnë në secilin seksion. Skema, që duhet t’u jepet
pjesëmarrësve mund të duket si në vijim:
Blloku # Strukura dhe Temat Faqet
1 Hyrje dhe qëllimet e mësimit 1 – 10

2 Algjebra elementare 11 - 41
Numrat dhe veprimet
Thyesat dhe numrat dhjetor
3 Etj.
I mbetet trajnerit të përzgjedh seksionet që ai/ajo do të mbulojë,

varësisht nga njohuritë paraprake të pjesëmarrsve dhe nga ajo se sa shpejt
do të mësojnë ata. Kështu që nuk do të ishte fare e arsyeshme që të japim
ndonjë rekomandim të përgjithshëm. Përvoja ka treguar se është më mirë
të përfshihen kuptimet elementare më ngadalë por plotësisht, se sa të
synohet të paketohet sa më shumë që të jetë e mundur në një kurs të
vetëm dhe me të gjitha çmimet.
Qëllimi kryesor i përfshirjes së referencave në disa faqe specifike në tekst
është që t’u mundësohet pjesëmarrësve të shfrytëzojnë Përmbledhjen për
studimin e tyre të pavarur. Materia është përgatitur në mënyrë shumë
të kujdesshme dhe gjithpërfshirëse, dhe mund të lexohet pa ndihmën e
trajnerit. Në çdo seksion janë përfshirë shembuj të shumtë për të ilustruar
hapat që janë përshkruar. Të gjithë shembujtë e tillë janë shënjuar me
viza të dyfishta në të dy anët.
Parathënie Faqe |V
Në fund të çdo seksioni, kemi paraqitur disa ushtrime. Ushtrimet e tilla

paraqesin pjesë të domosdoshme të çfarëdo trajnimi në matematikë. Në
fakt, kryerja e ushtrimeve është e vetmja mënyrë për të mësuar
matematikën. Studentët do të jenë në gjendje që çdoherë të përcjellin
instruktorin i cili është i gatshëm për t’i motivuar dhe për t’i sqaruar
pjesëmarrësve. Por kjo është shumë larg nga të deklaruarit se ata do të
jenë automatikisht në gjendje që të aplikojnë në mënyrë të pavarur atë që
kanë mësuar. Përkundrazi, kjo aftësi vie vetëm përmes ushtrimeve të
pavarura.
Në libër, pas ushtrimeve paraqitet seksioni i rezultateve, duke u
mundësuar studentëve vet-kontrollimin e punës së tyre. Ky seksion
përmban vetëm rezultatet përfundimtare, pa ndonjë sqarim se si është
arritur deri te ato rezultate.
Ne qëllimisht jemi përcaktuar që të mos tregojmë metodën e
rekomanduar të zgjidhjes, sepse dëshirojmë të ju inkurajojmë që të
shqyrtoni metodat alternative, nëse keni marrë rezultate të pasakta.
Çdo kapitull përfundon me Testin e Progresit i dizajnuar për t’iu
mundësuar studentëve të monitorojnë progresin e tyre. Studentët duhet të
krahasojnë rezultatet e tyre me rezultatet e dhëna në seksionin përkatës
rezultateve, në fund të kapitullit tjetër. Përmbledhja nuk përmban sqarime
të detalizuara për zgjidhjet për Testin e Progresit. Studimi nënkupton
leximin e tekstit. Kështu që ne dëshirojmë të ju bindim që ta studioni
sërish atë seksion në mënyrë që vet të gjeni rezultatin e saktë.
Që të tre përmbledhjet janë përgatitur në një proces diskutimesh dhe
përmirësimesh konstante me kolegët Alois Knobloch dhe Mario Kluge,
të cilët propozuan shumë përmirësime dhe zgjerime. Përveç kësaj, shumë
studentë të mëparshëm, të cilët gjenin gabime në tekst dhe në ushtrime,
ndihmuan që teksti të përmirësohet në masë të konsiderueshme. Ne
dëshirojmë të ju falemnderojmë të gjithëve, dhe ju inkurajojmë që të
ndani përvojat tuaja me ne, duke na shkruar komentet tuaja në adresën:
ohse@procredit.com .
Ne shpresojmë se ju do të gjeni kënaqësi që të punoni suksesshëm me
këtë Përmbledhje.
VI | F a q e Parathënie
Përmbajtja F a q e | VII
Përmbajtja
1. Hyrje .................................................................. 1
1.1 Gjuha e Matematikës .................................................. 2
1.2 Si të aplikojmë Matematikën ...................................... 4
1.3 Qëllimet e mësimit ...................................................... 8
2. Algjebra Elementare ...................................... 11

2.1 Numrat ...................................................................... 13
2.1.1 Numrat dhe veprimet ..................................................... 14
Ushtrimi 2.1.1: Numrat dhe veprimet .................................. 21
Rezultatet 2.1.1: Numrat dhe veprimet................................... 23
2.1.2 Thyesat dhe numrat dhjetor ........................................... 24
Ushtrimi 2.1.2: Thyesat dhe numrat dhjetor .......................... 36
Rezultatet 2.1.2: Thyesat dhe numrat dhjetor ........................ 39
2.1.3 Përqindjet ....................................................................... 41
Ushtrimi 2.1.3: Përqindjet ..................................................... 50
Rezultatet 2.1.3: Përqindjet.................................................... 52
2.1.4 Testi i Progresit për “Numrat” ....................................... 54
2.2 Eksponentët............................................................... 57
2.2.1 Eksponentët e plotë ........................................................ 60
Ushtrimi 2.2.1: Eksponentët e plotë ...................................... 67
Rezultatet 2.2.1: Eksponentët e plotë ..................................... 69
2.2.2 Eksponentët Thyesorë .................................................... 70
Ushtrimi 2.2.2: Eksponentët thyesorë .................................... 76
Rezultatet 2.2.2: Eksponentët thyesorë ................................. 78
VIII | F a q e Përmbajtja
2.2.3 Rrënjët ........................................................................... 79

Rezultatet 2.2.3: Rrënjët......................................................... 88
2.2.4 Testi i progresit për “Eksponentët” ................................ 90
2.3 Shprehjet ................................................................... 92

2.3.1 Shprehjet e plota ............................................................ 94
Ushtrimi 2.3.1: Shprehjet e plota ........................................ 102
Rezultatet 2.3.1: Shprehjet e plota ...................................... 104
2.3.2 Shprehjet thyesore........................................................ 105
Ushtrimi 2.3.2: Shprehjet thyesore ..................................... 110
Rezultatet 2.3.2: Shprehjet thyesore ................................... 112
2.3.3 Testi i Progresit për “Shprehjet” .................................. 113
2.4 Rezultatet për Testet e Progresit ............................ 115

2.4.1 Rezultatet për Testin e Progresit për “Numrat” ........... 115
2.4.2 Rezultatet për Testit e Progresit për “Eksponentët” .... 116
2.4.3 Rezultatet për Testin e Progresit për “Shprehjet” ........ 117
3. Ekuacionet ..................................................... 119

3.1 Zbatimi i Barazimeve.............................................. 121
3.1.1 Modelimi me ekuacione............................................... 124
3.1.2 Zgjidhja ........................................................................ 128
Ushtrimi 3.1: Zbatimi i ekuacioneve ................................... 138
Rezultatet 3.1: Zbatimi i ekuacioneve .................................. 140
3.1.3 Testi i Progresit për “Zbatimin e ekuacioneve” ........... 141
3.2 Ekuacionet lineare .................................................. 143

3.2.1 Forma normale e ekuacionit linear .............................. 144
3.2.2 Zgjidhja ........................................................................ 145
Ushtrimi 3.2: Ekuacionet lineare ......................................... 149
Përmbajtja F a q e | IX
Rezultatet 3.2: Ekuacionet lineare ...................................... 151

3.2.3 Testi i Progresit për “Ekuacionet Lineare” .................. 152
3.3 Ekuacionet Kuadratike ........................................... 154

3.3.1 Format e ekuacioneve kuadratike ................................ 155
3.3.2 Zgjidhja ........................................................................ 156
Ushtrimi 3.3: Ekuacionet kuadratike .................................. 163
Rezultatet 3.3: Ekuacionet kuadratike ................................. 165
3.3.3 Testi i Progresit për “Ekuacionet Kuadratike” ............ 167
3.4 Rezultatet për Testin e Progresit (TP).................... 169

3.4.1 Rezultatet për TP “Zbatimi i ekuacioneve” ................. 169
3.4.2 Rezultatet për TP “Ekuacionet lineare” ....................... 170
3.4.3 Rezultatet për TP “Ekuacionet kuadratike” ................. 171
4. Funksionet Elementare ................................ 172

4.1 Vetitë e funksioneve ................................................ 179
4.1.1 Karakteristikat e grafikut ............................................. 180
4.1.2 Funksionet inverse ....................................................... 184
Ushtrimi 4.1: Vetitë e funksioneve ....................................... 190
Rezultatet 4.1: Vetitë e funksioneve ..................................... 192
4.1.3 Testi i Progresit për “Vetitë e funksioneve” ................ 196
4.2 Funksionet lineare .................................................. 198

4.2.1 Grafiku i funksionit linear............................................ 200
4.2.2 Vetitë e funksioneve lineare ........................................ 203
Ushtrimi 4.2: Funksionet lineare ......................................... 206
Rezultatet 4.2: Funksionet lineare ....................................... 207
4.2.3 Testi i Progresit për "Funksionet Lineare"................... 209
X|Faqe Përmbajtja
4.3 Funksionet kuadratike ............................................ 211

4.3.1 Kompletimi i katrorit ................................................... 213
4.3.2 Grafiku i funksionit kuadratik...................................... 215
4.3.3 Vetitë e funksionit kuadratik........................................ 222
Ushtrimi 4.3: Funksionet kuadratike ................................... 226
Rezultatet 4.3: Funksionet kuadratike.................................. 227
4.3.4 Testi i Progresit për "Funksionet kuadratike" .............. 230
4.4 Rezultatet për Testin e Progresit ............................ 232

4.4.1 Rezultatet për Testin e Progresit për "Vetitë" .............. 232
4.4.2 Rezultatet për TP për "Funksionet lineare " ................ 235
4.4.3 Rezultatet për TP. për "Funksionet kuadratike" .......... 239
Indeksi ...................................................................... 243

Përmbajtja F a q e | XI
Figurat
Figura 1-1: Modelimi matematikë ...................................................... 5

Figura 1-2: Zbatimi i modelimit matematikë ...................................... 5
Figura 2-1: Vargu i numrave realë ................................................... 15
Figura 4-1: Grafiku i funksionit ...................................................... 177
Figura 4-2: Pikëprerjet e një funksioni ........................................... 180
Figura 4-3: y = f(x) nuk është bijektiv, y = g(x) është bijektiv ....... 186
Figura 4-4: Dy funksione të pasqyruara në drejtëzën-45° ............. 187
Figura 4-5: Grafikët e drejtëzave .................................................... 200
Figura 4-6: Vetitë e funksioneve lineare ......................................... 201
Figura 4-7: Vizatimi i drejtëzës me formën e pikëprerjeve ............. 203
Figura 4-8: Grafiku i funksionit kuadratik ...................................... 215
Figura 4-9: Parabola normale ........................................................ 216
Figura 4-10: Parabola normale negative ......................................... 216
Figura 4-11: Parabola me kulm të transformuar .............................. 217
Figura 4-12: Hapja e parabolës ........................................................ 218
Figura 4-13: Grafiku i tre parabolave .............................................. 223
Figura 4-14: Grafiku për ilustrimin e diskutimit............................... 225
XII | F a q e Përmbajtja
Tabelat
Tabela 2.1: Përdorimi i kllapave në shprehje .................................. 19

Tabela 2.2: Përqindjet ...................................................................... 43
Tabela 2.3: Njehsimi i shprehjeve .................................................... 62
Tabela 2.4: Veprimet me kllapa ........................................................ 63
Tabela 4.1: Tabela e vlerave të një funksionit ................................ 175
Tabela 4.2: Tabela e vlerave të një parabole ................................. 214
Përmbajtja F a q e | XIII
1.1 Gjuha e Matematikës Faqe |1
1. Hyrje
Në këtë kapitull të shkurt prezentues paraqiten disa informata të
përgjithshme për matematikën dhe zbatimin e saj.
saj Është e qartë se nuk
dëshirojmë ta mësojmë matematikën për ta zotëruar.
zotëruar Ne dëshirojmë të
mësojmë të aplikojmë matematikën në problemet reale, reale me të cilat
ballafaqohemi në jetën tonë të përditshme në bankat tona.
tona
1. Hyrje
1.1 Gjuha e
matematikës
1.2 Si ta aplikojmë
matematikën
1.3 Qëllimet e
mës
mësimit
Në mënyrë që të përdorim matematikën si mjet,

mje duhet që problemet tona
të përditshme t’i bëjmë të “kuptueshme” për matematikanët.
matematikanët Kjo
nënkupton se duhet të mësojmë gjuhën e tyre, tyre për të komunikuar
problemet tona. Mbase mund të duket e çuditshme ta klasifikojmë
matematikën si “gjuhë”, por posa të pajtohemi
paj se matematika e ka
fjalorin dhe gramatikën e vet dhe të shqyrtojmë përvojën praktike të të
mësuarit dhe zbatuarit të matematikës, ngjashmëritë bëhen shumë
evidente.
2|Faqe 1. Hyrje
Në seksionin e dytë dëshirojmë të tregojmë aplikimin e matematikës.

Përkthimi dhe përdorimi i veglave të qëlluara nga veglëria e matematikës
varet shumë nga përvoja. E vetmja mënyrë për t‘u përmirësuar është që
këta hapa të praktikohen sa më shpesh që të jetë e mundur.
Përfundimisht, dëshirojmë të theksojmë qëllimet e kësaj përmbledhje dhe
kurseve në algjebrën elementare dhe funksionet. Ne jemi të bindur se çdo
person që punon në ndonjë bankë ose në përgjithësi në sektorin financiar
duhet të ketë bazë solide në disa lëmi fundamentale të matematikës. Kjo
përmbledhje i grupon këto lëmi dhe qëllimet përkatëse të mësimit në pesë
kapituj: Algjebra Elementare, Ekuacionet, Funksionet, Vlera Kohore e
Parasë, dhe Statistika.
1.1 Gjuha e Matematikës

Secili që ka mësuar ndonjë gjuhë të huaj e di se të mësuarit është proces
me faza të ndryshme dhe vështirësi. Në fillim, duhet të mësojmë fjalorin,
që do të thotë se duhet të familjarizohemi me fjalët dhe kuptimet e tyre.
Pastaj, kur të mësojmë fjalë të mjaftueshme, ne fillojmë t’i lidhim ato për
të formuar fjali, që në fakt nënkupton se ne mësojmë të zbatojmë disa
rregulla të caktuara. Këto rregulla kanë evoluar me kohë, në bazë të
strukturës së përgjithshme. Karakteri i tyre normativ siguron se
konstruktimi i fjalëve = fjalive kuptohet nga të gjithë. Kështu, këto
rregulla duhet të pranohen nga të gjithë. Dhe përfundimisht kemi mësuar
se si ta përdorim gjuhën në mënyrë aktive. Çdokush që ka mësuar një
gjuhë si lëndë “teorike” në shkollë, ku fjalori dhe gramatika janë mësuar
deri në detelet më to vogla, nga përvoja e di se kjo nuk është as për së
afërmi e mjaftueshme për të qenë në gjendje për të komunikuar në
mënyrë adekuate. Kështu pra, duhet të mësojmë se si të aplikojmë gjuhën
në mënyrë aktive.
Në gjuhësi, termat që përdoren për të përshkruar tre fazat janë:
Semantika = studimi i kuptimit të fjalëve → Semantika si nëndegë e
gjuhësisë (semantika gjuhësore) studion kuptimin e shenjave gjuhësore.
Gramatika = studimi se si fjalët lidhen për të formuar fjalitë → Në
kuptimin më të ngushtë, gramatika – ose morfosintaksa – është të
studiuarit e strukturës së fjalëve (morfologjia) dhe të fjalive (sintaksa).
1.1 Gjuha e Matematikës Faqe |3
Pragmatika = studimi se si kuptohet gjuha → Në gjuhësi, kjo paraqet

studimin dhe përdorimin e gjuhës në situata të ndyshme.
Matematika gjithashtu është një gjuhë, dhe në fakt në shoqërinë
moderne është një gjuhë që po bëhet gjithnjë e më tepër e rëndësishme.
Unë nuk mund ta përdorë atë për të shkruar poezi ose prozë, për të
mbajtur fjalime, ose për të komentuar ndonjë ngjarje sportive, por mund
ta përdorë atë për të përshkruar disa marrëdhënie, për të karakterizuar
strukturat ose për të krijuar modele të fenomeneve reale. Nëse përdorimi
i matematikës është i mundshëm e madje edhe i domosdoshëm, atëherë
rrjedhë se matematika jo vetëm që është një gjuhë ndërkombëtare që
kuptohet në gjitha vendet e botës, por është në të njëjtën kohë një mjet i
fuqishëm për të na mundësuar përshkrimin e marrëdhënieve të shkallës
më të lartë të kompleksitetit.
Në fakt, matematika është e strukturuar në të njëjtën mënyrë si edhe
ndonjë gjuhë që flitet. Ajo përbëhet nga:
Numrat, simbolet dhe operatorët → Këto shenja formojnë fjalorin e
matematikës. Duhet të dijmë kuptimin e tyre në mënyrë që të kuptojmë
substancën e asaj çka ato shprehin.
Shprehjet, veprimet, rregulalt dhe algoritmet → Këto formohen duke
kombinuar elementet themelore dhe paraqesin fjalitë e matematikës.
Gramatika është bashkësi normative e rregullave të cilat sigurojnë se të
gjithë e kuptojnë “matematikën” në të njëjtën mënyrë.
Aplikimi në formë të kalkulimeve, grafikëve, modeleve, teoremave →
Këto forma përdoren për të komunikuar dhe për të apikuar matematikën.
Pikërisht përmes tyre, praktikanti do të matë frytshmërinë e gjuhës së
“matematikës”.
Kur ne mësojmë një gjuhë, në përgjithësi ne kemi qëllimet për të. Për
shembull, ne mësojmë gjuhën Angleze për të qenë në gjendje të
komunikojmë me sa më shumë njerëz në botë, ose për shkak se është
gjuhë zyrtare për kompanin në të cilën punojmë, ose sepse dëshirojmë të
lexojmë literaturën Angleze në origjinal. Por çka do të ishte qëllimi i të
mësuarit të “matematikës”? Pse matematika është e vetmja lëndë që
mësohet në sistemet shkollore në çdo vend të botës? Cilat janë
përparësitë e matematikës si gjuhë, le të themi ndaj gjuhës Latine, ose
ndonjë gjuhe aktive moderne?
Le të përpiqemi të përgjigjemi në pyetjet e mësipërme.
4|Faqe 1. Hyrje
1.2 Si të aplikojmë Matematikën

“Aplikimi i matematikës” në përgjithësi nënkupton: përdorimin e
instrumenteve matematike që posedojmë për të përshkruar, sqaruar dhe
zgjidhur problemet reale.
Para se të përshkruajmë procedurën elementare për aplikimin e
matematikës, le të shqyrtojmë dy shembuj të thjeshtë.
Shembulli 1: Shishja dhe kapaku i saj së bashku peshojnë 204g. Pesha e
shishes është për 200g më e madhe se e kapakut.
Sa peshon shishja?
Shembulli 2: Vitin tjetër Ana do të jetë tre herë më e moshuar se sa
ishte Lusi para dy vitesh; pas katër vitesh, Lusi do të jetë
gjysmë herë më e moshuar se sa ishte Ana para tre vitesh.
Sa vite kanë tani Ana dhe Lusi?
Së pari përpiquni të përgjigjeni në dy pyetjet e mësimërme. Ju mund të
jeni në gjendje të mendoni për përgjigjen në mënyrë spontane; mbase ju
mund të provoni të gjeni zgjidhjen përmes provave dhe gabimeve.
Mbase mund të arrini shpejt tek përgjigja e pyetjes së parë, thjeshtë duke
menduar për të, apo edhe duke provuar përgjigjet në mënyrë sistematike,
por shembulli i dytë është mjaft kompleks sa që virtualisht është e
pamundur të zgjidhet përmes provave dhe gabimeve.
Kjo është situata kur matematika mund të na ndihmojë. Në mënyrë që të
përdoret si metodë e zgjidhjes së problemit, nuk mjafton të dijmë
metodat e kalkulimit, veprimet, algoritmet dhe teoremat – ose në fakt
vërtetimet. Kështu, së pari duhet të jemi në gjendje të përshkruajmë
situatën ekonomike, fizike, sociologjike ose politike në atë mënyrë që të
mund të qaset nga matematikanët, si një mjet analitik ose metodë për
zgjidhjen e problemit. Për këtë arsye, është esenciale që të jemi në
gjendje të përkthejmë problemin e përshkruar verbal në gjuhën e
matematikës, të konvertohet ajo në atë formë që lejon të zbatojmë
analizën matematike. Rezultati i këtij transformimi mund të përshkruhet
si një model i gjendjes aktuale. Nëse e përdorim vargun e veglave
matematike në dispozicion, ne arrijmë tek “modeli matematikor” i
problemit real.
1.2 Si të aplikojmë Matematikën Faqe |5
Modeli matematik, p.sh.

Problemi nga
bota reale Modelimi y = f ( x)
x2 − 2x + 4 = 0
n −1
1 − qn
∑ q j
=
1− q
j =0
Figura 1-1: Modelimi matematikë
Në modelin matematikë, relacionet që lidhen me problemin real janë

përshkruar përmes funksioneve, ekuacioneve dhe formulave. Problemi
nga bota reale përkthehet në gjuhën e “matematikës” në mënyrë që të
jemi në gjendje të përdorim metodat matematike të analizimit dhe
zgjidhjes së problemit.
Nëse modeli matematikë përshkruan në mënyrë korrekte karakteristikat
esenciale të problemit të botës reale, zgjidhja e problemit matematikë
duhet të ofrojë një opcion për t’u marrë me problemet reale. Nëse ky nuk
është rasti, atëherë disa cilësi të modelit matematikë duhet të hiqen
dhe/ose modeli duhet të rishqyrtohet.
Modeli matematik, p.sh.

Problemi nga
bota reale Modelimi y = f ( x)
x2 − 2 x + 4 = 0
n −1 n
j 1− q
∑ q =
1− q
j =0
A paraqet zgjidhja e Zgjidheni

Po Modelit Matematik Jo Modelin
zgjidhje të Problemit Matematik
nga Bota Reale?
Zgjidhja e
Modelit
Matematik
Figura 1-2: Zbatimi i modelit matematikë

6|Faqe 2. Algjebra elementare
Bazuar në dy shembujtë e përshkruar në fillim të këtij seksioni, ne tani do

të demonstrojmë pse modeli matematikë paraqet qasje të arsyeshme për
të zgjidhur problemin.
Shembulli 1: Madhësitë që problemi kërkon të shqyrtojmë - zakonisht
në formë të pyetjeve – tani definohen si të panjohura (=
variabla). Për shembull, le të themi se
b = pesha e shishes
c = pesha e kapakut.
Duke përdorur këto variabla tekstin e problemit mund ta
përkthejmë në ekuacione matematike:
Shishja + kapaku së bashku peshojnë 204g: b + c = 204
Shishja peshon 200g më tepër se kapaku: b = c + 200
Kështu, modeli matematikë që përshkruan plotësisht
faktet e dhëna në problem përbëhet nga dy ekuacione me
dy të panjohura.
Pas disa kalklumimeve, vijmë tek zgjidhja: b = 202 dhe
c=2
Kjo zgjidhje plotëson të dy kushtet e dhëna në shembull.
A e keni edhe ju të njëjtën zgjidhje? Shumë persona morën
rezultat të gabuar kur menduan për një kohë të shkurtë për
shembullin; dhe vetëm pasi menduan më gjatë për të,
arritën tek rezultati i saktë.
Gjersa pyetja e parë mund të merr përgjigje për një kohë relativisht të
shkurtë të të menduarit, kjo qasje nuk mund të zbatohet në pyetjen e dytë.
1.2 Si të aplikojmë Matematikën Faqe |7
Shembulli 2: Çka kërkohet në problem? Çka dëshirojmë të caktojmë?

Duhet të caktojmë moshën e Anës dhe Lusit të shprehur në
vite. Kështu kemi vendosur që
xa = mosha e Anës në vite
xl = mosha e Lusit në vite
Tani le ta përkthejmë problemin:
Vitin tjetër Ana do të jetë tre herë më e moshuar se sa
ishte Lusi para dy vitesh:
→ ( xa + 1) = 3 ⋅ ( xl − 2)
Pas katër vitesh, Lusi do të jetë për gjysmë e moshuar sa
ishte Ana para tre vitesh:
→ ( xl + 4) = 12 ⋅ ( xa − 3)
Kështu, ne sërish kemi modelin matematikë që përbëhet
nga sistemi i ekuacioneve me dy ekuacione dhe dy të
panjohura.
Përgjigja është: xl = 18 dhe xa = 47
Nëse kontrollojmë përgjigjen do të shohim se të dy kushtet
plotësohen.
Shembulli i problemit të dytë në veçanti tregon se sa efektiv mund të jetë
modelimi matematikë. Posa të kemi formuluar modelin që përshkruan në
mënyrë adekuate situatën, ne mund të aplikojmë metodën kuantitative
për ta analizuar atë dhe pastaj do të jetë e lehtë për caktuar zgjidhjen e
problemit të dhënë. Megjithatë, duhet të pranohet se formulimi i modelit
që përshkruan saktësisht gjendjen reale të problemit është zakonisht pjesa
më e vështirë e detyrës.
8|Faqe 2. Algjebra elementare
1.3 Qëllimet e mësimit

ProCredit është bankë. Ne synojmë të këshillojmë klientët tanë, dhe mbi
të gjitha ne dëshirojmë që atyre t’u japim këshilla korrekte dhe
transparente. Për të bërë këtë, është e domosdoshme të dijmë kuptimet
elementare nga algjebra dhe disa kuptime nga funksionet.
Shumë nga ju do të thoni: “Por ne kemi kompjuterët dhe kalkulatorët.”
Kjo është e saktë, dhe tani softueri mund të kryej të gjitha njehsimet deri
në centin e fundit. Megjithatë, ekzistojnë disa lloje të gabimeve: për
shembull, ju mund të shënoni shifrën e gabuar. Në këtë rast, ju duhet të
jeni në gjendje të gjykoni nëse rezultati është i pranueshëm apo jo.
Ju mund të gjendeni në situatë të tillë që duhet të këshilloni dikë dhe të
mos keni me vete kalkulatorin apo laptopin. Çka do t’i thonit shokut tuaj,
për shembull, nëse ai ju ndal në rrugë dhe ju pyet se sa do të kushtojë
kredia e tij, ose sa do të jetë shkalla efektive e interesit për një depozitë
kursimi?
Në punën tonë të përditshme, me ose pa klientë, me ose pa kolegë, me
ose pa anëtarë të stafit: detalet esenciale të biznesit bankar bazohen në
trajtimin e variablave kuantitative, figurave dhe veprimeve. Kështu që
është esenciale të dijmë:
• elementet e algjebrës,
• disa funksione dhe vetitë e tyre që janë të rëndësishme për bankat,
• disa aspekte të statistikës, dhe
• njohuri mbi biznesin për huazimin dhe deponimin.
Kjo është arsyeja që në këtë kurs ne do të fillojmë të mësojmë pjesë të
mjaftueshme të fjalorit. Ne do të familjarizohemi me konceptet
fundamentale të algjebrës, siç janë numrat dhe operatorët, dhe në veçanti
gjithashtu thyesat dhe eksponentët (apo treguesit), si edhe se si të
kombinohen ato për të formuar shprehje algjebrike.
Në jetën tonë të përditshme dhe në punën tonë, sasitë shpesh krahasohen
mes vete. Në matematikë, kjo në përgjithësi sjell tek ekuacionet të cilat
duhen zgjidhur.
Forma më e rëndësishme e një ekuacioni në matematikë është funksioni,
përmes të cilit marrëdhënia në jetën reale mund të përshkruhet në
1.3 Qëllimet e të mësuarit Faqe |9
modelin matematikë. Në këtë Vëllim, ne fillojmë me diskutimin e

rëndësisë së funksioneve, vetive të tyre si dhe do të studiojmë disa
funksione elementare. Në Vëllimin 2, që merret me disa tema më të
avansuara, do të paraqesim funksionet eksponenciale dhe logaritmike.
Ato njihen si funksione “transcendente”, që mbase mund të tingëlloj si
diçka teorike. Megjithatë, ato mbase janë funksionet më të rëndësishme
në ekonomi e madje edhe më esenciale në veprimtaritë bankare.
Në bankë, shkalla e interesit luan rol shumë të rëndësishëm: njehsimi i
kthimit mbi kapitalin kërkon që gjatë punës sonë me shprehje algjebrike
të përqëndrohemi veçanërisht tek eksponentët. Proceset e rritjes që
rezultojnë nga interesi i përbërë përshkruhen përmes të ashtuquajturave
funksione eksponenciale, të cilat në mënyrë të natyrshme luajnë rol të
rëndësishëm në përshkrimin e problemeve në lëmin e matematikës
financiare.
Për shkak të kthimit mbi kapitalin, vlera e kapitalit varet nga koha, dhe
për shkak të aplikimeve financiaro-matematike shpesh iu referohemi si
“vlera kohore e parasë”. Në këtë kurs, do të përshkruhen temat të cilat në
mënyrë të drejtpërdrejtë kanë të bëjnë me aplikimin në bankë, si dhe
parimet fundamentale të interesit, depozitave dhe kredive.
Përfundimisht, Vëllimi 3, që mund të karakterizohet si “aplikim i
matematikës në banka dhe financa”, i dedikohet kalkulusit dhe
fundamenteve të statistikës përshkruese. Është një hyrje elementare në
metodat statistike të përshkrimit, prezentimin dhe llogaritjet me bashkësi
të mëdha të të dhënash. Meqë bankat çdoherë kanë të bëjnë me shumë të
dhëna që kanë të bëjnë me klientët, llogaritë dhe portofolet, është e qartë
se kemi nevojë të kuptojmë konceptet relevante.
Grafiku në faqen tjetër tregon temat që do të përfshihen në këtë
përmbledhje. Ato janë të dizajnuar të mësohen në dy kurse, i pari merret
me kuptimet themelore të algjebrës dhe funksioneve. Në Vëllimin e dytë,
këto instrumente aplikohen në probleme specifike financiare në banka.
Çdo seksion përmban disa ushtrime. Për të ju mundësuar të kontrolloni
rezultatet tuaja, rezultatet përfundimtare janë dhënë në fund të çdo
kapitulli. Në shumicën e rasteve, jepen vetëm rezultatet, dhe jo edhe
metoda e njehsimit. Ne qëllimisht jemi përcaktuar të mos tregojmë
metodën që rekomandohet për zgjidhje, sepse në rast se keni marrë
rezultat të gabuar dëshirojmë të ju inkurajojmë që të shqyrtoni metoda
alternative.
10 | F a q e 2. Algjebra elementare
Algjebra Elementare, Matematika Financiare,

Kalkulusi dhe Statistika
Vëll.1: Algjebra
1. Hyrje
Elementare 2. Algjebra Elementare 3. Ekuacionet
4. Funksionet Elementare
Vëll.2: Matematika
1. Hyrje
Financiare
2. Funksionet 3. Vlera kohore e

Speciale parasë
Vëll.3: Kalkulusi
1. Hyrje
dhe Statistika
2. Kalkulusi
3. Elementet e 4. Shpërndarjet dy
Statistikës dimensionale
Megjithatë, në shtojcë ju do të gjeni zgjidhjet komplete. Përdore këtë

informatë me kujdes, sepse e vetmja mënyrë për të perfeksionuar gjuhën
e “Matematikës” është aplikimi i saj dhe të fituarit e përvojës së plotë për
modelimin dhe zgjidhjen e problemeve.
2.1 Numrat F a q e | 11
2. Algjebra Elementare

Vëll.1: Algjebra
1. Hyrje
Elementare
2. Algjebra Elementare 3. Ekuacionet
Parakushtet: Nuk nevojitet kurrfarë njohurie paraprake nga

matematika, kërkohet vetëm gatishmëria juaj për të
kuptuar bazat e matematikës bankare.
Në përgjithësi, juve mbase do të ju kujtohet
matematika që keni ushtruar në shkollë. Megjithatë,
nga ju presim pjesëmarrje intensive në trajnim. Kjo
përmbledhje është e strukturuar në atë mënyrë që
lënda mund të përcillet individualisht duke kryer
ushtrimet dhe pyetjet e testeve. Gjithashtu, në fund
të përmbledhjes janë dhënë zgjidhjet e detalizuara
për të ju mundësuar të kontrolloni progresin tuaj.
Qëllimet e mësimit: Që të jeni të gatshëm të aplikoni matematikën
duhet që problemet të përkthehen në gjuhën e
matematikës, kështu që ato të mund të trajtohen
matematikisht.
Në këtë aspekt, pritet që ju të arrini besueshmëri në
kalkulimet ose veprimet me numra dhe simbole pa
ndihmën e kompjuterëve dhe kalkulatorëve. Po ashtu
është shumë me rëndësi të jeni relativisht të sigurtë
të dini nëse rezultati i fituar është apo nuk zgjidhje e

problemit. Kështu që ju duhet të gjykoni vet në mes
të zgjidhjes bindëse dhe asaj jobindëse.
Algjebrës shpesh i referohemi si “aritmetika e përgjithësuar”. Ajo është
degë e matematikës e cila në kuptimin më të gjerë merret me veprimet
aritmetike si mbledhja, zbritja, shumëzimi dhe pjesëtimi, të kryera me
numra specifik. Emri “algjebër” është derivuar nga Latinizimi i emrit të
matematikanit Persian Al-Chwarizmi, i cili jetoi rreth vitit 800 të erës
sonë dhe i cili ka përshkruar disa principe fundamentale.
Gjersa “aritmetika” merret me njehsimet me numra (2, 4, 6, etj.), algjebra
i zgjeron këto aktivitete për t’u marrë me simbole të cilat shërbejnë si
variabla dhe parametra. Ndonëse ka vetëm dallime të vogla në mes
veprimeve me numra dhe atyre me simbole, edhe më tëj është për t’u
habitur se si shumë studentë nuk kanë fare problem për të kryer njehsime
të shprehjeve si kjo në vijim:
2 ⋅ (4 − 2) 4 − 1 2 ⋅ 4 − 14
− + =
2⋅4 + 2 4 4 +1
por që ngatërrohen kur numri 4 zëvendësohet me simbolin x:
2 ⋅ ( x − 2) x − 1 2 ⋅ x − 1x
− + =
2⋅ x + 2 x x +1
Simboli x në shprehjen e dytë është zëvendësim për ndonjë numër të
panjohur. Meqë ai mund të ndryshojë, ky simbol quhet variabël
(ndryshore). Ndonëse të gjitha veprimet dhe rregullat janë të njëjta,
pavarsisht nëse kryhen njehsime me numra ose me simbole, përdorimi i
këtyre të fundit shpesh perceptohet si i vështirë, sepse simbolet janë më
abstrakte.
Në anën tjetër, duhet të kemi në mendje se një karakteristikë përbërëse e
matematikës është abstraksioni nga rasti specifik në atë të përgjithshëm
ose nga rasti i veçantë në atë të përgjithshëm. Kështu, përmes këtij
kapitulli kemi për qëllim të mësohemi me përdorimin e simboleve në
shprehjet matematike dhe të përdorim ato për të gjetur zgjidhjet e
problemeve reale. Do të shyqrtojmë disa nga veprimet e rëndësishme
algjebrike që mësohen në shkollë. Materiali mund të studiohet në mënyrë
sistematike para fillimit të pjesës tjetër të këtij manuali ose ai mund të
përdoret sipas nevojës.
2.1 Numrat
2.1 Numrat 2.2 Eksponentët 2.3 Shprehjet
Numrat & Eksponentët Shprehjet e

veprimet e plotë plota
Thyesat & Exponentët Shprehjet

numrat dhjetor thyesorë thyesore
Përqindjet Rrënjët
Parakushtet: Nuk
uk nevojitet ndonë paranjohuri e veçantë.
Qëllimet e mësimit: Gjuha e matematikës përdorë
përdor numrat dhe simbolet.
Numrat janë zhvilluar dhe përdorur nga Babilonasit.
Babilonasit
Numrat janë të lidhur mes vete përmes
pë veprimeve.
Kjo sjell deri tek paraqitja e shprehjeve, të cilat për
shkak të rregullave të algjebrës mund të jenë të
arbitrarisht të komplikuara.
komplikuara Është një parakusht i
qartë se për aplikimin e matematikës duhet që këto
rregulla fundamentale të aplikohen
aplikohe në mënyrë
korrekte.
Koncepti i rregullave të aritmetikës dhe algjebrës do
të zgjerohet përmes simboleve, variablave dhe
parametrave. Shikuar në tërësi, rregullat matematike
janë bazat e gramatikës matematike. Nëse ato

aplikohen si duhet, çdo deklaratë mund të kuptohet
nga secili person anë e kënd botës – në Kinë, Rusi,
Gjeorgji ose Tajlandë edhe pse këto vende përdorin
karaktere të ndryshme alfabetike.
2.1.1 Numrat dhe veprimet

Fjala bashkësi në matematikë përdoret me të njëjtin kuptim si edhe në
ndonjë gjuhë të folur. Bashkësia është grumbull objektesh ose
elementesh me veti të përbashkta.
Në këtë kontekst, është e zakonshme që të përdorim simbole për bashkësi
të ndryshme numerike:
N bashkësia e numrave natyrorë; numrat për numërim: 1, 2, 3, …
Z bashkësia e numrave të plotë; numrat natyrorë, numrat e kundërtë
me ta dhe zero: …,-2, -1, 0, 1, 2 …
Q bashkësia e numrave racional, të cilët mund të paraqiten si a , ku
b
a, b janë numra të plotë dhe b ≠ 0 . Një karakterizim tjetër i
numrave racional është se paraqitja decimale e tyre ose është
periodike ose ndërpritet: 79 ; 0.25; 0.236236
I bashkësia e numrave iracional, të cilët mund të paraqiten vetëm

përmes numrave decimal jo përsëritës dhe jo përfundimtar:
2; π = 3.14159265359...; e = 2.71828182846...
R bashkësia e numrave realë përbëhet nga numrat racional dhe
iracional.
Marrëdhënia ndërmjet bashkësive të ndryshme të numrave mund të
paraqitet si në vijim:
Numrat natyroré.
+ zero = Numrat e ploté
+ Numrat negativ + = Numrat racionalé
Thyesat + = Numrat realé
Numrat iracionalé
Nëse vizatojmë drejtëzën si më poshtë, kuptojmë se çdo numri real i

korrespondon saktësisht një pikë në drejtëz dhe anasjelltas. Kjo drejtëz
quhet drejtëza numerike. Zero zakonisht asociohet me origjinën.
-2 3 Numrat
realë
-9/4 -1 0 1 2 π
Figura 2-1:Vargu i numrave realë
Tani do të shqyrtojmë disa nga vetitë elementare të sistemit të numrave

realë, që na mundësojnë të konvertojmë shprehjet algjebrike të llojit që
pamë në fillim të këtij kapitulli, në shprehje ekuivalente. Këto veti
elementare quhen aksioma dhe duhet që të merren parasysh gjatë
transformimit të shprehjeve algjebrike.
VETITË ELEMENTARE TË NUMRAVE REALË

Le të jenë x, y, z numra të çfarëdoshëm realë. Shënojmë: x, y, z ∈ R
dhe lexojmë x, y, z “janë elemente të bashkësisë së numrave realë” .
VETITË E MBLEDHJES
Mbyllja: x + y është element i vetëm në R.
Vetia asociative: ( x + y ) + z = x + ( y + z )
Vetia komutative: x + y = y + x
Identiteti: 0 është identiteti në lidhje me mbledhjen:
0+ x = x+0 = x
Inversi: Për çdo x∈R, −x është inversi i tij i vetëm i tillë që
x + (− x) = (− x) + x = 0
VETITË E SHUMËZIMIT
Mbyllja: x ⋅ y është element i vetëm në R
Vetia asociative: ( x ⋅ y ) ⋅ z = x ⋅ ( y ⋅ z )
Vetia Komutative: x ⋅ y = y ⋅ x
Identiteti: 1 është identiteti në lidhje me shumëzimin:
1 ⋅ x = x ⋅1 = x
Inversi: Për çdo x ∈ R të tillë që x ≠ 0 , 1x është inversi i tij i

vetëm i tillë që x ⋅ ( 1x ) = ( 1x ) ⋅ x = 1
VETIA E KOMBINUAR
Vetia distributive: ( x + y ) ⋅ z = x ⋅ z + y ⋅ z dhe x ⋅ ( y + z ) = x ⋅ y + x ⋅ z
Nga aksiomat e mësipërme konkludojmë se:
Le të jenë x dhe y numra të çfarëdoshëm realë.

• −(− x) = x
• x ⋅ (− y ) = −( x ⋅ y ) = (− x) ⋅ y
• (− x) ⋅ (− y ) = x ⋅ y
x −x x
• − = = për y ≠ 0
y y −y
−x x
• = për y ≠ 0
−y y
KUJDES:
Le të jenë x dhe y numra të çfarëdoshëm realë:
• 0⋅ x = x ⋅0 = 0
0
• = 0 për y ≠ 0
y
• x ⋅ y = 0 implikon që ose x = 0 ose y = 0 ose të dya x = y = 0
• Pjesëtimi me 0 nuk lejohet kurrë.
VEPRIMET ME NUMRA
Nëse veprimet janë të përziera në shprehjet algjebrike, ndonjëherë nuk
është e lehtë të ruhet rendi i vargut të veprimeve. Gjatë njehsimit të
shprehjeve komplekse që përmbajnë disa veprime të ndryshme, është
vështirë të vendoset se cili veprim duhet të kryhet së pari. Me fjalë të
tjera, vargu ose prioriteti i veprimeve duhet të jetë i qartë dhe jo
dykuptimshëm.
Rregullat e njehsimeve duhet të jenë të qarta; nuk duhet të ketë asnjë
dyshim se si të interpretohet shprehja. Me fjalë të tjera, studentët në Ganë
dhe ata në Mozambik duhet të jenë në gjendje të njehsojnë detyrën në të
njëjtën mënyrë dhe të arrijnë tek i njëjti rezultat.
Në mënyrë që të përpilojmë një shprehje algjebrike shpesh është e
domosdoshme të përdoren kllapat. Çdo dyshe e kllapave duhet të
përmbaj shprehje që duhet të trajtohet si e vetme. Kjo nënkupton se çdo
dyshe e kllapave në një shprehje reduktohet në ndonjë lloj simboli të
krahasueshëm me ndonjë numër ose ndonjë variabël. Çdo veprim i
aplikuar në kllapa duhet të interpretohet si një veprim në tërë
përmbajtjen.
SHEMBUJ
1. 2 + 4 ⋅ 3 = 2 + 12 = 14 por: (2 + 4) ⋅ 3 = 6 ⋅ 3 = 18
2. 2 ⋅ 3 − 3 ⋅ 4 + 5 = 6 − 12 + 5 = −1 por: ( 2 ⋅ 3 − 3 ) ⋅ (4 + 5) = 3 ⋅ 9 = 27
Që të dy shprehjet në dy shembujt paraprak mund të njehsohen në

mënyrë të qartë, duke dhënë kështu rezultate të ndryshme.
Kështu është shumë me rëndësi që të dizajnojmë shprehje të tilla që
• Procedura e njehsimit të sjell tek rezultati i dëshiruar, dhe
• Të mos ketë mundësi për interpretime dykuptimëshe.
Nëse në ndonjë shprehje ka shumë pjesë të cilat duhet të ndahen me
kllapa, ka kuptim që të përdorim disa lloje të kllapave për të bërë të qartë
se cila kllapë mbyllëse i takon cilës kllapë hyrëse.
• Kllapat e vogla: ( )
• Kllapat e mesme: [ ]
• Kllapat e mëdha: { }
Gjatë përdorimit të tyre duhet të sigurohemi se të gjitha kllapat paraqiten
në dyshe. Kjo siguron që vlera e çdo shprehje në kllapa është e qartë.
Përveç kësaj ekzistojnë rregullat se si të njehsohet shprehja që përmban
kllapa:
NJEHSIMI I SHPREHJEVE
Nëse e njehsoni një shprehje algjebrike me disa lloje të veprimeve duhet
të jeni shumë të kujdesshëm për të kryer veprimet sipas renditjes
korrekte: Ekzistojnë dy rregulla kryesore:
1. Shprehjet që përmbajnë kllapa duhet të njehsohen nga brenda –
jashtë. Kjo nënkupton se të gjitha veprimet brenda kllapave duhet
të kryhen para se të vazhdohet me kryerjen e veprimeve jashtë
kllapave.
2. Veprimet si shumëzimi dhe pjesëtimi kanë përparësi para
veprimeve mbledhje dhe zbritje. Kjo nënkupton se në të njëjtin
nivel të veprimeve së pari duhet të njehsohet prodhimi dhe herësi
e pastaj shuma.
Sugjerohet që të përdorim sa më shumë kllapa që të jetë e mundur. Është

më mirë që ato të përdoren më shpesh sesa më rrallë. Harresa e ndonjë
kllape shpesh krijon shprehje të ndryshme, kështu që rezultati në të

shumtën e rasteve është gabim!
Thyesa ose simboli ‘/’ zëvendëson kllapat në shprehje.
Shprehja vijuese është shembull se si kombinimi i disa veprimeve
algjebrike në një shprehje mund të shkaktojë konfuzion:
−2 + 3 ⋅ 4 2 ⋅ ( −1 − 3) 5 ⋅ 4 − 4 ⋅ 2
− +
−5 4 3
Tabela e mëposhtme tregon vargun e hapave të llogaritjes dhe jep
sqarime në raport me rregullat e mësipërme:
Hapat −2 + 3 ⋅ 4 2 ⋅ (−1 − 3) 5⋅4 − 4⋅2 Komentet

− +
−5 4 3
1 –1 – 3 = –4 Së pari lirohemi nga

kllapat.
2 3 ⋅ 4 = 12 2 ⋅ (−4) = −8 5 ⋅ 4 = 20 Shumëzimi para
4⋅ 2 = 8 mbledhjes
3 –2+12=10 20–8=12 Shumat në numërues
4 10 −8 12 Thyesa konsiderohet
= −2 = −2 =4
−5 4 3 si kllapë: së pari
duhet të njehsohen
thyesat
5 −2 − ( −2) + 4 = 4 Ky është rezultati.
Tabela 2.1: Përdorimi i kllapave në shprehje

KUJDES – GABIMET E ZAKONSHME

• Largimi i kllapave
3 − (4 + 2) ≠ 3 − 4 + 2
−6 ⋅ (2 − 4) ≠ −6 ⋅ 2 − 6 ⋅ 4
• Kryerja jo korrekte e veprimit të shumëzimit dhe mbledhjes
3⋅ 4 + 5 ≠ 3⋅ 9
USHTRIMI 2.1.1: NUMRAT DHE VEPRIMET
Rezultatet gjenden menjëherë pas detyrave. Aty keni vetëm rezultatet

përfundimtare, duke ju lejuar ju që të krahasoni rezultatet tuaja me ato që
kemi dhënë ne.
Ne qëllimisht jemi përcaktuar të mos e paraqesim metodën që
rekomandojmë sepse dëshirojmë të ju inkurajojmë në shqyrtimin e
metodave alternative, në rast se keni marrë rezultat të gabuar.
1. Të kompletohen ekuacionet vijuese në raport me rregullën e
dhënë:
a) Vetia Komutative: x⋅y =
b) Vetia Asociative: ( x + y) + z =
c) Vetia Distributive: x⋅ y + z⋅ y =
d) Vetia Asociative: x ⋅ ( y ⋅ z) =
e) Vetia Komutative: x+ y =
f) Vetia Komutative: x− y =
2. Të caktohen elementet inverse në raport me vetinë e dhënë:

a) Mbledhja: {1, 2, 4, 8, 16}?
b) Shumëzimi: {−1, 1, 2 3}?
3. Njehsoni:
−1
a) − (−3) = b) = c) −2 ⋅ ( −4) =
3
−2 9
d) 4 ⋅ [ ( −2) − ( −3) ] = e) = f) =
−5 −3
4. Njehsoni:
0 3
a) 0 ⋅ ( − 3) = b) = c) =
4 0
0
d) = e) 0 ⋅ (0) =
0
5. Njehsoni:
 2 ⋅ (3 − 4) − 6 ⋅ (2 − 4) 
a)  − 4⋅6 + 4 =
 3 
{[(2 − 3) ⋅ 5 + 4] ⋅ 2 + 3} ⋅ 4 + 10
b) +8 =
7
c) {[5 − 3] ⋅ [ 2 − ( −4) ] + (16 − [( −3) ⋅ ( −2) ])} ⋅ 3 =

 (7 − 3) ⋅ 2 + 2 
 −8 
5 + 7⋅2

 −3 
d)   =
6
REZULTATET 2.1.1: NUMRAT DHE VEPRIMET
1. Rregullat e veprimeve
a) Vetia komutative: y⋅x
b) Vetia Asociative: x + ( y + z)
c) Vetia distributive: y ⋅ (x + z)
d) Vetia asociative: y( x ⋅ z)
e) Vetia komutative: y+x
f) Vetia komutative: −y + x
 1 1
2. a) {−1, −2, −4, −8, −16} b) −1,1, , 
 2 3
1
3. a) 3 b) − c) 8
3
2
d) 4 e) f) −3
5
4. a) 0 b) 0 c) ∞
d) e pacaktuar e) 0
5. a) 0 b) 10 c) 66
d) 3
2.1.2 Thyesat dhe numrat dhjetor

Tashmë numrin racional e kemi përkufizuar si thyesë të dy numrave të
plotë. Po ashtu, në seksionin paraprak, në shembuj dhe ushtrime të
ndryshme i kemi përdorur thyesat. Në këtë seksion do të mësojmë se si të
kryejmë veprimet me thyesa.
THYESAT
Ekzistojnë disa rregulla elementare të cilat duhet të zbatohen në rastet kur
në shprehjen algjebrike paraqitet së paku një thyesë.
THYESA
a
Thyesë quhet herësi ku a dhe b janë numra të plotë dhe b ≠ 0 .
b
a quhet numëruesi dhe b quhet emëruesi.
Shumica prej nesh kemi mjaft njohuri me thyesat, megjithatë, me qëllim

që të shmangen gabimet, duhet të jemi të kujdesshëm gjatë zbatimit të
rregullave për veprimet me thyesa.
Me qëllim që të arrihet niveli i nevojshëm i besimit dhe i shkathtësive në
përdorimin e thyesave, duhet të praktikojmë aplikimin e këtyre
rregullave.
Shpresoj që ju asnjëherë nuk do të argumentoni si personi të cilit shefi i
ofroi ngritje të pagës për “një të pestën” e i cili u përgjigj: “më fal, por
kjo nuk mjafton, duhet të jetë së paku një e gjashta”.
Ne në fillim do të paraqesim rregullat, pastaj do të japim komente të
shkurta për to, dhe në fund do të prezentojmë disa shembuj, përmes të
cilëve do të tregojmë se si t’i aplikojmë ato.
RREGULLAT E VEPRIMEVE ME THYESA

Le të jenë a, b, c, d, dhe f numra realë; nëse ata paraqesin emëruesin e
thyesës duhet të jenë të ndryshëm nga 0.
SHUMËZIMI ME NJË NUMËR

a f ⋅a
f⋅ = → Thyesa shumëzohet me një numër f duke e shumëzuar
b b
numëruesin me numrin f.
SHEMBUJ
1. Nëse një tortë e ndani në katër pjesë, do të ketë katër çerek, pra
katër 14 të tortës. Nëse keni dy çerekë, ju keni dy herë çereku, pra.
1 2 ⋅1 1
2⋅ = = e tortës.
4 4 2
3 6
2. 2⋅ =
7 7
2 −6 6
3. (−3) ⋅ = =−
11 11 11
1 0
4. 0⋅ = =0
11 11
PJESËTIMI ME NUMËR TË NDRYSHËM NGA ZERO

a a
÷f = → Thyesa pjesëtohet me numrin f duke shumëzuar
b b⋅ f
emëruesin me f ≠ 0 .
Shumëzimi dhe pjesëtimi janë veprime inverse që thjeshtojnë njëri tjetrin
nëse zbatohen që të dya.
SHEMBUJ
1. Nëse e ndan një gjysmë torte në dy pjesë të barabarta, do të
merrni dy pjesë, secila prej të cilave është çereku i tortës, pra
1 1 1
÷2 = = .
2 2⋅2 4
3 3 3
2. ÷2 = =
7 7 ⋅ 2 14
2 2 2 2
3. ÷ (−3) = = =−
11 11⋅ (−3) −33 33
7 7 7
4. ÷2 = =
13 13 ⋅ 2 26
EKUIVALENCA E THYESAVE
a c
= → Dy thyesa janë të barabarta atëherë dhe vetëm atëherë kur
b d
a = c dhe b = d.
SHEMBUJ
x 3
1. = → x = 3 dhe y=4
y 4
2a 8
2. = → 2 a = 8 → a = 4; 3b = 51 → b = 17
3b 51
−4 2 y
3. = → −4 = 2 y : y = −2; 3 x = 15 : x = 5
3 x 15
THJESHTIMI
f ⋅a a
= → Në thyesën në anën e majtë faktori i përbashkët f është
f ⋅b b
thjeshtuar duke pjesëtuar numëruesin dhe emëruesin
me të njëjtin faktor f.
SHEMBUJ
12 2 ⋅ 6 6
1. = =
14 2 ⋅ 7 7
24 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 3 2 ⋅ 2 4
2. = = =
42 2⋅3⋅7 7 7
−45 (−1) ⋅ 3 ⋅ 3 ⋅ 5 5
3. = =
−72 (−1) ⋅ 3 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 8
ZGJERIMI
a f ⋅a
= → Thyesa në anën e majtë është zgjeruar për faktorin f duke
b f ⋅b
shumëzuar numëruesin dhe emëruesin me të njëjtin faktor
f.
SHEMBUJ
4 11 ⋅ 4 44
1. = =
7 11 ⋅ 7 77
0.5 2 ⋅ (0.5) 1
2. = =
1.5 2 ⋅ (1.5) 3
−1.7 10 ⋅ (1.7) 17
3. =− =−
2.3 10 ⋅ (2.3) 23
Dy shembujt e fundit tregojnë pse zgjerimi është i rëndësishëm. Nëse
dëshirojmë të shmangim decimalet nga numëruesi dhe emëruesi
(kujtojmë se ne nuk jemi kufizuar vetëm tek veprimet me numra të plotë)
ata i shumëzojmë me një faktor të përshtatshëm për t’i shndërruar në
numra të plotë.
Sikur shumëzimi me pjesëtimin, edhe thjeshtimi dhe zgjerimi janë
veprime inverse të cilat e thjeshtojnë njëri tjetrin nëse aplikojnë që të dya.
SHUMËZIMI I DY THYESAVE
a c a ⋅c
⋅ = → Dy thyesa shumëzohen duke shumëzuar numëruesit
b d b⋅d
dhe emëruesit e tyre.
SHEMBUJ
1 7 1⋅ 7 7
1. ⋅ = =
3 11 3 ⋅11 33
 3  4 (−3) ⋅ 4 3⋅ 4 12
2. − ⋅ = = =−
 5 7 5⋅7 (−5) ⋅ 7 35
1 3  5 1⋅ 3 ⋅ 5 15
3. ⋅ ⋅ −  = − =−
2 4  7 2⋅ 4⋅7 56
PJESËTIMI I DY THYESAVE
a
a c b a d
÷ = = ⋅ → Dy thyesa pjesëtohen duke shumëzuar thyesat
b d c b c
d
inverse.
SHEMBUJ
2 5 2 7 2 ⋅ 7 14
1. ÷ = ⋅ = =
3 7 3 5 3 ⋅ 5 15
3
3 9 27
2. 4
5
= ⋅ =
9
4 5 20
 4   −6   4   14  4 ⋅14 4 ⋅ 2 ⋅ 7 4
3.  −  ÷   =  − ⋅ −  = = =
 7   14   7   6  7 ⋅ 6 7 ⋅ 2 ⋅ 3 3
Dy veprimet e fundit sërish janë inverse ndaj njëri tjetrit.

Ndonëse “mbledhja” dhe “zbritja” janë veprimet më elementare
algjebrike, shumë gabime paraqiten gjatë mbledhjes dhe zbritjes së
thyesave. Ju lutem u kushtoni kujdes të veçantë seksioneve të veçanta:
“Kujdes – gabimet e zakonshme”.
MBLEDHJA (ZBRITJA) E THYESAVE ME EMËRUES TË

NJËJTË
a c a±c
± = → Dy thyesa me emërues të njëjtë mblidhen (zbriten)
b b b
duke mbledhur (zbritur) numëruesit.
SHEMBUJ
1. Gjysmë torte dhe një e katërta e tortës së bashku bëjnë tre të
1 1 2 1 3
katërtat, pra + = + = .
2 4 4 4 4
3 8 11
2. + =
5 5 5
7 3 − 2 −7 + 3 − 2 6
3. − + + = =−
11 11 11 11 11
2  8  2 − (−8) 2 + 8 10
4. −−  = = = =2
5  5 5 5 5
Në mënyrë që të mblidhen dhe zbriten thyesat me emërues të ndryshëm,

së pari duhet që thyesat të zgjerohen që të kenë emëruesin e njëjtë, i cili
në këtë rast quhet emëruesi i përbashkët.
EMËRUESI I PËRBASHKËT
a c
Emëruesi i përbashkët i dy thyesave dhe është prodhimi i dy
b d
emëruesve:
b⋅d
Duke zgjeruar të dy thyesat me d dhe b, përkatësisht, merren dy thyesa
me të njëjtin emërues:
a⋅d c⋅b
dhe
b⋅d d ⋅b
Emëruesi i përbashkët më së lehti caktohet duke shumëzuar dy (ose më

tepër) thyesa dhe duke zgjeruar thyesat me të gjithë faktorët që nuk janë
pjesë e emëruesit të përbashkët.
SHEMBUJ
Të caktohet emëruesi i përbashkët (EP) për thyesat dhe të bëhet zgjerimi
i tyre:
2 5 2⋅7 5⋅3 14 15
1. ; → CD = 3 ⋅ 7 → ; → ;
3 7 3⋅7 7⋅3 21 21
1 −3 1⋅ 7 −3 ⋅ 6 7 18
2. ; → CD = 6 ⋅ 7 → ; → ; −
6 7 6⋅7 7 ⋅6 42 42
2 3 1 2 ⋅ 3 ⋅ 7 3 ⋅ 3 ⋅ 5 1⋅ 5 ⋅ 7
3. ; ; → CD = 3 ⋅ 5 ⋅ 7 → ; ;
5 7 3 3⋅5⋅ 7 3⋅5 ⋅7 3⋅5 ⋅ 7
42 45 35
→ ; ;
105 105 105
Caktimi i emëruesit të përbashkët dhe zgjerimi i thyesave është parakusht

për mbledhjen dhe zbritjen e thyesave me emërues të ndryshëm.
MBLEDHJA (ZBRITJA) E THYESAVE ME EMËRUES TË

NDRYSHËM
a c a ⋅ d ± c ⋅b
± = → Dy thyesa me emërues të ndryshëm mund të
b d b⋅d
mblidhen (zbriten) pas zgjerimit i cili i sjell ato
në thyesa me emërues të njëjtë.
SHEMBUJ
2 5 2 ⋅ 7 5 ⋅ 3 14 15 29
1. + = + = + =
3 7 3 ⋅ 7 3 ⋅ 7 21 21 21
2 1 2 ⋅ 7 1 ⋅ 3 14 3 11
2. − = − = − =
3 7 3 ⋅ 7 3 ⋅ 7 21 21 21
2 1  3  2 ⋅ 4 ⋅ 7 1⋅ 3 ⋅ 4 3 ⋅ 3 ⋅ 7 56 12 63 107
3. − −−  = − + = − + =
3 7  4  3 ⋅ 4 ⋅ 7 3 ⋅ 4 ⋅ 7 3 ⋅ 4 ⋅ 7 84 84 84 84
Thyesat shpesh paraqiten në ekuacione të formës: 4

7
x= 3
5
y
Në rastet e tilla preferohet që të shmangen thyesat. Si një mënyrë për të

realizuar atë është që të shumëzojmë tërë ekuacionin me një faktor dhe
poashtu mund të kryejmë pothuajse të gjitha veprimet (me përjashtim të
shumëzimit ose pjesëtimit me zero) në të dy anët e ekuacionit pa e
ndryshuar atë. Kështu, pas shumëzimit të ekuacionit me faktorin e
përbashkët do të merret:
4 ⋅ 7 ⋅5⋅ x = 3 ⋅ 7 ⋅5⋅ y
7 5
Pas redukimit të faktorëve të përbashkët në numërues dhe në emërues

merret:
4 ⋅5⋅ x = 3⋅ 7 ⋅ y
Shpesh këtij veprimi i referohemi si “shumëzimi i tërthortë”, i cili merret
pas zgjerimit dhe reduktimit.
BARAZIA E THYESAVE IMPLIKON SHUMËZIMIN E

TËRTHORTË
a c
= → Dy thyesa janë të barabarta atëherë dhe vetëm atëherë
b d
kur a ⋅ d = c ⋅ b . Ky veprim shpesh njihet si “shumëzimi
i tërthortë me emëruesit”.
SHEMBUJ
2x 1
1. = y → 2 ⋅ 4 x = 1⋅ 7 y → 8 x = 7 y
7 4
3x 4
2. − =− → −5 ⋅ 3x = −4 ⋅ 5 y → 3x = 4 y
5y 5
−3 4
3. = → −3 ⋅ (−5) z = 4 ⋅ 8 y → 15 z = 32 y
8 y −5 z
Ne edhe më tej nuk kemi kufizuar numrat në numërues dhe emërus në

raport me madhësinë e tyre. Të gjithë termat vijues janë në përputhje me
përkufizimin e thyesës:
1 5 1.2 11 3.5 7 1.8 −2
;− ; ; ; ; ; ;
4 8 3.7 3 2.8 10 3 0.7
Në fakt, dallimet mes thyesave të mësipërme janë shumë të vogla.
Termat
1 5 7
;− ;
4 8 10
i përshtaten plotësisht përkufizimit.
Termat
1.2 1.8
;
3.7 3
Mund të zgjerohen me 10 dhe të shndërrohen në:
12 18 3
; =
37 30 5
Në tre termat vijues numëruesit janë më të mëdhenjë se emëruesit:
11 3.5 −2
; ;
3 2.8 0.7
Pas zgjerimit të dy termave të fundti me 10 merret::
11 35 5 −20 20
; = ; =−
3 28 4 7 7
Në krahasim me thyesat tjera tani vërejmë se numëruesi është më i madh
se emëruesi. Thyesat e tilla quhen thyesa të përziera.
THYESAT E RREGULLTA DHE THYESAT E PËRZIERA

Thyesa quhet e rregulltë nëse numëruesi është më i vogël se emëruesi.
Në kuptimin formal kjo do të thotë:
a
është thyesë e rregulltë nëse a < b
b
Nëse a ≥ b thyesa quhet e përzier.
Ndonjëherë është e domosdoshme ose e preferueshme që të ndahet pjesa

e plotë dhe herësi i cili pastaj është thyesë e rregulltë.
NDARJA E THYESËS SË PËRZIER

Thyesa e përzier, përmes pjesëtimit, mund të ndahet në një numër të
plotë dhe një thyesë të rregulltë:
a c
= i + ku a > b dhe c < b
b b
Thyesat e përziera në përgjithësi shënohen pa shenjat +,- në mes:

3 + 72 = 3 72
SHEMBUJ
Pas pjesëtimit të numëruesit dhe emëruesit merret:
11 2
1. = 3 + = 3 23
3 3
5 1
2. = 1 + = 1 14
4 4
20 6
3. − = −2 − = −2 76
7 7
NUMRAT DHJETOR
Sistemi ynë i numrave bazohet në ashtuquajturin sistem dhjetor, pra me
numrin 10 si bazë. Kjo mbase mund të jetë arsyeja pse paraardhësit tanë
kanë përdorur 10 gishtat si mjet numërimi, dhe kështu edhe filluan të
bëjnë llogaritjet në bazë të shumëfishëve të 10-it dhe fuqive të tij:
247 = 2 ⋅100 + 4 ⋅10 + 7 ⋅1
Pozita e fundit në një numër është çdoherë shumëfish i 1 = 100 , që nga e

ardhmja pozitë e deri tek e fundit është shumëfish i 10 = 101 , pastaj
100 = 102 , etj. Fuqitë e 10 dhe shumëfishët e tij ngriten nga njëra pozitë
tek tjetra për 1.
Nëse lëvizim në drejtimin tjetër duke filluar nga 1 = 100 , zvogëlohet

fuqia për një, duke rezultuar në shumëfish të 10−1 , pastaj të 10−2 , e
kështu me radhë. Shumëfishët e faktorëve të 10 me tregues (eksponentë)
negativ ndahen nga ata jo-negativ përmes presjes dhjetore:
2 4 7 200 40 7 247
0.247 = + + = + + =
10 100 1000 1000 1000 1000 1000
Numrat e tillë quhen numra dhjetorë (decimal). Në shënimet Anglo-
Saksone ata shënohen me pikë dhjetore, gjersa në Gjermani përdoret
presja.
Shënimi dhjetor ndonjëherë është kuptimplotë sepse përmes tij shmanget
përdorimi i thyesave. Në aspektin formal, çdo thyesë mund të
shndërrohet në numër dhjetor duke pjesëtuar numëruesin dhe emëruesin
sipas rregullave të zakonshme të pjesëtimit:
1 1
= 0.25 ose = 0.125
4 8
Në të dy rastet e mësipërme pjesëtimi mbaron pa mbetje. Kështu që
vargu i shifrave pas presjes dhjetore është i fundëm.
Nga përvoja e dijmë se kështu nuk ndodh çdoherë. Për shembull kemi
pjesëtimet:
1 4 53
= 0.333 ose = 0.363636 ose = 2.0384615384615
3 11 26
Në dy shembujtë e parë pas disa hapash vërejmë se vargu i decimaleve

përsëritet. Është praktike që të mbivijëzojmë decimalet të cilat përsëriten.
Decimalen që përsëritet e quajmë periodike. Megjithatë, numri i tretë
tregon se perioda jo doemos fillon pas presjes dhjetore dhe që ajo mund
të jetë relativisht e gjatë, madje edhe më e gjatë se sa në shembujtë e
mësipërmë.
Numrat në të cilët decimalet ose përfundojnë ose përsëriten në mënyrë
periodike quhen numra racional. Ata çdoherë mund të paraqiten përmes
thyesave të rregullta.
Megjithatë, ka disa numra decimal tek të cilët vargu i i numrave as nuk
mbarone as nuk përsëritet. Ata quhen numra iracional (shih gjithashtu
seksionin 2.1.1; faqe 14), e një ndër më të njohurit është konstanta
numerike π:
π = 3.141 592 653 589 793 238 462 643 383 279 502 884 197 169 399...
Si shembuj të numrave të tjerë iracional kemi:
2 = 1.41421356237...
e = 2.718 281 828 459 045 235 360 287 471 352 662 497 757 247 093...
Këta numra nuk mund të paraqiten as përmes thyesave e as përmes

decimaleve periodike.

• Mbledhja dhe zbritja e thyesave
1 1 2 4 1 3
+ ≠ dhe − ≠
2 3 5 5 3 2
1 4 4 4 4
3+ ≠ dhe ≠ +
2 2 2 +1 2 1
• Shumëzimi dhe pjesëtimi i thyesave
1 5 6 3
5⋅ ≠ dhe ÷2≠
3 15 4 2
1 2 3
⋅ ≠
3 7 10
USHTRIMI 2.1.2: THYESAT DHE NUMRAT DHJETOR

kemi dhënë ne.
1. Të zgjerohen thyesat me faktorët e dhënë:

2 5 −2
a) 3
me 4 b) 7
me –3 c) 9
me –4
14
d) 6
me 0.5
2. Të zgjerohen thyesat ashtu që numëruesi ose emëruesi,

përkatësisht të jenë të barabartë me vlerën e dhënë:
1 2
a) 4
emëruesi 16 b) 7
emëruesi 21
2 2
c) 7
numëruesi 12 d) 3
emëruesi 27
e) 7 numëruesi 56
8
3. Të thjeshtohen thyesat sa më tepër që të jetë e mundur:

35 8 18 15
a) b) c) d)
55 28 30 77
12 36 64 88
e) f) g) h)
72 48 16 16
42 105
i) j)
14 231
4. Të zëvendësohet ‘?’ me numrin e duhur:

3 ? 2 ? 5 105
a) = b) = c) =
4 16 7 56 7 ?
3 21 21 105 4 ?
d) = e) = f) =
7 ? 2 ? 7 77
5. Njehsoni:
1 2 1 7 2 6 3 1
a) ⋅ b) ⋅ c) ⋅ d) ⋅
3 7 2 4 3 5 8 2
3 2 1 4 1 1 3
e) ⋅ f) 2 ⋅ g) 1 ⋅ 2 h) ⋅5
4 9 2 5 3 2 4
5 7 3 7 5
i) ⋅2 j) ⋅ ⋅
7 5 5 6 9
6. Pjesëtoni:
2 4 1 1 3 6 1 6
a) ÷ b) ÷ c) ÷ d) 1 ÷
3 7 2 3 8 5 3 5
4 2 21 7
e) ÷2 f) 3÷ g) ÷
7 5 15 5
3 1 1 2 4 5 2 7
h) 2 ÷1 i) ÷ ÷ j) ÷ ÷
7 7 7 7 3 2 7 5
7. Të gjendet emëruesi më i vogël i përbashkët për thyesat vijuese:

2 3 2 4 5 2
a) 10
dhe 15
b) 14
dhe 21
c) 12
dhe 27
d) 3
16
dhe 5
20
e) 3
8
dhe 4 f) 2 13 dhe 1 14
7 dhe 12
g) 1 15 h) 2,3 dhe 15 i) 1,3 dhe 16
25 3 4 3 4
j) 7 ,3 1 dhe 7
6 3 30
8. Mblidhni ose zbritni, përkatësisht:

1 1 2 5 2 1
a) + b) + c) −
2 3 3 6 7 14
3 2 1 1 8 3
d) − e) 4 −1 f) −
5 35 5 45 11 7
2 1 1 7 3 4 7 1
g) + − h) − − i) −2+
3 4 6 2 7 5 3 7
4 5 3
j) − +
15 21 14
9. Shndërroni thyesat në numra dhjetor (në rast se keni nevojë

përdoreni kalkulatorin):
4 6 16 43
a) b) − c) d)
7 11 6 16
87 −37 23.7 121
e) f) g) h)
29 −9 −6.3 11
REZULTATET 2.1.2: THYESAT DHE NUMRAT DHJETOR
8 15 8 7
1. a) b) c) − d)
12 21 36 3
4 6 12 18 56
2. a) b) c) d) e)
16 21 42 27 64
7 2 3 15 1
3. a) b) c) d) e)
11 7 5 77 6
3 11 5
f) g) 4 h) i) 3 j)
4 2 11
12 16 105 21
4. a) b) c) d)
16 56 147 49
105 44
e) f)
10 77
2 7 4 3 1
5. a) b) c) d) e)
21 8 5 16 6
10 15 17 7
f) 2 g) h) i) j)
3 4 7 18
7 3 5 10 2
6. a) b) c) d) e)
6 2 16 9 7
15 17 3 25
f) g) 1 h) i) j)
2 8 8 4
7. a) 30 b) 42 c) 108 d) 80 e) 8
f) 12 g) 75 h) 60 i) 12 j) 30
5 1 3 19 8
8. a) b) 1 c) d) e) 3 45
6 2 14 35
23 3 10 17
f) g) h) 2 19
70
i) j)
77 4 21 70
9. a) 0.5714 b) −0.5455 c) 2.6667 d) 2.6875

e) 3 f) 4.1111 g) −3.7619 h) 11
2.1.3 Përqindjet
Shumë kohë para se thyesat të përdoreshin në masë të madhe, tregtarët
duhej të dinin raportin e sasisë së të hollave, sepse ata donin të dinin se sa
kishte mbetur në xhepat e tyre. Ata e quajtën pjesën që e njehsonin si
margjinë të tyre “të përqindjes” (latinisht: per hundred). Sot termin
“përqind” e përdorim për të nënkuptuar “të qindtën”. Përqindja është
shkalla për njëqind ose proporcioni në të qindtën pjesë. Është pjesa që
shqyrtohet në relacionin sasior me tërësinë. Nëse e zbërthejmë në mënyrë
joformale, është “pjesëtuar për 100” dhe shenja e posaçme “%” është
zbuluar për ta paraqitur atë.
Ne si bankierë, kemi shumë të bëjmë me përqindjet. Shkallët e interesit,
ose shkallët e kthimit shprehen në përqindje. Ne i përdorim përqindjet
për të krahasuar madhësitë e ndryshme.
Për të njehsuar përqindjen, atë e ndërlidhim me tërësinë, pra me 100%.
Nëse duam të dijmë përqindjen e femrave dhe meshkujve në klasën tonë,
numrin total të pjesëmarrsve e shprehim si 100%. Numri i femrave i
ndëlidhur me tërësinë e jep përqindjen e femrave pjesmarrëse. Për të
krijuar këtë marrëdhënie ne thjeshtë e pjesëtojmë numrin e femrave me
numrin e përgjithshëm dhe rezultatin e shumëzojmë me 100 për të marrë
përqindjen.
SHEMBULL
Numri total i stafit që punon në një degë të ProCreditit është 20. Aty
punojnë 12 femra dhe 8 meshkuj. Totali prej 20 personave shprehet si
100%. Për të njehsuar proporcionin e femrave të punësuara, numrin 12
e pjesëtojmë me 20 dhe merret 0.6. Kjo nënkupton se raporti i femrave
ndaj numrit total të të punësuarve është 0.6 me 1. Meqë përqindja
është proporcioni i shprehur në pjesë të njëqindës, numrin 0.6 e
shumëzojmë me 100 për të marrë 60%.
Numri Marrëdhënia Përqindja

Totali 20 Tërësia 100%
12 ⋅100% = 0.6 ⋅100% = 60%
Femra 12 0.6 : 1 20
8 ⋅100% = 0.4 ⋅100% = 40%
Meshkuj 8 0.4 : 1 20
PËRQINDJA E BAZËS
Përqindja është proporcioni në pjesë të një qindëshe i konsideruar në
relacionin sasiorë ndaj bazës. Për të njehsuar përqindjen p të një
madhësie x në bazën b, numrin x e pjesëtojmë me bazën b dhe rezultatin e
shumëzojmë me 100:
x
p% = ⋅100%
b
Nëse e dijmë përqindjen p të bazës b dhe duam të njehsojmë madhësinë
përkatëse x, numrin p e pjesëtojmë me 100 dhe shumëzojmë me bazën b:
p
x= ⋅b
100
Kur i ndërlidhim dy vlera, ne mund të shprehemi në disa mënyra të

ndryshme. Për shembull themi, “afër gjysmës”, “pothuajse dyfishi”
“vetëm 10%”, “saktësisht një e treta”, “të realizuarit 110% të synimit”
ose “afër 25%”. Veçanërisht kur dëshirojmë të shprehim një proporcion
ose kur bëjmë vlerësime i përdorim përqindjen. Por çka saktësisht
nënkuptojnë 25%, 50%, 66% ose 150%?
Le të shqyrtojmë tabelën vijuese.
Marrëdhënia Përqindja Shembuj

totali, tërësia 100% 60
Më të vogla se tërësia
gjysma 50% 30
një e treta 33.3% 20
një e katërta 25% 15
dy të tretat 66.6% 40
tre të katërtat 75% 45
një e pesta 20% 12
Marrëdhënia Përqindja Shembuj

e dhjeta pjesë 10% 6
e njëzeta pjesë 5% 3
një e qindta 1% 0.6
një e mijta 0.1% 0.06
Më të mëdha se tërësia
dyfishi 200% 120
trefishi 300% 180
katërfishi 400% 240
dhjetëfishi 1000% 600
një e gjysmë 150% 90
dy e gjysmë 250% 150
Tabela 2.2: Përqindjet
SHEMBUJ
1. Proporcioni i stafit: Sa është 50% e 660?
50 660
→ ⋅ 660 = = 330
100 2
2. Sa është 745,867 USD si përqindje e 24,563,654 USD?
$ 745867
→ ⋅100% ≈ 3.04%
$ 24563654
3. Sa është 1.7% e 124,543,324 €?
1.7
→ ⋅124, 543, 324 € = 2,117, 236.51 €
100
Shkallët e rritjes:
4. Ju keni 1456 kredi dhe dëshironi të rritni për 4% gjatë muajit të
ardhshëm. Sa kredi pritni në fund të muajit?
104
→ ⋅1456 = 1.04 ⋅1456 = 1514
100
5. Sa ishte shkalla e rritjes vitin e kaluar nëse keni filluar me 2,4
milion USD dhe keni përfunduar me 3.1. milion USD?
KUJDES:
Meqë kemi filluar me 2.4 milion USD dhe kjo është rritur në 3.1.
milion USD, baza ose ekuivalenti i 100% këtu është 2.4 milion
USD 2.4 dhe jo 3.1 milion USD.
(3.1 − 2.4) 0.7
→ ⋅100% = ⋅100% ≈ 29%
2.4 2.4
6. Arritja e synimit: Në sa përqind e keni arritur synimin tuaj të 543
kredive nëse keni arritur të realizoni 601 kredi?
VËMENDJE:
Këtu tërësia ose 100% është synimi prej 543 kredive.
601
→ ⋅100% = 110.7%
543
Ju keni arritur synimin prej 110.7% ose e keni tejkaluar atë për
10.7%.
Përqindjet gjithashtu luajnë rol në zbritjet me rastin e shitjeve, rabateve,

lejimeve, si dhe zbritjeve tjera të ndryshme. Në këso raste, çmimi bruto
zvogëlohet për përqindjen e caktuar.
Në rastet tjera, çmimi mund të rritet, për shembull shkalla e interesit për
një kredi mund të rritet, çmimi mund të rritet për shkak të rritjes së
shpenzimeve (p.sh. çmimi i benzinës) ose rritjes së tatimeve (p.sh.
TVSH).
Meqë përqindja nënkupton “një pjesë nga tërësia”, duhet të jemi shumë
të kujdesshëm kur e definojmë tërësinë (= njëqindë për qind = 100%).
Atë do ta quajmë bazë. Baza në tabelën e mësipërme, në të gjitha rastet
ishte 60.
Qartë se së pari mund të njehsohet pjesa p% si përqindje e bazës b dhe i

shtohet (ose zbritet) rezultati r tek (nga) baza:
b ⋅ p% = r → b ± r .
Megjithatë, mund të kryhen që të dy veprimet përnjëherë:
p
b ± b ⋅ p % = b ⋅ (1 ± p %) = b ⋅ (1 ± 100 ).
Pra, shumëzojmë bazën me faktorin e rritjes (zbritjes):
p
f = 1 ± p% = 1 ± 100 .
RRITJA (ZVOGËLIMI) E BAZËS

p
Në përgjithësi, rritja (zbritja) e bazës b me përqindjen p % = 100
nënkupton:
b ± b ⋅ p % = b ⋅ (1 ± p %) = b ⋅ f ku f = 1 ± p % është faktori i rritjes
(zbritjes).
Kalkulimit të mësipërm i referohemi si “përqindja e bazës”, të cilat pastaj

ose i shtojmë ose i zbresim bazën.
SHEMBUJ
1. Çmimi bazë i një artikulli pa tatim është 50 EUR. Atij i shtohet
TVSH prej 19%. Sa do të jetë çmimi i shitjes?
50 ⋅ (1 + 0.19) = 50 ⋅1.19 = 59.50 EUR
2. Bilanci i depozitës në një llogari është 127 EUR. Atij duhet t’i
shtoni interesin prej 5% Sa do të jetë bilanci pasi interesi të jetë
kapitalizuar?
127 ⋅ (1 + 5%) = 127 ⋅ (1 + 0.05) = 127 ⋅1.05 = 133.35 EUR
3. Nëse paguani për një artikull në kesh do të përfitoni 7% lirim, dhe

me këtë rast çmimi prej 247 EUR do të redukohet. Sa do të
paguani me këtë rast?
247 ⋅ (1 − 7 %) = 247 ⋅ (1 − 0.07) = 247 ⋅ 0.93 = 229.71 EUR
Ekziston dallim shumë i vogël por i rëndësishëm në mes të përqindjes së bazës

b dhe përqindjes në bazë.
Deri tani, baza jipej dhe ne njehsonim rezultatin final të rritur (zvogëluar). Ne
përdornim përqindjen e bazës për të njehsuar vlerën e shtuar (zbritur).
Kur flasim për përqindjen në bazë, ndërrojmë anën e këtij kalkulimi: Fillojmë
nga rezultati final (me përqindjen tashmë të përfshirë) dhe provojmë të
përcaktojmë bazën.
Kalkulimet e këtij lloji kryhen në baza shumë të rregullta në biznes dhe jo
vetëm kur duhet të paraqitet çmimi final por edhe çmimi neto (duke përjashtuar
taksën), ose që në fakt është e njëjta gjë – taksa duhet të tregohet e ndarë në
faturë.
Le të supozojmë se ju keni blerë një llaptop për biznesin tuaj dhe keni
paguar 900 EUR (përfshirë edhe taksën). Le të themi se ju jeni i liruar
nga TVSH, kështu që taksa duhet të figurojë në faturë. Sa është taksa
(TVSH = 19%) dhe sa është çmimi neto?
Në këtë rast, është dhënë çmimi bruto dhe dëshirojmë të dijmë bazën:
900 900
900 = b ⋅ (1 + p%) = b ⋅ (1 + 0.19) = b ⋅ f → b = = = 756.30 EUR
f 1.19
Taksa t = 900 − 756.30 = 143.70 , mund të njehsohen si vijon:

b ⋅ f = 756.30 ⋅ 0.19 = 143.70 EUR
PËRQINDJA NË BAZË
Për të njehsuar bazën b nga rezultati final r (përfshihet edhe përqindja e
pjesës p) duhet të pjesëtojmë rezultatin me faktorin e rritjes:
r r
b= =
(1 + p%) f
Saktësisht të njëjtat njehsime duhet të kryhen nëse dihet çmimi final i një
artikulli (i reduktuar për p%) dhe jemi të interesuar për çmimin e
pareduktuar.
SHEMBUJ
1. Supozojmë se reduktimi ishte 15%, duke e sjell çmimin në 32.98
EUR . Sa ishte çmimi fillestar po ?
r r 32.98
po = = = = 38.80 EUR
1 − p% f 0.85
2. Ju keni blerë një veturë për 3000 EUR. Sa është TVSH (19%)?
3000
b= = 2521.00
1.19
Megjithatë, ky është çmimi para tatimit. Tatimi TVSH është
ndryshimi:
3000 − 2521 = 479 = b ⋅ t = 2521⋅ 0.19 EUR
Deri tani kemi mësuar se sa është e rëndësishme të jemi të vëmendshëm

për bazën. Kjo bëhet edhe më e qartë nëse shqyrtojmë dy shembujtë
vijues.
SHEMBUJ
1. TVSH është rritur në Gjermani para dy viteve nga 16% në 19%.
Para rritjes çmimi i një frigoriferi ishte 500 EUR. Sa ishte çmimi
pas rritjes?
Mbase ndokush mund të mendojë se çmimi është rritur për 3%,
kështu që çmimi i ri do të jetë:
500 + 500 ⋅ 3% = 515 EUR
Megjithatë, kjo nuk është korrekte, sepse kemi të bëjmë me
ndërrim të bazës.
Le të kryejmë njehsimet në dy hapa.
Hapi 1: Çmimi neto (pa TVSH) do të jetë:

500
n= = 431.03 EUR
1.16
Hapi 2: TVSH prej 19% e rrit çmimin bruto në:
g = 431.03 ⋅ (1 + 0.19) = 512.93 EUR
Vërejmë se çmimi në masë të konsiderueshme është më i vogël se
çmimi që morrëm në fillim.
2. Për një palë këpucë që kushtojnë 100 EUR ofrohet zbritja prej
20%. Si pjesë e një oferte speciale, do të ketë edhe një zbritje prej
5%. Sa duhet të paguhet për këpucët?
Reagimi i parë mund të jetë se duhet mbledhur 20% dhe 5%, pra
të merret 25% lirim dhe kështu të paguhet 75 EUR.
Megjithatë, sërish kemi ndryshuar bazën dhe kështu e kemi arritur
tek çmimi jo i saktë.
Hapi 1: Zbritja e çmimit:
100 − 100 ⋅ 20% = 100 ⋅ (1 − 0.2) = 100 ⋅ 0.8 = 80 EUR
Hapi 2: Oferta Speciale:
80 ⋅ (1 − 0.05) = 80 ⋅ 0.95 = 76 EUR
Kështu në këtë rast, çmimi i saktë është për pak më i lartë se
çmimi të cilin e menduam në fillim.
PËRQINDJET E SHUMËFISHTA
Nëse njehsojmë përqindje të shumëfishta, në mënyrë të njëpasnjëshme
duhet të shumëzojmë me faktorin e rritjes (zvogëlimit). Nëse së pari kemi
ndryshimin (1 ± p % ) dhe pastaj ndryshimin prej (1 ± q % ) atëherë
ndryshimi përfundimtar është:
(1 ± p %) ⋅ (1 + q %)
Fjala “ndryshim” qëndron për rritje ose zbritje, varësisht nga shenja. Dhe
“shumëzimi” duhet të shndërrohet në “pjesëtim” varësisht nga baza.
SHEMBUJ
Në dy shembujtë paraprak ndryshimet e përgjithshme janë:
1. Faktori i ndryshimit të përgjithshëm ishte:
1 + 19% 1.19
t= = = 1.0259
1 + 16% 1.16
Si rrjedhim çmimi i ri është çmimi paraprak shumëzuar për
faktorin e rritjes:
g = 500 ⋅ t = 500 ⋅1.0259 = 512.93 EUR
2. Zbritja e përgjithshme është:
r = (1 − 0.2) ⋅ (1 − 0.05) = 0.8 ⋅ 0.95 = 0.76
Kështu pra çmimi përfundimtar është:
s = 100 ⋅ 0.76 = 76 EUR

Mbani mend se proporcionet të shprehura në përqindje shumëzohen me
100:
10 nga 100 ≠ 0.1%
25 nga 50 ≠ 0.5%
Duhet të jeni të kujdesshëm me presjen dhjetore

10 nga 100 ≠ 1%
25 nga 50 ≠ 5%
10 nga 1000 ≠ 10%
2 nga 20 ≠ 1%
USHTRIMI 2.1.3: PËRQINDJET

kemi dhënë ne.
1. Njehsoni proporcionet në përqindje dhe jepni një shembull nga
jeta e përditshme në të cilën mund të hasni këtë marrëdhënie:
a) 15 nga 200
b) 30 nga 50
c) 17 nga 800
d) 120,304 nga 4,587,346
e) 1,345 e 1,230
f) 17 nga 35
g) 2,017 nga 2,100
2. Njehsoni vlerën që i korrespondon përqindjeve të dhëna:
a) 22% e 1,800
b) 2.7% e 3,056,974 USD
c) 75% e 700
d) 0.5% e 999
e) 1.7% e 23 milionë USD
f) 30% e 135 milionë EUR
g) 107% e 10,800
3. Njehsoni çmimin e ri nëse çmimet paraprake kanë ndryshuar sipas
përqindjeve vijuese:
a) 34 EUR rritur për 7%
b) 34 EUR zbritur për 5%
c) 97 EUR e rritur për 8% dhe pastaj për 2%
d) 1.42 EUR rritur për 5% dhe pastaj zbritur për 7%

4. Pas rritjes (zbritjes) së çmimit, disa produkte janë shtrenjtuar
(liruar) në raport me çmimin e dhënë. Njehsoni përqindjen e
rritjes (zbritjes):
a) 46 EUR → 42.40 EUR
b) 1.42 EUR → 1.47 EUR
c) 12.98 EUR → 12.36 EUR
d) 144.20 EUR → 142.80 EUR
5. Sa është përqindja e përgjithshme e rritjes (zbritjes) kur çmimi

prej …
a) 57 EUR është zbritur prej 7% dhe pastaj është rritur për 2%?
b) 65 EUR është rritur për 7% dhe pastaj është rritur për 5%?
c) 37.50 EUR është rritur tre herë për 3%?
d) 22.10 EUR është zbritur për 4% dhe pastaj është rritur për
8% dhe pastaj është zbritur për 4%?
6. Në secilin nga rastet vijuese, çmimi ka ndryshuar disa herë, duke

rezultuar në çmimin përfundimtar. Sa ishte çmimi fillestar?
a) Çmimi u rrit për 6% dhe pastaj u zbrit për 3%, duke rezultuar
kështu në çmimin prej 44.30 EUR.
b) U zbrit dy herë për 4% dhe pastaj u rrit për 6%, duke
rezultuar në çmim prej 23.56 EUR.
c) Çmimi i një litri benzinë ndryshoi gjatë javëve të kaluara si
vijon: + 3%, +5%, +6%, pastaj -4%. Tani kushton: 1.47 EUR.
Sa ishte çmimi para një jave?
REZULTATET 2.1.3: PËRQINDJET
1. a) 7.5% Shembull: numri i bankave në një vend që ofrojnë

mikro kredi.
b) 60% Shembull: numri i femrave pjesëmarrëse në një
seminar.
c) 2.13% Shembull: numri i huamarrësve në një degë që
kanë vonesa në pagesa.
d) 2.62% Shembull: numri i njerëzve mbi moshën 80
vjeçare në raport me tërë popullatën e një vendi të
vogël.
e) 109.35% Shembull: numri i studentëve që regjistrohen në
studime parauniversitare pas zgjerimit të
infrastrukturës së universitetit në krahasim me
regjistrimet para zgjerimit.
f) 48.57% Shembull: përqindja e aeroporteve në një vend që
merren me shërbime ajrore ndërkombëtare.
g) 96.05% Shembull: mesatarja mujore e shtretërve të nxënë
për një hotel.
2. a) 396 b) 82,538.23 USD c) 525

d) 4.995 e) 391,000 USD
f) 40.5 milionë EUR g) 11,556
3. a) 36.38 EUR b) 32.30 EUR

c) 106.86 EUR d) 1.39 EUR
4. a) 7.83% b) 3.52% c) 4.78%

d) 0.971%
5. a) 5.14% zbritje b) 12.35% rritje

c) 9.27% rritje d) 0.47% zbritje
6. a) 43.09 EUR b) 24.12 EUR

c) 1.34 EUR
2.1.4 Testi i Progresit për “Numrat”

Ju duhet t’i caktoni vetes suaj pak kohë, për një punë të koncentruar në
këtë test. Provoni të zgjidhni sa më shumë detyra. Mos e përdorni
përmbledhjen për të shikuar zgjidhjen. Qëllimi i këtij testi është që të
merren informata se sa dini ose sa keni mësuar deri tani.
Në fund të kapitullit tjetër gjenden zgjidhjet e detyrave. Çdo zgjidhje ka
vetëm rezultatin përfundimtar; madje mund të jetë vetëm një numër,
simbol, tabelë ose grafik. Ju duhet të kontrolloni zgjidhjet tuaja. Nëse ato
janë të sakta, ju mund të filloni kapitullin vijues. Në çdo rast tjetër (kur ju
keni rezultate të pasakta, ose nuk keni fare rezultate) duhet t’i riktheheni
seksionit përkatës në përmbledhje të cilin duhet ta përsëritni për të
plotësuar zbraztësinë.
1. Paraqitni disa shembuj për:

a) Numrat e plotë:
b) Numrat racional:
c) Numrat iracional:
d) Numrat realë:
2. Lirohuni nga kllapat dhe njehsoni vlerën e shprehjes:
a) { }
2 ⋅ [ 2 − 6] ⋅ 7 + ( 3 − 8 ) ⋅ (−3)  + 2 ⋅ ( 2 − 4 + 5 ) ⋅ 3 =
b) 
 ({[(4 − 7) ⋅ 3] + 4} ⋅ 5 − 3) ⋅ 4 + 3 ⋅ 2 − 4 =
3. Njehsoni vlerën e shprehjes dhe paraqitni rezultatin në formë të
thyesës dhe numrit dhjetor:
2 − 4 + 3 52 6
a) 3 + 5 − 12
5 − 1 = b) 7
+ 5
=
4 3 6 6
7
+ 2 72 2
2 1+4
4
c) 3
− 3
+ 2 3
3 +2
=
2
4 4
4. Thjeshtoni thyesat sa më shumë që të jetë e mundur:

2 ⋅ 5 ⋅ 3 ⋅ 3 ⋅ 7 ⋅11
a)
5 ⋅ 7 ⋅ 3 ⋅11
32200
b)
26600
5. Caktoni emëruesin më të vogël të përbashkët:

2
a) 3
, 3
8
, 74 , 5
16
dhe 1
14
:
13 16
b) dhe :
2 ⋅ 3 ⋅ 7 ⋅11 3 ⋅ 21 ⋅ 7 ⋅ 5
6. Përcaktoni nëse shprehjet vijuese janë pozitive apo negative:

2 12 − 3 23 5 12 − 11
a) + 3
3
7
− 1 54 3
8
+ 15
7 20
b) −
23 63
7. Çmimi i benzinës ndryshoi shumë. Gjatë muajit të fundit u

regjistruan këto pesë ndryshime:
i. Rritje për 6%,
ii. Rritje për 4%,
iii. Zbritje për 6%,
iv. Rritje për 8%,
v. Zbritje për 5%.
Sa ishte çmimi i një litri benzinë një muaj më parë, nëse sot
çmimi është 1.23 EUR?
8. Më 1 Janar 2007 shkalla nominale e interesit në ProCredit ishte

14% në vit. Në atë kohë bilanci në llogarinë tuaj ishte 357.43
EUR. Katër muaj më vonë shkalla e interesit u rrit në 18%. Pas
tre muajsh ajo u zvogëlua për 10%.
Interesi është i thjesht, pra tërë interesi shtohet në llogari në fund
të vitit.
a) Sa ishte bilanci më 1 Janar 2008?
b) Sa ishte shkalla efektive e interesit në vitin 2008 në këtë
llogari?
Udhëzim: Para njehsimit, vëreni se ndryshimet në mes “…në
18%” dhe “…për 10%”
2.2 Eksponentët F a q e | 57
2.2 Eksponentët


Paranjohuritë: Duhen njohur veprimet me numra,

numra të përfshira në
njësinë 2.1.
Qëllimet e mësimit: Eksponentët (Fuqitë)

( paraqiten tek numrat
(variablat) kur numri (variabla)
(va shumëzohet me
veten. Në fillim, është prezentuar një hyrje e shkurtë
e shënimeve të përdorura
përdoru që ka dëshmuar të jetë e
rëndësishme. Kështu, në mënyrë të natyrshme
paraqitet nevoja që koncepti i eksponentëve
ekspo të
zgjerohet tek numrat racional. Kjo mund mu të
interpretohet si invers i eksponentëve me numra të
plotë, dhe që është arsyeja pse në matematikë janë
prezentuar si nocione ekuivalente të ashtuquajturat

rrënjët.
Meqë ky veprim paraqet hapin themelor të
llogaritjeve kur kemi të bëjmë me njehsimin e
interesit, kthimin e interesit në kapital, konkludojmë
se veprimet me eksponentë shihen si fundamentale
në matematikën financiare.
Në vitet e para të shkollës, mësojmë se si të zbatojmë sistemin tonë

numerik. Intuitivisht fillojmë me sistemin dhjetor, për të cilin folëm në
seksionin paraprak. Quhet sistem dhjetor sepse bazohet në fuqitë e numrit
10. Mbase numri 10 është zgjedhur për shkak të faktit se kemi 10 gishta,
të cilët me siguri ishin mjeti i parë ndihmës me të cilin u shërbyen qeniet
njerëzore për të kryer llogaritje. Kështu themi se duartë tona, shërbyen si
abakusi ynë i parë, mbase edhe si kalkulatori i parë i xhepit.
Le t’i hedhim edhe një sy tjetër sistemit tonë të numrave. Pothuajse pa
menduar, ne mund të interpretojmë numrin 2860 si:
2 ×1000 + 8 ×100 + 6 ×10 + 0 ×1 = 2 ×10 ⋅10 ⋅10 + 8 ×10 ⋅10 + 6 ×10 + 0 ×1
Me fjalë të tjera, meqë ne shkruajmë çdo numër në secilën pozitë, për të
theksuar shumëfishin e numrit 10, baza e sistemit tonë numerik, dhe mbi
të gjitha, sepse gjithkush është pajtuar që kjo të jetë konventa jonë, mund
të shmangemi nga rreshti i detalizuar dhe i komplikaur dhe të shkruajmë
2860. Këtë mund ta bëjmë meqë tashmë janë krijuar mjaft simbole për të
plotësuar zbrastësinë në mes të çfarëdo dy shumëfishëve të bazës. Për
këtë qëllim në sistemin dhjetor nevojiten saktësisht dhjetë simbole,
pikërisht dhjetë shifrat me të cilat jemi të gjithë të njohur:
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Çdo numër tjetër mund të paraqitet si shumëfish i bazës.
Tani mund të spekulojmë se a thua do të ishte zhvilluar ndonjë sistem
tjetër numerik nëse njerëzit nuk do të kishin 10 por 8 gishta, ose mbase
16 gishta.
Në bazën 8 ose në sistemin oktal nevojiten vetëm 8 simbole, pra mund të
veprojmë vetëm me shifrat:
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
Rrjedhë se në sistemin me bazë 16, të njohur si sistemi heksadecimal,

nevojiten 16 simbole. Meqë ky sistem gjen zbatim në apekte të ndryshme
të teknologjisë informative, është arritur marrëveshja që të përdoren
numrat nga 0 deri 9 dhe 6 shkronjat e para të alfabetit (të gjuhës angleze):
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F
Me fjalë të tjera, në sistemin heksadecimal kemi:
A = 10, B = 11, C = 12 etj.
Vëmendja filloi të fokusohet në sisteme të ndryshme numeriku, kryesisht
për shkak të faktit se zbuluesit e kompjuterëve realizuan se mekanizmi i
kalkulimeve në një kompjuter mund të bazohet vetëm në dy gjendje:
“rrymë” ose “jo rrymë”, “magnetizuar” ose “jo i magnetizuar”. Kështu e
tërë logjika e kalkulimeve duhej të ndërtohej duke u bazuar në sistemin
me bazë 2 ose sistemin binar, i cili ka nevojë vetëm për dy simbole.
Në sistemin binar janë vetëm dy shifra:
0 dhe 1
Le të shohim numrin 2680 në sisteme të ndryshme numerike?
Dhjetor 2860 = 5 × 512 + 4 × 64 + 5 × 8 + 4 ×1 → 5454 oktal
Dhjetor 2860 = 11× 256 + 2 ×16 + 12 ×1 → B2C heksadecimal
Dhjetor 2860 = 1× 2048 + 1× 512 + 1× 256 + 1× 32 + 1× 8 + 1× 4
→ 101100101100 binar
Saktësisht si edhe në sistemin dhjetor me të cilin jemi të njohur,
shumëfishët e bazës shumëzohen me faktor të përshtatshëm dhe
mblidhen. Duke pozicionuar faktorët në atë mënyrë që ata t’i
korrespondojnë saktësisht shumëfishëve, është e mundur të shkruajmë
numrat në mënyrë shumë më të shkurtë se sa të shkruhet e tërë shuma.
Ideja bazë është të paraqitet marrëdhënia sistematike në mes të
shumëfishëve dhe bazës në formë të përshtatshme. Për këtë qëllim,
matematikani dhe filozofi Frances René Descartes (1595 – 1650; për
nder të Descartes sistemi koordinativ kënddrejtë njihet si “sistemi
koordinativ Kartezian”) prezentoi një lloj të shënuari, në të cilin
shumëfishët e bazës shënohen mbi indeksë dhe quhen “eksponentë” (ose
ndonjëherë edhe “indeks”).
Shënimi përkatës quhet shënim eksponencial. Paraqitja e tij paraqet për

ne detyrë, që rregullat e njohura të llogaritjeve algjebrike t’i
transformojmë në atë mënyrë që të mos paraqiten kontradiksione. Në
vijim do të merremi me rregullat e njehsimeve që aplikohen kur formulat
ose shprehjet përmbajnë indeksa.
2.2.1 Eksponentët e plotë

Nëse një numër e shumëzojmë me veten disa herë mund të shkruajmë:
4 ⋅ 4 ⋅ 4 ⋅ 4 ⋅ 4 = 45 ose x ⋅ x ⋅ ... ⋅ x (n herë) = x n
Faktori që përsëritet (4 ose x, përkatësisht) quhet baza kurse numri i
përsëritjeve (5 ose n) quhet eksponenti (fuqia, treguesi) . Lexohet: "4 në
fuqinë 5" ose "x në fuqinë n". Baza mund të jetë çfarëdo numri real,
kurse eksponenti në këtë kapitull do të jetë numër i plotë.
PËRKUFIZIMI I EKSPONENTËVE TË PLOTË

Për numrin real x dhe numrin e plotë pozitiv n përkufizojmë:
xn = x ⋅ x ⋅ ... ⋅ x (n herë faktor i x)

Numri x quhet baza; numri i përsëritjeve quhet eksponent. Veprimi quhet
“x në fuqinë n”.
Për n = 0 dhe x ≠ 0 vlen:
x0 = 1
( 00 nuk është i përkufizuar dhe quhet shprehje e pacaktuar)
SHEMBUJ
1. 25 = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 32
2. 30 = 1
3. (1.5) 2 = 1.5 ⋅1.5 = 2.25
4. ( − 4) 0 = 1
Kjo nënkupton se numri në mënyrë të përsëritur shumëzohet me bazën.

Veprimi invers i shumëzimit është pjesëtimi. D.m.th., për të pjesëtuar një
numër me eksponentë një herë e zvogëlojmë eksponentin për 1. Kështu
pjesëtimet e njëpasnjëshme mund t’i paraqesim me eksponentët negativ.
PËRKUFIZIMI I EKSPONENTËVE TË PLOTË NEGATIV

Nëse eksponenti është negativ numri 1 në mënyrë të përsëritur pjesëtohet
me bazën; merret:
1
x−n =
xn
0−n nuk është i përkufizuar.
SHEMBUJ
1 1
1. 2−3 = = = 0.125
3
2 8
1 1 1 1
2. ( −3) −3 = = = =−
( −3) 3 ( −3) ⋅ ( −3) ⋅ ( −3) −27 27
1 1 1
3. (−1.5) −2 = = =
( −1.5) 2 ( −1.5) ⋅ ( −1.5) 2.25
PËRDORIMI I KLLAPAVE
Në mënyrë që të zgjerohet efekti i eksponentëve duhet përdorur kllapat:
(a ⋅ b)n = a n ⋅ b n
SHEMBUJ
1. 2 ⋅ 32 = 2 ⋅ 9 = 18
2. (2 ⋅ 3) 2 = 6 2 = 36
3. 22 ⋅ 3 = 4 ⋅ 3 = 12
NJEHSIMI I SHPREHJEVE ME EKSPONENTË

Nëse detyra përmban shprehje të ndryshme algjebrike me shumëzimin
(pjesëtimin) dhe mbledhjen (zbritjen) vargu i veprimeve është:
1. Njehsojmë shprehjet brenda kllapave nga brenda – jashtë
2. Njehsojmë eksponentët
3. Kryejmë shumëzimet (pjesëtimet)
4. Kryejmë mbledhjet (zbritjet)
SHEMBUJ
(3 ⋅ 4 − 7) 2 + 4 ⋅ 2 3 − 3 ⋅ 4 2
Hapat (3 ⋅ 4 − 7) 2 +4 ⋅ 23 −3 ⋅ 42 Komentet
1 (3 ⋅ 4 − 7) = 5 Kryejmë veprimet
brenda kllapave
2 52 = 25 23 = 8 42 = 16 Eksponentët
3 4 ⋅ 8 = 32 3 ⋅16 = 48 Shumëzimet
4 25 + 32 − 48 = 9 Rezultati.
Tabela 2.3:Njehsimi i shprehjeve

Ky është një shembull ku përdoren tre eksponentë:

3
 2 
  2 ⋅ (−1) − 1 − 4  − 100
3
 
Kujtojmë se veprimet me kllapa duhen kryer në drejtimin nga brenda-
jashtë!
3
 2 
  2 ⋅ (−1) − 1 − 4  − 100
3
Hapat Komentet
 
1 ( −1)3 = − 1 Kllapa e brendshme
2 2 ⋅ ( − 1) − 1 = − 3 Shumëzimi dhe zbritja

3 [ − 3]2 = 9 Kllapa e dytë
4 {9 − 4} = 5 Kllapa e tretë
5 53 = 125 Eksponentët
6 125 − 100 = 25 Rezultati pas zbritjes
Tabela 2.4:Veprimet me kllapa
Përveç rregullave të mësipërme të cilat pak a shumë paraqesin vargun

elementar të njehsimeve algjebrike, ekzistojnë edhe disa veti të
eksponentëve që vlen për t’u mbajtur në mend.
VETITË E EKSPONENTËVE TË PLOTË

Le të jenë x , y numra realë, dhe n, m numra të plotë.
• x m ⋅ x n = x m+ n
xm
• n
= x m−n
x
( xm )
n
• = x m⋅n
• ( x ⋅ y )m = x m ⋅ y m
m
x xm
•   = m për y ≠ 0
 y y
SHEMBUJ
1. 23 ⋅ 24 = 23+4 = 27
2. 35 ⋅ 3−4 = 35−4 = 31 = 3
3. 43 ⋅ 4−3 = 43−3 = 40 = 1
Nga shembulli i fundit mund të konkludojmë se meqë 43 ⋅ 4−3 = 1 →

1
4−3 = 3 shprehja 4−3 duhet të jetë elementi invers in 43 dhe
4
anasjelltas.
3x 4
4. 3
= 3 x 4−3 = 3 x
x
2 x5 ⋅ x 2 1 5+ 2 − 3 1 4
5. 3
= x = x
4x 2 2
(32 ) = 32⋅3 = 36
3
6.
( x 3 ) = x 3m
m
7.
( 3a 2 ⋅ b3 )
m
8. = 3m ⋅ a 2 m ⋅ b 3 m
x −5 1
9. −3
= x −5−( −3) = x −5+3 = x −2 =
x x2
1 2
10. (2 x)−1 = krahasuar me 2x −1 = !
2x x
VETITË E EKSPONENTËVE TË PLOTË NEGATIV

Le të jenë x dhe y numra realë, dhe n , m numra të plotë.
1 1
• x −m = → xm = për x ≠ 0
xm x −m
−m m
x 1  y
•   = =  për x , y ≠ 0
m
 y x x
 y
 
1
−m
x m yn
• = x = m për x , y ≠ 0
y −n 1 x
n
y
SHEMBUJ
−2
 73   7−6  810
1.  5  =  −10  = 6
 
8  8  7
4 y4
2. (2 x −3 ⋅ y 2 ) 2 = 2 2 ⋅ x −6 ⋅ y 4 =
x6
3
 a2  a6 a6 ⋅ b6 (a ⋅ b)6
3.  −2  = 3 −6 = =
 2b  2 ⋅ b 8 8
7 x −8 7 −8−( −5) 7 −3 7
4. −5
= x = x = 3
4x 4 4 4x
3 3
 a4 ⋅ a−3   a4−3   a 3
( )
−2 3
5.  −2 5  =  −2+5  =  3  = a = a−6
 a ⋅a   a  a 
Të gjitha formulat vlejnë nëse shumat ose shprehje të tjera e formojnë
bazën.
( a + b )3
6. 2
= ( a + b)3− 2 = a + b
( a + b)
( x + 2) 2 ⋅ ( x − 1) 4 ( x − 1) 4−3 x −1
7. = 3− 2
=
3
3( x + 2) ⋅ ( x − 1) 3
3( x + 2) 3( x + 2)
3
 x2 − 1  ( x2 − 1)3
8.   =
 x + 2  ( x + 2)3

• Vetitë e eksponentëve të plotë
(3 + 2) 2 ≠ 32 + 22 23 ⋅ 24 ≠ 212
2 −3 ≠ − 2 3 2 ⋅ 34 ≠ 64
43 ≠ 4 + 4 + 4 23 ⋅ 52 ≠ 105
(5 )
3 3
2
≠ 5(2 ) = 58
• Eksponentët negativ
2 −3 ≠ ( −2)3
• Baza negative
( −2) 2 ≠ −4 ( − 2) 3 ≠ 8
USHTRIMI 2.2.1: EKSPONENTËT E PLOTË

kemi dhënë ne.
1. Zbatoni shënimin eksponencial në shprehjet vijuese:

3⋅3⋅3 (2a) ⋅ (2a) ⋅ (2a)
a) 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 3⋅ 3 b) 4 4 4 c) ⋅ (2a)
(3b) ⋅ (3b)
x⋅ y⋅ z⋅ x⋅ y
d) e) ( − 2 x ) ⋅ ( − 2 x ) ⋅ ( − 2 x ) ⋅ (2 x )
x⋅ y⋅ z
 1  1  −2  1 17 ⋅17 2
f)   ⋅ 2 ⋅ ⋅   ⋅ ⋅ (2) g)
 −2  2  1  2 17 −2
2. Të thjeshtohen shprehjet vijuese, ashtu që të ketë vetëm

eksponentë jonegativ:
45
a) 32 ⋅ 34 b) 23 ⋅ 33 c)
43
d) ( − 4) − 2 e) a5 ⋅ a−5 f) (3a ) 2 ⋅ (3a 2 ) ⋅ a 3

−1
 a2 ⋅ b3   2
−4
−2
g) (2 x ⋅ y ) h)  −4 2  i)  3
 a ⋅b  x 
3
 a −2 ⋅ b3  216 ⋅ 28 ⋅ 2 −14
j) ( 2x 2 ⋅ y −2 −3
) k)  −3 2  l)
212 ⋅ 2 −4 ⋅ 23
 c ⋅d 
5
3 x 4 ⋅ 23 ⋅ x 6 1  a3 ⋅ b−2 
m) n) o)  −5 3 
(2 x 3 )3 ⋅ (3 x ) 2 a−2 ⋅ b−5  2a ⋅ b 
−3
 x −4  ( a 2 ⋅ b − 3 ) −2
p)  −2  q) −4 3
r) (4 x )0
x  (a ⋅ b)
−2
  2 x 3  27 x −3 8 ⋅104
s)    t) u)
  3y  
  (3x)2 2 ⋅10−2
0,0004 1
v) w) x) 1.000.000
0,0000002 100
3. Të thjeshtohen shprehjet vijuese, ashtu që të mos ketë thyesa

x2
(shembull: 3 = x 2 ⋅ y −3 ):
y
(2c 2 )3 −10 x 2 ⋅ y 3 x −1
a) b) c)
4c 5 5 x3 ⋅ y 2 y −2
−2 −2
 a3 ⋅ b 2   2 x −3 ⋅ y 2  ( x 2 ⋅ y −3 ) −2
d)  4 2  e)  −1   f)
 b ⋅a   2x ⋅ y  ( y ⋅ x −2 ) 3
−1
−2  −2 
2
  36 x−2 ⋅ y −1   x−3 ⋅ (2 y −2 )2 
 a ⋅ b    −2 2 −2  ⋅ 3 −2 
g) h)  
 a 2 ⋅ b3    (3x ) ⋅ y   2x ⋅ y 
 
REZULTATET 2.2.1: EKSPONENTËT E PLOTË

2
 ( 2a ) 2 
( 34 )
3
1. a) 23 ⋅ 32 b) c)  
 3b 
 
d) x⋅y e) ( −2 x )3 ⋅ (2 x ) f) ( 12 )3 ⋅ (2)3 g) 175
2. a) 36 b) 63 c) 42
1
d) e) 1 f) 33 a7
( −4 ) 2
4
1  1   x3 
g) h)  6  i)  
(2 x ⋅ y ) 2  a ⋅b   2
3 3
 y2   ( c ⋅ b) 3  1
j)  2  k)  2 l)
 2x   (a ⋅ d )  2
5
1 2 5
 a8 
m) n) a ⋅b o)  5 
3x  2b 
p) x6 q) a8 ⋅ b3 r) 1
6
 3y  3
s)   t) 5 u) 4 ⋅106
 2x  x
v) 2 ⋅103 w) 10−2 x) 106
3. a) 2c b) − 2 x −1 ⋅ y c) x −1 ⋅ y 2
d) a−2 ⋅ b4 e) x 8 ⋅ y −6 f) x2 ⋅ y3
g) a −2 ⋅ b −10 h) 25 x−2
2.2.2 Eksponentët Thyesorë

Në seksionin e fundit kemi mësuar veprimet me eksponentë të plotë.
Shtrohet pyetja: A ka kuptim të flitet për eksponentët jo të plotë, për
shembull për eksponentët thyesor (racional)?
Kujtojmë formulën:
( x m ) p = x m⋅ p .
Formula e mësipërme jepte rezultatin kur shprehja eksponenciale x m

ngritej në fuqinë p: Ne thjeshtë e shumëzonim eksponentin me p.
Nëse supozojmë se eksponenti është racional, merret:
m
x n =  x n  .
m 1
 
Nëse zëvendësojmë n=m formula do të bëhet:
m
x = x m =  x m  .
m 1
 
Për m = 2 rezultati do të jetë:
2
x =  x 2 
1
 
RRËNJA KATRORE
1
Me fjalë të tjera: x 2 është numri i cili kur të ngritet në katror e jep x.
Numri me këtë veti në përgjithësi njihet si rrënja katrore e x.
Ky rezultat mund të na habitë sepse ne jemi të mësuar me një paraqitje

tjetër të rrënjës katrore, e që është:
1
x = x2 .
Që të dy format, ajo me rrënjë në anën e majtë dhe forma eksponenciale
në anën e djathtë janë ekuivalente. Ne së pari do të diskutojmë
eksponentët racional në kuadër të konceptit të eksponentëve në tërësi dhe

pastaj për formën ekuivalente – formën me rrënjë. Diskutimi ynë do të
jetë i kufizuar tek rrënjët e numrave realë.
PËRKUFIZIMI I RRËNJËS SË N-TË THEMELORE

Për numrat realë x, y dhe numrin natyror n le të jetë:
yn = x
1
y = x n quhet rrënja e n-të themelore e x-it.
Pse ky rezultat quhet rrënja themelore? Përgjigjen e marrin duke kërkuar

t’i përgjigjemi pyetjes tjetër: Sa rrënjë katrore të 4 ekzistojnë? Kjo
nënkuptonë se në po kërkojmë numra, katrori të cilëve është 4.
Ekzistojnë dy numra të tillë: 2 dhe −2.
Ata paraqesin zgjidhje të ekuacionit:
x 2 = 4 → x1/2 = ±2
Megjithatë, ekuacioni vijues nuk ka zgjidhje reale:
x2 = −4
Ekzistonë vetëm një zgjidhje për:
x3 = 27 → x = 3
Dhe gjithashtu ekzistonë vetëm një zgjidhje për:
x3 = −27 → x = −3
Katër shembujtë e mësipërmë mund të gjeneralizohen si në vijim.
NUMRI I RRËNJËVE
Nëse n është çift (pra 2, 4, 6, …) ekzistojnë dy rrënjë të n-ta të numrit
real pozitiv x:
1
±x n
Nëse n është çift dhe x është numër real negativ, nuk ka asnjë rrënjë
reale.
Nëse n është tek (pra 3, 5, 7, …) ekziston vetëm një rrënjë e n-të e numrit
real pozitiv x:
1
+x n
Nëse n është tek ekziston një rrënjë e n-të e numrit real negativ x:
1
−x n
SHEMBUJ
1. x2 = 16 → x1/2 = ±4
2. x4 = 16 → x1/2 = ±2
3. x3 = 125 → x=5
3
4. x = −64 → x = −4
5. x3 = 64 → x=4
6. x2 = −25 → Nuk ka zgjidhje reale!
4
7. x = −16 → Nuk ka zgjidhje reale!
8. x5 = −32 → x = −2
Duket pak irituese që ndonjëherë kemi një zgjidhje, e ndonjëherë dy

zgjidhje për një ekuacion të tillë të thjesht si x n = a . Kështu,
matematikanët kanë përkufizuar rezultatin vijues. Ata e quajnë atë rrënja
themelore e ekuacionit të mësipërmë.
RRËNJA THEMELORE
1
Të përkufizohet x n si rrënja e n-të themelore nënkuptonë se ekziston
vetëm një e tillë e që është:
• rrënja pozitive kur n është çift dhe x është numër real pozitiv
• rrënja pozitive kur n është tek dhe x është numër real pozitiv
• rrënja negative kur n është tek dhe x është numër real negativ
• zero, kur x = 0
SHEMBUJ
1
1. x2 = 16 → 16 2 = 4
1
2. x4 = 16 → 16 4 = 2
1
3. x3 = 125 → 1253 = 5
1
4. x 3 = − 64 → ( − 64 ) 3 = −4
1
5. x3 = 64 → 64 = 4
3
1
6. x 2 = −25 → (−25) 2 nuk ekziston!
1
7. x 4 = −16 → (−16) 4 nuk ekziston!
1
8. x5 = −32 → (−32) 5 = −2
2
Si do të përkufizohet simboli 53 ? Nëse vetitë e eksponentëve vlejnë për
2
 1 2 2
eksponentët racional atëherë 5 =  5 3  ; që d.m.th. se 53 duhet të
3
 
paraqes katrorin e rrënjës së tretë të 5. Të përgjithësuarit e këtij vëzhgimi
sjell deri tek përkufizimi i përgjithshëm i eksponentëve thyesor.
RREGULLAT E NJEHSIMEVE ME EKSPONENTË THYESORË

Nëse m dhe n janë numra natyrorë dhe x është numër real (i cili nuk
duhet të jetë negativ për n çift), atëherë vlen:
m
( )
1
 1
m
• x =  x n  = xm
n n
dhe
 
m 1
− mn 1  1   1 n
• x = = 1  = m 
m  n  x 
xn x 
SHEMBUJ
Të thjeshtohen shprehjet dhe rezultatet të paraqiten me eksponentë
pozitiv. Të gjitha shkronjat paraqesin numra realë pozitiv.
2
( )
1
8 =  8 3  = 22 = 4 or 8 3 = 82
2 1 2 1
1. 3 3
= 64 3 = 4
 
5
(−8) =  (−8) 3  = (−2)5 = −32
5 1
2. 3
 
 3x 13  ⋅  2x 12  = 6x 13 + 12 = 6x 2+6 3 = 6 x 65
3.    
   
 4 x 13  4 4 4 4
4.  = = 1 1 = 3− 2 = 1
 x2  x2 ⋅ x 3 x2 3 x 6
1 1 − 1 −
x6
 

Vetitë e eksponentëve thyesorë
2
42 42
43 ≠ ≠ 3
3 4
1
16 4 ≠ 4
1 1
x3 ≠
x3
1
8 3 ≠ 8 −3
( )
1
4 ⋅ x2 2
≠ 4⋅ x
Eksponentët negativ thyesorë

1 1
4 − 3 ≠ (−4) 3
− 13 1
4 ≠
43
USHTRIMI 2.2.2: EKSPONENTËT THYESORË

kemi dhënë ne.
1. Njehsoni nëse është e mundur:

1 1 1
a) 83 b) (−8) 3 c) −8 3
1
1 1 1 64 2
d) (−64) 6 e) 64 ⋅ 36
2 2 f) 1
16 2
1 1 2 5
g) 25 ⋅165 h) 83 ⋅ 646
2. Thjeshtoni shprehjet duke përdorur vetitë e eksponentëve:
x5 ⋅ x −5
1
a) 42 b) (3a 7 ) ⋅ (2 a −5 ) c)
1 7 −2
d) 325 e) (a −1 ⋅ b ⋅ a 3 ⋅ b 5 )2
4
− 35 − 43 1 x5
f) (−32) g) x ⋅x ⋅x3
h)
− 15
x
−2 1
1  a3   a2 ⋅ b−4  2
i) (a 2 ⋅ b4 ) 4 j)  5  k)  −2 2 
b   a ⋅b 
4
−2  1 1
l) (a + b) m) 1616  n) (1256 ) 9
 
4 − 15
1012 ⋅10−8 x5 ⋅ x
o) p)
106 ⋅10−5 − 52 1
x ⋅ x5
3. Të rregullohen shprehjet ashtu që të kemi paraqitje vetëm të

eksponentëve pozitiv:
1
2 −12 x − 13 
−2  x−2  4
a) a ⋅b
3
b)   c)  3 
   y 
− 12
3 −3
1  4a−2   x − 13 ⋅ y − 13 
−2
d) (8 x ⋅ y ) 6 e)  −4  f)  
b   
1 1
 x−2  4  8x −3 ⋅ y −3  6
g)  −3  h)  
 − 56 
y   x 
REZULTATET 2.2.2: EKSPONENTËT THYESORË
1. a) 2 b) −2 c) −2
1
d) −64 6 → nuk ka zgjidhje e) 48 f) 2
g) 2 h) 27
2. a) 2 b) 6a 2 c) 1 d) 2
8 6
1
e) a3 ⋅b5 f) − g) 1 h) x
8
2
1  b5  a2 1
i) a ⋅b2 j)  3  k) 3
l)
a  b ( a + b) 2
4
m) 2 n) 25 o) 103 p) x5
2 1
a3 2  1 4
3. a) 1
b) x 3
c)  2 3 
b 2 x ⋅y 
1
 8x3 6 a 2
d)  3  e) f) ( x ⋅ y )3
 y  2b2
1 1
y  3 4  8 6
g)  2  h)  13 
x   x 6 ⋅ y3 
 
2.2.3 RRËNJËT
Më parë kemi paraqitur eksponentët racional përmes përkufizimit vijues:
1
x 2 është numri i cili nëse ngritet në katror jep x. Numri me këtë veti në
përgjithësi njihet si rrënja katrore e x-it. Zakonisht, ne jemi shumë më
familiar me termin “rrënja katrore” duke e përdorur shenjën (=operatorin)
ose për të qenë më preciz: 2
Për shembull: x 2 = 9 → x = ± 2 9 = ± 9 = ±3 .
1
Të dy mënyrat e paraqitjes se rrënjës katrore – forma eksponenciale x 2
dhe ajo me rrënjë x – janë ekuivalente. Ka raste kur është më e
përshtatshme të punohet me formën me rrënjë se sa me atë eksponencial
por edhe anasjelltas. Në këtë njësi do të shohim se si janë të ndërlidhura
të dy format mes vete dhe të shqyrtojmë disa veprime elementare me
rrënjët.
E fillojmë diskutimin me përkufizimin e rrënjës së n-të.
PËRKUFIZIMI I RRËNJËS SË N-TË

Për n numër natyror më të madh se 1 dhe x numër real, e përkufizojmë
n
x të jetë rrënja themelore e n-të e x-it; e që është:
1
n
x = xn
Në rastin kur n = 2, rrënja e dytë apo rrënja katrore zakonisht shënohet
me x .
Simboli quhet radikali, n quhet indeksi, dhe x quhet radikandi.

Le të jemi të vëmendshëm se rrënja katrore pa shenjë çdoherë është
rrënja katrore themelore.
SHEMBUJ
1. 4 = 2 dhe jo 4 = ±2 !
Për dallim: Ekuacioni x 2 = 4 ka dy zgjidhje x1/ 2 = ± 4 = ± 2
1
3
2. 8 = 83 = 2
1
3. 3
−8 = ( −8 ) 3 = −2
4. −9 → nuk ekziston zgjidhja reale
5
5. 0 =0
3
6. −125 = −5
7. x 2 = 16 → 16 = 4
4 4
8. x = 16 → 16 = 2
9. x3 = 125 → 3
125 = 5
3 3
10. x = −64 → −64 = −4
3 3
11. x = 64 → 64 = 4
12. x 2 = −25 → −25 nuk ekziston!
13. x 4 = −16 → 4
−16 nuk ekziston!
5 5
14. x = −32 → −32 = −2
Siç cekëm më sipër, shpesh është përparësi të jemi në gjendje të

zhvendosemi prej formës racionale eksponenciale në atë të rrënjëve dhe
anasjelltas. Relacionet vijuese në këtë drejtim janë shumë të rëndësishme.
SHNDËRRIMI EKSPONENT RACIONAL/ RRËNJË

Nëse m dhe n janë numra të plotë pozitiv (n > 1), dhe x është numër real -
jonegativ kur n është çift–
1
( )
m
• x n = xm n
= n xm
m
x n =  x n  = (n x )
m 1 m
•
 
− mn 1 1 1
• x = m = 1 =
( xm )
n m
x n n x
• − mn 1 1 1
x = = =
(n x )
m
1 m m
x n  n 
x 
 
SHEMBUJ
2
x 3 = x 2 =  x 3  = (3 x)
2
3 1 2
1.
 
2
8 3 = 3 82 = 3 64 = 4 gjithashtu: 8 3 =  8 3  = (3 8)
2 2 1 2
2. = 22 = 4
 
− 2 1 1
3. a 5= 2 =
5
a5 a2
−1 1 1 1
4. 16 4 = 1 = 4 =
16 4 16 2
− 23 1 1 1 1 1
5. 27 = = = = =
( 3 27 )
2 2 2 2
27 3  27 13  3 9
 
 
2
6. 03 = 0
Ndonëse nuk e tham në mënyrë eksplicite, ne përdorëm vetëm ekspoentët

racional më të vegjël se 1. Kjo nënkupton se eksponentët kanë qenë
thyesa të rregulta mn ku emëruesi n është më i madh se numëruesi m.
Megjithatë, në rastin m > n eksponentin racional çdoherë mund ta
ndajmë në pjesën e tij të plotë dhe në pjesën thyesore, si në vijim:
p
r= m
n
=i+ q
ku i është numër i plotë dhe p<q.
SHEMBUJ
1. r = 94 = 2 + 14
2. r = − 76 = −(1 + 16 ) = −1 − 16
3. r = 33
9
= 3 + 96 = 3 + 23
Në bazë të kësaj ndarje mund të konkludojmë:
EKSPONENTËT THYESOR MË TË MËDHENJË SE 1

Për x, r numra realë dhe i, m, n, p, q numra natyrorë të tillë që m>n dhe
p<q mund të ndajmë r = mn = i + qp dhe marrim:
m i + qp p
q
• x n = xr = x = xi ⋅ x q = xi ⋅ x p
− mn −r −(i + qp ) 1 1 1 x−i
• x =x =x = = = =
(i + qp ) i
p q
xi ⋅ x p
q p
x
x x ⋅x q
SHEMBUJ
7 2+ 13 1
1. a3 = a = a2 ⋅ a 3 = a2 ⋅ 3 a
−17 −3− 52 − 52 1 1 1
2. 2 5 =2 = 2−3 ⋅ 2 = 2
= =
23 ⋅ 2 5
5
23 ⋅ 22 8⋅ 5 4
12 4 1+ 13 1
3. 3 9 = 33 = 3 = 31 ⋅ 33 = 3 ⋅ 3 3
VETITË E RRËNJËVE
Për numrin natyror n më të madh se 1 dhe numra realë pozitiv x, y vlejnë
identitetet vijuese:
n
x =  x n  = x
1
n n
•
 
Kjo nënkuptonë se rrënja e n-të dhe fuqia e n-të janë veprime inverse.
1 1 1
• n x ⋅ y = ( x ⋅ y) n = x n ⋅ y n = n x ⋅ n y
1
()
1 n
x n xn x
• n x
y
= y
= 1
= për y ≠ 0
ny
y n
SHEMBUJ
Kaloni nga forma ekponenciale racionale në formën me rrënjë:
1
1. x3 = 3 x
( 2a 2 ⋅ b5 )
1
7 7 7
2. 7
= 2a 2 ⋅ b5 = 7 2 ⋅ a 2 ⋅ b5
( ) ( ) ( )
3 3 3
3. x−3 ⋅ y7 5
= 5 x−3 ⋅ y 7 = 5 x(−3)⋅3 ⋅ y7⋅3 = 5 x−9 ⋅ y 21
−3
 u − 32 ⋅ v − 14  =u
( − 32 )⋅(−3) ⋅ v( − 14 )⋅(−3) = u 2 ⋅ v 34 = u 2 ⋅ 4 v3
4.  
 
Kaloni nga forma me rrënjë në formën ekponenciale racionale:

( ) ( ) ( )
3
2 3  3 3
5. 3 x⋅ y =  x ⋅ y2  = x⋅ y
2 3
= x ⋅ y2
 
2
7
6. 772 = 77 7
7. 16 ⋅ 4 = 64 = 4 ⋅ 2 = 8
( )
1 8 6 3
8. 4
x 8 ⋅ y 6 = x8 ⋅ y 6 4
= x 4 ⋅ y 4 = x2 ⋅ y 2
3
125 125 5
9. 3
2
= = 2
3
x x2 x3
x4 x4 x2
10. = =
9 9 3
11. 3
16 ⋅ x ⋅ y 5 ⋅ 3 4 ⋅ x 4 ⋅ y 2 = 3 16 ⋅ x ⋅ y 5 ⋅ 4 ⋅ x 4 ⋅ y 2 =
( )
1 5 7
3 5 7
= 4 ⋅x ⋅y 3
= 4⋅ x3 ⋅ y3

Vetitë e rrënjëve
3 8 ≠ 38
−4 ≠ −2
5
10 ≠ 2
USHTRIMI 2.2.3: RRËNJËT

kemi dhënë ne.
1. Njehsoni nëse është e mundur:

3 3 5
a) 8 b) −8 c) −32
d) −5 32 e) −16 f) 64 ⋅ 36
64 5
g) h) 2 ⋅ 5 16
16
2. Thjeshtoni format me rrënjë:

3
a) a 2 ⋅ x4 b) −27 ⋅ x3 c) 3 125
8
3
27x5 ⋅ y2 4 1
d) e) 8a2 ⋅ 4 2a2 f)
3 −1
( 3 8)
2
x ⋅ y5
3. Kaloni në formën me rrënjë. Të mos bëhen thjeshtime.

2 2 1 1 1
a) m3 b) (2 xy 3 ) 5 c) ( x + y) 3 d) x3 + y3
4. Kaloni në formën eksponenciale racionale. Të mos bëhen

thjeshtime.
3 3
a) 3
x b) 3⋅ x5 c) 3m⋅ n5
6
d) 5a3 ⋅ b7 e) x2 + y 2 f) 3 x+ y
g) 2a 2 ⋅ 3 b3 ⋅ c
5. Të shkruhen në formën e thjeshtuar duke përdorur formën me
rrënjë ose eksponentët racional.
5 5 3x ⋅ 6
a) 173 ⋅ 172 b) 3
( x2 ⋅ y)4 c)
x
2
18 x 2 ⋅ y 25a 2
d) x e) f)
8x 5a
a2 ⋅ (a + b )
4
g) 4 h) 2 x ⋅ 8x ⋅ y
a2
i) 5
(2m)7 ⋅ (2n)4 j) 3
a ⋅ b3 k) 3
b4
a +b
l)
a +b
6. Të ndryshohet shprehja ashtu që ketë vetëm ekponent pozitiv.

1
2 −13 x − 13 
−2  x−2  4
a) a ⋅b3
b)   c)  3 
   y 
− 12 − 12
 4a−2  3 −3
1 a ⋅ x2
d)  2  e) (8 x ⋅ y ) 6 f)
− 13
 b  b−2 ⋅ y
7. Njehsoni duke përdorur kalkulatorin.

3
3 4
a) 6 b) 24 c) 4.6
4
d)  7  10 e) 160.25 f) 13
2.001
 
 10 
− 83
g) 2 h) (2.6) − 3.2
− 92
i) (0.0000000024)
7
j) 0.00017584 k) 6121981 l)
− 83
460000000
5357−3
5 1 − 14
m) n) 3+ 3 2 o)
3
10 5 + 8
REZULTATET 2.2.3: RRËNJËT
1. a) 2 b) −2 c) −2
d) −2 e) Nuk ka zgjidhje f) 48
g) 2 h) 2
5
2. a) a ⋅ x2 b) −3⋅ x c)
2
3x 2 1
d) e) 2a f)
y 4
( 2x ⋅ y )
3 2
3. a) m2 b) 5 3
c) 3 x+ y
3
d) x+3 y
1 5 5
4. a) x3 b) 3x 3 c) 3m ⋅ n 3
(5a ) (x )
1 1
1
d) 3
⋅b 7 6
e) 2
+y 2 2
f) ( x + y )3
1
 1 3
2  3 2
g) 2a ⋅ b ⋅ c
 
 
1
5. a) 17 b) ( x8 ⋅ y 4 ) 3 c) 6
1 1 1
d) x4 e) 3
2 ( x ⋅ y )2 f) ( 5a ) 2
1 1 1
g) a 2 ⋅ (a + b) h) 4x ⋅ y 2 i) (211 m7 ⋅ n 4 ) 5
1
1 1  a2  3 1
j) a ⋅b
3 2 k)  4  l) (a + b )2
b 
1 1
 a2  3 2  1 4
6. a)   b) x 3
c)  2 3 
 b  x ⋅y 
1 1
a ⋅b  8x3 6 x2 ⋅ b2 ⋅ y 3
d) e)  3  f) 1
2  y  a2
7. a) 1.8171 b) 1.6818 c) 1.4645

d) 0.8670 e) 2 f) 1.0548
1
g) 0.771 h) i) 82.3206
21.2772
j) 0.013260 k) 9.323 l) 5.642 ⋅10−4

m) 5.7895 ⋅10−3 n) 2.064 o) 1.2965
2.2.4 Testi i progresit për “Eksponentët”

Njehsoni
1. a) 23 b) ( − 2)3 c) 2−3 d) ( −2) −3
x 3 ⋅ y −3 8 −2 ⋅ 25
2. a) x3 ⋅ x −2 ⋅ x5 b) c)
x −2 ⋅ y 3 4 2 ⋅16 −2
x ⋅ x3 x2
d) ÷
y5 y −3
( )
1 1 1 1
3. a) 814 b) (−125) 3 c) 9x 2 2
d) 6.252
3 1
22 ⋅ 43
5
 33 ⋅ 3− 32   3−2 ⋅ 6− 32 
 x2 ⋅ x 34    ÷ 
4. a)   b) c)
  81.5 ⋅ 16 5
6
 62   33 
   
4 − 13
x5 ⋅ x
−1 7 8 − 23
5. a) x 2 b) y 3 ⋅ y −2 ⋅ y 9 ⋅ y1.5 ⋅ y
x 2.5
x1.5 ⋅ x −3.5
(3.5 ) ÷  7 
1
2
c) 2


( )
2
− 13 − 45 − 34
6. a) 37 b) 4 c) ( −x) d) 2 y2
4 2 1
3
3
−8 x3 4 3 ⋅ 82
7. a) b) c)
5 3 1
22 ⋅ 23 3 5 1
x4 16 3 ( −2 ) 3
z −2.5 ⋅ z1.5
3
d)
−123
z
3 1
3 5
8. a) −125 b) 64 2 c) 2 ⋅ 32 ⋅ 256 ⋅ 4
5
d) 1024
2.3 Shprehjet


Parakushtet: Njohuritë për sistemet numerike me numra të plotë

dhe veprimet themelore me numra.
numra Jashtëzakonisht
me rëndësi është ndërtimi dhe njehsimi i shprehjeve
komplekse përfshirë edhe përdorimin korrekt të
kllapave.
Qëllimet e mësimit: Prezentimi i pjesëtimit si veprim llogaritës sjell tek

paraqitja e thyesave.
thyesave Detyrat me thyesa janë burim i
shumë gabimeve.
gabimeve Qëllimi i kësaj njësie është të
përmirësohet deri në përsosmëri puna me thyesat.
thyesat
Meqë pjesëtimi është veprim kryesor në matematikë
dhe praktikisht në të gjitha aplikimet, ai paraqitet në
2.3 Shprehjet F a q e | 93
thyesë me numra dhe në shprehje algjebrike me

variabla dhe funksione. Për veprime korrekte
matematike dhe për besim në punën tonë, rol
qendror luan aplikimi i drejtë i thyesave dhe
shprehjeve me thyesa.
Kur gjatë një problemi (detyre), variabla kombinohet me veten, me

ndonjë parametër tjetër apo me ndonjë konstantë, paraqiten shprehje të
ndryshme, varësisht nga veprimi i aplikuar. Në këtë rast , ne do të
shqyrtojmë situatat me një variabël; kur kemi të bëjmë me disa variabile
veprohet ngjashëm, vetëm se në rastin e dytë shprehja duket pak më e
komplikuar.
Nëse variabla paraqitet gjatë mbledhjes, zbritjes, shumëzimit dhe
pjesëtimit, fitohen shprehje të plota racionale. Kur të gjitha konstantet në
një shprehje janë numra të plotë dhe variablat janë gjithashtu numra të
plotë, atëherë e tërë shprehja merr vlerën numër të plotë. Kjo edhe e
shpjegon mbiemrin “të plota racionale”.
Nëse lejohet pjesëtimi i variablave, atëherë merret shprehja thyesore. Në
këtë rast variabla paraqitet së paku në një term si emërues.
Shprehja algjebrike gjithashtu ekziston kur paraqiten rrënjët, që
nënkuptojmë se variabla paraqitet në ndonjë prej rrënjëve.
Mbledhja   
 Shprehjet e  
Zbritja   Shprehjet  Shprehjet
 Plota  
Shumezimi   thyesore  algjebrike
+ Pjesetimi  

+ rrenjet 
Sërish duhet të theksojmë se në klasifikimin e mësimor, veprimet

përkatëse (mbledhja, zbritja, pjesëtimi, shumëzimi dhe rrënjëzimi) duhet
të kuptohen në bazë të aplikimit të tyre. Veprimet në të cilat kombinohen
konstante dhe/ose parametra nuk e ndryshojnë karakterin e shprehjeve.
Në këtë njësi së pari do të shqyrtojmë shprehjet e plota racionale,
përfshirë polinomet. Pastaj, do të shqyrtojmë shprehjet thyesore.
Megjithatë, nuk do të merremi në mënyrë shumë intensive me shprehjet

algjebrike sepse ato e kanë të kufizuara aplikimin praktik, për atë çfarë ne
synojmë.
2.3.1 Shprehjet e plota

Nëse mbledhim, zbresim dhe shumëzojmë variablën x merret një
shprehje që quhet polinom. Emri nënkupton se shprehja përmban disa
terma në formën e saj të përgjithshme (poly (Greeqisht) = disa). Në
formën e tij më të përgjithshme paraqitet si vijon.
POLINOMI SIPAS X (ME KOEFICIENTË REALË)

Shprehja e plotë sipas variablës x e formës
an ⋅ xn + an−1 ⋅ xn−1 + ... + a1 ⋅ x + a0

ku koeficientët an , an−1,..., a1, a0 janë numra realë dhe n është numër i
plotë jonegativ quhet polinom i shkallës n.
Koeficientët an , an−1,..., a1, a0 mund të jenë numra realë të çfarëdoshëm.

Eksponenti më i madh që paraqitet në shprehje quhet shkallë. Çdo
mbledhësi i referohemi si term (anëtar).
Format polinomiale hasen shpesh në matematikë. Është me rëndësi që
ato t’i klasifikojmë bazuar në shkallën e tyre. Nëse termi në një polinom
ka vetëm një variabël si faktor, atëherë shkalla e atij termi është fuqia e
variablës. Nëse dy apo më tepër variabla janë prezente në një term si
faktor, atëherë shkalla e termit është shuma e fuqive të variablave.
Shkalla e polinomit është shkalla e termit jozero i cili e ka shkallën më të
lartë në polinom. Çdo konstantë jo zero definohet si polinom i shkallës 0.
Numri 0 definohet si polinom por atij nuk i shoqërohet asnjë shkallë. Dy
terma janë të ngjashëm nëse ata kanë të njëjtat variabla në të njëjtën fuqi.
Sigurisht se mund të shqyrtohen edhe polinome me më tepër se një
ndryshore. Polinomi me dy variabla x dhe y është shprehja e formuar
duke mbedhur termat e formës a ⋅ x m ⋅ y n , ku a është numër real kurse
m, n janë numra të plotë jonegativ. Termi e ka shkallën m + n . Termi me
shkallën më të lartë e definon shkallën e polinomit. Për shembull:
3 x3 ⋅ y 2 − 2 x 2 ⋅ y + 5 x ⋅ y − x 2 + 7 x ⋅ y
është polinom i shkallës 5 me dy variabla x dhe y.
BINOMET
Një klasë shumë e njohur e polinomeve janë binomet e shkallës n. Ata
kanë marrë këtë emërtim për shkak se përbëhen saktësisht nga dy
variabla {bi (greqisht) = dy}:
• ( x + y ) 2 = x 2 + 2 x ⋅ y + y 2 → binomi i shkallës 2
• ( x + y )3 = x 3 + 3 x 2 ⋅ y + 3 x ⋅ y 2 + y 3 → binomi i shkallës 3
• ( x + y ) 4 = x 4 + 4 x 3 ⋅ y + 6 x 2 ⋅ y 2 + 4 x ⋅ y 3 + y 4 → binomi i shkallës 4
SHEMBUJ
1. 2 x 2 − 4 x + 10 është polinom i shkallës 2.
2. ( x + 2) 2 është polinom i shkallës 2.
3. x + 2 x + 1 nuk është polinom .

4x 1
4. + 2 x ⋅ y 2 + x 2 ⋅ y + x është polinom i shkallës 3 me dy
3 2
variabla x dhe y.
1
5. nuk është polinom.
x
6. ( x + y ) 4 është polinom i shkallës 4 me dy variabla x dhe y.
2 1
7. x 3 ⋅ y 2 − x −1 ⋅ y 2 + 221 nuk është polinom sepse ka eksponentë
negativ dhe thyesor.
Në seksionin 2.1. kemi mësuar të kryejmë njehsimet me numra dhe

variabla. Tani kryejmë mbledhjen dhe zbritjen e polinomeve dhe
shprehjeve të tjera. Të gjitha shkronjat në diskutimin dhe shembujt vijues
paraqesin numra realë; kështu që mund të zbatohen të gjitha vetitë e

numrave realë.
MBLEDHJA DHE ZBRITJA E POLINOMEVE

Le të fillojmë me një shembull ku tregohet mbledhja dhe zbritja e dy
polinomeve:
2x2 + 4x − 5 dhe
3x2 − 2 x + 17
Së pari dhe më e rëndësishme: sa herë që veproni me shprehje, përdorni
kllapat sa më shumë që të jetë e mundur. Kështu, mbledhja (zbritja) duke
përdorur kllapat do të duket si vijon:
Mbledhja: (2 x 2 + 4 x − 5) + (3 x 2 − 2 x + 17)
Zbritja: (2 x 2 + 4 x − 5) − (3 x 2 − 2 x + 17)
Duke vendosur 1-sha para kllapave mund të zbatojmë vetinë distributive
për t’u liruar nga kllapat. Në rastin kur kemi të bëjmë me mbledhjen e
polinomeve kjo shndërrohet pak a shumë triviale:
Mbledhja:
1 ⋅ (2 x 2 + 4 x − 5) + 1 ⋅ (3 x 2 − 2 x + 17) = 2 x 2 + 4 x − 5 + 3 x 2 − 2 x + 17
Megjithatë është burim i shumë gabimeve gjatë zbritjes, sepse shumëzimi
i shprehjes me (−1) u ndryshon shenjat e të gjithë termave në kllapa:
Zbritja:
1 ⋅ (2 x 2 + 4 x − 5) − 1 ⋅ (3 x 2 − 2 x + 17) = 2 x 2 + 4 x − 5 − 3 x 2 + 2 x − 17
Tani i rregullojmë termat ashtu që termat e shkallës së njëjtë të jenë “së
bashku”:
Mbledhja:
2 x2 + 4 x − 5 + 3x2 − 2 x + 17 = 2 x 2 + 3x2 + 4 x − 2 x − 5 + 17
Zbritja:
2 x2 + 4 x − 5 − 3x2 + 2 x − 17 = 2 x2 − 3x2 + 4 x + 2 x − 5 − 17
Tani zbatojmë vetinë komutative dhe asociative në të dy rastet (shih:
Vetitë elementare të numrave realë; faqe 16).
Mbledhja:
2 x 2 + 3 x 2 + 4 x − 2 x − 5 + 17 = (2 + 3) x 2 + (4 − 2) x + ( − 5 + 17)
Zbritje:
2 x 2 − 3 x 2 + 4 x + 2 x − 5 − 17 = (2 − 3) x 2 + (4 + 2) x + ( − 5 − 17)
Rezultatet janë:
Mbledhja:
(2 + 3) x 2 + (4 − 2) x + ( −5 + 17) = 5 x 2 + 2 x + 12
Zbritja:
(2 − 3) x 2 + (4 + 2) x + ( − 5 − 17) = − 1x 2 + 6 x − 22 = − x 2 + 6 x − 22
Mund të japim këtë përmbledhje.
MBLEDHJA DHE ZBRITJA E POLINOMEVE

Polinomet mblidhen duke kombinuar termat e e shkallës së njëjtë dhe
duke zbatuar vetinë komutative, asociative dhe distributive. Rezultati
është polinom i shkallës më të vogël ose të barabartë me shkallën e të
mbledhshmit me shkallë më të madhe.
SHEMBUJ
1. (2 x 2 − 4 x + 6) + ( x 3 − x 2 + 6 x ) = x 3 + (2 − 1) x 2 + ( − 4 + 6) x + 6 =
= x3 + x 2 + 2 x + 6
2. (2 x 2 − 4 x + 6) − (2 x 2 − 8 x − 4) =
= (2 − 2) x 2 + [−4 − ( −8)]x + [6 − ( −4)] = 4 x + 10
3. − (3 x 3 + x − 4) + ( x 2 + 3) − ( x 3 + 2 x 2 + 4 x ) =
= (−3 − 1) x3 + (1 − 2) x 2 + ( −1 − 4) x + [ −( −4) + 3] =
= −4x3 − x2 − 5x + 7
SHUMËZIMI I POLINOMEVE
Shumëzimi i shprehjeve algjebrike përfshinë përdorim shumë të madh të
vetisë distributive të numrave realë, si edhe vetitë e tjera të numrave
realë. (shih: Vetitë elementare të numrave realë; faqe 16).
Le të fillojmë me një shembull për shumëzimin e dy polinomeve.
Shumëzojmë: 4 x − 2 dhe 2x2 + 4x − 5

Si më parë, është shumë me rëndësi të përdorim kllapat kur kryhet
shumëzimi:
(4 x − 2) ⋅ (2 x 2 + 4 x − 5)
Duke zbatuar vetinë distributive:
(4 x − 2) ⋅ (2 x 2 + 4 x − 5) = 4 x ⋅ (2 x 2 + 4 x − 5) − 2 ⋅ (2 x 2 + 4 x − 5)
= 8x3 + 16x2 − 20x − 4x2 − 8x + 10

= 4 x3 + 12 x 2 − 28x + 10
Ose duke përdorur rregullimin vertikal:

4x −2
2 x 2 +4 x −5
8x3 +16 x 2 −20x
−4x2 −8 x +10
8x3 +12 x 2 −28x +10
SHUMËZIMI I POLINOMEVE
Për të shumëzuar dy polinome të shkallës m dhe n, shumëzojmë të gjithë
termat një nga një mes tyre, dhe kombinojmë termat e ngjashëm.
Rezultati është polinom i shkallës m+n, pra, shuma e shkallëve të secilit
nga faktorët polinomial.
SHEMBUJ
1. (2 x − 4) ⋅ ( x 2 + 2) = 2 x 3 + 4 x − 4 x 2 − 8 → 2 x3 − 4 x 2 + 4 x − 8
Polinomi i parë e ka shkallën m = 1; i dyti e ka shkallën
n = 2: → Polinomi rezultues e ka shkallën: m + n = 3
2. ( x 2 + 2 x ) ⋅ ( x + 1) ⋅ ( x 2 − 2) = ( x 3 + x 2 + 2 x 2 + 2 x ) ⋅ ( x 2 − 2)
( x 3 + 3 x 2 + 2 x ) ⋅ ( x 2 − 2) = ( x 5 + 3 x 4 + 2 x 3 − 2 x 3 − 6 x 2 − 4 x ) =
= x5 + 3x 4 − 6 x 2 − 4 x
Shkalla e polinomit rezultues është 2 + 1 + 2 = 5.
Është shumë me rëndësi të përdorim të ashtuquajturat formulat

binomiale.
FORMULAT BINOMIALE
• ( x + y ) ⋅ ( x + y ) = ( x + y )2 = x 2 + 2 x ⋅ y + y 2
• ( x − y) ⋅ ( x − y) = ( x − y)2 = x2 − 2 x ⋅ y + y 2
• ( x + y) ⋅ ( x − y) = x2 − y2
Gjersa mbledhja dhe shumëzimi nuk krijojnë probleme substanciale, në

rastin kur shprehja përmban disa veprime në formë të përzier paraqiten
shumë gabime. Shumica e gabimeve ndodhin kryesisht për shkak të
ndryshimit të vargut të veprimeve.
Le të shohim për shembull shprehjen vijuese:
{[(2 x 2 − x ) − (3 x − 4)] ⋅ ( x + 2) + ( x − 1)} ⋅ x

Dy lëshime shkaktojnë gabime në të shumtën e rasteve. Ato zakonisht
karakterizohen si “gabime trashanike”:
• Shumë shpesh përdoren pak kllapa.
• Shenjave, e veçanërisht shenjës minus, nuk u kushtohet vëmendja që
duhet.
Burimet e të dy gabimeve të përshkruara mund të shmangen nëse kllapat

përdoren në mënyrë korrekte. Për të ruajtur pamjen e përgjithshme
përdorni kllapa të ndryshme, për shembull:
• (…) për nivelin e parë
• [ ] për të dytin
• {…} për të tretin
• Dhe pastaj sërish (…) etj.
Është më mirë të përdoret një lloj i kllapave më shpesh se sa disa lloje.
KUJTONI
• Filloni të zgjidhni veprimet në kllapa nga brenda-jashtë.
• Kujdesuni për shenjën minus.
• Kujtoni rregullat e veprimeve: pjesëtimi dhe shumëzimi para
mbledhjes dhe zbritjes
SHEMBUJ
1. ({[(2x − 3) ⋅ x − 4]⋅ x + 2}⋅ x + 7) ⋅ x +12 =

= 2 x 5 − 3 x 4 − 4 x3 + 2 x 2 + 7 x + 12
2. {[(− x + 1) ⋅ ( x + 1) − 1].[ x + 1] + 1} ⋅ (− x) =
2
= {[( − x + 1) − 1] ⋅ [ x + 2 x + 1] + 1} ⋅ ( − x ) =
2 2
= {− x − 2 x − x + 1} ⋅ ( − x ) = x + 2 x + x − x
4 3 2 5 4 3
3. {[(2 x − 1) ⋅ (−2 x + 2) + 1] − [3 x − 2] ⋅ (− x)} ⋅ (− x) =

2
{[−4 x + 4 x + 2 x − 2 + 1] − [−3x + 2 x]} ⋅ (− x) =

2 3
{3 x − 4 x + 4 x − 1} ⋅ (− x) = −3x + 4 x − 4 x + x
3 2 4 3 2
USHTRIMI 2.3.1: SHPREHJET E PLOTA

kemi dhënë ne.
1. A paraqesin shprehjet vijuese janë polinome. Përgjigjuni me

saktë/pasaktë:
x2 13
a) 6 x 2 + x ⋅ y + z + 12 b) x⋅ 2 − −5
5
c) 2 x + x −1 + 112 d) 20 x − 12
e) ( x − 1) ⋅ ( x − 2) f) x2 − x
g) 7 x ⋅ y + 13 x 2 ⋅ y −3 + 25 h) x ⋅ 2 − 5−2 ⋅ x3 + z
i) 2 x + x −1 + 112
2. Kryeni veprimet vijuese:
a) 2 x3 − 3x + 4 plus −3x 2 + 2 x − 7
b) 3x4 − 5 x2 − 3 minus −2x3 − x + 7
c) 2x2 − x − 4 plus 4 x2 − 3x + 12 minus − x 2 − 4 x + 6
2 2 2
d) x 2 ⋅ y + y 3 − 2 y ⋅ x 2 + x 2 ⋅ y minus −3x ⋅ y + x ⋅ y − x ⋅ y
3. Shumëzoni dhe kombinoni termat e ngjashëm:

a) x ⋅ ( x + 1) − ( x − 1) ⋅ 3 x
b) (2 x 2 + x ) ⋅ ( − x − 5 x 2 + x 3 )
c) (3 y 2 + 5 y + 3) ⋅ ( x + y )
d) ( x + y ) ⋅ ( x − 1) ⋅ (2 x + 3) ⋅ (2 x − 3)
( x2 + y2 )
2
e)
REZULTATET 2.3.1: SHPREHJET E PLOTA
1. a) 6 x 2 + x ⋅ y + z + 12 → E saktë, polinom i shkallës 2
x2 1
b) x⋅ 2 − − 53 → E saktë, polinom i shkallës 2
5
c) 2 x + x −1 + 112 → E pasaktë, ka eksponentë negativ
dhe thyesor
d) 20 x − 12 → E saktë, polinom i shkallës 1, quhet
drejtëz
e) ( x − 1) ⋅ ( x − 2 ) → E saktë, polinom i shkallës 2
1
f) x2 − x = x − x 2 → E pasaktë, ka eksponentë thyesor
1 2 −3
g) 7x ⋅ y + x ⋅ y + 25 → E pasaktë, ka eksponentë negativ
3
h) x ⋅ 2 − 5−2 ⋅ x 3 + z → E saktë, polinom i shkallës 3
2. a) 2 x3 − 3x2 − x − 3 b) 3x 4 + 2 x3 − 5x 2 + x − 10
c) 7 x2 + 2 d) 2 x 2 ⋅ y + y 3 − 2 y ⋅ x 2 + 3 x 2 ⋅ y 2 − x ⋅2 + x ⋅ y
3. a) −2 x2 + 4 x
b) −7 x3 − 9 x4 + 2x5 − x2
c) 3x ⋅ y 2 + 5 x ⋅ y + 3x + 3 y3 + 5 y 2 + 3 y
d) 4 x 4 − 4 x 3 + 4 x3 ⋅ y − 4 x 2 ⋅ y − 9 x 2 + 9 x − 9 y ⋅ x + 9 y
e) x4 + 2 x2 y2 + y4
2.3.2 Shprehjet thyesore

Një shprehje me variabla në emërues quhet shprehje thyesore. Ato mund
të duken krejtësisht të ndryshme, megjithatë së paku një nga termat duhet
të përmbaj operacionin “pjesëtimi me variabël”:
1 2x + 1 1
ose 2 ose 2x + 2 ose x−1 + x + 2 x2 + 10 ose
x x +1 x + x −1
1 2x 3x + 1
− + 2
x 3 x
Duke përcaktuar emëruesin e përbashkët dhe duke aplikuar rregullat e
zakonshme për thyesat, termat e ndryshëm mund të përmblidhen në
formë të një thyese me dy polinome.
Dy rreshtat e mësipërmë janë shprehje thyesore.
1 2 x ⋅ ( x 2 + x − 1) + 1 2 x3 + 2 x 2 − 2 x + 1
3. Shembull: 2x + = =
x2 + x − 1 x2 + x − 1 x2 + x − 1
1
4. Shembull: x −1 + x + 2 x 2 + 10 = + (2 x 2 + x + 10) =
x
1 + x ⋅ (2 x 2 + x + 10) 1 + 2 x 3 + x 2 + 10 x
= =
x x
1 2 x 3 x + 1 3 x − 2 x ⋅ x 2 + 3(3 x + 1) −2 x3 + 12 x + 3
5. Shembull: − + 2 = =
x 3 x 3x2 3x 2
FORMA E PËRGJITHSHME E SHPREHJES THYESORE

Çdo shprehje thyesore mund të shprehet si thyesë e dy polinomeve:
an ⋅ x n + an −1 ⋅ x n −1 + ... + a0
bm ⋅ x m + bm −1 ⋅ x m −1 + ... + b0
Polinomi në numërues ka shkallën n, kurse polinomi në emërues ka
shkallën m.
Për qëllimin tonë, nuk është e domosdoshme të diskutohen këto shprehje

në masë të madhe. Ne thjeshtë aplikojmë rregullat e thyesave në mënyrë
të mirëfilltë (shih: seksionin 2.1.2; faqe 24). Mbledhja, shumëzimi,
zgjerimi dhe thjeshtimi bëhen plotësisht në të njëjtën mënyrë. Megjithatë,
për të gjitha veprimet ku paraqitet variabla x, duhet të jemi të kujdesshëm
që të mos shumëzojmë ose pjesëtojmë me zero.
Po ashtu, duhet të jemi të kujdesshëm për disa dallime që kemi në raport
me shprehjet e plota të seksionit paraprak.
KUJDES
Përkujtojmë se vija e thyesës ka të njëjtën veti si kllapat. Kështu, trajtoni
ato si edhe kllapat.
MBLEDHJA E SHPREHJEVE THYESORE

Shprehjet thyesore mund të mblidhen (zbriten) pasi të gjithë termat të
jenë zgjeruar ashtu që të kenë të njëjtin emërues.
Termët me të njëjtin emërues mund të mblidhen (zbriten) duke mbledhur
(zbritur) numëruesit.
SHEMBUJ
3x + 1 4 x 2 − 2 x 3x + 1 + 4 x2 − 2 x 4 x 2 + x + 1
1. + = =
x −1 x −1 x −1 x −1
x 2 + x − 1 3 − 2 x x 2 + x − 1 − 3 + 2 x x 2 + 3x − 4
2. − = =
x+3 x+3 x+3 x+3
2 x + 1 2( x − 1) − x ⋅ ( x + 1) 2 x − 2 − x 2 − x − x 2 + x − 2
3. − = = =
x x −1 x ⋅ ( x − 1) x2 − x x2 − x
Kur mbledhim dy shprehje thyesore, mund të zbatohet metoda e

shumëzimit të tërthortë (shih seksionin 2.1.2; faqe 31) gjë që ofron
shumë përparësi. Për shembull:
2 x x − 1 2 x ⋅ ( x + 2) − ( x + 1) ⋅ ( x + 1)
− =
x +1 x + 2 ( x + 1) ⋅ ( x + 2)
Emëruesi i përbashkët është prodhimi i dy emëruesve. Kjo nënkupton se
numëruesi i majtë mund të shumëzohet me emëruesin e djathtë dhe
numëruesi i djathtë me emëruesin e majtë.
SHUMËZIMI I DY SHPREHJEVE THYESORE

Dy shprehje thyesore shumëzohen duke shumëzuar numëruesit dhe
emëruesit.
SHEMBUJ
 3 x + 1   4 x − 2 x  (3 x + 1) ⋅ (4 x − 2 x )
2 2
1.  ⋅
   = =
 x − 1   x − 1  ( x − 1) 2
12 x3 − 6 x 2 + 4 x 2 − 2 x 12 x3 − 2 x 2 − 2 x
= =
( x − 1) 2 ( x − 1)2
 x 2 + x − 1   3 − 2 x  ( x 2 + x − 1) ⋅ (3 − 2 x ) − 2 x 3 + x 2 + 5 x − 3
2.   .  = =
 x + 3   x − 3  ( x + 3) ⋅ ( x − 3) x2 − 9
2  x +1  2( x + 1) 2x + 2
3. . − =− =− 2
x  x −1  x ⋅ ( x − 1) x −x
Inversi i një numri a është 1a . I njëjti veprim duhet të aplikohet kur kemi
të bëjmë me inversin e shprehjes thyesore.
INVERSI I SHPREHJES
Si edhe me numra, inversi i një shprehje thyesore merret nëse ndryshojnë
pozitat numëruesi me emëruesin:
−1
 a⋅x+b  1 c⋅x + d
  = =
 c⋅x+ d  a⋅x+b a⋅x+b
c⋅x + d
SHEMBULL
−1
 4x2 − 2x  1  x −1 
1.   = = 2 
 x −1   4x − 2x   4x − 2x 
2
 
 x −1 
−1
1  3 − 2x   x−3 
2. =  = 
 3 − 2x   x − 3   3 − 2x 
 
 x −3 
−1
 2  x + 1  x ⋅ ( x −1) x − x2
3.  x .  − x − 1  =− =
2( x + 1) 2 x + 2
  
Pjesëtimi i dy shprehjeve thyesore kryhet në të njëjtën mënyrë si edhe

pjesëtimi i dy thyesave numerike, pra, përmes shumëzimit duke paraqitur
inversin e shprehjes.
PJESËTIMI I SHPREHJEVE THYESORE

Dy shprehje thyesore pjesëtohen duke shumëzuar shprehjen në numërues
me inversin e shprehjes në emërues:
a⋅x+b
c⋅x+ d = a⋅x+b ⋅ 1  a⋅x+b   t⋅ y +u 
= ⋅
r ⋅ y + s c ⋅ x + d r ⋅ y + s  c ⋅ x + d   r ⋅ y + s 
t⋅ y +u t⋅ y+u
SHEMBUJ
 3x + 1 
 2   
1.  3x + 1  4x − 2x  x −1   3x + 1   x − 1 
  ÷   = =  . =
 x −1   x −1   4x − 2 x   x −1   4x2 − 2x 
2
 
 x −1 
3x2 − 2 x − 1
=
4 x3 − 6 x 2 + 2 x
 x2 + x −1 
 
 x + 3  =  x + x −1  ⋅ x − 3  = x − 2x − 4x + 3
2 3 2
2.    
 3 − 2x   x + 3   3 − 2x  −2 x 2 − 6 x + 9
 
 x−3 
2x x − 1 2 x2 − 2 x
3. = 2x ⋅ =
 x +1  x +1 x +1
 
 x −1 
USHTRIMI 2.3.2: SHPREHJET THYESORE

kemi dhënë ne.
1. Të zgjerohen shprehjet vijuese me faktorët e cekur, nën

supozimin se ata nuk janë zero:
x +1 x2 − 2 x
a) me 2x b) me x − 2
x −1 x+2
u u+v
c) me
v u −v
2. Thjeshtoni faktorët e përbashkët në numërues dhe emërues:

x+2 x 2 ⋅ ( x + 5)
a) b)
x2 − 4 2 x 2 + 10 x
2 x2 ⋅ y4
c)
6x ⋅ y6
3. Shumëzoni shprehjet dhe thjeshtoni faktorët e përbashkët:

a2 a2 − 4 3 x 2 ( x + 5) 2
a) ⋅ 2 b) ⋅
a + 2 a − 2a x + 5 6 x3
9 − a 2 3a 2 − 2a
c) ⋅
3a − 2 3 + a
4. Pjesëtoni dhe thjeshtoni faktorët e përbashkët:

a 2 − 36 3x 2 x2
a) ÷ ( a + 6) b) ÷
6a − a 2 x2 − 6x + 9 x −3
9a 2 − b 2 3a + b
c) ÷
2
9a − 6a ⋅ b + b 2 3a − b
5. Kryeni mbledhje ose zbritjen, respektivisht dhe thjeshtoni:

3x 2 − 6 2 − 2 x2 2x 2
a) + b) +
2
x −4 2
x −4 x+2 x+2
a2 1 2 a + 1 2b + 1
c) 2
− 2
d) −
(a + 1) (a + 1) a b
u2 2u 10 3
e) + f) −
u +1 u − 2 z − 25 z − 5
2
2x 2y 3 2
g) − h) −
x − 2 y y − 2x x ⋅ ( x + y) y ⋅ ( x − y)
2x 1
i) −3+
4x − 3 x
REZULTATET 2.3.2: SHPREHJET THYESORE
2x2 + 2 x x3 − 4 x 2 − 4 x u3 − u ⋅ v2
1. a) b) c)
2 x2 − 2x x2 − 4 u 2 ⋅ v − v3
1 x x
2. a) b) c)
x−2 2 3 y2
x +5
3. a) a b) c) a ⋅ (3 − a )
2x
4. a)
( a − 6) b)
3
c) 1
a ⋅ (6 − a ) x −3
2x + 2 a −1
5. a) 1 b) c)
x+2 a +1
b−a u ⋅ (u 2 + 2) 3z + 5
d) e) f) −
a⋅b ( u + 1) ⋅ ( u − 2 ) z 2 − 25
g)
(
4 y 2 − x2 ) h)
x ⋅ y − 3 y 2 − 2x2
( x − 2 y ) ⋅ ( y − 2x ) x ⋅ ( x + y) ⋅ y ⋅ ( x − y)
13x − 10 x 2 − 3
i)
(4 x − 3) ⋅ x
2.3.3 Progress Test P a g e | 113
2.3.3 Testi i Progresit për “Shprehjet”

1. A paraqesin shprehjet vijuese polinome? Nëse përgjigja juaj është

“po” caktoni shkallën; nëse përgjigja është “jo” ofroni arsyen:
1
a) x 2 ⋅ y + 3 ⋅ x + 3 y 3
b) 2 x ⋅ y 3 + x − 2 ⋅ y 4 + 112
3
c) 2 5 x ⋅ y + 3.14 x 5 + 11
7 y 2 ⋅ x 3 + 237
( )
3
d) 22 ⋅ x 2 − 5 y + 3x ⋅ y
2. Kompletoni formulat pa iu referuar njësisë mësimore:

a) ( x + 2 y )2 =
b) ( 12 a − 53 b)2 =
3 x − 4)⋅(3 x + 4) =
(10
c) 5 2 1
3. Të mblidhen ose zbriten polinomet dhe të redukohet rezultati sa

më shumë që të jetë e mundur:
a) (2 x 2 − 4 x + 6) − (2 x 3 − 8 x 2 − 4 x ) =
b) −(3 x3 + x − 4) + ( − x 2 + 3) − ( − 72 x3 + 32 x 2 + 4 x) =
c) ( 2 x 2 + 3x − 4 ) − (3x2 − 5) + ( x − 4) − (3 + x 2 ) + 11 =
4. Shumëzoni dhe kombinoni termat e ngjashëm:
a)
  {
 ( x − 1) 2 + 2 x  ⋅ − x 2 + (2 y + x ) 2 = }
b) 
{([ 2 x − 5] ⋅ x + 3) ⋅ x − 7} ⋅ x + 2 ⋅ x − 15 =
{3x − ( x + ) ⋅ ( x − ) + }
2
c) 2 1 1 1 + 2 − 4 x4 =
2 2 4
5. Kryeni veprimet dhe reduktoni rezultatet sa më shumë që të jetë e

mundur:
a) {( x − 2) 2
   }
+ 3 ⋅  ( x − 2) 2 − 3 − x 4 + 9 =
b) {[(2 x − 1) ⋅ (−2 x + 2) + 1] − [3x 2

}
− 2] ⋅ ( − x ) ⋅ ( − x ) + x ⋅ (4 x − 1) =
c) ( y + x)⋅( x − ) =
1
2
2 1
5
3
4
1
2
2.4 Rezultatet për Testin e Progresit F a q e | 115
2.4 Rezultatet për Testet e Progresit
2.4.1 Rezultatet për Testin e Progresit për “Numrat”

Ju duhet të kontrolloni zgjidhjet tuaja. Nëse ato janë të sakta, ju mund të
filloni kapitullin vijues. Në çdo rast tjetër (kur ju keni rezultate të
pasakta, ose nuk keni fare rezultate) duhet t’i riktheheni seksionit
përkatës në përmbledhje të cilin duhet ta përsëritni për të plotësuar
zbraztësinë.
1. a) Numrat e plotë: 2, −4, 1,356

b) Numrat racional: 2 ; − 17 ; 0.25; 3.16363
3 23
c) Numrat iracional: π; 2; 5; e
d) Numrat realë: −4; 13 ; 7; 0.66
2. a) −158 b) -222
3. a) 1.833 b) 1 c) 19
2 6
4. a) 6 b) 23
19
5. a) 336 b) 48510
6. a) >0 b) < 0
7. 1.16 EUR
8. a) 413.32 EUR b) 15.9%
2.4.2 Rezultatet për Testit e Progresit për “Eksponentët”

zbraztësinë.
1. a) 8 b) –8 c) 8−1 d) − 8 −1
x5 x2
2. a) x6 b) c) 8 d)
y6 y8
3. a) 3 b) −5 c) 3x d) 2.5
31
33 1 36
4. a) x 4 b) 118
c) 4
2 15 23
3
1 37 72
5. a) b) y 18 c)
22
53
x 15
3 −1
− x−4
7 5
6. a) 32 b) 4 c)
( 2 y2 )
−3
d) 4
1 − 12
1 31 1
7. a) − 8 b) x c) −215 d) z3
2 5
16
8. a) –5 b) 2 c) 25 d) 4
2.4.3 Rezultatet për Testin e Progresit për “Shprehjet”

zbraztësinë.
1. a) Nuk është polinom b) Nuk është polinom

c) Polinom i shkallës 5 d) Polinom i shkallës 6
2. a) x2 + 4 x ⋅ y + 4 y 2 b) 1 a2
4
− 53 a ⋅ b + 25
9
b2
c) 20
9
x 2 − 16
5
3. a) −2 x 3 + 10 x 2 + 6 b) 1 x3 − 53 x 2 − 5 x + 7
2
c) −2 x2 + 4 x + 5
4. a) 4 x 2 ⋅ y 2 + 4 x3 ⋅ y + 4 y 2 + 4 x ⋅ y
b) 2 x 5 − 5 x 4 + 3 x3 − 7 x 2 + 2 x − 15
c) 4 x2 + 4
5. a) −8 x 3 + 24 x 2 − 32 x + 16 b) 3x 4 − 4 x3
c) 3
8
x ⋅ y 2 − 14 y 2 + 14 x 2 − 16 x
3. Ekuacionet P a g e | 119
3. Ekuacionet

Vëll.1: Algjebra
1. Hyrje
Elementare
Parakushtet: Për të përcjellur këtë kapitull me sa më pak

vështirësi, lexuesi duhet të ketë njohuri elementare
të veprimeve të njehsimit dhe thjeshtimit të
shprehjeve.
Qëllimet e mësimit: Gjatë krahasimit ose balansimit të shprehjeve,
forma që më shpeshti paraqitet është ekuacioni. Ai
jo vetëm që përbënë bazën për shprehjet më të
rëndësishme në matematikë, funksionin që është
temë shqyrtimi në kapitullin vijues, – por ato janë
pjesë të njehsimeve më të gjera.
Synimi është që të zgjidhim ekuacionet ose sistemet
e ekuacioneve. Të zgjidhet ekuacioni nënkupton që
të përcaktohen vlerat e variablave, që janë pjesë e
ekuacionit ashtu që ai të plotësohet. Ne do të
diskutojmë forma të ndryshme të ekuacioneve.
Ekuacioni është shprehje matematike e shprehur me simbole që

demonstron se dy gjëra janë saktësisht të njëjta (ose) ekuivalente. Që të
120 | F a q e 3. Ekuacionet
vlej kjo ekuivalencë, ekuacionet janë shënuar me shenjën e barazimit (=),

si në vijim:
5 – 3 +7 = 9
Ekuacioni i mësipërmë është shembull i një barazie, situatë në të cilën të
dy anët e baarazimit janë të barabarta. Për sa kohë ekuacioni përmban
vetëm numra, barazia mund të përcaktohet me lehtësi. Por, në rastin kur
ekuacioni përmban së paku një numër të panjohur ose një variabël me
vlerë të panjohur, ekuacioni nuk mund të përcaktohet pa e gjetur së pari
vlerën e të panjohurës. Shenja e barazimit e bënë caktimin e të
panjohurës më të lehtë sepse në disa raste vetëm disa vlera potësojnë
kërkesat e barazisë.
( x − 2)2 ⋅ 5
Për barazimin = −1 ekzistojnë dy vlera të x-it që plotësojnë
x −3
2x − 7
barazinë; gjersa për barazimin = 5 ekziston vetëm një vlerë e x-it
3
që plotëson barazinë.
Shprehjet si ato më sipër, të cilat përmbajnë shenjën e barazimit për të
shprehur ekuivalencën njihen si ekuacione. Ato zakonisht shprehen si
shprehje algjebrike me variablën x.
3.1 Zbatimi i Ekuacioneve Faqe | 121
3.1 Zbatimi i Barazimeve
3. Ekuacionet
3.1 Zbatimi i 3.2 Ekuacionet 3.3 Ekuacionet

ekuacioneve Lineare kuadratike
Forma
Modelimi Format
normale
Zgjidhja Zgjidhja Zgjidhjet
Parakushtet: Kërkohet njohuri që rregullat elementare algjebrike

të veprimeve me shprehje kuptohen dhe të mund të
zbatohen.
Qëllimet e mësimit: Ekuacionet janë pjesë shumë e rëndësishme e

shumicës së modeleve matematike.
matematike Ato paraqiten në
shumë raste ose në formë të situatave nga jeta reale
ose janë pjesë e procedurave të balansimit.
balansimit
Sfida matematike prapa ekuacioneve është së pari në
formulimin e tyre, së dyti në trajtimin e tyre dhe së
treti në zgjidhjen e tyre.
tyre
Në këtë kapitull do të ilustrojmë procesin e
modelimit dhe do të diskutojmë
disk ekuacionet lineare
dhe kuadratike,, si ekuacionet më të rëndësishme në
aplikimet në ekonomi.
ekonomi
Ekuacionet më elementare janë ekuacionet polinomiale, në të cilat

shprehja në anën e majtë të ekuacionit është polinom:
an ⋅ xn + an−1 ⋅ xn−1 + ... + a1 ⋅ x + a0 = 0

ku koeficientët an ,..., a0 janë numra realë dhe n është numër i plotë
jonegativ.
Ekuacioni më i thjesht polinomial është i shkallës 1 të cilit i referohemi si
ekuacion linear:
a1 ⋅ x + a0 = 0
Në këtë seksion do të merremi me ekuacionet lineare dhe kuadratike,
vetitë e tyre, analizën dhe potencialin e zbatimit. Do të diskutojmë sa të
rëndësishme janë ato për të përshkruar disa probleme fizike dhe
ekonomike.
Në ekuacione të tilla me variabla (= të panjohura), pyetja nuk është nëse
ekuacioni është i saktë apo jo, por për çfarë vlera të së panjohurës vlen
ekuacioni. Këto vlera quhen zgjidhje të ekuacionit.
Ekzistojnë lloje të ndryshme të ekuacioneve që varen nga zgjidhjet që
kanë.
EKUACIONET E KUSHTËZUARA
Ekuacionet të cilat janë të sakta vetëm për disa vlera të variablave
(panjohurave) quhen ekuacione të kushtëzuara.
Ekuacionet e kushtëzuara janë tipi “normal” i ekuacioneve algjebrike me

të cilat ne do të merremi. Problemi matematikë zakonishtë është të
zgjidhet ai, pra të gjenden të gjitha zgjidhjet .
SHEMBULL
1. 2x + 9 = 17 është i saktë atëherë dhe vetëm atëherë nëse x = 4 , pra
2 ⋅ 4 + 9 = 17 . Kjo nënkupton se x = 4 është zgjidhje e ekuacionit.
2. 3x − 2 = −2 x + 8 ↔ x = 2 , sepse 6 − 2 = −4 + 8 .
3. Nëse formulimi është: Për çfarë vlera të x-it polinomi x2 − 4x do

të jetë 0?
Përgjigja është:
x2 − 4 x = 0 ↔ x1 = 0 dhe x2 = 4
Sa herë që transformohet ekuacioni duke kryer disa veprime, ju mund të

krijoni ndonjë identitet, për këtë ju duhet të siguroheni që të mos humbni
apo të mos fitoni ndonjë zgjidhje për ekuacionin e dhënë.
IDENTITETI
Një ekuacion i cili është i saktë për të gjitha vlerat e lejueshme të të
panjohurave të përfshira quhet identitet. Me vlera të lejueshme
nënkuptojmë vlerat për të cilët anëtarët janë të definuar.
SHEMBUJ
1. 4(2 x − 1) = 2 + 8(− 86 + x) →
8x − 4 = 2 − 6 + 8x = −4 + 8x është i saktë për çdo numër real x.

2. ( x + 2) 2 = x 2 + 4 x + 4 është i saktë për çdo numër real x.
Ekuacionet që nuk kanë zgjidhje quhen të pamundshme ose

kontradiktore. Kontradiksioni nganjëherë është thjeshtë rezultat i gabimit
gjatë transformimeve të ekuacionit, ose mund të merret gjatë vërtetimit.
PAMUNDSHMËRIA
Ekuacioni për të cilin nuk ekziston asnjë zgjidhje ose për asnjë vlerë të të
panjohurës nuk është i saktë quhet i pamundshëm (konfliktuoz ose
kontradiktor). Vlerat e të panjohurës nuk e plotësojnë ekuivalencën e
ekuacionit.
SHEMBUJ
2 ⋅ ( x + 2) − 7 = 2 x + 3
Nuk ekziston asnjë vlerë x që e plotëson këtë “rresht”, sepse:
2 ⋅ ( x + 2) − 7 = 2 x + 4 − 7 = 2 x − 3 ≠ 2 x + 3
3.1.1 Modelimi me ekuacione

Para se të transformoni ose të zgjidhni ekuacionin, atë duhet ta
formulojmë. Zakonisht ekuacioni ose sistemi i ekuacioneve – shkurt
"modeli" – nuk jepet (së paku jo në këtë përmbledhje). Zakonisht, së pari
duhet gjetur prezentimin adekuat matematikë të problemit praktik që
mund të ketë ndikim në ekonomi, fizikë, ose ndonjë ndikim tjetër. Të
zgjidhet një problem nënkupton se së pari problemi duhet të përkthehet
në gjuhën e matematikës në mënyrë që të aplikohen metodat dhe
procedurat matematike. Ky proces, në të shumtën e rasteve është më i
vështirë se sa vet zgjidhja e problemit.
Ne do të diskutojmë disa hapa shumë elementar që mund të na
ndihmojnë në përkthimin e suksesshëm të problemit, e me këtë edhe
zgjidhjen e problemeve praktike. Këta hapa do t’i ilustrojmë përmes
shembujve vijues:
Shembulli 1: Kur do të mbushet rezervuari?
Një rezervuar mbushet përmes dy gypave. Duke përdorur
vetëm gypin A, rezervuari mbushet për 8 orë. Kur përdoren
njëkohësisht të dy gypat A dhe B, rezervuari mbushet pas
dy orësh.
Për sa kohë mbushet rezervuari nëse përdoret vetëm gypi
B?
Shembulli 2: Sa vite kanë Jack dhe Jill?
Vitin tjetër Jack do të jetë tre herë më i moshuar se sa ishte
Jill dy vite më parë, gjersa pas katër vitesh Jill do të ketë
vite sa gjysma e viteve të Jack-ut para tre vitesh.
Sa vite kanë Jack dhe Jill?
Shembulli 3: Sa është shpejtësia e erës mbi Oqeanin Atlantik?

Fluturimi nga Frankfurt për në New York (afro 4,000 mile)
ndikohet nga era e fuqishme perëndimore, duke rezultuar në
udhëtim mesatarisht 20% më të gjatë se në drejtimin e
kundërtë.
Sa është shpejtësia mesatare e erës në lartësi 36,000 këmbë
mbi Oqeanin Verior Atlantik nëse shpejtësia në tokë pa erë
është 890 km/h?
HAPI 1: ANALIZA E PROBLEMIT

Lexojeni tekstin me vëmendje, nëse ka nevojë dy apo tre herë. Shënjoni
informatat e dhëna dhe identifikoni të dhënën që kërkohet.

Të dhënat relevante janë:
• Koha e fluturimit mbi sipërfaqe pa erë është 890
km/h.
• Shpejtësia e erës duhet të shtohet nëse aeroplani
udhëton në drejtim të erës dhe duhet të zbritet nëse
udhëton në drejtim të kundërtë të erës.
E dhëna që kërkohet është shpejtësia e erës.
Distanca nuk është e rëndësishme, sepse ajo merret
parasysh në mënyrë implicite.
HAPI 2: IDENTIFIKMI DHE DEFNIMI I VARIABLES/(AVE)

Zgjedhi ato të dhëna si variabla të cilat në mënyrë eksplicite janë të
“panjohura”. Zakonisht është qëllimi i cili është formuluar në problemin
në fjalë.

As mosha e Jack-ut e as e Jill-it nuk dihen. Që të dya duhet
caktuar. Kështu zgjedhim moshat e tyre si variabla.
Le të jenë x vitet e Jack-ut, dhe y vitet e Jill-it.
HAPI 3: PËRKTHIMI NË MODELIN MATEMATIK

Përktheni marrëdhënien e përshkruar në model matematikor, pra në
gjuhën e matematikës në mënyrë që të merremi me të.
Ky është hapi qendror, sepse duhet të parashtrojmë problemin në formën

matematikore. Shumë shpesh duhet të theksojmë kufizimet ekonomike,
fizike apo sociale në ekuacione.

Le të jenë a dhe b kohët që nevojiten kur përdoren gypat
përkatës dhe le të jetë c koha për mbushjen e rezervuarit kur
përdoren njëkohësisht të dy gypat.
Le të jetë T përmbajtja e rezervuarit.
Sasia e ujit që do të rrjedh nëpër gypa në orë është baraz me
T T T
, ose , ose , përkatësisht.
a b c
Përdorimi i të dy gypave nënkupton:
T T T
= +
c a b
Kuptojmë se mund të thjeshtojmë T, pra përmbajtja është
informatë që në mënyrë implicite përmbahet në kohën e
mbushjes. Kemi:
1 1 1 1 a+b
= + ↔ =
c a b c a ⋅b
HAPI 4: ZGJIDHJA E PROBLEMIT MATEMATIKË

Hapi përfundimtar çdoherë është i lidhur me problemin matematik i cili
duhet të zgjidhet në raport me modelin e formuluar.
Shumë shpesh modeli matematikë përbëhet nga ekuacionet ose sistemet e

ekuacioneve që duhen zgjidhur.
Ne arritëm tek ekuacioni i cili përshkruan koherencën në
mes të kohëve të ndryshme të mbushjes:
1 1 1 1 a+b
= + ↔ =
c a c c a ⋅b
Ne duhet të caktojmë b - koha e mbushjes kur përdoret
vetëm gypi B, duke supozuar se c dhe a janë të dhëna.
Kështu pra e zgjidhim ekuacionin sipas b:
a ⋅ b = c ⋅ (a + b) = c ⋅ a + c ⋅ b → a ⋅b − c ⋅b = c ⋅ a
c⋅a
(a − c) ⋅ b = c ⋅ a → b=
a−c
Duke zëvendësuar simbolet me vlerat e dhëna merret:
c⋅a 2 ⋅ 8 16 8
b= = = = = 2.66 ore = 2 ore e 40 minuta
a−c 8−2 6 3
Le të jenë x vitet e Jack-ut, dhe y vitet e Jill.
Pohimet mund të përkthehen në ekuacionet.
Vitin tjetër Jack do të jetë tre herë më i moshuar se sa ishte
Jill dy vite më parë
x + 1 = 3( y − 2) (1)
Pas katër vitesh Jill do të ketë vite sa gjysma e viteve të
Jack-ut para tre vitesh:
y+4= 1
2
( x − 3) (2)
Zëvendësojmë x = 3 ⋅ ( y − 2) − 1 = 3 y − 7 në ekuacionin (2):
y + 4 = 12 (3 y − 7 − 3) = 32 y − 5
− 12 y = − 9 → y = 18 vitet e Jill-it
x = 3 y − 7 = 54 − 7 = 47 vitet e Jack-ut

E dhënë relevante është koha e fluturimit mbi sipërfaqe pa
erë:
g =890 km/h
Variabla që kërkohet është shpejtësia e erës w.
Shpejtësia e erës w duhet të shtohet nëse aeroplani lëviz në
drejtim të erës dhe të zbritet nëse lëviz në drejtim të
kundërtë:
g + w = 1.2( g − w ) ↔ g + w = 1.2 g − 1.2 w
0.2 0.2
2.2 w = 0.2 g → w= ⋅g = ⋅ 890 km/h
2.2 2.2
Era ka shpejtësi mesatare prej 80.9 km/h.
3.1.2 Zgjidhja
Të njehsohen zgjidhjet e një ekuacioni nënkupton transformirmin e
ekuacionit dhe thjeshtimin e tij në atë mënyrë që mund të izolohet
variabla e panjohur dhe të gjenden të gjitha vlerat e saj. Kjo është
saktësisht çka nënkupton “zgjidhja e ekuacionit”. Procesi i transformimit
nuk duhet të paraqet ndonjë problem për sa kohë zbatohen rregullat:
VEPRIMET E LEJUARA
Cilido veprim që kryhet në një anë të ekuacionit i njëjti duhet të
kryhet edhe në anën tjetër.
Sigurohuni se nuk keni shtuar (fituar) apo humbur ndonjë zgjidhje.
Asnjëherë mos shumëzoni e as pjesëtoni me 0. Nëse shumëzoni ose
pjesëtoni me ndonjë term që përmban variabël përjashtoni vlerën 0
për atë term.
Fatmirësisht këto rregulla i hasim në veprimet më elementare në këtë

kurs. Megjithatë, është interesant të shihet se si mund të fitojmë ose
humbim zgjidhje, ndonëse në të shumtën e rasteve kjo më tepër ndodh
aksidentalisht se sa me qëllim. Në vijim kemi disa shembuj.
SHEMBUJ
1. 2x + 3 = 7 dhe 2 x = 4 janë ekuivalente, meqë të dya kanë
zgjidhjen x = 2. Duke zbritur 3 nga të dy anët e ekuacionit të parë,
identiteti është i qartë.
2. x2 + 2 x = 0 dhe x + 2 = 0 nuk janë ekuivalente, ndonëse që të

dya kanë zgjidhje x = 2. Ekuacioni i parë ka edhe një zgjidhje
tjetër x = 0, e cila qartë se nuk është zgjidhje e ekuacionit të dytë.
Ne e humbëm këtë zgjidhje të mundshme, kur ekuacionin e parë e
pjesëtuam me x.
3. Le të zgjidhim ekuacionin ( x − 2) 2 = 4 . Nëse rrënjëzojmë të dy
anët – duke u bazuar në rregullën: “veprimi që aplikohet në një
anë duhet të aplikohet edhe në anën tjetër” – merret
x − 2 = 2 → x = 4 . Në fakt, kjo zgjidhje është zgjidhje e
ekuacionit të parë, por nuk është e vetmja, sepse edhe x = 0 është
gjithashtu zgjidhje e ekuacionit të parë. Kjo nënkupton, se duke
aplikuar rrënjën katrore ne humbëm një zgjidhje të ekuacionit.
Kështu pra ( x − 2) 2 = 4 dhe x − 2 = 2 nuk janë ekuivalente.
4. Le të zgjidhim ekuacionin 3x + 7 = 2 x − 3 . Qartë se x = −10 është
zgjidhje. Në bazë të rregullës, ne mund t’i shumëzojmë të dy anët
me faktorin x, me ç’rast merret:
3x 2 + 7 x = 2 x2 − 3x → x 2 + 10 x = x ⋅ ( x + 10) = 0
Prodhimi është 0, atëherë dhe vetëm atëherë nëse së paku njëri
faktor është baraz me 0. Kështu, x = 0 ose x = −10.
Kështu tani kemi dy zgjidhje, prej të cilave vetëm e dyta është
zgjidhje e ekuacionit origjinal, gjersa zgjidhja x = 0 nuk është
zgjidhje e 3x + 7 = 2 x + 3 .
Pra duke shumëzuar e fituam një zgjidhje. Prandaj, ekuacioni pas
shumëzimit dhe ekuacioni i fillimit nuk janë ekuivalent.
Tani shtrohet pyetja: Cilat veprime lejohen në mënyrë që të merren

ekuacione ekuivalente? Në pjesën vijuese do të diskutojmë vetëm
veprimet fundamentale që na nevojiten për diskutime të mëtejme:
VEPRIMET E LEJUARA NË EKUACIONE

Transformime të lejuar janë ato që e lënë bashkësinë e zgjidhjeve të
pandryshueshme.
Veprimet vijuese janë të lejuara.
MBLEDHJA OSE ZBRITJA

Kryerja e mbledhjes ose zbritjes me të njëjtin term në të dy anët e
ekuacionit nuk e ndryshon bashkësinë e zgjidhjeve. Rezultati është
ekuacion ekuivalent.
Kjo nënkupton se nëse të dy anëve të ekuacionit ua shtojmë të njëjtën

vlerë nuk ndikon në zgjdhjen e ekuacionit. Megjithatë, vlera që do të
shtohet ose zbritet duhet të jetë e vlefshme për të dy anët e ekuacionit.
SHEMBUJ
1. 2 x + 3 = − x + 10
Nëse të dy anëve ua zbresim 10, ekuacioni do të jetë:

2x + 3 −10 = − x + 10 −10 = − x
Nëse të dy anëve u shtojmë x ekuacioni do të ndryshojë por kjo
nuk do të ketë efekt në bashkësinë e zgjidhjeve:
2 x + 3 − 10 = 2 x − 7 + x = − x + x = 0
Si rezultat merret është ekuacioni ekuivalent:
3x − 7 = 0
2. 2 x2 + 12 = 4 x − 4
Sigurisht se mund të veprojmë me më shumë terma në të njëjtën
kohë; për shembull, e zbresim tërë anën e djathtë për të marrë 0:
2 x 2 + 12 − (4 x − 4) = 4 x − 4 − (4 x − 4) = 0
Duke kombinuar termat e ngjashëm kemi:
2 x2 − 4 x + 16 = 0
Nga dy shembujt e mësipërm duhet të jetë e qartë se mbledhja dhe zbritja

e të dy anëve të ekuacionit me ndojë term nuk është e kufizuar për ndonjë
lloj specifik të ekuacioneve. Ajo vlen për të gjitha llojet.
Në shembullin e parë ne kemi zbritur 10 për ta “hequr” konstanten në
anën e djathtë. Si rezultat 10 nuk paraqitej në anën e djathtë dhe është
zbritur në anën e majtë. Me fjalë të tjera nëse e “zhvendos” një term
mbledhës nga njëra anë në tjetrën, shenja e tij ndërron. Kjo jo vetëm që
është e saktë për konstantet por për të gjithë termat. Atëherë shembulli i
sipërmë shndërrohet në:
SHEMBUJ
1. 2 x + 3 = − x + 10
Ndryshimi i anës së termit ( − x + 10) nënkupton se atë duhet ta
zbresim nga ana e majtë:
2 x + 3 − ( − x + 10) = 0 → 2x + 3 + x −10 = 0
Si rezultat merret ekuacioni ekuivalent:
3x − 7 = 0
2. 2 x2 + 12 = 4 x − 4
Sërish për të marr 0 e zhvendosim tërë anën e djathtë në anën e
majtë duke ndryshuar shenjat:
2 x 2 + 12 − (4 x − 4) = 0
Duke kombinuar termat e ngjashëm merret i njëjti rezultat si më sipër:
2 x2 − 4 x + 16 = 0
Posa të fitoni përvojë në manipulimin e ekuacioneve me qëllim të

zgjidhjes apo thjeshtimit të tyre, pothuajse në mënyrë automatike do të
aplikoni argumentimin e mësipërmë.
SHUMËZIMI OSE PJESËTIMI

Kryerja e shumëzimit ose pjesëtimit me të njëjtin term jo zero në të dy
anët e ekuacionit nuk e ndryshon bashkësinë e zgjidhjeve. Rezultati do të
jetë një ekuacion identik.
Fraza më e rëndësishme në rregullën e mësipërme është "termi jobaraz

me zero". Është në mënyrë strikte e ndaluar të shumëzohet me zero,
sepse rezultati do të ishte identitet trivial:
0=0
Po ashtu është e ndaluar të pjesëtohet me zero sepse rezultati do të ishte
term i pacaktuar.
Ju mund të argumentoni se këto rregulla i keni mësuar në klasën e tretë
apo të katërtë. Kush do të shumëzonte ose pjesëtonte me zero? Pse
dikush do të bënte një gjë të tillë?
Problemi është se ju nuk shumëzoni ose pjesëtoni me vet numrin zero,
por me një term që ka vlerën zero, e për të cilin nuk jeni në dijeni. Le të
sqarojmë këtë përmes një shembulli. Supozojmë se duhet caktuar vlerat
të cilat janë zgjidhje të ekuacionit:
2 x2 − 4 x = 0
Duke e nxjerrë faktorin 2x të përbashkët para kllapave merret:
2 x ⋅ ( x − 2) = 0
Duke i pjesëtuar të dy anët me termin 2x ekuacioni thjeshtohet në mënyrë
substanciale:
x−2 = 0
Tani është lehtë të gjendet zgjidhja: x = 2 . Megjithatë, kjo nuk është
zgjidhja e vetme, sepse x = 0 është gjithashtu zgjidhje e ekuacionit të
mësimërm. Kështu pra, duke pjesëtuar me termin 2x e kemi ndryshuar
identitetin e ekuacionit dhe kemi humbur një zgjidhje.
Duke marrë parasysh se termi 2x mund të jetë zero, do të duhej të
argumentonim se prodhimi 2 x ⋅ ( x − 2) është zero nëse njëri nga faktorët
është zero. Atëherë do të shmangej pjesëtimi me zero dhe do të merreshin
të dy rezultatet e sakta:
x = 0 dhe x = 2
Shumëzimi dhe pjesëtimi i ekuacioneve nga një numër apo term ndodh
shpesh me qëllim që të kryhen thjeshtimet algjebrike.
SHEMBUJ
1. 2 x + 3 = − x + 10
Në mënyrë që të zgjidhet barazimi e izolojmë variablën x:
2 x + x = 10 − 3 → 3x = 7
Duke pjesëtuar të dy anët me 3 merret zgjidhja: x = 73
2. 2 x2 + 12 = 4 x − 4
Sërish, që të merret 0, e zhvendosim tërë anën e djathtë në atë të
majtën duke u ndryshuar shenjën termave:
2 x 2 + 12 − (4 x − 4) = 0
Duke kombinuar termat e ngjashëm merret rezultati i ngjashëm si
më sipër: 2 x2 − 4 x + 16 = 0
Në mënyrë që të merret formë pak më e thjeshtë mund të

pjesëtojmë të dy anët me 2:
x2 − 2 x + 8 = 0
Formën e fundit më vonë do ta quajmë "forma normale e
ekuacionit kuadratik".
Ekuacioni vijues përmban shprehje thyesore:

4x − 8 x +1
+ =3
x−2 3x
Që ta zgjidhim ekuacionin e tillë, duhet ta kemi të qartë se të dy
emëruesit janë problematik. Kështu që është shumë e natyrshme që të
shmangemi prej tyre duke e shumëzuar tërë ekuacionin së pari me termin
x − 2 dhe pastaj me termin 3x (ose anasjelltas):
(4 x − 8) ⋅ ( x − 2) ⋅ 3x ( x + 1) ⋅ ( x − 2) ⋅ 3x
+ = 3( x − 2) ⋅ 3x
( x − 2) 3x
Duke thjeshtuar termat e ngjashëm në thyesa merret:
(4 x − 8) ⋅ 3 x + ( x + 1)( x − 2) = 3 ⋅ ( x − 2) ⋅ 3 x
Në të dy anët duhet të shumëzojmë polinomet. Pas rregullimit të
ekuacionit ashtu që termat e shkallës së njëjtë të kombinohen, merret:
12 x2 − 24 x + x2 + x − 2 x − 2 = 9 x2 − 18x → 4 x2 − 7 x − 2 = 0
Në seksionin 3.3 do të mësojmë se si zgjidhen ekuacionet e mësipërme
(kuadratike). Për momentin mjafton të dijmë se ekuacioni ka dy zgjidhje
x = 2 dhe x = − 14 , e që mund të provohet duke i zëvendësuar variablat
me ato vlera.
Kështu, dy zgjidhjet x = 2 dhe x = − 14 e zgjidhin ekuacionin:
4 x2 − 7 x − 2 = 0
Megjithatë, jo të dya janë zgjidhje të ekuacionit origjinal:
4x − 8 x +1
+ =3
x−2 3x
Duke supozuar se ekuacionin e transformuam në mënyrë korrekte gjatë të

gjithë hapave, mund të pyesim: Ku gabuam?
Përgjigjen e gjejmë qysh në fillim. Në ekuacionin origjinal duhet të
përjashtojmë vlerat x = 2 dhe x = 0 sepse për këto vlera, emëruesit
përkatës bëhen zero, e që siç tham ndalohet rreptësisht.
Pastaj, duke shumëzuar me emëruesit ne “korrektuam” këtë përjashtim
që sillte tek zgjidhja x = 2 dhe tek një ekuacion tjetër (jo identik).
SHEMBUJ
3 2
1. = → x ≠ 1, − 1
x −1 x + 1
Për të zgjidhur ekuacionin e izolojmë variablën x:
3( x − 1) ⋅ ( x + 1) 2( x − 1) ⋅ ( x + 1)
= → 3( x + 1) = 2( x − 1)
x −1 x +1
3x + 3 = 2 x − 2 → x = −5
5 x −1
2. = → x ≠ −1
2( x +1) 2
5
=
x −1
→
5
=
( x − 1) ⋅ ( x + 1)
2( x + 1) 2 2( x + 1) 2( x + 1)
Duke thjeshtuar faktorët e përshtatshëm:
5 = ( x − 1) ⋅ ( x + 1) = x 2 − 1
Pasi të izolojmë x, merret:
x 2 = 6 , pra të dy zgjidhjet x1 = 6 dhe x2 = − 6 , janë

gjithashtu zgjidhje të ekuacionit origjinal sepse nuk duhej të
përjashtoheshin.
Problemi i fundit është shembull i mirë i thjeshtimit substancial të

veprimeve të "shumëzimit ose pjesëtimit ", sepse në shumë situata nuk
është e mundur që së pari të shumëzohet me emëruesin e përbashkët e
pastaj të thjeshtohen faktorët e përbashkët. Të dy hapat mund të kryhen

përnjëherë duke zbatuar të ashtuquajturin "shumëzimin e tërthortë".
Le të shikojmë edhe një herë shembullin 2:
5 x −1
= për x ≠ −1
2( x +1) 2
Shumëzimi i tërthortë nënkupton se shumëzohet ana e majtë me
emëruesin e anës së djathtë dhe anasjelltas. Si rezultat kemi:
2 ⋅ 5 = 2( x + 1) ⋅ ( x − 1)
Kjo nënkupton, se kemi arritur tek i njëjti rezultat si edhe më parë.
Çdoherë mund të aplikoni shumëzimin e tërthortë kur të dy anët e
ekuacionit janë thyesa të rregullta ose të përziera. Rregulla është:
SHUMËZIMI I TËRTHORTË
Shumëzoni secilin numërues me emëruesin e anës tjetër. Kjo nënkupton
se në rast se kemi shumë të termave së pari duhet të krijojmë thyesa të
rregullta.
SHEMBUJ
4 5 1
1. = → x ≠ , −3
2x −1 x + 3 2
Shumëzimi i tërthortë jep:
4( x + 3) = 5(2 x − 1) → 4 x + 12 = 10 x − 5
−6 x = −17 → x = 17
6
3 2
2. = + 2 → x ≠ 1; − 1
x + 1 x −1
Para shumëzimit të tërthortë shndërroni anën e djathtë në thyesë
të përzier:
3 2 2 + 2( x − 1) 2 + 2 x − 2 2x
= +2= = =
x + 1 x −1 x −1 x −1 x −1
Kryeni shumëzimin e tërthortë:

3 ⋅ ( x − 1) = 2 x ⋅ ( x + 1) = 2 x 2 + 2 x → 3 x − 3 = 2 x 2 + 2 x
Renditja e termave sjell tek ekuacioni:
2x2 − x + 3 = 0
Sërish kemi ekuacion kuadratik, zgjidhjen e të cilit do ta
diskutojmë në seksionin 3.3.
USHTRIMI 3.1: ZBATIMI I EKUACIONEVE

kemi dhënë ne.
1. Jepni një shembull për:

a) Ekuacionin linear
b) Ekuacionin e kushtëzuar
c) Ekuacionin identitet
d) Ekuacionin e pamundshëm
e) Ekuacionin ekuivalent nga pjesa (b)
2. Të zgjidhen ekuacionet vijuese duke treguar të gjitha hapat dhe

veprimet në anën e djathtë:
2x
a) 3( x − 1) = 7 b) =4 c) 4( x − 1) = 2 x − 4
3
d) 3 − 4 z = 11 e) 7 + (3 x + 1) = 5 − ( x + 1)
1 1 4 1 1
f) 2x − = − x+ g) ( x − 3) = (2 x + 1)
3 3 9 2 5
3. Të zgjidhen problemet me fjalë:

a) Çmimi që u pagua një kompjuter pas 22% zbritje ishte
1,871.50 EUR. Sa ishte çmimi para lirimit?
b) Shuma e tre numrave të njëpasnjëshëm tek është 117. Cilët
janë ata numra?
c) Hansi është për 7 vite më i moshuar se Sabrina. Sa vite kanë

ata të dy nëse shuma e dyfishit të viteve të tyre është 66?
d) Një brinjë e drejtkëndëshit është 20 cm më e shkurt se tjetra.
Sa është e gjatë brinja e shkurtër nëse syprina e sipërfaqes së
drejtkëndëshit është 0.8 m2?
e) Dy vetura që janë larg njëra tjetrës 500 km janë nisur në
drejtim të njëra tjetrës me ndryshim konstant të shpejtësisë
prej 10 km/h. Sa është shpejtësia e tyre nëse ato takohen pas
2 orë e 15 minutash?
f) Çiklisti vozit biçikletën e tij në një përpjetëz me një shpejtësi
prej 20 km/h dhe teposhtë me shpejtësi prej 60 km/h. Sa është
shpejtësia e tij mesatare për tërë udhëtimit (pra përpjetë dhe
teposhtë)?
g) Cilët janë ata dy numra ndryshimi i të cilëve është 12 kurse
prodhimi 493?
h) Dy familje jetojnë 550 km larg njëra tjetrës. Ata dëshirojnë të
takohen dhe nisen me vetura në ora 9. Njëra familje udhëton
me shpejtësi konstante prej 90 km/h, kurse tjetra me shpejtësi
konstante prej 110 km/h. Në ora sa takohen ato?
REZULTATET 3.1: ZBATIMI I EKUACIONEVE
1. a) 4 x − 1 = 19 Ekuacion linear me një ndryshore

b) x+5 =8 e saktë vetëm për x = 3
c) x2 − y 2 = ( x − y ) ⋅ ( x + y )
d) 2 ( 3 x + 1) = 3(2 x − 4)
e) 2 x + 10 = 16
2. a) x = 3 13 b) x = 6 c) x=0 d) z = −2
e) x = −1 f) x = 13 g) x = 17
3. a) EUR 2399.36
b) Numrat e kërkuar janë 37, 39, dhe 41.
c) Sabrina është 13 vjeçare kurse Hansi 13+7=20 vjeçar.
d) Brinja e shkurtë është 80 cm dhe brinja e gjatë është 100 cm.
e) Vetura e shpejtë vozit 116.11 km/h dhe vetura e ngadalshme
106.11 km/h.
f) Shpejtësia mesatare është 30 km/h.
g) Numrat janë 17 dhe 29, ose −17 dhe −29.
h) Dy familjet takohen në ora 11:45.
3.1.3 Testi i Progresit për “Zbatimin e ekuacioneve”

1. Shuma e tre numrave të njëpasnjëshëm tek është 279. Për cilët

numra është fjala?
2. Pas 5 vitesh Ana do të jetë e moshuar sa gjysma e nënës së saj.

Para tre vitesh Ana ishte e moshuar sa një e treta e nënës së saj
pas 11 vitesh. Sa vite ka Ana dhe nëna e saj?
3. Një kompani prodhon karrige dhe tabela në një makinë. Për të

prodhuar një karrige nevojitet 1 njësi e lëndës së parë dhe 2 orë
pune të makinës. Për të prodhuar një tabelë nevojiten 2 njësi të
lëndës së parë dhe 3 orë pune të makinës. Ata kanë 19 njësi të
lëndës së parë. Makina mund të përdoret 34 orë. Sa karrige dhe sa
tavolina mund të prodhohen?
4. Anna bleu 2 bukë dhe 6 kifle në furrë. Ajo pagoi 4.80 EUR. Kur u
kthye në shtëpi nëna e pyeti për çmimin e një kifle. Por ajo nuk
mbante mend çmimin.
Tre ditë më vonë ajo shkoi tek furra sërish dhe bleu 3 bukë dhe 15
kifle. Këtë herë ajo pagoi 9 EUR. Kur nëna e pyeti atë sërish për
çmimin, ajo e pranoi se kishte harruar të pyeste.
Megjithatë, ajo i tregoi nënës se në shkollë kishte mësuar se si të
njehsonte çmimin e njësisë nga numri i njësive të blera dhe nga
çmimi përfundimtar. Si kalkuloi ajo çmimin e bukës dhe kifles?
5. Të caktohen numrat, ndryshimi i të cilëve është 12 dhe prodhimi

është 493?
6. Dhoma është e gjatë 6.6 m dhe e gjerë 4.8 m. Të dy anët duhet të

zgjerohen për të njëjtën madhësi. Sa duhen zgjeruar dimensionet
në mënyrë që sipërfaqja të rritet për 5 m2?
7. Kompania ka vendosur të prodhojë këmisha. Çmimi javor i

fiksuar është 17,970 EUR dhe çmimi i ndryshueshëm është 4.95
EUR/këmishë. Sa këmisha duhen shitur gjatë javës me çmimin
14.95 EUR/këmisha në mënyrë që të arrihet fitimi prej 8000
EUR?
8. Një brinjë e drejtkëndëshit është 20 cm më e shkurt se tjetra. Sa

është e gjatë brinja e shkurtër nëse syprina e sipërfaqes së
drejtkëndëshit është 0.8 m2?
3.2 Ekuacionet lineare F a q e | 143
3.2 Ekuacionet lineare
3. Ekuacionet

Forma
Modelimi Format
normale
Parakushtet: Për të kryer këtë kapitull me sa më pak vështirësi,

lexuesi
xuesi duhet të posedojë njohuri elementare për
veprimet themelore për zgjidhjen dhe thjeshtimin e
shprehjeve.
Qëllimet e mësimit: Qëllimi i këtij kapitulli nuk është vetëm të

mësohemi të zgjidhim ekuacione lineare por edhe të
studiojmë vetitë e marrëdhënieve të tilla.
tilla Ne do të
zgjidhim ekuacione lineare duke përdorur metoda të
ndryshme
shme dhe duke diskutuar qartësinë e zgjidhjes.
zgjidhjes
Formulimi
imi dhe zgjidhja e ekuacioneve janë ndër
aktivitetet më të aplikuara në matematikë.matematikë
Ekuacionet lineare,
lineare si format më të thjeshta të
marrëdhënieve,, janë shumë të aplikueshme në
praktikë e veçanërisht në ekonomi.
e Formulimi i
ekuacioneve dhe sistemeve të ekuacioneve është një
aspekt esencial i aplikimit të algjebrës
algjebr lineare.
3.2.1 Forma normale e ekuacionit linear

Ekuacioni më i thjeshtë polinomial është ai i shkallës 1, pra kur variabla
x paraqitet vetëm me eksponentin 1. Ky ekuacion quhet ekuacion linear
dhe ka formën e përgjithshme:
FORMA NORMALE E EKUCIONIT LINEAR

Ekuacioni linear ka formën e përgjithshme:
a⋅x+b = 0
ku a ≠ 0 dhe b janë numra realë.
Shembujtë vijues mund të shprehen në formën e mësipërme standarde të

ekuacionit linear, siç tregohet.
SHEMBUJ
1. 2 x = 12 → 2 x −12 = 0
2. 5 − 1.3 y = 22 → −1.3 y + ( 5 − 22) = 0
6
3. = 261 → 261x − 6 = 0
x
4y +8
4. 4 ⋅ (2.5 − 6 y ) = → −172 y + 62 = 0
7
Ekuacionet lineare të formës së mësipërme janë të përshtatshme sepse ato

kanë vetëm një zgjidhje. Duke zbatuar veprimet të cilat i diskutuam në
seksionin paraprak merret:
b
a ⋅ x + b = 0 ↔ a ⋅ x = −b ↔ x=−
a
Hapi i fundit mund të kryhet pasi të kemi kombinuar të gjithë termat

(linear) që përmbajnë variablën x në anën e majtë dhe termat absolutë (pa
variabël) në anën e djathtë.
SHEMBUJ
1. 2 x + 3 = 5x − 9 ↔ 2 x − 5x = −9 − 3 ↔ −3x = −12
↔ x = −−12
3
=4
2. a⋅ x +b = c⋅ x + d
a⋅x−c⋅x = b−d ↔ ( a − c ) ⋅ x = (b − d )
b−d
↔ x= ku a ≠ c
a−c
2x +1
3. = 4( x − 2)
3
Në mënyrë që të kryejmë veprimet e mësipërme duhet ta
transformojmë në formën normale. Për këtë arsye zbatojmë
rregullat e thyesave dhe kllapave:
2 x + 1 = 12( x − 2) = 12 x − 24 ↔ − 10 x = − 25 ↔ x = 2.5
3.2.2 Zgjidhja
Në mënyrë që të zgjidhim ekuacionin linear duhet të kryejmë këta hapa:
Hapi 1: Eliminojmë kllapat ose thyesat në të dy anët.
Hapi 2: I grumbullojmë termat e ngjashëm.
Hapi 3: Mbledhim ose zbresim ashtu që variablat të jenë në një anë

dhe vlerat absolute në anën tjetër.
Hapi 4: Shumëzojmë ose pjesëtojmë për ta izoluar variablën e

panjohur.
Hapi 5: Në rast se rezultati është 0 = 0, atëherë ky ekuacion është

ekuacion identitet dhe zgjidhje e tij është çdo numër real x.
Hapi 6: Në rast se ana e majtë nuk është njësoj si ana e djathtë ose
anasjelltas, ekuacioni është i pamundshëm dhe nuk ka
zgjidhje.
Hapi 7: Përfundimisht, preferohet që të verifikohet saktësia e

zgjidhjes duke zëvendësuar zgjidhjen në ekuacionin e fillimit.
Nëse zgjidhja është korrekte, ekuacioni me variablën e
zëvendësuar shndërrohet në identitet.
SHEMBUJ
3x + 2 1
1. = 3( x − 4) + ↔ 3 x + 2 = 12( x − 4) + 1
4 4
3x + 2 = 12 x − 48 + 1 ↔ 3x − 12 x = −47 − 2
↔ −9 x = −49 ↔ x = 49
9
49 +2
Kontrollojmë: 9
= 3( 49
9
− 4) + 1 ↔ 55
12
= 12
55
4
2. 2 x + 2( x − 6) = 3 x + 3 − 5( x − 1)
2 x + 2 x − 12 = 3x + 3 − 5x + 5 ↔ 4 x + 2 x = 8 + 12
10
6 x = 20 ↔ x=
3
Kontrollojmë: 20 + 2(10 − 6) = 30 + 3 − 5(10 − 1) ↔ 4 = 34

3 3 3 3 3
1 x−1 = 14 x + 16
3. 2 3
Nëse disa nga koeficientët në ekuacion janë thyesa, këshillohet që

të transformojmë të gjithë në thyesa me emërues të përbashkët, në
këtë rast emëruesi i përbashkët është 12:
6 4 3 2
12
x − 12 = 12 x + 12 → shumezojme me 12: 6 x − 4 = 3 x + 2
3x = 6 → x=2
Kontrollojmë: 12 ⋅ 2 − 13 = 14 ⋅ 2 + 16 ↔ 64 = 46
Ekuacionet lineare gjithashtu mund të rezultojnë nga konvertimi i

thyesave racionale ose shprehjeve racionale algjebrike. Megjithatë, kur
variabla paraqitet në emërues duhet të kontrollojmë cilat vlera duhet të
përjashtohen për shkak se emëruesi nuk bënë të jetë asnjëherë zero.
Për formën standarde të polinomit linear: ax + b nuk duhet përjashtuar
asnjë vlerë. Kjo shprehje vlen për çdo numër real x.
Krahasoni shprehjen e mësipërme me:
2x − 3
x −1
Kuptojmë se për x = 1 shprehja nuk është e definuar, sepse emëruesi
bëhet zero. Kështu pra duhet të përjashtojmë x = 1 . Këtë e shënojmë:
2x − 3
për x ≠ 1
x −1
Ekuacioni:
2x − 3
= 5 për x ≠ 1
x −1
mund të shumëzohet me ( x − 1) për t’u shndërruar në ekuacionin vijues
linear:
2 x − 3 = 5( x − 1)
Zgjidhja është:
−3x = −2 → x = 23
për shkak se këtë vlerë nuk e përjashtuam.
SHEMBUJ
2x − 3
1. =2
3x + 1
Vlera 3x + 1 = 0 → x = − 13 duhet të përjashtohet.
2 x − 3 = 2(3x + 1) ↔ 2x − 3 = 6x + 2 ↔ −4 x = 5
→ x = − 54 ≠ 13
Kështu x = − 54 është zgjidhja.
6x − 3
2. =2
2x −1
Vlera 2 x − 1 = 0 → x = 1
2
duhet të përjashtohet.
6 x − 3 = 2(2 x − 1) ↔ 6 x − 3 = 4 x − 2 ↔ 2 x = 1 → x = 1
2
Vlera që morëm duhet të përjashtohet. Prandaj, ekuacioni nuk ka
zgjidhje.
3 2
3. = →
x +1 x − 2
Tani të dy vlerat x + 1 = 0 → x = −1 dhe x − 2 = 0 → x = 2
duhet të përjashtohen.
3( x − 2) = 2( x + 1) ↔ 3 x − 6 = 2 x + 2 ↔ x = 8
Vlera që morëm është e ndryshme nga vlerat e përjashtuara
kështu që x = 8 është zgjidhja e ekuacionit.
USHTRIMI 3.2: EKUACIONET LINEARE

kemi dhënë ne.
1. Të zgjidhen ekuacionet vijuese duke treguar të gjithë hapat por

duke mos cekur veprimet:
x−5 x−5 1
a) + = b) 3( y − 1) = 7 + y
4 2 4
c) 6 x − 1 = 2 + 3( x + 1) d) 5 z − ( z + 3) + 1 = 0
e) 4 + (3 x − 2) − 2( x − 3) = 2 + 4( x − 9)
3x + 1 2 x − 2
f) 1
2
x + 13 x + 16 ( x − 1) = 1
12
g) − = −2
10 5
2 x − 1 3x + 2 7
h) + =
6 3 3
2. Të zgjidhen ekuacionet vijuese kurdo që është e mundur:

2x + 3 2x − 3 x + 5 3 − x
a) =6 b) − = +1
x −1 9 6 2
5x 25 1 x−2 x+2
c) = 2− d) − =
x+5 x+5 3 2 x + 4 3x + 6
3 6x
e) +=
2x −1 2x −1
3. Të përdoret kalkulatori për të njehsuar deri në 3 shifra pas presjes

dhjetore:
2.473( x + 1.69) 2.12 x − 1.775

a) = 16.412 −
12.04 4.211
3.12 23.45
b) =
2.4 x − 1.33 13.2 − 8.54 x
3 0.004 x + 12.14
c) 2.86 x + (1.98 x − 2.54) =
7 0.072
REZULTATET 3.2: EKUACIONET LINEARE
1. a) x = 16
3
b) y =5 c) x=2
d) z = 12 e) x = 14 f) x = 14
g) x = 25 h) x= 11
8
2. a) x= 9
4
b) x = 10
66 = 6.6 c) Nuk ka zgjidhje
d) x=2 e) Nuk ka zgjidhje
3. a) x = 23.2438 b) x = 0.8727 c) x = 47.23

3.2.3 Testi i Progresit për “Ekuacionet Lineare”

1. Të zgjidhen ekuacionet dhe shënoni në mënyrë eksplicite

veprimet që do të aplikohen:
2x
a) 3( x − 1) = 7 b) 4( x − 1) = 2 x − 4 c) =4
3
d) 3 − 4 z = 11 e) 7 + (3 x + 1) = 5 − ( x + 1)
2. Të zgjidhen ekuacionet pa cekur veprimet e veçanta:

x−5 x−5 1
a) + = b) 3( y − 1) = 7 + y
4 2 4
3x + 1 2 x − 2
c) − = −2
10 5
3. Cilat vlera duhen përjashtuar si zgjidhje të mundshme? A ka

zgjidhje të tjera?
3 2 6x − 3
a) = ; x ≠ −1; 2 b) = 2; x ≠ 1
x +1 x − 2 2x −1 2
2x − 3
c) = 2; x ≠ − 13
3x + 1
4. Të zgjidhen ekuacionet nëse është e mundur:

2x + 3
a) = 6; x ≠ 1
x −1
5x 25
b) = 2− ; x ≠ −5
x+5 x+5
3 6x
c) +4= ;x ≠ 1
2x −1 2x −1 2
5. Dick është 7 vite më i moshuar se Ana. Sa vite kanë ata nëse

shuma e viteve të tyre është gjysma e viteve të gjyshes së tyre e
cila është 66 vjeçare?
6. Dy kënde të një trekëndëshi janë të barabartë kurse këndi i tretë
është tre herë më i madh se shuma e tyre. Të caktohen këndet?
(Shuma e tre këndeve të një trekëndëshi është 180°.)
3.3 Ekuacionet Kuadratike
3. Ekuacionet

Forma
Modelimi Format
normale
Parakushtet: Ekuacionet që do t’i punojmë në këtë njësi janë

paksa më të komplikuara.
komplikuara Duke marrë këtë parasysh,
për të zgjidhur ekuacionet kuadratike duhet të jemi
në gjendje të punojmë me eksponentët
eksponentë dhe rrënjën
katrore.
Qëllimet e mësimit: Ekuacionet kuadratike shpesh paraqiten gjatë

zgjidhjes së problemeve matematike.
matematike Kështu që
është esenciale të jemi në gjendje t’i zgjidhim ato.
Nëse dështojmë në zgjidhjen e tyre (ekuacioneve
kuadratike) nuk duhet të presim të jemi në gjendje
gjend ta
zgjidhim problemin e dhënë.
dhënë
3.3 Ekuacionet kuadratike F a q e | 155
3.3.1 Format e Ekuacioneve kuadratike

Ekuacioni vijues është polinom i shkallës 2.
FORMA STANDARDE E EKUACIONIT KUADRATIK

Ekuacioni kuadratik është polinom i shkallës 2 i formës:
a ⋅ x2 + b ⋅ x + c = 0
ku a,b,c dhe a ≠ 0 .
Meqë këto ekuacione paraqiten po aq shpesh sa edhe ekuacionet lineare,

do të diskutojmë shkurtimisht këto lloje të ekuacioneve. Qëllimi kryesor
është të jemi në gjendje t’i zgjidhim ato.
Për të filluar procesin e zgjidhjes do të fillojmë si edhe me ekuacionet
lineare dhe me të gjitha ekuacionet që dëshirojmë t’i zgjidhim: I
transformojmë në formën standarde. Kjo nënkupton, se aplikojmë
veprimet algjebrike dhe i radhisim termat e ngjashëm deri sa të arrijmë
tek forma e mësipërme. Veprimet që nevojiten janë të ngjashme si ato të
diskutuara në fillim të këtij kapitulli.
SHEMBUJ
1. 2 x 2 − 3( x + 2) + 4 = (1 − 2 x ) ⋅ ( x + 1) + 4
2 x 2 − 3x − 6 + 4 = x + 1 − 2 x 2 − 2 x + 4
4 x2 − 2 x − 7 = 0
Forma standarde: a = 4; b = −2; c = −7
4x +1
2. = x +1
2x − 3
Siç kemi diskutuar: 2x − 3 ≠ 0 → x ≠ 3

2
4x + 1
= x +1 ↔ 4 x + 1 = (2 x − 3) ⋅ ( x + 1) = 2 x 2 − x − 3
2x − 3
4 x + 1 = 2 x2 − x − 3 ↔ 2x2 − 5x − 4 = 0
Forma standarde: a = 2; b = −5; c = −4
3.3.2 Zgjidhja
Fatmirësisht, paraprakisht e dijmë se ekuacionet kuadratike mund të kenë
dy zgjidhje, një zgjidhje ose të mos kenë fare zgjidhje. Kjo është për
shkak të një vetie themelore e cila tregon se kemi më së shumti aq
zgjidhje reale sa edhe shkalla e polinomit.
Le të shohim se si zgjidhet ekuacioni kuadratik. Posa të arrijmë në
formën standarde, ekzistojnë disa mënyra për të përcaktuar zgjidhjen,
varësisht nga vlerat e parametrave a, b, dhe c.
Rasti: b = 0
Forma standarde redukohet në formën: a ⋅ x2 + c = 0
c
Duke izoluar variablën x në anën e majtë merret: x 2 = −
a
E dijmë se a ≠ 0 ; zgjidhja esencialisht varet nga shenja në anën e djathtë:
c
• Për − > 0 merren dy zgjidhje, duke njehsuar rrënjën katrore:
a
c
x1/2 =± −
a
• Për c = 0, kemi vetëm një zgjidhje, atë: x = 0
c
• Për − < 0 nuk kemi zgjidhje reale.
a
SHEMBUJ
Të zgjidhen barazimet vijuese kuadratike.
1. 2 x2 − 4 = 0 → x2 = 24 = 2 x1/2 = ± 2
x 
2. −5 x 2 + 2 x = 4 ⋅  − 25  → −5 x 2 + 2 x = 2 x − 25
4
2 
x2 = 5
4
→ x=± 2
5
3. ( x + 2) 2 − 3 = 6 → ( x + 2) 2 = 9 → ( x + 2) = ± 9
→ x + 2 = ±3 x1 = −2 + 3 = 1; x2 = −2 − 3 = −5
2x
4. − = x + 1 → −2 x = ( x − 3) ⋅ ( x + 1) = x 2 − 2 x − 3 për x ≠ 3
x −3
x2 − 3 = 0 → x1/2 = ± 3
Rasti: c = 0
Forma standarde redukohet në:
a ⋅ x2 + b ⋅ x = 0
Në këtë rast faktorizojmë x jashtë kllapave:
x ⋅ (a ⋅ x + b) = 0 .
Prodhimi është zero atëherë dhe vetëm atëherë kur njëri nga faktorët në
anën e majtë është zero. Kështu ose x = 0 ose a ⋅ x + b = 0 .
Këto dy kushte sjellin dy zgjidhje:
x1 = 0 dhe x2 = − ba
SHEMBUJ
Të zgjidhen ekuacionet vijuese kuadratike.
1. 2x2 − 4x = 0 → 2x ⋅ ( x − 2) = 0 ↔ x1 = 0; x2 = 2
2. − x 2 + 2 x − 4 = 45 ⋅ ( 2x − 5) → − x 2 + 2 x − 4 = 25 x − 4
− x 2 + 2 x − 25 x = 0 ( )
→ − x ⋅ x − 85 = 0
x1 = 0; x 2 = 8
5
2x − 3
3. − = x + 1 → −2 x + 3 = ( x + 3) ⋅ ( x + 1) = x 2 + 4 x + 3
x+3
për x ≠ −3
x2 + 6x = 0 ↔ x ⋅ ( x + 6) = 0 → x1 = 0; x2 = −6
Rasti: a, b, dhe c ≠ 0
Në këtë rast kemi formën standarde pa ndonjë kusht të veçant. Tani mund
të diskutojmë dy nënraste, të cilat mësohen në nivel ndërkombëtar.
KUJDES
Është idea e mirë të punoni me metodën ose formulën të cilën e keni
mësuar në shkollë. Ju mund të preferoni të ashtuquajturin forma a, b, c
ose mbase e keni mësuar të ashtuquajturën formën p, q. Rezultati është i
njëjtë; ato dallojnë vetëm në hapin e parë.
FORMA A,B,C
Zgjidhjet e ekuacionit kuadratik në formën standarde a ⋅ x2 + b ⋅ x + c = 0

janë:
−b ± b 2 − 4a ⋅ c
x1/2 =
2a
Pjesa nën rrënjë quhet diskriminantë (dallor):
D = b2 − 4a ⋅ c
Shenjat e tij përcaktojnë numrin e zgjidhjeve.
−b ± b 2 − 4a ⋅ c
Për D > 0 kemi dy zgjidhje: x1/2 =
2a
−b
Për D = 0 kemi një zgjidhje (të dyfishtë): x1=2 =
2a
Për D < 0 nuk kemi zgjidhje reale.
SHEMBUJ
Të zgjidhen ekuacionet vijuese kuadratike.
−2 ± 4 − 4 ⋅ 2 ⋅ (−4) −2 ± 36
1. 2 x2 + 2 x − 4 = 0 → x1/2 = =
2⋅2 4
−2 ± 6
x1/2 = → x1 = 1; x2 = −2
4
x  x
2. −5 x 2 + 2 x =  − 25  → −5 x 2 + 2 x = − 25
2  2
2
− 32 ± 9
4
− 4 ⋅ ( −5) ⋅ 25
−5 x + x + 25 = 0 → x1/2 =
3
2 2 ⋅ (−5)
− 32 ± 9
4
+ 500
x1/2 = → x1 = −2.09; x2 = 2.39
−10
−6 ± 36 − 4 ⋅ 2 ⋅15
3. 2 x 2 + 6 x + 15 = 0 → x1/2 =
2⋅2
Meqë diskriminanta D = 36 − 90 = −54 < 0 , ekuacioni nuk ka
zgjidhje reale.
2x − 7
4. = x + 1 → 2 x − 7 = ( x − 3) ⋅ ( x + 1) = x 2 − 2 x − 3; x ≠ 3
x−3
−(−4) ± 16 − 4 ⋅1 ⋅ 4
x2 − 4 x + 4 = 0 → x1=2 = =2
2 ⋅1
Meqë diskriminanta D = 16 −16 = 0 , ky ekuacion ka një zgjidhje
(të dyfishtë).
Forma p,q dallon shumë pak nga forma paraprake. Dallimi qëndron në
variantin e ekuacionit kuadratik. Nëse formën standarde
a ⋅ x2 + b ⋅ x + c = 0 e pjesëtojmë me koeficientin a të termit kuadratik, që
kemi supozuar se a ≠ 0 ; merret:
b c
x2 + ⋅ x + = 0 → x2 + p ⋅ x + q = 0
a a
Rezultati i këtij transformimi shpesh quhet forma normale.
FORMA NORMALE E EKUACIONIT KUADRATIK

Forma normale e ekuacioni kuadratik është:
x2 + p ⋅ x + q = 0
Vërejmë se koeficienti pranë variablës në katror është +1. Nuk ka

kufizime shtesë sa i përket dy koeficientëve tjerë p dhe q.
Duke përdorur formën normale mund të aplikojmë të ashtuquajturën

formula p, q:
FORMULA P,Q
Zgjidhjet e ekuacionit kuadratik në formën normale x 2 + p ⋅ x + q = 0
janë:
x1/2 = −
p
2
± ( )
p 2
2
−q
p2
Tani diskriminanta bëhet: D= −q
4
Shenja e saj përcakton numrin e zgjidhjeve:
Për D > 0 kemi dy zgjidhje: x1/2 = −

p
2
± ( )
p 2
2
−q
p
Për D = 0 kemi një zgjidhje të dyfishtë: x1=2 = − 2
Për D < 0 nuk kemi zgjidhje reale.
SHEMBUJ
Të zgjidhen ekuacionet vijuese kuadratike, të cilat në fakt janë të njëjta si
edhe ato në shembujtë paraparak. Megjithatë para se të aplikojmë
formulën p, q ekuacionin duhet ta transformojmë në formën normale:
1. 2 x2 + 2 x − 4 = 0 → x 2 + x − 2 = 0 (forma normale)
x1/2 = − 12 ± ( 12 ) 2 − ( − 2) = − 12 ± 9
4
→ x1 = 1; x2 = − 2
x  x
2. −5 x 2 + 2 x =  − 25  → −5 x 2 + 2 x = − 25
2  2
−5 x 2 + 32 x + 25 = 0 → x 2 − 10
3 x−5 = 0
→ x1/2 = 3
20
± 9
400
+5 → x1 = −2.09; x2 = 2.39
3. 2 x 2 + 6 x + 15 = 0 → x 2 + 3 x + 5 = 0 → x1/2 = − 32 ± 9
4
−5
Meqë D = 94 − 5 = − 11
4
< 0 , ky ekuacion nuk ka zgjidhje reale.
2x − 7
4. = x +1 → 2 x − 7 = ( x − 3) ⋅ ( x + 1) = x 2 − 2 x − 3
x−3
për x ≠ 3
x2 − 4x + 4 = 0 → x1=2 = 2 ± 4 − 4 = 2
Meqë D = 4 − 4 = 0 , ekuacioni ka vetëm një zgjidhje (të
dyfishtë).
USHTRIMI 3.3: EKUACIONET KUADRATIKE

kemi dhënë ne.
1. Transformoni ekuacionet kuadratike në formën standarde:
a) 2x2 + (2x −1) x − (x +12) = 0 b) 3 x ⋅ ( x + 2) = 6( x − 7)
c) (2 − x)2 = 4x − ( x +1)2 d) (x +1)2 + ( x + 2)2 = 10
2. Të zgjidhen ekuacionet:
a) 4 x 2 = 49 b) −5 x 2 + 2 x = 4 ( 2x − 25)
c) (3x − 2)2 = 16 d) x ⋅ ( x + 8) = 4(2 x + 9)
e) 7x2 − 4 = −4
3. Të zgjidhen ekuacionet duke përdorur formulën a, b, c:
a) 3x 2 − 4 x − 2 = 3 b) (x − 2)2 − 6x = 0
c) 2x2 + 6x +1 = 0 d) 4 − 20 x − 4 x 2 = 0
e) x2 + 3x + 4 = 0 f) (x +1)2 + (x + 3)2 = 3
4. Të zgjidhen ekuacionet e problemit 3 duke zbatuar formulën p, q.

5. Transformoni ekuacionet vijuese në shprehje të plota racionale.

Për çfarë vlera të x është i definuar ekuacioni?
1 2 1 1
a) − = b) x−4+ = 12
x +1 x + 3 6 x
x−3 2 x2 9
c) + =0 d) =
x x +1 x +1 x +1
6. Të zgjidhen ekuacionet vijuese; kushtoni vëmendje vlefshmërisë

së zgjidhjes:
2 2 x2 4
a) = 1− b) − =0
x+2 x−2 x−2 x−2
x−3 4 2 1 10
c) + =0 d) + =
x x +1 x − 2 x +1 x + 5
−6 x − 2 2( x + 1) 1 1 1
e) + − =0 f) − =
x −1 x +1
2
x −1 x +1 x + 2 6
2 1
g) x+ =
x−2 x−2
REZULTATET 3.3: EKUACIONET KUADRATIKE
1. a) 4 x 2 − 2 x − 12 = 0 b) 3 x 2 + 42 = 0
c) 2 x2 − 6 x + 5 = 0 d) 2 x2 + 6 x − 5 = 0
2. a) x1/2 = ± 72 b) x1/ 2 = ± 20
c) x = 2
3
± 4
3
d) x1/2 = ±6
e) x = 0
3. a) x1 = 2.12; x2 = −0.7863
b) x1 = 9.5826; x2 = 0.4174
c) x1 = −0.1771; x2 = −2.8229
d) x1 = 0.1926; x2 = −5.1926
e) Nuk ka zgjidhje reale
f) x1 = −1.229; x2 = −2.7071
4. a) x1 = 2.12; x2 = −0.7863
b) x1 = 9.5826; x2 = 0.4174
c) x1 = −0.1771; x2 = −2.8229
d) x1 = 0.1926; x2 = −5.1926
e) Nuk ka zgjidhje reale
f) x1 = −1.229; x2 = −2.7071
5. a) E definuar për x ≠ −1, x ≠ −3 → x 2 + 10 x − 3 = 0

b) E definuar për x ≠ 0 → x 2 − 16 x + 1 = 0
c) E definuar për x ≠ 0 x ≠ −1 → x 2 − 3 = 0
d) E definuar për x ≠ −1 → x2 − 9 = 0
6. a) x1 = 4.8284; x2 = −0.8284
b) x = −2
c) x1 = 1; x2 = −3
d) x1 = 4.2446; x2 = −0.6731
e) x = −6
f) x1 = −4; x2 = 1
g) x = 1
3.3.3 Testi i progresit për “Ekuacionet Kuadratike”

1. Transformoni në formën standarde:
a) 2 x 2 − 3( x + 2) + 4 = (1 − 2 x ) ⋅ x + 1
4x +1
b) = x + 1; x ≠ 3
2x − 3 2
c) (2 − x ) 2 = 4 x − ( x + 1) 2
2. Të zgjidhen ekuacionet duke caktuar rrënjët:
a) 4 x 2 = 49 b) (3 x − 2) 2 = 16
c) x ⋅ ( x + 8) = 4(2 x + 9)
3. Transformoni në formën normale:
a) 3x 2 − 4 x − 2 = 3
b) ( x − 2) 2 − 6 x = 0
c) 20 x − 4 x 2 = −4
4. Të zgjidhen ekuacionet duke zbatuar formulën a,b,c:
a) 2 x2 + 6 x + 1 = 0
b) −3x 2 + 5 x + 7 = 0
c) 2( x + 1) 2 − (2 x − 1) 2 = 25
5. Të zgjidhen ekuacionet duke zbatuar formulën p,q:
a) 2 x 2 + 4 x = 16
b) x 2 − 32 x − 1 = 0
c) 3 x 2 − 2( x + 1) − 7 = 0
6. Përcaktoni numrin e zgjidhjeve duke njehsuar diskriminantën:
a) 4 x 2 − 11x + 4 = 0
b) −3 x 2 + 2 x − 5 = 0
c) 2
5
x 2 − x + 85 = 0
3.5 Rezultatet për testin e Progresit F a q e | 169
3.4 Rezultatet për Testin e Progresit
3.4.1 Rezultatet për TP “Zbatimi i Ekuacioneve”

zbraztësinë.
1. Numrat janë 31, 33, dhe 35.
2. Ana është 25 vjeçare dhe nëna ka 55 vjet.
3. 11 karrige dhe 4 tabela
4. Një kifle kushton 30 cent kurse një bukë kushton 1.50 EUR.
5. 17 dhe 29
6. Afërsisht 0.423 m
7. 2597 këmisha
8. Brinja e shkurtë është 80 cm dhe brinja e gjatë është 100 cm.

3.4.2 Rezultatet për TP “Ekuacionet Lineare”

zbraztësinë.
1. a) x = 10
3
b) x=0 c) x=6 d) z = − 94
e) x = −1
2. a) x = 16
3
b) y=5 c) x = 25
3. a) x =8 b) Nuk ka zgjidhje tjera

c) Ekuacioni është i pamundshëm
4. a) x = 94 b) Nuk ka zgjidhje c) Nuk ka zgjidhje
5. Dick është 20 vjeçar, Ana ka 13 vite.
6. Dy këndet e vogla të ngjashme janë 22.5° kurse këndi i madh

është 135°.
3.4 Rezultatet për testin e Progresit F a q e | 171
3.4.3 Rezultatet për TP “Ekuacionet Kuadratike”

zbraztësinë.
1. a) 4x2 − 4 x − 3 = 0 b) 2 x2 − 5x − 4 = 0
c) 2x2 − 6 x + 5 = 0
2±4
2. a) x = ± 72 b) x=
3
c) x = ±3
3. a) x 2 − 43 x − 35 = 0 b) x 2 − 10 x + 4 = 0
c) x2 − 5x − 1 = 0
4. a) x1 = −0.177; x2 = −2.823 b) x1 = −0.907; x2 = 2.573

c) Nuk ka zgjidhje reale
5. a) x1 = −4; x2 = 2 b) x1 = 2; x2 = − 12
c) x1 = 2.097; x2 = −1.43
6. a) D>0 → Dy zgjidhje
b) D < 0 → Nuk ka zgjidhje reale
c) D=0 → Një zgjidhje e dyfishtë
172 | F a q e 4. Funksionet elementare

Vëll.1: Algjebra
1. Hyrje
Elementare
Parakushtet: Tema e funksionit është një ndër temat më të

rëndësishme në matematikë. Në kapitujtë paraprak
kemi mësuar “fjalorin” dhe “gramatikën” e gjuhës së
matematikës, dhe tani, bazuar në këto themele, do të
zbatojmë këtë gjuhë. Kështu, do të kërkohet të
kuptuar të koncepteve elementare të ekuacioneve
dhe rregullave të veprimeve me to. Gjithashtu
nevojiten prezentimi dhe zgjidhja e ekuacioneve.
Qëllimet e mësimit: Ky seksion fillon me një prezentim të përgjithshëm
për funksionet dhe aplikimin e tyre. Pastaj
diskutohen funksionet lineare dhe kuadratike.
Ndonëse, nga këndvështrimi matematikë, këto janë
funksionet më të thjeshta, ato janë shumë të
rëndësishme në praktikë për ekonomi dhe biznes.
4.1 Vetitë e Funksioneve F a q e | 173
Në jetën tonë të përditshme shpesh hasim foljen “në funksion”. Kur

lëvizim çelësin dhe makina e veturës sonë niset, mund të themi se motori
nisës po funksionion mirë. Kur kyçim rrymën dhe bëhet dritë në dhomë
themi se rryma po funksionon mirë. Ngjashëm, mund të themi se një
organizatë funksionon nëse çdo gjë shkon pa probleme. Në të gjitha
rastet, themi se “funksionon”, kur njëri veprim sjell tek reaksioni i pritur
dhe i dëshiruar.
Nëse dëshirojmë të përshkruajmë aksionet dhe reaksionet matematikisht,
si nisja e veturës ose kyçja e rrymës, këto nuk paraqesin shembuj
interesant sepse janë raste të veçanta. Megjithatë, nëse mendojmë për
faturat e konsumit të energjisë, në të cilat rezultati final varet
drejtpërdrejt nga përdorimi, në këtë rast aksioni është konsumimi dhe
reaksioni është shuma e treguar në faturë; kështu pra, ekziston një numër
i fundëm dyshesh të mundshme të:
Aksionit → Reaksionit
Të dy anët e këtij relacioni mund të përshkruhen përmes numrave.
Kështu, matematika mund të shërbejë në mënyrë efektive si gjuhë për të
përshkruar varësitë në mes të konsumit të energjisë dhe faturës.
Në fakt, ky është një ndër koncpetet kryesore në matematikë: që të
përshkruajë, përmes ekuacioneve, marrëdhëniet ndërmjet faktorëve të
cilët ndikojnë në njëri tjetrin. Një ekuacion paraqet marrëdhënien në mes
të variablave të ndryshme. Nëse dëshirojmë të përshkruajmë reaksionin e
një faktori (themi të dhënë me variablën y) ndaj aksionit të ndonjë faktori
tjetër (të shprehur përmes një variable tjetër x), mund të shkruajmë:
Rregulla or Relacioni
Aksionit x Reaksionit y
Vlerat e aksionit janë zgjdhur nga bashkësia e numrave realë, dhe këto
paraqesin domenën e relacionit. Rregulla prodhon një bashkësi tjetër të
numrave – zakonisht numra realë – që njihet si rangu.
Në matematikë relacioni ndërmjet variablave të ndryshme quhet
“funksion”. Funksionet formojnë “fjalorin” bazë në gjuhën e
“matematikës”, sepse praktikisht të gjitha varësitë mbi numrat realë
mund të përshkruhen përmes funksioneve në mënyrë që pastaj të
aplikojmë matematikën për t’i zgjidhur ato. Kështu, një model në esencë
përbëhet nga bashkësia e funksioneve. Nëse dëshirojmë të përdorim
modelet duhet të dijmë se çfarë të veprojmë me to.
Pothuajse se çdo gjë në matematikë ndërlidhet me konceptin e

funksioneve. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se ne duhet të mësojmë çdo
gjë rreth tyre. Fatmirësisht, mund të kufizohemi si vijon:
• Funksionet më elementare,
• Paraqitja e tyre,
• Vetitë e tyre, dhe
• Përdorimi i tyre.
Duke përcjellur qasjen metodologjike të dy kapitujve të parë, do të
fillojmë me vetitë e përgjithshme të funksioneve para se të shqyrtojmë
funksionet lineare dhe funksionet kuadratike të cilat janë të
rëndësishme për të përshkruar marrëdhëniet ekonomike.
Megjithatë, para se të diskutojmë funksionet speciale, le të diskutojmë se
si të prezantojmë (paraqesim) funksionet. Në fakt kemi tre mundësi:
• Tabela e vlerave
• Grafiku
• Ekuacionet algjebrike
Cilat janë përparësitë dhe mangësitë e koncepteve të ndryshme të
paraqitjes së funksioneve? Le të diskutojmë shkurtimisht ato në raport
me një shembull të faturës elektrike:
• Supozojmë se pagesa fikse mujore për instalimin dhe matësin
elektrikë është 15 EUR.
• Përveç kësaj, për çdo kWh (kilovat-orë, njësia matëse e konsumit
të energjisë elektrike) duhet të paguajmë 0.11 EUR = 11 cent.
TABELA E VLERAVE
Në mënyrë që të paraqesim varësinë në mes të përdorimit dhe çmimit,
mund të ndërtojmë një tabelë në të cilën paraqiten të gjitha njësitë e
mundshme të përdorimit. Me qëllim thjeshtimi, le të fillojmë me 200
kWh, duke vazhduar me hapa 10 kWh deri sa të arrijmë tek 310 kWh.
Për çdo vlerë të përdorimit njehsojmë çmimin dhe rezultatet i paraqesim
në formë të dysheve numerike:
Konsumi
[kWh] Çmimi [EUR]
200 37.00
210 38.10
220 39.20
230 40.30
240 41.40
250 42.50
260 43.60
270 44.70
280 45.80
290 46.90
300 48.00
310 49.10
Tabela 4.1: Tabela e vlerave të një funksionit
Kolona në anën e majtë përmban bashkësinë e vlerave të variablave (të

aksionit) që do të modifikohet në një lloj domene – zakonisht me hapa të
madhësisë së fiksuar. Madhësia e hapit duhet të përzgjedhet që t’i
përshtatet qëllimit të përdorimit të tabelës. Ana e djathtë përmban vlerat e
reaksionit. Kjo bashkësi quhet rangu i vlerave tabelare.
Listat me dyshe të vlerave sikur kjo janë shumë të përdorura në situata
reale jetësore. Lista e çmimeve, balansi i llogarive, tabelat e valutave,
tabelat e temperaturave, etj. të gjitha janë të këtij lloji. Ato paraqesin
funksionet më të përhapura, dhe në fakt nuk ka mënyrë më të mirë për
paraqitjen e funksionit empirik. Softuerët tabelar si Excel, janë zhvilluar
për të punuar me funksione në formë të tabelave. Ekzistenca e tyre dhe
rangu i veprimeve të implementuara është evidencë e qartë e rëndësisë
praktike të paraqitjes tabelare të funksioneve.
GRAFIKU I FUNKSIONIT
Mund të zgjedhim abshisën e sistemit koordinativ kartezian për të
shënjuar një vlerë të variablës – zakonisht vlerën e cila ndryshon në
mënyrë të pavarur, pra variablën e aksionit (veprimit) (në rastin tonë =
konsumin). Megjithatë, para se të shënjojmë pikat, duhet të vendosim për
domenën e funksionit. Me fjalë të tjera, duhet të zgjedhim vlerën më të
vogël dhe më të madhe të pavarur për të cilat duhet të prezantojmë
funksionin.
Variabla e varur (në rastin tonë çmimi në faturë) mund të shënjohet në
koordinatën tjetër (të cilës i referohemi si ordinata). Sërish, së pari duhet
të vendosim për rangun e paraqitjes, pra rangun e vlerave të funksionit të
cilat duhet të paraqiten. Në përgjithësi, vlera më e vogël dhe më e madhe
do të përcaktojnë rangun e funksionit.
Çdo dyshe e vlerave paraqet një pikë në sistemin koordinativ (shih Fig.
4-1). Nëse i bashkojmë këto pika, marrim lakoren – në rastin e faturës
elektrike merret një vijë e drejtë – e cila quhet grafik i funksionit. Të
bashkohen pikat nënkuptonë të kompletohen informatat për 11 pikat e
ndryshme përmes interpolimit. Tani mund të lexojmë faturën e
elektricitetit për çdo vlerë në mes 200 kWh dhe 310 kWh.
Paraqitja grafike është e kufizuar vetëm për funksionet me vetëm një
variabël të pavarur në abshisë. Ordinata është e rezervuar për informatën
e varur. Kështu pra lakoret mund të paraqiten vetëm në rrafsh, pra vetëm
për funksionet me një variabël. Megjithatë, është e qartë se funksionet
nga jeta reale zakonisht varen nga më shumë se sa një faktor.
c [€]
51
49
Fatura elektrike
47
45
43
41
39
37
35
200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 u [kWh]
Konsumi i energjis÷
Figura 4-1: Grafiku i funksionit
Në anën tjetër, grafiku i funksionit është më së lehti të kuptohet sepse

lexuesi i tij menjëherë vëren të gjitha informatat relevante për
marrëdhënien. Në këtë kuptim, lehtë vërehet nëse funksioni është rritës
ose zvogëlues. Vlerat maksimale ose minimale identifikohen lehtë, dhe
shumë veti si zerot, simetria, vazhdueshmëria shpejtë na bëhen të qarta.
Grafikët e funksioneve shpesh përdoren gjatë ligjërimeve të ndryshme.
EKUACIONI ALGJEBRIK I GRAFIKUT

Forma më abstrakte e paraqitjes së një funksioni është ekuacioni
algjebrik. Nëse vlerat e aksionit përshkruhen me variablën e (panjohura)
x, dhe vlerat e reaksionit me variablën y, atëherë “funksionimi” në mes të
dy (ose) më shumë variablave në përgjithësi mund të shënohet si:
y = f ( x)
Variabla x është e definuar në bashkësinë e vlerave që quhet domena e
funksionit f(x).
Variabla y në anën e majtë e përshkruan këtë reaksion, pra madhësinë në

të cilën jemi të interesuar. Shpesh quhet variabla e pavarur, sepse ajo
ndryshon me modifikimin e variablës së aksionit. Është të kuptuar i
zakonshëm që variabla e varur të izolohet në anën e majtë të ekuacionit.
Por kjo është vetëm çështje e standardizimit ndërkombëtar.
Bashkësia e vlerave të variablës së varur y quhet rangu i funksionit.
Ana e djathtë zakonisht është shprehje algjebrike që përmban variablën e
pavarur x ose – nëse vlera e y-it varet nga më shumë se një variabël,
përmban disa variabla x1, x2 ,... .
Megjithatë, ekuacioni mund të shkruhet vetëm sipas marrëdhënieve të
variablës x adhe asaj y dhe mund të paraqitet përmes shprehjeve
algjebrike. Në shembullin tonë, fatura elektrike përbëhet nga çmimi fiks
15 EUR, dhe variabla e çmimit prej 0.11 EUR për njësi, që nënkupton se
për x njësi çmimi do të jetë 0.11 ⋅ x . Dy pjesët bashkohen së bashku për
të dhënë çmimin përfundimtar, pra të barabartë me y, kështu funksioni që
përshkruan relacionin në mes të konsumit dhe faturave mujore elektrike
do të jetë.
y = f ( x ) = 0.11x + 15 .
Ky ekuacion është paraqitja matematike e funksionit. Nëse dëshirojmë ta
zbatojmë funksionin në mënyrë që ta analizojmë problemin së pari duhet
të dijmë paraqitjen matematike të funksionit. E kemi përdorur temrin
“modelim” për të përshkruar përkthimin e problemeve nga bota reale në
gjuhën që mundëson aplikimin e matematikës. Ky proces përkthimi është
çelës për çfarëdo aplikimi të matematikës. Shumë aplikime bankare
mbështeten drejtpërdrejtë në funksione. Për shembull, vlera kohore e
parasë, mund të paraqitet në mënyrë perfekte përmes funksioneve
eksponenciale.
Megjithatë, problemet reale, jo çdoherë mund të paraqiten në mënyrë
precise në funksion të ekuacioneve algjebrike. Ndonjëherë është e
mundur të punohet me përafrime të mira matematike – siç veprojmë për
shembull në statistikë. Në rastet tjera, mund të kemi nevojë të kufizojmë
modelin matematikë në lidhje me disa supozime. Pastaj këto supozime
bëhen pjesë e rëndësishme e modelit.
4.1 Vetitë e funksioneve
4. Funksionet elementare
4.1 Vetitë e
funksioneve
4.2 Funksionet 4.2 Funksionet

Lineare Kuadratike
Grafiku Grafiku
Vetitë Vetitë
Parakushtet: Përveç algjebrës elementare nuk nevojiten

nevojite njohuri të
tjera. Megjithatë, do të ishte e mirëseardhur kuptimi
i përgjithshëm për rolin e sistemit koordinativ, i cili
do të shfrytëzohet për të paraqitur grafikisht
funksionet.
Qëllimet e mësimit: Në këtë seksion, do të mësojmë vetëm kuptimet e

përgjithshme të vetive të funksioneve, që nënkupton
pa i reflektuar ato në funksionet e veçanta.
4.1.1 Karakteristikat e grafikut

Për të qenë në pozitë për të kuptuar më mirë funksionet dhe për t’i
aplikuar ato, është e arsyeshme që së pari duhet të mësohen vetitë e tyre.
Këto do të diskutohen në seksionet vijuese.
PRERJA NË X DHE PRERJA NË Y E FUNKSIONEVE

Për të analizuar një funksion pa e paraqitur grafikun e tij, është me
rëndësi të identifikohen pikat më të rëndësishme dhe të interpretohen ato.
Pikat ku grafiku e pret boshtin x quhen pikat zero, ose thjeshtë zerot e
funksionit. Pikëprerjen me boshtin y do ta quajmë y-prerje.
Funksioni e pret boshtin x kur y = 0.
Funksioni e pret boshtin y kur x = 0.
Për të caktuar pikat e prerjes me boshtet, duhet që në funksionin e dhënë
variablat y dhe x, t’i zëvendësojmë me zero, përkatësisht. Zëvendësimet
sjellin dy ekuacione, të ashtuquajtura ekuacione të kushtëzuara.
Zgjidhja/et e tyre janë pikat në fjalë.
8
y = f ( x)
6
y0
4
-3 -2 -1
a 0 1
b 2 3 4 5
c 6 7
-2
-4
-6
-8
Figura 4-2: Pikëprerjet e një funksioni

Y-PRERJA
Në përgjithësi, është relativisht lehtë të caktohet y-prerja. Së pari vërejmë

se ekziston vetëm një y-prerje. Në të kundërtën, relacioni në mes të
variablës së veprimit (aksionit) dhe asaj të reaksionit mund të jetë i
dykuptimshëm dhe nuk mund të paraqes funksion matematikë.
Duke vënë x = 0 në funksion merret ekuacioni i kushtëzuar:
y = f (0) .
Ky është një ekuacion vetëm me një ndryshore y. Zgjidhja e tij është

prerja y0 të cilën e kërkojmë (shih: Fig. 4-2).
Nëse në funksion vëjmë x = 0, në shumë raste, për shembull në të gjitha
funksionet polinomiale – y-prerja, thjeshtë është një term konstant.
SHEMBUJ
Caktoni y prerjen e funksioneve vijuese:
1. y = 2 x 2 − 10 x + 3
y = f (0) = 3
Funksioni e pret boshtin y në y = 3.
2. 2 x ⋅ y + 3( y − x 2 ) = − 8
f (0) = 2(0) ⋅ y + 3( y − 0 2 ) = − 8
8
→ 3 y = −8 → y = −
3
8
Funksioni e pret boshtin y në y = − .
3
3. y = 2 x2 − 8
y (0) = −8
Rrënja e një numri negativ është numër imagjinar. Kjo nënkupton
se funksioni nuk e pret boshtin y.
4. y 2 + x = 4 → y 2 + 0 = 4 , y (0) = ± 4 Kjo jep dy zgjidhje

y1 = 4 = 2 dhe y 2 = − 4 = − 2 . Kështu relacioni nuk është
funksion në kuptimin matematikë.
X-PRERJA (ZEROT)
Prerjet e funksionit me boshtin x quhen pikat zero ose zerot

(ndonjëherë rrënjët, megjithatë për të shmangur konfusionin me “rrënjët
e një numri” (shih: seksionin 2.2.3; faqe 80) këtë term nuk do ta përdorim
në përmbledhje).
Duke vënë y = 0 në funksionin e dhënë merret ekuacioni i kushtëzuar:
0 = f ( x) .
Ky është ekuacion me vetëm një variabël x. Zgjidhjet e tij janë
pikëprerjet e kërkuara (shih: Fig. 4-2).
Vërejmë se numri i zerove mund të jetë zero, një, më i madh se një, ose
pakufi. Vija e drejtë e cila nuk është paralele me boshtin x ka vetëm një
zero. Parabola mund të ketë një zero, dy zero ose të mos ketë fare zero.
Funksioni sin ka pakufi zero. Në Fig. 4-2 funksioni ka tre zero në pikat
a, b, dhe c.
SHEMBUJ
Caktoni zerot e funksioneve vijuese:
1. y = f ( x) = 2 x + 7
f ( x) = 0 : 2 x + 7 = 0 → x = − 72
Ky funksion e pret boshtin x në x = − 72 .
2. y = g ( x) = 2 x2 + 4 x − 4
g ( x) = 0 : 2x 2 + 4 x − 4 → x 2 + 2 x − 2 = 0
→ x1/2 = −1 ± 1 + 2 = −1 ± 3
Ky funksion ka zero në x1/ 2 = − 1 ± 3 .
3. y = h( x ) = x 2 + 4
h( x) = 0 : x 2 + 4 → x 2 = −4
Ky funksion nuk ka zero reale; kështu që funksioni nuk e pret fare
boshtin x .
GRADIENTI I FUNKSIONIT
Për dallim nga vijat e drejta që kanë gradient konstant, gradienti i
funksioneve jolineare në përgjithësi nuk është konstant. Ai ndryshon me
pozitën e funksionit, pra varet nga x.
Gradienti i një lakore në një pikë të dhënë matematikisht përkufizohet si
pjerrtësi e tangjentës në atë pikë. Për të analizuar këtë në detale, na
nevojitet kalkulusi, që nuk është temë e kësaj përmbledhje. Megjithatë,
koncepti i funksionit rritës ose zvogëlues mund të kuptohet nëse
vrojtojmë se deri në çfarë niveli funksioni ndryshon vlerën kur ndryshon
variabla x.
PËRKUFIZIMI I FUNKSIONIT RRITËS (ZVOGËLUES)

Le të jetë dhënë funksioni y = f ( x ) dhe intervali I në mes të x1 dhe x2
.
Funksioni quhet rritës në intervalin I , nëse
për x1 ≤ x2 → f ( x1 ) ≤ f ( x2 )
Funksioni quhet zvogëlues në intervalin I, nëse
për x1 ≤ x2 → f ( x1 ) ≥ f ( x2 )
SHEMBUJ
Është dhënë funksioni y = f ( x ) = x 2 :
2 2
• Për x ≥ 0 and x1 ≤ x2 → x1 ≤ x2 ; kështu pra për x≥0
funksioni është rritës.
2 2
• Për x ≤ 0 and x1 ≤ x2 → x1 ≥ x2 ; kështu për x ≤ 0 funksioni
është zvogëlues.
4.1.2 Funksionet inverse

Në fillim të këtij seksioni e diskutuam funksionin e faturës elektrike
(shih: ky seksion; faqe 178). Për konsumim x [kWh] të elektricitetit duhet
të paguajmë
y = f ( x ) = 0.11x + 15
Në këtë rast, konsumi i elektricitetit ishte variabla e pavarur. Ne
dëshironim të caktonim se si varet nga konsumi i elektricitetit shuma që
figuronte në faturë. Kështu që e zgjodhëm çmimin final si variabël të
varur. Me këtë lloj funksioni mund të njehsojmë çmimin e përgjithshëm
për çfarëdo konsumi të energjisë. Secila kompani që ofron shërbime të
energjisë për një numër të madh klientësh do ta përdor shumë shpesh
këtë funksion .
Tani, supozojmë se keni marr faturën prej 55.26 EUR. Meqë keni qenë
në pushim, fatura duket të jetë shumë më e lartë. Kështu ju e lexoni
njehsorin elektrik dhe gjeni se që nga fatura e fundit ju keni konsumuar
vetëm 122 kWh.
Duke qenë ekspert i matematikës, ju e njehsoni se sa kWh ju ka kërkuar
kompania:
y = 55.38 → 55.26 = 0.11x + 15 ↔ 0.11x = 40.26
40.26
→ x= = 366 [kWh]
0.11
Qartë, se kompania ju ka kërkuar shumë më tepër njësi se sa në fakt i
keni përdorur.
Ky rast paraqet një shembull se si korrespondenca e përcaktuar nga
funksioni mund të shfrytëzohet në anën e kundërtë. Nga këndvështrimi i
kompanisë konsumi x është variabël e pavarur dhe fatura y është vlera
(variabla) e varur:
y = f ( x ) = 0.11x + 15
Duke ndërruar rolet e dy variablave merret:

y − 15
x= = g ( y)
0.11
Megjithatë, ky ekuacion edhe më tej paraqet të njëjtin funksion;
operacionet algjebrike të kryera me qëllim që të izolohet x nuk e kanë
ndryshuar funksionin. Nëse ndërrojmë rolet e dy variablave:
x↔ y
marrim një funksion të ri :
x − 15
y= = g ( x ) = f −1 ( x )
0.11
Ky është funksioni i cili reflekton këndvështrimin e klientit, i cili
dëshiron të dij sa po i paguanë kompanisë (duke supozuar se fatura nuk e
cek atë në mënyrë eksplicite!). Siç ilustron shembulli, ndërrimi i
marrëdhënies në mes të dy variablave prodhon një funksion të ri, të
quajtur funksioni invers, (i cili shpesh shënohet me f − 1 ( x ) ) i
funksionit të dhënë f ( x) .
Veprimet e anasjellta luajnë rol të rëndësishëm në matematikë. Tashmë,
kur bëmë hapat e parë në matematikë, kuptuam se për shumicën e
operatorëve, ekziston operatori tjetër i cili e ndërron efektin e të
operatorit të parë. Veprimet e mbledhjes (+) dhe zbritjes (−) janë inverse
mes vete. T’ia shtojmë numrin x-it dhe pastaj t’ia zbresim njëjtin sërish si
rezultat e jep x:
x +2−2 = x
Shumëzimi (·) dhe pjesëtimi (÷) janë një dyshe tjetër e operatorëve
invers:
( x ⋅ a) ÷ a = x
Diferencimi dhe integrimi gjithashtu thjeshtojnë njëri tjetrin dhe kështu
paraqesin operacione inverse.
Kur funksionet inverse aplikohen në mënyrë të njëpasnjëshme, e
thjeshtojnë efektit e njëri tjetrit në variablën e pavarur, pra,
( )
f −1 ( f ( x ) ) = f f −1 ( x ) = x
Më vonë, në këtë përmbledhje, do të shohim se shumë funksione të

rëndësishme (për shembull, funksionet logratimike) përkufizohen si
funksione inverse të funksioneve të tjera (për shembull, funksioneve
eksponenciale). Në këtë seksion, do të zhvillojmë shumë shkurtimisht
teknikat për të përcaktuar nëse ekzistojnë të funksioneve inverse dhe
metodat për caktimin e funksioneve inverse.
FUNKSIONET BIJEKTIVE (NJË-NJË)

Funksioni është bijektiv (një-një) nëse çdo elementi në rangun e
funksionit i korrespondon saktësisht një element në domenë.
Funksioni është bijektiv (një-një) atëherë dhe vetëm atëherë nëse çdo
drejtëz horizontale e pret grafik në më së shumti një pikë. Kështu,
funksioni në Fig. 4-3 (a) nuk është bijektiv, sepse drejtëza horizontale e
pret atë në dy pika, kurse funksioni në Fig. 4-3 (b) është bijektiv.
Funksionet e vazhdueshme rritëse (zbritëse) janë funksione bijektive.
y y
y = f(x)
y = g(x)
x x3
x
x1 x2
(a) Dy prerje me drejtëzën horizontale (b) Një prerje me drejtëzën horizontale
Figura 4-3:y = f(x) nuk është bijektiv, y = g(x) është bijektiv
Funksioni invers i funksionit bijektiv f, që shënohet me f − 1 , është

funksion i formuar duke ndryshuar renditjen e të gjitha dysheve të
renditura ( x , y = f ( x ) ) të variablave dhe vlerave përkatëse të

funksionit. Kështu, nëse zëvendësojmë x dhe y në ekuacionin funksional
dhe izolojmë y-in në ekuacionin rezultues, funksioni që do të merret do të
jetë funksioni invers.
Ndryshimi i rolit të variablave x dhe y nënkupton se ne pasqyrojmë
boshtet e sistemit koordinativ në drejtëzën 45° të kuadratit të parë. Duke
zëvendësuar gjithashtu edhe emrat e variablave nënkupton se emrat e
boshteve mbesin të njëjtë. Si rezultat i kësaj procedure për dy funksionet
e Fig. 4-3 do të jetë grafiku në Fig. 4-4.
y y
y = f ( x)
y = g −1 ( x )
y = g ( x)
y = f −1 ( x )
x x3
x
(a) Pasqyrimi i funksionit me dy (b)
Pasqyrimi i funksionit i cili e pret çdo
pikëprerje me drejtëzën horizontale drejtëz horizontale vetëm një herë
Figura 4-4: Dy funksione të pasqyruara në drejtëzën-45°
Nëse shikojmë dy funksionet e pasqyruara (lakoret e theksuara) kuptojmë

se pasqyrimi i funksionit y = f − 1 ( x ) në Fig. 4-4(a) matematikisht nuk
është më funksion sepse gjatë procesit të pasqyrimit ai është bërë i
dykuptimshëm: Vija vertikale ka dy prerje me funksionin.
Funksioni në 4-4(b) është i ndryshëm. Kur pasqyrohet ai sërish mbetet
bijektiv dhe rezultati është sërish funksion. Lakorja e theksuar në Fig. 4-
4(b) është funksioni invers y = g − 1 ( x ) i funksionit y = g ( x ) .
VETITË E FUNKSIONEVE INVERZE

• Origjinali y = f ( x ) duhet të jetë bijektiv; në të kundërtën nuk
ekziston funksioni invers.
• Ndërrimi x ↔ y do të rezultojë me funksionin invers: x = f ( y )
• Për të paraqitur formën me të cilën jemi familjarizuar e izolojmë

variablën e varur: y = f − 1 ( x )
• Domena e f − 1 është e barabartë me rangun e f.
• Rangu i f − 1 është i barabartë me domenën e f.
• Grafiku i f dhe f − 1 janë simetrik në raport me drejtëzën y = x

(drejtëzën që me boshtin x formon këndin 45°).
SHEMBUJ
1. y = f ( x) = x 2 → Inversi y = f − 1 ( x ) nuk ekziston sepse f

nuk është bijektiv.
2. y = f ( x ) = x 2 per x ≥ 0 është bijektiv.
x = f ( y) = y 2 → y = f −1( x ) = x per x ≥ 0
Grafikët e funksioneve janë:
y
3
y = f ( x) = x 2
2.5
1.5
y = f −1 ( x) = 2 x
1
0.5
-1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5

x
-0.5
-1
USHTRIMI 4.1: VETITË E FUNKSIONEVE

kemi dhënë ne.
1. Përcaktoni zerot e funksioneve vijuese:

a) y = −2 x + 4 b) 2 y + 3x = 6
1
c) y=− +2 d) y + x2 − 2 x = 0
x
e) y = ( x + 1) ⋅ ( x − 1) ⋅ ( x + 2)
2 x−2
f) y+ =3 g) y=
x2 x2 + 3
2. Në cilat pika e presin boshtin y funksionet vijuese?

a) 2 y − 3x = 4 b) y + x2 − 3 = 0
c) y = ( x − 2) ⋅ ( x + 8) d) y = x+4
3. Përcaktoni zerot e funksioneve vijuese, skiconi grafikun, dhe

përcaktoni përafërsisht pikat minimale dhe maksimale të grafikut.
a) y = f ( x) = 2 x2 + 4 x + 8 b) y = g ( x) = x 2 − 2 x + 1
c) y = h( x) = 1
2
x2 − x − 3
d) y = k ( x) = −4 x 2 − 4 x + 8
4. Cilat funksione janë bijektive?
a) f ( x) = 1 x+2 b) g(x) = − 13 x +1
2
c) h( x) = 4 − x 2 d) k ( x) = 2 − x 2
e) m( x) = x+9 f) n( x) = x 2 + 4
5. Verifikoni se g është inversi i funksionit bijektiv f. Skiconi

grafikun e f, g, dhe drejtëzën 45° në të njëjtin sistem koordinativ.
a) f ( x) = 3x + 6; g( x) = 13 x − 2
b) f ( x ) = − 12 x + 2; g ( x ) = − 2 x + 4
c) f ( x ) = 4 + x 2 , x ≥ 0; g ( x ) = x − 4
d) f ( x ) = − x − 2; g ( x ) = x 2 + 2, x ≤ 0
6. Funksionet vijuese f ( x) janë bijektive. Caktoni inversin e tyre

f −1 ( x ) .
x
a) f ( x) = 4 x − 1 b) f ( x) =
x+2
c) f ( x) = x3 + 1 d) f ( x) = 12 16 − x
e) f ( x) = 3 − x − 2
REZULTATET 4.1: VETITË E FUNKSIONEVE
1
1. a) x=2 b) x=2 c) x=
2
d) x1 = 2; x2 = 0 e) x1 = −1; x2 = 1; x3 = −2
f) x=± 2
3
g) x = 2
2. a) y=2 b) y = 3 c) y = –16
d) y = 2
3. a) y = f ( x ) = 2 x 2 + 4 x + 8 →Funksioni nuk ka zero.
18
16
14
12
10
2
x
-12 -10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
b) y = g ( x ) = x 2 − 2 x + 1 → zero: x = 1
y
18
16
14
12
10
2
x
-12 -10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
c) y = h( x) = 1
2 x 2 − x − 3 → zerot: x1 = 3.6458; x2 = −1.6458
y
14
12
10
2
x
-12 -10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
-2
-4
d) y = k ( x ) = − 4 x 2 − 4 x + 8 → zerot: x1 = 1; x2 = −2
y
1
x
-8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-1
-2
-3
-4
-5
-6
4. a) bijektiv b) bijektiv c) nuk është bijektiv

d) nuk është bijektiv e) bijektiv f) nuk është bijektiv
5. a) f ( x) = 3x + 6; g( x) = 13 x − 2
→ y = g ( x) = f −1 ( x) = 13 x − 2
y
1
x
-8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-1
-2
-3
-4
-5
-6
b) f ( x ) = − 12 x + 2; g ( x ) = −2 x + 4
→ y = g ( x) = f −1
( x ) = −2 x + 4
y
1
x
-8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7
-1
-2
-3
-4
-5
-6
c) f ( x ) = 4 + x 2 , x ≥ 0; g ( x) = x−4
→ y = g ( x) = f −1
( x) = x−4
y
1
x
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-1
-2
-3
d) f ( x ) = − x − 2; g ( x ) = x 2 + 2, x ≤ 0
→ y = g ( x ) = f −1 ( x ) = x 2 + 2
y
1
x
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-1
-2
-3
-4
-5
-6
1 1 2x
6. a) f −1 ( x ) = x− b) f −1 ( x ) =
4 4 1− x
−1 −1
c) f ( x) = 3
x −1 d) f ( x ) = 16 − 4 x 2
f −1 ( x) = ( 3 − x ) + 2
2
e)
4.1.3 Testi i Progresit për “Vetitë e funksioneve”

1. Përcaktoni vlerat e funksionit në pikat e dhëna:
a) f ( x ) = x 2 − 1 për x = 2; 1.7; − 2.3
x2 −1
b) f ( x) = për x = −1; 0; 2
x +1
 x − 1 per x < 0
c) f ( x) =  për x = −2; 0; 3
 x + 1 per x > 0
x2 −1
2. Të paraqitet tabela e vlerave për funksionin y = në hapa të
x−2
gjatësisë 1 për domenën [-3; 6].
3. Përcaktoni zerot e funksionit:

a) y = −2 x + 4 b) 2 y + 3x = 5
c) y + x2 − 2 x = 0
4. Përcaktoni y-prerjen e funksionit:

a) 2 y − 3x = 4 b) y + x2 − 3 = 0
c) y = ( x − 2) ⋅ ( x + 8)
5. Kontrolloni se cili nga dy relacionet f ( x1 ) > f ( x2 ) ose

f ( x1 ) ≤ f ( x2 ) është i saktë për funksionet vijuese në pikat e
dhëna:
a) f ( x ) = −2 x 4 + x 3 për x1 = 12 ; x2 = 3
4
x2 − 4
b) g ( x) = për x1 = − 12 ; x2 = − 14
x +1
c) h( x) = 6 − 2 x 2 për x1 = − 12 ; x2 = 3
2
6. Përcaktoni zerot dhe y-prerjen dhe skiconi grafikun:

a) f ( x) = − x 2 + 3 b) g ( x ) = −4 x 2 − 4 x
c) h( x) = 2 x 2 + 4 x + 8
7. A janë funksionet vijuese bijektive?

a) f ( x) = 2 x − 4 b) g ( x) = 2 x 2 + x − 4
c) h( x ) = x3 − 5
8. Përcaktoni funksionet inverse të funksioneve:
a) f ( x ) = − 13 x + 1 b) g ( x) = x 2 − 1 për x > 1.
4.2 Funksionet lineare
4.1 Vetitë e
funksioneve

Lineare Kuadratike
Grafiku Grafiku
Vetitë Vetitë
Parakushtet: Kjo njësi mund të zhvillohet pa ndonjë njohuri të

veçantë paraprake.
paraprake Megjithatë, nga ju pritet të dini
rregullat në algjebrën e aplikuar, p.sh. për zgjidhjen
e ekuacioneve.
Qëllimet e mësimit: Duke qenë se funksionet lineare janë funksionet

më të thjeshta në matematikë, logjikisht ato
paraqesin pikëfillimin.
pikëfillimin Në të njëjtë kohë, përkundër
thjeshtësisë së tyre, ato luajnë rol të rëndësishëm në
ekonomi, sepse shumë marrëdhënie ekonomike janë
lineare.
4.2 Funksionet Lineare F a q e | 199
Nëse shprehja në anën e djathtë të ekuacionit funksional është polinom i

shkallës 1, pra polinom linear, atë e quajmë funksion linear.
FUNKSIONI LINEAR
Funksioni y është funksion linear nëse
y = f (x) = a ⋅ x + b , a ≠ 0
ku a dhe b janë numra realë.
Domena e funksionit linear është bashkësia e të gjithë numrave realë x.

Meqë y mund të marr si vlerë çdo numër real, edhe rangu i funksioneve
lineare është bashkësia e numrave realë.
SHEMBUJ
Polinomet vijuese janë funksione lineare:
1. y = 2x + 8
2. y = −2 x − 5
3. y = − 2⋅x−4
4. y = 23 x
Në raport me strukturën e tyre, funksionet lineare definitivisht janë më të

thjeshtat. Megjithatë, ato paraqiten shumë shpesh në praktikë, sepse
shumë aplikime në ekonomi dhe biznes, në strukturën e tyre janë lineare.
Sa herë që duhen kombinuar mallrat ose shërbimet me çmimet, rezultati
do të jetë ndonjë varësi lineare. Kështu pra është e qartë se është e
domosdoshme të studiohen plotësisht funksionet lineare.
4.2.1 Grafiku i funksionit linear

Grafiku i funksionit linear është një vijë e drejtë. Në mënyrë që ta
vizatojmë atë, është e mjaftueshme të dijmë dy pika të saj. Njërën është
shumë e lehtë ta identifikojmë: vetëm vëjmë x = 0, dhe merret y = b.
Pika (0; b) quhet y-prerja sepse është pikëprerja e drejtëzës me boshtin
y.
Një pikë tjetër ngjashëm interesante, është pikëprerja me boshtin x. Kjo
pikë quhet pika zero e drejtëzës, sepse vlera e funksionit në atë pikë
është zero: y = 0 → x = − ba
1 y
a<0
2 a>0
}
}
1
1
b
}
} x
-2 -1 1 2
x = − ba
Figura 4-5: Grafikët e drejtëzave
Informata e tretë me vlerë (dhe zakonisht e rëndësishme) për drejtëzën

është gradienti i saj. Gradienti i drejtëzës është konstant. Ai paraqet
rritjen (ose zvogëlimin) e vlerës së funksionit kur variabla e pavarur rritet
për "1". E që është: kur zëvendësojmë x me x + 1 ndryshon vlerën e
funksionit
nga y ( x) = a ⋅ x + b
në y ( x + 1) = a ⋅ ( x + 1) + b = a ⋅ x + a + b = a ⋅ x + b + a
Kështu pra, ndryshimi i vlerës së funksionit është konstant dhe atë për
vlerën a. Sipas përkufizimit, kjo është vetia më e rëndësishme e
funksionit linear.
Për gradientin pozitiv a > 0 vlera e funksionit rritet kur rritet vlera e
variablës x. Në këtë rast funksionin e quajmë rritës (drejtëza me vijë të
trashë në Fig. 4-5). Nëse, në anën tjetër, gradienti i funksionit është
negativ a < 0, vlera e funksionit zvogëlohet me rritjen e vlerës së
variablës, kështu që funksioni quhet zvogëlues (drejtëza me vijë të
ndërprerë në Fig. 4-5).
Drejtëza e cila as nuk rritet as nuk zvogëlohet është paralele me boshtin
x. Meqë gradienti është a = 0 ekuacioni i kësaj drejtëze është:
y = b ku b është madhësi konstante
Drejtëza e tillë quhet funksion konstant.
Nëse gradienti i drejtëzës bëhet infinit, pra, a →∞ , grafiku paraqet
drejtëz vertikale (paralele me boshtin y). Por, tani funksioni është i
dykuptimshëm, pra, për një vlerë të x-it ka më shumë vlera të funksionit
(për të qenë më preciz, ka pakufi shumë vlera të funksionit). Nëse flasim
në aspektin matematikë, kjo drejtëz nuk paraqet “funksion”.
y
b= 2
a = -0.75
1
y = b (konstant)
x
-2 -1 1 2 3
-1
drejt÷zat paralele drejt÷za q÷ kalon
n÷p÷r origjin÷
Figura 4-6: Vetitë e funksioneve lineare

Dy drejtëza që kanë gradientin e njëjtë por y-prerjet e ndryshme quhen

drejtëza paralele.
Nëse konstanta në funksionin linear është zero (b = 0), funksioni
redukohet në:
y = a⋅x .
Drejtëza përkatëse i pret të dy boshtet në pikëprerjen e të dy boshteve (që
quhet origjina e sistemit koordinativ).
Vërejmë se vlera e gradientit i referohet vetëm formës normale të
funksioneve lineare. Qartë se funksioni
3x + 4 y − 8 = 0
është gjithashtu linear, sepse të dy variablat që paraqiten në ekuacion
janë të shkallës 1. Megjithatë, kjo nuk është forma normale. Për ta
shndërruar në formën normale duhet të izolojmë në anën e majtë:
4 y = −3x + 8 → y = − 34 x + 2 .
Vetëm tani mund ta identifikojmë menjëherë gradientin a = − 53 dhe y-

prerjen b = 12
5 . Duke përdorur këto dy veti mund të paraqesim drejtëzën.
Nëse dëshirojmë të dijmë gradientin dhe y-prerjen, duhet që të

transformojmë ekuacionin në formën normale. Megjithatë, nëse
dëshirojmë të paraqesim drejtëzën, atëherë është shumë më mirë të
përdorim të ashtuquajturën “formën e prerjeve”. Kjo i referohet
pikëprerjeve me dy boshtet, pra y-prerjen dhe zeron.
Nëse ekuacioni i një funksioni linear është dhënë në formën e
përgjithshme:
a⋅x +b⋅ y + c = 0
y-prerjen e caktojmë duke vënë x = 0: y = − bc
x –prerjen e caktojmë duke vënë y = 0: x = − ac

Me këto dy pikat e prerjes mund të paraqesim drejtëzën.
-c/b = 2
x
-2 -1 1 2 3
-c/a =2.66
-1
Figura 4-7: Vizatimi i drejtëzës me formën e pikëprerjeve
4.2.2 Vetitë e funksioneve lineare

Funksioni y = a ⋅ x + b ka këto veti:
• Grafiku i tij është drejtëz me gradient a dhe y-prerje b.

• Funksioni është rritës për gradientin pozitiv (a > 0); dhe zvogëlues
për gradientin negativ (a < 0).
• Nëse a = 0 drejtëza është paralele me boshtin x.
• Zero është x = − ba ku a ≠ 0 .
• Nëse b = 0 drejtëza kalon nëpër origjinë të sistemit koordinativ.

• Dy funksione me të njëjtin gradient dhe me y-prerje të ndryshme
janë drejtëza paralele.
Nuk duhet të jetë e vështirë të vizatohet grafiku i funksionit linear, nëse

kujtojmë se dy pika janë çdoherë të mjaftueshme për ta paraqitur
drejtëzën përkatëse.
SHEMBUJ
1. Përcaktoni gradientin (a), y-prerjen (b), zeron ( x0 ) për funksionet
vijuese lineare dhe vizatoni drejtëzat:
a) y = −2 x + 3
a = −2 ; b = 3 ; duke vënë y = 0 merret zeroja: x0 = 32
→ Grafiku është drejtëza e theksuar (1) në Fig. 1.

b) 2x – 3y = 7
y = 23 x − 73 : → a = 23 ; b = − 73 ; x0 = 72
→ Grafiku është drejtëza me pika (2) në Fig. 1.

c) − 53 x + 54 y − 2 = − 54
4
5
y = 35 x + 65 → y = 34 x + 32 → a = 34 ; b = 32 ; x0 = −2
→ Grafiku është drejtëza me viza (3) në Fig. 1.
y
(Drejtëza 1)
1
(Drejtëza 2)
x
(Line 3) -2 -1 1 2 3 4
-1
-2
Fig. 1
2. Të caktohet gradienti dhe y-prerja e funksioneve vijuese? Skiconi

grafikët.
a) y = −3x + 5 :
Gradienti: −3 ; y-prerja: 5 → Fig.2: drejtëza a)
b) y= 2
3 x +1:
Gradienti: 2 ; y-prerja: 1 → Fig. 2: drejtëza b)

3
c) y = 2x :
Gradienti: 2; y-prerja: 0 → Fig. 2: drejtëza c)
(Drejtëza c)
5
4
(Drejtëza b)
3
x
-2 -1 1 2 3 4
(Drejtëza a)
Figura 2
3. Formoni ekuacionin nëse janë dhënë gradienti dhe y-prerja:

a) gradienti: 23 ; y-prerja: 1 → y = 2
3 x +1
b) gradienti: −2 ; y-prerja: 2 → y = − 2 x + 2
c) gradienti: 1
4
; y-prerja: − 12 → y = 14 x − 12
USHTRIMI 4.2: FUNKSIONET LINEARE

kemi dhënë ne.
1. Përcaktoni gradientin, y-prerjen dhe zeron e funksioneve vijuese:
x
a) y = 3x − 2 b) y=− c) 2x + 2 y = 6
4
d) 2y = 4 e) y = −4 x − 8 f) y=x
2. Skiconi grafikët e funksioneve vijuese

x
a) f ( x) = 2 x + 1
2
b) b( x) = −3 x + 1 c) g ( x) = −
2
x
d) h( x) = − −1 e) a( x) = 1
2
REZULTATET 4.2: FUNKSIONET LINEARE
1. a) y = − 2 është y prerja, x = 2
3
është zero
b) y = 0 është y prerja, x = 0 është zero
c) y = 3 është y prerja, x = 3 është zero
d) Kjo është drejtëza horizontale që kalon nëpër y = 2

e) y = − 8 është y prerja, x = −2 është zero
f) y = x kjo është drejtëza që me boshtin x formon këndin 45°

dhe kalon nëpër origjinë.
2. a) f ( x) = 2 x + 1
2
y
-3 -2 -1 0 1 2 3 4
-1
-2
b) b( x) = −3 x + 1
y
1.5
0.5
-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5
-0.5
-1
x
c) g ( x) = −
2
y
1.5
0.5
-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5
-0.5
-1
x
d) h( x) = − −1
2
y
0.5
-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5
-0.5
-1
-1.5
e) a( x) = 1
y
1.5
0.5
-2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5
-0.5
-1
4.2.3 Testi i Progresit për "Funksionet Lineare"

1. Cilat funksione janë lineare?

a) y = 2x + 3 b) 2 y + 3 x = 24
c) y = x2 + 1 d) y = 2 x + 12
e) ( −2 x + 3) 12 + 3
7
x + 11 = 0
2. Transformoni në formën normale:

y − 3x 2 x − 4 y + 7
a) 2 x + 3( y − 2) = 2 b) =
4 3
3x − y + 4
c) 2y =
5
3. Caktoni y-prerjen dhe zeron:

a) y = 2x + 3 b) 3 y − 4 x = 12
4x + y 2 + 3x − y
c) =−
3 4
4. Përcaktoni y-prerjen, zeron, dhe gradientin e drejtëzës:

a) y = − 12 x + 3 b) −2 x + 3 y + 5 = −3
c) x = − 73 y − 23 ( y − 1)
5. Të skicohen drejtëzat pasi të keni caktuar y-prerjen, zeron, dhe

gradientin:
a) y = − 23 x + 3
4
b) 3x + 5 y = 7
c) 1 ( x − 3) = 43 ( y + 1)
2
6. Përcaktoni funksionet e drejtëzave të skicuara:

a) y = 15 x + 25 b) y = − 23 x + 2
3
c) y= 1
2
x
7. Skiconi:
a) Drejtëzën konstante: y = f ( x ) = 3
b) Dy drejtëza paralele: y = f ( x ) = − 12 x + 1 dhe y = − 12 x − 1
c) Drejtëzën 2 x − 3 y = 4 pasi të keni përcaktuar zeron dhe y-

prerjen.
4.3 Funksionet kuadratike F a q e | 211
4.3 Funksionet kuadratike
4.1 Vetitë e
funksioneve

Lineare Kuadratike
Grafiku Grafiku
Vetitë Vetitë
Parakushtet: Funksionet me të cilat do të merremi në këtë njësi do

të jenë pak më të komplikuara.
komplikuara Zgjidhja e
funksioneve kuadratike kërkon njohuri të punës me
eksponentët dhe rrënjën katrore.
katrore
Qëllimet e mësimit: Funksionetet kuadratike shpesh paraqiten në

zgjidhjen e problemeve matematike.
matematike Kështu që është
esenciale të jemi në gjendje t’i zgjidhim ato.
ato Nëse
nuk mund të zgjidhim ekuacionin kuadratik, nuk
duhet të presim se do të jemi në gjendje ta zgjidhim
problemin
emin e dhënë.
dhënë
Nëse shprehja në anën e djathtë të ekuacionit funksional është polinom i

shkallës së 2, pra edhe polinom kuadratik, atë e quajmë funksion
kuadratik.
FUNKSIONI KUADRATIK
Funksioni y është funksion kuadratik nëse:
y = f ( x ) = a ⋅ x 2 + b ⋅ x + c për a ≠ 0
ku a, b, dhe c janë numra realë.
Meqë shprehja në anën e djathtë paraqet numër real për çdo numër real
me të cilin mund të zëvendësohet variabla x, domena e funksiononit
kuadratik është bashkësia e numrave realë.
Rangu i funksionit kuadratik është më vështirë të identifikohet. Qartë se
rangu nuk është bashkësia e numrave realë: për shembull nëse a dhe c
janë numra realë pozitiv dhe b = 0, vlera e funksioni y çdoherë do të jetë
pozitive, dhe rangu nuk mund të jetë bashkësia e numrave realë. Ne më
vonë do të gjejmë mënyrë për të identifikuar rangun e funksionit.
SHEMBUJ
Polinomet vijuese janë funksione kuadratike:
1. y = f ( x) = 2 x 2 − 4 x + 8
2. y = f ( x) = −2 x 2 − 5
3. y = f ( x ) = − 3 ⋅ x 2 − 4 x − 10
4. y = f ( x) = 23 x 2
5. y = f ( x ) = 2( x − 2) 2 + 3
Në raport me strukturën e tyre, funksionet kuadratike i takojnë familjes

së funksioneve me të cilat jemi mjaft të njohur. Ato shpesh janë pjesë e
proceseve gjatë zgjidhjes së problemeve të ndryshme matematike. Kështu
është me rëndësi t’i studiojmë dhe të familjarizohemi me vetitë e tyre

kryesore.
4.3.1 Kompletimi i katrorit

Para se të studiojmë grafikun e funksionit, duhet të adresojmë disa
kuptime elementare për funksionin kuadratik. Është përgjigja në pyetjen:
Si mund ta transformojmë formën e përgjithshme
y = f ( x) = a ⋅ x 2 + b ⋅ x + c për a ≠ 0 (→ këtë formë e quajmë

"forma e përgjithshme ")
në formën
y = a ⋅ ( x − h ) 2 + k për a ≠ 0 (→ këtë do ta quajmë forma e kulmit)?

Para se të sqarojmë procesin e transformimit duhet të kuptojmë pse forma
e kulmit na ofron më tepër informata për funksionin se sa forma e
përgjithshme.
Le të supozojmë për momentin se a > 0. Meqë termi i ngritur në katror
( x − h ) 2 ≥ 0 është çdoherë jonegativ dhe rritës kur x rritet, vlera minimale
e funksionit y = k do të merret për x = h. Për shkak të katrorit në termin
që përmban variablën x do të marrim të njëjtën vlerë për funksionin për
aq sa dy vlerat e x-it janë të baraslarguara nga x = h. Kjo nënkupton se
grafiku është simetrik në raport me drejtëzën vertikale x = h. Pika ( h , k )
quhet kulmi i funksionit.
Le të shqyrtojmë funksionin e dhënë me
y = 2x2 − 8x + 4
Për të paraqitur formën e kulmit e faktorizojmë konstantën 2 para x 2

vetëm për termat që përmbajnë variablën x:
y = 2 x 2 − 8 x + 4 = 2( x 2 − 4 x ) + 4
Tani i kompletojmë dy termat e parë në kllapa për të marrë termin
binomial:
( ) (
y = 2 x2 − 4 x + 4 = 2 x2 − 4 x + z − z + 4)
Vlera z për momentin është e panjohur. Megjithatë, ne dëshirojmë

formën binomiale:
x 2 − 2h ⋅ x + h 2 = ( x − h) 2
Kështu duhet të kompletojmë këtë shprehje me katrorin e gjysmës së
koeficientët të termit linear:
( −24 )
2
z= =4
Por nëse shtojmë dicka, duhet ta korrektojmë ekuacionin duke zbritur të

njëjtën. Meqë kemi shtuar z = 4 duhet të heqim 4 për të fituar:
( ) ( ) (
y = 2 x2 − 4x + 4 = 2 x2 − 4x + 4 − 4 + 4 = 2 x2 − 4 x + 4 − 8 + 4)
Në kllapa tani kemi binomin ( x 2 − 4 x + 4) = ( x − 2) 2 i cili e kompleton
transformimin në:
y = 2 x 2 − 8 x + 4 = 2( x − 2) 2 − 4
Për këtë funksion marrim këtë tabelë të vlerave:
x y = 2( x − 2) 2 − 4
0 4
Dyshet e 1 -2 Vlerat
vlerave x të 2 -4 përkatëse y
baraslarguara janë baras me
nga x = 2 3 -2
4 4
Tabela 4.2:Tabela e vlerave të një parabole
Duke paraqitur vlerat nga tabela dhe duke i bashkuar ato me lakoren e
lëmuar, merret grafiku që tregohet në Fig. 4-8 dhe quhet parabolë.
5
4
3
2
x
-3 -2 -1 1 2 3 4 5
-1
-2
-4
Figura 4-8: Grafiku i funksionit kuadratik
4.3.2 Grafiku i funksionit kuadratik

Në përgjithësi mund të tregohet se grafiku i funksionit kuadratik çdoherë
është parabolë. Vetitë e parabolës tashmë janë treguar në Fig. 4-5.
Parabola ka bosht simetrie që është drejtëza vertikale (paralele me
boshtin y) që kalon në kulm. Kjo drejtëz quhet boshti i parabolës. Kulmi
ose paraqet pikën më të poshtme (si në Fig. 4-5) ose pikën më të lartë.
Koeficientët a, b dhe c të funksionit kuadratik përcaktojmë nëse
parabola është e gjerë ose e ngushtë, nëse kulmi paraqet maksimum ose
minimum dhe nëse lakorja hapet lartë ose poshtë.
2
Funksionit kuadratik y = f ( x ) = x i referohemi si parabola normale
(shih Fig. 4-9). Lakorja e tij ka minimum me kulm në origjinë dhe hapet
lartë.
Figura 4-9: Parabola normale
2
Thjesht duke ndryshuar shenjën e faktorit në y = f ( x ) = − x merret
parabola normale negative. Lakorja e saj ka maksimum me kulm në
origjinë dhe hapet poshtë (shih: Fig. 4-10).
Figura 4-10: Parabola normale negative

Nëse kulmi i parabolës normale lëviz në drejtim të dy boshteve, atëherë
merret forma e kulmit e ekuacionit kuadratik:
y = f ( x ) = ( x − h) 2 + k
me pikën e kulmit . Në këtë formë konstantet

dhe paraqesin
(h, k ) h k
2
zhvendosjen e parabolës normale y = f ( x ) = x përgjatë boshtit y për
k dhe përgjatë boshtit x për h (shih. Fig. 4-11).
y
x
-3 -2 -1 1 2 4 5
-1 h
-2 k
Figura 4-11: Parabola me kulm të transformuar
Përfundimisht, nëse e shumëzojmë termin kuadratik me faktorin a > 1,

hapja e parabolës do të ngushtohet, sepse vlerat y bëhen më të mëdha.
Nëse e shumëzojmë me faktorin 0 < a < 1, hapja e parabolës zgjerohet,
sepse vlerat y bëhen më të vogla. Nëse e shumëzojmë me faktorin a < 0,
atëherë e tërë parabola do të rrotullohet për 180° rreth pikës së kulmit.
Figura 4-12: Hapja e parabolës
Vërejmë se funksioni kuadratik që shqyrtuam në fillim të këtij seksioni
y = f ( x) = 2 x 2 − 8 x + 4
ka dy prerje në x, pra ka dy pikëprerje me boshtin x. Këto pika në
përgjithësi njihen si pikat zero të funksionit ose thjesht zerot, sepse
vlera e funksionit në këto pika është zero. Për të njehsuar pikat zero në
funksionin tonë duhet të vëjmë y = 0 (shih: seksionin 3.1; faqe 182). Me
këtë rast kemi ekuacionin
0 = 2 x2 − 8x + 4 → x 2 − 4 x + 2 = 0
i cili mund të transformohet në formën normale dhe të zgjidhet përmes
formulës p, q (shih: seksionin 3.3; faqe 161):
x1/2 = 2 ± 4 − 2 = 2 ± 2
Kështu, parabola ka dy zero:
x1 = 2 + 2 and x2 = 2 − 2
Të njëjtat zero do të i caktonin edhe sikur të zbatonim formulën a,b,c
(shih: seksionin 3.3; faqe 158):
−b ± b 2 − 4a ⋅ c 8 ± 64 − 32
x1/2 = = = 2± 2
2a 4
Vërejmë se funksioni kuadratik mund të ketë vetëm një zero nëse lakorja
vetëm e takon boshtin x ose asnjë zero nëse lakorja është plotësisht mbi
ose nën boshtin x. Se cili nga këto tre raste mund të paraqitet varet nga
diskriminanta (dallori) (shih: seksionin 3.3; faqe 158).
ZEROT E FUNKSIONIT KUADRATIK

Funksioni kuadratik i formës
y = f ( x) = a ⋅ x 2 + b ⋅ x + c , a ≠ 0
ka zero nëse:
−b ± b 2 − 4a ⋅ c
x1/2 = .
2a
Për D = b 2 − 4a ⋅ c > 0 ka dy zgjidhje reale të ndryshme,
D = b 2 − 4a ⋅ c = 0 ka një zgjidhje reale,
D = b 2 − 4a ⋅ c < 0 nuk ka zgjidhje reale.

SHEMBUJ
Caktoni zerot e funksioneve:
1. f ( x) = 2 x2 − 6 x + 4
2 x 2 − 6 x + 4 = 0 → x 2 − 3x + 2 = 0
3± 9 −8
x1/2 = → x1 = 2; x2 = 1
2
−2 ± 4 − 16
2. f ( x ) = x 2 + 2 x + 4 → x1/2 =
2
Meqë diskriminanta është numër negativ, funksioni nuk ka zero.
3. f ( x) = 3x2 − 6 x + 3 → 3x 2 − 6 x + 3 = 0
6 ± 36 − 36
x1/2 = → x =1
6
Funksioni ka vetëm një zero.
Kujtoni rezultatin e rëndësishëm që morëm kur transformuam funksionin

kuadratik nga forma e përgjithshme:
f ( x ) = ax 2 + bx + c , a ≠ 0
përmes kompletimit të katrorit në formën e kulmit:
f ( x) = ( x − h) 2 + k , a ≠ 0 .
Nëse fillojmë me funksionin e përgjithshëm kuadratik
2
f ( x ) = a ⋅ x + b ⋅ x + c dhe e kompletojmë katrorin merret:
f ( x ) = a ⋅  x 2 + ba ⋅ x + ac 
 
Njohuritë për kompletimin e katrorit i aplikojmë për termat brenda
kllapave:
f ( x) = a ⋅  x 2 + ba ⋅ x + b2 − b2 + ac 
 4a 2 4a 2 
Pastaj tre termat e parë i shndërrojmë në katror të plotë dhe i mbledhim

termin e katërtë dhe të pestë:
 2 −4a⋅c 
( )
2
f ( x) = a ⋅  x + 2ba − b 
 4a 2 
Lirohemi nga kllapat:
f ( x) = a ⋅ ( x + 2ba ) − b
2 2
−4 a⋅c
4a
Duke krahasuar ekuacionin e fundit me formën e kulmit të ekuacionit

kuadratik f ( x ) = ( x − h) 2 + k merret:
 b b 2 − 4a ⋅ c 
( h, k ) =  − , − 
 2a 4a
 
që paraqesin pikat e kulmit të parabolës.
Nga kjo formë mund të përshkruajmë vetitë kryesore të funksionit
kuadratik.
4.3.3 Vetitë e funksionit kuadratik

Funksioni kuadratik
f ( x) = a ⋅ x 2 + b ⋅ x + c , a ≠ 0
ka këto veti karakteristike.
b
• Boshtet (e simetrisë): x=−
2a
 b b 2 − 4ac 
• Kulmi: ( h, k ) =  − , − 
 2a 4a 

• Maksimumi/ Minimumi: f ( −
b
2a {
) = min nese a > 0
max nese a < 0
• Grafiku: {hapet larte nese a > 0

hapet poshte nese a < 0
 ngushtohet nese a > 1


• Lakorja: eshte parabola normale nese a = 1
 zgjerohet nese a < 1

• Domena: Numrat realë
• Rangu: Ose prej {Min., ∞}, ose {−∞, Max.}
SHEMBUJ
Përcaktoni formën e kulmit për funksionet kuadratike dhe skiconi
grafikun e tyre:
1. y = f ( x ) = −2 x 2 − 5 x − 2
Duke transformuar funksionin në formën e kulmit, përmes
kompletimit të katrorit
(
y = −2( x 2 + 2 ⋅ 54 x) − 2 = −2 x 2 + 25 x + 16
25 − 25 − 2 =
16 )
( ) ( )
2 2
= −2 x + 54 + (−2) ⋅ (− 16
25 ) − 2 = −2 x + 5
4
+ 89
Lakorja është e hapur poshtë dhe ka dy zero.

2. y = g ( x ) = 12 x 2 − 2 x + 2
y = g ( x ) = 12 ( x 2 − 4 x + 4) = 12 ( x − 2) 2
Lakorja e takon boshtin x; ka vetëm një zero.

y = h( x) = 3
4
x2 − x + 2
y = h( x ) = 3
4 (x 2
)
− 34 x + 2 = 3
4 (x 2
)
− 2 ⋅ 32 x + 94 − 94 + 2 =
( x − 32 )
2
y = h( x ) = 3
4
+ 53
Lakorja nuk ka zero.

Grafikët e tre funksioneve janë dhënë në Fig. 4-13.
Figura 4-13: Grafiku i tre parabolave

DISKUTIM I DETALIZUAR PËR FUNKSIONET KUADRATIKE

Në këtë seksion do të diskutojmë funksionet kuadratike:
y = f ( x) = 2 x 2 − 6 x + 2
• Pa kryer ndonjë kalkulim mund të themi se parabola hapet lartë
sepse a = 2 > 0. Ka minimum në pikën e kulmit.
• Zerot e funksionit janë:
y = 0 → 2 x 2 − 6 x + 2 = 0 → x 2 − 3x + 1 = 0
→ x1/2 = 32 ± 9
4
−1
5 5
Funksioni ka dy zero: x1 = 32 + 2
dhe x1 = 32 − 2
• Forma funksionale për caktimin e kulmit është:
( ) (
y = 2 x 2 − 3 x + 2 = 2 x 2 − 2 ⋅ 32 x + 94 − 94 + 2 )
( )
2
y = f ( x) = 2 x − 32 − 52
• Funksioni ka minimum në ( 32 ; − 52 ) .
• Domena e tij është bashkësia e numrave realë
• Rangu i tij është [ − 52 , ∞ ) (pika e majtë përfshihet).
• Grafiku i funksionit është dhënë në Fig. 4-14.
Figura 4-14: Grafiku për ilustrimin e diskutimit

USHTRIMI 4.3: FUNKSIONET KUADRATIKE

kemi dhënë ne.
1. Përcaktoni zerot e funksioneve vijuese:

a) f ( x ) = −3 x 2 − 2 x − 1 b) f ( x ) = 6 x 2 − 2 x
c) f ( x) = x 2 − 6 x + 5 d) f ( x ) = −5 x 2 − 15 x − 10
e) f ( x) = x 2 + 2 x − 4 f) f ( x ) = 6 x 2 − 12 x + 6
2. Përcaktoni koordinatat e kulmit duke kompletuar katrorin e

funksioneve vijuese dhe gjeni maksimumin apo minimumin.
a) f ( x ) = − x 2 + 6 x − 10 b) f ( x ) = − 52 x 2 + 2 x + 1
c) f ( x) = 2 x 2 + 2 d) f ( x ) = 3x 2 − 4 x − 1
e) f ( x ) = − 12 x 2 − x + 12
3. Diskutoni karakteristika e funksioneve vijuese duke u fokusuar

në zerot e funksionit dhe pikën e kulmit. Skiconi grafikun.
a) f ( x ) = 2( x − 3) 2 − 6 b) g ( x ) = 12 x 2 − 2 x + 4
c) f ( x ) = x 2 − 3 x + 94 d) f ( x ) = − x 2 + 3 x − 2
REZULTATET 4.3: FUNKSIONET KUADTARIKE
1. a) Funksioni nuk ka zero. b) x1 = 13 ; x2 = 0
c) x1 = 5; x2 = 1 d) x1 = −2; x2 = −1
e) x1 = 1.236; x2 = −3.236 f) x1 = 1
2. a) Parabola hapet poshtë; maksimumi në (3; –1)
b) parabola hapet poshtë; maksimumi në ( 52 ; − 75 )

c) parabola hapet lartë; minimumi në ( 0; 2 )
d) Parabola hapet lartë; minimumi në ( 23 ; − 73 )

e) parabola hapet poshtë; maksimumi në ( −1;1)
3. a) y = f ( x ) = 2( x − 3) 2 − 6 → pika e kulmit: (h, k) = (3, -6);

zerot: x1/2 = 3 ± 3 ; hapet lartë
y
9
1 x
-10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
b) y = g ( x ) = 12 x 2 − 2 x + 4 → pika e kulmit: (h,k) = (2; 2); nuk

ka zero; hapet lartë
y
12
11
10
1 x
-10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
-1
-2
-3
-4
-5
c) ( )
y = f ( x ) = x 2 − 3 x + 94 → kulmi: (h; k ) = 32 ; 0 ; një zero:
x1 = 32 : hapet lartë
y
12
11
10
1 x
-10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10
-1
-2
-3
-4
-5
d) y = f ( x ) = − x 2 + 3 x − 2 → kulmi: (h; k ) = ( 32 ; 14 ) ; zerot:

x1 = 2; x2 = 1 ; hapet poshtë
y
1
x
-9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
-10
-11
4.3.4 Testi i Progresit për “Ekuacionet kuadratike”

1. Skiconi:
a) y = x 2 (parabola normale)
b) y = − x 2 + 2 (parabola normale e zhvendosur në y)
c) y = ( x − 1) 2 (parabola normale e zhvendosur në x)
d) y = −( x + 1) 2 + 2 (parabola normale negative e zhvendosur në

x dhe y)
2. Përcaktoni prerjen në y dhe zerot:

a) y = f ( x ) = −2 x 2 + 4 x + 6
b) y + 4 = (3 x − 2) 2
c) 3 y + 4 x2 − 6 x + 9 = 0
3. Përcaktoni koordinatat e kulmit duke kompletuar katrorin e

funksioneve vijuese dhe tregoni nëse kanë maksimum apo
minimum.
a) y = f ( x) = x 2 + 4 x − 2
b) y = g ( x ) = 32 x 2 − 2 x − 72
c) y = h ( x ) = −2 x 2 + 5 x
4. Përcaktoni boshtin e simetrisë dhe kulmin:

a) y = 2x2 + 4x − 8
b) y = − 23 ( x + 12 )2 + 2
5. Përcaktoni minimumin ose maksimumin, përkatësisht:

a) y = 2x2 − 4x + 2
b) y + 2 x 2 − 3 x − 52 = 0
6. Përcaktoni numrin e zerove të funksionit kuadratik, duke

shfrytëzuar diskriminantën (dallorin):
a) y = 3 x 2 − 52 x + 32
b) y = 5 x 2 − 10 x + 5
c) y = 2 x2 − 2 x − 4
4.4 Rezultatet për Testin e Progresit

4.4.1 Rezultatet për Testin e Progresit për "Vetitë"
zbraztësinë.
1. a) f (2) = 1.732; f (1.7) = 1.375; f (−2.3) = 2.071
b) f ( −1) = jo i definuar; f (0) = −1; f ( 2 ) = 0.4142

c) f ( −2) = −3; f (0) = funksioni nuk është i definuar në këtë
pikë ; f (3) = 4
2.
X -3 -2 -1 0 1 2
Nuk është i
y=f(x) -1,6 -0,75 0 0,5 0 definuar
X 3 4 5 6
y=f(x) 8 7,5 8 8,75
3. a) x=2 b) x = 53 c) x = 0.2
4. a) y=2 b) y = 3 c) y = -16
5. a) f ( x1 ) > f ( x2 ) b) g ( x1 ) < g ( x2 ) c) h( x1 ) > h( x2 )
6. a) zerot: x1/2 = ±1.732 ; y-prerja: y = 3

y
f ( x) = − x 2 + 3
3
1
x
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
-1
-2
-3
-4
-5
b) zerot: x1 = 0; x2 = −1; y-prerja: y =0
1
x
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
-1
-2
-3
-4
-5
g ( x ) = −4 x 2 − 4 x
-6
-7
c) Nuk ka zero; y-prerja: y = 8

16
14
h( x) = 2 x 2 + 4 x + 8
12
10
-7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
7. A është funksioni vijues bijektiv?

a) f ( x) = 2 x − 4 → E saktë, ky është funksion linear me y-
prerjen në y = − 4 dhe x-prerjen në x = 2 .
b) g ( x ) = 2 x 2 + x − 4 → E pasaktë, ky funksion e pret boshtin

x dy herë në x1 = 1.86 dhe x2 = −1.69 .
c) h ( x ) = x 3 − 5 → e saktë, ky funksion e pret boshtin x vetëm

një herë në x = 1.71
8. Përcaktoni funksionin invers
a) f ( x) = − 13 x + 1 → f −1 ( x) = 3 − 3 x
b) g ( x) = x 2 − 1 per x > 1
→ g −1 ( x) = x 2 + 1 per x∈R (x element i bashkësisë së

numrave realë)
4.4.2 Rezultatet për Testin e Progresit për "Funksionet

Lineare "
zbraztësinë.
1. a) y = 2 x + 3 → Linear
b) 2 y + 3 x = 24 → Linear
c) y = x 2 + 1 → Jo-linear
d) y = 2 x + 12 → Linear
e) ( −2 x + 3) 12 + 3
7
x + 11 = 0 → Linear
2. a) y = 23 x − 83 b) y = 17
19
x + 19
28 c) y = 11
3 x+ 4
11
3. a) y-prerja = 3 ; zero x = 3
2
b) y – prerja = 4; zero x = 3
c) y-prerja = −6; zero x = − 25

6
4. a) y-prerja = 3 ; zero x = 6 ; gradienti = − 12
b) y-prerja = 4 ; zero x = 6 ; gradienti = − 23
2
c) y-prerja = ; zero x = 6 ; gradienti = − 23
21
3
5. a) y-prerja = 34 ; zero = 98 ; gradienti = − 23

y
1
y = − 23 x + 43
-2 -1 1 2 3 x
-1
b) y-prerja = 75 ; zero = 73 ; gradienti = − 35

y
1 3x + 5 y = 7
-2 -1 1 2 3 x
-1
c) y-prerja = −3 ; zero = 92 ; gradienti = 2

3
y
2
1 ( x − 3) = 34 ( y + 1)
2
-4 -2 2 4 6 x
-2
6. Përcaktoni funksionet e drejtëzave të dhëna:

a) y = 15 x + 25
y
-2 -1 1 2 3 x
-1
b) y = − 23 x + 23
y
-2 -1 1 2 3 x
-1
c) y= 1
2
x
y
-2 -1 1 2 3 x
-1
7. a) y = f ( x) = 3
y
4
y = f ( x) = 3
3
2
-2 -1 1 2 3 x
-2
b) y = f ( x ) = − 12 x + 1 dhe y = − 12 x − 1
y
1 y = f ( x ) = − 12 x + 1
-2 -1 1 2 3 x
y = − 12 x − 1 -1
c) 2x − 3y = 4
y
1
2x − 3y = 4
-2 -1 1 2 3 x
-1
4.4.3 Rezultatet në testin e progresit për "Funksionet

kuadratike"
zbraztësinë.
1. a) y = x 2 (parabola normale)
b) y = − x 2 + 2 (parabola normale e zhvendosur në y)

c) y = ( x − 1) 2 (parabola normale e zhvendosur në x)
d) y = −( x + 1) 2 + 2 (parabola normale negative e zhvendosur në

x dhe y)
2. a) prerja në y , y = 6; zerot x = 3, −1
b) prerja në y , y = 0; zerot x = 0, 43
c) prerja në y , y = − 3; nuk ka zero

3. a) Minimumi; (h,k) = (–2, –6)
b) Minimumi; (h, k ) = ( 23 , − 233 )

c) Maksimumi; (h, k ) = ( 54 , 25
8
)
4. a) Boshti i simetrisë x = − 1; kulmi ( h, k ) = ( −1, −5)

b) Boshti i simetrisë x = − 12 ; kulmi ( h , k ) = ( − 12 , 2)
5. a) Minimum në x = 1 → y (1) = 0
b) Maksimum në x = 3
4
→ y ( 34 ) = − 11
8
6. a) D < 0: Nuk ka zero

b) D = 0: Një zero
c) D > 0: Dy zero
Indeksi F a q e | 243
Indeksi
A G
aksioni ....................................................173 grafiku i funksionit ................................. 174
algjebra ....................................................12
I
B
identiteti ................................................ 123
baza ..........................................................60
M
D
mbetja
drejtëzat thyesa e përzier .................................. 33
paralele .............................................202
N
E
numrat..................................................... 14
eksponenti ...............................................60 numrat e plotë ........................................ 14
ekuacioni algjebrik equation numrat iracionalë .................................... 14
funksionet .........................................174 numrat natyrorë ...................................... 14
emëruesi ..................................................24 numrat racionalë ..................................... 14
F P
formulat binomiale ..................................99 parabola ................................................ 214
funksio parabola normale .................................. 216
algjebrik ekuacion .............................174 perqindja
funksioni baza .................................................... 42
inverz .................................................184 përqindja
konstant ............................................201 proporcioni ......................................... 42
kuadratik ...........................................212 polinomi .................................................. 94
funksioni invers ......................................184
funksioni inverz ......................................187
funksioni kuadratik R
forma e përgjithshme........................213
funksioni linear ......................................199 radikali ..................................................... 79
radikandi ................................................. 79
244 | F a q e Indeksi
rangu ......................................................178 eksponentët negativ ........................... 65

reaksioni.................................................173 funksionet lineare ............................. 203
S X
shkallë ......................................................94 x-prerja
parabola ........................................... 218
T
Y
tabela e vlerave
funksionet .........................................174 y-prerja .................................................. 181
tabela e vlerave të funksionit.................174
thyesë e përzier .......................................32
TVSH .........................................................44 Z
zgjidhja .................................................. 122
V
vetitë
Shenime F a q e | 245
246 | F a q e Shënime
Shenime F a q e | 247

Matematika 1 Verzioni Shqip

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematika 1 Verzioni Shqip

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Skripta e Kursit:

Algjebra Elementare, Kalkulusi dhe

nga Prof. Dr. Dietrich Ohse

ProCredit Academy GmbH

Matematika luan rol qendror në banka sepse të gjitha veprimtaritë

Në bazë të ndarjes në tre vëllime, edhe materiali prezentohet në tre

Blloku # Strukura dhe Temat Faqet

1 Hyrje dhe qëllimet e mësimit 1 – 10

I mbetet trajnerit të përzgjedh seksionet që ai/ajo do të mbulojë,

Në fund të çdo seksioni, kemi paraqitur disa ushtrime. Ushtrimet e tilla

1.2 Si të aplikojmë Matematikën ...................................... 4

1.3 Qëllimet e mësimit ...................................................... 8

2. Algjebra Elementare ...................................... 11

2.2.3 Rrënjët ........................................................................... 79

2.3 Shprehjet ................................................................... 92

2.4 Rezultatet për Testet e Progresit ............................ 115

3. Ekuacionet ..................................................... 119

3.2 Ekuacionet lineare .................................................. 143

Rezultatet 3.2: Ekuacionet lineare ...................................... 151

3.3 Ekuacionet Kuadratike ........................................... 154

3.4 Rezultatet për Testin e Progresit (TP).................... 169

4. Funksionet Elementare ................................ 172

4.2 Funksionet lineare .................................................. 198

4.3 Funksionet kuadratike ............................................ 211

4.4 Rezultatet për Testin e Progresit ............................ 232

Indeksi ...................................................................... 243

Figura 1-1: Modelimi matematikë ...................................................... 5

Tabela 2.1: Përdorimi i kllapave në shprehje .................................. 19

Në mënyrë që të përdorim matematikën si mjet,

Në seksionin e dytë dëshirojmë të tregojmë aplikimin e matematikës.

1.1 Gjuha e Matematikës

Pragmatika = studimi se si kuptohet gjuha → Në gjuhësi, kjo paraqet

1.2 Si të aplikojmë Matematikën

Modeli matematik, p.sh.

Figura 1-1: Modelimi matematikë

Në modelin matematikë, relacionet që lidhen me problemin real janë

Modeli matematik, p.sh.

A paraqet zgjidhja e Zgjidheni

Figura 1-2: Zbatimi i modelit matematikë

Bazuar në dy shembujtë e përshkruar në fillim të këtij seksioni, ne tani do

Shembulli 2: Çka kërkohet në problem? Çka dëshirojmë të caktojmë?

1.3 Qëllimet e mësimit

modelin matematikë. Në këtë Vëllim, ne fillojmë me diskutimin e

Algjebra Elementare, Matematika Financiare,

Elementare 2. Algjebra Elementare 3. Ekuacionet

2. Funksionet 3. Vlera kohore e

Megjithatë, në shtojcë ju do të gjeni zgjidhjet komplete. Përdore këtë

Algjebra Elementare, Matematika Financiare,

2. Algjebra Elementare 3. Ekuacionet

Parakushtet: Nuk nevojitet kurrfarë njohurie paraprake nga

të dini nëse rezultati i fituar është apo nuk zgjidhje e

2.1 Numrat 2.2 Eksponentët 2.3 Shprehjet

Numrat & Eksponentët Shprehjet e

Thyesat & Exponentët Shprehjet

janë bazat e gramatikës matematike. Nëse ato

2.1.1 Numrat dhe veprimet

I bashkësia e numrave iracional, të cilët mund të paraqiten vetëm

Nëse vizatojmë drejtëzën si më poshtë, kuptojmë se çdo numri real i

Tani do të shqyrtojmë disa nga vetitë elementare të sistemit të numrave

VETITË ELEMENTARE TË NUMRAVE REALË

Inversi: Për çdo x ∈ R të tillë që x ≠ 0 , 1x është inversi i tij i

Nga aksiomat e mësipërme konkludojmë se:

Le të jenë x dhe y numra të çfarëdoshëm realë.