IZLOG GRADA

JAVNO PREDUZEĆE
POSLOVNI PROSTOR
21000 NOVI SAD, Narodnog fronta 53
tel/fax: 021/489-00-11

JP POSLOVNI PROSTOR osnovano je 23. decembra 1991.

godine Odlukom Skupštine Grada Novog Sada, a zvanično
je počelo sa radom 1. januara 1992. godine.
Osnovna delatnost preduzeća je izdavanje poslovnog prostora u zakup.
Preduzeće raspolaže sa više od 160.000 m2
komercijalnog poslovnog prostora, smeštenog u preko
1800 poslovnih objekata.
Najatraktivniji poslovni objekti nalaze se u centru grada,
gde je i ponos preduzeća Poslovni centar APOLO.

TEMA BROJA: DANI ARHITEKTURE NOVOG SADA 2005.

 Vaš primerak časopisa

Godišnja preplata

Časopis za arhitekturu i urbanizam

CD rom
DaNS 2002-2005.
13 brojeva časopisa na CD-u

Redakcija časopisa DaNS

Miletićeva 20, 21000 Novi Sad
Srbija i Crna Gora
021 423 485

DaNS - Zapisi iz arhitekture, urban-
izma i dizajna / Articles from
Arcitecture, City Planning and Design;
www.dans.org.yu;
Izdavač/Publisher: Društvo arhitekata Novog
Sada, Miletićeva 20; Novi Sad, Vojvodina, DZ
Srbija i Crna Gora;
e-mail: dans@eunet.yu;
tel/fax: 021/423-485;
Glavni i odgovorni urednik /
Editor-in-Chief: Slobodan Jovanović, arh.
Pomoćnik glavnog i odgovornog
urednika / Deputy Editor:
Vladimir Mitrović, istoričar umetnosti
Uredništvo / Editorial Board:
Ružica Jovanović, arh., Biljana Jovanović-
Šušnjar, arh., prof Dušan Krstić arh., Žolt
Ivanović, arh., Darko Polić, arh.
Grafički dizajn / Graphic design:
Miroslav Šilić, arh.
Redakcija u inostranstvu /
International Editorial Board:
Saša Gačić, arh. (Geneve), Mr. II Srđan
Jovanović Weiss, arh. (New York), Kaliopa
Jović, arh. (Wien), Siniša Macedonić, arh.
(Frankfurt), Verica Nenadović-Žarković, arh.
(Moskva), Josip Pilasanović, arh. (Budapest);
Sekretar redakcije:
Svetlana Falb
Prevod / Translation:
Dubravka Bugarski-Alimpić;
Lektor /
Received by and profesional reading:
Milka Poša
Redakcija prima utorkom i sredom 12-14h
Rukopisi i fotografije se ne vraćaju.
Štampa / Printed by: FORMA, Novi Sad
Cena / Price: 400 dinara
Prvi broj magazina DANS štampan je 1982.
godine. U junu 1984. i maju 1998. godine
štampana su posebna izdanja. DANS izlazi
četiri puta godišnje
ISSN 0351-9775, UDK 71
Žiro račun: 340-2197-32
Novosadska banka AD Novi Sad
Broj finansira:
Javno preduzeće Poslovni prostor, Novi Sad
rec urednika
REČ UREDNIKA
N
a Svetski dan arhitekata, 1. jula 2005. godine članovima Društva arhitekata
Novog sada i gostima, među kojima i brojnim studentima arhitekture, na pri-
godnom skupu na Petrovaradinskoj tvrđavi podeljen je pedeseti, jubilarni broj
DaNS-a. Manifestacija je upriličena u saradnji sa organizatorima promotivnih
aktivnosti povodom predstojećeg EXITA, sada već svetski poznate adrese dobre
muzike i zabave, te boravka brojnih mladih iz sveta u Novom Sadu, sedam dana potom. Tim
povodom, kreativna grupa CULTART, u Štrosmajerovoj ulici, u suburbiumu Petrovaradinske
tvrđave, nastavila je sa akcijom reanimacije novosadskih ulica i javnih prostora. Bilo je mno-
go mladih, učenika umetničkih škola i akademija, studenata arhitekture, članova DRUŠTVA
ARHITEKATA NOVOG SADA, Udruženja SUBURBIUM, građana i gostiju. U atriju Samostana
svetog Jurja i na stepenicama pred portalom –ulazom u hram, improvizovane su izložbe slika
i maketa projekata za Tvrđavu, tribina RADIJA 021 na kojoj su prisutni uzeli učešće ukazujući
na tradiciju i mogućnosti za revitalizaciju Tvrđave.
Deo članova DANS-a bio je prvih dana jula u Istanbulu, na Svetskom kongresu UIA
(Međunarodna unija arhitekata ) o kojem detaljnije izveštavamo u ovom broju.
U julu su održani tradicionalni SUSRETI URBANISTA u Novom Bečeju, dodeljena je i
uručena NAGRADA Arh. VOJISLAV MIDIĆ novosadskom urbanisti Aleksandru Dželebdžiću, a
prisutni su nastavili TRAGANJE ZA IDEALNIM GRADOM. Za novog predsednika Vojvođanskog
udruženja urbanista izabran je arhitekta Mihajlo Rutar. Više o ovoj manifestaciji govore
takođe tekstovi u ovom broju DaNS-a.
U drugoj polovini jula meseca, u prizemlju Ilićeve zbirke – depadansa Muzeja gra-
da Novog Sada, u Dunavskoj ulici broj 29. održana je promocija pedesetog broja DaNS-
a. Govorili su o DaNS-u: aktuelni Predsednik Društva arhitekata Lazar KUZMANOV, Glavni i
odgovorni urednik, Pomoćnik glavnog i odgovornog urednika, Dizajner poslednjih jedanaest
svezaka DaNS-a. Darko Polić i Ružica Jovanović od prisutnih članova Uredništva, te saradni-
ci lista: prof dr Nađa Kurtović- Folić, Mr Milica Jakšić, arhitekta – urbanista iz Beograda, dr
Gordana Milidragović, Svetlana Bakić, Mr Ljiljana Vukajlov. Bilo je organizovano i spontano.
Prisutni su bili raniji predsednici DANS-a arhitekti Milan Marić, Ðorđe Grbić, Jovan Zorić i
Miodrag R. Jovanović. Zapaženo je prisustvo Mr Nevene Maglić – Lozić, dugogodišnje sarad-
nice DaNS-a Mr Milene Milosavljević, prof dr Radomira Folića nekada predsednika Saveta
lista, te Miodraga Lozića nosioca Oktobarske nagrade Novog Sada. Prof arh Dušan Krstić
član Uredništva od prvog broja do danas i još neki od pozvanih, kao na primer i arh.Slavko
Županski Predsednik DANS-a u vreme njegovog pokretanja, pa pokretač i prvi urednik lista
arh. Dušan Prodanović i svojevremeno, Glavna i odgovorna urednica prof dr Svetlana Vuković
bili su raznim povodima sprečeni da prisustvuju prikazu ovog jubilarnog broja. Nije bilo ni
uglednog našeg kolege i saradnika od prvog do pedesetog broja prof dr Ranka Radovića.
U pedeset brojeva DaNS-a sačuvaće se doprinos svih pomenutih, a budućnost će, uz
pomoć novih mlađih kolega i svih članova Društva, nadajmo se još uspešnije, biti beležena u
narednim brojevima Pozdrave i čestitke sa takvim priznanjima i očekivanjima uputili su nam
mnogi, a među prvima i naš uvaženi akademik, doajen i saradnik DaNS-a arhitekta Mihajlo
Mitrović.
U međuvremenu i dalje, GRAD NOVI SAD OSTAJE, kako bi se to izrazio arhitekta Boris
Podreka, OTVORENA LABORATORIJA za sve.
Septembra 2005.
Slobodan Jovanović
DaNS 51 | septembar 2005. | 1
sadrzaj

2 | DaNS 51 | septembar 2005.

 sadrzaj

DaNS 51

sadržaj
TEMA BROJA: 22. kongres Svetske unije arhitekata, Istanbul 2005.
4. Gradovi - veliki bazar arhitektura
11. Arhizvezde plešu svoj poslednji ples
14. Tadao Ando - Dobitnik UIA Gold Medal 2005

INTERVJU
16. Karlo Denegri: Naša arhitektura je bila prozapadno orijentisana
19. De Negri – porodica graditelja Subotice

NOVI OBJEKTI
22. Hotel “Aleksandar”
26. Višeporodični stambeni objekat u Novom Sadu

ARHITEKTURA U SVETU
34. Let’s go to East

PROJEKTI
38. Stadion kulture

URBANIZAM
40. Osmi susret urbanista Srbije u Novom Bečeju
41. Nagrada “Arhitekta Vojislav Midić” za 2005. godinu
42. Pedeset godina Udruženja urbanista Srbije (1955-2005)

ISTORIOGRAFIJA
44. Odjeci arhitekture totalitarizma u Srbiji

ISTRAŽIVANJA
48. Javni prostori obala naselja Vojvodine
52. Atlas narodnog graditeljstva Srbije

ZAŠTITA SPOMENIKA
56. Obnova pravoslavne crkve u Jaši Tomiću

DIPLOMSKI RADOVI
58. Unapređenje identiteta i vrednosti Almaškog kraja

IZLOŽBE
60. Chikaku: Vreme i memorija u Japanu
62. Najlepše građevine sveta
62. Refleksija gradova
63. Izložba stručno-umetničkih ostvarenja arh. Petra Arsića
64. Unutrašnja arhitektura 05

KONKURSI
66. Konkurs u Knjaževcu

DaNS 51 | septembar 2005. | 3

tema broja
Tema broja: 22. kongres Svetske unije arhitekata, Istanbul 2005.
Gradovi - veliki bazar arhitektura
P
očetkom jula meseca, u Istanbulu
je održan 22. kongres Svetske
unije arhitekata (UIA -L’Union
Internationale des Architectes).
Trijenalna manifestacija okupila je
krem svetske arhitekture, od najvećih arhi-
tekata današnjice pa do mnoštva studenata,
koji su zbog svoje brojnosti, mora se priznati,
bili lajt-motiv ovogodišnjeg kongresa. Obiman
kongresni i prateći program kao i veliki broj
učesnika glavne su karakteristike najveće i
najvažnije manifestacije ove godine u oblas-
ti arhitektonskog stvaralaštva u svetu. Kao
posebno obeležje kongresa možemo istaći i
impresivnu i istinsku podršku u organizaciji
kongresa od strane grada Istanbula i Turske
vlade.
Nakon rezimiranja utisaka sa Berlinskog
kongresa stalno smo se vraćali na to da je
kongres 2002. održan u zaista jedinstvenom
okruženju. U Berlinu smo bili svedoci velikog
zamaha u obnovi grada, ponovnom rađanju
jedne velike metropole koja ponovo zauzi-
ma mesto na mapi sveta. Ove godine ugos-
tio nas je Istanbul, grad koji zapravo nikada
nije ni prestao da bude metropola, od vreme-
4 | DaNS 51 | septembar 2005.
na Vizantije i Rima pa do današnje moderne
Turske. Ugostio nas je grad prepun simbolike,
duha i nekog neverovatnog unutrašnjeg rit-
ma. Grad koji leži na dva kontinenta, sa svo-
jih 15 miliona (registrovanih) žitelja predstavl-
ja ne samo megalopolis u pravom smislu reči,
već istinski landmark naše civilizacije. Istanbul
istovremeno deli Evropu i Aziju, njihove kulture
i istorije a novim modernim mostovima iznad
Bosfora ih veličanstveno veže i spaja. Ispod
ovih mostova krstare hiljade tankera, ferija i
čamaca po talasima moreuza koje spaja i deli
dva mora. Grad koji je kontakt religija, islama
Azije i hrišćanske Evrope, grad koji je duhov-
na kapije modernog sveta Evrope i tradiciona-
lnih vrednosti Azije. Grad sa dve i po hiljade
džamija i grad u kome se nalazi Vaseljenska
patrijaršija. I iznad svega, Istanbul je grad sa
istorijom! Grad na Bosforu je uvek bio pres-
tonica, najuzvišenija tačka moći i snage.
Otvaranje kongresa UIA 2005.
U tako inspirativnom okruženju održan je
22. po redu kongres Svetske unije Arhitekata
(22nd World Congress of Architecture), ove

godine pod nazivom ”Bazar of Architecture”.
Po podacima organizatora oko 5560 registro-
vanih učesnika kongresa pratilo je dešavanja
unutar Kongresne doline, gde je i znatan
broj neregistrovanih posetilaca pratio brojne
događaje koji su bili otvoreni za sve, poput
pratećeg sajma, tematskih izložbi ili nekih
foruma i promocija, sve ukupno oko trideset
hiljada ljudi. Sve ovo dobija na težini kada se
zna koliko je specifična i zahtevna ciljna grupa
na jednom ovakvom kongresu.
Pre početka kongresa organizatori su pri-
premila bogat program višednevnih ekskurzi-
ja i obilazaka, od okoline Istanbula do pose-
ta celoj Turskoj, obuhvatajući čak i predele
prelepe Kapadokije, daleko na jugoistoku.
Svečano otvaranje kongresa upriličeno
je 3. jula na ostacima Vizantijskih zidina, na
mestu gde sedam kula-bastiona, čine tvrđavu
Yedikule. Ovu lepu ambijentalnu celinu, u
potpunosti ograđenu visokim bedemima, uz
samu obalu Bosfora, organizatori su pretvo-
rili u neosvojivu tvrđavu. Kao i tokom celog
boravka u Istanbulu, evidentne su bile rigoro-
zne mere obezbeđenja, ovoga puta dodat-
no pooštrene zbog prisustva brojnih zvan-
tema broja
ica. Detaljni pretresi na ulazima u Yedikule,
mnoštvo policije i raznoraznih beretki ipak su
delovale uverljivo i sama ceremonija otvaran-
ja protekla je na izvrstan način. Kongres je
svečano otvorio turski premijer Redžep Tajip
Erdogan uz prisustvo celokupnog kabineta, uz
pozdravne govore gradonačelnika Istanbula dr
Kadira Topbasa, inače arhitekte po obrazovan-
ju, predsednika organizacionog odbora prof.
Suha Ozkana, predsednika UIA Jaima Lernera
i drugih zvaničnika. Muzički deo svečanosti
uveličala je Istanbulska Filharmonija sa tradi-
cionalnom turskom muzikom. Nakon otvaran-
ja poslužen je, malo je reći, bogat švedski
sto, gigantskih razmera (za osam hiljada lju-
di) gde je dočarana i sva lepota tradicionalne
turske kuhinje. Nakon toga u znatno ležernijoj
atmosferi nastavljena je ceremonija, uz elek-
tronsku muziku, perkusioniste i igre derviša do
duboko u noć.
Kongresni program
Bogat kongresni program bio je tako
organizovan da su u određenim termini-
ma glavni govornici imali svoja predavanja
DaNS 51 | septembar 2005. | 5
tema broja
ili predstavljanja svojih radova. Paralelno sa
ovim dešavanjima odvijali su se ostali forumi
i konferencije posvećene određenim temama.
Ovakav pristup imao je i svoje dobre i loše
strane. Kao dobro pokazala se mogućnost da
se prati nekoliko predavanja velikana svetske
arhitekture u toku dana, a loše što su man-
ja predavanja ili forumi bili slabije posećeni u
vreme nastupanja velikih arhitektonskih zvez-
da. Za razliku od prethodnog kongresa u
Berlinu kada su project review serije arhiteka-
ta organizovane u večernjim časovima na izd-
vojenim lokacijama, ovog puta smo to pratili u
okviru redovnog programa. U svakom slučaju
za svakoga je bilo dovoljno toga da se čuje i
vidi, u skladu sa pojedinačnim željama i afi-
nitetima.
Tokom četiri dana intenzivnog rada kon-
gresa, bogatog programa predavanja, project
review-a, izložbi, neformalnih skupova kao i
tematskih workshop-ova provejavala je vedra
atmosfera i znatno izraženiji casual pristup
celoj manifestaciji u odnosu na Berlin pre tri
godine. Da li je na to uticala ipak visoka tem-
peratura u Istanbulu tih dana ili pak mental-
6 | DaNS 51 | septembar 2005.
itet većeg broja učesnika tek primetno je bilo
znatno opuštenije i ležernije oblačenje, s tim u
skladu i atmosfera. Znatno više pažnje poklon-
jeno je dešavanjima van sala; Archi VIP Lounge
je redovno bio ispunjen i tu su se na jednom
mestu našli i vodeći arhitekti sveta i novinari,
studenti i kongresni zvaničnici.
Od programskih dešavanja posebnu
pažnju zavređuju predavanja vodećih ličnosti
svetske arhitekture, od Zahe Hadid, Petera
Eisenmana, Marria Botte, Kena Yeanga,
Shigeru Bana, Tadao Anda, Massimiliana
Fuksasa, pa do veterana Roberta Venturija
i Denise Scott Brown. Organizatori su vodili
računa da u ovom segmentu pokriju i različite
stilske odlike ovih arhitekata. Bile su zastu-
pljene i gotovo sve vodeće arhitektonske škole
i kulture u svetu, generacije takođe a vođeno
je očigledno i računa o zemljama iz kojih gov-
ornici dolaze.
Teme predavanja su bile takođe krajn-
je različite i kretale su se od ustaljenih tema
Denise Scott Borwn, do krajnje iznenađujućeg
nastupa Petera Eisenmana. Veliki showman,
Peter Eisenman je na početku predavanja teat-

ralno skinuo sako i košulju i ostao samo u –
dresu Galatasaraya. Naravno gradonačelnik
Topbas, kao navijač tog popularnog kluba mu
to nije uzeo za zlo ali zato veći deo turskog
dela publike u dvorani, u šali naravno, jeste
(navijači rivala Fenerbahcea i Besiktasa). Prof.
Eisenman se sa setom prisetio svojih početaka
u arhitekturi i zabrinuo nad današnjom situaci-
jom i apelovao na mlade da budu aktivniji. Uz
Renza Piana, svakako prva figura savremene
italijanske arhitektonske scene, Massimiliano
Fuksas održao je sjajno predavanje. Kako sam
reče imao je želju da se predstavi sa svoja tri
objekta, objekta izgrađena u Italiji. Predstavio
je svoje ”bubles”, zapravo paviljone inspirisane
grappom, nalik na mehure ali od stakla, čelika
i prirode. Transparentne, potpuno nekonven-
cionalne strukture svojevrsni su poklon famili-
je Nardini, vekovnog proizvođača čuvenog
pića Grappa. Na ovaj način, investiranjem u
savremenu arhitekturu obeležili su svoje vre-
dan jubilej dva i po veka uspešnog rada. Kako
je sam arhitekta istakao, novac nije bio prob-
lem. Predstavljen je i novi muzejski kom-
pleks u Milanu sa svojih nestvarnih 1,5 mil-
tema broja
iona kvadratnih metara. Naravno, nezaobilaz-
ni Istraživački centar Ferarija nastavio je jednu
priču započetu u Berlinu pre tri godine kada
smo slušali predavanje Ser Normana Fostera.
Verovatno najproduktivniji arhitekta današnjice
predstavio je zajedno sa vlasnikom McLaren
Grupe Ronnom Denisom novi Tehnološki
centar TAG McLaren-a ”Paragon” u zapad-
nom predgrađu Londona. Ovaj put Italijani su
odgovorili svojim projektom koji će u svakom
slučaju služiti na ponos armiji navijača pop-
ularne Scuderije iz Maranela. Ovim projekti-
ma otvorena je nova trka Formule 1, ovaj put
u arhitekturi, ostaje da čekamo neki novi kon-
gres, neki novi objekat, čekamo poteze ostalih
timova najbržeg cirkusa.
Odile Decq i Marrio Botta prvog dana
kongresa su predstavili savremenu evrop-
sku scenu kao uspešni predstavnici francuske
škole i nadiruće Švajcarske grupe autora. Sve
prisutniji talas autora iz Azije, ovoga puta su
”reprezentovali” Kengo Kuma, Shigeru Ban,
Charles Correa i Ken Yeang. Čileanski arhitekta
Mathias Klotz, sin oficira Wermahta koji je emi-
grirao 45-te, predstavio nam je jednu do dan-
DaNS 51 | septembar 2005. | 7
tema broja
as malo poznatu scenu i zaista sjajne objek-
te. Svako prve zvezde ovogodišnjeg kongresa
bili su Zaha Hadid i Tadao Ando. Iračanka,
sa pasošem Ujedinjenog Kraljevstva, svakako
vodeća žena arhitekta i možda najintrigantnija
osoba svetske arhitekture danas dovela je do
delirijuma veliku kongresnu dvoranu. Svojom
čeličnom samouverenošću zaista ostavila je
izuzetan utisak i pored česte, ali nekako čudno
simpatične arogancije. Tadao Ando, priča za
sebe, nekadašnji bokser i samouki graditelj,
dobitnik ovogodišnje UIA Gold Medal. Čovek
koji živi skroman život, daleko od publiciteta
i medija, vraća nas vekovima unazad kada su
graditelji bili tihi i skromni ljudi, koji su u svo-
joj osami stvarali remek dela. Arhitekta čiju
bi životnu priču trebalo svi da pročitamo, pre
svega oni koji pokušavaju da na sve, često i
nemoralne načine, dođu do nekoga cilja.
Izložbe i promocije
Pored sjajnih arhitekata, glavnih govorni-
ka, interesantne stvari su se mogle čuti i na
velikom broju foruma, sesija, konferencija i
workshopova. Bauhaus Fondacija iz Dessaua
8 | DaNS 51 | septembar 2005.
predstavila je putem radionice svoj projekat
“Shrinking Cities”. Brojne arhitektonske škole
takođe su se predstavile svojim interesantnim
nastupima u kombinaciji radionica i izložbi.
Bilo je organizovano preko stotinu izložbi,
od čega 62 u ITU Taskisla objektu, zapravo zgra-
di Tehničkog Univerziteta. Najinteresantnije
izložbe bile su ipak locirane na izdvojenim
lokacijama u gradu. Posebnu pažnju zavređuju
četiri nacionalne izložbe četiri velike arhitek-
tonske velesile. Izložba savremene japanske
arhitekture u Japanskom Institutu na Taksim
trgu, predstavljanje desetak savremenih fran-
cuskih arhitekata u Francuskom kulturnom
centru u Istiklal kadesi bili su uvertira u dve
znatno obimnije i atraktivnije izložbe. U objek-
tu Tophane, nedaleko od Muzeja moderne
umetnosti, postavljena je izložba ”Futurismo
Possibilita”, prikaz savremene italijanske arhi-
tekture sa impresivnim ostvarenjima Piana,
Fuksasa, Gregottija, Boerija, Bellinija i dru-
gih. Ipak, bez premca najatraktivnija izložba
otvorena je poslednjeg dana kongresa u crkvi
Svete Irene, neposredno do Aja Sofije. Izložba
”Light is more”, retrospektiva dela Alberta
Campo Baeze, jednog od najboljih španskih

arhitekata, kao i prateća knjiga delo su prof.
Manuela Blanca sa Madridske škole arhitek-
ture i predstavljaju sjajnu kombinaciju konven-
cionalnog tipa izložbe i upotrebe svetla u nev-
erovatnom kontekstu spomenika kulture.
Brojne dodatne aktivnosti i posete, obilas-
ci grada, tematske stručne ekskurzije bilo su
organizovane svakodnevno. Posebnost ovog
kongresa je i organizacija nekoliko sjajnih kok-
tela i party promocija. Seriju ovakvih događaja
pokrenuo je prvog dana Istanbul Casual Party
u interesantnom zdanju Esma Sulthan. Objekat
je zapravo ostatak nekadašnjeg sultanovog
letnjikovca na Bosforu, od koga su danas
ostali samo zidovi a koji je kompanija “Nurus”
otkupila, rekonstruisala i pretvorila u sjajno
zdanje namenjeno promocijama i izložbama.
“Nurus” je vodeći Turski proizvođač metalnog
nameštaja, metalnih površina u građevinarstvu
kao i elemenata od nerđajućeg čelika.
Kombinacija osmanlijskog letnjikovca, obloga
od alukobonda i elegantnog staklenog krova
delovala je impresivno. Svakako najupečatljiviji
utisak na sve učesnike kongresa ostavila je
velika Vitra promotivna žurka u novootvore-
nom Istanbul Modern Art muzeju. Poznati tur-
tema broja
ski proizvođač keramike veličanstveno je ugos-
tio oko deset hiljada posetilaca, uglavnom
arhitekata, predstavljajući svoju paletu proiz-
voda, tursku muziku i gastronomiju kao i prvi
muzej savremene umetnosti u Turskoj. U pre-
divnom ambijentu prostora ispred muzeja, na
velikoj bini, nastupio je Burhan Ocal, jedan
od najboljih evropskih perkusionista i etno
muzičara. Kuriozitet je da je Ocal tri dana kas-
nije nastupio na EXIT 05 u Novom Sadu i da
je zajedno sa grupom naših arhitekata bio u
avionu za Beograd. U svakom slučaju događaj
koji je na neki način povezao sve arhitekte u
Istanbulu tih dana. Druženje uz piće, hranu i
muziku sa kolegama iz celog sveta dugo će
se pamtiti.
UIA Awards
Važan oficijelni trenutak predstavljala je dode-
la UIA Awards najuspešnijim arhitektima u
protekle tri godine od Berlinskog kongresa.
Dodeli nagrada prethodio je lep koktel u Archi
Lounge salonu na otvorenom, zapravo u vrtu
kongresnog centra sa prekrasnim pogledom
na Bosfor. Tokom ceremonije dodele nagra-
DaNS 51 | septembar 2005. | 9
tema broja
da priznanja su uručena za UIA nagrade koja će, kako smo u Istanbulu čuli, biti zama-
po tematskim područjima, a dodeljene jac budućeg razvoja Torina.
su i nagrade za dva velika UIA konkursa:
”Celebrating the Cities” gde su Grand Prix Buđenje
dobile Francesca Puddu i Cinzia Pucciarelli iz
Italije, i veliki studentski konkurs ”Extreme” Nakon osvrta na Kongres UIA u Istanbulu
gde je najvredniju UNESCO nagradu dobila ostaje nam jedan snažan utisak zadovoljstva i
grupa studenata iz Kine. Ovogodišnji dobitnici ispunjenosti, želje za radom ali i sledećim kon-
nagrade ”Jean Tschumi” za publicistiku i kriti- gresima, bijenalima... Nakon svega viđenog,
ku su časopis QUADERNS iz Španije i gospodin dovoljno tema za razmišljanje imaju svi koji
Peter Davey, urednik prestižnog Architectural su bili na kongresu. Takođe, sasvim dovoljno
Review. Nagradu ”Sir Robert Matthew” za tema, bilo za razmišljanje, bilo za zabrinutost
unapređenje kvaliteta uslova života ljudi dobili imaju i oni koji ne iskazuju baš preveliku želju
su Stefan Forster iz Nemačke i Xiaiodong Wang za ovakvim događajima. Kada od prisutnih
iz Kine. Nagradu za urbano planiranje ”Sir arhitekata u Istanbulu, svaki deseti poseti
Patrick Abercromble” dobili su Nuno Portas iz kongres onda je to tema za zabrinutost, na
Portugala i pohvalu, Herman Strab iz Nemačke. stranu činjenica da mnogi nisu ni znali ”šta se
Vodeći svetski ekspert za tehnološke aspekte u to tamo održava”. Ove godine učesnika kon-
arhitekturi, staklo, čelične i visokosofisticirane gresa iz Srbije i Crne Gore u akademskom ili
tehnologije, g. Werner Sobek iz Stutgarta, izlagačkom programu bilo je više nego ikada,
apsolutno zasluženo je dobio ”August Perret” ali zar smo uopšte i smeli da propustimo ovaj
nagradu za primenu tehnologije u arhitekturi. kongres, na 500 km udaljenosti. Šta ćemo pre-
Nakon dodele nagrada, program je uz muziku duzeti 2011. kada se kongres održava u Tokiju?
Borusan Filharmonije nastavljen u prijatnom Neophodno nam je kolektivno ”buđenje”, da
ambijenti glavne kongresne dvorane. nam gradovi ne bi izgledali kako nam sada
izgledaju. Poslednji uspesi mladih novosad-
Zaključak i predstavljanje UIA skih arhitekata na međunarodnim konkursima
2008. Torino vraćaju nadu u bolje sutra ali šta ćemo danas!?
Teško učmala stvarnost, posrnula pod teretom
Zaključno predavanje kongresa, donekle pod tranzicionih bolesti, može se jedino prodrmati
utiscima bombaških napada u Londonu dan novim idejama. Od hiljada studenata na UIA
ranije, održao je predsednik UIA brazilski arhi- kongresu, tužno je bilo videti koliko malo je
tekta Jaime Lerner, apelujući na arhitekte da naših. Lako je bilo umesto u Kušadasi ili Budvu
”se probude” i da stanu na branik svih onih doći u Istanbul, i zamislite ne trebaju Vam
ljudskih i civilizacijskih vrednosti čovečanstva vize! A potom kada sletite na Surčin i vidite
koje su ugrožene plimom terorizma i raz- mrko lice carinika i blago rečeno sumnjive
aranja. Suha Ozkan, predsednik ovogodišnjeg aerodromske radnike, probudite se…
kongresa izrazio je zadovoljstvo rezultatima
UIA 2005. i preneo poruku gradonačelnika Ðorđe Bajilo
g. Kadira Topbasa da je ovo najveća mani-
festacija koju je Istanbul ugostio u svojoj
dugoj istoriji. To nas je vratilo na ceremoniju
svečanog otvaranja i reči premijera Erdogana
da će Istanbul i Turska kongresom UIA i
nedavno održanom prvog trkom Formule 1 u
Istanbulu na velika vrata ući u moderni svet,
da će za korak biti bliži ujedinjenoj Evropi. I
zaista, kada se osvrnemo na organizaciju kon-
gresa i pogledamo kako izgleda novi Istanbul
Otoring, staza Formule 1 koju je projektovao
niko drugi do čuveni Herman Tilke, shvatamo
da je ovaj grad zaista deo sveta, onog moder-
nog, naprednog i kosmopolitskog.
Nakon zaključenja ovogodišnjeg kon-
gresa, predstavnicima grada Torina uručena
je povelja UIA čime je simbolično otpočela
trogodišnja priprema kongresa UIA 2008 u
Torinu. Nema sumnje da će grad Fiata spre-
man dočekati organizaciju i da će sto hiljada
arhitekata Italije, zemlje sa najvećim arhitek-
tonskim nasleđen na svetu, dati svoj doprinos.
Kako se februara 2006. u Torinu održavaju
zimske Olimpijske igre, grad je već spreman
i na kongresu 2008. da predstavi nove objek-
te i urbane celine pripremljene za Olimpijadu,

10 | DaNS 51 | septembar 2005.


Širina i dubina arhitekture:
Arhizvezde plešu svoj
poslednji ples
Pogled predavanja
XXII World Congres of Architecture, Istambul, 2005.
O
sim toga da uživo vidimo velikane
svetske arhitektonske scene i
prisustvujemo njihovim predavan-
jima – učestvovati na svetskom
kongresu arhitekture, ali i bilo
kakvoj manifestaciji ovog tipa, znači pre svega
imati NAMERU, u smislu želje da budemo u
toku zbivanja na globalnom nivou i traganja
za odgovorom na neprekidno pitanje ”kuda
ide arhitektura?”
Naravno, na ovo pitanje jedinstvenog
odgovora nema, barem ne u datom trenutku
kada se ono postavlja, ali XXII Svetski kongres
arhitekture (World Congres of Architecture)
u Istanbulu ponudio je brojna predavan-
ja i izlaganja na osnovu kojih možemo pret-
postaviti pravac u kome treba delovati ako još
uvek imamo želju da se priključimo svetskim
tokovima. U odnosu na lično shvatanje arhi-
tektonskog izraza, senzibilitet i talenat svako
od učesnika kongresa mogao je stvoriti svoj
zaključak i protumačiti poruke predavanja, a
njih je zaista bilo puno.
tema broja
Kada se iz prirodne sredine mnoštva neu-
kih a nedostatka kvalitetnih investitora, opšteg
banalizovanja arhitektonske struke i teške eko-
nomske situacije zemlje u jeku tranzicije, poje-
dinac na nedelju dana nađe izolovan od sva-
kodnevnih negativnih uticaja koji sputavaju
stvaralački duh – nestvarna euforična atmos-
fera u kojoj se sve marginalizuje osim arhitek-
ture deluje kao pozitivno punjenje koje je doz-
irano tako da potraje do sledećeg kongresa,
bijenala ili sličnog susreta.
Kao jedno fino zagrevanje za dalji tok kon-
gresa, prvo u seriji ključnih predavanja (key-
note speech - kako su ih organizatori najavili,
stvarajući na taj način sasvim drugačiji odnos
od prethodnog Berlinskog kongresa koji nije
posedovao tu crtu spektakla i pop-pristupa)
održala je Denise Scott Brown. Predavanje
“Širina i dubina arhitekture” osvrt je na rad
i stvaralaštvo dvojca Ventturi – Scott Brown,
sa neizostavnim pominjanjem Las Vegasa i
doslednosti u poznatim stavovima složenosti i
protivrečnosti. Oblik mora da udomi funkciju -
DaNS 51 | septembar 2005. | 11
tema broja
misao je koju prate skice šake i dečje rukavice
sa dva prsta i dodatno objašnjenje o opštem
obliku koji kao takav može udomiti najveći
broj različitih namena i zaključak o opštem
dizajnu radi fleksibilnosti.
“Kritika u arhitekturi” bila je tema kojom
se publici obratio Joseph Rykwert podsetivši
na ulogu kritičnog stava u struci. Bez kritike
sa jedne i dijademe sa druge strane, arhitek-
ture ne može biti - smatra Rikvert, što samo
potvrđuje da odsutnost konstruktivne kritike
može imati znatne posledice u izgradnji jed-
nog grada, kada iz određenih razloga teori-
ja nažalost izgubi povezanost sa praksom -
što Rikvert smatra jednom od najvećih kriza
arhitekture danas. Teorija treba da ima vezu
sa praksom i uvek se temelji na istoriji. Ona je
plod iskustava i prakse. Kritika povezuje teori-
ju sa prošlošću.
Moć apstrakcije Zahe Hadid
Skretanje pažnje na značaj kritičkog stava u
arhitekturi ipak nije mogao sprečiti opšte
oduševljenje koje je izazvala Zaha Hadid.
Najavljena kao najbolji svetski arhitekta
današnjice, Zaha Hadid se pojavila u društvu
svojih telohranitelja, sa 40 minuta zakašnjenja,
kao prava pop zvezda. Dobila je na poklon
skandiranje svog imena u prepunoj kongres-
noj sali. Zbog ogromnog interesovanja velik
broj posetilaca sedeo je na podu između
redova, pa čak je i pola bine bilo zauzeto
zgrčenim studentima koji su poslušno upi-
jali svaku reč izlaganja. Tema’’Moć apstrak-
cije’’- kako ju je gđa Hadid definisala - dala
nam je pregled arhitekture i skorašnjih pro-
jekata studija Zaha Hadid Architects. Sve to
predstavljeno je kroz nekoliko podnaslova
koji su svaki ponaosob podjednako važni u
stvaralaštvu najpoznatije žene arhitektonske
struke današnjice: “Field”- kroz urbanističke
projekte za gradove Singapur i Bilbao osvr-
nulo se na značaj grafika, crteža i slika u svojoj
12 | DaNS 51 | septembar 2005.
arhitekturi. Arhitektonski oblici zasnovani na
dvodimenzionalnim delima svakako su tema
koju razrađuje i dalje, naročito sa svojim stu-
dentima na postdiplomskom kursu na Bečkom
Univerzitetu. “Lines, bundels, networks”
– brojni projekti, uglavnom neizvedeni, ali u
službi ispitivanja i eksperimentisanja na nivou
3D modela većinu prisutnih je ostavila bez
daha. Korelacija linija, snopova i mreža ipak
najupečatljivije je predstavljena na nedavno
izvedenom objektu fabrike automobila BMW
u Lajpcigu (Leipzig). Centralni objekat u ovom
kompleksu predstavlja centralni nervni sistem
ili mozak celog fabričkog kompleksa. Sve niti
aktivnosti u objektu skupljaju se i ponovo
granaju sa istog mesta, u fizičkom smislu
konstrukcije. Ovakav način strategije projek-
tovanja primenjen je i na putanju zaposlenih
i posetilaca a naročito prodor proizvodne
linije kroz centralnu tačku. “Landscape and
topography” - značaj okoline i topografije na
konačno oblikovanje prikazan je predstavljan-
jem nekih od trenutno najaktuelnijih objekata,
većinom u izgradnji. Za kraj “Dynamic and
high rise compositions” i ponovo futuristički i
nestvarni modeli nebodera, ispitivanja krajnjih
granica računarske potpore i naravno ostavl-
janje pojedinca u stanju neverice.
Kritika je uvek legitimna
Još jedna žena u toku prvog kongresnog dana
izazvala je veliko interesovanje prisutnih. Odile
Decq avangardna po pojavi, ali lako dostupna
i raspoložena za kontakt, predstavila je svoj
- iznenađujuće obiman! - stvaralački opus
prikazom velikog broja izvedenih objekata na
teritoriji Evrope. Smelo i savremeno oblikovan-
je ali istovremeno posvećivanje velike pažnje
na potrebe korisnika – čoveka - jeste odlika
arhitekture Odile Decq.
Mario Botta je, takođe, izlaganje zas-
novao na prikazu skorašnjih projekata svog
studija. Najviše se zadržavši na prikazu pro-
jekta obnove i rekonstrukcije Milanske Skale,
obrazložio je koncept pristupa delikatnoj temi
intervencije na objektu od velikog istorijskog i
kulturnog značaja. Postojećem objektu starog
pozorišta koji je u sebi je već nosio dokaze slo-
jevitosti istorije (na)dogradnjom, koju je Botta
između ostalog obrazložio i nemogućnošću
proširenja volumena u gabaritu, dodat je još
jedan savremeni sloj (layer) kao pečat arhi-
tekture našeg doba. Na pitanje postavlje-
no iz redova publike koje se odnosilo na kri-
tike i rasprave Milanskih žitelja u vreme real-
izacije navedenog projekta, Botta je spremno
odgovorio: ”iako kritika može biti vrlo nepri-
jatna - uvek je legitimna. Arhitekta treba da
osluškuje mišljenje javnosti, građana koji žive
u svom gradu’’.
Odlično predavanje iz oblasti urbanizma i
planiranja ponudio je Ralph Johnson. “Urbane
ideje za Čikago” upoznale su nas sa istorijskim
razvojem jednog od najrazvijenijih područja
Severne Amerike, grada koji je svojevremeno
dao Čikašku školu, bez koje je svakako neza-
mislivo predstaviti razvoj savremene arhitek-
ture. Nove urbane šeme za grad prezentovane
su kroz tri studije, praćene obimnom doku-
mentacijom, i trebalo bi da za rezultat daju
aktiviranje i oživljavanje delova Čikaga koji za
to svakako imaju potencijal.
Architecture matters
Kao i pre tri godine na Berlinskom kongresu,
Peter Eisenman je svojim teoretskim izlag-
anjem uspeo da zaseni i najpromovisanije
ličnosti sveta arhitekture. Prisustvo velikog
broja studenata i mlađih arhitekata nije bilo
iznenađujuće, i pored činjenice ranojutarnjeg
termina, jer se iskusni teoretičar i projektant
upravo njima obratio. “Architecture matters” -
što bi u slobodnom prevodu značilo da je arhi-
tektura od značaja, da je bitna, da je suštinska
- bio je radni naslov predavanja. Podsećajući
nas na bitne ere u razvoju arhitekture Eisenman

je predočio da se arhitektonski pravci od
početka industrijske epohe smenjuju na sva-
kih 30-40 godina. Okončanjem modernističke
ere krajem šezdesetih nastupio je post-mod-
ernizam koji je sa sobom doneo i spektakl u
arhitekturu, kao i pojavu novog tipa arhiteka-
ta-medijski promovisane “arhi zvezde”, super-
starove arhitektonske struke. Kao na značajan
momenat nove smene arhitektonskih epoha,
Eisenman je ukazao na 11. septembar 2001.
Događaj u Njujorku, koji je po njemu bio insce-
niran, označio je najavu nove ere, novih ideja.
“Arhizvezde plešu svoj poslednji ples”- izjavio
je praćen gromoglasnim aplauzom publike. Na
samom početku nove smene arhitektura mora
nastojati da pređe preko vizualizacije, kojom
su ljudi prezasićeni. Digitalna era dovela je do
trenutka kada se pojavio umor usled spektakla
i samih scenskih efekata. Potrebno je vratiti se
suštinskom jeziku arhitekture, krenuti ponovo
iz “nulte tačke”, neke su od poruka namen-
jenih mlađem naraštaju arhitekata. Ako se vra-
timo socijalnoj, a samim tim i arhitektonskoj
kritici, imamo mogućnost razvoja novog arhi-
tektonskog pravca -zaključio je Eisenman.
Sa namerom da predstavi tri svoja značajna
objekta Massimiliano Fuksas proveo nas je
kroz mnogobrojne projekte koji su zapravo
prethodili razvoju ideja. U tri seta sjajne priče i
primera Fuksas je potvrdio zbog čega je pored
Renca Pijana jedan od najtraženijih italijanskih
arhitekata.
Stvaranje u duhu zemlje
Dobitnik zlatne povelje ovogodišnjeg kon-
gresa, Tadao Ando predavanje je održao na
maternjem japanskom jeziku, objasnivši da je
29 godina svog života proveo učeći arhitek-
turu što je jedini razlog zbog kojeg nije imao
vremena za učenje jezika. Kao što se iz naslo-
va predavanja – “U pravcu integracije arhi-
tekture i okoline” - moglo naslutiti, Ando je
svoje izlaganje posvetio Japanskoj arhitekturi,
koju najviše od svega karakteriše jedinstvo sa
prirodom. Skroman i povučen, a u isto vreme
vrlo značajan i uticajan, Ando je poručio svim
prisutnima da za cilj imaju stvaranje u duhu
zemlje.
tema broja
Pravo osveženje i drugačiji pristup doneli
su Shigeru Ban i Mathias Klotz, dvoje arhiteka-
ta sa sasvim različitih prostora. Iako naizgled
neuporedivi, zajedničke crte Banove i Klotzove
arhitekture jeste pažnja koju posvećuju
humanom aspektu projektovanja, pojedincu
uopšte. Materijali podneblja u kojima stvara-
ju, oblici i sam pristup za rezultat imaju sjajne
objekte i nepretencioznu arhitekturu po meri
čoveka.
Neki od najavljenih govornika otkazali su
svoje učešće na kongresu, dok su se neka od
predavanja morala propustiti zbog poklapan-
ja termina, što je bila jedna od retkih grešaka
organizatora. Raznovrsnost tema, arhitektura
i ideja, kao i brojna vankongresna dešavanja
najpozitivniji su momenti kongresa u Istanbulu.
Možda smo uspeli da pronađemo odgovor na
pitanje “Kuda ide arhitektura?” Možda ipak
nismo... Proverićemo u Torinu 2008. godine,
na XXIII World Congress of Architecture.
Andrea Tamaš
DaNS 51 | septembar 2005. | 13
tema broja

Tadao Ando -
Dobitnik UIA Gold
Medal 2005
UIA GOLD MEDAL
Kreirajući Gold Medal 1984., želja UIA (L’Union Internationale des Architectes) bila je stvoriti
prestižni ekvivalent Nobelove nagrade u oblasti umetnosti, literature, nauke i humanosti. Ovo
jedinstveno internacionalno odlikovanje, oslobođeno svih privatnih i nacionalnih predrasuda i
interesa, predstavlja najviše priznanje koje jedan arhitekta može da dobije od svojih kolega. Za
života arhitekte Gold Medal se uručuje u čast realizacija i celokupnog doprinosa postignutog u
oblasti arhitekture, umetnosti i humanosti. Dobitnici Gold Medal su: Hassan Fathy (Egipat) 1984,
Reima Pietila (Finska) 1987, Charles Correa (Indija) 1990, Fumihiko Maki (Japan) 1993, Rafael
Moneo (Španija) 1996, Ricardo Legorreta Vilchis (Meksiko) 1999 i Renzo Piano (Italija) 2002. Žiri
za dodelu Gold Medal 2005. - predsedavao Jaime Lerner (Brazil), predsednik UIA - sastao se u
Singapuru aprila 2005. i odlučio da priznanje dodeli japanskom arhiteki Tadao Andu.

TADAO ANDO
Tadao Ando (Osaka, 1941) odrastao je uz baku, na poljima periferije grada i stolarskim radioni-
cama, gde je naučio da obrađuje drvo i konstruiše avione i brodove. U sedamnaestoj godini, sa
svim predispozicijama uspešnog boksera, napušta sportsku karijeru sa željom da se posveti arhi-
tekturi. Obrazovao se samostalno, otkrivajući Le Corbusiera, Aalta, Miesa i putujući Evropom,
Amerikom i Afrikom (1962-1969). Po povratku u Japan osnovao je svoj projektni biro u Osaki,
gde je dizajnirao male drvene kuće, enterijere i nameštaj. Tokom 1975. projektovao je Sumiyoshi
Row House u Osaki, nagrađenu od strane Japanese Association of Architecture. Od tada nje-
gova reputacija raste u Japanu, ali i širom sveta, što potvrđuju najprestižnije nagrade, kao što je
Pritzker Prize za 1995. Iste godine, užasnut posledicama zemljotresa na lokaciji njegovih prvih
objekata, dotirao je novčani iznos nagrade za pomoć žrtvama.
Ando je suvereni gospodar arhitektonske konstrukcije koji majstorski savlađuje armirani bet-
on, drvo, staklo, vodu, svetlost. Znaci njegove ekspertize i lirizma primetni su na projektima
privatnih kuća, hramova i muzeja, kao i na ambicioznim projektima renoviranja Kobe i kulturn-
og kompleksa u SAD.

CITAT ŽIRIJA
Sredinom sedamdesetih mladi Tadao Ando dramatično je nastupio na internacionalnu arhitek-
tonsku scenu sa svojom malom urbanom kućom u nizu, Sumiyoshi, Osaka. Kreirao je mikrokos-
mos, prostor ekstremne jednostavnosti, apstraktan i bogat, kroz perfektan odnos sa prirodnim
okruženjem, tretiran sa ogromnim interesom za detalj i senzitivnim kvalitetom u upotrebi armi-
ranog betona. Od tada kreira originalni Ando stil poetične arhitekture i prezentuje ga svetu, uz
pomoć arhitektonskog talenta i senzitiviteta, bez obzira na tip i razmeru projekta. Skorašnji
podvig je Modern Art Museum in Fort Worth, Texas. Svojom upornošću i moćnom strašću,
praktičnom i teoretskom delatnošću širom sveta, uzdigao je svoje ideale kroz jednostavnu,
snažnu i lepu arhitekturu na socijalno-kulturni nivo. Izvanredan doprinos globalnoj savremenoj
arhitekturi učinio je da ga arhitekti, pa čak i oni koji to nisu, proglase dobitnikom ovogodišnje
UIA Gold Medal.

Anica Tufegdžić

14 | DaNS 51 | septembar 2005.


Istanbulska deklaracija
I
stambulska deklaracija sa XXII Svetskog
kongresa arhitekture, zvanično obja-
vljena na završnoj sednici Kongresa,
sačinjena je na osnovu diskusije vođene
tokom kongresa Međunarodne unije
arhitekata (UIA), koji je održan u Istanbulu
od 3. do 7. jula 2005. godine u organizaci-
ji Komore arhitekata Turske. Istanbulska
deklaracija izražava nade i očekivanja arhi-
tekata sveta vezane za poboljšanja u javnom
sektoru, zaštiti životne sredine, društvenom
životu, lokalnoj upravi, demokratiji, nacio-
nalno-globalnom miru i socijalnom razvoju
usmerenom ka urbanizaciji integrisanoj
sa arhitekturom koja je miroljubiva, koja
uvažava i poštuje socijalna prava i pokazuje
osećaj za istorijsko i prirodno nasleđe. Tekst
deklaracije treba smatrati glavnim smerni-
cama za razvoj politika u ovim oblastima
koje treba da se izrade do kraja XXI veka.
Ona je ujedno i istorijski dokument po kome
će Istanbul, grad svetskog nasleđa, ostati
zapamćen u različitim delovima sveta još
dugo godina. Deklaracija će tokom godine
biti objavljena u velikom broju internacio-
nalnih medija i tako biti dostupna svim
nacionalnim vladama i institucijama kako bi
mogle da preduzimaju odgovarajuće mere
u narednom periodu. DaNS prenosi tekst
deklaracije u celini uz zahvalnost g. Oktay
Ekinci, predsedniku Komora arhitekata
Turske.
Arhitekte iz čitavog sveta okupljeni u
Istanbulu, gradu koji predstavlja raskrsnicu
civilizacija Istoka i Zapada i bogatog seve-
ra i siromašnog juga, da bi učestvovali u
radu XXII Svetskog kongresa arhitekata,
žele ovom Deklaracijom da saopšte svetskoj
javnosti svoje nade i očekivanja.
UIA je stvorena zahvaljujući solidarnos-
ti arhitekata čiji je cilj bio da obnove gra-
dove uništene tokom Drugog svetskog
rata. Kongres u Istanbulu, koji se poklapa
sa proslavom 57. godišnjice osnivanja UIA,
održava se u vreme dok traju razaranja u
kojima se uništavaju savremeni gradovi u
Mesopotamiji. Zbog toga je najveća nada
Kongresa stvaranje sveta u kome će biti
zaustavljeni ratovi u kojima se razaraju gra-
dovi i arhitektura.
XXII Svetski kongres arhitekata održan
je u zemlji koja svoj sakralni i savreme-
ni identitet gradi u jednom od ideološki
najproblematičnijih regiona sveta i koja je
od svog osnivanja zasnovana na intelektual-
noj istoriji oblikovanoj u skladu sa čuvenim
motom Kemala Ataturka Mir kod kuće,
mir u svetu. Održan u takvom okruženju
Kongres je uveren da su arhitektura i urban-
izam oblasti koje svojim delovanjem teže
miru i sreći ukupne društvene zajednice i da
tema broja
su kao takvi najvažniji faktori u ostvarivanju vog zdravlja i obrazovanje; isto tako, treba
globalne bezbednosti. izraditi nove politike kako bi se izbeglo
Globalne politike, koje gradove udalja- korišćenje urbanog zemljišta za ostvarivan-
vaju od arhitektonskog sadržaja i kreativnos- je dobiti od nekretnina;
ti i smatraju ih centrima mehaničke proiz- - Opštine i vlade treba da daju prioritet
vodnje i potrošačkim centrima pa ih čak i stvaranju sredine koja će uvažavati život i
koriste sa ciljem ostvarivanja sopstvene sreću svih ljudi, a ne samo težiti ostvarivan-
zarade, predstavljaju pretnju po organski ju profita od zemljišta;
integritet grada i arhitekture. - Treba razvijati politike u urbanizmu i
No, ovo nije samo problem arhitekture arhitekturi koje teže ujedinjavanju kultura
već svih ljudi pošto je to razlog za otuđivanje zasnovanih na istorijskim vrednostima sa
društava od sopstvenih i humanističkih univerzalnim vrednostima, a samim tim i
vrednosti. U stvari, grad je mesto na kome integrisanju istorijskog nasleđa kao opšte
se kroz istoriju rađaju vrline civilizacije kao vrednosti čitavog čovečanstva sa savremen-
što su mir, ljudska prava, demokratija i kul- im svetom;
turni identitet. Ove vrline nastaju zajedno - Savremenu arhitekturu treba razvijati
sa arhitekturom. U kontekstu glavne teme tako da se izbegne isključivanje istorijskog
UIA 2005 - Gradovi i arhitektura, Kongres arhitektonskog rada i kreativnosti, a da se
ističe sam značaj potrebe da se posumn- umesto toga na takav način dobro iskoristi
ja u političke, ekonomske i tehnološke raz- ovo bogatstvo akumuliranog “sećanja” koje
loge konceptualnog razilaženja i razdvajan- će produkovati budućnost sa specifičnim
ja između grada i arhitekture. identitetom.
Globalizacija ne bi trebala da bude pro-
ces koji će uništiti te vrline. XXII Svetski kon- Kongres izražava nadu da će ovu Deklaraciju
gres arhitekata, koji je uveren da trenutno razmotriti sve vlade, zajedno sa svim rele-
prihvaćene razvojne strategije zasnovane vantnim stranama i da će je uvažiti prilikom
na ovom procesu predstavljaju veliku opas- izrade svojih razvojnih politika vezanih za
nost za svet, utvrdio je sledeće preduslove urbanističko planiranje, arhitekturu, zaštitu
za ponovno ujedinjavanje arhitekture sa životne sredine i kulturu.
gradom:
- Razvijanje proizvodne privrede koja
sprečava siromaštvo pre nego potrošačke
privrede koja nanosi štetu životu i životnoj
sredini,
- Arhitektonski i ekološki diskurs kojim
će se izbeći nestanak kulturnih identiteta
društva,
- Apsolutno postojanje mira koji je iznad
svih politika,
- Učvršćivanje međunarodne saradnje
kojom će se izbeći siromašenje najvažnijih
resursa nacija pre nego mehanizama
međunarodne dominacije kojima se nameću
ropski odnosi među nacijama,
- Univerzalizacija znanja.
Kongres predlaže saradnju i partnerstvo
između svih strana kako na nacionalnim
tako i međunarodnim platformama u okviru
globalizacije koja je humanija i kulturnija i
koja pokazuje više poštovanja prema civili-
zacijskim vrednostima. XXII Svetski kongres
arhitekata ima čast da objavi zajedničke
stavove svetskih arhitekata po sledećim
pitanjima:
- Treba razviti nove politike koje će
rešavanje stambenih problema imigranata
u gradovima i siromašnog sloja ljudi post-
aviti kao osnovno pravo, kao i zaštitu njiho-
DaNS 51 | septembar 2005. | 15
intervju
Intervju: arhitekta Karlo De Negri
Naša arhitektura je bila
prozapadno orijentisana
Potičete iz arhitektonske porodice.
Recite nam na početku razgovora nešto
o Vašem ocu Franji De Negriju?
Moj pokojni otac Franja bio je najstarije dete
u mnogobrojnoj porodici sa desetoro dece.
Zbog brojnosti familije i nedostatka sredstava
on je, radeći preko leta, sam obezbeđivao
sredstva za studije na Arhitektonskom fakulte-
tu u Beogradu.
Skoro ceo radni vek proveo je “pod torn-
jem”, u gradskoj službi, kao gradski inženjer
- arhitekta, obavljajući razne stručne poslove,
od projektovanja i urbanizma, do nadzora
pri izgradnji i uređenju grada. Njegovo kapi-
talno delo na početku predratne karijere bila
je izrada projekta Sokolskog doma u Subotici
(1931-1936), koji, nažalost, nikada nije do kra-
ja završen. Namena objekta često je menjana,
njegovi delovi su delimično čak i uništavani,
kao na primer letnja pozornica.
Sa stručne strane, oca pamtim kao izvrs-
nog konstruktora - statičara, dobrog poznava-
oca komunalnih i gradskih problema. Bio je
svestran i temeljit stručnjak i pedagog a ujed-
no i skroman. On je svojim delovanjem i radom
sigurno mnogo doprineo da Subotica danas
izgleda kao jedan od privlačnijih vojvođanskih
gradova.
Subotica je doživeli veliki graditeljs-
ki procvat poslednjih decenija XIX i
tokom prve decenije XX veka. Da li ste
kao srednjoškolac ili u krugu porodice
bili upoznati sa delima arh. Lehnera,
Ferenca Rajhla, Komora & Jakaba, Titusa
Mačkovića i ostalih velikana subotičkog
graditeljstva?
Moram reći ne, iako sam veoma rano došao
u dodir sa arhitekturom. Još od najmlađih
dana otac me je vodio na gradilišta Banovine
u Novom Sadu i Sokolskog doma i Strelišta u
Subotici. U porodici sam čuo da je moj pradeda
Francisko, koji je bio vajar, poznavao arh. Titusa
Mačkovića. Lično sa poznavao arhitekte Kostu
Petrovića, Vasu Stefanovića, Baltazara Dulića i
građevinskog inženjera Otona Tomanića, koji
su bili savremenici moga oca Franje.
Kako ste se odlučili za studije arhitekture,
kako su one tekle, u kakvom su sećanju
ostali vaši ondašnji profesori i kolega sa
studija?
16 | DaNS 51 | septembar 2005.
Zapravo sam želeo da studiram medicinu. Na
žestoki nagovor oca i brata promenio sam odlu-
ku i položio prijemi ispit na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu. Glavni argument u tom
ubeđivanju bio je da ćemo možda jednog
dana, zajedno, otvoriti privatni projektni biro.
Nažalost, kada je to vreme došlo, naš otac nije
bio među živima. Na studijama sam bio u gru-
pi profesora Bogdana Nestorovića, zajedno sa
Draganom Jokovićem i Dragošem Balzarekom,
sa kojima sam se družio. Pamtim imena kolega
iz moje generacije: Andrija Šrek, Petar Vulović,
Svetislav Ličina, Zoran Popović, Josip Svoboda
i drugi. Svi su mi ostali u lepom sećanju mada
smo kasnije ređe kontaktirali. Imao sam čast
i sreću da budem student visoko cenjenih
profesora - Deroko, Bošković, Leko, Kojić,
Maksimović, koji su nam bili veliki uzori.
Subotica je u procesu posleratne urban-
izacije prošla najbezbolnije od svih većih
gradova u Vojvodini. Aleja Maršala Tita,
koju je osmislio Vaš otac Franja, ne vodi
kroz centar grada, rušenja zatečenih kuća
su bila minimalna dok tranzitni saobraćaj
nije predviđen ovom alejom kojom su
gradske vlasti dobile željenu ulicu u
duhu modernog urbanizma. Kao arhitek-
ta koji je učestvovao u izradi Prostornom
planu opštine, Urbanističkom rešenju
centra grada i turističke zone Palić, kako
gledate na posleratni istorijat gradskog
urbanizma?
Biti na čelu urbanističke službe u četiri man-
data u Subotici, tokom šesnaest godina, a ne
biti član partije, smatram podvigom. U tom
periodu odvijala se realizacija Aleje maršala
Tita, kao jedna od najburnijih i najuspešnijih
urbanističkih poteza u Subotici. U ovom
slučaju se radilo o sanaciji i rekonstrukcije
gradskog tkiva, gde je paralelno sa zamenom
zastarelog i trošnog prizemnog stambenog
fonda, ostvarena i funkcionalna povezanost
gradskog centra sa zelenim i sportskim kom-
pleksom Dudove šume preko željene ulice
u duhu modernog urbanizma. Mislim da je
realizacija ovog poduhvata uspešan primer
i koristan potez u razvoju grada. Ponosan
sam što sam bio aktivni učesnik u realizaciji
ovog plana. On je ujedno dokaz da se planski
i skromnim sredstvima mogu postići krupni i
pozitivni efekti u stvaranju ambijentalnih celi-
na kao što je Aleja.
Mada se niste u velikoj meri bavili projek-
tovanjem stambenih zgrada i porodičnih
kuća, pisali ste o uticajima individualne
stambene gradnje na realizaciju DUP-a
Subotice, kao i o prostornom aspektima
stambene gradnje. Tema Vaših post-
diplomskih studija u Beogradu je takođe
bila stanovanje. Kako iz današnjeg ugla
gledate na svoje zaključke u vezi ovog
pitanja?
Subotica je tipičan vojvođanski grad sa
specifičnom urbanom strukturom, koja se ogle-
da u dominaciji individualne stambene izgrad-
nje, sa pretežno niskom gustinom stanovanja i
relativno slabom komunalnom opremljenošću.
To stanje se veoma sporo menja. Još uvek je
prisutno neracionalno korišćenje i uzurpacija
dragocenog zemljišta u i van građevinske zone.
Primer je potez između grada i Palića. Umesto
koncentrisane planske izgradnje, kojom bi se
osim stambenih, rešavali i drugi značajni grad-
ski infrastrukturi problemi, vrši se haotična
izgradnja pojedinačnih stambenih zgrada na
različitim lokalitetima. Na taj način se odlaže
skladan urbani razvoj grada i podstiču sum-
njivi i kratkoročni efekti. Nažalost, mnogi
moji zaključci, zacrtani pre četvrt veka, vezani
za prostorni aspekt stambene izgradnje u
Subotici i danas su aktuelni i važeći. Podsetiću
vas na neke od njih - neadekvatno vođenje
zemljišta, kao i prostorna i kreditna politika;
ponašanje inspekcijskih službi i zadržavanje
seoskog karaktera grada na polju atmosfere
življenja i estetsko-likovnog izgleda grada, sa
velikim stepenom zagađenosti tla i vazduha.
Za bogato subotičko graditeljsko
nasleđe bili ste profesionalno vezani
nizom svojih projekata. Učestvovali ste u
Valorizaciji gradskog jezgra (1967) i radili
planove adaptacija starih objekata, za
vilu “Konen” na Paliću i Lovačku kuću na
Makovoj sedmici (1957). Kako ste prilazili
projektovanju enterijera i revitalizaciji
ovih objekata?
Bio je to moj prvi projektni zadatak.
Revitalizacijom i uređenjem reprezentativne
vile Konen na Paliću trebalo je obezbediti pri-
jem i smeštaj eminentnih gostiju, uključujući
i predsednika Tita. Danas se sećam samo
svečanog salona i nekih detalja kao što su
fotelje izrađene od sjajne bele kože, koje su
delovale neuobičajeno. Pod je bio pokriven

Tokom leta, u prepisci sa arh.
Karlom De Negrijem, napravili
smo intervju u kome nas doajen
subotičke arhitekture i urbanizma
upoznaje sa graditeljskom poro-
dicom De Negri i svojom ulogom
u arhitektonskim zbivanjima u
Subotici tokom druge polovine
XX veka. Arh. De Negri, po prvi
put, govori o svom školovanju,
stvaralačkom putu, prvim i posled-
njim projektnim zadacima. Intervju
je priredio Vladimir Mitrović.Ostala
dokumentacija potiče od autora i po
prvi put je publikovana.
krznima divljih životinja. Kako izgleda, vila
i dalje služi svojoj nameni kao objekat zat-
vorenog tipa koji se retko koristi. Pošto su
tadašnji rukovodioci često i rado odlazili u lov,
pozivajući visoke državnike, pokazala se potre-
ba da se postojeća kuća (brvnara) rekonstruiše
i dogradi sa krilom u koje bi bile smeštene
spavaće sobe. Kompletno uređenje, nameštaj,
lusteri od kovanog gvožđa i ostalo, bili su
dopremljeni iz Slovenije (Lesnina). Zidovi su
bili dekorisani lovačkim trofejima iz tog dela
lovišta. Pored glavnog objekta bila je podignu-
ta i posebna zgrada u istom stilu za lovočuvara
i šumara. Prilikom jednog od Titovih dolazaka
izrađena je i nadstrešnica pokrivena trskom za
spoljni boravak gostiju.
Radili ste projekte za enterijere u nekim
svojim većim objektima - Hotel Patria i
zgrada društveno-političkih organizacija
(1963). U to doba je u arhitektonskim
projektima uvek bilo mesta za radove
drugih umetnika: slike, skulpture, fasa-
dne aplikacije, vitraže, tapiserije itd.
Prilikom izrade projekata novog Hotela
“Patria”, iako su raspoloživa sredstva bila
veoma strogo ograničena, nastojao sam
i ispeo da obezbedim učešće cenjenih
likovnih umetnika iz Beograda i Novog Sada.
Projektom su bile predviđene određene
zidne površine u vestibilu, kafani, restoran-
baru i na fasadi, na kojima su ostvarili svoja
dela umetnici Aleksandar Luković, Bogumil
Karlovaris, Dragoslav Stojanović-SIP i Jožef Ač.
Dekorativni detalji su bili vitraži u stepeništu i
ulaznom holu, od Karla Zelenka, koje je izradio
vrsni izvođač “Stanišić” iz Sombora. Planirana
skulptura “AS”, koja je trebala da bude postav-
ljena ispred hotela, rad vajara Matije Vukovića,
izgubljena je u jednoj beogradskoj livnici i
nikada nije pronađena. Velika je šteta što je
terasa ispred kafane porušena i pretvorena
u parking. Kod uređenja zgrade društveno-
političkih organizacija glavni nosilac radova na
uređenju enterijera bila je već tada poznata
privatna firma iz Sremske Mitrovice ( ).
Delovi nameštaja pojedinačnih kabineta i
kancelarija bili su izrađivani po mojim projek-
tima ili izboru, naravno uz saglasnost investi-
tora. Na ovoj zgradi nije iskorišćena ponuđena
zidna površina na glavnoj fasadi pored ulaza,
namenjena likovnoj dekoraciji.
Vaša stambena zgrada u ulici Vladimira
Nazora 5 (1957), izvedena posle pobede
na konkursu, i danas predstavlja pionirski
poduhvat u procesu nastavka međuratne
tradicije moderne arhitekture koja je u
Srbiji i Vojvodini bila izrazito jaka. To
ipak nije slučaj sa Suboticom, u kojoj je u
međuratnom periodu podignuto sasvim
malo objekata u stilu moderne arhitek-
ture.
Vaša je konstatacija tačna. Teško je objasniti
razloge takvog stanja, smatram da je jedan od
njih treba potražiti u međuratnoj eri kada je
grad Subotica stagnirao i da se tada malo gra-
dilo, tako da je pokret Moderne nije mogao
doći do izražaja, kao na primer u Novom Sadu.
Dvospratna stambena zgrada koju pominjete
prvi je objekat u centru grada, koji je projek-
tovan sa četiri luksuzna stana za rukovodioce
grada i sa lokalima u prizemlju.
intervju
Uticaji arhitekture i graditeljskih ideja
Korbizjea, Gropijusa i Misa van der Roea
na arhitekturu u Jugoslaviji i Srbiji bili su
primetni i neobično jaki. Da li se slažete
da je srpska i vojvođanska arhitektu-
ra, uostalom kao i jugoslovenska, bila
naglašeno prozapadno orjentisana.
Da, slažem se sa vama. Možda u to vreme
i nismo bili svesni uticaja koji podvlačite, ali
prisećam se izrađenih diplomskih radova, kao
i nagrađenih konkursnih dela. Nama dostupna
stručna literatura, relativno lakša komunikaci-
ja sa zapadom, mogućnost uvida i praćenja
noviteta i postignuća u graditeljstvu itd. Sve
to je doprinelo da se naša arhitektura toga
vremena može smatrati prozapadno orijen-
tisanom. Bili smo edukovani i usmeravani ka
uticajima i trendovima zapadne arhitekture.
Robna kuća na Paliću (1970), koju ste
projektovali zajedno sa bratom Androm,
označeno je kao jedno od dela komer-
cijalnog karaktera, popularnog investi-
cionog zadatka tih godine, koje je najavi-
lo pojačan interes subotičkih arhitekata
za regionalni arhitektonski izraz.
Postoje oprečna mišljenja o likovnom izrazu
tog objekta. Treba svakako imati u vodu da se
taj objekat nalazi van tradicionalne turističke
zone Palića. Lociran je između stambene i
turističke zone, sa namerom da služi i jednim
i drugima. Bio je to prvi objekat u budućem
centru sa jednostavnim i čistim oblicima. On
jeste komercijalnog karaktera, kao rezultat
popularnog investicionog zadatka.
Zgrade pošte u Bačkoj Topoli (1968)
a posebno u Subotici (1975) kao da su
DaNS 51 | septembar 2005. | 17
intervju
1 Hotel Patria, Subotica (1963)
2 Stambena zgrada, u. V. Nazora 5, Subotica (1953)
3Zgrada društveno-pol. organizacija, Subotica (1963)
4 Konkursno rešenje Radničkog doma u Subotici (1959)
18 | DaNS 51 | septembar 2005.
otvorila novo poglavlje u arhitekturi
Vojvodine. Naglašen geometrijski prist-
up “tvrdih ivica” u skladu sa umetničkim
gibanjima toga doba, ali i izražena funk-
cionalnosti ove zgrade je sačuvalo od
velikih arhitektonskih intervencija u
budućnosti.
Posebno su mi dragi ovi objekti, naročito
pošta u Subotici. Neposredno okruženje ove
zgrade danas je sramotno zapušteno i svedoči
o nebrizi vlasnika zgrade. Zadovoljstvo mi je
bilo projektovati jednu minijaturnu, ali funk-
cionalnu javnu zgradu, kao poslednju u mojoj
projektantskoj karijeri, 1975. godine. Mogu
reći da sam u taj objekat uneo sve dotadašnje
stečeno znanje i iskustvo.
Bavili ste se akvarelom. Od kada potiče
ta Vaša ljubav?
Imao sam izvanrednog profesora akvarelisanja
na fakultetu u liku arh. Samojlova, koji je bio
zaslužan što sam zavoleo slikanje. Svoje akva-
rele nisam izlagao, pošto su slikani za moju
dušu. Poklanjao sam ih prijateljima i rođacima
a nalaze se u nekim evropskim gradovima -
Štokholmu, Budimpešti, Beogradu, Ljubljani,
Celju i naravno u Subotici. Motivi su uglavnom
vezani za Suboticu, Gradsku kuću, Sinagogu i
pejzaže sa jezera Ludoš.
Kakav odnos imate prema arhitektonskoj
publicistici. Da li ste pratili domaće i strane
časopise. Slažete li se da je ona ogledalo
graditeljskog života jedne zemlje.
Imam sačuvanu relativno bogatu biblioteku
stručne literature, knjiga i časopisa. Od rane
sam mladosti, sa radoznalošću i zadovoljst-
vom pratio arhitektonsku publicistiku. Za
vreme studija, u našu je kuću redovno stizao
L”architecture d”aujowrd hui, preko francuske
čitaonice iz Beograda. Dugo godina smo
dobijali Urbanizam Beograda, Čovjek i pros-
tor, Sintezu i Arhitektur Urbanizam. Imao sam
takođe priliku delimično da pratim stučna
izdanja susedne Mađarske. Danas sam pret-
platnik našeg DaNS-a i Arhitekture. Slažem se
sa vašom konstatacijom da su časopisi ogleda-
lo graditeljskog života jedne zemlje, naravno
zavisno i od stremljenja i kreativnog umeća
izdavača.

De Negri – porodica
graditelja Subotice
U
prošlom veku grad Subotica dva
puta je bio “oslobođen” od pre-
thodnih režima, od neprijatelja.
Oba puta nove generacije su imale
veoma negativan odnos prema
zaostavštini prethodnih koje su živele pod
okriljem drugačijih režima. Oba svetska rata
donela su korenite promene u gradu a pre
svega potpuno su zatrle dve generacije ljudi, a
posebno generacije onih bogatih, vodećih ljudi
i intelektualaca. Uništavanje pozitivnih tekovina
prethodnih generacija osiromašilo je subotičko
društvo, vraćalo točak istorije u nazad, te je
svaki put izgradnja građanskog društva morala
da počne ispočetka. Tako međuratna generaci-
ja nije poštovala arhitekturu i urbanizam pre-
dratne generacije, ali još više generacija komu-
nista prezirala je sve ono što je bilo pre njih.
Ovakvo ponašanje kao da je postalo matrica
koja će se i ubuduće kopirati. Danas je prisutno
potpuno ignorisanje značajnih građevina, oso-
bito onih izgrađenih u duhu Moderne. Štaviše
sve je više inicijativa da se neke od njih poruše
i izgrade novi kompleksi i šoping centri kao u
slučaju Sokolskog doma. Koliko je bila teška
borba da se amnestira arhitektura istorijskih
stilova koja je na fakultetima komunističkog
perioda deklarisana kao potpuno bezvredna,
još će biti teže skrenuti pažnju na modernu
arhitekturu, koja je doduše skromno ali je ipak
zahvatila naše prostore i dala neka od veoma
uspešnih, kvalitetnih i značajnih ostvarenja.
Prvi nagoveštaj Moderne doneo je u
Suboticu još 1913. godine Jožef Vago, čuveni
budimpeštanski arhitekta, kada je za Pirošku
Vojnić projektovao dvospratnu najamnu palatu
(danas na Trgu žrtava fašizma 14) jednostavnih
geometrijskih linija i sasvim neuobičajene
unutrašnje organizacije prostora. Prvi svets-
ki rat je razvoj privrede, grada, društva i arhi-
tekture, dakako unazadio, te se nakon rata
uobičajilo štancovanje najjednostavnijih pre-
dratnih šablona kako po pitanju tipova kuća
tako i po pitanju obrade fasada. Tek samo
nekoliko primera odskače od uhodanih šema
akademske eklektike. Jedan od najznačajnijih
objekata međuratnog perioda Jugoslovenski
narodni dom Viteškog kralja Aleksandra, pop-
ularni Sokolski dom, zapravo je samo deo šireg
koncepta koji je bio planiran i samo delimično
izveden u Subotici.
Novoformirana država Kraljevina Srba,
Hrvata i Slovenaca bila je konglomerat razno-
rodnih teritorijalnih jedinica sasvim različitog
istorijskog nasleđa. Nužnost ove države je
bilo ujednačavanje različitosti koja se, tako je
intervju
izgledalo, mogla ostvariti širenjem ideje jugo-
slovenstva. Jedan od vidova širenja ovih ideja
sprovodio se preko telesnog vežbanja i sporta,
uvođenja sporta u obavezni deo obrazovan-
ja, vaspitanja i života. Telesnim vežbanjem
jačao se duh i telo na putu ka ostvarenju
zajedničkog cilja. Tako se prva ideja o izgrad-
nji Jugoslovenskog Narodnog Doma u Subotici
rodila još 1920. godine. Ideja je vremenom
jačala i proširivala se da bi gradnja komplek-
sa počela 1932. godine i trajala je sve do 1939.
Dom je izgrađen kao urbanističko-funkcio-
nalna celina sa Sokolskim vežbalištem i letn-
jom pozornicom u sklopu Parka kralja Petra.
Za izgradnju ovog kompleksa iskorišćen je pro-
stor ispred železničke stanice, na području
nekadašnje Rogine bare koja je prilikom grad-
nje železnice bila nasuta. Pored Doma uređen
je prostor vežbališta, u samom parku, po tada
savremenim propisima gimnastike, lake atle-
tike i sporta - staze za trku na 100 i 110 meta-
ra, kružna staza od 200 m, poligon za skok u
dalj, skok u vis, bacanje koplja, diska, kladiva i
kugle. Uređeno je i igralište za odbojku.
Prvi projekat za Dom urađen je još 1924.
godine, da bi posle više izmena, detaljni
izvođački projekat uradilo Gradsko tehničko
odeljenje, odnosno inženjeri Kosta Petrović,
DaNS 51 | septembar 2005. | 19
intervju
Franjo De Negri i Vasa Stefanović. Objekat je
u svakom pogledu bio novina, po svom pro-
gramu, funkciji i arhitekturi. Bio je direktni odraz
političke orjentacije toga vremena. U okviru
objekta bio je smešten Sokolski dom, Centralna
osnovna škola i kulturno – nacionalne instituci-
je: biblioteka, čitaonica, pozorište. Na njih se
nadovezivala Letnja pozornica, izgrađena uz
južni deo objekta, sa oko hiljadu sedišta. Svojim
gabaritom i arhitekturom Sokolski dom ostav-
lja utisak masivnosti, jednostavnosti, stabilnos-
ti, monumentalnosti i dominira vizurom glavne
ulice u gradu Korzo-om. Poseban akcenat stav-
ljen je na pročelje, dok su bočne fasade sas-
vim jednostavne. Objekat je izgrađen od crvene
fasadne opeke, a jedini dekorativni elemen-
ti su vertikalni opšavi oko prozora od belog
veštačkog kamena. Visoke atike skrivaju krov
i stvaraju utisak ravnog krova. Jednostavnost
i asketizam protezao se i u unutrašnjoj obra-
di prostorija. Gradsko građevinsko odeljen-
je u Subotici je u međuvremenu uradilo Plan
zelenila, javnih sadova i vežbališta za teritori-
ju celog grada. Plan je bio veoma ambiciozan,
odnosno namera je bila da se ostvari ukup-
na površina od 100.000 m² ukrasnih parkova
i šetališta, 1.500.000 m² narodnih parkova i
šuma, 300.000 do 500.000 m² vežbališta svake
vrste, te novo groblje na površini od 400.000
m². Budući da je Subotica tada raspolagala
samo sa 27.000 m² ukrasnih parkova i šetališta,
396.800 m² narodnih parkova i šuma, 92.000
m² vežbališta i 471.000 m² postojećih groblja,
ovo bi bilo značajno povećanje zelenih površina
u gradu da je plan ikada sproveden. Rad na
ostvarenju ovog plana nastavljen je pa je pro-
jekat stadiona – Sokolskog sletišta u Velikom
narodnom parku uradilo Gradsko građevinsko
odeljenje i među njima Franjo De Negri
1935. godine. Gradnja je započeta u aprilu, a
završena u junu 1936. godine. Sokolsko sletište
pripremano je za Pokrajinski slet severnih župa
saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije. Ovo je tre-
balo da predstavlja samo prvu fazu izgradnje i
uređenja Jugoslovenskog narodnog parka kral-
20 | DaNS 51 | septembar 2005.
ja Petra II, ali je do nastavka radova došlo tek
nakon Drugog svetskog rata. Stadion u parku
bio je predviđen za održavanje sokolskih pri-
redbi, sportska takmičenja, redovno vežbanje
sokolskih i drugih društva, školske omladine i
sve obveznike po Zakonu o obaveznom teles-
nom vaspitanju. Predviđen je bio i za izložbe,
kongrese, vojne smotre i ostale skupove.
Sokolsko sletište činile su tri međusobno pove-
zane celine: svečano vežbalište, gledalište
i komunikacija oko gledališta. Gledalište je
bilo predviđeno za dvadeset hiljada poseti-
laca. Površina sletišta iznosila je 134.500 m², a
čitavog kompleksa 203.700 m².
Nakon Drugog svetskog rata treba-
lo je obnavljati porušenu zemlju, a pre svega
obezbediti izgradnju dovoljnog broja stam-
benih jedinica za sve porodice koje su imale
neadekvatan smeštaj. Budući da je u Subotici
u to vreme bio smešten Urbanistički zavod
AP Vojvodine kojeg je osnovala Narodna
skupština AP Vojvodine 1950. godine, razum-
ljivo je da se u gradu odvijala žustra planerska
aktivnost. Franjo De Negri već je 1951. godine
učestvovao u izradi Novog direktivnog regula-
cionog urbanističkog plana Subotice, a potom
u izradi Urbanističkog rešenja Aleje Maršala
Tita u Subotici 1957. godine. Od te godine nje-
gov sin Dragutin De Negri postaje aktivan u
izgradnji Subotice. Tako se otac i sin susreću
prilikom izgradnje hotela “Patria” u Subotici
1963. godine. Otac kao konstruktor i statičar,
a sin kao nadzorni organ. Dragutin De Negri
je potom tokom četiri četvorogodišnja man-
data kao direktor vodio Zavod za urbanizam i
geodeziju, a pored toga učestvovao je u pro-
jektovanju i izvođenju još nekoliko značajnih
subotičkih objekata, kao što je projekat
Radničkog, danas Otvorenog univerziteta. Iako
je prvi projekat današnje Aleje Maršala Tita bio
urađen još 1910. godine, po baroknim princip-
ima, ideja o njenoj izgradnji ostvarena je tek
1963, nakon dva rata i vrlo značajnih prom-
ena koji je grad tokom tih ratova doživeo.
Novi koncept Aleje nastao je na tragovima
Korbizjeovog urbanizma i arhitekture. Tadašnji
vremenski trenutak zahtevao je brzu gradnju
stambenog kompleksa za veliki broj stanovni-
ka, osvetljenih i prozračenih zgrada umesto
seoskih udžerica i slam arhitekture koja se u
tom delu grada nalazila. Osim toga, koncept
je predviđao približavanje Dudove šume gra-
du, otvaranje Aleje sa središnjom pešačkom
zelenom zonom na kojoj će se odvijati život
građana u slobodno vreme. Stambene zgrade
projektovane po tadašnjim propisima pružale
su optimalne uslove za prosečnu porodicu nove
narodne države. Svaki stan je imao neophodnu
infrastrukturu i neophodne prostorije kupati-
lo, kuhinju, sobe, potom vešernice, prostore za
sušenje veša i druge pomoćne prostore. Svaki
stan se grejao preko centralnog sistema i daka-
ko bio snabdeven vodovodom i kanalizacijom.
Budući da se Aleja gradila u više faza jasna je
i različitost pojedinih tipova objekata, ipak svi
oni uklapaju se u prvobitni koncept, koji je u
poslednje vreme ozbiljno narušen. Sve je češća
izgradnja novih etaža i kosih krovova na ovim
zgradama na kojima je ravan krov zaista bio
ozbiljan nedostatak, ali daleko više od toga na
samoj Aleji grade se sasvim neprimereni objek-
ti, i zapravo uočljivo je potpuno zanemarivan-
je ove jedine Aleje koju je Subotica uspela da
dobije. Jedan od projektanata objekata na Aleji
Maršala Tita bio je drugi sin Franje De Negrija,
Andra De Negri. Pored ovih objekata Andra De
Negri projektovao je robnu kuću “Centar” u
Subotici i robnu kuću na Paliću.
Porodicu De Negri susrećemo i kod mno-
go drugih objekata i projekata rađenih prema
principima moderne arhitekture u nekadašnjoj
Jugoslaviji, ovde smo naveli samo nekoliko
najvažnijih, ipak doprinos ove porodice izgrad-
nji i oblikovanju današnje Subotice tek treba
da bude istražen i valorizovan, kako bi zauzeli
svoje mesto među drugim velikanima domaćeg
graditeljstva.
Viktorija Aladžić

Franjo De Negri
(Subotica, 1903 - Subotica, 1975).
Osnovno i srednje obrazovanje stekao u
Subotici. Diplomirao na Arhitektonskom fakultetu u
Beogradu 1927. godine u generaciji Ðurđa Boškovića.
Državni ispit za ovlašćenog arhitektu položio 1934.
godine čime je dobio mogućnost samostalnog
projektovanja. Od 1929. godine bio zaposlen kao
gradski inženjer u Upravi grada Subotice. Posle rata,
1947. planskom raspodelom upućen na rad u Skoplje
na izgradnji grada. Radio u Urbanističkom zavodu
Vojvodine u Subotici (1951-1953), zatim kao šef
Odseka za urbanizam i načelnik stambeno-komunal-
nog odeljenja Opštine Subotica, sve do penzionisan-
ja 1969. Duži niz godina predavao statiku i statičke
predmete u Srednjoj školi u Subotici a kao vrsni
statičar bio i stalni član Sreske i opštinske komisije za
reviziju tehničke dokumentacije (statičkih proračuna)
u Subotici. Dobitnik je više društvenih priznanja od
kojih se ističe Orden rada III reda, dodeljen ukazom
Predsednika FNR Jugoslavije (1958). Odabrana dela:
Narodno pozorište (1927), diplomski rad prezen-
tovan na izložbi radova studenata arhitekture u
Beogradu 1928; Jugoslovenski narodni dom kralja
Aleksandra I - Sokolski dom u Subotici (1931-1936);
Sokolsko sletište - Gradski stadion u Subotici (1936);
Pravoslavna kapela na Bunariću kod Subotice (1939-
1940); Spomen kosturnica poginulim borcima
Crvene armije na Pravoslavnom groblju u Subotici
(1946); Objekti Zoološkog vrta na Paliću (1946);
Stambena zgrada na Trgu Lazara Nešića u Subotici
(1953); Kabine za presvlačenje na muškom štandu na
Paliću (1965). Franja De Negri je izradio urbanističko
rešenje Zoološkog vrta na Paliću (1949), Novi direk-
tivni plan regulacioni plan Subotice, u saradnji sa
arh. Baltazarom Dulićem (1951), kao i Urbanističko
rešenje Aleje Maršala Tita u Subotici (1957). Kao
konstruktor i statičar izradio je statičke proračune za
brojne stambene, javne i industrijske objekte.
Andra De Negri (1928)
Franjin stariji sin, osnovnu i srednju školu završio
je u Subotici. Studirao na Arhitektonskom fakultetu
u Beogradu (1946-1953) gde je diplomirao u klasi
prof. Dimitrija Leka. Po okončanju studija zaposlen
u GP Graditelj, koji nakon spajanja sa GP Trudbenik,
prerasta u GP Integral, gde je bio tehnički direktor.
Kasnije prelazi u Novogradnju, odakle 1967. godine
odlazi u penziju. Paralelno sa radom u građevinskim
preduzećima, povremeno se bavi projektovanjem
stambenih i poslovnih objekata, mahom u Subotici,
od kojih se ističu polumontažne stambene zgrade u
ulici Moše Pijade (1963; 1970), na Aleji Maršala Tita
(1965; 1967), Robne kuće na Paliću (1970) i Centar
u Subotici (1973).
Dragutin (Karlo) De Negri
Rođen je u Subotici 14. septembra 1931.
godine gde je stekao osnovno i srednje obra-
zovanje. Diplomirao je na Arhitektonskom fakulte-
tu u Beogradu 1956. godine kod prof. Bogdana
Nestorovića. Na istom fakultetu je 1979. završio
poslediplomske studije iz oblasti stanovanja i stekao
zvanje specijaliste. Po okončanju studija kraće
vreme radio je u Projektnom preduzeću “Arhitekt”
u Subotici (1955-1957), potom bio vršilac dužnosti
direktora novoosnovane Direkcije za stambenu
izgradnju (1957-1961), direktor opštinskog Fonda
za stambenu izgradnju (1961-1963), šef projektnog
biroa G. P “Integral” (1963-1964), dugogodišnji
direktor Zavoda za urbanizam i geodeziju (1965-
1977; 1982-1986), profesor na Višoj tehničkoj
građevinskoj školi (1977-1982), rukovodilac raz-
voja i investicija Regionalnog parka Palić - Ludoš,
odakle 1987. godine odlazi u penziju. Dobitnik je
Oktobarske nagrade grada Subotice za arhitek-
turu 1970. godine. Od važnijih projekata arh. Karla
De Negrija treba pomenuti: Radnički univerzitet
(1959, I nagrada na konkursu), hotel Patria (1963,
sa enterijerom), zgrada društveno-političkih orga-
nizacija (1963, sa enterijerom), Dečije odmaralište
Kekec u Kranjskoj Gori (1964), Pošta u Bačkoj
Topoli (1969), Pošta u MZ Novi grad (1975) itd. Kao
koautor učestvovao u projektovanju više objekata:
stambeni objekti u kompleksu “Partizan” (1963),
robna kuća “Namateks” na Paliću (1970), stambeni
objekti u kompleksu “Prozivka”, spomenik Nemirna
ravnica u Tavankutu (1971) itd. Arh. De Negri je
između ostalog učestvovao u pripremama i izradi
Prostornog plana Opštine, Urbanističkog rešenja
centra grada, Urbanističkog plana turističke zone
Palić, Valorizaciji gradskog jezgra (1967) itd. Izradio
projekte za više adaptacija, rekonstrukcija i enteri-
jera. Bavio se stručnim i naučnim radom, posebno
razmatrajući odnose stambeno-komunalnih prob-
lema i urbanizma. Učestvovao je kao referent na više
međunarodnih konferencija sa ovom tematikom.
Supruga Karla De Negrija, Zora Milutinović-De
Negri, takođe arhitekta, predavala je na subotičkoj
Višoj tehničko građevinskoj školi, dok je Andrin sin,
arhitekta Mario De Negri zaposlen kao profesor u
Srednjoj tehničkoj školi u Subotici.
intervju
Dragutin (Karlo) De Negri was born in
Subotica, on September 14th, 1931. He
completed his elementary and secondary
schools in Subotica. Later on he graduated
at the Faculty of Architecture in Belgrade
in 1956 in the class of professor Bogdan
Nestorovic. In 1979 he got his MA degree
at the same Faculty, in the field of hous-
ing and got the title of a specialist in that
field. Upon graduation he worked for some
time in the Designing Company “Arhitekt”
in Subotica (1955-1957) and after that he
was the acting director of the newly estab-
lished Directorate for Housing (1957-1961),
the director of the Municipal Housing Fund
(1961-1963), head of the Designing Studio
of the Construction Company “Integral”
(1963-1964), director of the Town Planning
and Geodesy Institute (1965-1977; 1982-
1986) for many years, Professor at the
Higher Technical Civil Engineering School
(1977-1982), head of the Development and
Investments Department of the Regional
Palic-Ludos Park. He retired in 1987. He was
awarded the October Prize of Subotica for
architecture in 1970. Among the architec-
tural projects of Karlo De Negri we should
single out the buildings of the Workers’
University (1959, I Prize at the competi-
tion), Hotel “Patria” (1963, with the com-
plete interior), buildings of the social-politi-
cal organisations (1963, with the complete
interior), Children’s Resort “Kekec” in
Kranjska Gora (1964), Post Office in Backa
Topola (1969), Post Office in the Local
Community Novi Grad (1975) etc. As the
co-author he participated in designing of
several buildings such as the residential
buildings in the “Partizan” complex (1963),
Department Store “Namateks” at Palic
(1970), residential buildings in “Prozivka”
complex, monument called “The Unsettled
Flatland” in Tavankut (1971) etc.
In addition to the above-mentioned activi-
ties the architect De Negri participated
also in preparations for elaboration of the
Spatial Plan of the Municipality, planning
solution for the centre of the town, town
plan for the Palic Touristic Zone, town core
validation (1967) etc. He also elaborated
projects for several adaptations, recon-
structions and interiors. He was involved in
scientific and research work, considering in
particular the relations of the housing-com-
munal problems and town planning. As the
person in charge of such topics he partici-
pated in the work of several international
conferences. His wife, Zora Milutinovic-
De Negri, is also an architect. She taught
at the Higher Technical-Civil Engineering
School in Subotica while Andra’s son, the
architect Mario De Negri works as the pro-
fessor in the Secondary Technical School in
Subotica.
Ilustracije:
Andra De Negri: Robne kuće na Paliću (1970) i Centar u
Subotici (1973).
Franjo De Negri: Jugoslovenski narodni dom kralja
Aleksandra I - Sokolski dom u Subotici (1931-1936);
DaNS 51 | septembar 2005. | 21

Hotel “Aleksandar”
P
osle zapaženih objekata izgrađenih
u saradnji sa arh. Iljom Mikitišinom
i, takođe pohvala vrednih, samostal-
nih dela, arh. Kuzmanov je stavio
Lokacija: svoj autorski potpis na upravo
Bulevar cara Lazara 79, Novi Sad završeni Hotel “Aleksandar” na novosadskom
Autor: Bulevaru cara Lazara. Svojim dosadašnjim
arh. Lazar Kuzmanov stvaralaštvom Kuzmanov je uneo vidno
Spratnost: osveženje u novosadski graditeljski milje i
Su + P + 2 + Pk inventivnom izražajnom paletom stekao
Površina: kreativnu prepoznatljivost čemu, naravno, teži
oko 2500 m2 svaki ambiciozni stvaralac.
Godina projektovanja i izgradnje: Hotel “Aleksandar” tipološki pripada redu
2004-2005. gradskih ugostiteljsko-smeštajnih objekata
Investitor: namenjenih uglavnom poslovnoj klijenteli. U
D.O.O. “Aleksandar”, Novi Sad razvoju funkcionalne postavke projektant se
Izvođač: poslužio sa tri linije paralelne sa Bulevarom
“Dijagonala”, Novi Sad cara Lazara. U prizemlju po prvoj liniji nižu se
glavni ulaz, recepcija, menjačnica i kafe u dva
nivoa. Po srednjoj liniji raspoređene su komu-
nikacije i mali foaje, a po onoj trećoj, pre-
ma dvorištu – restoran. Na spratovima sred-
novi objekti
nji deo je zadržao komunikacionu namenu,
a bočno ga prate dva niza smeštajnih odaja.
Kao gradski hotel manjeg kapaciteta objekat
ima dvadeset udobnih soba i sedam raskošnih
apartmana opremljenih prikladnom oprem-
om i kvalitetnim nameštajem. Na poslednjoj
etaži ka ulici locirane su sale za sastanke a ka
dvorištu usmereni su apartmani. U podzem-
nom nivou smeštene su servisne prostori-
je i kuhinjskoj blok koji je liftovski spojen sa
restoranom. Funkcionalni poredak razrađen je
jasno i pregledno uz racionalno raspolaganje
prostorom, te hotel deluje kao efikasan i delat-
ni organizam. Unutrašnja obrade i opreme
svih prostora sprovedena je odmerenim i
savremenim pristupom kao i primenom viso-
ko kvalitetnih materijala. Kada je o eksterije-
ru reč treba napomenuti da je hotel jednim
kalkanom naslonjen na susednu građevinu
što je autoru delimično uslovilo rad na uličnoj
elevaciji. No, arhitekta to uspešno prevazilazi
nalazeći dobar susedski spoj.
DaNS 51 | septembar 2005. | 22
 novi objekti
Osnova suterena

Osnova prizemlja

Osnova tipskog sprata

Osnova potkrovlja

DaNS 51 | septembar 2005. | 23

novi objekti

Hotel “Aleksandar”
Typologically speaking, Hotel “Aleksandar”
belongs to the group of the city cater-
ing-accommodation facilities designated
mainly to business people. In the develop-
ment of a functional setting the designer
used three lines, which go in parallel with
the Boulevard of Car Lazar. Along the first
line there are the main entrance, recep-
tion, exchange office and a two-level café
on the ground floor. The communication
and a small lobby are distributed along
the central (medium) line and the restau-
rant follows the third line turned towards
the yard. The central part of the floors is
kept for the communication purpose and
there are two lines of rooms for accom-
modation on each side. As the city hotel
of a smaller capacity the building has got
twenty comfortable rooms and four more
luxurious suites equipped with the appro-
priate appliances and furniture of good
quality. The last étagère turned towards
the street accommodates conference
rooms while the suites are overlooking
the yard. The underground level accom-
modates utility rooms and a kitchen block
that is connected with the restaurant with
an elevator. The functional setting is devel-
oped in a clear and arranged way with a
rational method of disposing with space
so that the hotel resembles to an efficient
and organised organism.
In the external modelling of the almost
monolithic cube corpus, Kuzmanov
applied a free composition treatment
that is reflected in a well-balanced plas-
tic indentedness on the main street
facade. The side facade with the main
entrance has got a dynamic relief appear-
ance expressed through a graded vertical
shearing and it co-operates visually well
with the street front. It is natural for the
appearance from the yard to be processed
in a calmer way but, as we have found
out, the additional investor’s request for
the restaurant to spread onto the planned
terrace resulted with giving up the bay
window type of protrusion for the above-
ground floor facade which gave it the
undesirable static visual status. However,
two other facades, which participate sig-
nificantly in the general picture of the city,
were built according to the original idea U spoljnom modelovanju skoro monolit- pročeljem. Sam ulaz natkriven isturenom
of the author. nog kubičnog korpusa Kuzmanov je primen- pločom donekle je poddizajniran u odnosu
A new work of the architect Kuzmanov io slobodan kompozicioni tretman koji se na na celinu. Prirodno je da dvorišni izgled dobi-
is at the level of a high quality standard glavnoj, uličnoj fasadi očituje u dobro izba- je smireniju obradu, ali je, kako smo saznali,
that has been set by the author’s previous lansiranoj plastičnoj razuđenosti. Ovde je na naknadni investitorov zahtev da se restoran
works. Such a creative endurance proven fonu skladne horizontalne i vertikalne podele, proširi na planiranu terasu doveo do ukidan-
in the beginning of the creative work con- akcenat dat lepo skrojenoj “brisolejnoj masci” ja erkerskog isturanja nadprizemne fasade što
vinces us that our architecture got another isturenoj ispred srednjih etaža. Bočna fasada joj donelo neželjeni statični vizuelni status.
talented, educated and ambitious builder sa glavnim ulazom dobila je dinamičan relje- Međutim, druge dve fasade, koje bitno sude-
in Kuzman, from whom we should expect fni izgled izražen gradiranim vertikalnim smi- luju u slici grada, izvedene su po originalnoj
new valuable achievements in future. canjima, i vizuelno dobro sarađuje sa uličnim autorovoj zamisli.

24 | DaNS 51 | septembar 2005.

 novi objekti

Novo delo arh. Kuzmanova je na nivou

visokog kvalitetnog standarda koji je autor
uspostavio svojim prethodnim radovima.
Takva kreativna postojanost pokazana na
početku stvaralačkog puta uverava nas da je
naša arhitektura u Kuzmanovu dobila darovi-
tog, obrazovanog i ambicioznog graditelja od
koga u budućnosti treba očekivati nova vred-
na dostignuća.

Milorad H. Jevtić

DaNS 51 | septembar 2005. | 25

novi objekti
Višeporodični stambeni objekat
u Novom Sadu
Autor: Svetislav Ðelić, dipl. inž.
arh.
Lokacija: Bulevar Cara Lazara 86-
88, Novi Sad
Spratnost: Su+P+5+Pk
Projektantska firma i izvođač:
“MG gradnja”, Novi Sad
Godina projektovanja: 2003.
Godina izgradnje: 2005.
Ukupna neto površina: 4675 m2
Broj stanova: 75; lokala: 5;
garaža: 5
U suterenu dvorišnog objekta: 23
garažna mesta + 29 u otvorenom
delu
26 | DaNS 51 | septembar 2005.
P
arna strana Bulevara cara Lazara bila
je ivica grada kao njegova posled-
nja ulica, orijentisana na koridor
železničke pruge iz pravca Sombora
i Subotice do novosadske železničke
stanice - približno na mestu današnje
Limanske pijace - i dalje. Sa druge strane pru-
ge bili su dunavski limani. Izmeštanjem pruge
i železničke stanice i nasipanjem zemljišta od
sredine pedesetih godina stvaraju se uslovi
za proširenje tadašnjeg građevinskog rejona
Novog Sada. U naredne tri decenije traje inten-
zivna izgradnja stambenog naselja Liman (I –
IV) sa svim pratećim sadržajima, kojim se grad
proširuje na nove prostore. Stariji delovi grada
u neposrednom okruženju, retko izgrađeni
blokovi oko današnje ulice Miše Dimitrijevića,
doživljavaju opsežnu rekonstrukciju tek
početkom devedesetih, zamenom prizemnih
objekata višeporodičnim višespratnim.
Bulevar cara Lazara kao granica između
naselja Liman i starijih delova grada, postaje
ujedno granica između naselja koncipiranog
na postulatima urbanizma moderne - razbi-
jeni gradski blok, slobodno stojeći objekti u
zadovoljavajućem odnosu prema zelenilu - i
sada već znatno rekonstruisanog dela gra-
da gusto izgrađenih blokova ivične izgradn-
je. Potez parne strane Bulevara cara Lazara,
od ulice Alekse Šantića do cara Dušana,
doživljavaju opsežnu rekonstrukciju u peri-
odu od 2000. godine. Objekti su izgrađeni
na nasleđenim građevinskim parcelama,
pojedinačnim ili nastalim spajanjem neko-
liko postojećih. Objekti su stambeno - poslov-
ni, namenjeni višeporodičnom stanovanju na

spratovima i poslovanju u prizemlju. Spratnost
objekata je ujednačena na P + 5 + Pk.
Izuzetno prijatne i ujednačene fasade,
način oblikovanja, izbor materijala i boja, ali i
kvalitet gradnje svih susednih objekata ovom
nizu na parnoj strani Bulevara daju lepu i novu
sliku ovom delu grada. To su pre svega objekat
“Ateljea K”, arhitektica Ksenije Karadžić i
Tamare Ðujić (broj 84) i arhitekata Nebojše
Erića i Žolta Ivanoviča (broj 90-92).
Objekat na Bulevaru cara Lazara 86-88 kon-
cipiran je na sličan način, s tim da je po ugle-
du na onaj na broju 90-92 dobio jednu dodat-
nu etažu iznad prizemlja koja se računa kao
međusprat.
Ovaj objekat, arh. Svetislava Ðelića (1963)
koncipiran je prema urbanističkim uslovima
novi objekti
kao objekat ivične izgradnje koji uličnim trak-
tom zauzima čitav front parcele a u dvorišnom
delu, u sredini trakta, ima proširenje u vidu
dvorišnog krila - uslovno fizički odvojen dilata-
cionom spojnicom. Ovakva dispozicija korpu-
sa objekta kao rezultat ima koncept sa ver-
tikalnim komunikacijama u centru prese-
ka dva trakta, oko koga su organizovani sta-
novi. Zona poslovnog (trgovačkog) prizemlja
nešto je povećana tzv. međuspratom (meza-
ninom) namenjen lokalima sa galerijama.
Ostale etaže namenjene su stambenom pro-
storu i završavaju se potkrovljem koje se, pre-
ma pravilniku o opštim uslovima o izgradnji,
u poslednjih nekoliko godina izvodi kao puna
stambena etaža, nešto povučena u odnosu
na fasadu i stvara utisak da objekat ima rav-
an krov.
DaNS 51 | septembar 2005. | 27
novi objekti

Residential building for

several families in Novi Sad
The concept of this building designed
by the architect Svetislav Djelic (1963)
is in accordance with the planning con-
ditions and it belongs to the group of
the edge structure building that takes
up the whole front of the land plot in
the yard part with its street tract and
with the extended part in the middle
of the tract in the form of the yard
wing – conditionally physically divided
by dilatation joint. Such a disposition
of the structure corpus results with the
concept with vertical communications
in the centre of the cross cutting part
of the tract around which the flats are
organised. The zone of the business
(commercial) ground floor is some-
what enlarged with the so-called mez-
zanine designated to business premises
with galleries. Other étagères are des-
ignated to residential space and they
finish with the attic which has been
built, according to the regulations on
Struktura stanova je različita: dve trećine kutijastog okvira oko ulaza koji izlazi iz sredine
general conditions on construction, as
čine je mali stanovi, ispod 50 m2 neto površine. većeg platna od staklenih prizmi.
the full residential étagère, somewhat
Tipska etaža sadrži 12 stanova simetrično Kvalitet komponovanja i obrade fasa-
withdrawn in relation to the facade
raspodeljenih. Polovina stanova su garsonjere de pomalo je u neskladu sa sadržajem objek-
and creating the impression that the
i jednosobni, a drugu polovinu čine dvosob- ta koji čini možda preveliki broj stanova.
building has got the flat roof.
ni i dvoiposobni stanovi. Veliki broj stambenih Međutim, ovaj primer nije jedini u savremenoj
The flat structure is different: two thirds
jedinica ne ostavlja mnogo slobode u kon- praksi. Verovatno iz želje da nam se kao
are small flats with the surface that is
cipiranju osnove stana. Dilema u organizaci- posmatračima ponudi lepša slika koja skriva
smaller than 50 m2 of the net space.
ji prostora većih jedinica rešena je u korist prosečnu suštinu stambenog objekta ili jed-
The type étagère contains 12 flats that
prirodnog provetravanja i, donekle, osvetljen- nostavno želja da dobar vizuelni efekat kroz
are distributed symmetrically. One half
je kuhinje (preko unutrašnjeg šahta) a na štetu identifikaciju stanara sa svojom kućom pruži
of flats are small and one-room apart-
boljem rasporedu prostorija stana. Centar sta- drugačiji utisak u odnosu na realno, umere-
ments and the second half are flats with
na sa dnevnim boravkom i trpezarijom pome- no komforne stanove. Ova činjenica se zapra-
two and two and a half bedrooms. A
ren je na suprotnu stranu ulaza u stan tako vo može tumačiti i kao deo tržišne utakmice u
large number of residential units does
da su ostale (spavaće) sobe organizovane oko kojoj se glavne odluke donose van struke.
not leave too much liberty in creation
samog ulaza. Objekat arh. Svetislava Ðelića odličan
of the concept of the flat basis. The
Rešenje osnove manjih stanova su jed- je primer stambenog objekta na Bulevaru,
dilemma related to space organisation
nostavna i logična, koliko njihove kvadrature to sa funkcionalnom organizacijom stamben-
in larger units has been resolved in
dopuštaju. Osnove stanova u dvorišnom trak- og prostora uslovljenom diktatu tržišta ali sa
favour of natural air flow and, up to a
tu bolje se organizovane zahvaljujući činjenici dopadljivo razrešenom fasadom koja ostaje
certain extent, natural lighting in kitch-
da je trakt slobodan sa tri strane a četvrtom pravi ukras Bulevara cara Lazara. Arh. Ðelić
ens (through the internal manhole)
vezan za komunikacionu vertikalu objekta. zaposlen u preduzeću “MG gradnja” autor je
and to the harm of better distribution
Objekat je izgrađen kao skeletna armirano- više stambeno-poslovnih objekata u Novom
of rooms within the flat. The centre of
betonska konstrukcija, sa stubovima i greda- Sadu - Danila Kiša 10, Čika Stevina 5-7, ugao
a flat with the living room and a dining
ma. Horizontalno ukrućena fert tavanicama a Miše Dimitrijevića i Ðorđa Servickog i druge.
room has been moved to the opposite
vertikalno armirano-betonskim zidovima.
side of the entrance into the flat so that
Fasada objekta deluje najzanimljivi- Darko Polić
other (bedrooms) rooms are organised
je u čitavom nizu iako je zapravo opna jed-
around the entrance itself. The solution
nostavne simetrične strukture konstruktivnih
of the bases of smaller flats is simple
elemenata (time i stambenih jedinica i komu-
and logical, as much as their size allow
nikacija). Fasada je malterisana, bez preten-
it. The bases of flats in the yard tract
cioznih detalja i skupih materijala. Autor,
have been organised in a better way
poigravajući se sa nekoliko slojeva - planova
thanks to the fact that the tract is free
fasade, stvara lepo usklađenu i živahnu formu,
on three sides and connected with the
obojenu usklađenom paletom boja. Ulazna
communication vertical of the struc-
partija objekta veoma je uspela u poređenju
ture on the fourth side.
sa brojnim ostvarenjima istog ili sličnog pro-
grama. Metafora kapije istaknuta je u vidu

28 | DaNS 51 | septembar 2005.

 novi objekti

Osnova prizemlja

Osnova II sprata

Karakteristučan presek Ulična fasada

DaNS 51 | septembar 2005. | 29

novi objekti
Fabrika za punjenje izvorske
vode “Voda Voda”, Banja Vrujci
Arhitektonski projekat: Milorad
Ðurić, d.i.a. - “ARP”, Beograd
Projekat konstrukcije: “NORTH -
Engenering”, Subotica
Investitor: “SI&SI group”,
Subotica
Nosilac projekta: “Energoprojekt
- industrija”, Beograd
Generalni izvođač: “KOMING”,
Subotica
Godine projektovanja i izgradnje:
2003-2004.
Površina: 5200m2
30 | DaNS 51 | septembar 2005.
Providna fabrika
P
oslednjih godina u srpskom gra-
diteljstvu vidljiv je napredak na polju
industrijske arhitekture. Ne samo
da se više gradi već i kvalitetnije - u
tehnološkom i arhitektonskom izra-
zu. Vreme tranzicije u zemlji, rastegnuto na
prethodnu deceniju i po, u poslednjem periodu
donelo je nove investicije i, povremeno, sasvim
nove projektne zadatke domaćim arhitektima,
a sve više i građevinarima, konstruktorima,
dizajnerima i drugim učesnicima složenog
procesa izgradnje. Davno su prošla vremena
arhitekture velikih industrijskih kompleksa,
tehnološki zastarelih i ideološki ispražnjenih
fabrika. Napredujuća tehnologija zahteva
manja i ekonomičnija industrijska postrojenja
koja će pored utilitarnosti i održivosti posebno
voditi računa o svojoj prirodnoj okolini.
Zasluge za pomak na tom polju domaćeg
graditeljstva pripadaju autorima - arhitektima,
njihovim saradnicima i biroima, ali i sve uporni-
jim investitorima, koji shvatajući neminovnost
projekata podizanja, uređenja i funkcionisanja
željenog objekta, sve češće se odlučuju da arhi-
tektima više obezbede uslove za uspešni rad a
manje da ih nepotrebno savetuju. Po definici-
ji, osnovna komponenta projektovanja indus-
trijske arhitekture je u potpunom posvećenju
radnom (tehnološkom) procesu koji se odvija
u objektu kao i saradnja sa konstruktorima i
odgovornim tehnolozima. O likovnom ili diza-
jnerskom kvalitetu industrijske arhitekture kod
nas retko kada je bilo reči. Dugo već u istori-
ji arhitekture postoji stav po kome je zablu-
da projektovanje industrijskih objekata uopšte
smatrati arhitektonskom temom - bitna je
tehnologija i opna koja je čist dizajn, a ne arhi-
tektura i tu se, manje više, sve završava.
Osim novosti na polju industrijske arhitek-
ture, u poslednjem periodu pojavljuje se i čitav
niz novih arhitektonskih zadataka/funkcija
koje su bili delimično zanemarene ili nepoznati
na ovim prostorima - supermarketi, trgovački
(hiper) centri, poslovne zgrade, izložbeni pavil-
joni, benzinske stanice (čije vreme kao da pro-
lazi), auto-saloni i auto-servisi (čije vreme
kao da dolazi), veliki magacinski objekti itd.
Kao začetak novog fenomena u srpskom gra-
diteljstvu i arhitekturi, na ovogodišnjem Salonu
arhitekture u Beogradu, brojnošću i kvalite-
tom nametnuli su se baš objekti ovih kategori-
ja, mada bez odgovarajuće medijske pažnje,
diskusija ili publikovanih komentara.
Novi pristup - novi kvalitet
Fabrika za punjenje izvorske vode “Voda Voda”
nalazi se u neposrednoj okolini Banje Vrujci,
na regionalnom putu Ljig - Mionica, u mestu
zvanom Gornja Toplica. Pozicija i oblik terena,
površine oko četiri hiljade m2 sa izvorištem
vode (dubine 240 m) smeštenim u samom
 novi objekti

DaNS 51 | septembar 2005. | 31

novi objekti

32 | DaNS 51 | septembar 2005.


objektu, bili su početni korak u rešavanju
brojnih zadataka koji su postavljeni pred arhi-
tektu. Trebalo je put od izvorišta do punjenja
skratiti na najmanju meru dok je šire okruženje
objekta, smešteno u zaštićenoj prirodnoj zoni,
diktiralo formiranje gabarita fabrike i okolnog
prostora sa pristupnim saobraćajnicama.
Autor se smelo i ispravno odlučuje da
otvoreno prikaže tehnološki proces pun-
jenja vode. Primenom velikih zastakljenih
površina i providnom konstrukcijom, dobije-
na je jednostavna ali kvalitetna likovnost lini-
ja i masa utopljena u prirodnu okolinu. Tome
nisu zasmetali ni korišćeni materijali, prven-
stveno staklo i pocinkovani plastificirani lim
u vidu sendvič panela, simboli savremene
industrije graditeljskih materijala. Naprotiv.
Gledano iznutra, prirodno okruženje uvedeno
je u tehnološki modernu unutrašnjost pogo-
na u kome dominiraju sklad i stroga simetri-
ja radnog procesa. Kao što je uobičajena
novi objekti
The transparent factory
The spring water filling factory “Voda
Voda” is located in the close vicinity
of Vrujci Spa, on the regional highway
Ljig-Mionica, in the town called Gornja
Toplica. The position and the shape of
the terrain, with the surface of about
four thousand m2 with the water spring
(that is 240 m deep) located within the
facility itself were the initial step in
resolving of numerous tasks that have
been put in front of the architect. The
road from the spring to the filling site
was supposed to be shortened up to
the least possible extent while the wid-
er surroundings of the facility, located
within the protected natural zone, dic-
tated the creation of dimensions of the
factory and the surrounding space with
the access transport roads.
The author decided courageously and
correctly to show the technological
process of water filling openly. The
application of large glass surfaces and
transparent construction resulted with
a simple but quality picturesqueness of
lines and masses fitting into the natural
surroundings. That was not disturbed
even by the used materials, primarily
glass and zinced plasticised tin plate
where harmony and strict symme-
try of the working process dominate.
As it is a usual practice when we talk
about industrial facilities, the tech-
nological capacities were made with
the purpose. The interactive approach
between the natural surroundings and
industrial process is in complete har-
mony with modern needs for preserva-
tion of natural surroundings. According
to the architect, the co-operation with
the investor was successful, to the
mutual benefit.
praksa kada je reč o industrijskim postrojen-
The architect Milorad Djuric (Belgrade,
jima tehnološki kapaciteti su rađeni namen-
1961) graduated at the Faculty of
ski. Interaktivan odnos između prirodnog
Architecture in Belgrade in 1990. He
okruženja i industrijskog procesa sasvim je u
acquired his first experiences in the
skladu sa modernim potrebama za očuvanjem
studio belonging to the architect
prirodnog okruženja. Po rečima arhitekte
Dusan Tesic. Since 1993 he has been
saradnja sa investitorom je bila uspešna, na
working in the Company «ARP» in
obostranu korist.
Belgrade owned by the architect Josip
Arh. Milorad Ðurić (Beograd, 1961)
Pilasanovic.
diplomirao je na Arhitektonskom fakulte-
tu u Beogradu 1990. Prva iskustva stekao u
ateljeu arh. Dušana Tešića. Od 1993. radi u
preduzeću “ARP” u Beogradu arhitekte Josipa
Pilasanovića.
Vladimir Mitrović
DaNS 51 | septembar 2005. | 33
arhitektura
34 | DaNS 51 | septembar 2005.
u svetu
Let’s go to East
”(EEA) Erick van Egeraat associated Architects”
K
raj prošloga veka, nesumnjivo,
na teritoriji Evrope protekao je u
rušenju decenijske gvozdene zavese
koja je kontinent, pa i čitav svet del-
ila na dve polarizovane opcije. Pao
je Berlinski zid i lančano su nakon toga padali
apsolutistički režimi Istočne Evrope. Nakon
političkih promena došle su na red i ekonom-
ske! Period tranzicije iz komunističkog siste-
ma protekao je od zemlje do zemlje različito
i sada, petnaest godina kasnije rezultati su
različiti. Zemlje koje su prve smogle snage da
započnu ovaj proces, završile su ga, postale
članice ujedinjene Evrope i danas pokušavaju
da se izbore za svoje mesto na novoj mapi
kontinenta.
Arhitektura u svim ovim zemljama u
proteklih 15 godina prošla je praktično isti
put kao i celokupno društvo. Od uhodan-
og sistema komunističkog sveta, praktično
preko noći arhitekte su se morale prilagodi-
ti novonastalim uslovima. Manje više uspešno
trajalo i još uvek traje uklapanje u neke nove
odnose, neke nove zakone i neka nova pravi-
la ponašanja, a pre svega u zdrave i korektne
odnose sa konkurencijom. Veoma bitan uticaj
na kreiranje jedne nove arhitektonske scene
u bivšim komunističkim zemljama ostvaruju i
sve brojnije arhitekte iz ”onog drugog sveta”,
nekada ”neprijateljskog” Zapada.
U tim zemljama svojim delima su prisut-
ni vodeći arhitekti današnjice, iz raznih zemal-
ja i iz različitih kultura. Svi oni nekim svojim
specifičnim pečatom i duhom, svojim lokalnim
osobenostima daju jedan novi impuls neka-
da zatvorenoj sredini. Nabrajanje svih ovih

vrhunskih arhitekata bi trajalo ali ovom pri-
likom izdvojićemo jednog čoveka koji sa svo-
jim timom bez sumnje ostavlja najdublji trag
u istočnom delu Evrope. Pomenućemo neke
od objekata Erick van Egeraata koji je sasvim
sigurno i najproduktivniji zapadni arhitekta u
istočnoj Evropi. Svakako, veliko i nezasićeno
tržište privuklo je jednog od najboljih hol-
andskih arhitekata da pored ofisa u Roterdamu
i Londonu, pre nekoliko godina otvori nove u
Budimpešti i Pragu a nedavno je pokrenuo i
studio u Moskvi.
Projekti u Mađarskoj
Zemlja u kojoj je ”(EEA) Erick van Egeraat
associated Architects” ostvario do sada
najviše realizovanih dela je Mađarska. Upravo
u Budimpešti se nalazi jedno od najvećih
remek dela Erick van Egeraata, inače jednog
od osnivača čuvenog Mecanoo-a, poslovna
zgrada ING Bank i Nationale Nederlanden
Hungary, u ulici Andràssy realizovana 1994.
godine. Ovo zdanje površine 7830 m², zapravo
je obnovljena eklektična neorenesansna pala-
arhitektura
ta iz 1882. godine i jedna je od prvih zgrada
koja je pomirila beskompromisni modernizam
sa organskim formama istoricizma. Objekat je
postao simbol otvorenosti grada i transpar-
entnosti a njen jednostavni a toliko efektni
atrijum, upotrebljen kao unutrašnje dvorište i
centralni element. Senzibilitet rešenja oslikan
je na krovu, kao organskoj strukturi u kojoj
je smeštena konferencijska sala kroz koju
svetlo prodire i širi se svuda po zgradi. Slična
transparentna rešenja, sjajna upotreba svetla
i materijala, odlikuju još jedno zdanje u cen-
tralnoj zoni Pešte. Nedaleko od Trga Heroja
smeštena je sadašnja centrala ING Banke,
realizovana 2004., koja sa svojih 41.000 m²
izvire iz urbanog konteksta čvrstih gradskih
blokova, karakterističnih za Centralnu Evropu.
Objekat je u svojoj čvrstoj formi zapravo veo-
ma pokrenut, upotrebom staklenih površina
koje simbolizuju krošnje drveća kao i horizon-
talnim linijama od nerđajućeg čelika. Fasada
je oslobođena tradicionalnih mesta za otvore
svojom kompozicijom, upotrebom materijala i
detaljima na savremen način interpretira kom-
pleksnost istorijske slike u novom vremenu.
u svetu
U unutrašnjosti objekta ponovo srećemo dva
atrijuma pretvorena u komunikacijski pros-
tor kojim su svi delovi objekta jednostavno i
funkcionalno povezani. U ulici Deàk Ferenc,
nedaleko od prestižnog Kempinski Korvinus
hotela, EEA potpisuje rešenje luksuznog zdan-
ja Deàk Palota. Stara stambena palata trans-
formisana je u modernu zgradu upotrebom
prepoznatljivog autorskog pečata a jedin-
stvo modernog i istorijskog ostvareno je uz
upotrebu savremenih materijala. Ulična fasada
objekta, nekada potpuno devastirana, rekon-
struisana je uz pomoć starih fotosa a centralni
atrijum ponovo je dobio svoju novu ulogu,
kao komunikacija, svetlosni reper i duhovno
središte objekta.
Završavajući priču o objektima u sused-
noj Mađarskoj pomenućemo i sjajno rešenje
stambenog kompleksa u mestu Nagykovacsi,
periferiji Budimpešte. Objekat sa svojih 9600
m² stambenog i 869 m² poslovnog prostora
u potpunosti demonstrira kako se usklađuje
večna kontradiktornost prirode i gradskih uslo-
va života. Taj efekat postignut je uz izuzetno
luksuzne uslove stanovanja.
DaNS 51 | septembar 2005. | 35
arhitektura u svetu
Erick van Egeraat (Amsterdam,
1956) diplomirao je arhitekturu na
Tehničkom univerzitetu u Delftu 1984.
Kao suosnivač 1983. pokrenuo je
“Mecanoo arechitecten” i kao part-
ner je radio do 1995. godine kada
osniva sopstveni studio (EEA) “Erick
van Egeraat Associated Architects”
sa ofisima u Roterdamu i Budimpešti.
Svoje studije EEA otvara u Londonu
(1998), Pragu (199) i Moskvi (2004), u
kojima trenutno radi oko sto dvadeset
stručnjaka različitih specijalnosti. Erick
van Egeraat dobitnik je brojih značajnih
nagrada i priznanja - Maaskant Award
for Young Architects, MIPIM Award,
The National Renovation Award za ING
objekat u ulici Andrasy u Budimpešti.
Erick van Egeraat takođe je i dobitnik
IAA Professorship of the International
Academy of Architecture u Sofiji,
Honorary Fellowship RIBA i Honorary
M e mb e r ship N e mačko g B DA .
Osvojio je takođe brojne i značajne
međunarodne konkurse i učestvovao u
radu nekoliko žirija na međunarodnim
konkursima. (EEA) “Erick van Egeraat
Associated Architects” nedavno je
svojim radovima bio predstavljen na
dve međunarodne izložbe u Bratislavi
i Varšavi, takođe objavio i monografiju
“Six Ideas about Architecture” kao i
izložbene kataloge “Cool Medium
hot” i “For Russia with love”.
36 | DaNS 51 | septembar 2005.
Serija objekata u Češkoj i
Slovačkoj
Kompleks koji je ”(EEA) Erick van Egeraat
associated Architects” realizovao u Pragu bez
ikakve dileme može se svrstati u red najboljih
rezidencijalnih celina u Evropi. Vila Bianca,
locirana u diplomatskoj četvrti Praga sa svo-
jih 83 stana i površinom od 18.000 m² danas
je najluksuzniji stambeni prostor češke pres-
tonice. Vila je izgrađena 1910. godine kao
modernistička građevina a 1920. ponovo
je obnovljena, ovoga puta kao neobarokno
zdanje. Konačno, 90-tih godina objekat dobi-
ja današnji izgled, sa 6 apartmana. U četiri
nova objekta smešteno je 46 stanova a u
dva objekta trougaonih osnova još 47 apart-
mana različitih veličina. U centru kompleksa
se nalazi sjajno negovani Engleski vrt a prilika
za intimni odmor i meditaciju je mali Japanski
kameni vrt. Osnovni autorski izraz prvog gra-
ditelja Vila Biance, poznatog češkog arhitekte
Jana Kotere i danas je vidljiv i na sjajan način
uklopljen sa jezikom moderne arhitekture.
U susednoj Slovačkoj upravo je u toku
ambiciozni projekat čija će realizacija iz korena
promeniti sliku Bratislave. U saradnji sa grads-
kim vlastima, EEA angažovan je da doprinese
boljem artikulisanju atraktivnog potesa u jed-
nu jedinstvenu celinu. Na mestu nekadašnjeg
sajma, na samoj obali Dunava, na svega neko-
liko minuta pešačenja od centra grada, nići
će kompleks koji će biti kontrapunkt istorijs-
kom centru grada, čime će se ostvariti odlična
simbioza ova dva prostora. Visoko kvalitet-
ni objekti, sjajan potencijal lokacije i sadržaji
stanovanja i poslovanja, od ovoga komplek-
sa će načiniti najpoželjniji deo grada a sim-
bol grada bi svakako mogla da postane River
House, zgrada koja praktično bdi nad rekom.
U ovom slučaju g. Egeraat jednom efektnom
strukturom koja se nadvila na talase Dunava,
uspeva da stvori simbol vidljiv sa južnih prila-
za u grad, sa vode i sa druge obale dajući tako
celom kompleksu jedan novi, moderni iden-
titet.
Holandska tradicija u Poljskoj
Novo zdanje Ambasade Kraljevine Holandije
u Varšavi se svrstava u jedno od najuspelijih
realizacija Erick van Egeraata. Celina sa ukupno
3500 m² prostora predstavlja odraz holandske
tradicije u otvorenosti i transparentnosti i na
najbolji način komunicira sa miljeom prestonice
nove članice ujedinjene Evrope. Ujedno objekat
je potpuno artefakt stila Erick van Egeraata i
njegove težnje za nenametljivom arhitekturom
punom duha i integracija starog i novog,
lokalnog i globalnog. Objekat je nastao kao
inspiracija baroknim delima holandskog arhi-
tekte Tylman van Gamerena, koji je ostavio
snažan pečat u Poljskoj arhitekturi XVII veka.
Pored toga snažan uticaj na autora ostavio je
i obližnji park i na samoj zgradi, a pre svega
ogradi; očigledne su forme drveća čime na
efektan način pratimo prožimanje okoline
u kompleks ambasade. U okviru kompleksa
postoji kancelarija ambasadora i rezidencija, sa
javnim dvorištem između. Prema uličnoj strani
sjajno kombinovana je organska forma ograda
sa glatkim staklenim površinama i ramovima
od tamnog kamena. Kombinacijama slojeva i
materijala, punim i praznim, svetlom, ostvarena
je interakcija stila Erick van Egeraata i otvoreno-
sti i transparentnosti holandskog društva.

Za Rusiju, s ljubavlju!
Posebno poglavlje u delovanju EEA na Istoku
Evrope u poslednjih nekoliko godina zauzimaju
sve ambiciozniji i grandiozni projekti u Ruskoj
Federaciji. Među njima ističe se rezidencijalni
kompleks “Ruska Avangarda Moskva” koji će
sa svojih preko 200.000 m² kada bude završen
2008. predstavljaće jedno od najlepših zdanja
ruske prestonice. Projekat sadrži pet objekata
– tornjeva, koji su svi posvećeni po jednom
istaknutom ruskom umetniku avangardnog
pokreta. Sa izraženom individualnošću svakog
objekta ponaosob ostvarena je veoma intrig-
antna harmonija čitavog kompleksa u celini.
Objekat posvećen Rodčenku oslikava fluidnost
prostora, kao i njegove slike, kroz kontinualne
staklene površine generišući transparentne
dubine forme objekta. Za Maljeviča je upotre-
ba detalja način izražavanja te se na objektu
posvećenom njemu, kroz detalj i različit spektar
materijalizacije, boja i oblika otkriva fasada u
svom punom sjaju. Toranj “Aleksander Ekster”
kroz koncept nabora dočarava dinamičnu
arhitekturu, a u zavisnosti od ugla posmatran-
ja. Toranj “Popove” kao i objekat posvećen
Vasiliju Kandinskom na sličan način tretiraju
fasadu. Upotreba trodimenzionalnih formi u
sklopu dvodimenzionalnog objekta odlika je
slika Popove dok je kod tornja Kandinski detalj
u dvodimenzionalnom crtežu deo trodimenzi-
onalne forme objekta.
Projekat Capital City neboderi, najobimniji
je od svih i nalazi se severno od reke Moskve,
blizu Expo Centra i čuvene Bele Kuće. Sa svo-
jih neverovatnih 936.000 m² korisnog pros-
tora spada u red najvećih investicija u Evropi.
Celina je razvijen a u skladu sa strogim i jasnim
arhitektura u svetu
urbanim regulacijama i poštujući definisani Ilustracije:
1. Toranj Rodčenko
programski okvir grada u gradu. Kompleks
2. Toranj Maljevič
čine dva tornja, visine 62 i 73 sprata sa oval- 3. Toranj “Aleksander Ekster”
nim aneksom ispred njih. Glavne forme torn- 4. Toranj “Popova”
jeva su zavijene po uzdužnoj osi tako da 5. Toranj “Vasilij Kandinski”
formiraju pokrenutu siluetu i čine je nižom i
prikladnijom okolini. Osnovna je programs-
ka karakteristika da su niži spratovi namen-
jeni za sadržaje za odmor, prodavnice, fitnes
centre, restorane. Spratovi u sredini tornjeva
uglavnom su komercijalni i kancelarijski pros-
tori dok su najviše etaže namenjene stanovan-
ju u luksuznim apartmanima različitih struk-
tura i veličina koje variraju od 80 do 450 m².
Gotovo nijedan sprat nije identičan i svi se odli-
kuju promenljivošću i fleksibilnošću promene
osnove, čime ovaj objekat ispunjava sve pre-
duslove da postane simbol novog ere u razvo-
ju ruske prestonice i društva u celini.
Zaokružujući predstavljanje projekata
EEA u Rusiji moramo pomenuti i interesant-
no konkursno rešenje za dogradnju čuvenog
pozorišta Marinski u Sankt Petersburgu.
Rešenje potpuno u skladu sa kontekstom
lokacije, u prepoznatljivom rukopisu Erick
van Egeraata, transparentno, funkcional-
no i na neki uzvišeni način puno dramatike.
Kao pobedničko rešenje konkursa, odabra-
no rešenje je francuskog arhitekte Dominik
Perraulta ali će svakako konkursni rad Erick
van Egeraata ostati upamćeno i imaće mes-
to u kreiranju jedne nove arhitektonske scene Prilog je ekskluzivno za DaNS realizovan
istočne Evrope. u saradnji sa ”(EEA) Erick van Egeraat
associated Architects”.
Ðorđe Bajilo Zahvaljujemo se na pokazanom
razumevanju, saradnji i ustupljenom
materijalu. Svi grafički prilozi vlasništvo
su EEA, bez njihove autorizacije i odo-
brenja ne mogu se koristiti.
DaNS 51 | septembar 2005. | 37
projekti

Stadion kulture
S
tadion kulture je projekat adaptacije za prezentacije i radionice, kancelarije, kafe i
Nosioci projekta:
postojećeg rukometnog igrališta na medijateku. Secirajući tribine, stubišta će vodi-
Centar za nove medije_kuda.org,
otvorenom koje se nalazi u Novom ti na nove, više nivoe. Fleksibilan gledališni
Novi Sad
Sadu, Srbiji i Crnoj Gori. Postojeći prostor Stadiona prilagođen od nagiba tribina
NAO – normal architecture office,
objekat će se transformisati u centar će biti deljiv u zavisnosti od potreba. U gorn-
Njujork
elektronske kulture i sporta, mesto za rekre- jim nivoima će se nalaziti medijska bibliote-
kuda.nao – odeljenje za istraživanje
aciju, kreativnost i razmenu od regionalnog i ka, umreženi javni radni prostori, audio/video
prostora, Novi Sad/Njujork
međunarodnog značaja. ‘’Stadion kulture’’ se studiji, kontrolne sobe i otvorene kancelarije.
nalazi u samom centru Novog Sada, drugog U dizajnu projekta se nalazi i medijska krovna
Dizajn:
po veličini grada u Srbiji i Crnoj Gori, sat vre- terasa koja je namenjena umetničkim projekti-
Srđan Jovanović Weiss i NAO
mena od prestonice Beograda. Smešten je u ma ili izdavanju za neka druga dešavanja oda-
Dunavskom parku i okružen institucijama kul- kle bi prihod bio prilagan budžetu ove nove
Dizajn solarne fasade:
ture. Projekat ‘’Stadion kulture’’ je dizajniran institucije. Stadion kulture će u svom dizajnu i
Ana Dajson (Anna Dyson) i
tako da ojača vezu između rekreativnog spor- upotrebi biti krucijalan katalizator u Srbiji.
Materialab, Rensselaer Polytechnic
ta, urbane i kulture mladih, koja je u velikoj Stadion kulture računa na podršku
Institute, Njujork
meri pogođena decenijom i po krize i nemara i Republike Srbije, Grada Novog Sada, kulturne
da izađe u susret urgentnoj potrebi za promo- dijaspore u SAD-u i EU i podršku fondacija u
Inžinjering:
visanjem dijaloga o društvenim vrednostima EU i SAD-u. Do sada je formirana lobi grupa
Džejn Vernik (Jane Wernick & Jane
kroz održivi i interkulturalni program. koja se sastoji od uspešnih pojedinaca i orga-
Wernick Associates, London)
‘’Stadion kulture’’ je takođe i mod- nizacija, autoriteta u polju svog delovanja iz
el održanja okoline produbljujući istraživanje sfere sporta, kulture, nauke i politike.
Inicijatori projekta:
i razvoj energije koji počiva na internaciona-
Zoran Pantelić i Centar_kuda.org,
lnoj saradnji sa naučnicima na Rensselaer Srđan Jovanović Weiss
Novi Sad
politehničkom institutu u Troji, država
Njujork. Sportski teren na otvorenom će biti
Kontakt: office@kuda.org
poboljšan; postojeće betonske tribine i sada
Website:www.thenao.net/naosk.htm
oronula unutrašnjost će biti preuređeni i dup-
lo veći prostor kako bi se napravio infocentar

38 | DaNS 51 | septembar 2005.

 projekti

STADIUM CULTURE is a project to adapt

an existing open handball stadium locat-
ed in Novi Sad, Serbia & Montenegro, to
become a center for electronic culture
and sport, a locus for recreation, creativ-
ity and exchange of regional and inter-
national importance. STADIUM CULTURE
is located in the heart of Novi Sad, the
second-largest city in
Serbia and Montenegro, an hour from the
capital Belgrade. It is located in the oldest
park in the city, which is surrounded by
cultural institutions.
STADIUM CULTURE is designed to rein-
vigorate the connection between recre-
ational sports, urban and youth cultures,
which suffered a great deal through a
decade and a half of crisis and neglect
and to meet the urgent need to promote
dialogue on social values through a sus-
tained cross-cultural program.
STADIUM CULTURE is also a model for
environmental sustainbility furthering
research and development of energy
harvesting through an international col-
laboration with scientists at Rennsselaer
Polytechnic Institute, Troy, New York The
sports field on the outside will be upgrad-
ed; existing concrete bleachers transition
to the now-dilapidated
interior which will be doubled in size to
create an electronic infolounge for pre-
sentations & workshops, offices, café and
media store. Slicing through the bleach-
ers, staircases will connect to new upper
levels. STADIUM’s flexible auditorium
space adapted from the inclination of the
bleachers will be divisible according to
needs. The upper level will include media
libraries, wired workspaces for public,
video-audio studios, control rooms, and
open offices. The design adds a media
roof terrace for artists’ projects or to be
leased for third party events contributing
earned income for this new institution.
STADIUM CULTURE in design and use will
be a crucial catalyst in Serbia.
STADIUM CULTURE is commissioned by
kuda.org - Center for New Media in Novi
Sad partnering with the leaseholder. City
Planning Authorities, which incorporated
the design into the current master plan,
is expected to issue the approval of sche-
matic design in July 2005 following pub-
lic and professional debate. The construc-
tion of STADIUM CULTURE
is scheduled to begin in Spring 2006 to
be, completed in Spring 2007. STADIUM
CULTURE counts on support coming from
Republic of Serbia, City of Novi Sad, cul-
tural diasporas in the US and EU and criti-
cal support from foundations in the EU
and the US.

DaNS 51 | septembar 2005. | 39

urbanizam
Osmi susret urbanista Srbije u
Novom Bečeju
K
ako smo to u DaNS-u broj 50. već
najavili, u Novom Bečeju je, 23.
i 24. juna 2005. godine, održan
Osmi susret urbanista Srbije. Susret
: U traganju za idealnim gradom,
tradicionalno već, organizuje Vojvođansko
udruženje urbanista, a ove godine to je ujed-
no bilo podsećanje - obeležavanje 50. godina
postojanja i rada Udruženja urbanista Srbije.
Program susreta obuhvatio je, pored rasprave
na osnovnu temu koja je ove godine u podnasl-
ovu glasila: Deductio Ad Absurdum, Redovnu
i delimično izbornu skupštinu Vojvođanskog
udruženja urbanista, (za novog predsednika
Udruženja izabran je arhitekta Mihajlo Rutar),
uručenje nagrade Arh. Vojislav Midić iz oblasti
urbanizma za 2005. godinu arhitekti- urbanisti
Aleksandru Dželebdžiću (1937) iz Novog Sada,
prigodnu izložbu dobitnika Nagrade (postav-
ljenu kasnije na Odseku za arhitekturu FTN u
Novom Sadu) kao i izložbu diplomskih radova
studenata arhitekture, promociju prvog broja
URBAN INFO, lista Vojvođanskog udruženja
urbanista, te tradicionalno druženje, plovidbu
rekom Tisom (sve pod pažnjom Tiskog kapeta-
na arh. Milorada- Miše Berbakova i njegovih
pomoćnika).Moderator rasprave po osnovnoj
temi Susreta, bio je arhitekta Slobodan
Jovanović iz Novog Sada, a saopštenjima su
se javili dr Aleksandar Milenković i mr Milica
Jakšić iz Beograda, arh. Dragica Ðorđević-Ćirić
iz Niša. Na momente žustru raspravu, sa prim-
erima iz sopstvenog rada i okruženja, vodili
su skoro svi prisutni, uključujući svojevreme-
no inicijatora i začetnika Traganja za ideal-
40 | DaNS 51 | septembar 2005.
nim gradom u Novom Bečeju, arh. Milorada
– Miše Berbakova, te mlađe kolege i koleginice
iz Novog Sada, Niša ili Užica. Zaključujući
ovogodišnju raspravu na zadatu temu i naslov,
S. Jovanović je predložio da se za idući Susret
pripremi rasprava: Zablude našeg urban-
izma i urbaniste. DaNS u ovom broju objav-
ljuje u nešto skraćenom obimu saopštenja A.
Milenkovića i M. Jakšić. URBANINFO 1, novo
glasilo Vojvođanskog udruženja urbanista,
pokrenuto inicijativom i naporom arh. Mihajla
Rutara, uz razumevanje i pomoć Zavoda za
urbanizam Vojvodine koji je omogućio izdavan-
je izašlog broja, sadrži Kratak pregled posto-
janja i rada Udruženja(arhitekti B. Pavlović i M.
Rutar), Komentar o Statutu (pravnik T.Tomin-
Rutar) , kao i radno-biografske podatke o
ovogodišnjem dobitniku nagrade Arh. Vojislav
Midić, Osnovne podatke o Novom Bečeju (T.
Tomin Rutar i aps istorije S. Vasić), te infor-
maciju o postavci 13. Salona urbanizma u
Novom Sadu i pratećim manifestacijama.
Najbolje želje i uredno izlaženje za URBANIFO
– novo i veoma korisno glasilo.
Slobodan Jovanović
“Architect Vojislav Midic”
Reward for 2005
The Association of Town Planners of Serbia –
Vojvodina Association of Town Planners estab-
lished the “Architect Vojislav Midic” Reward in
1998. Since then it has been awarded every
year. The Reward was established in the mem-
ory of the architect – town planner Vojislav
Midic (1911-1971) and many years of his fruitful
work and contribution to town planning and
spatial planning as well as to the development
of town planning thought in general, and in
Vojvodina in particular. The Reward is awarded
to individuals for an exceptional contribution
to the development and improvement of town
planning thought in the field of spatial plan-
ning. The laureates of the Reward have been
architects Vera Bozovic, Vera Njunjic-Palikas,
Borislav Doric (1933-2004), Cedomir Radovic,
Gordana Milidragovic, Mirjana Berbakov and
Santa Krdzic-Crkvenjakov. The jury for this
year’s awarding held its session in Novi Sad on
June 8th, 2005 and they decided to award the
“Architect Vojislav Midic” Reward for 2005 to
Aleksandar Dzelebdzic, BSc in architecture.
Aleksandar Dzelebdzic was born in Ugljarevo
near Trstenik, on May 30th, 1937, in a fam-
ily of teachers. He spent the war years in
Vrnjacka Banja where he started attending
the elementary school in 1944. He completed
the elementary school and junior grades of
secondary school in Varvarin and Cuprija. He
completed the senior grades of the second-
ary school in Krusevac, where he graduated in
1956. That same year he enrolled the Faculty of
Architecture in Belgrade, in the class of profes-
sor Branislav Kojic. He graduated in 1961 in the
class of professor Vojkan Damjanovic with the
project of the hotel in Krusevac. As he had the
scholarship of the Industry “14th October” from
Krusevac he started working within the group
for “capital construction” upon completion of
his studies. He spent the period between 1970
and 1975 in the Designing Studio in Krusevac.
During that period he designed intensively pri-
marily industrial, but also residential and cater-
ing facility buildings, some of which were also
realised in practice. He moved to Novi Sad in
1975 and since then he has been working in
the Town Planning Institute. The long work of
Aleksandar Dzelebdzic in the Town Planning
Institute resulted with works related to plan-
ning in different fields, mostly within the scope
belonging to business and industries. The peri-
od of thirty years has been interwoven with a
range of town planning projects and plans as
well as with the analytical and research tasks.
A special significance within the voluminous
expert opus belongs to his works relating to
the research and resolving of complex prob-
lems of functioning and development of econ-
omy. That was also the purpose of the fact that
he managed the elaboration of numerous town
plans and projects that define spatial-planning
conditions related to the development of eco-
nomic activities in the territory of Novi Sad.
Dzelebdzic’s expert work is characterised by an
analytical approach, thoroughness and feeling
for reality and practical. A large experience and
knowledge are being additionally upgraded by
constant follow up of changes and acceptance
of modern methods and knowledge improving
the quality of work in the field of town plan-
ning.

Nagrada “Arhitekta Vojislav
Midić” za 2005. godinu
U
druženje urbanista Srbije -
Vojvođansko udruženje urbani-
sta je 1998. ustanovilo nagradu
“Arhitekta Vojislav Midić” koja se
od tada dodeljuje svake godine.
Nagrada je ustanovljena kao uspomena na
arhitektu - urbanistu Vojislava Midića (1911-
1971) i njegov dugogodišnji rad i doprinos
urbanizmu i prostornom planiranju kao i
razvoju urbanističke misli uopšte, posebno
u Vojvodini. Nagrada se dodeljuje pojedincu
za izuzetan doprinos razvoju i unapređenju
urbanističke misli u oblasti prostornog plani-
ranja. Dosadašnji dobitnici nagrade su arhitek-
ti Vera Božović, Vera Njunjić-Palikaš, Borislav
Dorić (1933-2004), Čedomir Radović, Gordana
Milidragović, Mirjana Berbakov i Santa Krdžić-
Crkvenjakov. Žiri ovogodišnje Nagrade - u
sastavu Vera Božović, predsednik, i članovi
Vera Njunjić-Palikaš, Čedomir Radović, Mirjana
Berbakov - na sednici održanoj 8. juna ove
godine u Novom Sadu doneo je odluku da se
nagrada “Arhitekta Vojislav Midić” za 2005.
godinu dodeli Aleksandru Dželebdžiću dipl.
ing. arh.
Aleksandar Dželebdžić je rođen 30. maja
1937. godine u Ugljarevu, kod Trstenika u
učiteljskoj porodici. Ratne godine je proveo
u Vrnjačkoj Banji gde 1944. polazi u osnovnu
školu. Osnovnu školu i niže razrede gimnazije
završio je u Varvarinu i Ćupriji a više u Kruševcu
gde je maturirao 1956. Iste godine upisao se na
Arhitektonski fakultet u Beogradu u klasi prof.
Branislava Kojića. Diplomirao je 1961. godine
kod prof. Vojkana Damjanovića sa projek-
tom hotela u Kruševcu. Odmah po okončanju
studija, kao stipendista industrije “14. okto-
bar” iz Kruševca, započinje svoj radni vek u
okviru grupe za “kapitalnu gradnju”. U fabri-
ci ostaje do ispunjenja stipendijske obaveze
radeći na projektovanju novih, adaptaci-
ji postojećih objekata i realizaciji raznovrsnih
građevinskih radova. U Biro za projektovan-
je u Kruševcu provodi vreme između 1970-
1975. godine. U tom periodu intenzivno radi
na projektovanju prvenstveno industrijskih, ali
i stambenih i ugostiteljskih objekata, od kojih
je jedan deo i realizovan. U Novi Sad prelazi
1975. godine od kada radi u Urbanističkom
zavodu grada, gde je i danas zaposlen.
Prihvaćen od kolega, ulazio je u problema-
tiku planiranja, a veza sa industrijom i poslovan-
jem i ovde se nastavlja. Licencu odgovornog
urbaniste dobio je 2003. godine na osnovu
položenog državnog ispita i stručnih radova
iz oblasti prostornog planiranja. Dugogodišnje
delovanje Alek sandra Dželebdžića u
Urbanističkom zavodu obuhvata radove na
planiranju iz različitih oblasti, najviše iz delok-
ruga rada i poslovanja. Tridesetogodišnji period
protkan je nizom urbanističkih projekata i pla-
nova kao i analitičkim i istraživačkim poslovi-
ma. U okviru obimnog stručnog opusa poseb-
no su značajni njegovi radovi na istraživanju i
rešavanju složenih problema funkcionisanja i
razvoja privrede. U tom cilju rukovodio je izra-
dom brojnih urbanističkih planova i projekata
kojima su definisani prostorno-planski uslovi
urbanizam
na razvoju privrednih delatnosti na području
Novog Sada. Dželebdžićev stručni rad odliku-
je analitički pristup, temeljnost i osećanje za
realnost i praktičnost. Veliko iskustvo i znan-
je nadograđuje stalnim praćenjem promena i
prihvatanjem savremenih metoda i saznanja
kojima se unapređuje kvalitet rada u oblasti
urbanističkog planiranja.
Alek sandar Dželebdžić je pored
angažovanja na poslovima projektovan-
ja, prostornog i urbanističkog planiran-
ja, tokom svog radnog veka, stručnim znan-
jem i izuzetnim ljudskim kvalitetima, svesrd-
no pomagao mlađim kolegama i doprinosio
njihovom bržem stručnom osposobljavanju.
Profesionalnim i stručnim radom, korektnim
odnosom prema saradnicima i ljudima sa koji-
ma je stupao u poslovne kontakte, doprino-
sio je afirmaciji i ugledu urbanističke struke i
JP “Urbanizam” Zavoda za urbanizam Novog
Sada. Dugogodišnji je član Udruženja urbanis-
ta Srbije - Vojvođanskog udruženja urbanista.
Tekst arh. Mihajla Rutara preuzet je uz odobren-
je autora iz prvog broja biltena Vojvođanskog
udruženja urbanista “Urbaninfo” (jun 2005,
str.16-17)
DaNS 51 | septembar 2005. | 41
urbanizam
Pedeset godina Udruženja
urbanista Srbije (1955-2005)
O
ve godine Udruženje urbani-
sta Srbije svečano obeležava 50.
godina organizovane, profesion-
alne, stručne, delatnosti urbani-
sta u Srbiji. U poređenju sa
višemilenijumskom tradicijom planiranja i
građenja gradova to je relativno kratak period,
ali za nekoliko aktuelnih generacija urbanista
iz naše stvarnosti, period vredan poštovanja
u kome uloženo mnogo stvaralačke energije
u stručnu i društvenu afirmaciju delatnosti
urbanizma.
Godine posle Drugog svetskog rata pune
entuzijazma u svim sferama novog društva,
bile su posebno izražene u aktivnostima gra-
ditelja - urbanista, planera i projektanata, koji
su imali vizionarski zadatak da izgrade nove
urbane i prostorne strukture nove države.
U zamahu kreativnih iskoraka u planiranju
urbanog i prostornog razvoja, u novim okol-
nostima, ostvaruje se intenzivna stručna komu-
nikacija arhitekata i urbanista Jugoslavije.
Posle uspešnih savetovanja arhitekata i
urbanista Jugoslavije, u Dubrovniku (1950),
Zagrebu (1953), Beogradu (1953) i Ohridu
(1954), najsmeliji predstavnici Urbanističkog
instituta Hrvatske i Urbanističkog zavoda
Srbije, arh. Branko Petrović iz Zagreba i arh.
Hranislav Stojanović iz Beograda pokrenuli
pitanje formiranje samostalne društvene orga-
nizacije urbanista. Arhitekti Nikola Dobrović,
Hranislav Stojanović i Živa Ðorđević, uz
podršku i većine drugih iz te generacije urban-
ista, formiraju Inicijativni odbor koji organizu-
je pripreme za formiranje Društva urbanis-
ta Srbije. Na osnivačkoj skupštini održanoj u
Beogradu 20. maja 1955. grupa od pedeset
entuzijasta na čelu sa arh. Dobrovićem, osni-
va Društvo urbanista Srbije, kao društveno-
stručnu organizaciju čiji je cilj okupljanje svih
snaga neposredno ili posredno uključenih u
urbanističku delatnost u Srbiji. Osnivanjem
Društva stvaraju su uslovi za organizovan pro-
fesionalan društveni rad u oblasti urbanizma,
koji je od 1945. do 1955. bio institucionalizo-
van u okviru Jedinstvenog fronta inženjera i
tehničara. Prve godine aktivnosti bile su orijen-
tisane na organizaciono konstituisanje Društva
i ostvarivanje društvenog uticaja struke na
afirmaciju urbanističkog i regionalnog plani-
ranja. To je period u kome Društvo pokreće
pitanja stvaranja odgovarajućeg zakonodavst-
va koje bi regulisalo delatnost prostornog i
urbanističkog planiranja, organizovanja orga-
na i institucija iz ove oblasti od nivoa komuna
do federacije. Aktivnost Društva se vodi i na
nivou Saveza Društava urbanista Jugoslavije,
42 | DaNS 51 | septembar 2005.
u kome predstavnici Srbije igraju značajnu
ulogu. Održavaju se brojna stručna savetovan-
ja na kojima se razmenjuju stručna iskustva i
formiraju nove doktrine planskog razvoja gra-
dova i naselja.
Aktivnost urbanista je sve prisutnija u
stručnoj i široj javnosti. Novim urbanističkim
planovima otvaraju se novi razvojni koncep-
ti gradova u Srbiji, a delatnost urbanista je
sve vidljivija i u savremenim, novoizgrađenim
gradskim četvrtima. Stručno i društveno
angažovanje urbanista širi se kroz formiran-
je Urbanističkih društava. Marta 1961. formi-
ra se Urbanističko društvo Beograda čiji je prvi
predsednik arh. Milutin Glavički.
U isto vreme formira se i Urbanističko
društvo Vojvodine, sa predsednikom Petrom
Jankovim i sekretarem Milanom Sapundžićem,
a potom, septembra iste godine, i Urbanističko
društvo Novog Sada, koje su registrovali Rade
Tomović i Vladimir Kurjakov. Skupština Srbije
donosi 1961. Zakon o urbanističkom i region-
alnom prostornom planiranju, kojim se prvi
put u Republici celovito reguliše urbanistička
delatnost. Godine 1963. formirano je
Urbanističko društvo Niša; prvi predsednik je
bio arh. Miodrag Mima Živković.
Delatnost Društva urbanista Srbije se širi
i razvija. Marta 1964. izlazi prvi broj Biltena
UDB. U periodu do 1966. prema nedostajućoj
evidenciji predsednici i funkcioneri u
Predsedništvu Društva urbanista Srbije bili
su arhitekti Živa Ðorđević, Borko Novaković,
Josip Svoboda i Velimir Ostojić. Tokom 1966.
Urbanističko društvo Srbije transformiše se u
Urbanistički savez Srbije. Smisao ove promene
bila je tendencija da se aktivnost prenese na
lokalne gradske organizacije urbanista, a u
Savezu se koordinira ukupna aktivnost. Umesto
ranije glomazne uprave od dvadeset članova,
koji su bili uglavnom iz Beograda, formira se
radno telo pod nazivom “uže predsedništvo”
koje zajedno sa predstavnicima organizacija iz
cele republike čini plenarno rukovodeće telo
“šire predsedništvo”. Promene se dešavaju i na
nivoima republičkih, pokrajinskih i opštinskih
organa, što povećava operativnost delovan-
ja urbanista. Organizuje se niz stručnih save-
tovanja, a Urbanistički savez Srbije post-
aje značajna stručna i društvena snaga koja
deluje u svim društvenim i političkim struk-
turama Srbije, a preko svojih predstavnika u
Urbanističkom savezu Jugoslavije i na nivou
saveznih organa.
Urbanistički savez Srbije obeležava
svoj Petnaestogodišnji jubilej Godišnjom
skupštinom USS, održavanom u Kragujevcu,
18. i.19. juna 1970. Tim povodom štampana
je publikacija “15 godina USS” i organizova-
na odgovarajuća izložba. U decembru 1970.
dr Dimitrije Perišić, predsednik USS i rukovodi-
lac izrade, promoviše koncept “Elementi pros-
tornog plana Srbije - Valorizacija i ocena pros-
tora”, koji je publikovan iste godine.
Nastavljaju se godine intenzivne
urbanističke aktivnosti. Privreda u usponu utiče
na razvoj gradova koji iz godine u godinu dobi-
jaju nove i sve savremenije sadržaje. Planiranje
se od urbanih struktura širi i na regionalno
okruženje. I u našoj urbanističkoj praksi sve su
prisutnije najsavremenije svetske metodologije
i analitički modeli. Ekološke doktrine sve inten-
zivnije prodiru u aktuelnu planersku praksu.
Godine 1980. USS svečano obeležava 25.
godina aktivnog delovanja kolegijalnim sus-
retom urbanista Srbije, u Zavodu za urban-
izam grada Beograda, koji je svečano otvo-
rio predsednik Saveza, Milutin Glavički,
proglasivši tu godinu1 Godinom urbanizma u
Srbiji. U Akademiji nauka na zajedničkom sku-
pu Republičkog sekretarijata za urbanizam,
stambene i komunalne delatnosti sa članovima
SANU razmatraju se “Osnove prostornog pla-
na SR Srbije”.
Godina urbanizma u Srbiji, i prosla-
va Jubileja 25. USS krunisani su značajnim
događajem. Ukazom Predsedništva SFRJ
broj 113. od 31. decembra 1980. povodom
25-to godišnjice postojanja, a za naročite
zasluge na unapređenju urbanizma i širenje
urbanističke kulture, kao i za značajan dopri-
nos usavršavanju stručnih kadrova, Urbanistički
savez Srbije je odlikovan Ordenom zasluga za
narod sa srebrnim zracima.
Rad i aktivnost USS se iz godine u godinu
sve više širi. Formiranjem Sekcija okuplja se sve
više članova, tako da skoro celokupno članstvo
Saveza ostvaruje angažovanje u nekoj od
aktivnosti Saveza. USS, preko Urbanističkog
saveza Jugoslavije ostvaruje i međunarodne
kontakte. Nove ideje se proveravaju i šire kroz
brojna stručna savetovanja. “Komunikacije”
CEP-a, Centra za planiranje urbanog razvoja
postaju rasadnik novih ideja.
Sredinom 80-tih godina USS, u saradnji
sa Sekcijom za stambenu politiku, komunalne
i uslužne delatnosti Republičke konferenci-
je SSRN Srbije, pokreće inicijativu za razma-
tranje aktuelnih problema u oblasti, plani-
ranja i uređenja prostora u SR Srbiji i počinje
akciju za obezbeđenje uslova za adekvatnu
organizaciju i finansiranje prostorno - plan-
skih aktivnosti u SR Srbiji. Sledi niz neuspešnih
inicijativa USS za stvaranje uslova za izradu i

donošenje Prostornog plana Jugoslavije, koji
opstruiraju predstavnici Slovenije i Hrvatske,
uključujući se u program “Alpe-Adria”. USS
se 1988. orijentiše se na aktuelna pitanja
privredne reforme zalažući se za organizaciju
delatnosti planiranja, kao delatnosti od poseb-
nog društvenog interesa i ostvarivanje većeg
društvenog uticaja na planiranje prostornog
i urbanog razvoja. Početkom 1989. slede zal-
aganja urbanista za nove odnose u planiranju
i uređenju gradova i naselja koja se izražavaju
kroz “Zajedničku platformu o delovan-
ju Urbanističkih saveza Srbije i Vojvodine u
aktuelnim društvenim, političkim i ekonoms-
kim promenama”, u kojoj se urbanisti decidno
deklarišu protiv urbanizma koji se ostvaruje, a
kakav nisu predlagali ni želeli, i zalažu za nove
progresivne odnose u oblasti urbanog i pros-
tornog razvoja.
Godine 1991. neposredno po obeležavanju
35. godina aktivnosti i organizovanog
delovanja urbanista, Urbanistički savez Srbije
se transformiše u Udruženje urbanista Srbije,
što mu daje nove impulse. Te godine održava
se u Nišu Prvi Salon urbanizma, kao smotra
najznačajnijih urbanističkih ostvarenja, koji će
postati tradicionalna manifestacija Udruženja.
Iduće godine, u izmenjenim okolnostima
održava se u Herceg Novom I. Kongres urban-
ista SR Jugoslavije, osniva Udruženje urbani-
sta Crne Gore, pokreće inicijativa za osniv-
anje Saveza urbanista Jugoslavije predlaže
usaglašavanje Ustava SRJ, donošenje Zakona
o prostoru SRJ, inicira donošenje Prostornog
plana SRJ. Slede teške godine političkih, eko-
nomskih i društvenih problema, ali urbanisti
nastavljaju da istrajavaju u svojim naporima da
utiču na pravilan razvoj gradova i naselja.
Maja 1994. održava se prvi put Stručni
skup “Arhitektura i urbanizam Pančeva” -
AUPA, koji će takođe narednih godina posta-
ti tradicionalan. 4. Salon urbanizma UUS,
premijerno otvoren u Galeriji “Srbija” u Nišu,
8. novembra 1995. na Svetski dan urbanizma,
posvećen je temi “Urbana regulacija gradova i
naselja u Srbiji u XIX i XX veku”, sa pratećim
stručnim skupom na temu Urbana regulaci-
ja - osnova za upravljanje razvoja gradova
i naselja”. Uključujući se u aktuelna zbivanja
Evrope, UUS 1996. godine, na Simpozijumu
“Urbanizam Evrope” u Beogradu, razmatra
“Evropsku urbanističku povelju”, Deklaraciju
“Habitet-2”, Materijal OECD o urbanizmu i
donosi “Deklaracija o urbanizmu u Srbiji”.
Evidentirajući probleme u privrednom,
društvenom i urbanom razvoju, urbanisti
Srbije donose 1997. “Deklaracije UUS o stan-
ju urbanizma u Srbiji” i “Mere za unapređenje
urbanizma u Srbiji”. Maja 1997. održavaju se i
Prvi Novobečejski Susreti urbanista pod opštim
sloganom “U traganju za idealnim gradom”,
na kojima se otkrivaju nove vizije mogućih
iskoraka ka budućnosti. Udruženje urbanis-
ta Srbije 1998. postaje član Međunarodne
asocijacije urbanista ISoCaRP, a 1999. Srbija
doživljava nezapamćena tragična razaran-
ja gradova, naselja i infrastrukture, koja će
ostaviti trajne posledice na njen budući razvoj.
I pored NATO agresije i tragičnih događaja, te
1999. urbanisti su uspeli da održe svoj tradi-
cionalni 8. Salon urbanizma. Otvoren je pono-
vo simbolično na dan 8. novembra, Svetski
dan urbanizma, u galeriji “Srbija” u Nišu. Bio
je tematski i posvećen temi “Gradovi na pragu
novog milenijuma - održivi urbanizam i obno-
va razrušenih naselja i infrastrukture”.
Oporavljajući se od razaranja, Srbija
traži nove puteve, a Udruženje urbanis-
ta Srbije, 2000. stavlja akcenat na tematiku
“Principi i praksa održivosti u razvoju nasel-
ja u Srbiji” i analizira primere na relaciji grad-
selo-predeo, evropska planerska praksa i
problemi održivosti u jugoslovenskim uslovi-
ma. “Valjevskom deklaracijom” (2001) o
“Programskim osnovama obnove urbanističke
delatnosti” i “Novobečejskom poveljom” -
“Urbanizam koraka ispred”, urbanisti Srbije
nastoje da usmere razvoj delatnosti plani-
ranja ka pozitivnim evropskim iskustvima.
U isto vreme se u Ministarstvu građevina
pojavljuju čudne ideje o reinkarnaciji mik-
sa Građevinskog zakona iz 1931. sa evrops-
kim elementima, u obliku prednacrta Zakona
o zemljištu, planiranju i izgradnji, što nailazi
na opšte čuđenje urbanista, članova UUS. I
pored niza inicijativa UUS na više zvaničnih
skupova, da ukaže na nedostatke u nekoliko
menjanih verzija ovog Zakona, Ministarstvo
uspeva da ga pod nazivom “Zakon o planiran-
ju i građenju” ozvaniči, u posebnim okolnos-
tima vanrednog stanja aprila 2003. Već kra-
jem iste godine se uviđa da usvojen zakon
ne može da se adekvatno sprovodi, menja
se sastav Ministarstva i pokreću se inicijative
za prevazilaženje zakonodavnih smetnji, koje
otežavaju sprovođenje regulative u oblasti
planiranja, građenja i upravljanja građevinskim
zemljištem. 2004. godina protiče u sumiranju
negativnih iskustva u primeni Zakona o plani-
ranju i izgradnji, u čija razmatranja se, pored
urbanista, uključuju i stručnjaci iz drugih
oblasti i druga Ministarstva.
Godina 2005. počinje pripremama za
obeležavanje značajnog jubileja - 50 godi-
na UUS. Direkcija za urbanizam i izgradnju
Kruševac, sa predstavnicima grada Kruševca
preuzimaju ulogu domaćina proslave. Uz
saradnju i podršku jednog broja entuzijasta iz
urbanizam
Udruženja, u kratkom vremenu od par mese-
ci, pretežno na bazi lične, sačuvane arhivske
dokumentacije Mr Mihailo Medvedev, arh. i
Mr Milica Jakšić, arh, oboje bivši predsedni-
ci UUS, uspevaju da pripreme za publikovan-
je “Hroniku Udruženja urbanista Srbije 1955-
2005”, “Pregled značajnih ličnosti UUS
u pedesetogodišnjem periodu aktivnos-
ti”, Monografski prikaz “Salona urbanizma”,
Istorijat “Vojvođanskog udruženja urbanis-
ta”, “Društva urbanista Beograda”, “Društva
urbanista Niša”, “Aktiva urbanista Kragujevca”,
a Dušan Spajović, predsednik Komisije UUS za
zakonodavstvo i “Pregled urbanističkog zako-
nodavstva Srbije”.
Svečana proslava jubileja “50 godi-
na urbanizma u Srbiji” počela je sednicom
Predsedništva UUS u Kruševcu i otvaran-
jem postavke 13. Salona urbanizma u holu
Pozorišta u Kruševcu. 16 juna, u sali Pozorišta,
održana je Svečana akademija, uz učešće emi-
nentnih umetnika i inventivno osmišljen scens-
ki prikaz “50 godina urbanizma u Srbiji”, koji je
sa oduševljenjem pozdravilo preko 250 urban-
ista iz svih gradova u Srbiji i gostiju iz Crne
Gore i Republike Srpske. Jubilej Udruženja
pozdravili su prigodnim rečima predstavni-
ci Ministarstva za kapitalne investicije, pred-
stavnici grada Kruševca i predsednik UUS
prof. dr Miodrag Ralević. Bivšim predsednic-
ima USS i UUS, zaslužnim članovima, gra-
dovima i urbanističkim institucijama dodeljen
je veći broj posebno pripremljenih povelja sa
naznakom 50-to godišnjeg jubileja UUS. Ne
zapostavljajući i stručni deo svog angažovanja,
u nastavku proslave održan je Naučni skup
na temu “Planiranje i menadžment gradova i
regiona” na kome je izloženo više od trideset
stručnih radova sa najaktuelnijim zapažanjima
iz ove oblasti.
Završna aktivnost proslave 50. godina
Udruženja urbanista Srbije, biće održavanje
14. Salona urbanizma u Nišu, 8. novem-
bra 2005. Tema Salona u jubilarnoj godini
je “Retrospektiva planerskih vizija urbanista
1955-2005” i Aktuelna produkcija. Očekuje se
da na Salonu budu izloženi najznačajniji real-
izovani, a posebno nerealizovani, ambicioz-
ni, planovi, projekti, konkursi, studije i dru-
ge planerske vizije, koji su u vreme izrade i
donošenja bili ispred svog vremena. Salon
će pratiti i odgovarajuće Stručno savetovan-
je na temu “(Ne) Ostvarene vizije”, da za
istoriju urbanizma na prostoru Srbije ostanu
zabeležena pregnuća urbanista za ostvarivan-
je harmoničnih odnosa u gradovima, selima i
u širem prostoru našeg okruženja.
Mihailo Medvedev
DaNS 51 | septembar 2005. | 43
istoriografija
Odjeci arhitekture
totalitarizma u Srbiji
Uticaj stranih totalitarnih političkih ideologija u srpskoj arhitekturi četvrte decenije XX veka
1 2
N
a istorijsku genezu srpske arhitek-
ture koju su stvaralački obeležile
generacije neimara od srednjeg
veka do danas, znatno su uticala
graditeljska shvatanja i metodi
preuzeti od stranih, prevashodno razvijenijih
kulturnih sredina. Prijemčiva za različite uticaje,
kao i za usvajanje određenih modela u defini-
tivnom obliku, srpska arhitektonska kultura je
uspela da izgradi osoben identitet, posebno
prepoznatljiv u oblasti sakralnog graditeljstva.
Poštujući strane autoritete koje su smatrali
legitimnim, veoma retko ksenofobični, srpski
graditelji su se uvek opirali politički obojenom
uplivu tuđih stručnjaka, odnosno agresivnom
nametanju određenih rešenja i ideologija svo-
joj sredini.
Sredinom četvrte decenije XX veka, a
naročito u poslednjim godinama pred napad
sila Osovine na Jugoslaviju, srpski neimari su se
našli pred svojevrsnim iskušenjem. Od njih se
očekivalo da nekritički prihvate arhitektonska
načela Novog nemačkog poretka, ili da slede
pravac umerenog monumentalizma u oficijel-
noj arhitekturi, karakterističan i za zemlje
demokratskog političkog ustrojstva. Neskloni
hipertrofiranim, pretećim formama super-
monumentalnih zdanja nacističke Nemačke,
odlučili su da nastave tradiciju akademističkog
eklekticizma, lišenog naglašenih totalitarnih
konotacija. Rizikujući marginalizaciju u evrops-
kim i regionalnim okvirima, glavnina stvaralaca
se opredelila za koncepciju umerenog mon-
umentalizma, odbacujući njegove represivne
44 | DaNS 51 | septembar 2005.
naznake, dok je manjina pronašla svoj interes
u delimičnom preuzimanju totalitarnih ideja i
oblika.
Upotreba arhitekture u političke svrhe
datira od vremena najstarijih institucija vlasti.
Takva praksa kulminirala je u nemačkom poret-
ku preuređenja Evrope u četvrtoj i početkom
pete decenije prošlog veka, svođenjem umet-
nosti na propagandističko sredstvo glorifi-
kacije državne politike. Ideološke i estetske
motive te instrumentalizacije, preduzete i u
fašističkoj Italiji, Japanu i SSSR-u, precizni-
je ćemo osvetliti osvrtom na njene istorijske
korene u modernoj epohi.
Poznato je da u odnosu na druge umet-
nosti arhitektura ostvaruje najveći i najne-
posredniji uticaj na čoveka, koji je sa njom u
neprestanom kontaktu. Arhitektonski objek-
ti, ne samo što odražavaju stavove ljudi koji su
ih napravili i ljudi za koje su sagrađeni, nego i
aktivno oblikuju ljudsko ponašanje. Od Vitruvija
do danas, vlada uverenje da građevine, prven-
stveno svojim spoljnim oblicima, neposredno
kontaktiraju sa publikom, izražavajući, osim
umetničkih preokupacija, određena politička
opredeljenja. Stepen te komunikacije, odme-
ren po volji naručilaca, vremenom se menjao.
Naročito su teoretičari marksističke orijentaci-
je isticali socijalno, političko i klasno značenje
određenih arhitektonskih sklopova, shvatajući
ih kao kondenzovane slike postojeće društvene
stvarnosti. Zvanična državna ili kontrolisana
arhitektura, uvek je, u većoj ili manjoj meri,
reprezentovala važeće društveno ustrojstvo.
U modernoj epohi takvu praksu su
legalizovali francuski teoretičari XVIII veka,
proklamujući načelo da arhitektura deluje na
posmatrača kao da mu se obraća, odnosno da
ona govori (Architecture parlante). Postavljene
su osnove programa retoričke arhitekture koja
komunicira ne samo sa kulturnom i političkom
elitom, već i sa najširim slojevima stanovništva.
Taj proces evoluirao je u epohi masovne kul-
ture druge polovine XIX veka, a instituciona-
lno i instrumentalno kulminirao u zemljama
totalitarnog uređenja u periodu između dva
svetska rata.
Stilski redovi postali su još krajem
XVIII veka znaci društvenog statusa i sim-
boli različitih ideologija. Ustaljeno je pravilo
izražavanja društvenih razlika u arhitekturi, u
kojoj više nije postojao zajednički imenitelj za
palatu nekog trgovca i običnu udžericu rad-
nika-proletera. Još se u Leduovim strogim
neoklasicističkim kolonadama sa pročelja kuće
direktora Solane i pariskih trošarina odražavao
ideal autoritarne vlasti. Njihovi divovski tos-
kanski stubovi, MarvinaTraktenberga su sa
pravom podsetili na postrojene čuvare nek-
og totalitarističkog režima. Buleove megalo-
manske vizije neoklasicističke uzvišenosti, uz
potonja Šinkelova i Klenceova zdanja, postale
su u razblaženoj formi arhitektonska norma u
nacističkoj Nemačkoj.
Građenje ustanova poznofeudalnih i
građansko-liberalnih establišmenata, doživelo
je procvat u drugoj polovini XIX i početkom
XX veka. U svesti najšire publike, njiho-
va monumentalna i reprezentativna arhitek-
tura, odslikavala je načela državne spoljne,
unutrašnje i kulturne politike. Bleštava zdan-
ja Vilhelminske epohe u Nemačkoj, Drugog
carstva u Francuskoj, Beča Franje Josifa i
Viktorijanskog razdoblja u Britaniji, okićena
plastičnom dekoracijom retoričkog karaktera,
i svojim dominantnim urbanističkim pozicijama
podupirala su značaj tadašnjeg legitimističkog
društvenog ustrojstva Evrope. Hijerarhizovanim
kompozicijama zavodljivog dekora, veličan je
status kvo u umetnosti, ali i u društvu, prido-
bijana podrška naraslog malograđanstva, uti-
cajnog sloja pseudobezbrižne belle epoque.
Setimo se koliko su monumentalne građevine,
različite stilske obrade, podignute duž bečke
Ringštrase u drugoj polovini XIX veka, očarale
mladog provincijalca Adolfa Hitlera, koji
je došao u austrijsku prestonicu da post-
ane neko. Od jutra do kasno u noć, zapis-
ao je povodom svoje prve posete, građevine
su mi uvek zaokupljale najveće zanimanje.
Mogao sam satima da stojim pred Operom,

satima netremice da posmatram Parlament;
čitav Ring bulevar izgledao mi je kao čarolija
iz ‘Hiljadu i jedne noći. Karl Šorske je s tim u
vezi primetio da je u svojim težnjama da post-
ane umetnik i arhitekta, Hitler brzo uvideo da
su Pravo i Kultura začarani svet u koji nije tako
lako ući. Nekoliko decenija kasnije, vratiće se
da bi pokorio sve ono što je Ring liberalne ere
predstavljao.
Ono što je u toj arhitekturi privlačilo pris-
talice strogih društvenih, moralnih i estetičkih
normi, a naročito zagovornike politike čvrste
ruke, je kult stroge hijerarhije sproveden
po načelima akademističkog eklekticizma.
Rustičnom obradom prizemlja naglašavana
je zatvorenost i ekskluzivnost u izgle-
du reprezentativnih zdanja, čime je skriva-
na njihova unutrašnja prostorna podela. U
upadljivoj podvojenosti arhitektonske obloge i
unutrašnjeg prostora, ogledao se konzervativ-
ni, aristokratski karakter oficijelnog akadem-
skog stila. Iz bezbednosnih i ideoloških pobu-
da, rustičnim prizemljem je naglašavana funk-
cija zgrade kao tvrđave savremenog legal-
izma i legitimizma. U sadejstvu sa gorn-
jim, takođe hijerarhijski koncipovanim zona-
ma čeone fasade, naglašavana je minornost
pojedinca pred nadređenim i otuđenim, priv-
ilegovanim zborom moćnika. Takva obra-
da javnih zdanja, u svedenoj formi primen-
jena u nacističkoj arhitekturi, jasno je stavlja-
la do znanja šta označava vlast u društvenim
sistemima XIX i XX veka, stečena uzvišenim
pravom, izabrana demokratski, voljom birača,
ili osvojena golom silom. Kao svojevrsna pred-
stava, akademistička arhitektura je bila spe-
ktakularna, monumentalna i dekorativna, čak
i u manjim građevinskim strukturama. Njen
retorički sklop, baziran na statičnim formama
i sređenom optičkom doživljaju, naglašavao je
dominaciju opšteg nad pojedinačnim, jedinst-
va nad različitošću, iskustva nad eksperimen-
tom, uzvišenog nad svakodnevnim, apsolut-
nog nad relativnim, legalnog nad revolucio-
narnim, ustanove nad jedinkom, reda nad
anarhijom.
Reforma arhitekture pokrenuta od pred-
stavnika Ar-Nuvoa i ranog funkcionaliz-
ma, odrazila se i na graditeljstvo oficijelnih
državnih zdanja. Stvorena je neobična spre-
ga između neoklasicističke, akademskim nor-
mama i političkim interesima predodređene
reprezentativnosti, i modernističkog prose-
dea, baziranog na jednostavnim geometri-
jskim oblicima, svođenju dekoracije, prime-
ni savremenih materijala i funkcionalnijih
rasporeda. Tu specifičnu pojavu u arhitektu-
ri sa početka XX veka, koja će doći do punog
izražaja u periodu između dva svetska rata,
istoriografi zovu Novom tradicijom. Reč je o
prelaznoj, stilski heterogenoj, prividno tranz-
itivnoj, istovremeno poluakademističkoj i
polumodernističkoj pojavi. Kompromisni kurs
njenih začetnika iz perioda pruskog klasiciz-
ma prve decenije veka, u sledećim periodima
su održali njihovi nastavljači - tvorci ogoljenog
totalitarnog klasicizma, dovoljno modernog
da izgleda savremeno, ali i dovoljno konven-
cionalnog da bude prijemčiv za najširu publi-
ku. Posle pompezne izgradnje monumentalnih
simbola kolonijalne vlasti u Nju Delhiju, Nova
tradicija je nakon ratne kataklizme došla do
izražaja u državama koje su se na istorijskoj
sceni pojavile kao nove ili samostalne, ili kod
onih koje su se uprkos velikih razaranja, pa i
ratnog poraza, konsolidovale i pripremale da
obeleže značaj svoje hiljadugodišnje kulture.
Može se zaključiti da je ekstremno nedemo-
koratski, hladan i ogoljen, reproduktivan vid
Nove tradicije obeležio oficijelnu arhitekturu
totalitarnih država između dva svetska rata,
uprkos određenom pomaku koji je ostvaren
na planu funkcije. Nova tradicija u supermon-
umentalnom obliku, sa upadljivim totalitarnim
konotacijama, u zemljama politički dirigov-
ane arhitekture, potiskivala je svaki drugi vid
građenja, za razliku od demokratskih država,
u kojima nisu sputavani poznoromantičarski
pokušaji stvaranja nacionalnih stilova, Ar Deko
ili modernizam Internacionalnog stila.
Upravljanju arhitekturom iz otuđenih,
svemoćnih političkih centara, suprotstavili su
se predvodnici avangardnih umetničkih prava-
ca, bliski idealima egalitarističkih levičarskih
pokreta. Međutim, veze futurista sa fašizmom
i nekih ekspresionista sa nacizmom, pokazu-
ju da različiti modernistički pokreti nisu ima-
li jedinstvenu ideološko-političku platfor-
mu. U osnovi kritička i prevratnička, politička
značenja moderne umetnosti izazvala su reak-
ciju autoritarnih konzervativnih snaga, koje su
tamo gde su vladale, otišle mnogo dalje od
tradicionalne netrpeljivosti prema novinama.
Totalitarni režimi između dva svetska rata,
ideološkim radom, ali i sredstvima prinude,
protivili su se avangardi, namećući zvaničnu
državnu i nacionalnu kulturu.
U nacističkoj Nemačkoj težilo se arhitektu-
ri saglasnoj ideološkim ciljevima države, nesa-
mostalnoj i propagandističkoj, uprošćenoj i
šablonski reproduktivnoj. Za razliku od Italije,
nije tolerisan racionalistički vid interpretacije
klasične tradicije, jer je bio previše apstraktan
i simbolizovao kosmopolitski karakter funkcio-
nalizma. Graditeljstvo je moralo da odražava
sliku hiljadugodišnjeg Rajha, da otelotvora-
va njegovu veličinu i snagu. Posle moderne
stereometrije i bezornamentalizma škole
Bauhaus iz prosperitetnog perioda Vajmarske
republike, zavladao je jezik monumentalnog
klasicizma, u hladnom, ogoljenom vidu, sa
upadljivim represivnim unutrašnjo-političkim
i ekspanzionističkim spoljno-političkim kono-
tacijama. Zahtevana je nacionalna, čisto rasna,
na medievalnoj germanskoj tradiciji zasnovana
koncepcija Hajmatstila, ali je istovremeno pod-
stican monumentalistički neoklasicizam, van-
vremenski orijentisan, srazmeran programu
večne dominacije Rajha. Stvorena je arhitektu-
ra dualističkog sadržaja, deklarativno okrenuta
savremenosti i budućnosti, a formalno i struk-
turalno bazirana na principima prošlosti. Novi
klasicizam u hipertrofiranom obliku, poten-
ciran je i zbog pragmatičnog demagoškog
stava da oslanjanje na antička grčko-rims-
ka dela izjednačava umetnost Trećeg Rajha
istoriografija
sa vremenom nemačkog paganstva, izvor-
nom epohom konstituisanja germanske naci-
je. Preuzimanje arhitektonskog jezika od
klasičnih prethodnika savremenih Arijevaca,
potvrđivalo je kontinuitet Novog nemačkog
poretka sa velikim izvornim kulturama. Time je
prekretnički značaj njegove istorijske misije bio
još više glorifikovan.
Modernističko nastojanje da se oblici sve-
du na apstraktne, učinilo je taj stil nepriklad-
nim za reprezentovanje državne moći i ide-
ologije. Svestan toga, ali i opasnosti od krit-
icizma avangarde, Hitler ukida školu Bauhaus,
kao centar subverzivne izopačene umetnos-
ti i arhitekture. Više od zvanične nauke i veo-
ma žive humanističke kulture nemačkih uni-
verziteta, ova škola je predstavljala krupnu
prepreku reakcionarnim procesima što ih je
nacizam nametao Nemačkoj.
Hijerarhizovani koncept nove klasicističke
arhitekture, istovremeno je konvenirao i
mnogim zastupnicima demokratskih načela,
levičarskim partijskim liderima i državnicima,
liberalnim monarsima, umerenim reformistima,
crkvenim prelatima, finansijskoj i vojnoj eliti
širom sveta. Monumentalni klasicizam postao
je adekvatan oblik pokazivanja monopolističke
uloge centralizovanog državnog aparata, kon-
solidovanog nakon iscrpljujuće svetske eko-
nomske krize. Ujedno je predstavljao i sim-
bol čvrstine otpora pred mogućim, odnosno
predstojećim ratnim opasnostima. Obnova kla-
sike u monumentalnom vidu, bila je, takođe, i
svojevrsni izraz oživljavanja klasicizma u umet-
nosti.
U svetlu protivrečnih procesa u globalnoj
arhitekturi trebalo bi posmatrati i uspon mon-
umentalizma u srpskom graditeljstvu. Srpski
arhitekti su čvrsto sledili svoju unutrašnju lini-
ju razvoja, u kojoj su se ocrtavala različita stil-
ska opredeljenja, kao izraz koegzistirajućih
kulturnih, a ne političkih ideologija. Jedni su
tražili sverešavajući, definitivni akademski stil,
eklektički građen na tradiciji različitih istori-
jskih stilova, dok su drugi naginjali afirmaci-
ji jednoznačnog nacionalnog stila. Treći su
bili prevratnički nastrojeni, obuzeti idejama
modernističke avangarde. Osim njih, postojala
je i četvrta, neradikalna struja srpskih graditel-
ja, sklona bizarnim ali i dopadljivim spojevima
različitih idioma, odnosno umerenoj recepci-
ji Ar Dekoa.
Akademizam se opravdano dovodi u
vezu sa unitarnim težnjama u politici i kultu-
ri Kraljevine Jugoslavije, jer je jedini mogao da
pomiri različite nacionalne interese etničkih
korpusa državne zajednice. Arhitekti usko
nacionalnog stilskog usmerenja, okrenu-
ti srednjovekovnim uzorima, transparent-
no su pokazivali svoje opredeljenje u kultu-
ri, podržavajući težnje ka ispoljavanju srpsk-
og identiteta u umetnosti, vekovima potiskiva-
nog u oslobođenim delovima novoosnovane
države. Modernisti, optuživani u to vreme
za levičarstvo, pre su težili modernizaciji
zaostalog srpskog društva, nego što su uni-
sono zastupali revolucionarne ili radikalne
političke ideje. Posle pogibije glavnog donato-
DaNS 51 | septembar 2005. | 45
istoriografija
3 4
ra akademističkog stila i nacionalnog sloga u
Marseju oktobra 1934. godine, modernizovani
akademizam postaje jedini relevantni stil
državnih zgrada. Poput mnogih drugih država
u jugoistočnoj i centralnoj Evropi, Jugoslavija
je, uprkos nepovoljne međunarodne pozici-
je i složenih unutrašnjih političkih prilika,
neočekivano počela da u arhitekturi poka-
zuje čvrstinu, primenjujući morfologiju Nove
tradicije. Međutim, istorijski sled događaja,
označen neuspehom njene diplomatije, brzim
porazom u aprilskom ratu i razdrobljavan-
jem zemlje, pokazuju da takva arhitektura nije
imala adekvatnu političku, a ni vojnu potporu,
koja bi joj garantovala opstanak.
Zahvaljujući arhitektima, u srpskoj Novoj
tradiciji monumentalnog smera prevladale
su umerene koncepcije ispoljavanja simbo-
la monolitne vlasti, bez izrazitih represivnih ili
pretećih konotacija. Oplemenjujući kompozi-
ciona i prostorna rešenja savremenog monu-
mentalizma osobenim umetničkim sklopovima,
estetičko nisu podredili propagandističkom.
Samo je neznatan deo te oficijelne produk-
cije, po pravilu umetnički najmanje vredan,
ostvaren u prestonici i regionalnim centri-
ma, podlegao uticaju totalitarnog programa.
Najveći deo takvih ideja, ostao je na papiru,
neostvaren i neafirmisan.
Monumentalizam je kao princip međuratne
Nove tradicije počeo da se javlja u srpskoj arhi-
tekturi još pre ekspanzije nacističkog Novog
poretka, o čemu svedoče građevine izvedene
u različitim stilovima. Lekovo Ministarstvo
Socijalne politike i narodnog zdravlja, projek-
tovano 1932, najavilo je uspon monumental-
izma u okviru akademističkog eklekticizma.
Strogi red stubova, ukomponovanih kao deo
monolitne strukture zida, obeležio je koncept
ovog državnog zdanja. Crkva Svetog Marka
na Tašmajdanu (1932-1939), izgrađena sa
evokacijama na Milutinovu Gračanicu, svo-
jim hipertrofiranim formama, postala je arhi-
tektonski simbol Beograda, ali i velikih gra-
diteljskih ambicija crkve, potvrđenim i mon-
umentalnom palatom Patrijaršije (1935).
Monumentalizam je obeležio i arhitektu-
ru Brašovanove Komande ratnog vazduho-
46 | DaNS 51 | septembar 2005.
plovstva u Zemunu (1935), lišenu atribu-
ta militantne ideologije, sa upadljivim remi-
niscencijama na ekspresionističku otvorenost
demokratičnog modernizma. Mermerna opla-
ta i stroga hijerahije koncepta Nestorovićeve
palate PRIZAD (1938-1940), to delo svrstavaju
u značajne primere srpske Nove tradicije.
Poetski nadgrađen modernistički monumen-
talizam, suptilno usađen u vojvođansku ravni-
cu, sa reliktima akademskog komponovan-
ja u hijerarhiji otvora i primeni unutrašnjih
dvorišta, obeležio je arhitekturu Dunavske
Banovine (1935-1940) u Novom Sadu Dragiše
Brašovana. Jugoslovenski paviljon na svets-
koj izložbi u Parizu (1937), arhitekte Josipa
Sajsela, predstavlja značajno ostvarenje
domaće recepcije modernizovanog neoklas-
icizma sa kraja tridesetih, priznato i u svetskoj
istoriografiji. Njemu se mogu pridodati beo-
gradske palate Penzionog fonda činovnika i
služitelja Narodne banke (1937-1939) Grigorija
Samojlova i Albanija (1938-1940), Branka
Bona, Milana Grakalića i Miladina Prljevića,
koje zaokružuju predratno razdoblje Nove
tradicije u Srbiji, ovaploćene i na poslovnim
zgradama. Pomenuti autori su monumental-
ni koncept prilagodili jednom tipično lokal-
nom, nedogmatičnom romantičarskom
porivu, obogativši ga dopadljivim kompozici-
jama oblika i detalja, kojima su nadmašili
izveštačenu arhitekturu Nemačkog novog
poretka i njegovih svetskih pandana. U man-
je uspešna, neskladna i preglomazna ost-
varenja srpske recepcije tog pravca, spadaju
Pošta 1 (1935-1937) Vasilija Androsova,
Pravni fakultet (1937-1940) Petra Bajalovića
i Ministarstvo građevina (1939-1942) Gojka
Todića u Beogradu. Ta dela, koliko svedoče o
kompromisnom karakteru njihovih autora, tol-
iko i pokazuju štetni uticaj arhitekture totali-
tarnih zemalja na smer predratnog srpskog
monumentalizma.
Totalitarni upliv kulminirao je u
predvečerje Drugog svetskog rata u srpskoj
arhitekturi. Nemački ekspanzionizam nije
predstavljao samo pretnju političkom integ-
ritetu Jugoslavije, već je ispoljen na kulturnom
planu, u podtekstu izložbi nemačke arhitek-
ture. Poznati su neskriveni pokušaji da se bit-
ni metodi nacističke arhitekture nature srpskoj
sredini kao vid kulturnog porobljavanja, posle
kog bi sledilo i političko. Brutalno negiran-
je prava jugoslovenskih naroda da na deliću
svoje teritorije, u Berlinu, izgrade ambasadu
po vlastitim shvatanjima 1939. godine, bilo je
kombinovano sa rafiniranim i već uobičajenim
metodama širenja nacističkog uticaja, kao što
je učestvovanje na internacionalnim konkur-
sima za značajne objekte i slanjem izložbi čiji
je propagandni karakter bio očigledan. Takvo,
politički motivisano nametanje metoda arhi-
tektonskog stvaranja jedne sile i jednog nar-
oda drugom, u duhu ideologije nove rase,
koja će urediti svet po sopstvenom modelu i
čija će arhitektura u novim, pridruženim kra-
jevima nositi isto monumentalno obeležje,
izazvalo je veliki otpor srpskih arhitekata.
Izgradnji Opere, a naročito u Olimpijskog sta-
diona na Kalemegdanu (1939-1941), prema
nacrtu Hitlerovog arhitekte Vernera Marha,
srpski graditelji su se odlučno suprotstavi-
li. Međutim, ubrzo su dalja političko-arhitek-
tonska “rvanja” Berlina i Beograda postala
bespredmetna. U aprilu 1941. godine počela
je invazija na Jugoslaviju. Bombardovanjem
Beograda i političkim razdrobljavanjem zem-
lje prekinut je prosperitetan period razvo-
ja srpske kulture, u kome je arhitektura dosti-
gla vrhunac dvema građevinama uzornog
strukturalističko-konstruktivističkog sklopa,
Državnom štamparijom (1933-1939) Dragiše
Brašovana i Dečijom klinikom (1933-1940) u
Beogradu Milana Zlokovića.
Može se zaključiti da je srpski odgovor na
pokušaje nametanja totalitarne evropske arhi-
tekture, uz malobrojna odstupanja, bio rezo-
lutno negativan i odbojan. Ta arhitektura je
bila registrovana, ali suštinski ignorisana kao
neprikladna srpskom etičkom i umetničkom
mentalitetu. Ni politička podrška uplivima te
arhitekture, koja je narasla u poslednjim pre-
dratnim mesecima, nije bila jednoznačna, a
ni jasno uobličena. Nemački nacistički i ital-
ijanski fašistički upliv ispoljen je fragmen-
tarno i parcijalno, kao dekadentni oblik Nove
tradicije, ali ne i kao sklop koji konvenira srp-
skoj kulturi. Prevashodno okrenuti arhitek-
turi prijateljskih zemalja, poput Francuske i
Čehoslovačke, otvoreni za priloge ruskih arhi-
tekata emigranata iz svoje sredine, srpski gra-
ditelji nisu razvijali čvršće veze sa nemačkim
arhitektonskim ustanovama ni u prosperitet-
no doba demokratske Vajmarske republike,
za razliku od zagrebačke, ljubljanske i sara-
jevske arhitektonske sredine. Hladni, oka-
menjeni akademizam neoklasicističkog tipa,
podređen uskim propagandističkim interesi-
ma neprijateljske nacističke države, odbijao je
srpske arhitekte. Štiteći integritet svoje struke i
nacije, dodatno su isprovocirali budućeg agre-
sora da se početkom aprila 1941. godine, svo-
jim bombama brutalno obruši i na njihova, za
nas, dragocena ostvarenja.
Aleksandar Kadijević

Odabrana literatura:
Ð. K. Argan, Odnos moderne umetnosti prema političkim
ideologijama, u: Studije o modernoj umetnosti,
Beograd 1982, 130-135; Z. Manević, Arhitektura i poli-
tika (1937-1941), ZLUMS 20, Novi Sad 1984; F. Borsi,
The Monumental Era, New York 1987; A. Milenković,
Arhitektura – horizonti vrednovanja, Beograd 1988; H.
Walter-Kruft, A History of Architectural Theory: From
Vitruvius to the Present, New York 1994; M. R. Perović
(prir.), Istorija moderne arhitekture 1 Koreni modernizma,
Beograd 1997; A. Mitrović, Vreme netrpeljivih, Podgorica
1998; K. E. Šorske, Fin-De-Siecle u Beču, Beograd 1998;
H. Arent, Izvori totalitarizma, Beograd 1998; R. Radović,
Savremena arhitektura – između stalnosti i promena ideja
i oblika, Novi Sad 1998; A. Kadijević, Ideološke i estetske
osnove uspona evropske monumentalne arhitekture u
četvrtoj deceniji dvadesetog veka, Istorijski časopis XLV-
XLVI, Beograd 1998-1999; Z. Manević (ur.), Leksikon srp-
skih arhitekata 19. i 20. veka, Beograd 1999; G. Polovina,
Tranzicija arhitektonske forme na primeru javnih zgrada
5
Beograda (rukopis magistarskog rada odbranjenog na
Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 2000.); M. Prosen,
Palata Penzionog fonda činovnika i služitelja Narodne
banke, GGB XLIX-L, Beograd 2002-2003; A. Stupar, Volja
za moć: rekonstrukcijom do vladarske katarze, DaNS
44, Novi Sad 2003; A. Ignjatović, Arhitektura kao dis-
kurs, DaNS 45, Novi Sad 2004; K. Frempton, Moderna
arhitektura – kritička istorija, Beograd 2004; A. Kadijević,
Estetika arhitekture akademizma (XIX-XX vek), Beograd
2005.
Ilustracije:
1 Arh. Pol Ludvig Troost, Dom nemačke umetnosti u
Minhenu, 1934.
2 Arh. Speer, Dvorište časti Nove kancelarije, 1938.
3 Arh. B. Nestorović, Prizad, danas Tanjug, Beograd,
1938-1940.
4 Arh. D. Leko, Ministarstvo socijalne politike i narodnog
zdravlja, Beograd 1932.
5. J.Sajsel, Jugoslovenski paviljon (1937), Pariz.
istoriografija
Reflections of foreign
totalitarian ideologies in
Serbian architecture of the
fourth decade of the 20th
century
The use of architecture in political purposes
dates back from the times of the oldest institu-
tions of power. Such a practice culminated in
the German order or re-arrangement of Europe
during the fourth and beginning of the fifth
decade of the last century by bringing art down
to promotional means of glorification of the
state politics. We shall enlighten more precisely
the ideological and aesthetic motives of such
instrumentalisation, which were undertaken
in the fascist Italy, Japan and USSR, by making
the review of its historical roots in the modern
epoch. As the principle of the New Tradition
between the two Wars, the monumentalism
started occurring in Serbian architecture even
before the expansion of the Nazi New Order.
The evidences of that are the buildings erected
in different styles. The building of the Ministry
of Social Politics and National Health, which is
the work of the architect Lek, designed in 1932,
announced the rise of monumentalism within
the academistic eclectics. A strict line of col-
umns, composed as a part of a monolithic wall
structure, marked the concept of this public
building. St. Mark’s Church at Tasmajdan (1932-
1939) was built with evocations to Milutin’s
Gracanica, with its hypertrophy forms and it
became an architectural symbol of Belgrade
but also of great architectural ambitions of the
Church, confirmed also by the monumental
palace of the Bishop’s Residence (1935). The
monumentalism also marked the architecture
of Brasovan’s War Air Force Headquarters in
Zemun (1935) that was deprived of attributes of
militant ideology with the visible reminiscences
to expressionistic openness of democratic mod-
ernism. The cover layer made of marble and
strict hierarchy of the concept of Nestorovic’s
PRIZAD Palace (1938-1940) put that work in
the group of significant examples of the Serbian
New Tradition. Poetically rewarded modernistic
monumentalism, built subtly into the Vojvodina
flatland, with the relics of academic compos-
ing in hierarchy of openings and application
of inner yards, marked the architecture of the
Danube Ban’s Residence (1935-1940) in Novi
Sad, which was designed by Dragisa Brasovan.
We could also add here the Belgrade palaces of
the Pension Trust Fund of the Public Clerks and
Employees of the National Bank (1937-1939) by
Grigorije Samojlov and Albania (1938-1940) by
Branko Bono, Milan Grakalic and Miladin Prljevic
that encircle the pre-war period of the New
Tradition in Serbia, which was also reflected on
business premises. The less successful, non-har-
monious and too big works of Serbian recep-
tion of this movement include the buildings of
Post Office 1 (1935-1937) by Vasilij Androsov,
Faculty of Law (1937-1940) by Petar Bajalovic
and Ministry of Construction (1938-1942) by
Gojko Todic in Belgrade. It could be concluded
that the Serbian reply to the imposing attempts
of the European totalitarian architecture, with
a few exceptions, was resolutely negative and
repulsive. Such architecture was registered,
but essentially ignored as inappropriate to the
Serbian ethical and artistic mentality.
DaNS 51 | septembar 2005. | 47
istrazivanja

Javni prostori obala naselja

Vojvodine
Tokom narednih brojeva DaNS će objaviti delove magistarskog rada arh.
Jelene Atanacković “Javni prostori obala naselja Vojvodine”, odbranjenog 10
maja 2005. godine kod mentora Prof. dr Ranka Radovića i Prof. dr Radomira
Folića na Arhitektonskom odseku Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu.
Tekst je skraćen i prilagođen za publikovanje u DaNS-u. U sledećim brojevi-
ma donosimo delove posvećene Senti, Apatinu i Novom Bečeju.

Uvodno razmatranje
Gradovi, u svojoj fizičnosti, predstavljaju
najviši stepen materijalizacije težnji i ideala
ljudske zajednice, i to ne samo u infinitezimal-
nom vremenskom periodu, nego posmatrano
retrospektivno, od samog njihovog nastan-
ka pa do sadašnjeg trenutka. Svaki od njih je
večito gradilište, više proces nego stanje, traj-
na dinamička kategorija, jednako kao i ljudsko
društvo po sebi. Brojne su teorije o gradu koje
su se oslanjale na pretpostavku da promene
u strukturi ljudskog društva, ekonomske i
političke zajednice i pravne regulative ima-
ju direktan uticaj na izmene fizičke strukture,
odnosno, da se gradovi menjaju isključivo kao
funkcija promena u društvu . Danas je sve
više teoretičara koji dozvoljavaju da izmena
morfologije grada može dovesti do direkt-
nih promena u strukturi socijalne zajednice,
do izmena tržišnih odnosa i ekonomske moći;
odnosno da je odnos čovek/grad i društvena
zajednica/grad uzročno-posledični odnos .
Sa razvojem tehnologija i general-
nim napretkom ljudske civilizacije, umesto
nekadašnjih gradova-država, ili regionalnih
(državnih, nacionalnih) mreže gradova, struk-
turiranih u određenim hijerarhijskim odnosi-
ma, danas se govori o globalnoj mreži gra-
dova u otvorenoj tržišnoj trci. Velike političke
konglomeracije (EU, SAD), razvile su značajan
broj standarda i pravnu regulativu koja definiše
budući razvoj gradskih morfologija u okvirima
koncepta održivog razvoja, i koji su primenjivi
na njihove uticajne teritorije. U okviru regulati-
va tih sistema insistira se, pre svega, na region-
alnom identitetu, odnosno na istorijskom i
kulturnom nasleđu kao okosnici održivog raz-
voja. Ovaj aspekt jasno govori da potencijali i
perspektive razvoja nisu isključivo povezani sa
stepenom ekonomske i političke moći, te da je
metodologiju i teorijske principe primenjene
u razvijenim društvima u velikoj meri moguće
preneti i na društva/ gradove u razvoju.
Kratkom analizom istorije grada, u smis-
lu tri predložene komponente analize Kevina
Linča, odnosno: identiteta, strukture i značaja
, a u cilju utvrđivanja osnovnih uticajnih fakto-
ra transformacija urbanih struktura, može se
pokazati da je većina svetskih gradova geo-
grafski pozicionirana u bliskoj vezi sa vode-
nom površinom ili vodenim tokom. Odavde je
saglediv neporecivi značaj obalskih područja
kroz čitavu istoriju grada, pre svega kao
područja proizvodnje, transporta, navigacije,
pa i sportskih i društvenih aktivnosti .
Dalja analiza razvoja pokazuje da se grad-
ska struktura velikog broja, pre svega evrop-
skih gradova, zasniva se na brižljivo planiranoj
mreži javnih gradskih prostora, kao okosnici
javnog života i generatoru daljeg društvenog,
političkog, ekonomskog, a onda posledično i
fizičkog razvoja.
Veza ova dva ključna strukturna elemen-
ta fizičnosti grada, obale i javnog prostora, nji-
hovog paralelnog, a vrlo često i integralnog
razvoja, i to na primerima gradova Vojvodine,
jeste osnovna tema ove studije, i to u cilju
uspostavljanja novih kriterijuma za procenu
pravaca budućeg razvoja i mogućih ekonom-
skih i društvenih rezultata. Mreža gradova
Vojvodine je posmatrana sa dva nivoa istovre-
meno: kao zbir jediničnih ljudskih zajednica i
fizičkih struktura, i kao sistem koji karakterišu
određene prostorne sličnosti. U okviru ova dva
pravca, istraživane su teme karaktera mesta,
šireg područja i pojedinačnih naselja, te “javna
slika” obalskih područja Vojvodine.
Savremene tendencije razvoja i revitalizaci-
ja obalskih područja u ovoj studiji nisu anal-
izirane samo kao procesi fizičkih obnavljanja
urbanih fragmenata u obalskim područjima,
već kao specifična tema gradskog prostora,
više kao mogući koncept razmišljanja o sveo-
buhvatnoj obnovi gradova.
Obale Vojvodine ovde zapravo predstavl-
jaju laboratoriju za istraživanje odnosa fizičke
strukture i javnog života, odnosno, načina na
koji se “iskustvo života u gradu odražava na
ljudske veze i čovekovu ličnost” . Društvene
energije grada, kreativnost, memorija, iden-
titet jesu plemenit način da se pojedinac-
građanin zaštiti od puke stvarnosti, od «grad-
ske arene» , a da i dalje ostane učesnik «grad-
ske scene», odnosno, dozvoljavaju da grad,
iz mesta pasivne potrošnje, postane kulturna
arena sa mnoštvom fleksibilnih aktivnosti.
Istraživanje obala naseljenih mesta u
cilju razumevanja njihovog postojećeg stan-
ja i mogućeg razvoja, kao prioritet postav-
lja uvid u istoriju prostora. Razlozi ovome
leže u činjenici da je razvoj obale, vrlo često,
paradigma razvoja čitavog naselja. Izuzetno
značajna tema ovde jeste i uvid u demo-
grafiju, sociološke aspekte, ekologiju, privre-
du i ekonomiju, političko uređenje, pa i u
psihološku percepciju prostora konkretnog
naselja. Ovakva istraživanja su, po svojoj priro-
di izuzetno kompleksna, jer urbane obale jesu
prostori gde je moguće zapaziti izuzetno veliki
broj uticajnih faktora, gde se sva društvena
kretanja, tehnološki napredak i izmene orijen-
tacije privrednih delatnosti očitavaju u svom
apsolutnom iznosu, što nije obavezno slučaj
sa drugim gradskim strukturama.
Intenzivni razvoj obalskih područja od
1965. godine, pre svega u Evropi, zatim u SAD
i Kanadi, a u nešto manjoj meri i u Australiji,
Aziji i Africi, može se posmatrati jednako na
primerima razvijenih sredina, kao i sredina u
razvoju. Na globalnom planu, razlozi za ovo
ponovno promišljanje obala leže pre svega u
dislokaciji industrijskih postrojenje iz obalskih
područja, koje je direktna posledica promene
u organizaciji vodenog saobraćaja i razvoju
tehnologije. Kako pokazuju brojna istraživanja,
rezultati ovih rekonstrukcija i revitalizaci-
ja su u najvećem broju slučajeva više nego
zadovoljavajući. Na teritoriji Srbije i Crne Gore,
poslednja decenija XX veka mora se razmatra-
ti kao specifičan period, netipičan za analizu
razvoja u sferi građene sredine.
Nova integracija zajednice i razvoj socijalnog,
javnog života grada, svakako su dominantni
rezultati, dok u njihovoj pozadini najčešće leže
nova ekonomska moć, nova radna mesta i
razvoj gradske privrede.
Obale su vrlo često pozicionirane u
samom centru gradske strukture i upravo iz
ovog razloga, njihova revitalizacija, ukoliko je
pažljivo planirana, predstavlja proširenje zone
skupog građevinskog zemljišta i novu distri-
buciju komercijalnih sadržaja. Ovakvi poduh-
vati ostaju u domenu osnovnih pretpostav-
ki koncepta održivog razvoja, jer ne podra-
zumevaju dodatno zauzimanje poljoprivred-

48 | DaNS 51 | septembar 2005.


nog zemljišta od strane graditelja, povećavaju
kvalitet života građana, i kao imperativ pret-
postavljaju čišćenje vodene površine ili vode-
nog toka i njihovog korita.
Kako se gradovi Vojvodine, već neko-
liko decenija nalaze u svojevrsnoj ekonoms-
koj krizi, gde građevinskim tržištem najčešće
vladaju koncepti kratkoročnog planiran-
ja i brzog obrta kapitala (što jeste general-
na karakteristika regiona u razvoju), novo
promišljanje obalskih područja Vojvodine, kao
skupa elemenata i kao sistema, može ukazati
na moguće pravce razvoja. Rezultati ovakvog
pristupa bi mogli da, osim ekonomskog razvo-
ja kao izuzetno važne kategorije za dalji raz-
voj celokupne fizičke strukture, dovedu do
potpuno novog kvaliteta gradskog života,
nove integracije društvene zajednice, novog
tumačenja (ili uspostavljanja) identiteta, kara-
ktera mesta. Primeri iz vojvođanskih nasel-
ja, koji su dalje u tekstu razmatrani, govore u
prilog ovakvoj tezi.
Sam termin “javni prostor”, odnosno, “javno
mesto”, relativno je nov u teoriji urbanizma,
“malo upotrebljavan, odgovara više pomeran-
ju značenja nego pomodarstvu” . Javni prostor,
kao pojam, odslikava želju za obnovom urban-
ih kvaliteta istorijskog grada i uređenja pros-
tora i javnog gradskog života u prošlosti, ali
u duhu savremenog doba, dakle prilagođeno
današnjim ekonomskim, društvenim i
urbanističkim kretanjima. Primarno, ovo je
prostor otvoren za sve (dostupan svim soci-
jalnim strukturama stanovništva), ali takođe i
kao “prazan prostor “tvorac napetosti” između
elemenata kostura i kao prostor komunikaci-
je (razmene, sučeljavanja, susreta, kretanja,
reklama, informacija” i na kraju, kao prostor
za predstavljanje vrednosti, simbola, znakova
urbane kulture.”
Fizičnost, morfologija javnog prostora
često su polazište mnogih istraživanja, i to
naročito na planu utvrđivanja vrednosti nekog
konkretnog ambijenta u konkretnom vremen-
skom preseku. Ovakav pristup vođen je prin-
cipom posmatranja prostora kao sistema ele-
menata, koji je moguće razložiti na konačan
broj podsistema i tako deduktivno utvrdi-
ti osnovne vrednosti, tj. prvi stupanj značenja
istrazivanja
fizičkog prostora. On istovremeno pretpostav-
lja relativnu inertnost promena gradskog pro-
stora i ljudskog društva, odnosno apsolutni
kontinuum potrebe čoveka da pripada socijal-
noj strukturi kakva je grad, i da u okviru sada
tog, gradskog prostora, svoje potrebe materi-
jalizuje na način koji je nezavisan od vremen-
ske koordinate.
Pristup koji je ovde usvojen jeste prist-
up problemu javnih prostora kao integral-
nom fenomenu, koji se u osnovi bazira na
psihološkoj percepciji, proizašloj iz psihološke
potrebe čoveka za pripadnošću i pronalaženju
ličnog identiteta kroz psihologiju grupe.
Odnosno, pod javnim gradskim prostorom
podrazumevaće se ona teritorija gradskog
zemljišta koja podstiče socijalni život grada,
koja doprinosi osećanju zajedništva stanovni-
ka i definisanju prostornog i psihološkog iden-
titeta grada kao strukture, a kroz kolektivnu
prostorno-društveno-istorijsku, pa i arhitek-
tonsku memoriju, i čiji je primarni socijalni i
ambijentalni (percepcijski) kvalitet moguće
analizirati kroz fizičnost, morfologiju, arhitek-
tonske i urbanističke strukture, jednako kao i
DaNS 51 | septembar 2005. | 49
istrazivanja
kroz svakodnevnicu građana-korisnika pros-
tora.
Interpretacija istorijskog razvoja
javnog prostora na obalama u
okvirima evropskog grada
U okvirima istorijata obalskih područja evrop-
skog grada, moguće je prepoznati nekoliko
prelomnih tačaka, uslovljenih izmenama u
tehnikama ratovanja (prestanak potrebe za
odbrambenim zidinama srednjevekovnog
grada), razvojem pojedinih vidova saobraćaja
(otvaranje vodenih puteva, oko 1700. godine),
napredovanjem industrije početkom XIX veka
i konačno, razvojem novih tehnologija i pret-
varanjem starih industrijskih zona nove grad-
ske centre, od 1970. godine do danas. U ovom
pogledu, na obalama gradova drugih kontine-
nata prepoznaju se nešto različite faze razvoja.
Obale evropskih gradova tokom istori-
je nisu predstavljale javne gradske prostore u
najužem smislu (trgove, pešačke ulice, pjacete,
skverove), već su pretežno bile namen-
50 | DaNS 51 | septembar 2005.
jene različitim formama privrednih aktivnos-
ti (proizvodnja, trgovina). Sa druge strane,
ove aktivnosti jesu osnovni generatori soci-
jalnog života grada (od antičkih agora sve do
XX veka). Dakle, iako su retki primeri istori-
jskog razvoja neke od osnovnih tipologi-
ja javnih gradskih prostora u priobalju (osim
u slučajevima gradova koji su morfološki u
potpunosti integrisani sa vodenim tokom
ili vodenom površinom, kakva je Venecija ili
Amsterdam), može se reći da obale jesu pred-
stavljale područja intenzivnih socijalnih inter-
akcija. Ovakva urbana memorija predstavlja
osnov za planiranje javnih prostora na obala-
ma u proteklim decenijama.
Na osnovu detaljnog razmatranja kriter-
ijuma analize predloženih u literaturi orijen-
tisanoj ka analizi javnih gradskih prostora
i gradske morfologije, ali uz modifikacije
saglasne specifičnostima vojvođanskih nasel-
ja i hidrografskih prilika, definisan je sistem
kriterijuma analize javnih prostora obala nas-
elja Vojvodine. Sistem je strukturiran u neko-
liko osnovnih grupa, pri čemu različiti tipo-
vi vodenih površina (reka, kanal primarnog
sistema kanalske mreže, sekundarni/ tercijar-
ni kanali, jezero, potok), formiraju neku vrstu
prirodne podele obala, koja nije tretirana kao
zaseban kriterijum.
Prva grupa kriterijuma odnosila bi se
na stepen utvrđenosti obale, odnosno, na
prisutnost građevinskih elemenata u funkciji
odbrane od poplava, gde se razlikuju: obale
sa izgrađenom obaloutvrdom i odbrambenim
nasipom (na celom potezu, ili samo delimično,
obale sa izgrađenim odbrambenim nasipom i
nebranjene obale.
Druga grupa kriterijuma odnosi se na
karakteristike fizičke strukture gradskog pri-
obalnog pojasa, i to u pogledu: morfologi-
je i dimenzije blokovskih struktura, veličine
parcela kao i gustine izgrađenosti i drugih
urbanističkih parametara lokacije.
Treća grupa kriterijuma odnosi se na kara-
kter uređenja priobalnog pojasa, u smislu
pejzažnog uređenja, gde se mogu razlikovati
obale prirodnog pejsaža i obale kombinova-
nog “kulturnog pejsaža”.
U pogledu povezanosti obalskog pojasa
sa urbanom matricom, odnosno, lokacije obal-

skog područja u odnosu na celokupnu fizičku
strukturu naselja, moguće je grubo izdvojiti
tri osnovne tipologije, sa beskonačnim nizom
prelaznih formi: obalska zona je pozicionira-
na centralno-tok »proseca« gradsku strukturu;
obala definiše granicu urbane matrice; naselje
se razvijalo “u kopno”; obala je pozicionirana
tangencijalno u odnosu na urbanu matricu.
Kriterijumi prisutnosti kompaktnog fasad-
nog platna orijentisanog ka vodenoj površini:
obale sa uočljivim kompaktnim uličnim fron-
tom, proizašlim iz čvrste blokovske strukture i
obale “rasutog” tipa, objekti su orijentisani na
raznorodne načine, tradicionalni urbani blok
nije uočljiv.
Distribucija arhitektonskih programa u obal-
skim područjima uočljiva je u tri osnovna prav-
ca: obale sa isključivo stambenim objektima,
obale sa objektima mešovitih namena i obale sa
isključivo nestambenim programima.
U pogledu prisutnosti javnih gradskih
površina, razlikuju se: urbane obale sa definisan-
im javnim gradskim prostorima, različite mor-
fologije, urbane obale zauzete od strane privat-
nih vlasnika (ilegalna gradnja) i urbane obale
istrazivanja
koje su teritorijalno u vlasništvu grada, ali se nisu
razvile kao prostori susreta.
Saobraćajnice u priobalnom području, na
osnovnom nivou, planirane su na sledeće načine:
drumska saobraćajnica prati vodeni tok, i tako
stvara fizičku barijeru između grada i vodene
površine; drumska saobraćajnica ne prati vodeni
tok, prilazne saobraćajnice su približno upravne
na liniju obale; drugi tipovi saobraćaja u prio-
balju, kao i kombinovani tip.
U smislu distribucije zelenih površina: obale
sa autohtonim biljnim vrstama, neuređeno zele-
nilo, parkovski uređene obale i kombinovani
tip. Arhitektonski tretman specifičnosti lokacije,
ogleda se u stanju da su: u obalskom području
prisutni objekti čija morfologija, likovni pristup i
metode građenja jasno ukazuju na geografsku
pripadnost; u obalskom području prisutni objekti
čija morfologija, likovni pristup i metode građenja
ne ukazuju na geografsku pripadnost .
Na osnovu ovih kriterijuma, u daljim tek-
stovima, izvršena je analiza javnih prostora tri
naselja u Vojvodini: Senta, Apatin i Novi Bečej.
Jelena Atanacković
DaNS 51 | septembar 2005. | 51
istrazivanja
Atlas narodnog graditeljstva Srbije
Z
abrinjavajuća činjenica da narodno
graditeljstvo – kao najugroženiji deo
kulturnog nasleđa Srbije – ubrzano i
trajno nestaje, podstaklo je stručnjake
Republičkog zavoda za zaštitu spo-
menika kulture da izrade strateški program
njegove sistematske zaštite. Višegodišnji pro-
jekat “Atlas narodnog graditeljstva Srbije”
započet je 2003. godine. Zadatak projekta je
da istraži teritoriju Srbije i da evidentira i doku-
mentuje najvrednije objekte narodnog gra-
diteljstva, čime bi ovaj deo fonda kulturnog
nasleđa Srbije dobio svoj registar. Objekti koji
ispunjavaju kriterijume primarne valorizacije
snimaju se fotografski i tehnički, i dokumen-
tuju istorijsko-deskriptivnom građom. Podaci
se prikupljaju na osnovu uniformnog upitnika
i zajedno sa tehničkom i foto dokumentaci-
jom čine njegov dosije. Ovim će se ustano-
viti realna i potpuna tipološka slika narodnog
graditeljskog nasleđa Srbije i ostvariti pregled
najvrednijih objekata. Na osnovu precizne slike
52 | DaNS 51 | septembar 2005.
stanja fonda narodnog graditeljskog nasleđa,
kao metodološki najispravnijeg postupka,
formiraće se dugoročni planovi za njegovu
potpunu i adekvatnu zaštitu. Obradom doku-
mentacije, analizom i daljom valorizacijom
odrediće se najvredniji objekti koji će biti prav-
no utvrđeni za nepokretna kulturna dobra.
Cilj projekta je – pored zaštite kroz izra-
du dokumentacije i utvrđivanja pravnog sta-
tusa – stvaranje elektronskog registra svih val-
orizovanih objekata narodnog graditeljstva,
kao i rad na popularizaciji zaštite ovog dela
kulturne baštine, što će uticati na stvaranje
povoljne klime za ulaganje u njihovu tehničku
zaštitu. Saradnja sa lokalnim zajednicama
dovela je do prvih rezultata na teritoriji neko-
liko opština koje su uložile napor i sredstva
za fizičko očuvanje najugroženijih i najvredni-
jih primera. Savremena konzervatorska prak-
sa pokazala je da lokalna zajednica predstavl-
ja važan faktor u očuvanju kulturnog nasleđa,
odnosno, da bez uključenja lokalne zajednice
u očuvanje kulturnog nasleđa nema valjane
zaštite. Svođenje zaštite isključivo na državnu
obavezu, kao relikta dirigovanog društva,
neefikasno je i prevaziđeno. Kulturno nasleđe
je dobro od opšte društvenog značaja, pa je i
logično da se u njegovom očuvanju angažuju
svi nivoi društva.
Edukacija stanovništva, prvenstveno vlas-
nika objekata, kao i edukacija studenata arhi-
tekture i etnologije, takođe su bitni aspekti
savremene zaštite i jedan od ciljeva pome-
nutog projekta. Edukacija se obavlja direktno
na terenu (kroz praktičan rad na tehničkom
snimanju), u okviru nastavnih kurseva na
Fakultetima (teorija zaštite, sa težištem na
savremenim konzervatorskim principima), kao
i kroz popularizaciju narodnog graditeljsk-
og nasleđa putem organizovanja izložbi,
uključivanja u sredstva javnog informisanja,
izradom propagandnog materijala i slično. Prvi
pozitivni rezultati su već vidljivi: više studena-
ta Arhitektonskog fakulteta izabralo je teme
 istrazivanja

iz narodnog graditeljstva za izradu diplomskih posmatrati narodno graditeljstvo samo kao tavili rad antropogeografa, baveći se njime
radova, interesovanje studenata etnologije za tehničku disciplinu ili prostu folklornu pojavu. kao kulturnim fenomenom. Pored etnologa u
ovu oblast narodnog stvaralaštva raste i, što je Naprotiv, potrebno ga je sagledati kao sub- zavodima za zaštitu spomenika kulture, nar-
još važnije, povećava se želja vlasnika objekata limaciju prirodnih, društvenih i antropoloških odnim graditeljstvom bavili su se i stručnjaci
da ih očuvaju i zaštite od propadanja. uslovljenosti, odnosno, kao proizvod njihovih sa Etnološkog instituta, Filozofskog fakulteta i
uzročno-posledičnih relacija. Manifestno folk- etnolozi zaposleni u muzejima širom Srbije.
Istorijat zaštite narodnog lorno obeležje mora se produbiti i objasni- Interesovanje za izučavanje autentičnog
ti kao materijalizovan izraz ljudskog duha i narodnog neimarstva naročito je pojačano
graditeljstva
društvenih zakonitosti i uslovljenosti. Tek tako na prelomu XIX i XX veka, kada nova gen-
narodno graditeljstvo dobija svoju punu vred- eracija arhitekata školovanih na novoosnova-
Narodno graditeljstvo je najčešće defini-
nost koja ima značaj odlike identiteta zajed- nom Arhitektonskom fakultetu, kao i gener-
sano kao arhitektura sa raznim atributi-
nice. Zato i ukazivanja na činjenicu da se nje- acija starijih graditelja, potencira značaj ove
ma – seoska, folklorna, tradicionalna, rural-
govim uništavanjem vrši obezduhovljenje i vrste nasleđa koje bi postalo ključna inspi-
na, arhitektura anonimnih majstora ili “arhi-
gubi identitet zajednice, dobijaju pun smisao. racija za stvaranje autentičnog nacional-
tektura bez arhitekata”. Narodno graditeljst-
Interesovanje za narodno graditeljst- nog stila, suprotstavljenog “okorelom” aka-
vo je termin za neakademsku, samorodnu
vo javilo se kao posledica duha romantizma demizmu. Kao prvi predstavnici ovih tenden-
arhitekturu, određenu obeležjima podneblja.
i probuđene svesti o spoznaji nacionalne kul- cija, pored već priznate generacije Hanzenovih
Možda bi s toga naziv arhitektura podneblja
turno-istorijske prošlosti i njenim vrednostima đaka, izdvajaju se arhitekti Dragutin Medenjak
najpribližnije objasnio smisao reči vernakular-
kao izvoru nove kreativnosti. Najveću zaslu- Inkiostri i Dimitrije Leko u svojim prvim teor-
na (engl.: domaći, mesni, domorodan), dan-
gu u proučavanju narodnog graditeljstva ima ijskim stavovima na temu značaja etnografi-
as najčešće upotrebljavane odrednice za ovu
znameniti naučnik Jovan Cvijić, čije delo je i je za savremeno stvaralaštvo. U pogledu izve-
vrstu graditeljskog nasleđa. To je arhitektura
danas osnov za bavljenje ovom temom. Kao denih objekata, najistaknutije mesto pripada
iskustveno-predajnog karaktera. Nastala kao
pokretač antropogeografske škole, i drugih arh. Branku Tanazeviću.
plod egzistencijalnih potreba, ona se razvi-
nauka koje su se iz nje razvile, on je pokrenuo Između dva rata, narodno ili, kako se
jala i usavršavala u skladu sa njima, a na osn-
rad na proučavanju antropogeografskih oblas- paralelno nazivalo, folklorno graditeljstvo
ovu shvatanja i mogućnosti njenih graditelja i
ti i usmerio istraživanje i na kuću, i na naselje, privlači još veću pažnju arhitekata beograd-
naručilaca. To je razlog što narodno graditeljst-
u kontekstu njihovih etnografsko socioloških ske škole arhitekture, koji u njemu i dalje traže
vo predstavlja svedočanstvo prošlosti običnog
odlika. Koristeći svoje ogromno iskustvo, znan- podstrek i podlogu za kreiranje modernog
čoveka, sagledano u kontekstu društveno-
je i odličnu moć zapažanja, on je prvi ustan- nacionalnog stila. Tako se u programu škole
istorijskih zbivanja i privredno-ekonomskih
ovio tipologiju narodnog graditeljstva i nas- pojavila inicijativa da se razni tipovi modernih
odnosa. Ono odražava porodičnu organizaci-
elja, ne samo Srbije, već i Balkana. Osnov za profanih građevina projektuju u duhu novo-
ju, društveni status, način i vrstu privređivanja,
tipologiju bile su arhitektonske odlike objeka- propagiranog srpsko-vizantijskog stila. Među
shvatanje korisnika, verovanja, običaje,
ta svrstanih prema geografskom rasprostiran- arhitektama koji su se najviše istakli u razra-
omiljene uzore, shvatanja lepog... Naravno,
ju, prema kojem se izdvajaju tri osnovna tipa: di projekata baziranih na folkloru izdvajaju
vrednost narodnog graditeljstva može se uočiti
dinarska brvnara, moravska kuća i panons- se Momir Korunović i Branislav Kojić, čiji rad
i u tehnici gradnje i obrade materijala, duho-
ka kuća, kao i njihovi varijeteti koji su se javi- u godinama posle rata, o seoskoj arhitekturi
vitosti pojedinih graditeljskih rešenja i lepoti
li kao međuuticaji, faze razvoja, pa i posledi- i rurizmu, predstavlja nezaobilaznu lektiru u
ukrasa, estetici izraženoj čovekomernom pro-
ca porekla majstora. Cvijićev rad predstavlja i proučavanju ove oblasti. Poseban značaj kako
porcijom, u skladu sa prirodnom sredinom.
danas osnov za istraživanje i proučavanje nar- u izučavanju, tako i u projektovanju u duhu
Međutim, posebnost narodnog graditeljstva,
odnog graditeljstva i rurizma. Njegovi učenici baziranom na narodnoj arhitekturi, ima arh.
iz kojeg proizlazi njegov značaj, upravo je u
i sledbenici nastavili su rad na sistematskom Aleksandar Deroko. Rad pomenutih arhiteka-
tome što ga odlikuju vrednosti definisane kao
prikupljanju građe o seoskoj kući i okućnici
neopipljive, jer majstor u svoju gradnju samim
koja je objavljena u Srpskom etnografskom Ilustracije:
činom građenja nesvesno ugrađuje istori- 1 Kuća u Bačkoj Topoli
zborniku. Posebnu ulogu u proučavanju nar-
ju života običnog čoveka. Zato nije dovoljno 2 Konak u Miokovcima, opština Čačak
odnog graditeljstva imaju etnolozi koji su nas- 3 Kuća u Karanovci, opština Varvarin

DaNS 51 | septembar 2005. | 53

istrazivanja
ta nastavile su njihove kolege i učenici Jovan
Krunić, Dobrosav Pavlović, Ranko Findrik,
Zoran Petrović (poznat po crtežima – doku-
mentovanju narodnog graditeljstva), Božidar
Petrović (poznat po transponovanju elemena-
ta narodne arhitekture u savremeno projek-
tovane objekte).
Organizovan rad na zaštiti narodnog gra-
diteljstva započet je osnivanjem službe zaštite,
po završetku Drugog svetskog rata, čiji je nuk-
leus bilo Odeljenje za zaštitu spomenika kul-
ture pri Umetničkom muzeju u Beogradu.
Ne ulazeći detaljno u začetke i mene koje su
zadesile službu zaštite tokom “dinamičnih
društvenih promena”, dovoljno je reći da je
1947. godine osnovana Republička ustanova
zaštite, današnji Republički zavod za zaštitu
spomenika kulture Srbije. Godine 1950. osno-
van je i Savezni institut, koji je nakon dvade-
setdve godine rada pripojen Republičkom
zavodu za zaštitu spomenika kulture. Dalji raz-
voj mreže širio se preko Pokrajinskih ustanova
zaštite, Vojvodine i Kosmeta, a potom region-
alne mreže Srbije, što traje do naših dana.
Već 1945. godine narodno graditeljstvo dobi-
ja status nepokretnog etnografskog spomeni-
ka, a 1946. prvi kulturno-istorijski spomeni-
ci stavljeni pod zaštitu bili su oni koji spadaju
u narodno graditeljstvo (Dositejev licej, Konak
kneginje Ljubice, konak u Topčideru, Kafana
“?”). Izuzmemo li Savezni institut koji se,
osim teoretskih radova, u okviru Srbije bavio
dokumentovanjem narodnog graditeljstva
na Kosovu i Metohiji, predmet interesovan-
ja republičke službe zaštite bili su reprezen-
tativni primeri narodnog graditeljstva vezani
za najznačajnije istorijske ličnosti ustaničke
Srbije i crkve brvnare. Može se konstatovati
da je početni zamah u zaštiti narodnog gra-
diteljskog nasleđa polako jenjavao i pored
širenja službe i sporadičnih zahvata na njego-
voj zaštiti. Delovanje u zaštiti narodnog gra-
diteljskog nasleđa karakterišu lični rezulta-
ti pojedinih stručnjaka bez utemeljenja siste-
matskog rada na njemu. Među istaknute
stručnjake koji su posebno doprineli razvo-
ju zaštite narodnog graditeljstva treba pome-
nuti Nadu Pešić Maksimović, prvog etnologa
konzervatora u zaštiti nepokretnih kulturnih
dobara i magistra iz ove oblasti, arhitek-
te Dobrosava Pavlovića koji je doktorirao na
temu crkava brvnara i arhitekte Ranka Findrika,
dobitnika Oktobarske nagrade za arhitekturu
za ostvarenje etnoparka Sirogojno.
Pored obavljenih konzervatorskih rado-
va na nizu objekata narodnog graditeljstva
i pokušaja podizanja nekoliko etno-parkova,
(Tulba - Požarevac; Šumarice - Kragujevac;
Sovljak - Bogatić; Vladimirci i znamenito mes-
to Tršić), od kojih je jedino zaživelo Sirogojno,
i to kao Muzej narodne arhitekture, nije
učinjen značajniji pomak na zaštiti ove vrste
kulturnih dobara Kao dokaz ove tvrdnje može
da posluži poređenje sa okolnim zemljama –
Bugarskom, Grčkom, Rumunijom, Mađarskom,
54 | DaNS 51 | septembar 2005.
pa i Albanijom.
Do danas je utvrđeno oko 350 objeka-
ta narodnog graditeljstva za nepokretna kul-
turna dobra-spomenike kulture, dok oko 20
utvrđenih prostornih kulturno-istorijskih celi-
na takođe sadrže i objekte tradicionalne arhi-
tekture. Međutim, veliki broj pravno zaštićenih
spomenika je srušen ili u potpunosti devastiran.
Za preko 30% utvrđenih spomenika kulture ne
postoji kompletna dokumentacija. Analizom
istraženosti terena, utvrđeno je da je veći
deo ruralne teritorije Srbije (više od polovine
opština) delimično ili u potpunosti neistražen.
Posledica toga je paradoksalna situacija da se
najveći broj pravno zaštićenih objekata narod-
nog graditeljstva nalazi u gradskim sredinama
umesto u selima, gde ih je logično i očekivati.
Naravno, posledica je i nedovoljno poznavan-
je spomenički vrednog fonda, nerazvijena i
nepouzdana tipologija, nedovoljno izgrađena
valorizacija, što je skupa doprinelo nedovoljnoj
afirmaciji narodnog graditeljskog nasleđa ne
samo u široj, već i stručnoj javnosti. Odraz
toga je primena nejednakog vrednosnog
sistema prema zaštiti narodnog graditeljskog
nasleđa u odnosu na zaštitu nepokretnih kul-
turnih dobara drugih epoha, i pored njihove
zakonske izjednačenosti. Nedostatak profe-
sionalne podrške kada je u pitanju zaštita nar-
odnog graditeljstva evidentan je u izdvajanju
sredstava za njegovu zaštitu i isticanju prob-
lema jedino u slučaju njegove zaštite, mada su
oni jednaki za sve spomeničke vrste.
Problemi zaštite narodnog
graditeljstva
Opasnost po opstanak narodnog graditeljsk-
og nasleđa, ugroženog pre svega pojavom
industrijalizacije i migracijama selo-grad, pre-
poznata je i u procesu globalizacije. Zato su
donete i usvojene brojne konvencije, deklara-
cije, preporuke i drugi akti kojima se države-
potpisnice, a među njima i naša, pozivaju da
zaštite diverzitet kulturnog nasleđa. Pojedina
dokumenta posvećena su isključivo zaštiti nar-
odnog graditeljskog nasleđa.
Društvena zbivanja koja su nas zadesila u
poslednjoj deceniji prošlog veka, krajnje nepo-
voljno su se odrazila u radu na zaštiti kulturn-
og nasleđa podstakavši izvesne pojave koje
ga direktno ugrožavaju. Nedostatak pravne
države koja bi obezbedila doslednu primenu
zakona sprečavajući nelegalne postupke u
vezi sa zaštitom kulturnog nasleđa, neposto-
janje kulturne javnosti koja bi podizala ionako
nerazvijenu svest o potrebi zaštite kulturn-
og nasleđa i izgrađenim senzibilitetom utica-
la na kulturnu politiku, upliv dnevne politike
u profesionalni rad i sprega, po logici stvari,
uglavnom nedovoljno stručnog kadra sa poli-
tikom – sve to uslovilo je stvaranje negativnih
posledica po službu zaštite, a nažalost i po
nepokretna kulturna dobra. Osvežene su i
pojačane pojave koje su ustanovljene kao neg-
ativne za pravilan rad zaštite: nepoštovanje
metodologije (utvrđenih postupaka) rada,
neprimenjivanje savremenih principa zaštite i
nedovoljna obučenost profesionalnog kadra
nezainteresovanog za osposobljavanje. Danas,
kada je težište svetske zaštite kulturnih dobara
usredsređeno na diverzitet kulturnog nasleđa
u kojem narodno graditeljstvo ima istaknuto
mesto, dešava se retrogradni proces povrat-
ka na prvobitnu zaštitu svedenu prvenstveno
na obnovu crkava i manastira kao odraza vul-
garno shvaćene obnove duhovnosti. Umesto
primene integrativne zaštite i timskog rada, i
dalje se istrajava na “svedenoj zaštiti”, foku-
siranoj na njene tehničke mere, individual-
nom radu i ličnom interesu pojedinca. Umesto
izrade studije održivosti i menadžment pla-
nova za nepokretna kulturna dobra, obavl-
ja se “zaštita po inerciji” u kojoj se nesmeta-
no odvija postupak utvrđivanja nepokret-
nih kulturnih dobara, sa izvesnošću da oni
neće biti sačuvani. Posledica nedovoljno i
neadekvatno primenjene zaštite po narod-
no graditeljstvo (i ceo fond profane arhitek-
ture) ogleda se u činjenici da ovaj deo kulturn-
og nasleđa nestaje, pa se usled toga pojavila
potreba za brisanjem pravno zaštićenih spo-
menika iz Centralnog registra nepokretnih kul-
turnih dobara. Na tu pojavu skrenuta je pažnja
u stručnim krugovima, ponuđena su izvesna
rešenja, ali nije došlo do bilo kakve reakcije,
a još manje do podrške onih koji su dužni da
reaguju. Jedan od poslednjih apela je i dop-
is adresiran na Ministarstvo kulture Republike
Srbije i Odbor za kulturu Skupštine Srbije, što
je takođe ostalo bez ikakvog odgovora.
Vrste narodnog graditeljstva
Narodno graditeljsko nasleđe – prema vrstama
i tipovima pojavnih oblika – vrlo je kompleksno,
što proizlazi iz činjenice da je ono odlika seosk-
og društva koje je definisalo Srbiju XIX veka,
a u dobroj meri i prve polovine XX stoleća.
Podsetimo se reči Vuka Karadžića, da u Srbiji
“osim seljaka nema drugih Srba”. Prema funk-
ciji, narodno graditeljstvo se najopštije može
podeliti na profano, sakralno i sepulkralno. Ova
podela izvršena je prema funkciji koju objekti
imaju, jer je profani i sakralni život u prošlosti
bio teško razdvojiv. Svakodnevni život odvijao
se u okviru običajnih pravila zasnovanih na
narodno-religijskim shvatanjima, kao što su i
pojave tumačene i rešavane uz pomoć raznih
verovanja i običaja. Kuća, kao tipičan primer
profanog objekta, istovremeno je bila i hram,
odnosno sakralno središte porodičnog kulta.
Profani objekti mogu biti privatnog
i javnog karaktera. To su objekti koji se
koriste u svakodnevnom životu za stanovan-
je i privređivanje, pa se prema nameni dele
na stambene i privredne. Stambeni objekti su
uglavnom privatnog karaktera i u njih spadaju
kuće, vajati, gostinske kuće, čardaci i kona-
ci. Od javnih objekata izdvajaju se mehane,

hanovi, menzulane, škole, opštinske zgrade,
vodenice, valjalice, vetrenjače, suvače, česme
mostovi... Raznovrsnost privatnih privrednih
zgrada je znatno veća i prilagođena načinu
i vrsti privređivanja. Na teritoriji cele Srbije
zastupljene su štale, ambari, koševi, dok je
postojanje ostalih objekata karakteristično
za određene krajeve Srbije. Za istočnu Srbiju
karakteristične su plevnje i pojate, a za zapad-
nu mlekari i magaze. Na teritoriji cele Srbije
postojali su i postoje primeri sezonskih
staništa, kao što su salaši u Vojvodini, bačije u
istočnoj Srbiji ili kolibe u Šumadiji.
Najpoznatiji sakralni objekti narodnog
graditeljstva su svakako crkve brvnare, koje
predstavljaju i najlepše primere ovog nasleđa.
Mada gradnja crkava od drveta zadire dubo-
ko u srednji vek, nastanak očuvanih pripada
periodu od XVIII do pete decenije XIX veka, sa
pojedinim primerima iz prve polovine XX veka.
Gradili su ih majstori iz Osata, a ukrašavali
ikonama samouki umetnici. Pored crkava
brvnara, narodnom graditeljstvu pripadaju
i crkve građene od čatme, karakteristične za
istočnu Srbiju, ili crkve građene od naboja u
istrazivanja
Vojvodini. U sakralne objekte narodnog gra- Crkva brvnara u selu Darosavi, opština Aranđelovac
diteljstva ubrajaju su i kultna mesta obeležena
drvetom – zapisom, kamenim ili drvenim
krstom ili sobrašicama, kao i lekoviti izvori,
lekovita mesta, vodice i slično.
Smrt, kao sastavni deo života i krajnja
tačka postojanja, podstakla je stvaranje spo-
menika kao svedočanstva boravka na zem-
lji. Spomenik-predstavnik sepulkralne arhitek-
ture, predstavlja i tačku dodira ovozemaljsk-
og sveta sa nedokučivim i nejasnim stanjem
koje nas čeka posle. Raznovrsnost spomeni-
ka, klesarskih škola, ukrasa, epitafa, čini ovaj
deo narodnog graditeljstva posebno bogatim
i značajnim.
Božidar Krstanović
Estela Radonjić Živkov
DaNS 51 | septembar 2005. | 55
zastita spomenika
Obnova pravoslavne crkve u
Jaši Tomiću
N
ajbolji poznavalac prošlosti mesta
Modoš bio je dr Borislav Jankulov,
pionir naše arheološke nauke.
Iz njegove monografije naselja
saznajemo da se prvi put pominje
1334. godine pod imenom Modus, kao posed
jednog mađarskog plemića. Kasnije se taj naziv
modifikovao u Modoš. Ime Jaša Tomić dobija
posle završetka Prvog svetskog rata. Oduvek
je ovo mesto bilo locirano pored Tamiša koji
ga je često plavio. Pod Turcima se pominje
kao važno srpsko naselje, koje je bilo podelje-
no na dva dela: Veliki i Mali Modoš. Eugen
Savojski je, uviđajući izuzetan strateški položaj
mesta, 1716. godine podigao drveni most
između Modoša i Čavoša. Drugi važan izvor
podataka o mestu je “Monografija modoške
parohije” prote Ivana Aleksića. On ukazuje
na postojanje starije crkve podatkom da je
najstarija knjiga podarena crkvi 1715. godine,
kao i zapisom iz 1730. godine, po kome je
ovde sedište protoprezvitera još pre izgradnje
sadašnje crkve. Gradnja nove crkve početa
je 1746. a završena 1755. godine i pošto je
bila od opeke i veoma bogato ukrašena, nije
joj bilo ravne u doba kada je mitropolit bio
Nikolaj temišvarski i lipovski. Prvobitni ikonos-
tas bio je takođe zidan. Zidne slike i ikone na
ikonostasu slikali su Nedeljko Šerban, Vasilije
Popović i jerođakon Georgije.
U to vreme srpski živalj bio je mnogo-
brojan i bogat, a u ove krajeve je došao još
pre Velike seobe. Mesto je bilo poznato i po
tome što se u njemu tokom XVIII veka nala-
zila čitava zografska škola sa Nedeljkom
Popovićem Šerbanom na čelu. Ono je odigralo
u svoje vreme značajnu ulogu ne samo u podi-
zanju nacionalne i verske svesti nego i kulture
srpskog naroda u ovim krajevima. Pored ove
zografske škole mesto je u XIX veku dalo čitav
niz umetnika. Ovde su veći deo života prov-
eli: Dimitrije Popović, Živa Čolaković, Mihajlo
Bokorić, Aleksa Svilengaćin, Pavle Petrović,
kao i porodica Aleksić koja je iznedrila umet-
nike u tri generacije. Nikola Aleksić, jedan od
najboljih slikara XIX veka imao je sina Dušana
koji je radio ikonostase u Jasenovu, Ðali,
Martincima. Dušan je imao dva sina: Ivana,
sveštenika i dobrog kopistu, te Stevana istak-
nutog akademskog slikara s početka 20. veka.
U tom periodu tu je živeo i radio i poznati
slikar Vasa Pomorišac.
Sve do Drugog svetskog rata mesto je
bilo sedište sreza za veći broj naselja, sa boga-
tim slojem trgovaca, zanatlija, advokata,
beležnika, zemljoposednika. Ukidanjem srezo-
va mesto gubi svoj značaj i svodi se na selo na
56 | DaNS 51 | septembar 2005.
samoj granici prema Rumuniji.
Nekadašnji značaj i bogatstvo mes-
ta Jaša Tomić sačuvani su u bogatom fondu
duhovnog i graditeljskog nasleđa koji čine slike,
ikone, bogoslužbene knjige, nameštaj, bogata
zbirka arheoloških nalaza, slika i nameštaja,
zaostavština dr Jankulova, od koje je formi-
rana zavičajna zbirka i postavka u Domu kul-
ture, zatim zgrade u centru naselja, od kojih
je najreprezentativnija zgrada bivšeg Sreskog
načelstva sa sudom i zatvorom, zatim pra-
voslavna i monumentalna rimokatolička crk-
va, visokih umetničkih vrednosti. Pravoslavna
crkva stavljena je pod zaštitu zakona 1948.,
a 1991. godine proglašena je za kulturno
dobro od velikog značaja. Za rimokatoličku
crkvu izrađen je predlog odluke za proglašenje
za kulturno dobro koji je dostavljen Vladi
Republike Srbije.
Srpska pravoslavna crkva svetog
Nikole
Po svojoj arhitekturi, slikarskom i rez-
barskom delu to je jedna od najzanimljivi-
jih, najstarijih i najlepših crkava u Vojvodini.
Jednobrodna građevina, sa petostranom apsi-
dom, plitkim pevnicama i zvonikom na zapad-
noj fasadi, skromnih je dimenzija: dužine 22
m, širine 9 m, a visine zvonika 26 m. U arhitek-
turi Vojvodine jedinstvena je na po nizu niša
polukružno zasvođenih, koje izgledu crkve
daju odlike romanske arhitekture asocirajući
na njenu starost, kao i po ornamentima na
fasadama, koji ukazuju na islamske uticaje.
Kako je crkva bila zidana na plavnom
terenu vrlo brzo su se javile velike puko-
tine u svodovima i zidovima, te je crkvena
opština trošila mnogo novca na neprekidne
popravke. Već 1852. godine pripremljen je
materijal za zidanje nove crkve, ali su radovi
odloženi do 1860. kada je odobrena poprav-
ka crkve: pukotine u oltaru i svodu da se pop-
une i omalterišu, krov iznova pokrije šindrom,
a toranj popravi. Građevinski radovi koštali su
850 forinti, a stolarski, bravarski i staklarski
155 forinti. Po okončanju radova 1861. godine
doneta odluka o gradnji ograde oko porte na
način zvan “wolfsgrabe”, iskopanog i izidan-
og jarka, za 310 forinti. Napravljena su dvoja
gvozdena vrata i kapija za 200 forinti. Slike na
zidovima obnovio je Aleksa Svilengaćin za 300
forinti a raspeće na ikonostasu za 120 forinti.
Potom su nastupile “gladne godine”, vernici
su osiromašili, pa su bili prinuđeni da prodaju
zemlju Nemcima, koji počinju da se doselja-
vaju da bi 1872. godine dobili svoju crkve-
nu opštinu. Oko 1874. godine srpska crkvena
opština je opet ulepšavala crkvu. Tada je ikone
oslikao Pavle Petrović. 1867. godine nabavlje-
ni su polijelej i dva crkvena zvona. Ukupno je
bilo pet zvona od kojih su tri skinuta i rekviri-
rana 1917. godine. Ostalo je najstarije zvono
iz 1785. godine.
Vlast je 1886. godine zabranila
bogosluženje u crkvi zbog pukotina u svodu
i zidovima. Angažovani su stručnjaci koji su
utvrdili da pukotine nisu opasne i služba je nas-
tavljena. 1893. godine umesto plitke piramide
pokrivene šindrom obnovljena je kapa zvoni-
ka i pokrivena limom. Tada je pretresen i krov
nad brodom crkve i postavljeni su oluci. Zbog
pojave novih pukotina 1903. postavljene su
zatege, a spolja uz oltar su dozidani kontra-
fori. To nije pomoglo pa je tri godine kasnije
hram u istočnom delu srušen, ponovo sazidan
i produžen za 3,5 m, čime je dobio današnji
izgled. Svod i ikonostas tada je oslikao Stevan
Aleksić. Na svodu je slikao istu kompoziciju
kao u Sabornoj crkvi u Novom Sadu jer je imao
kratak rok od samo 14 dana da je završi.
Najnovija obnova
Početkom devedesetih godina prošlog
veka početa je nestručna obnova crkve, koja
je vrlo brzo pokazala nedostatke: malter je
otpadao, lim je prokišnjavao a crep ispadao.
Stanje crkve pogoršano je posle jake oluje u
februaru 1997. godine kada je vetar odneo
lim sa kape zvonika. Dolaskom sveštenika
Borka Lukića na mesto paroha i preuzimanjem
brige oko obnove od strane Crkvenog odbora
i Mesne zajednice, sa sekretarom Predragom
Petkovićem, počinje recentna obnova crkve
koja je skoro u potpunosti završena. Stručni
nadzor preuzeo je Pokrajinski zavod za zaštitu
spomenika kulture, izdate su mere tehničke
zaštite i izrađena projektna dokumentaci-
ja. Na insistiranje Zavoda, obnova crkve ušla
je u program finansiranja Ministarstva kul-
ture Republike Srbije, koje je obezbedilo znat-
na sredstva. Inicijalna sredstva obezbedi-
la je Mesna zajednica preko samodoprino-
sa i kreditnog zaduživanja, a Izvršni odbor
Skupštine opštine Sečanj, Ministarstvo vera
i mnogobrojni donatori pomogli su odvijan-
je radova.
Sa radovima se počelo 2000. godine.
Radove prve faze, koja je obuhvatila izradu
nove konstrukcije kape zvonika, sa oplatom,
postavljanje pokrivača od bakarnog lima,
obijanje zidova zvonika i novo malterisanje,
bojenje, izradu šalukatri, izvodio je “Biro 54”

iz Zrenjanina sa svojim kooperantima. Kapa
zvonika je ankerovana zategama za donju
konstrukciju, a postavljena je i gromobrans-
ka instalacija. Vrednost radova bile 1.400.000
dinara.
U drugoj fazi, naredne godine, nad bro-
dom crkve su zamenjeni truli delovi drvene
krovne konstrukcije, postavljen je novi krovni
pokrivač od biber crepa Tradicional proizvođača
“Potisje” iz Kanjiže, izrađeni novi ležeći oluci i
vertikale od bakarnog lima, kao i sve opšivke,
obijen malter sa celokupne površine fasa-
da i izvedeno novo malterisanje u gornjoj
zoni produžnim malterom sa svim profilacija-
ma i ukrasima. Potom je izvedeno malterisan-
je donjih zona zidova u kojima je bila prisut-
na kapilarna vlaga, spolja i iznutra, sanacionim
malterom Hidroment proizvođača “Kema” iz
Subotice. Fasade su obojene silikatnim bojama
“Fasagal” proizvođača “Magmasil” iz Zemuna,
u belom tonu. Ove boje su kompatibilne sa
sanacionim malterom čime se obezbeđuje
paropropusnost maltera. Radove je takođe
izvodio “Biro 54” sa kooperantom “Gileks” iz
Vlasotince koji je besprekorno izveo malteri-
sanje profila i dekoracije. Vrednost radova je
bila 1.300.000 dinara
Tokom 2003. godine izrađen je trotoar
oko crkve od prepečene opeke starog forma-
ta proizvođača “Rad” iz Čoke, koja je otporna
na atmosferske i hemijske uticaje. Pored troto-
ara je postavljena žigola koja odvodi vodu od
objekta. Time su završeni radovi na spoljašnjoj
obnovi i prešlo se na unutrašnjost crkve.
Izvađena je stara dotrajala podna obloga od
kamenih ploča, izbačen je stari nasip i izrađeni
potrebni slojevi za postavljanje hidroizolaci-
je i novog poda. Završna obrada poda izve-
zastita spomenika
dena je mermernim pločama “Kanfanar”, duhovnim, istorijskim i prostornim vrednos-
dimenzija 40h40 cm u slogu prema starom, tima. Stoga je potrebno istaći pomoć koju je
čime je pod dobio sličan izgled kao original- uputilo Ministarstvo kulture Republike Srbije
ni. Izvođač radova je bio “AMT Uniagent” iz za sanaciju zgrade Doma kulture u Jaši Tomiću
Futoga. Vrednost ove faze radova iznosila je u kojoj se svake godine održava uspešan festi-
milion dinara. val amaterskih pozorišnih družina zahvaljujući
Konzervatorska radionica Pokrajinskog entuzijazmu njegovih organizatora, po kome
zavoda izvršila je restauracija dveri na kojima je ovo mesto takođe postalo poznato.
je predstava sv. arhangela Mihajla. Rezbarija i
parketaža bile su oštećene crvotočinom tako Svetlana Bakić
da su se pojedini delovi drvenog rama raspada-
li. Sama ikona, srećom, nije bila napadnuta te
je samo očišćena. Zamenjeni su drveni delovi
dveri novim, rezbarija je restaurirana i potom
pozlaćena. U unutrašnjosti crkve preostali su
radovi na restauraciji zidnih slika, ikonostasa,
tronova iz 1812., zidne dekoracije i stolova.
Prilikom katastrofalne poplave koja je
zadesila ovaj deo Banata aprila 2005. godine
stradali su mnogobrojni objekti meštana u Jaši
Tomiću, Međi i Busenju, a hiljade hektara su
poplavljene čime je onemogućena setva te su
stotine porodica ostale bez prihoda. Jedan od
svetlih trenutaka u ovoj nesreći je što centri
sela nisu bili potopljeni te su sve crkve ostale
pošteđene i neoštećene.
Međutim, šteta naneta obradivoj zemlji
ostavila je bez sredstava za život stanovništvo
koje je upućeno na humanitarnu pomoć koja
stiže u sve dužim razmacima. Veliku solidar-
nost pokazali su mnogobrojna preduzeća,
kolektivi, fabrike, pojedinci, organizacije, crkve
itd. Svakako da u takvoj situaciji obnova spo-
menika i objekata kulture nije prioritet i pitan-
je je kada će se smoći snage za dovršetak
obnove Srpske pravoslavne crkve i početak
obnove Rimokatoličke crkve u Jaši Tomiću i
Međi, koje su izuzetne po svojim umetničkim,
DaNS 51 | septembar 2005. | 57
diplomski radovi
Unapređenje identiteta i
vrednosti Almaškog kraja
“Rekonstrukcija i revitalizacija Almaškog kraja na Podbari u Novom Sadu”
Arhitektonski odsek Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu, 2004.
Autor: d.i.a. Sanja Simeunčević
Mentor: prof. arh. Dimitrije
Mladenović
Osnova koncepta
Projekat rekonstrukcije i revitalizacije Almaškog
kraja zasnovan je na iskorišćenju potenci-
jala jednog od najstarijih delova grada sa
očuvanom urbanom memorijom, unapređenju
i isticanju njegovog identiteta i vrednosti.
Osnovna vodilja projekta bio je koncept glo-
kalizma- „go global, stay local“, koji ističe
kulturološku raznovrsnost i plasira je na glo-
balnu scenu, sa ciljem očuvanja specifičnosti
ali obezbeđivanja ekonomskog prosperiteta
grada (Graem, 2003).
O Almaškom kraju razmišljalo se u global-
nom kontekstu, a delovalo lokalno. Da bi se
delovalo lokalno izradi projekta prethodilo je
studiozno i detaljno upoznavanje sa postojećim
58 | DaNS 51 | septembar 2005.
stanjem i potencijalima prostora - evidentiran-
je promena u prostoru, građevinskog fonda,
boniteta objekata, graditeljskog nasleđa, zele-
nila, saobraćaja itd. Potom je urađena anke-
ta među stanovnicima Podbare i građanima
Novog Sada sa namerom da se uvidi različit
stav i poznavanje Almaškog kraja, kao i da li
bi predložene intervencije zadovoljile potrebe
lokalnog područja i grada u celini.
Aktiviranje prostora
Cilj plana bio je aktiviranje prostora Almaškog
kraja i privlačenje posetilaca. Činjenica da 89%
procenata građana Novog Sada retko i veoma
retko dolazi na Podbaru, ukazala je na potre-
bu unošenja novih atraktivnih sadržaja, trans-
formisanja monofunkcionalnog stambenog
u višefunkcionalni prostor. Kao novi magneti
za privlačenje posetilaca inkorporiraju se u
diplomski rad multimedijalni centar, primen-
jena akademija, botanička bašta (za koje se
predviđa rekonstrukcija industrijskih hala u uli-
ci Ðorđa Rajakovića), etnološki muzej, crkvena
biblioteka i dom i dečije pozorište (za koje se
izgrađuju novi objekti). U skladu sa tendenci-
jom globalnog plasiranja lokalnog ambijenta
Almaškog kraja predviđeno je i formiranje
hotela u Temerinskoj ulici, koja je u prošlosti
posedovala ovu funkciju, i hostela - elemen-
ta koji nedostaje u ponudi Novog Sada, u
neposrednoj blizini multimedijalnog centra.
Graditeljsko nasleđe
U procentu od oko 80% ispitanici obe grupe
smatraju da Almaški kraj treba da sačuva
postojeći karakter i identitet. Identitet
Almaškog kraja baziran je na graditeljskom
nasleđu i urbanoj memoriji. Posledično, vodeći
motiv projekta predstavljalo je očuvanje gra-
diteljskog nasleđa, ali ne metodom konzer-

vacije, već aktivne zaštite-inkorporiranjem u
savremene tokove i potrebe života, a u skla-
du sa Vašingtonskom poveljom ICOMOS-a.
Objekti predloženi za stavljane pod zaštitu
čuvaju se, a intervencije na njima usklađuju
sa kategorijom objekata. Predviđa se njihova
rekonstrukcija a najvredniji objekti menjaju
namenu i aktivnije se koriste. Ovo se pri-
marno odnosi na stare trščare, u ulici Save
Vukovića, koje postaju deo etnološkog muze-
ja, ugostiteljski objekti i spomenik narodnom
graditeljstvu oko koga se formira otvorena
pozorišna scena.
Pristupačnost
Da bi se aktivirao Almaški kraj osnova je bilo
podizanje stepena povezanosti Almaškog kraja
sa ostalim delovima Novog Sada. Formira se
mreža pešačkih ulica i trgova, koji se nadovezuju
na postojeću u centru grada. Takođe se formira
kružni tok koji povezuje centar Novog Sada,
Almaški kraj i Dunav. Glavna pešačka ulica i glav-
ni prostor koncentracije atraktivnih sadržaja u
Almaškom kraju postaje ulica Ðorđa Rajakovića,
obogaćena veštačkim vodenim tokom kao remi-
niscencijom na nekadašnju obalu Dunavca, koja
je u XIX veku činila istočnu stranu ove ulice.
Kreira se više trgova, od kojih po značaju treba
izdvojiti tri - na proširenju u ulici Milana Rakića,
koji je ulazni trg u ovo područje sa simboličnom
kapijom, i nalazi se na mestu na kome je u XIX
veku bio silazak sa drugog pontonskog mosta
u grad; trg formiran oko Almaške crkve, kao
najznačajnijeg repera prostora; i novi trg u bloku
br. 2, ispred novog dečijeg pozorišta, kao završni
akcenat pešačkih tokova.
Akcenat je dat pešačkim tokovima, ali
da bi prostor živeo neophodno je obezbediti
odgovarajuću kolski pristup. Izabrano je rešenje
snažnog saobraćajnog prstena oko zaštićenog
jezgra u kome se saobraćaj smanjuje na mini-
mum, a ulice svode na pristupne i režijske.
Saobraćajni prsten grade Temerinska ulica, i
proširene ulica, sa četiri saobraćajne trake, Ivana
Gundulića i Filipa Višnjića.
Upotrebna vrednost
Podiže se upotrebna vrednost prostora
adekvatnim opremanjem i popločavanjem
i uvođenjem integrisanih ulica. Planira se
popločavanje svih ulica i trgova u jedinstven-
om karakteru sa određenim zajedničkim ele-
mentom koji ih povezuje u jednu celinu, kao
i adekvatno opreme uličnim mobilijarom.
Rezultat bi trebao biti rast posete prostoru
i upoznatost građana sa vrednostima kraja.
Takođe, veća poseta rezultovala bi u pokre-
tanju uslužnih delatnosti i povećanju prome-
ta, čime bi grad ostvarivao zaradu i povratio
inicijalno uložena sredstva. Almaški kraj je u
svom nastanku bio značajan zanatski centar i
ova uloga mu se ovim radom vraća i pri tome
daje akcenat na etnozanatstvu. Aktiviranje
Almaškog kraja i povećanje njegove atrak-
tivnosti imalo bi pozitivan efekat i na ekonom-
ski status stanovnika, pružajući mogućnost da
i sami otvore zanatske radionice ili postojeće
intenziviraju.
Kvalitet života u projektu se podiže
uvođenjem novih sadržaja, mesta za okupljan-
je i novih mogućnosti za poslovanje. Stvaraju
se nove parkovske površine - park kod Almaške
crkve, uz osnovnu školu “Ivan Gundulić” i u
unutrašnjostima pojedinih blokova - i pros-
tori za igru dece čime se otklanjaju primarni
nedostaci postojećeg prostora. Takođe se uvo-
di poseban sistem parkiranja u suterenskim
garažama i bez ometanja ambijenta rešava
gorući problem. Poseban se akcenat daje
formiranju stambenog fonda koji će podržati
socijalnu mešovitost stanovništva uvođenjem
studentskog doma i stanova za stare osobe.
Nova izgradnja
Nova izgradnja predviđa se u minimalnom
i kontrolisanom opsegu sa koncentracijom na
obodima Almaškog kraja, u ulicama Ivana
Gundulića i Filipa Višnjića. Ovo su jedini pro-
stori intenzivnije gradnje i prostori koncentri-
sanog poslovanja. Ostala nova gradnja javlja se
diplomski radovi
kroz pojedinačne objekte čiji je cilj ublažavanje
negativnih efekata višeporodičnih stambenih
objekata, izgrađenih od 1990. godine, koji su
narušili ambijentalnu vrednost prostora. Novi
objekti treba da budu koncipiranu na principu
kontrasta u odnosu na graditeljsko nasleđe,
jasno definišući vremenski period gradnje i
koristeći savremene materijale i konstrukcije.
Predviđa se strogo poštovanje gabarita i ritma
fenestracije susednih objekata.
Implementacija i budući razvoj
Formira se čvrst idejni okvir i u projektu post-
avljaju karakteri novih objekata i prostora, ali
se ne dizajniraju potpuno kako bi plan ostao
dovoljno fleksibilan i adaptibilan za kas-
nije realne potrebe potencijalnih investitora
i ostavio element kreativnosti arhitektama
pojedinačnih objekata.
Sa (re)integracijom Srbije u međunarodne
tokove njeni gradovi se uključuju u borbu za
poziciju na globalnoj mreži (Casttels, 1989).
Presudnu ulogu za pozicioniranje igra jedinst-
venost grada. Almaški kraj sa svojim specifičnim
identitetom iskorišćen je za kreiranje jedin-
stvenog imidža Novog Sada, dodajući pros-
torima sa jasnim identitetom (centru grada,
Petrovaradinu i Bulevaru Oslobođenja), novo
područje i novu turističku atrakciju. Ovakvom
revitalizacijom Almaškog kraja na dobitku bi
pored samih stanovnika, bio i grad Novi Sad
u celini.
Sanja Simeunčević
Literatura:
* Detaljni urbanistički plan “Podbara”, Studija graditeljsk-
og nasleđa”, Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada
Novog Sada, Novi Sad, 1994.
* Castells, M.: The informational city: information tech-
nology, economic restructuring and the urban-regional
process, Blackwell, Oxford., 1989
* Evans, Graeme, Hard-Branding the Cultural City - From
Prado to Prada, u časopisu International Journal of Urban
and Regional Research, Vol. 27. 2 June 2003 (417±40)
* ICOMOS, Povelja o konzervaciji istorijskih gradova i
urbanih područja (Vašingtonska povelja), Vašington
1987
DaNS 51 | septembar 2005. | 59
izlozbe
CHIKAKU
Vreme i memorija u Japanu
U
novom umetničkom središtu Graca
(Austrija), u savremenom zdan-
ju Kunsthausa organizovana je
tokom leta izložba koja predstavlja
dinamični razvoj savremene japan-
ske umetnosti poslednjih dekada. Ovu izložbu,
veliku po obimu i značaju, koncipirao je japan-
ski istraživač i umetnik Tošiharu Ito uz saradnju
kustosa iz Graca, Seiči Furuja i Adama Budaka.
Izložba je nastala kao saradnja dve institucije
locirane u Kunsthausu, Kamere Austrije, uti-
cajnog internacionalnog umetničkog maga-
zina i Kunsthausa, a uz pomoć japanskih insti-
tutucija. Izložba je fokusirana na predstavu
‘percepcije’ (Chikaku), ‘vremena’ i ‘memorije’
u Japanu, putem kojih se pokušala predstaviti
specifična pozicija savremene japanske umet-
nosti, fotografije, arhitekture i dizajna, u tur-
60 | DaNS 51 | septembar 2005.
bulentnim kretanjima u svetu raznovrsnih
umetničkih diskursa.
Umetnost kao odgovor na ubrzani
tehnološki razvoj
Na izložbi su po prvi put zajedno pred-
stavljeni radovi japanskih umetnika sred-
nje i mlađe generacije, koji rade u domenu
savremene vizualne umetnosti, fotografije,
filma i videa, medijske umetnosti, skulpture,
performansa, instalacije, dizajna i arhitekture.
Izložbom se osvetljava široko polje delovanja
ovih umetnika i njihovih medija izražavanja.
Uspešno je uspostavljena međusobna vizualna
povezanost radova nastalih u različitim peri-
odima i različitim žanrovima; postignut je
efekat usaglašene odmerenosti i harmonične

celine. Radovi su izloženi tako da imaju svoju
punu autonomnost ali i da korespondiraju sa
susednim radovima sa kojima uspostavljaju
potpuno nove kontekstualne situacije. Čitavu
izložbu moguće je posmatrati u nivoima koji
se međusobno prepliću najviše zahvaljujući
uspešnoj prostornoj postavci.
Prostorni koncept i dizajn izložbe, speci-
jalno za prostore Kunsthausa, razvio je
renomirani arhitekta i umetnik Makoto Sei
Vatanabe. Od početnih kompjuterskih skica i
vizualizacije do završne realizacije postignuti
su harmoničan sklad i ritam, koji se protežu
duž svih izložbenih etaža i prostora. Pored
setupa izložbe, Vatenabe je na izložbi pred-
stavljen sa elektronski podržanim objektima i
skulpturalnim, veznim elementom centralnog
izložbenog prostora nazvanim Ribbon. Ribbon
je konstrukcija obložena rastegljivom belom
tkaninom, koja se proteže kroz prostor i često
čini pozadinu predstavljenim umetničkim
radovima. Ribbon je uspostavio sklad zao-
bljenih formi svetle boje sa takođe zaobljenim
formama tehnicistički hladne i tamne arhitek-
ture enterijera Kunsthausa.
Kontrasti modernizacije i tradicije
Savremena umetnost Japana je nastala pod
kompleksnim uticajem današnjeg ubrzanog
tehnološkog razvoja i modernizacije. Problemi
koje savremeno društvo nosi u sprezi sa izuzet-
no brzim razvojem digitalnih sistema i sistema
komunikacija i rastuće zavisnosti od tehnologi-
je, u mnogome su teme i motivi japanskih
umetnika i fotografa. Izloženim fotografijama
dočaravaju se kontrasti modernizacije i tradicije
u savremenom japanskom društvu. Sela i ljudi,
priroda i životinje, problemi današnjih prenas-
eljenih gradova, većinom su objekti inspiracije
fotografa koji na tradicionalan način predstav-
ljaju jednu udaljenu i drugačiju kulturu i nar-
od. Kristina Frisingeli, glavni urednik časopisa
Camera Austria International, napomenula je
izlozbe
u uvodnoj reči prilikom otvaranje izložbe da
je “fotografija kao medij dostupan svakom
čoveku i ima veliki uticaj u japanskom društvu
na ovoj manifestaciji ravnopravno zastupljen
sa svim ostalim umetničkim izrazima”. Većina
izloženih radova analizira i formuliše preispi-
tivanje umetničkih i estetskih vrednosti kroz
prizmu ekstremno kompleksnih dramatičnih
promena savremenog društva i njegove zavis-
nosti od tehnoloških inovacija.
Izložba ‘percepcija, vreme i memorija’
u Japanu, ima za cilj ponovno premišljanje
o važnosti bogatstva mogućnosti, kako po
temama koje umetnički radovi predstavljaju
tako i putem medija njihovog izražavanja, koje
su se razvile u umetnosti poslednjih deceni-
ja. Izložbom su predstavljeni radovi dvade-
setak japanskih umetnika - fotografa, diza-
jnera, performera, arhitekata, filmskih i vid-
eo stvaralaca. Pored već navedenog Makoto
Sei Vatanabea navešćemo još neka od ime-
na zastupljenih japanskih umetnika - Masaki
Fujihata, Reiko Hidaka, Takaši Ito, Jajoi
Kusama, Joko Ono, Hirosi Sugimoto i drugi.
Deo izložbe čini i noćna projekcija dva rada
specijalno realizovana za BIX fasadu atrak-
tivnog objekta Kunsthausa. Tokom pripreme
izložbe, u Japanu je organizovan konkurs za
radove koji će biti elektronskim putem pred-
stavljeni na svetlećoj fasadi Kunsthausa, koja
je direktno povezana sa kompjuterom. Na
konkursu su pobedili specifični i redukovani
digitalni radovi mladih umetnika Kentaro Taki-
a i Šinšuke Kajitu-a. Ovim projekcijama, izložba
savremene japanske umetnosti je proširila svoj
uticaj i na okolni prostor i slučajne prolaznike,
a ubrzani tehnološki razvoj i njegov uticaj na
savremenu umetnost dobio je direktnu pot-
poru i priznanje.
Tekst i fotografije:
Predrag Šiđanin
DaNS 51 | septembar 2005. | 61
izlozbe

Najlepše građevine sveta

Izložba Mihajla Mitrovića, Galerija POLITIKE
Beograd, 9. septembra – 13. oktobra 2005.
U holu zgrade Politike AD, u Makedonskoj 29. u Beogradu, arhitekta Mihajlo Mitrović je, izbo-
rom 44. arhitektonska ostvarenja širom sveta, iz sopstvenog predstavljanja javnosti arhitek-
tonskih dostignuća nastalih u svetu i našoj zemlji u periodu od 1962. do danas u Kulturnom
dodatku lista Politika, podsetio na remek dela arhitekture i na autore tih ostvarenja, ali i lični
doprinos promovisanju arhitektonskog stvaralaštva okom i perom čiji kontinuitet za našu
sredinu predstavlja sam po sebi podvig vredan pažnje. Izložbu čine reprodukcije 44. dela i
tekstova koje je Mitrović odabrao, uglavnom lično obišao, snimio i o njima pisao, počev od
9. septembra 1962. (Gradska kuća u Toronta, arhitekte Vilja Revela), do 29. januara 2005.
godine (Rekonstrukcije zgrade Gasometar u Poslovni centar u Beču, izvedenu po projektu Kop
Himelblauma), a sve u sjajno izvedenoj kompjuterskoj obradi na platnu, Miroljuba Arsića,
fotografijom Dragana Jevremovića iz dizajn Raše Čanića. Organizatorski tim Izložbe na čelu sa
Dragicom Marinković na čelu zaslužio je svaku pohvalu, kao i Marija Ðorđević koja je u ime
Kulturne rubrike Politike, u propratnom Katalogu, pod naslovom: U dodiru sa arhitekturom, u
par rečenica evocirala činjenice i osnovne podatke o Mihajlu Mitroviću i njegovoj saradnji sa
Politikom. U svakom slućaju vredan kulturni gest i čin kako autora tako i lista Politika. Uvodnu
reč u Katalogu napisao je prof arh. Darko Marušić, a Izložbu je kritičarskom i prigodnom
rečju otvorio doajen naše likovne kritik, svojevremeno upravnik Muzeja savremene umetnosti u
Beogradu, slikar Miodrag B. Protić. Veći broj prisutnih arhitekata i uglednika kulturne javnosti
uveličao je još jedan trenutak susretanja sa istrajnošću i upornošću Mitrovića kao svestranog
stvaraoca, istaknutog i zaslužnog poslenika našeg urbanizma arhitekture i kulture uopšte.
Najzad, kako u svojoj čestitci- pismu Mitroviću, povodom svojevremene 40 godišnjice. njegove
saradnje sa Politikom putem rubrike „Arhitektura u svetu i kod nas“ u subotnjem kulturnom
dodatku tog lista, navode arhitekte Milenija i Darko Marušić, radi se stvarno o „jedinstvenom
profesionalnom jubileju „ u borbi „za dostojno mesto arhitekture u sveukupnoj kulturi naše
sredine“. Preporučujemo Izložbu, a kako je već dogovoreno, na samom njenom otvaranju,
očekujemo je sa veseljem i kod nas u Novom Sadu. (S. J.)

Refleksija gradova
Umetnički par koji je na umetničkoj sceni poznat pod akronimom MP_art, dobio je stipendiju
od CCN-a iz Graca, za dvonedeljni boravak i rad u maju 2004. Tokom boravka MP su koncipirali
projekat pod nazivom MP_pro_01 REFLECTIVE DIARY, koji sadrži tri dela. Prvi deo je realizovan
u galeriji ESC im labor, kao svetlosno-zvučna instalacija pod nazivom MP_ins_01 REFLECTIVE
REALITY. Drugi deo činio je set od tri izložbe pod zajedničkim nazivom MP_exp_10 REFLECTIVE
MIND. Ovaj deo projekta je realizovan u Galeriji SKC u Beogradu, Media Nox galeriji u Mariboru
i ESC im lab galeriji u Gracu, od decembra 2004 do juna 2005. godine. Treći deo projekta činili
su performansi pod zajedničkim nazivom MP_per_09 REFLECTIVE ONESELF. Tri različita perfor-
mansa su realizovana tokom otvaranja izložbi u tri navedene galerije, grada i države. Osnovni
izražajni medij projekta čine fotografije koje su nastale kao refleksija boravka i svakodnevnog
rada MP u Gracu. Više stotina fotografija čine intimne zapise različitih stanja, prostora i situacija
kroz koja su MP prolazili. Odabir od 13 fotografija, za svaki dan boravka po jedna, svojevrsan
je fotografski dnevnik boravka. Naknadnim emotivnim reakcijama, MP su definisali tekstu-
alne poruke za svaku odabranu fotografiju. Ove poruke su realizovane kao tekstualni lejeri
preko fotografija. Na fotografijama se prepoznaju, između ostalog, neki poznati objekti iz
Graca - Akončijevo ostrvo na Muri, oslikani strop železničke stanice, rekonstruisana sinagoga,
reflektovana ulica sa starim objektima na staklenoj fasadi Kunsthausa i dr. Tokom rada na
izložbama u Beogradu i Mariboru, MP su pripremili nove serije fotografija, kao refleksije na
te gradove i svoje intimne situaciji i stanja u njima. Odabir ovih, novo snimljenih fotografija,
je uporedo izlagan uz svaki odgovarajući selektovani rad glavnog ciklusa urađenog u Gracu.
Na završnoj izložbi projekata, u galeriji ESC im labor u Gracu juna 2005, predstavljeni su svi
radovi na jednom mestu, oni nastali u Gracu i njima pripadajuće, reflektovane fotografije iz
Beograda i Maribora. Radovi nastali tokom boravka u Gracu, ovog novog MP_art projekta,
dostupni su putem veoma kvalitetno urađene prateće publikacije [MP_pub_03 REFLECTIVE
DIARY 2004/05], a u celini se projekat može pogledati na web prezentaciji MP_art [http://
www.mpart.nl/exhibitions _gate.htm]. (P.S.)

62 | DaNS 51 | septembar 2005.


Izložba stručno-umetničkih ostvarenja
arh. Petra Arsića
Arhitektonski fakultet Beograd 19-28. maj 2005.
V
eć godinama na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu uobičajena
je praksa da nastavnici, povodom
unapređenja u viša zvanja, priređuju
samostalne izložbe namenjene pre
svega kolegama i stručnoj javnosti. Za poklonike
arhitekture to je dragocena prilika da se upoznaju
ne samo sa realizovanim ostvarenjima već i sa
idejama, projektima koji u našoj graditeljskoj
praksi često ostaju neizgrađeni a samim tim sla-
bo poznati. Ove izložbe pažljivom posmatraču
govore i o senzibilitetu arhitekte budući da sami
autori sveukupno osmišljavaju postavku, način
prezentacije, biraju radove, dizajniraju panoe,
kataloge, knjige; moglo bi se čak reći da su ove
izložbe svojevrstan odraz ličnosti.
Izložba arhitekte Petra Arsića (Beograd,
1950) priređena na Arhitektonskom fakulte-
tu u Beogradu povodom promovisanja u zvan-
je redovnog profesora privukla je pažnju,
ne samo jer je u pitanju znani graditelj, već i
zbog načina prezentacije njegovog obimnog
i raznovrsnog graditeljskog opusa. Zidovi sale
bili su prekriveni panoima velikih dimenzija a
širinom prostora dominiralo je platno na kome
su se smenjivale slike - stranice bogate i ovelike
knjige sa konkursnim projektima i realizovanim
rešenjima koju je autor priredio upravo za ovu
priliku. Celokupnoj postavci posebnost su dali
još i lebdeća metalna konstrukcija - nosač pro-
jektora i prigušeno plavičasto svetlo koje je sve-
mu utisnulo jedan osobit likovno-umetnički
pečat multimedijalnog prostora.
Arhitekta Petar Arsić mada pripadnik gen-
eracije beogradskih graditelja koja je stasava-
la u vreme pojave i uzleta postmoderne u svo-
joj ukupnoj delatnosti oslanjao se na arhitek-
turu moderne dok je u urbanizmu više prih-
vatao postmoderne tendencije. On je graditelj
- posvećenik koji je u svom delovanju objedinio
niz aktivnosti: urbanističko-projektantsku,
publicističku, pedagoški i teorijski rad, kao i
delovanje na pitanjima afirmacije struke, kako
u domaćim tako i u međunarodnim asocijaci-
jama. Arhitekta Arsić je takođe učesnik velik-
og broja konkursa na kojima je osvojio bro-
jne nagrade. Dobitnik je mnogih priznanja,
domaćih i inostranih, pomenimo samo Gran
pri Eurosaga, nagradu grada Šćećina ili Zlatne
medalje Saveza arhitekata Rusije i Belorusije,
potom priznanje SAS-a za 2000. i brojna dru-
ga. Sigurno da u osvrtu na aktivnost arhitek-
te Arsića ne bi trebalo zanemariti ni njegovu
pisanu reč kao dopunu tumačenja ideja dela i
pojava u čemu nije oskudevao. Jednom rečju, u
pitanju je izuzetno plodan delatnik čija se velika
radna energija poslednjih godina ovaplotila u
nekoliko značajnih realizovanih projekata.
Ovom prilikom iz svog opusa izdvojio je i
prezentovao odabrane projekte i planove, real-
izovana rešenja nastala u poslednjih petnaestak
godina. Jedan od najranijih je Hotel “Laguna”
u Gradcu na moru (sa S. Dimitrijevićem) iz
1988. To je strukturalistički koncipiran kom-
pleks uklopljen u konfiguraciju terena koji
odaje senzibilitet autora za pitanja konteksta
i jednog odmerenog odnosa prema okruženju.
Autobuska stanica u Požegi, dovršena mno-
go kasnije 2000. godine, sa akcentom u vidu
delimično porušene kule nasuprot svedenog
korpusa građevine polegnute uz tlo višeznačan
je projekat koji upravo na tom nivou između
ekspresije - uznemirenog i mirnog gradi
upečatljivost i arhitektonski karakter.
Najznačajniji projekat koji je arh. Arsiću
doneo i najveća stručna priznanja jeste hala
“Millennium” u Vršcu. Ovde su se zahtevi lokal-
nog investitora, potrebe pitomog vojvođanskog
gradića i izbor arhitekte uskladili do originalnog
rezultata - arhitektonskog kompleksa koji svo-
jim ukupnim gabaritom, oblikom i sadržajem
ambijent Vršca, ne samo da ne remeti već ga
izlozbe
oplemenjuje primerenim graditeljskim delom.
To je polifunkcionalni sportski kompleks skici-
ran u nekoliko jasnih arhitektonskih poteza. Na
pregibu gde se stapaju ravnica i Vršački breg
vidne su zalučena forma krova hale, vertikala
poslovne kule kao i elipsoidni oblik olimpijskog
bazena koji je upravo sada u realizaciji.
Projekti veletržnice “Agroland” u Pazovi ili
Salona automobila “Opel” u Beogradu, oba
iz 2004. godine, pokazuju da Arsić dalje raz-
vija svoj arhitektonski jezik u smeru ka još sve-
denijim, pročišćenijim geometrijskim oblicima.
To su forme skladnih proporcija delikatno diza-
jnirane i od savremenih materijala.
Sigurno jedan od najznačajnijih projeka-
ta arh. Arsića jeste prvonagrađeno konkurs-
no rešenje za poslovnu zgradu “Hemofarm
Koncern” u Vršcu. Osnovna postavka bila je
osmisliti projekat koji bi odslikavao poslovni
stil kompanije zasnovan na jednom razvojnom
konceptu i korišćenju savremenih tehnologija.
Rezultat je miran i stabilan kubus što se izd-
vaja iz okruženja. To je jednostavan gabarit sa
tehničkim jezgrom uz centralni višenamenski
hol koji proizlazi iz funkcionalnih zahteva i kon-
cepta ugrađivanja najsavremenije tehnologije
energetske samoodrživosti same građevine.
Moglo bi se primetiti da je na izložbi pri-
kazan arhitektonski opus koji odražava zain-
teresovanost autora za sveobuhvatnost. Danas
prisutna tendencija ka specijalizaciji ovde je
potisnuta u korist sintetičkog način razmišljanja
o arhitekturi kao ukupnosti, kao sveprisutnoj
pojavnosti - proizvodu duha i zanata.
Dijana Milašinović Marić
Ilustracije:
Sportski centar “Milenijum”, Vršac, 2002.
Autobuska stanica u Požegi, 2000.
DaNS 51 | septembar 2005. | 63
izlozbe
Unutrašnja arhitektura 05
Izložba studentskih radova generacija 2004/2005
Građevinsko-arhitektonski fakultet u Nišu od 03.-07. 10. 2005.
U
nutrašnja arhitektura – enterijer
kao predmet na Građevinsko-
arhitektonskom fakultetu slavi
mini jubilej, svoju V izložbu za 6
godina otkako se ovaj predmet
sluša i vežba. Za protekli period ovaj predmet
i ova disciplina u arhitekturi dobila je svoje
mesto pod suncem kako na Fakultetu, tako
i među studentima i široj javnosti. Ovu arhi-
tektonsku disciplinu studenti završnih godina
i tek svršeni arhitekti našeg Fakulteta, prvo i
najčešće primenjuju u praksi i realizaciji.
Ovo je jedina studentska izložba koja se
bez prekida već pet godina za redom daje pri-
kaz najboljih ostvarenja završne generacije
GAF-a. Kao potvrdu dobrog rada i truda, pre-
vashodno studenata pod rukovodstvom Prof.
arh. Aleksandra Nikoljskog iz Skoplja i men-
torstvom mr arh. Aleksandra Kekovića, asisten-
64 | DaNS 51 | septembar 2005.
ta kao i saradnika arh. Ivana Andrejevića i arh.
Saše Buđevca, predstavljaju novi nastavni pla-
novi, rađeni u duhu Bolonjske deklaracije koje
značajno mesto i prostor u nastavi predviđaju
za predmet “Unutrašnja arhitektura”.
Na trogodišnjim studijama Unutrašnja
arhitektura sluša se u završnom VI semestru,
dok se u dodatnim dvogodišnjim arhitekton-
skim studijama sluša i u VIII semestru, a u IX
se može izabrati kao posebna studijska discip-
lina sa svojim izbornim oblastima i predmeti-
ma. Ovo je potvrda dobrog rada, kako profe-
sora i asistenata, tako pre svega truda, zain-
teresovanosti i posvećenosti studenata arhi-
tekture GAF-a
Ovogodišnja tema grafičkog rada bili
su urbani enterijeri sledećih namena: butik
kože, butik obuće, kafe-bar i turistička agen-
cija, koji se nalaze u jakom gradskom jezgru.
Selektovano je preko stotinu grafičkih rado-
va, a njih 22 koji su ocenjeni sa najvišom oce-
nom 10 je prikazano na izložbi i prezentovano
u već standardnom i prepoznatljivom formatu
kataloga čiji su dizajn po tradiciji uradili sami
studenti učesnici izložbe, Milica Ðorđević i
Miloš Krstić. U saradnji sa Društvom arhiteka-
ta Niša i Građevinsko-arhitektonskim fakulte-
tom, producent ove izložbe, kao i prethodne
četiri, je mr arh. Aleksandar Keković, a post-
avku izložbe uradili su studenti. Od prezen-
tovanih radova na izložbi, njih pet u izboru
profesora, asistenta i saradnika, nagrađeno je
plaketama – priznanjima i knjigama iz oblas-
ti arhitekture.
U kategoriji Butik kože: Minimalističkim
pristupom u funkcionalnom razrešavanju
zadatog prostora, rad studenta Marije
Stamenković (mentor A. Keković), predstavlja

dobar primer kako sa minimum intervencija u
prostoru, doslednošću u praćenju forme, pro-
porcijskom izbalansiranošću, sa vešto odabra-
nom rasvetom i svedenim koloritom, objekat
postaje izlog u funkciji namene. (Sl. 1)
U kategoriji Butik obuće: Prostor ovo-
ga objekta student Miloš Krstić (mentor Ivan
Andrejević) tretira kao jedinstvenu celinu koju
deli samo u naznakama kroz promenu materi-
jala, boje ili forme. Veštim odabirom pastelnih
boja i ritmom promena formi sa naglašenom
svetlošću objekat postaje jasno čitljiv. (Sl.2)
U kategoriji Kafe-bar: Izabrani rad studen-
ta Marije Popović (mentor Aleksandar Keković)
odlikuje se u doslednosti praćenja osnovnog
modula,i podele u jasno definisanoj geometri-
jskoj formi, koji se provlači kroz obradu podo-
va, zidova, plafona i izloga. Kontrast ovoj stro-
goj formi predstavlja nameštaj koji svojom
linijom umekšava doživljaj stroge geometrije.
(Sl.3)
izlozbe
2 3
4 5
U kategoriji Turistička agencija: Rad
studenta Milana Apostolovića (mentor
Aleksandar Keković) odlikuje se funkcional-
nom definisanošću sa jasnim i definisanim for-
mama u oblikovanju koje potenciraju namenu
prostora, čemu doprinosi i vešto izabrana i
isprojektovana oprema i rasveta. (Sl.4)
A priznanje je dodeljeno i studentu
Mladenu Miliću (mentor Ivanu Andrejević),za
analizu i koncept za rad u kategoriji Butik kože,
koji analitičkim postupkom razrešava funkciju i
oblikovanje, konceptualno provlačeći jasnu lin-
iju forme koju dosledno sledi. (Sl. 5)
Nadamo se da će se nastaviti kontinu-
itet rada izlagačke delatnosti na predmetu
“Unutrašnja arhitektura”, te da će novi nastav-
ni planovi i programi kao i veće angažovanje
profesora, asistenata i studenata dovesti do 1 Butik kože, Marije Stamenković
još boljih rezultata. 2 Butik obuće, Miloš Krstić
3 Kafe-bar, Marija Popović
4 Turistička agencija, Milan Apostolović
Aleksandar Keković 5 Butik kože, Mladen Milić
DaNS 51 | septembar 2005. | 65
konkursi
Konkurs za idejno arhitektonsko rešenje
turističko-poslovno-informacionog centra
Knjaževac – TPICK
K
ako i relativno male sredine poput
Knjaževca mogu da rade i realizu-
ju zanimljive ideje, svedoči i akcija
raspisa konkursa za Turističko-
poslovno -informacioni centar
Knjaževac u organizaciji CHF-a, GEA i Direkcije
za izgradnju Opštine Knjaževac. Konkurs je
raspisan kao pozivni, za dobijanje idejnog
arhitektonskog rešenja TPICK a sproveden je
po pravilniku SAS-a. Na konkurs su pozvani
arhitekti i studenti arhitekture sa područja
opštine Knjaževac. Visprenošću i agilnošću
direktorke Jasmine Rakočević i arh. Zorana
Stojkovića, koordinatora CHF-a pokrenuta je
inicijativa da se napravi jedan novi savremeni
objekat. Na lokaciji centralnog gradskog parka
između hotela «Timok» sa jedne strane, a uz
samu obalu reke Timok i šetališta sa druge
strane, u izuzetno lepoj aleji, objekat koji u
sebi objedinjuje atraktivne i korisne sadržaje,
predstavljao bi duh novog vremena.
Sa sadržajima univerzalne dvorane, inter-
net-kafea, kafe-bara i informativno-turističkog
centra ovaj prostor bi služio za promociju
66 | DaNS 51 | septembar 2005.
Knjaževca kao turističkog i kulturnog centra.
Da ova ideja ima svoje utemeljenje vidi se
na prvi pogled kada se dođe u Knjaževac. Ova
srpska varoš – gradić sa oko 20.000 stanovni-
ka (opština 40.000) odlikuje se smirenošću
fasada ukomponovanih starih i novih objeka-
ta. Izuzetno uređeno korito reke Timok sa svo-
jim mostovima, alejama drvoreda i šetalištem
odaje duh sređenih evropskih gradova. Sa
zamrlom industrijom grad se okreće drugim
grana privrede i sa okolnim sadržajima pop-
ut banje sa termalnom vodom u selu Rgošte
na oko 5-6km od centra grada, razvojnu
šansu traži u turizmu. Zbog svega navede-
nog logičan sled je bio raspisivanje konkursa
za TPICK koji će svojim rešenjem, sadržajima i
atraktivnošću promovisati Knjaževac, njegove
prirodne i turističke potencijale, ali i prezento-
vati kulturu grada.
Po programu koji je formirala pomenuta
grupa, žiri u sastavu:
1. Jasmina Rakočević, JK P “Razvoj”
Knjaževac
2. Zoran Stojković, CHF – Zaječar
3. Adam Špehar, CHF – Zaječar
4. Mr. Aleksandar Keković, Građevinsko-
Arhitektonski Fakultet u Nišu
5. Boban Radivojević, NVO “GEA”
ocenjivao je prispela 3 rada koja su ispunila
konkursne uslove, koristeći unapred dogov-
orene kriterijume:
1. Funkcionalnost projekta – Sagledivost
prostora, jasno definisana komunikacija
unutar celine kao i povezanost sa okruženjem,
raspored i dimenzije prostorija,
2. Ambijentalna vrednost i usklađenost
projekta – Uklapanje u okolni kontekst, duh
mesta,
3. Racionalnost /ekonomičnost pro-
jekta – Logičnost, izvodljivost i cena kon-
struktivnog sistema i primenjenih materi-
jala, cena održavanja i klimatizacije objekta,
samoodrživost objekta,
4. Oblikovnost, likovnost i atraktivnost
projekta, odnos masa, proporcionalnost,
sagledivost objekta, vizure, savremenost arhi-
tektonskog jezika, materijala i konstrukcije
i jednoglasno doneo odluku da se:
 konkursi

Prva nagrada dodeli autorskom timu:

Vlada Nikolić i Olivera Milosavljević u iznosu
od 15.000 dinara za rad pod šifrom 761677,
koji je uspešno razrešio postavljene konkursne
uslove, racionalno rešavajući funkciju objekta i
istovremeno ga povezujući sa prostorom ulice
i parka stvarajući jedinstvenu celinu. Smirenom
geometrijom i rafinisanim odnosom punog
i praznog sa vešto odabranim materijalima
objekat se nenametljivo uklapa u prostor par-
ka, istovremeno postajući njegov akcenat i
nova reperna tačka Knjaževca. (Sl.1), (Sl.2).
Druga nagrada od 10.000 dina-
ra dodeli za rad pod šifrom 25778, Milanu
Vukiću, koji objekat centra tretira monu-
mentalno provlačeći sadržaj kroz dve etaže.
Svedenom geometrijom u oblikovnom smislu
sa naglašenim spoljašnjim stubovima i mon-
umentalnom staklenom fasadom odaje utisak
reprezentativnosti ali i izdvojenosti u odno-
su na okruženje, dok u funkcionalnom smis-
lu denivelisanjem prostora gubi se na njegovoj
fleksibilnosti i upotrebljivosti.(Sl.3)
Treća nagrada u iznosu od 5.000 dina-
ra dodeli za rad pod šifrom 00007, Nenadu
3
Radivojeviću, koji iako uspeva da njegov
objekat sa prirodnim materijalima odlično
korespondira sa okruženjem, neracionalnom
funkcionalnom organizacijom prostora uman-
juje opšti utisak o radu.
Autorima prvonagrađenog rada je pover-
ena izrada idejnog projekta, kao i učešće u
timu za izradu glavnog projekta. Realizacija
– izvođenje planirana je za kraj oktobra mes-
eca, kada će svečano biti otvoren objekat.
Ovakav vid saradnje lokalne zajednice i stra-
nih donatora je dobar primer za razvoj našeg 4
društva, a pogotovo manjih srpskih sredina
poput lepe varoši kakva je Knjaževac. Po naja-
vama i jednih i drugih, ovo je samo početak
Ilustracije:
ovakvog vida realizovanja značajnih ideja kroz
1,2 Prva nagrada Vlada Nikolić i Olivera Milosavljević
konkursnu aktivnost. 3 Druga nagrada Milan Vukić
arh. Aleksandar Keković 4 Treća nagrada Nenad Radivojević

DaNS 51 | septembar 2005. | 67

nove knjige
Arhitekta Đorđe Tabaković
Vladimir Mitrović
Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika
kulture, Petrovaradin, 2005.
(228 str.; ilustracije u tekstu: 24 cm)
Monografija o Ðorđu Tabakoviću (1897-
1971) jednom od najznačajnijih srpskih
arhitekata modernista između dva svetska
rata podeljena je na više celina: Uvodno
razmatranje, Rani period stvaranja (1928-
1931), Zrelo doba (1932-1941), Posleratna
delatnost, Slikarski opus i završno razma-
tranje - Trougao, kvadrat, krug. Na kraju
knjige dati su detaljni katalozi Tabakovićevih
arhitektonskih i slikarskih radova, kao i rezi-
mei na engleskom, mađarskom i nemačkom
jeziku. U recenzijama dr Aleksandra
Kadijevića i Zorana Manevića je zapisano:”…
Monografija o arh. Ðorđu Tabakoviću i nje-
govom delu rezultat je dugogodišnjeg pre-
danog istraživačkog rada istoričara umetnos-
ti Vladimira Mitrovića. Autor monografije se
tokom protekle decenije sa zapaženim uspe-
hom bavio različitim oblicima proučavanja
i popularizacije arhitekture a ova tema mu
je bliska i kao uredniku svakako najboljeg
srpskog arhitektonskog časopisa (DaNS),
kao i da je do sada svoj doprinos pozna-
vanju i vrednovanju značajnih arhitekata sa
područja Vojvodine pružio kao autor većeg
broja kataloga posvećenih dobitnicima
Tabakovićeve nagrade arhitekture. U mono-
grafskoj studiji o Ðorđu Tabakoviću, Mitrović
je upotrebio svu svoju akribičnost, poka-
zao potpuno vladanje naučnim metodom,
punu posvećenost temi. Jezik kojim autor
saopštava rezultate svojih istraživanja je do
detalja razumljiv - što je u današnje vreme
sve ređa vrlina - ilustracije su probrane ali i
potpune, u obliku fotografije i tehničkih ski-
ca, bibliografija je iscrpna. Monografija se
odlikuje brojnim metodološkim novinama,
podsticajnim za dalje proučavanje srpske
arhitekture i dugo će vremena predstavljati
nezaobilazno štivo u domaćoj istoriji arhi-
tekture”. Knjiga Arhitekta Ðorđe Tabaković
može se pronaći u knjižarama i redakciji
arhitektonskog časopisa DaNS. (AS)
68 | DaNS 51 | septembar 2005.
Četiri podunavska grada
Ilustrovani vodič kroz Novi Sad,
Petrovaradin, Sremske Karlovce i Sremsku
Kamenicu
Autor: arh. Aleksandar Stanojlović
Izdavačka kuća Žiža, Pančevo, 2005.
ćirilično i latinično izdanje
(12 str. : ilustr. ; 34 x 24 cm + 9 geogr.
karata i planova grada)
Pančevački arhitekta Aleksandar Stanojlović nas
je po ko zna koji put iznenadio i obradovao svo-
jim novim i slikovitim kartama. Ovoga puta u
pitanju je zbirka karata na kojoj je autor radio
tokom prethodne godine a koja prikazuje pan-
oramske planove navedenih gradova, prirodno
i kulturno istorijsko nasleđe, zaštićena prirodna
dobra i spomenike kulture kao i tradicionalne
manifestacije. Unutar publikacije posebno se
ističe panoramski prikaz središnjeg dela Novog
Sada, oivičenog Bulevarom Oslobođenja,
Podbarom, Dunavom i kampusom novosad-
skog univerziteta, publikovan u duplom forma-
tu, vešto i precizno crtan i beskrajno zanimljiv
za ljubitelje panoramskog prikazivanja urbanih
struktura. Na karti je predstavljen kompletan
graditeljski fond naznačenog područja, dok su
značajniji objekti posebno naglašeni i detaljno
crtani. Takođe su značajni panoramski prikazu
Sremskih Karlovaca i Sremske Kamenice kojim
je autor pristupio na takođe detaljan način.
Pored njih, u novom izdanju su uvrštene i man-
je karte na kojima je prikazan prostorni razvoj
Novog Sada kao i njegovog najužeg dela iz
različitih perioda (1883, 1940, 2005). Od osta-
lih prikaza ističe se karta železnice i tramvajskog
saobraćaja koja je plod Stanojlovićevih dugotra-
jnih istraživanja urbanog nasleđa vojvođanskih
gradova i položaja železnice u njima. Promocija
izdanja, uz veliku i dobro posećenu izložbu
karata iz ilustrovanog vodiča Četiri podunavska
grada, na kojoj su mape predstavljene u velikom
formatu, upriličena je povodom Svetskog dana
arhitekata od 1-15. jula u prostorijama Art klinike
u Grčkoškolskoj ulici. Tom prilikom publika je
mogla da se upozna i sa ranijim kartografskim
stvaralaštvom arh. Stanojlovića. Panoramske
karte Novog Sada, Petrovaradinske tvrđave i
Podgrađa biće tokom septembra postavljene na
više mesta u gradu i na Petrovaradinskoj tvrđavi.
Ilustrovani vodič Četiri podunavska grada može
se pronaći u svim većim knjižarama Novog Sada
i Beograda. (VM)
Izdanja posvećena
Petrovaradinskoj tvrđavi i
Podgrađu
U poslednjih nekoliko godina interesovanje
za Petrovaradinsku tvrđavu i njeno Podgrađe
naglo raste što je rezultiralo čitavim nizom
novih izdanja (karte, vodiči, cd romovi itd)
posvećenih jednoj od najlepših utvrđenja i
baroknih gradova na Dunavu. Tokom leta iz
štampe je izašlo nekoliko izdanja Muzeja gra-
da Novog Sada, samostalno (Bogoljub Savin,
Novosadski mostovi na Dunavu), u saradnji
sa Istorijskim arhivom Novog Sada (Pogled
sa Petrovaradinske stene, katalog izložbe
karata i istorijskih dokumenata, tekst Nenad
Predojević i Siniša Jokić) i TV studiom Bečkerek
(Petrovaradinska tvrđava, tekst Živko Marković i
Petrovaradinska tvrđava - korak po korak, tekst
Siniša Jokić, na više jezika). Na izložbi održanoj
u prostorijama Likovnog kruga tokom juna
prikazane su karte Petrovaradinske tvrđave i
okoline iz raznih perioda sa manjim komen-
tarima koje su posetiocima pružale osnovne
informacije o izloženom materijalu. Neke od
karata po prvi put su izložene javnosti koja ne
naviknuta na ovakve izlagačke poduhvate nije
u dovoljnoj meri iskoristila priliku da se upoz-
na sa bogatim kartografskim nasleđem koje
se čuva u Muzeju i Arhivu grada. Izložba je
upriličena povodom 51-godišnjice Istorijskog
arhiva Novog Sada. Ostala pomenuta izdanja
su pokušaj da se širi krug posetilaca što bolje
upozna sa objektima Tvrđave i Podgrađa kroz
kratke i sažete tekstove koji donose osnovne
istorijske informacije o pojedinačnim objek-
tima Tvrđave i Podgrađa. Najslabiji deo izdanja
zrenjaninskog studija su fotografije koje nisu
odgovorile zadatku dobrog i kvalitetnog pri-
kazivanja samih objekata. Sami fotografi
bi trebali da se sa većom pažnjom posvete
veoma specifičnom fotografskom motivu
- snimanju arhitektonskih objekata. Studio
Bečkerek pored pomenutih izdanja u isto
vreme objavio je i multimedijalni cd rom
Petrovaradinska tvrđava, na kome su prezen-
tovane fotografije Podgrađa, Tvrđave, mosto-
va na Dunavu, delovanje Likovnog kruga itd.
 nove knjige

Još jedno izdanje vezano za Podgrađe nedav-
no se našlo u prodaji. Reč je o dvojezičnom
zbirci tekstova u izdanju udruženja građana za
negovanje, očuvanje i unapređenje Podgrađa,
Suburbiuma - Zaboravljeni grad (ur. Bojana
Karavidić), u kome su priloge dali novosadski
pisci, istoričari, novinari, arhitekti i istoričari
umetnosti (Ranko Radović, Mihal Ramač, Laslo
Vegel, Siniša Jokić, Sava Damjanov, Franja
Petrinović, Ljiljana Jokić Kaspar, Dubravka
Ðukanović, Vladimir Mitrović). Kvalitetu
Umetnička grupa “Oblik” (1926-
1939)
Vladimir Rozić
Izdavač: Kancelarija za pridruživanje SCG
Evropskoj uniji
Beograd, 2005. (220 str.: ilustr.; 24 cm)
Jedan od najboljih poznavaoca srpske likovne
i arhitektonske kritike nastale tokom prve
polovine XX veka, Vladimir Rozić (Likovna kriti-
ka u Beogradu između dva svetska rata, 1983;
tekti ali su nastupali sa slikarskim radovima.
Posebno je za pohvalu želja izdavača da uđe
u ovakve projekte koji predstavljaju važan
doprinos osvetljavanju i obnavljanju kulturno-
umetničkih odnosa SCG sa susednim zeml-
jama. (VM)

izdanja doprinose i uspele fotografije doajena
vojvođanske fotografije g. Stevana Lazukića.
Sva navedena izdanja se mogu naći u Muzeju
grada Novog Sada i svim bolje opskrbljenim
knjižarama u gradu. (VM)
nove knjige
Branko Popović - slikar i likovni kritičar, 1996)
nedavno je publikovao studiju o umetničkoj
grupu “Oblik” (1926-1939), najdugovečnijem,
najmasovnijem i najkreativnijem umetničkom
udruženju sa područja Kraljevine Jugoslavije.
Studija sadrži niz poglavlja koja hronološki i
faktografski prate dešavanja oko osnivanja
grupe, njihovim brojnim izložbama, biografije
umetnika i izlagača itd. Grupa “Oblik” bila je
moderna, evropski usmerene umetnička gru-
pacija čiji su članovi pripadali najistaknutijim
srpskim i jugoslovenskim likovnim stvarao-
cima međuratnog perioda, među kojima su i
utemeljivači srpske moderne umetnosti i arhi-
tekture. Budući da su znatnu većinu članova
grupe sačinjavali slikari, njen likovni profil
formiralo je uglavnom slikarstvo. Ipak, grupa
je bila otvorena i za druge likovne oblasti,
skulpturu i arhitekturu, a kasnije i grafiku,
scenografiju i karikaturu. Grupa je izlagala
na komercijalnim osnovama u Beogradu,
Sarajevu, Banja Luci, Skoplju, Zagrebu, Splitu,
Ljubljani, Sofiji, Plovdivu, Pragu i Solunu. Od
arhitekata na većini od XVI izložbi grupe
učestvovali su i velikani srpske međuratne
arhitekture, sledbenici savremenih, evropskih
stremljenja u arhitekturi: članovi Grupe arhi-
tekata modernog pravca (1928-1934) Dragiša
Brašovan, Jan Dubovi, Branislav Kojić, Milan
Zloković, braća Petar i Branko Krstić i posebno
aktivni Nikola Dobrović. Izložbe grupe “Oblik”
bile su, ujedno, i pionirski pokušaj srpskih arhi-
tekata da javnosti prezentuju svoj rad, što je
i danas retka pojava. Nikada se više domaći
umetnici različitih provenijencija nisu okupljali
oko sličnih projekata osim u slučaju beograd-
ske Medijale, gde su neki od članova bili arhi-

DaNS 51 | septembar 2005. | 69

novi casopisi
Forum + 50 / jun 2005.
Časopis Saveza arhitekata Srbije i Društva
arhitekata Beograda
(150 str. : full color; 30 cm)
Veći deo novog, jubilarnog 50. broja Foruma +
posvećen Jubilejima u okviru kojih je posebno
izdvojen segment nazvan “Nagrade i priznanja
realizovanih objekata u proteklih 15 godina”
gde su predstavljena nagrađeni pojedinci i dela
svih srpskih arhitektonskih nagrada (preko 80
objekata). Blok Jubileji započinje tekstovima
Petra Arsića (Jubileji), Igora Marića (45 godina
rada Društva arhitekata Beograda) i Mihajla
Mitrovića (Izlaganje na Međunarodnoj konfer-
enciji u Moskvi povodom jubileja 60 godina
pobede nad fašizmom). O 27. Salonu arhitek-
ture u Beogradu piše kustos Ljiljana Miletić
Abramović. Jubilarni broj donosi i detaljnije
prikaze kuće porodice Pejović na Povlenu
(arh. Blagota Pešić) i Holandske rezidencije u
Ljubljani (Bevk & Perović Architects). Goran
Babić piše prilog bibliografiji pisanih dela nas-
tavnika i saradnika Arhitektonskog fakulteta u
Beogradu, detaljno navodeći sva dela i izdanja
objavljena u okviru ove renomirane institucije.
O 9. Bijenalu arhitekture u Veneciji piše Milica
Radosavljević. Najsvetliji deo novog broja
svakako su obimni, retrospektivni intervjui
sa prof. arh. Milanom Lojanicom (Dijana
Milašinović Marić) i američkim arhitektom
Tomom Mejnom (Nenad Stjepanović). Bura
i polemika oko knjige prof. Miloša Perovića
“Srpska arhitektura XX veka, od istoricizma
do drugog modernizma” kao da se ne stišava.
U ovom broju Forum donosi priloge Milorada
Jevtića, kao i Perovićev odgovor Branislavu
Milenkoviću i Jevtiću. In memoriam tekstovi
posvećeni su nedavno preminulim velikanima
srpske arhitektonske misli i prakse Bogdanu
Ignjatoviću, Ranku Radoviću, Slobodanu
Banetu Mihajiloviću i Dimitriju M. Rajiću.
(VM)
70 | DaNS 51 | septembar 2005.
Arhitektura i urbanizam
14-15/2004.
Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije
(136 str. : ilustr. u boji i c/b; 29 cm)
Najnoviji dvobroj časopisa Arhitektura i
Urbanizam, najstarijeg srpskog arhitektonskog
glasila, otvaraju tekstovi Miodraga Vujoševića i
Milana Lojanice kojima se obeležava pola veka
od osnivanja Instituta za arhitekturu i urban-
izam Srbije. Oblikovni smisao novog dvobroja
(studentski radovi sa konkursa povodom pro-
slave) takođe je u funkciji obeležavanja ovog
velikog jubileja. Dijana Milašinović Marić
potpisuje predstavljanje rada i intervju sa
Branislavom Toškovićem (1960), našeg arhi-
tekte sa bogatom internacionalnom karije-
rom. O ekološkom pristupu izgradnji stam-
benih zona (Hanovera, Štokholma i Alberga)
pišu Ružica Bogdanović i Ranko Gajić sa
Saobraćajnog fakulteta. Tim arhitekata iz
Beograda (Igor Stipac, Danijela Stanković,
Mladen Stamenić), koji žive u Atini osvojio je
prvu nagradu na međunarodnom konkursu
EUROPAN o čemu govori i njihov rad Novi
modeli stanovanja. U rubrici Istorija arhitek-
ture nova AU donosi drugi deo studije Marijan
Roter Blagojević Arhitektura građevina javnih
namena izgrađenih u Beogradu od 1868. do
1900. kao i tekst Ivone Fregl Dragica Petrović
Petković (1899-1995) - Prilog proučavanju
dela žena arhitekata u Srbiji, koji otkriva
detalje iz života i rada ove pomalo zabo-
ravljene autorke. Zanimljivo i živo ispisano
poglavlje pod nazivom Svedočenja, donosi pri-
loge Dobroslava Pavlovića (Uniženi projektant
Momir Korunović) i Branka Bojovića (Božidar
Boža Petrović, arhitekta srpski - marginalije).
U novom dvobroju AU publikovano je i više
članaka iz oblasti prostornog planiranja,
edukacije, a od novih knjiga predstavljene
su studija Ljiljane Blagojević, Modernism
in Serbia: the Elusive Margins of Belgrade
Architecture 1919-1941 (Milorad H. Jevtić),
Beogradsko razdoblje arh. Nikole Dobrovića,
Marte Vukotić Lazar, o kojoj su na promociji
govorili Ružica Bogdanović, Vojislav Korać,
Ranko Radović i autorka. (VM)
Arhitektura 91 / jul 2005.
Mesečnik za urbanizam, arhitekturu i
dizajn
(klubarh@yubc.net)
Novi broj Arhitekture, glasila beogradskog
Kluba arhitekata i podgoričkog Arhitektonskog
foruma, otvara prikaz Ledene dvorane u
Niznom Vartovsku, Rusija (arh. Vlada Slavica)
i najavom autorke izložbe “Dela, autori, meto-
di u srpskoj arhitekturi na prelomu vekova”
istoričarke umetnosti Mare Janakove. Sledi
jedan od najkvalitetnijih i najinteresantnijih
istoriografskih intervjua sa doajenom “beo-
gradske škole arhitekture”, arh. Mihailom
Čankom, koji donosi njegova sećanja na gru-
pu “Beogradskih 5” (arhitekti Leonid Lenerčić,
Miroslav Mitić, Ivan Petrović, Ivan Simović i
Mihailo Čanak) i njihova brojna arhitektonska
dela nastala u Beogradu, Kragujevcu i Novom
Sadu. U rubrici Arhitektura u svetu novi broj
Arhitekture donosi priloge stalnih saradnika
Vida Bogdanovića (Nacionalni muzej umet-
nosti Sesara Pelija) i Lazara D. Kesića (Park sa
imenom arhitekte Tomasa Balsleja). Rubrika
Hronika donosi prikaz autorskog rešenja
Tima Kluba arhitekata za pozivni, programski
konkurs dela celine područja Autokomande
u Beogradu. I ovoga puta skromni obim
mesečnika nije bio prepreka da se uredništvo
odluči na nekoliko istoriografskih tema kojima
se bavi u kontinuitetu - Bogdan Nestorović
(Istorija srpske arhitekture, dvadeseti deo),
Bruno Zevi (Koncept za kontraistoriju arhi-
tekture, u prevodu arh. Predraga Vertovšeka)
i nastavak pojmovnika Terminologija srpske
arhitektonske istoriografije (Akademizam)
prof. dr Aleksandra Kadijevića. List se distri-
buira članovima Kluba arhitekata. (VM)
 novi casopisi

ČOVJEK I PROSTOR, LII/O5-O6 tematike radi, isčitavanja novih imena projek-

Mjesečnik Udruženja hrvatskih arhitekata,
Zagreb, 2005. Glavni i odgovorni urednik
Zdravko Krasić.
Poslednje prispeli broj ČIP-a u rubrici INFO
obaveštava čitaoce o tek održanom Kongresu
tanata i graditelja i podsećanja radi na imena
starih asova struke koji danas dobijaju
nagrade za realizacije, za životno delo ili
kulturološki doprinos arhitekturi i kulturi
Hrvatske- nagrade čija su imena- imena
velikana: Viktor Kovačić, Neven Šegvić, Drago

novi časopisi
UIA u Istanbulu sa temom Gradovi- veliki bazar Galić, Bernardo Bernardi. Kolegijalni pozdravi i
arhitekture, tekstovima Vladimira Petrovića i čestitke. (S. J.)
Vinka Penezića koji daje svoj pogled na temu
22. Kongresa UIA.
U istoj rubrici ČIP prikazuje Godišnju izložbu
realizacija hrvatskih arhitekata i dodeljene
nagrade UHA i Državne nagrade za kult-
uru „Vladimir Nazor“, sve za 2004. godinu,
te uz druge informacije i interesantan tekst
Krešimira Rogine „Eisenman i folding“.
U rubrici Vizuelna kultura ČIP se zanima za
izložbu Amerika, te za Izložbu I. Franke, D.
Očka i S. Vujčića obe u Muzeju suvremene
umjetnosti u Zagrebu, kao i za svetsku premi-
jeru filma o čuvenom junaku Betmenu koja
se desila ovog leta istovremeno u svetskim
metropolama.
U rubrici Natječaji poklonjena je pažnja
značajnim konkursima za idejno rešenje
urbane opreme središnjeg dela Rive u Splitu,
za tri nove fakultetske zgrade Univerzitetskog
kampusa, takođe u Splitu, te za sportsku
dvoranu i dogradnju Gimnazije u Rovinju.
U rubrici Realizacije, Niko Gamulin daje pri-
kaz porodične kuće Petrić na Visu, a u rubrici
Temati,Vladimir Mattioni objavljuje tekst svog
predavanja održanog 2001 godine u većnici
Grada Rijeke, na temu uređenja rečnih i mor-
skih obala u šest američkih gradova, a sa
osvrtom na istu tematiku u Rijeci. Sledi inte-
resantan tekst o turizmu u Dubrovniku od
Krunoslava Ivanišina, Razgovor Redakcije ČIP-
a sa Luj Falkon Martinezom pod naslovom
Demokratičnost turizma, Izveštaji o Bijenalu u
Roterdamu, O Karipskim turističkim zonama
i napis O novim svetionicima hrvatskog dela
Jadrana.
Sadržaj najnovijeg broja ČIP-a zaključuje sa
prilozima iz Studije Turistički teritorij o čijoj
izradi izveštava Dinko Peračić.
Vredi prelistati novi ČIP- informacije radi,

DaNS 51 | septembar 2005. | 71

 Ispravka
U prethodnom broju DaNS-a tehničkom omaškom je došlo do greške u potpisivanju objekta
vikend kuće na Popovici. Autor projekta je arh. Dubravka Ðukanović. Tekst Milenijumski park
u Čikagu napisala je arh. Vera Banjac. Izvinjavamo se autorkama i čitaocima.

Vaš primerak časopisa i

godišnja preplata

Redakcija časopisa DaNS

Miletićeva 20, 21000 Novi Sad,
Srbija i Crna Gora
021 423 485

72 | DaNS 51 | septembar 2005.

 DaNS 43
IZLOG GRADA
JAVNO PREDUZE]E
POSLOVNI PROSTOR
21000 NOVI SAD, Narodnog fronta 53
zapisi iz
tel/fax: 021/489-00-11 arhitekture
urbanizma
JP POSLOVNI PROSTOR osnovano je 23. decembra 1991. i dizajna
godine Odlukom Skupštine Grada Novog Sada, a zvani~no

43
je po~elo sa radom 1. januara 1992. godine.
Osnovna delatnost preduze}a je izdavanje poslovnog prostora u zakup.
Preduze}e raspolaže sa više od 160.000 m2
komercijalnog poslovnog prostora, smeštenog u preko
1800 poslovnih objekata.
Najatraktivniji poslovni objekti nalaze se u centru grada,
gde je i ponos preduze}a Poslovni centar APOLO. septembar
2003

tema broja: urbana rekonstrukcija